türk modernleşmesine ve toplum yapısına eleştirel bir bakış: … · 2019. 9. 12. · 167...

toplumsal değişimAraştırma Makalesi

Başvuru: 18 Mart 2019İlk Revizyon: 24 Nisan 2019Son Revizyon: 23 Mayıs 2019

Kabul: 30 Mayıs 2019OnlineFirst: 10 Temmuz 2019

Copyright © 2019 İnsan ve Medeniyet Hareketihttp://toplumsaldegisim.com/

2019 1(2) 165-185

1 MehmetGüvenAvcı(Dr.Öğr.Üyesi),TekirdağNamıkKemalÜniversitesi,SosyolojiBölümü,Tekirdağ.Eposta:[email protected]

Atıf: Avcı,M.G. (2019). Türkmodernleşmesine ve toplum yapısına eleştirel bir bakış: İdris Küçükömer. Toplumsal Değişim, 1, 165–185.

Öz: İdris Küçükömer, Türkiye’de toplumsal ve siyasal hayat ile birlikte düşünsel hayatta da önemli bir hareketlilik yaşandığı 1960 sonrası dönemde önemli bir entelektüel olarak karşımıza çıkmaktadır. Dönemin birçok aydını gibi bürokrasi ve ordu merkezli bir toplumsal değişimi savunan ve ordu içerisindeki oluşumlarla ilişkiyi önemseyen Küçükömer, 1960’ların ikinci yarısından itibaren cuntacı anlayışı terk ederek sivil toplum kavramını merkeze almıştır. Batılı anlamda bir sivil toplumun bizim toplumsal yapımız içerisinde neden olmadığı sorusu ile başlayan bu arayış, Küçükömer’in toplumsal ve siyasal tarihimizi bu kavram merkezinde tekrar ele almasına ve incelemesine yol açmıştır. Küçükömer’in bu girişimi bir taraftan da bürokrasi merkezli modernleşme sürecimize eleştirel bir bakış niteliği taşımaktadır. Bu çalışma, İdris Küçükömer’in modernleşme sürecimize ilişkin görüşlerini inceleme çabasındadır. İdris Küçükömer, Türk modernleşmesi ve toplum yapısı üzerine yapılacak tartışmalarda konuya sivil toplum üzerinden yaklaşması bakımından önemli bir kaynaktır. Türkiye’de sivil toplumun olmayışının, sınıf meselelerinin ortaya çıkmayışının nedenlerini araştırmış ve bu konuda tarihimize oldukça önemli sorular yöneltmiştir. Modernleşme ve toplumsal değişim sürecimizin batıcı ve bürokratik yapısına özellikle sol düşünce içerisinden gelen bu eleştiri günümüzdeki birçok tartışmanın habercisi niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler: modernleşme • değişim • bürokrasi • ordu • sivil toplum

Mehmet Güven Avcı1

Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi

Türk Modernleşmesine ve Toplum Yapısına Eleştirel Bir Bakış: İdris Küçükömer

166

toplumsal değişim

1960 Sonrasında Türkiye’de Ordu, Aydın ve Siyaset27Mayıs1960’taTürkiye’deorduyönetimeelkoymuşveyönetimioluşturduğu

MilliBirlikKomitesi’nedevretmiştir.Buhareketbirkısımaydınveüniversitegençliğitarafındandesteklenmiştir.Darbenin arkasındandarbeyi onaylayanvemeşrulaştıranbirprofesörlerbildirisiyayımlanır.Bubildirideözetle27Mayıs’tanöncedevletin,birzümreninmenfaatlerinitemsiletmeyebaşladığı,hükûmetinanayasayıihlalettiği,MilliBirlikKomitesi’nindevletdüzeninintekrarkurulmasınınbirneticesiolduğuvurgulan-maktadır(Çavdar,1996,s.90).Darbesonrasıyayınlananbubildiriorduiledöneminakademisyenivebirkısımaydınıarasındakiilişkiyigöstermesibakımındanönemlidir.

27MayısDarbesibugünhâlâfarklıçevrelerdefarklıbiçimlerdeyorumlanmaktadır.Ancakdarbeöncesivesonrasıyaşananlarbudarbeninbiriktidarsavaşınınsonucuoldu-ğunuaçıkçagöstermektedir.Bürokrasiveordumerkezlikadrolar1950öncesiellerindebulunangücütekrar,hattadahafazlasıyla,eldeetmeçabasındadırlar.ŞerifMardin,budurumumerkezin, çevrekarşısındakieskikutuplaşmasınınyeniedindiğibiçimve“eskiCumhuriyetçidüzeni,yanizorlamayadayanandüzenikoruyanlarındeğişmeisteyenlerkarşısındakikutuplaşması”(Mardin,1990,s.60,61)olarakdeğerlendirmektedir.

Budönemdeenhareketlikurumordudurvegereksiyasipartilerilegereksetop-lumdaoluşandiğeryapılanmavekurumlar iledoğrudan ilişki içerisindedir.Ordu,builişkilerdebaskınunsurolmasınarağmenyaşanantoplumsalvesiyasimücadele-lerorduiçerisindedeetkiliolmaktadır.Bunedenleordugereksiyasialanagereksetoplumsalalanamüdahalelerindeveolaylarkarşısındaortayakoyduğutavırlardatekvücut değildir.Ordunun siyaset ile iç içeliği kendi içindedebir ayrışmayanedenolmuşvebudurum,14’lerolayındaolduğugibi,çeşitlitasfiyelerlesonuçlanmıştır.

Ordununtoplumsalvesiyasialandakurduğuhegemonyakendisiniöncelikleola-raksiyasipartilerinyapılanışındaveeylemlerindeuyguladıklarıotokontroldegös-termiştir.27MayısihtilaliilebirlikteDemokratPartikapatılmışvesiyasipartilerinkurulmasıveçalışmalarıyasaklanmıştır.Dahasonraiktidarınsivillereteslimedilme-sisürecindesiyasipartilerinkurulmasınaizinverilmiştir.Budönemdebirçoksiyasipartikurulmuşfakatbunlarınçoğusiyasiyaşamlarınısürdürememiştir.Siyasiyaşam-daetkiliolacaküçyenisiyasiparti,AdaletPartisi(AP)11Şubat1961tarihinde,YeniTürkiyePartisi(YTP)12Şubat1961tarihindeveTürkiyeİşçiPartisi(TİP)13Şubat1961tarihindesiyasiyaşamaatılmıştır.BunlarınyanısıraCumhuriyetHalkPartisi(CHP)veCumhuriyetçiKöylüMilletPartisi (CMKP)politikfaaliyetlerinedevametmiştir.BupartilerdenAP,YTPveCMKP,DPkitlesineyönelikbirpolitikayürüt-mektedir.FakatDPmirasınınasılsavunucusuvebumirasısürdürenAPolmuştur.CHP27Mayıssonrasıdeğişenkoşullardatekrariktidarolmaçabasıiçerisindedir.TİPisesosyalistbirpartikimliğiilesahneyeçıkmışvebuyöndefaaliyetyürütmüştür.

167

Avcı/TürkModernleşmesineveToplumYapısınaEleştirelBirBakış:İdrisKüçükömer

Karmaşık bir yapıya sahip ve içerisinde ticaret burjuvazisi, esnaf ve küçükzanaatkârlar,Anadolueşrafı,büyüktopraksahiplerigibibirçoktoplumsalkatmanıba-rındıran,ayrıcasanayicilerindesürekligüçlendiği(Sencer,1971,s.274–276)AdaletPartisi,emeklibirgeneralolanRagıpGümüşpalatarafındankurulmuş;partiiçerisindeemeklisubaylardanoluşanbirgrupbulundurmuştur.AdaletPartisi,içindekibugruparacılığıylaorduileilişkilerinibelirlibirdüzeydetutmaçabasındadır.ZiraAdaletParti-siiçerisindekieskiDemokratPartililerinafvebenzeritalepleriorduilepartiarasındakiilişkilerigerginleştirmektedir.Döneminsiyasipartilerininişleyişindeordununkurdu-ğuhegemonyayıgöstermesibakımındanAdaletPartisinin1964Kongresideönemlibirörnektir.SaadettinBilgiçveAliFuatBaşgilgibiDemokratPartikökenliisimlerinkarşısındapartiningençkadrolarınınvepartiiçerisindegiderekgüçlenensanayicilerinadayıSüleymanDemirelbulunmaktadır.Ancakorduileilişkilergözönündebulundu-rularakHavaKuvvetlerieskikomutanıveCelalBayar’ınyaveriTekinArıburunönemlibirseçenekolarakgörülmüştür.KongresonundagenelbaşkanlığıkazananSüleymanDemirel’inilkişiiçerdekiDemokratPartililerlemücadeleederekorduileoluşanger-ginliğiazaltmaçabasıolmuştur.DöneminCumhuriyetHalkPartisiisegelenekselpoli-tikasınadevamedereksivil-askerbürokratkadroyadayanmayısürdürmüştür.CHP’dedeğişimvehareketlenme1965seçimleriöncesindeortanınsolukavramınınortayaatıl-ması ile yaşanmayabaşlanmıştır. Parti, 1961 seçimlerinde ve bundan sonra yapılansenatoseçimlerindeveyerelseçimlerdesürekliyenilgiyeuğruyordu.Ayrıcakoalisyonhükûmetlerindepartivaatettikleriniyerinegetirememişveiyicezayıflamıştı.CHPiçindahadaönemlinoktaTİP’inkurulmasıveoldukçaetkiliolmasıoldu.OrtanınSoluprogramıbukoşullardaortayaçıktı.Yenisayılabilecekbuprogramarağmenpartisi-vilveaskerîbürokrasiileilişkilerinigüçlübirbiçimdedevamettirmeçabasındaydı.Özelliklesubaylarveakademisyenlerpartiiçerisindeönemverilengruplardı.Nitekim14’lerdenüçünün;OrhanErkanlı,OrhanKubibayveİrfanSolmazer,budönemdepar-tiyegirmesiyürütülenpolitikayıgöstermişolmasıbakımındanönemlidir.CHPböyleceradikallerleolanilişkisinidesürdürmüşoldu.Döneminikibüyüksiyasipartisindeya-şananlaraskerîbürokrasininsiyasetüzerindekietkisinigöstermektedir.

1960sonrasıTürkiye,düşüncedünyasındadayoğunbirhareketliliğinolduğudö-nemdir.Ortayakonulanfikirlerveyaşanantartışmalargünümüzdekibirçokdüşünselakımın temelini oluşturması bakımından önemlidir. Dönemin aydınları toplumsaldeğişimvedönüşümümerkezealmışlardır.Budoğrultudatoplumtarihiyenidenelealınmışveyapılantahlillerlegeleceğedönükprogramlarortayakonulmuştur.Kuşku-suzdöneminenönemlioluşumuYÖNDergisiolmuştur.Dergideyayınlananyazılar,ortayakonulantespitlerveönerilerdöneminsoldüşüncesinintamamınıtemsiletme-sedebaskıngörüşleriyansıtmaktadır.Budergideyazanbütünaydınlarıntamamıol-masabilebiraydıngrubu,dergiaracılığıylabirmuhalefetoluşturmuşveortakçözümönerileriyle iktidar yolları araştırmıştır.Bunoktada derginin ordu içindeki radikalsubaylar ile ilişki içerisindeolduğu söylenebilir.YÖNcüolarak adlandırabileceği-

168

toplumsal değişim

mizaydıngrubununiçindebirçokisimbulunmaktadır.AmaYÖN’üntemeltezlerininoluşmasınısağlayanbaşlıcaisimlerDoğanAvcıoğlu,MümtazSoysal,İlhanSelçuk,İlhamiSoysal,NiyaziBerkes,ŞevketSüreyyaAydemirveSadunArenolaraksayıla-bilir.YÖNDergisi’ninilksayısındayayınlananmeşhurbildiri(Komisyon,1961,s.12,13)YÖNçevresihakkındagenelbilgilervermektedir.İlkolaraksorununtemeliekonomikgerilik,diğerbirifadeilekalkınmasorunuolarakortayakonmaktadır.Budurumdaçözümhızlıkalkınmadır.Buradaönemliolanhızlıbirkalkınmanınnasılbiryol ile sağlanacağıdır.Bildirideaçıkçaortayakonduğugibiyol,devletçilikolarakbelirlenmiştir.Kalkınmaekonomikvesosyalbirçerçeve içindedüşünüldüğünden,kalkınmaiçingerekliekonomikvesosyalreformlarınyapılmasıiçindevletmüda-halesizorunluolarakgörülmektedir.Yapılmasıgerekligörülenreformlar27Mayıssonrasındaçeşitlialanlardasıksıkdilegetirilenreformlardır.Reformlarınyapılmasıiçindevletmüdahalesiningerekliliği,YÖNçevresindekiaydınlarıorduiçindekiradi-kalsubaylarlaişbirliğinegötürmektedir.Zatenbutipreformistekleriorduiçindekiradikalsubaylartarafındandavurgulanmıştır.ButipbirörtüşmeYÖNçevresindekiaydınların teorilerinde, temeliniordudaki subaylarınvegençlerinoluşturduğu, aratabakalarvezindegüçlerkavramlarıüzerindeönemledurmalarınayolaçmıştır:

Buaratabakalar, toplumunilericikesimini teşkiletmektedirler.Çıkarlarımodernleşmevehızlıkalkınmadanyanadır.Toplumhayatındakiönemlirolleridolayısıyla,öncübirroloy-nama,kendileriniözelçıkarlarınınüstüneçıkmayazorlayantarihibirmisyonasahipçıkmaeğilimindedirler.Butabakalarburjuvazikalkınmaçabasındabaşarısızlıkgösterdiğiveküt-lelerdengelensosyalbaskıarttığıölçüde,kapitalistolmayanbirkalkınmayolunayönelebil-mektedirler(Avcıoğlu,1966,s.9).

İşçisınıfınıyetersizvesosyalmeselelere,hattakendisiileilgiliolanlarabilekarşıilgisizolarakdeğerlendiren(Aşçıoğlu,1967,s.13)YÖNaydınları,çözümeulaşacakgücüöncelikleorduveonunyanındagençlikveaydınlarolaraktanımlanan“zindegüçler”olarakgörmüşlerdir.Yanitarihselolarakherzaman“devletikurtarma”iddi-asıileortayaçıkansivil-bürokrataydınlar.

İdris Küçükömer’in YÖN Yazıları ve “Zinde Güçler”Küçükömer1960’larınbaşında,diğerbirçokaydıngibi,cuntacıçözümleriçeri-

sindedir.BudönemiçerisindeaydınlarveorduiçindekiradikalsubaylartarafındansüreklitekrarlananköklüreformistemlerineKüçükömer’inyazılarındadarastlanır.Yöncüaydınlarileaynıkonularıelealmışveçözümeulaşacakyoluaynı“zindegüç-lere”dayandırmıştır.

Küçükömersorunları ikinoktadaelealır:ekonomikdengesizlikvegelirdağılı-mındakieşitsizlik.Gelirdağılımındakieşitsizliktoplumuikigrubaayırmıştır:mutluazınlıkve ilkelşartlardayaşayanbüyükhalkkitlesi.Sistemmutluazınlığınçıkar-larıdoğrultusundaişlemektedir(Küçükömer,1994a,s.48).Mevcutsiyasipartileri

169


“motorlukağnılar”olaraktanımlayanvetoplumdaküçükbirazınlığa,mutluazınlığahizmetedenunsurlarolarakgörenKüçükömeriçinseçimler,busorunlarınçözümüdeğildir.Çünküyarıdan fazlası okumayazmabilmeyenhalkın, çeşitli alternatifle-rideğerlendiripbunlarınarasındanbir seçimyapmasıbeklenemez.Onlarınyerinesosyalaksiyonaköydeağa,kasabadaeşrafgirer.Budurumdahalkınçoğunluğuon-larınadaylarınaoyvermekzorundakalmaktavedevletidaresinesüreklibuzümrehâkim olmaktadır.Bu zümrenin ise kendi çıkarlarına karşı politik kararlar almasıbeklenemez(Küçükömer,1994b,s.18,19).Böylebiryargıilemuhafazakarolaraknitelenenpartilerinyüksekorandaoyalmalarıaçıklanırkendiğertaraftançözümünparlamentovemevcutsistemdışındakigüçlerlesağlanmasıgerektiğidüşüncesidemeşrulaştırılmaktadır.BudönemdeKüçükömer’inçözümünetbirbiçimdeordudur.Türkiye’debünyeseldeğişiklikisteyenvemevcutsistemekarşıtbirkuvvetoluşturangerçekgüç,içindeasılkuvvvetorduveonunyanındagençlikolanzinde kuvvetlerdir.Siyasipartilerbukuvvetekarşıbirarayagelmekteveböylecedevrimcilerilegericiler saflaşmaktadırlar(Küçükömer,1994c,s.27,28).

AçıkçagörüldüğüüzereİdrisKüçükömer,1960’larınhemenbaşında,diğerbirçokaydıngibi,cuntacıçözümleriçinegirmişvesüreklidarbelerinkonuşulduğuvedar-begirişimlerininyaşandığıbudönemdetavrınıbuyöndekoymuştur.Küçükömer’egöreülkeningidişigerekkalkınmagerekse toplumsalbölünmüşlükveadaletsizlikyüzündenkötübirgidiştir.Herikisorun,birbirinebağlıbirbiçimde,köklüreform-larlaçözülebilir.Ancakbureformlarınbusistemiçindevedayandıklarımuhafazakârzümrenedeniyle,mevcutsiyasipartilerileyapılmasımümkündeğildir.Siyasiparti-lerinbuyapısıhalkınseçimleyapacağıbirçözümüdeolanaksızkılmaktadır.Zatenkültürel yapı dabunu engellemektedir.Bunoktada çözüm toplumsal yapınınde-ğiştirilmesidir.Bundadayanılacaktemelgüçiseordudur.Tepedeninmebirşekildeyapılacak reformlar ile sistem değiştirilmeli toplumsal örgütlenme yenilenmelidir.Halktandestekalınamamaktavebunoktadaelindebüyükbirgüçolanorduortayakonulanprojelerin tamortasınayerleştirilmektedir.1950-1960arasındagelenekselbürokratkadrolarınyanısıraaydınlardaiktidardanuzakkalmışlardı.1960’tansonra,iktidardakibirçokbürokratkadrogibi,iktidariçindekieskikonumlarınıyakalamayaçalıştılar.Çünküülkeninkurtarılması adınaortayakoydukları çözümleri ancakbuyollagerçekleştirebilirlerdi,halkkitleleriylebirbağlantılarısözkonusudeğildi.Zatenböylebirbağlantınınkurulmasınıdaçözümolarakgörmüyorlardı.Halk şartlandı-rılmıştı ve serbest bir biçimde karar veremiyordu.Yapılan seçim sonuçları bununbirkanıtıgörüldü.Ortayaçıkanseçimsonuçlarınınsebepleriyeterinceincelenmedi,hattadoğalgörüldü.Bunedenle toplumsalyapınındeğiştirilmesigerekiyordu.Budaancakenkısayoldaniktidaragelmekilemümkündü.YÖNçevresindekiaydınlarbunoktadaTİP’inseçimlerleiktidaragelmeyolunudaşiddetleeleştiriyorlardı.BudönemdeİdrisKüçükömer,çevresindekibirçokaydıngibikendisiniseçkinolarakgörmektevekurtarıcıbirmisyonyüklenmektedir.

170

toplumsal değişim

Düzenin Yabancılaşmasına Doğru1960’larınhemenbaşındaYÖNdergisindeyazdığı ilk yazılardaorduyadayalı,

tepedenyapılacakreformlarlabirçözümönerenKüçükömer’inYÖNdergisindeyaz-dığıbundansonrakiyazılardasiviltoplumcubirgörüştarzıveilerideKüçükömer’indüşüncelerinintemelinioluşturacakbazıtemalaryavaşyavaşortayaçıkmayabaşlar.Bunlardanbirincisipolitikavedevletileilgiligörüşleri,ikincisiisedışticariilişkilerveemperyalizmileilgiligörüşleridir.

“1-PolitikaNedir?2-KalpazanlarDemokrasisiNedir?”adlımakalesindeKüçükö-merpolitikavepolitikkararalmasüreçleriniincelerveTürkiye’yibunoktadadeğer-lendirir.HalkileilgilibirproblemipolitikproblemvebununçözülmesiiçinalınacakkararıdapolitikkararolaraktanımlayanKüçükömer,politikkararalmayapısınınça-tısınıanayasavebunabağlıkanunlarolarakbelirler.Devletintemelfonksiyonukararalmanıngerçekleştirilmesidir.Bunudaçatıyıoluşturananayasavediğerkanunlaragöreyapar.Devlet problemleri halledecek kudreti ise halkın çoğunluğununmutluluğunusağlamaktanalır.Ancakpolitikkararalmayapısıdevletveanayasailesınırlıdeğildir.Yapınınaltkısmındaalınacakkararı lehteveyaaleyhteetkileyebilecekkişi,grupvesınıflarvardır.Gerçekbirdemokrasidebuöğelervazgeçilmezögelerdir.Bualtkısmınpolitikkararalmasürecindenayrılmasırejimimutlakiyet,oligarşiveyafaşistbirrejimegötürür(Küçükömer,1994d,s.53,54).Grupvesınıflarkararalmasürecinekatılıncakendilerinibağlayacakhukukkurallarınıdakendilerioluşturacaklardır.Küçükömer’egöreinsanlarıbağlayacakhukukinsanlarıntartışarakkabulettiklerihukukolmalıdır.

İnsanlarkendimutluluklarınısağlayacakkanunlaryapabilmekiçingerekenbütünbuişlem-lerekatılabilmelidir.Bukatılıştırkihalkıtebaolmaktançıkarıpvatandaşhalinegetirecektir.Halk,vatandaşolabildiğioranda,teknik-ekonomikyenilikleringetirdiğiyenideğerleregöreisteklerinigerçekleştirebilecek,hukukutartışmaileyenileyebilecektir;veyenihukukuya-panlarolarakonaitaatedecektir(Küçükömer,1994e,s.133).

Bizdeyürüyenhukuksistemitemelini,sanayileşmedevrimininoluşturduğutop-lumsalkoşullardanalan,mülkiyetikoruyan,batıburjuvazisininoluşturduğuhukuksistemindenalır.Birsanayileşmedevrimiyaşamamışvebunedenleortadaburjuvasıolmayanbuhukuksistemi,Küçükömer’egörebatıburjuvazisininyerliişbirlikçileriburjuvamsıgruplarave toprakağalarınahizmetetmektedir (Küçükömer,1994e,s.136).Küçükömerbunoktadaikianasiyasipartiyideğerlendirir.CHPhalktankork-maktadır.Partilerinocak-bucakteşkilatlarınakarşıolmalarıseçimlerinMilliBakiyeSistemiileyapılmasınıistemeleribunungöstergesidir.

Esasenbupartibirdevrimhareketinebağlıolarak,yukarıdanaşağıyadoğrubirkuruluştur.Vebunitelikkemikleşmiştir.Halklatemas,eşrafiletemasolmuştur.VezamaniçindefiilenprensipsizParti,nedevrimciolabilmişvenedehalkiledevletarasındaözdeşlik,beraberlikkurabilmiştir(Küçükömer,1994e,s.137).

171


DPveonunmisyonunusürdürenAP,halkakarşıolmasınarağmenhalktandes-tekgörmüştür.Buhalkınşartlandırıldığınıgöstermektedir.Gerçibupartilerhalklaberaberlik,özdeşlikkurmuştur.YaniCHP’yeoranladahaaşağıdanyukarıyabiror-ganizasyondur.Ancakbupartininhalklauzlaşmasıuzundönemdehalkakarşıdır.İkipartidehalkiçindeğildir.Halkınbupartilerlepolitikkararalmamekanizmasınaka-tılmalarısözkonusudeğildir.Küçükömer,güncelsiyasitartışmalaretrafındayazdığıyazılardayukardanaşağıyaörgütlenmeleregetirdiğieleştirilerledahatoplumsalbirarayışadoğruyönelmektedir.

Küçükömer’indüşüncesindeetkiliolmayabaşlayanbirdiğeranatema,emperya-lizm, 1964yılındaYÖNDergisi’ndeyayınlanan “politikacılara sunulur” serisindeoluşmayabaşlar.BuserideegemenlikveTürkiye’nindışticariilişkilerinikarşılıklıbirilişkiiçerisindeinceler.Küçükömer’egöreburadakitemelsorunegemenlikso-runudur.Egemenlikbirulusunkendisiileilgilikararlarıalabilmesiveonlarıkontroledebilmesidir.Bunabağlıolarakdevlet,kudretininmeşruluğunuhalkınçoğunluğu-nunmutluluğunusağlamaklakazanır.Devletinistekleriilehalkınistekleriözdeşde-ğilseortadasosyalbirdengesizlikvardemektir.Halkınegemenliğiiçvedışekono-mikçıkarlarilesınırlandırılabilir.Çünküekonomikkaynaklarıbüyükölçüdekontroledenler,ulusalkararlarınalınıpuygulanmasınıdakontrolederler.Böylecekararalıpuygulamamekanizmasıbirzümreninçıkarlarıileşartlandırılmışolur.Budurumdadevletinkudretininmeşruluğukalmaz.Çözüm“içvedıştarihîekonomikçıkarlar”ilekaraalmamekanizmasınınilişkisinikesmekveböyleceulusunegemenliğinisağla-maktır.Budasosyalizmilesağlanabilir(Küçükömer,1994f,s.78–82).Emperyalizmüzerineyazdığıyazılar27Mayıskadrolarınayönelikserteleştirileredönüşmüştür.

Biryandanuluslararasıtröstlerebüyüksermayeleriveteknikkapasiteleriileimtiyazlarveri-niz(petroldeolduğugibi);temelendüstrileryoluylasistemeempozeettiriniz(EreğliDemir-ÇelikKurumundaolduğugibi);gerçekkapasiteyaratıcısermayemallarıüretiminegidecekyerde,(gelişmemişTürkiye’dealdatıcıbiryoğaltıcıegemenliğiprensibialtında)çoğulüksyoğaltımmallarımontajınıteşvikediniz:yüksekkarhadlerineimkanvebunlarınyurtdışınatransferinekolaylıksağlayınız;veondansonradeyinizki,benbuülkeyisömürtmeyeceğim,benbuülkeyikalkındıracağımvedeyinizki,benyıllaryılıyolunmuşAnadolu’nunçoğuçıp-lak,fakirhalkınıartıkşupekküçülmüşdünyamızdakalkındırıpmutlukılacağım.Sizbunudersiniz,nutuklarınızdabunusöylemeyecesaretedersinizamaiçibuhranlarındalgalarındaşaşkınşaşkınsallanırveKıbrısgibidışbuhranlardaburnunuzusürtersiniz...Nereyekadar(Küçükömer,1994g,s.124).

GörüldüğügibiKüçükömer1960’larınikinciyarısındayazdığıyazılardacuntacıbirçözümden,birsiviltoplumanlayışına,Marksistbirsiviltoplumanlayışına,doğruyol almıştır. Politikanın oluşumu, politik karar almamekanizmasının işleyişini vehukukunoluşumunuaçıklarkentoplumuönplandatutan,önemseyenbirçizgidedir.Siyasipartileridebunoktadadeğerlendirmekte,CumhuriyetHalkPartisinihalktanuzak olmakla eleştirmektedir.Adalet Partisine yönelik eleştirileri olmakla beraber

172

toplumsal değişim

aşağıdanyukarıörgütlenmesinedikkatçekmektedir.Diğertaraftanemperyalizmüze-rineolanilgisiTürkiye’nintemelçelişkisiniortayakoymaçabasıdır.NitekimKüçü-kömer“TİP’inProgramıDeğişmelidir”adlımakalesindeTürkiye’nintemelçelişki-siniemperyalizmolarakortayakoyar.

Tekelci uluslararası kapitalizmin etki alanı içinde kalan, sömürge ya da yarı sömürge ül-kelerin temel çelişkisi, bu ülke halkları ile emperyalisler arasındadır.Böyle bir ülke olanTürkiye’nintemelçelişkisidebutürdendir(Küçükömer,1994h,s.155).

Küçükömeraynımakalede“DüzeninYabancılaşması”ndaayrıntılıolarakortayako-nandeğerlendirmeyianahatlarıylayapar.Küçükömer’egöre17.yüzyıldakapitalistüretimegeçemeyenOsmanlı’daikicephedoğar.Biriyeniçeri,loncaesnafıveulema-danmeydanagelenİslamcıhalkcephesi;diğeriiseBatıcıveyeniliktaraftarıbürokratcephedir.Batıcıbürokratlar19.yüzyıldaülkeninkapılarınıkapitalistülkelereaçarakhem İmparatorluğun tasfiyesini kolaylaştırmışlar hem de mevcut üretim güçlerinintasfiyesinesebepolmuşlardır.Butasfiyehareketiemperyalizminkültürdevrimiola-rakiçeriyegirişinikolaylaştırmış,aynızamandaişsizkalanhalkçıİslamcıcepheyidegüçlendirmiştir.Batıcılarınmeşrutiyethareketiveanayasasıpadişahakarşılaikdevletilkesinigetirirkenhalkçıİslamcıcephepadişahınyanındayeralmıştır.Birüretimaracısahibiolmayanbürokratlargeçiciolarakellerindebulundurduklarıpolitikgüçileser-vetsahibiolurkenhemyerliüretimgüçlerinintasfiyesinehemdeülkeyeemperyaliz-minyerleşmesinesebepolmuşlardır.Cumhuriyet’ikuranbürokratkadrobatıüstyapıkurumlarınıalmayadevametmişlerdir.ÜretimgüçlerinigeliştiremedikleriiçindevletmasraflarıemekçihalkınsırtındançıkartılmışayrıcaBatıcı laikyaşayışları ilehalkakarşıdüşmüşlerdir.Budurumdaİslamcıhalkçıcephegücünükorumuştur.Bununlabe-raberbürokratkadroüretimaraçlarısahipleriningüçlenmesiniazdaolsasağlamıştır.ÜretimaraçlarısahipleriİkinciDünyaSavaşısonrasındayabancısermayehareketlerivebazıikilianlaşmalarladahadagüçlenmişvesiyasiiktidarıdaistemişlerdir.Bununiçinbürokratlarakarşıİslamcıhalkcephesinikullanarak1950’deiktidaragelmiştir.DPönceleriüretimgüçlerinigeliştirmişvemillîgelirdedahabüyükbirartışsağlamıştır.Fakatbuhızemperyalizminetkialanındakesilmiştir.Bürokratkadrolarınhâkimoldu-ğuCHPiselaiklikveanayasameselelerinirejimmeselesiolarakortayakoymuştur.Ge-lişensüreçteemperyalizminşartlarısonucutıkananDP,bürokratlarınsubaylarkanadıtarafındadevrilmiştir(Küçükömer,1994h,s.157,158).

Düzenin Yabancılaşması: Bir Modernleşme EleştirisiDüzeninYabancılaşması,ilkolarakKüçükömer’inAkşamGazetesi’ndeyayımladı-

ğıdörtmakaleninbirarayagetirilmesiilebirkitaphâlindeFKF,İstanbulTeknikÜni-versitesiÖğrenciBirliğiveİktisatFakültesiTalebeCemiyetitarafından“OsmanlılardaKapitalistDüzeneGeçilememesiveBürokratlarileOrtanınSolununGelişimi”adıileyayımlanır.Daha sonraBatılaşma Düzenin Yabancılaşması adı ile çıkarılır. Burada

173


eleştiribürokratkadrolarüzerinedir.DolayısıylaeleştiribukadrolarıiçindebarındıranvebukadrolaradayananCHPilebürokratkadrolarıkullanarakiktidaragelmekisteyenaydınlarayöneliktir.Bu eleştiriler tarihsel bir gelişim içindeortayakonur.Bürokratkadrolarvebunakarşıhalktabanındangelenmuhalefet,Osmanlısondönemindendahadoğrusubatılılaşmaçabalarınınbaşlamasındanitibarenaçıklanmayaçalışılır.

Küçükömer,mevcutdönemekadarolandurumutarihselbirçizgiüzerindeninceler.BunoktadailksorusudönemintemelsorularındanbirisiolanOsmanlılarınkapitalistdüzenenedengeçemediğidir.Çünkükapitalistdüzenegeçilememesi,soldüşünceiçin-deçoktartışılan,Batıdakigibibirişçisınıfınınnedenoluşmadığınıdaaçıklayacaktır.Osmanlıtoplumdüzeniüzerinetartışmalar1960’lardayoğunlukkazanır.Osmanlıtop-lumdüzeninitanımlamaçabalarımevcutdurumuaçıklamavegidilecekyolusaptamaihtiyacındankaynaklanmaktadır.Tartışma,özelliklesoldüşünceiçindeyürütülmekte-dir.1960’lardasol,biryöntemarayışıiçerisindedir.BunoktadaOsmanlıtoplumyapı-sınıntanımlanmasıoldukçaönemlibirsorundur.Böylebir tanımlamanınsonucundabelirliaşamalardanoluşanbirgelişmeçizgisiortayakonacak,mevcutdurumbuaşama-lardanbirisiiçineyerleştirilecekvebunoktadabiryöntemsaptanacaktır.

Küçükömer, Osmanlı Devleti’ndeki ekonomik ve toplumsal yapının kapitalizmegeçişiönlediğinisavunmaktadır.Merkezîdevletyapısı,kapitalistkurumlarınvekuru-luşlarınoluşmasınıntemelşartıolanservetbirikiminiengellemektedir.Merkezîgücünsarsılmasındansonraeldetoplananbirikimiseodönemdeservetinkorunmasıiçinengüvenliyolsayılan toprağayatırılmıştır.Osmanlıdevletyapısındakimerkezîyapıyavurgu döneme ait tartışmalar içerisinde değerlendirildiğinde oldukça önemlidir.Os-manlı toplumsalyapısını tanımlamadaöneçıkanATÜTveFeodalitekavramları tar-tışmanınmerkezinioluşturmaktadır.Özelliklesoliçerisindeyürüyenbutartışma,salttarihselbirdurumunbelirlenmesideğil,mevcutşartlardaortayakonulacakyöntemindebelirlenmesidir.Tartışmaoldukçayoğunveyaygınbirbiçimdeyürütülmüştür.

Küçükömer’in ilgisiklasikOsmanlıdevletdüzenindençokmodernleşmesüreciilebirlikteortayaçıkanyapıya,batılaşmaçabalarınavebatılaşmayıyürütenbürok-ratkadrolaravebatılaşmaileemperyalizmarasındakiilişkiyeolmuştur.Küçükömer,batılaşmahareketlerinintemelinebürokratlarınveayanlarınçıkarsavaşımlarınıko-yar.Yenilikhareketleridevletikurtarmakadınapadişahtangelmişancakbugirişiminyürütülmesinde çıkarları doğrultusunda hareket eden bürokratlar ve ayanlar etkiliolmuştur.Nitekimayanlarbelliisteklerigerçekleşinceyineçıkarlarıdoğrultusundabatılaşmahareketleriniterketmişvemuhalifbirtutumtakınmışlardır.Bununsonu-cundagelişensüreçiçerisindebatılaşmahareketinintemelgücünübürokratlaroluş-turmuşlardır(Küçükömer,1994ı,s.55).

Küçükömer’e göre bütün bu batılaşma çabaları köksüz girişimlerdi. Daha daönemlisi bu çabalar kapitalistBatının emperyalist girişimlerine uygun düşmüş ve

174

toplumsal değişim

emperyalizminülkeyegirişinezeminhazırlamıştı.Bürokratlar,batılaşmaileBatınınuzunsürenbirtarihîgelişimsürecisonundavardıklarıkapitalistdüzeniyakalamayaçalıştılar.Ancak,bununiçvedışolanaklarımevcutdeğildi.BudurumdaancakBatı-nınekonomikyapısındandoğankurumlartaklitedilebilirdi.Böylebirbatılaşmaise,Batılıanlamdabirsiviltoplumunkurulmasıyerine,“yabancıbirsosyalsistemin,gi-derekemperyalistolacakkapitalizminekonomiktabanıüzerindekiideolojisine,onunçıkarlarınauygunbirortamyaratabilirdi.Nitekimdeöyleoldu.”(Küçükömer,1994ı,s.14).Bürokratlar,Batınınüstyapıkurumlarınıalmaktanibaretolan,köksüzbatılaş-maçabalarıyla,levantenlerlebirlikteBatınınişbirlikçileridurumunagirmişlerdir.

Batılaşmahareketleriniyürütenler,mülkiyet-sınıfmeselelerini,iktidarvesınıfilişkilerini,bu-nunorganikbağlantılarınıdikkatealamıyorlardı.Buiseonlara,Batıkapitalizmininçemberinikırıcı,onunboyunduruğundankurtarıcınitelikteveüretimgüçlerindegelişmesağlayacakbiryoluadetakapatıyordu.Durumbuolunca,İslamcılarındediğigibi,batıcılar,kendileriasriyaşa-salarda,gavuryaşantısınıntaklitçisiolmaktanilerigidememişlerdi(Küçükömer,1994ı,s.69).

BöylecebatılaşmaçabalarıileemperyalizminçabalarıörtüşmüşveBatıcıbürok-ratlarınçabalarıemperyalizminyayılmasıiçingereklikoşullarıhazırlarkenbürokrat-largenişhalkkitlelerininkarşısınadüşmüşlerdir.

Küçükömer’egörebudurumTürktoplumundabugünekadarsürenikiliğiyarat-mıştır.ÇünküfarklıbiryapıyasahipTürktoplumuna,kapitalistbatınınüstyapıku-rumlarınıoturtmayavebuyoldankapitalistyetiştirmeyeçalıştıkçatoplumsalbünyebunukabuletmeyecekveyetiştirilmekistenenkapitalistlerdeBatılıemperyalistlerleişbirliğinegirmekzorundakalacaklardı.Halkınkatılmadığıveyahalkındesteğininalınmadığıdevrimyadareformhareketiyalnızlığa,bureformlarızorlayanbürokrat-lardahalkınkarşısınadüşmeyemahkûmoluyorlardı.

Kısacabatılaşma,batı toplumunagirme,“CivilToplum”yaratmaçabaları,köküdışarda,yanibatıkapitalizmindeolanvemevcutyerliüretimdüzenindenkopukyadaonunlabirtürlütamam-lanamayansözdebir“kültürdevrimi”gibigözükmektedir.Mevcutüretimgüçlerisahiplerininvehalkınbüyükbirbölümü,üstkültürdevrimhareketini(anayasasındansanatınakadar)kabuledemeyecek,hattatepkigösterecektir.TepkinindinigörünüşünealdanmamalıOnungerisindekitarihgerçeğianlamalıyız.Batıcılaikbürokratın,budinigörünüşükendiiktidarıiçinistismaret-mesinidoğruteşhisetmelidir.Butakdirde,Türktoplumununyamalı,yırtık,ikileşmişhaliniveemperyalizmeeskidenolduğugibiaçıkoluşunudahaiyianlayabiliriz(Küçükömer,1994ı,s.83).

GörüldüğügibiKüçükömer’egöreköksüz,dahadoğrusuköküdışardabatılaşmagirişimleribirbiri ilebağlantılı ikiönemlisonucudoğurmuştur.Birincisibugirişim-ler,yaygınlaşmayabaşlayanemperyalizminülkeyegirişinikolaylaştırmışveBatınıntoplumsal yapısını anlamadan batılaşmayı yürüten bürokratlar Batının iş birlikçile-ri durumunadüşmüşlerdir.Batı, özellikle bürokratlar üzerindengelmektedir.Çünkü“Osmanlı toplumunundevletyapısı,Osmanlı toplumunanüfuzedebilmeninyolunu,bürokrasidenancakaçıyordu.”(Küçükömer,1994ı,s.59).İkinciolarakiseBatıcılaik

175


bürokrat,batılaşmayıkabuledemeyenhalkatersdüşmüşveTürktoplumundabugünekadarsürenikilikdoğmuştur.“BuzıtlaşmaAnadolutoplumununtabanındakiçekirdekyadatohumunyeşermesiniönlemekte,onuhattaçürütmektedir.”(Küçükömer,1994ı,s.82).BuikiliktendolayıAnadoluhalkınıntepkisibirsınıfhareketinedönüşememiştir.

Küçükömer,Batıcıbürokratlaravemodernleşmesürecimizinbaşındanitibarenya-şananilericigericitartışmalarınatepkisiniDüzeninYabancılaşmasıadlıçalışmasındatersyüzettiği“solyansağyan”şemasıilekoymuştur(Küçükömer,1994ı,s.72).

SOL YAN SAĞ YANYeniçeri-esnaf-ulemabirliğindengelendoğucu-İslamcıhalkcephesinedayanan

Batıcı-laik-bürokratikgeleneğitemsileden

JönTürklerinPrensSabahattinKanadı JönTürklerinTerakkiİttihatKanadıHürriyetveİtilaf İttihatveTerakki(Öncecemiyet,sonrafırka)İkinciGrup(BirinciBüyükMilletMeclisi’ndeMüdafaiHukukCemiyeti’nde)

BirinciGrup(BirinciBüyükMilletMeclisi’ndeMüdafaiHukukCemiyeti’nde)

TerakkiPerverFırka C.H.Fırkası(Partisi)SerbestFırka C.H.P.-M.B.K.(MilliBirlikKomitesi)DemokratParti C.H.P.(OrtanınSolu)AdaletPartisi

Ancakbutablodaönemlibirayrıntıvardır.Küçükömer’inkendisinindebelirttiğigibi,solyanolarakadlandırdığıgrupiçin“dayanan”ifadesinikullanırkensağyanolarakadlandırdığıgrupiçin“temsileden”ifadesinikullanmaktadır.Küçükömerheriki grubunbaşında da bürokrat kadroların bulunduğunukabul eder.Ancakpolitikmücadele içerisinde solyanolarakadlandırılangrup, iktidaragelmek içinyeniçe-ri-esnaf-ulemabirliğindengelengeleneğedayanmışvehalkkitlelerinikullanmıştır.Dolayısıylaher iki taraftadabürokratlarolmasınarağmentabanolarakalınankit-leoldukçafarklıdır(Küçükömer,1994ı,s.73).KüçükömerbiryandanalışılagelenilericigericişemasınıtersyüzederkenbiryandandaTürkiye’nintemelçelişkisininbuolmadığınıvurgulayıpdikkatleriemperyalizmeçekmektevebürokrasininbatıcımodernleşmeçabasınıemperyalizmezeminhazırlamakolarakdeğerlendirmektedir.

SonuçİdrisKüçükömer’isoldüşünceiçerisindeveburadakitartışmalarlabağlantılıola-

rakdeğerlendirmekgerekir.Küçükömer’inyazdığıyazılarbürokratikbiryapıyasa-hip,dargrupçusolabireleştiriniteliğindedir.Temeldüşüncelerinielealdığıdöneme(1960-1971)bakıldığındabuaçıkçagörülmektedir.Enkısayoldaniktidaraulaşmayıvetoplumudüzenlemekiçinreformlaryapmayıdüşünenaydınlar,Küçükömer’inyo-ğunbirbiçimdeeleştirdiğibürokratikyapıyıkırmakyerine,onuniçindeyeralmakvehattaonugüçlendirmekeğilimindedirler.Bunoktadahalkiçindeörgütlenmekye-rine,bürokratikyapı içindeörgütlenmekçabası içerisindedirler.Gelenekselbürok-

176

toplumsal değişim

ratiksistemiçerisindedüşünmektedirler.İktidardaki,eleştirdikleribürokratkadrolargibi,herhangibirsınıfayadagrubadayanmaksızınbirsıçramaileiktidaragelmeyeçalışırlar.Küçükömer’inyaptığıbürokrasieleştirisi,butartışmalariçindedeğerlendi-rilmelidir.Küçükömer,bürokratikbirdüşüncesistemiiçerisindeolanaydınların,enkısayoldaniktidaraulaşmakvereformlarlatoplumudüzenlemekolarakortayakoy-duklarıçözümündışındafarklıbirçözümarayışındadır.Tabanlabağlantılısivilbirarayışiçindedir.İkifarklıdüşüncenin,halkabakışlarınınortayakonmasında,seçimsonuçlarıileilgiliyapılandeğerlendirmeönemlibirörnektir.BuradaKüçükömer’incuntacıdönemiilesivilbirarayışagirdiğidönemdeyaptığıdeğerlendirmelerebak-makyeterlidir.İlkdöneminde,yaygınbirgörüşünsavunusuvardır.“Gerici”olaraknitelendirilenpartileryüksekorandaoyalmaktadırlar.Çünkühalkbilinçsizdirvetop-lumsalyapıdankaynaklananbubilinçsizliğinedeniyledoğrutercihyapamamaktadır.Yapılmasıgerekenreformlarlabudurumasonverilecektir.İkincidönemindehalkınBatıcılaikbürokratlarakarşıseçimlerdebilinçliolarakbutercihiniyaptığınısavunur.

Küçükömer,soliçindekitartışmalardabirtaraftırvesoladayanılacakkitleyigös-termeçabasıiçerisindedir.Yazdığıyazılarınçözümnoktalarındasolaönerilervardır.Buyazılarsolunbürokratikbiryapıyabürünmemesiiçinbiruyarıniteliğitaşımak-tadır. Tarihsel süreçte bürokrasiye dayanan Batıcı modernleşmeyi sert bir şekildeeleştirir.1960’larınsonundayazdığıyazılardaçözümüsonnoktadasosyalizmegö-türmektedir.Bunusiyasitavrıiledeortayakoyar.BudönemdeTİPiçindeyeralmışveTİP’instratejisinibelirlemesikonusundakitartışmalarakatılmıştır.9Kasım1968tarihindeyapılanTİPÜçüncüKongresi’nekatılmıştır.Kongre’deyaptığıkonuşmadatemelvurgu,gerçekçelişkininbelirlenmesivestratejininbuyöndebelirlenmesivehareketedilmesidir.Temelçelişkiemperyalizmileolançelişkidir,bağımsızlıksoru-numuzdur(Aybar,1988,s.246–253).Küçükömer,1980sonrasındaiseSODEPiçe-risindebenzerbirmisyonyüklenmişveyukarıdanaşağıyabürokratikmodernleşme-yieleştirerekbunundışındasolbirprogramiçinçabagöstermiştir.Ortayakoyduğutespitlerdoğrultusunda, içindebulunduğu siyasioluşumların strateji tartışmalarınakatılmışveçözümlerortayakoymuştur.Küçükömer’inönerdiğitemelstrateji,solun,tarihîbürokrasikarşısında,bugünekadarhepihmaledilmiş,“gerici”olaraknitelen-dirilmişhalkınyeralmasıdır.BuaçıkbirbiçimdehemTİPiçindehemdeSODEPiçindeortayakoyduğutespitlerdegörülmektedir.

SonuçtaİdrisKüçükömer,TürkModernleşmesivetoplumyapısıüzerineyapılacaktartışmalardakonuyasiviltoplumüzerindenyaklaşmasıbakımındanönemlibirkay-naktır.Bugünekadargenelkabulgörmüşyargılarınvesözlerindışındafarklışeylerortayakoymuştur.DüşünceleriniortayakoyduğudönemdeordununhegemonyasınınbaskınbirşekildekendisinihissettirmesiKüçükömer’insöylemlerinidahadaönemlikılmaktadır.Türkiye’desiviltoplumunolmayışının,sınıfmeselelerininortayaçıkmayı-şınınnedenleriniaraştırmışvebukonudatarihimizeoldukçaönemlisorularyöneltmiş-

177


tir.Batıtoplumlarındagörülensiviltoplumuidealolarakalmaklaberaber,çözümünetolarakortayakoymasabile,toplumsalyapımızauygunögeleredayalıbirsiviltoplumkavramıoluşturmaçabasıiçerisindedir.DolayısıylaTürkiyeiçinyapılansiviltoplumtartışmasındaönemlibirkaynak,önemlibirbaşlangıçnoktasıdır.Ayrıcakavramınmo-dernleşmesürecimizleilişkiliolarakincelenmesiönemlibirkatkıolmuştur.Modern-leşmesürecimizinBatıcıvebürokratikyapısınaözelliklesoldüşünceiçerisindengelenbueleştirigünümüzdekibirçoktartışmanınhabercisiniteliğindedir.

Bildirimler• Bumakaledeçıkarçatışmasıolmadığıbildirilmiştir.

• Yazar,buçalışmaiçinfinansaldestekalmamıştır.

toplumsal değişimExtended Summary

Submitted: March 18, 2019First Revision: April 24, 2019Last Revision: May 23, 2019

Accepted: May 30, 2019OnlineFirst: July 10, 2019

Copyright © 2019 Human and Civilization Movementhttp://toplumsaldegisim.com/en

2019 1(2) 165-185

* Thisisanextendedabstractofthepaperentitled“Türkmodernleşmesinevetoplumyapısınaeleştirelbirbakış:İdrisKüçükömer”publishedinToplumsal Değişim.

1 Correspondence: Mehmet Güven Avcı (PhD.), Department of Sociology, Tekirdağ Namık KemalUniversity,TekirdağTurkey.Email:[email protected]

To cite this article: Avcı,M.G.(2019).Türkmodernleşmesinevetoplumyapısınaeleştirelbirbakış:İdrisKüçükömer [A critical perspective on Turkish modernization and structure of society: İdris Küçükömer].Toplumsal Değişim, 1, 165–185.

Abstract: İdris Küçükömer comes across as an important intellectual in the post-1960s, when a significant movement in intellectual life was experienced in Turkey along with social and political life. Küçükömer, who like many intellectuals of the period advocated social change centered on bureaucracy and the military and considered the importance of the relationship through formations within the military, centered on the concept of civil society by abandoning the junta-based understanding in the second half of the 1960s. This quest, which began with the question of why a civil society in the Western sense was not within the Turkish social structure, opened the way to Küçükömer’s re-handling and re-examining of Turkish social and political history at the center of this concept. This initiative of Küçükömer also carries the quality of a critical look at the bureaucracy-centered modernization process of Turkey from one side. This study is the effort to examine İdris Küçükömer’s views on the Turkish modernization process. İdris Küçükömer is an important resource in discussions to be made on Turkish modernization and social structure from the perspective of his approach to the issue in terms of civil society. He researched the reasons for the lack of civil societies and lack of emerging class issues in Turkey, and posed very important questions to the history of Turkey on this topic. This critique, which comes particularly from within leftist thought on the Western and bureaucratic structure of Turkey’s process of modernization and social change, has the quality of being a herald for many discussions these days.

Keywords: modernization • change • bureaucracy • military • civil society

Mehmet Güven Avcı1

A Critical Perspective on Turkish Modernization and Structure of Society: İdris Küçükömer*

Avcı/ACriticalPerspectiveonTurkishModernizationandStructureofSociety:İdrisKüçükömer

179

The Military, Intellectuals, and Politics in Post-1960 TurkeyOnMay27,1960,themilitaryseizedpowerinTurkeyandhandeditovertothe

NationalUnityCommittee,whichthemilitaryhadcreated.Frombehindthecoup,aprofessors’declarationwaspublishedthataffirmedandlegitimizedthecoup.Thisdeclarationinsummaryemphasizedthatthestatehadbeguntorepresentoneparty’sinterests beforeMay27th, that the government had violated the constitution, andthattheNationalUnityCommitteewasaresultofthereestablishingofstateorder(Çavdar,1996,p.90).

Thebureaucracyandmilitary-basedcadresendeavoredtoseizeagain,evenmoreso,thepowertheyhadhadintheirhandspriorto1950.ŞerifMardin(1990,pp.60–61)assessedthissituationasthenewlyacquiredformoftheoldpolarizationagainstthePeripheryandas“thepolarizationofthosepreservingtheoldRepublicanorder(i.e.,coercion-basedorder)againstthosewantingchange.”

Thehegemonythatthemilitaryestablishedinsocialandpoliticalareasshowsitselfprimarilyintheself-controltheyhadappliedinthestructuringofpoliticalpartiesandtheiractivities.TheDemocraticPartywasshutdownthroughtheMay27thRevolution,andtheestablishmentandoperationsofpoliticalpartieswereprohibited.Threenewpolitical parties thatwould be effective in political life, the Justice Party, theNewTurkey Party, and theWorkers Party of Turkey (TIP), leaped into political life in1961onFebruary11,12,and13,respectively.TheRepublicanPeople’sPartyandtheRepublicanVillagersNationPartycontinuedtheirpoliticalactivitiesalongsidethese.

TheJusticeParty,whichhadacomplexstructureandcontainedmanysocialstratawithinsuchasthebourgeoisieofcommerce,artisansandsmallcraftsmen,Anatoliannotables, and big landowners, in addition to constantly empowering industrialists(Sencer,1971,pp.274–276),wasformedbyretiredgeneralRagıpGümüşpala,andagroupformedofretiredofficerswasfoundwithintheparty.Throughthemediationofthisinternalgroup,theJusticePartyendeavoredtokeepitsrelationswiththemilitaryatacertainlevel.TheRepublicanPeople’sParty(CHP)oftheperiod,maintainingitstraditionalpolicies,continuedtoleanonthecivil-militarybureaucraticstaff.ChangeandmobilizationbegantobeexperiencedinCHPwiththeintroductionoftheleft of center conceptbeforethe1965elections.OnanevenmoreimportantpointforCHP,TIPhadbeenestablishedandwasbeingquiteeffective.TheLeftofCenterprogramhademergedundertheseconditions.Despitethisprogrambeingconsiderednew,thepartyendeavoredtocontinueitsrelationswiththecivilandmilitarybureaucracyinapowerfulmanner.Whatwasexperiencedinthetwomajorpoliticalpartiesoftheperiodshowstheinfluenceofthemilitarybureaucracyoverpolitics.

Thepost-1960swasalsothetimewithintenseactivityinTurkey’sworldofthought.Theideasthatemergedandthediscussionsthatwereexperiencedareimportantin

toplumsal değişim

180

termsofformingthebasisformanyoftoday’sintellectualcurrents.Theintellectualsof the period centered on social change and transformation. In this direction, thehistoryofsocietywas re-addressedandprogramsoriented toward the futurewereput forth through the assays that were done. Undoubtedly the most importantformationoftheperiodwasthemagazineYön[direction].Thearticlespublishedinthemagazineandthedeterminationsandrecommendationsthatwereputforth,whilenotrepresentingallof theperiod’s leftist thinkers,didreflect thedominantviews.Agroupof intellectuals, thoughnotallwhohadwritten in thismagazine,createdanoppositionusingthemagazineandresearchedthewaysofpowerwithcommonproposalsforsolutions.Atthispoint,themagazinecanbesaidtohavehadwithinitarelationshipwithradicalofficerswithin themilitary.Thebasisof theproblemwasfirst put forth as economic backwardness (i.e., a development problem).Thesolution in thiscase is rapiddevelopment.Whatwas importanthere ishowrapiddevelopmentwouldbeachieved.Asclearlyrevealedinthedeclaration,statismhadbeendeterminedas theway (Komisyon,1961,pp.12–13).Thenecessityof stateintervention for carryingout reforms led to the cooperationof intellectuals in thevicinityofYÖNwiththeradicalofficerswithinthemilitary.Thedemandsforthistypeof reformwerealsosometimesemphasizedby theradicalofficerswithin themilitary.ThiskindofoverlapledtheintellectualsaroundYÖNtoemphasizeintheirtheories the conceptsof intermediate layers and energetic forces,whosebasis themilitaryofficersandyouthsformed(Avcıoğlu,1966,p.9).TheYÖN intellectuals,who had evaluated theworking class to be inadequate and uninterested in socialissues,eventhoserelatedtothem(Aşçıoğlu,1967,p.13),sawthepowertoreacha solutionas “energetic forces” that theyhadprimarilydefinedas themilitary, inadditiontoyouthsandintellectuals.

The Writings of İdris Küçükömer in YÖN and Energetic ForcesKüçükömer addressed the problems on two points: economic imbalance and

inequality in income distribution. Inequality in income distribution had dividedsociety into two groups: the happyminority and the great public mass living inprimitive conditions.The system operated in linewith the interests of the happyminority(Küçükömer,1994a,p.48).ElectionswerenotthesolutiontotheproblemforKüçükömerbecausethepublic,ofwhommorethanhalfwereilliterate,couldnotbeexpectedtoevaluatethevariousalternativesandchooseamongthem.Insteadofelections,thegentrystartedsocialactionsinvillagesandnetworksinthetowns.Inthissituation,themajorityofthepublicareforcedtovotefortheircandidates,andthiscommunityconstantlydominatesadministrationofthestate.Thisgroupcannotbeexpectedtomakepoliticaldecisionscountertotheirowninterests(Küçükömer,1994b,pp.18–19).Küçükömer’ssolutionatthistimewasclearlythemilitary.Thereal power that wanted constitutional change in Turkey and that formed a force


181

oppositetheexistingsystemisthe“energeticforces,”whicharethemainforceofthemilitaryandtheyouthsatitsside.Thepoliticalpartieshadcometogetheragainstthisforceandthusrefinedtherevolutionists andreactionaries(Küçükömer,1994c,pp.27–28).Doingreformswasnotpossiblewiththecurrentpoliticalpartiesbecauseof theconservativeclanwithinthissystemwhichtheyreliedon.Thisstructureofpoliticalpartiesmadeasolutionthatthepublicwoulddowithvotingimpossible.Theculturalstructurehadalsoalreadypreventedthis.Onthispointtooisthesolutionofreplacingthesocialstructure.

Thebasicpowerthatthiswouldrelyonwasthemilitary.Thesystemhadtobechangedandsocialorganizationrenewedwithtop-to-bottomreforms.Atthistime,İdrisKüçükömersawhimselfasdistinguished,likemanyoftheintellectualsaroundhim,andheundertookaredemptivemission.

Towards the Alienation of OrderKüçükömer identified theconstitutionand the laws tied to itas the roofon the

structureofpoliticaldecision-making.Thebasicfunctionofthestateistocarryoutdecisionmaking.The state does this in accordancewith the constitution and thevariouslawsthatformtheroof.Thestatereceivesthepowerthatwilltakecareofproblems by providing themajority of peoples’ happiness.However, the politicaldecision-makingstructureisnotlimitedtothestateandconstitution.People,groups,andclassesexistwhowillbeabletoaffect,infavororagainst,thedecisionmadeatthebottomofthestructure.Inarealdemocracy,theseconstituentsareindispensibleelements.Separatingthisbottomsectionfromthepoliticaldecision-makingprocessleadstheregimetoanabsolutist,oligarchy,orfascistregime(Küçükömer,1994dpp.53–54).AccordingtoKüçükömer(1994e,p.133),thelaw,whichbindspeople,mustbethelawthatpeopleacceptbydiscussingit.

AccordingtoKüçükömer,sovereigntyistheabilityofanationtomakedecisionsforitselfandtosupervisethem.Consequently,thestateearnsthelegitimacyofitspowerbyensuringthehappinessofthemajorityofthepublic.Ifthedesiresofthestatearenotidenticaltothedesiresofthepublic,thenasocialimbalanceissaidtoexistintheenvironment.Thesovereigntyofthepeoplecanbelimitedbyinternalandexternaleconomicinterestsbecausetheselargelycontroltheeconomicresourcesaswellasthemakingandimplementingofnationaldecisions.Thusthemechanismofdecisionmakingandimplementinghasbeenconditionedbytheinterestsofoneclan.Thelegitimacyofthestate’spowercannotremaininthiscase.Thesolutionistocuttherelationshipofthedecision-makingmechanismwiththe“historicalinternalandexternaleconomicinterests”andthusensurethesovereigntyofthenation.Thiscanalsobeprovidedthroughsocialism(Küçükömer,1994f,pp.78–82).

toplumsal değişim

182

Inhiswritings from the secondhalf of the1960s,Küçükömer (1994g,p. 124)tookthepathfromajuntasolutiontoanunderstandingofcivilsocietytoaMarxistunderstandingofcivilsociety.Policyformation,whileexplainingthefunctionofthepoliticaldecision-makingmechanismandtheformationoflaw,isonalinethatholdscommunityintheforegroundandgivesitimportance.Küçükömer(1994h,p.155)revealedthefundamentalcontradictionsofTurkeyasimperialisminhisarticleThe TIP [WorkersPartyofTurkey] Program Must Change.

Alienating Order: A Critique of ModernizationKüçükömerexaminedtheexistingsituationuptothecurrentperiodfromahistorical

line.Onthispoint,hisfirstquestion,oneofthefirstbasicquestionsoftheperiod,was“WhyweretheOttomansunabletopasstothecapitalistorder?”,becausebeingunabletodothiswouldalsoexplainwhyaworkingclasshadn’tformedlikeintheWest,whichwasbeingmuchdiscussedinleftistthought.KüçükömeradvocatedthattheeconomicandsocialstructureoftheOttomanEmpirehadpreventedthetransitiontocapitalism.Thecentralgovernment structurehadprevented the accumulationofwealth,whichisthebasicconditionfortheinstitutionofcapitalismandformationoforganizations.Theaccumulationofwealthaftertheshakingofthecentralpowerwasdepositedintheground,whichwasconsideredthesafestwaytoprotectwealthatthetime.

Küçükömer’s interestwas in therelationshipofwesternizationand imperialismwith the structure, westernization efforts, and bureaucratic cadres conductingwesternizationthathademergedtogetherwithagreatprocessofmodernizationfromthe classicalOttoman state order.Küçükömer placed the interest struggles of thebureaucratsandintellectualsonthebasisofwesternizationmovements.Innovationmovementshadcomefromthesultanateinthenameofsavingthestate;however,thebureaucratsandintellectualswereeffective,whoseinterestsmovedinlinewiththe execution of this initiative.As a matter of fact, the senators had abandonedwesternizationmovementsagaininlinewiththeirinterestsoncecertaindesireshadbeen fulfilled and had assumed an opposing attitude.The bureaucrats formed thebasicforceofthewesternizationmovementwithintheprocessthathaddevelopedasaresultofthis(Küçükömer,1994i,p.55).

AccordingtoKüçükömer,alltheseeffortsatwesternizationwerebaselessattempts.Moreimportantly,theseeffortsfellinaccordancewiththeimperialistinitiativesofthecapitalistWestandpreparedthegroundworkforimperialismtoenterthecountry.Bureaucratstriedtocatchthecapitalistorder,whichtheWesthadreachedattheendofaprolongedhistoricalprocessofdevelopmentthroughWesternization.However,theinternalandexternalopportunitiesforthishadnotbeenavailable.Inthiscase,institutionsbornonly from the economic structureof theWest couldbe imitated.Suchawesternization, insteadofestablishingacivil society in theWestern sense


183

“wouldbeable tocreateanenvironmentappropriate to the interestsand ideologyofaforeignsocialsystemontheeconomicbaseofcapitalism,whichwouldbecomeincreasinglyimperialistic.Infact,itwaslikethis”(Küçükömer,1994i,p.14).

According toKüçükömer, the baselesswesternization initiatives, or rather thosebased externally, gave birth to two important consequences. First, these initiativesfacilitatedtheentryofimperialism,whichhadbeguntobewidespread,intothecountry,andthebureaucratswhoperformedwesternizationwithoutunderstandingtheWesternsocialstructuresuccumbedtothestatusofbeingWesterncollaborators.TheWesthadcomeparticularlythroughbureaucratsbecause“thestatestructureofOttomansocietyhadopenedthewayforinfluencetopenetrateOttomansocietyonlyfrombureaucracy”(Küçükömer, 1994i, p. 59). Secondly,Western secular bureaucrat fell opposite thepublic,which could not acceptwesternization, and this duality inTurk society hassurvivedtothisday.“ThiscontrastpreventsthekernelorseedatthebaseofAnatoliansocietyfromflourishing;itevenrefutesit”(Küçükömer,1994i,p.82).Becauseofthisduality,thereactionoftheAnatolianpeoplecouldnotturnintoaclassmovement.

Küçükömerplacedhis response to theWesternbureaucratsand theprogressivereactionarydebates thathadbeenexperiencedsincethestartof themodernizationprocessontheleft-side/right-sidescheme,whichhehadfacedoppositeinhisstudyThe Alienation of Order.Küçükömerusedtheterm“resisters”forthegrouphecalledtheleftside,whichhehimselfidentifiedwith,andusedtheterm“representative”forthegrouphecalledtherightside.Küçükömeracceptedthatbureaucraticcadreswerepresentattheheadofbothgroups.However,thegrouphecalledtheleftsidewithinthe political struggle relied on the traditions coming from the unity of Janissary,tradesmen, andMuslim scholars in order to come to power and uses the publicmasses.Therefore,despitebureaucratsbeingonbothsides,themassthatistakenasthebaseisquitedifferent(Küçükömer,1994i,p.73).Küçükömer,whilereversingtheprogressivereactionaryschemethathadononehandbecomeahabit,ontheotherhandheemphasizedthatthiswasnotTurkey’smaincontradiction,drawingattentionto imperialism and assessing bureaucracy’s efforts of Western modernization ashavingpreparedthegroundworkforimperialism.

ResultsThewritingsfromKüçükömerareacritiqueonthenarrowlygroupedleft,which

hasabureaucraticstructure.Küçükömer,insteadofbreakingthebureaucraticstructurethatheintenselycriticized,tookpartinitandeventendedtoempowerit.Insteadofbeingorganizedinpubliconthispoint,theyendeavoredtobeorganizedwithinthebureaucraticstructure.Theywerethinkingwithinthetraditionalbureaucraticsystem.Thoseinpowertriedtocometopowerwithasplash,withoutleaningonanyoneclass

toplumsal değişim

184

orgrouplikethebureaucraticcadrestheycriticized.Küçükömersoughtasolutionapartfromtheonethattheintellectuals,whowerewithinabureaucraticsystemofthought,hadputforthasarrivingatpowerassoonaspossibleandorganizingsocietythroughreforms.Itwaswithinasecularquestconnectedwiththebase.

Küçükömerwasoneside in thediscussionswithin the leftandheendeavoredtoshowthemasses,whowouldbereliantontheleft.Thesolutionpointsfromthearticleshewrotehaverecommendationstotheleft.Thesearticlesservedasawarningfortherighttonotimpersonateabureaucraticstructure.HeharshlycriticizedWesternmodernizationbasedonbureaucracyinthehistoricalprocess.Hetooktosocialismon his final solution point in his writings from the end of the 1960s.Accordingto him, the basic contradiction was the contradiction it has with imperialism,and independence is our problem (Aybar, 1988, pp. 246–253).The basic strategyKüçükömer recommendedwas the inclusionof the left and thepeople,whohavealwaysbeenneglectedeventodayandhavebeendescribedasreactionary,oppositethehistoricalbureaucracy.ThisisseenclearlyinthefindingsputforthbothwithintheWorkersPartyofTurkeyandwithintheSocialDemocraticParty.

İdrisKüçükömerisanimportantresourceindiscussionstobedoneoverTurkishmodernizationandsocialstructureintermsofhisapproachtothistopicovercivilsociety.He investigated the reasons for the lack of civil society and the absenceof class issues inTurkey, andhedirectedquestionson this issuequite significantto Turkey’s history. This critique of Turkey’s modernization and social changeprocesses,which came particularly fromwithin leftist thought, has the quality ofheraldingmanydiscussionsthesedays.

Acknowledgements• Theauthordeclaresnopotentialconflictsofinterestwithrespecttotheresearch,authorship,and/orpublicationofthisarticle.

• The author received no financial support for the research, authorship, and/orpublicationofthisarticle.

Kaynakça/ReferencesAşçıoğlu,A.(1967).İşçisınıfımızınilgisizliği.Yön, 214.

Avcıoğlu,D.(1966).Birsosyaliststratejininesasları.Yön, 185.

Aybar,M.(1988).Türkiye İşçi Partisi tarihi.İstanbul:BDSYayınları.Çavdar,T.(1996).Türkiye’nin demokrasi tarihi 1950-1995.Ankara:İmgeKitabevi.Komisyon.(1961).Yönbildirisi.Yön, 1.

Küçükömer, İ. (1994a).Vatanseverliğe sosyalveekonomikaçıdanbirbakış.Cuntacılıktan sivil topluma, bütün eserler 1içinde(s.47–52).İstanbul:BağlamYayınları.


185

Küçükömer, İ. (1994b). Türkiye’de temel kararları kim alır.Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1içinde(s.13–20).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer,İ.(1994c).Birleşenpartiler:Motorlukağnılarımız,bizimliberallerimiz.Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1içinde(s.27–33).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer, İ. (1994d). 1-Politika nedir? 2-Kalpazanlar demokrasisi nedir?Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1içinde(s.53–60).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer, İ. (1994e). Türkiye’de hukuk hakim sınıfların bir aracı mıdır?Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1içinde(s.131–137).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer,İ.(1994f).Egemenliğimizvevaroluşumuz.Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1içinde(s.77–85).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer,İ.(1994g).Türkiye’deçombeler.Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1içinde(s.123–129).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer,İ.(1994h).TİP’inProgramıDeğişmelidir.Cuntacılıktan sivil topluma bütün eserleri 1 içinde(s.155-159).İstanbul:BağlamYayınları.

Küçükömer,İ.(1994ı).Batılaşma, düzenin yabancılaşması.İstanbul:BağlamYayınları.Mardin,Ş.(1990).Türksiyasasınıaçıklayabilecekbiranahtar:Merkezçevreilişkileri.Toplum ve

siyaset makaleler 1içinde(s.30–66).İstanbul:İletişimYayınları.Sencer,M.(1971).Türkiye’de siyasi partilerin sosyal temelleri.İstanbul:GeçişYayınları.

türk modernleşmesine ve toplum yapısına eleştirel bir bakış: … · 2019. 9. 12. · 167...

Documents