ts. bïi quang tÒ bÖnh häc thñy s¶n · 2011. 6. 13. · bïi quang tÒ 4 néi dung trang phÇn...

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I

TS. Bïi Quang TÒ

BÖnh häc thñy s¶n

N¨m 2006

BÖnh häc thñy s¶n 1


BI£N SO¹N: bïI QUANG TÒ vIÖN NGHI£N CøU NU¤I TRåNG THUû S¶N 1 §ÞA CHØ: §×NH B¶NG-Tõ S¥N-B¾C NINH §iÖn tho¹i: 0241 841934 & 0241 841 524 Mobile: 0912016959 E-mail [email protected]

N¨m 2006

mailto:[email protected]

Bïi Quang TÒ 2

Lêi nãi ®Çu Nu«i trång thuû s¶n ngμy cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ngμnh kinh tÕ cña n−íc ta. §Ó cã n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng t«m, ç, ba ba, çc ®Þa ph−¬ng ®· øng dông nhiÒu lo¹i h×nh nu«i t«m, ç vμ më réng diÖn tÝch nu«i, do ®ã viÖc ®¶m b¶o chÊt l−îng s¶n phÈm vμ bÖnh cña t«m, ç, çc thuû ®Æc s¶n kh¸c cã nhiÒu vÊn ®Ò ph¸t sinh. Trong mÊy n¨m gÇn ®©y, bÖnh t«m, ç vμ çc thuû ®Æc s¶n kh¸c ®· xuÊt hiÖn ë nhiÒu vïng trong c¶ n−íc. BÖnh ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho phong trμo nu«i trång thuû s¶n. S¶n phÈm lμm ra kh«ng ®−îc thu ho¹ch hoÆc chÊt l−îng gi¶m kh«ng phôc vô cho tiªu dïng vμ xuÊt khÈu, cho nªn c«ng t¸c phßng chèng dÞch bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n ®ang ®ßi hái cÊp b¸ch. §Ó gãp phÇn h¹n chÕ nh÷ng thiÖt h¹i do bÖnh t«m, ç g©y ra, chóng t«i ®· biªn so¹n cuèn s¸ch BÖnh häc thuû s¶n. Cuèn s¸ch nh»m phôc vô cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y, häc tËp cña sinh viªn chuyªn ngμnh nu«i trång thuû s¶n, ®ång thêi cung cÊp th«ng tin cÇn thiÕt cho çn bé nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç, çc c¬ së s¶n xuÊt ®Ó tham kh¶o. Néi dung cña cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n dùa trªn çc kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç cña n−íc ta trong thêi gian qua, ®Æc biÖt tõ n¨m 1990 trë l¹i ®©y. Bè côc cuèn s¸ch dùa trªn c¬ së tμi liÖu n−íc ngoμi vÒ bÖnh ç, bÖnh gi¸p x¸c, bÖnh nhuyÔn thÓ, bÖnh l−ìng thª, bÖnh bß s¸t,... ®Ó biªn so¹n, tõng b−íc bæ sung nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n−íc. Qua kinh nghiÖm nghiªn cøu vμ trùc tiÕp nu«i trång thñy s¶n, chóng t«i m¹nh d¹n viÕt chung çc bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n th−êng gÆp ë ViÖt nam vμo mét cuãn s¸ch BÖnh häc thñy s¶n, gåm çc n«i dung sau:

PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm cña ®éng vËt thñy s¶n PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng cña ®éng vËt thñy s¶n PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n Cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n cho kh¸o ®μo t¹o k÷ s− nu«i trång thuû s¶n

,ngoμi ra cã thÓ tham kh¶o cho s¶n xuÊt vμ nghiªn cøu. Cuèn s¸ch hoμn thμnh nhê sù cæ vò vμ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, Häc ViÖn kü thuËt ch©u ¸ (AIT), Tr−êng §¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I vμ çc b¹n ®ång nghiÖp chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, ç, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thμnh c¶m ¬n. Cuèn s¸ch nμy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu h¹n chÕ, chóng t«i hy väng nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n. N¨m 2006 T¸c gi¶


Môc lôc

Néi dung Trang Lêi nãi ®Çu 2 Môc lôc 3 Ch−¬ng më ®Çu 8 PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n 11 Ch−¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh thñy s¶n 12 1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh trïng 12 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm 12 1.2. BÖnh ký sinh trïng 14 2. BÖnh lý 20 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh 20 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý 24 3. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 32 3.1. M«i tr−êng sèng 32 3.2. MÇm bÖnh 39 3.3. VËt chñ 39 3.4. Mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 39 4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n 42 4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng 42 4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thñy s¶n 42 4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ph©n lËp vi khuÈn, nÊm virus, ký sinh trïng 44 Ch−¬ng 2: Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp cho nu«i trång thñy s¶n 45 1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2.1. C¶i t¹o vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n 45 2.2. Tiªu diÖt çc nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 48 2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 49 Ch−¬ng 3: Thuèc dïng cho nu«i trång thñy s¶n 53 1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n 53 2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc 53 2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 54 2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n 55 2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc 55 3. T¸c dông cña thuèc vµ çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 55 3.1. T¸c dông cña thuèc 55 3.2. Çc nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 57 4. Ho¸ chÊt vµ thuèc dïng phßng trÞ bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n 60 4.1. Ho¸ d−îc 60 4.2. Kh¸ng sinh 65 4.3. Sulphamid 68 4.4 . Vitamin 71 4.5. ChÕ phÈm vi sinh 72 4.6. Thuèc vµ c©y th¶o méc ViÖt Nam 76 Danh môc thuèc cÊm sö dông vµ h¹n chÕ sö dông 85 Tµi liÖu tham kh¶o 87

Bïi Quang TÒ 4

Néi dung Trang

PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thñy s¶n 88 Ch−¬ng 4: BÖnh virus 89 1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç chÐp- SCV 91 2. BÖnh Herpesvirrus ë ç chÐp- KHV 94 3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç tr¾m cá GCRV 96 4. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë ç- VHS 101 5. Bönh virus ç trª s«ng- CCVD 103 6. BÖnh khèi u tÕ bµo lympho 106 7. BÖnh Indivirus ë ç biÓn 109 8. BÖnh ho¹i tö thÇn kinh ç biÓn- VNN 110 9. BÖnh MBV ë t«m só 114 10. BÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 119 11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m- YHD 125 12. BÖnh liªn quan ®Õn mang cña t«m- GAV 129 13.BÖnh nhiÔm virus d−íi da vµ ho¹i tö m¸u- IHHVN 134 14. BÖnh Parvovirus ë gan tuþ t«m- HPV 136 15. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 138 16. BÖnh ®u«i ®á- TSV 141 17. BÖnh BMN ë t«m 146 18. BÖnh virus g©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷- SMVD 148 19. BÖnh ®u«i tr¾ng cña t«m cµng xanh- WTD 149 20. BÖnh cua s÷a 149 21. BÖnh run ch©n ë cua 150 22. BÖnh môn rép ë mµng ¸o cña hÇu 151 Ch−¬ng 5: BÖnh Rickettsia vµ Clamydia 153 1. BÖnh u nang biÓu b× ë mang ç 153 2. BÖnh Rickettsia vµ Clamydia ë t«m 155 3. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua 157 Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn 159 1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas spp. ë ç n−íc ngät 161 2. BÖnh vi khuÈn Vibrio ë §VTS biÓn 165 3. BÖnh do vi khuÈn Pseudomonas sp 171 4. BÖnh do vi khuÈn Edwardsiella sp 173 5. BÖnh do vi khuÈn gram d−¬ng- Streptococcus 175 6. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cµng xanh 177 7. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium 180 8. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë ç 182 9. BÖnh bÖnh do vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 185 10. BÖnh thèi mang ë ç n−íc ngät 187 11. BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ë t«m só 188 Ch−¬ng 7: BÖnh do nÊm 192 1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis 195 2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis 198 3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë ç- EUS 201 4. BÖnh nÊm mang ë ç 208 5. BÖnh nÊm thuû my ë ç, t«m n−íc ngät 209 6. BÖnh nÊm ë ç t«m n−íc mÆn 213 Tµi liÖu tham kh¶o 216


Néi dung Trang

PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng ë ®éng vËt thñy s¶n 220 Ch−¬ng 8: BÖnh ký sinh trïng ®¬n bµo (Protozoa)- ë ®éng vËt thñy s¶n 221 1. BÖnh ngµnh trïng roi- Mastigophora 222 1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u- Trypanosomosis 222 1.2. BÖnh trïng roi - Cryptobiosis 224 1.3. BÖnh trïng roi- Costiosis 225 2. BÖnh do ngµnh Opalinata 227 BÖnh- Protoopalinosis 227 3. BÖnh ngµnh Dinozoa 228 BÖnh cua s÷a- Hematodinosis 228 4. BÖnh ngành Haplosporidia 232 4.1. Bệnh bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis 232 4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis 235 5. BÖnh ngµnh Paramyxea 239 5.1. Bệnh Marteiliosis 239 5.2. BÖnh Mikrocytosis 250 6. BÖnh ngµnh Apicomplexa 253 Bệnh Perkinsiosis 253 7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö- Sporozoa 260 7.1. BÖnh trïng bµo tö- Gousiosis 260 7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo- Gregarinosis 263 8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö- Mycrosporidia 265 8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë ç- Glugeosis 265 8.2. BÖnh t«m b«ng- Microsporosis 266 9. BÖnh do ngµnh bµo tö sîi- Cnidosporidia 269 9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis 269 9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i- Henneguyosis 272 9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang- Thelohanellosis 274 10. BÖnh do ngµnh trïng l«ng- Ciliophora 276 10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç n−íc ngät- Chilodonellosis 276 10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë ç n−íc mÆn- Brooklynellosis 278 10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh- Hemiophirosis 278 10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Balantidiosis 279 10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Ichthyonyctosis 281 10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Inferostomosis 283 10.7. BÖnh trïng qu¶ d−a ë n−íc ngät- Ichthyophthyriosis 286 10.8. BÖnh trïng l«ng n−íc mÆn- Cryptocaryonosis 289 10.9. BÖnh trïng b¸nh xe 290 10.10. BÖnh trïng loa kÌn 294 10.11. BÖnh trïng èng hót 298 Ch−¬ng 9: BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thñy s¶n 299 1. BÖnh do ngµnh giun dÑp- Plathelminthes 301 1.1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ- Monogenea 302 1.1.1. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc- Dactylogyrosis 302 1.1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang ç n−íc ngät- Ancyrocephalosis 306 1.1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ë mang ç n−íc ngät- Sundanonchosis

308

1.1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang ç biÓn 309 1.1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (18 mãc)- Gyrodactylosis 313 1.1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n- Diplozoosis 315

Bïi Quang TÒ 6

Néi dung Trang

1.2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ- Trematoda 317 1.2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ- Aspidogastosis 320 1.2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u- Sanguinicolosis 321 1.2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh ë bang h¬i ç- Isoparorchosis 323 1.2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë m¾t ç- Diplostomulosis 325 1.2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë trong c¬ thÓ ç- Clinostomosis

327

1.2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét ç- Carassotremosis 328 1.2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét ç- Azygirosis 329 1.2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ ç- Clonorchosis 330 1.2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ ç- Opisthorchosis 331 1.2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë mang ç- Centrocestosis 333 1.2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua- Paragonimosis 335 1.3. BÖnh do líp s¸n d©y- Cestoides 336 1.3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt- Caryophyllaeosis vµ Khawiosis 338 1.3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt- Bothriocephalosis 339 1.3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong n«i t¸ng ç- Diphyllobothriosis 341 1.3.4. BÖnh s¸n d©y- Ligulosis 342 2. BÖnh do ngµnh giun trßn- Nemathelminthes 343 2.1. BÖnh giun trßn- Philometrosis 345 2.2. BÖnh giun trßn- Spironourosis 347 2.3. BÖnh giun trßn- Spectatosis 348 2.4. BÖnh giun trßn- Contracaecosis 350 2.5. BÖnh giun trßn Spinitectosis 351 2.6. BÖnh giun trßn- Camallanosis 352 2.7. BÖnh giun trßn- Cucullanosis 353 2.8. BÖnh giun trßn- Cucullanellosis 354 3. BÖnh do ngµnh giun ®Çu gai- Acanthocephala 355 3.1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis 358 3.2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis 358 3.3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis 359 4. BÖnh do ngµnh giun ®èt Annelida 361 4.1. BÖnh ®Øa ë ç- Piscicolosis 361 4.2. BÖnh ®Øa- Trachelobdellosis 362 4.3. BÖnh ®Øa ë ç sÊu- 363 5. BÖnh do ngµnh nhuyÔn thÓ- Mollusca 364 Ch−¬ng 10: BÖnh do ph©n ngµnh gi¸p x¸c- Crustacea 366 1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo- Copepoda 367 1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis 367 1.2. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Sinergasilosis 370 1.3. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Neoergasis 372 1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Paraergaslosis 373 1.5. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Lamproglenosis 374 1.6. BÖnh trïng má neo n−íc ngät- Lernaeosis 375 1.7. BÖnh trïng má neo n−íc mÆn/lî- Therodamosis 380 1.8. BÖnh rËn ç - Caligosis 381 2. BÖnh do bé Branchiura 383 2.1. BÖnh rËn ç - Argulosis 383


Néi dung Trang 3. BÖnh do bé ch©n ®Òu- Isopoda 388 3.1. BÖnh rËn ç- Ichthyoxenosis 388 3.2. BÖnh rËn ç- Alitroposis 391 3.2. BÖnh rËn ç - Coranallosis 392 3.4. BÖnh rËn t«m - Probopyrosis 393 4. BÖnh do gi¸p x¸c ch©n t¬ Cirripedia 394 4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua 394 4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua ghÑ- Dichelaspis 400 4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n 402 Tµi liÖu tham kh¶o 405 PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vµ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n 408 Ch−¬ng 11: BÖnh dinh d−ìng 409 1. BÖnh dinh d−ìng ë ç 409 2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m 412 Ch−¬ng 12: BÖnh do m«i tr−êng 413 1. BÖnh do yÕu tè v« sinh 413 2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh 421 Ch−¬ng 13: Sinh vËt h¹i ç, t«m 426 1. Thùc vËt h¹i ç 426 2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo h¹i ç 427 3. Søa g©y h¹i trong ao nu«i t«m 428 4. C«n trïng h¹i ç 430 5. Ç d÷ ¨n §VTS 435 6. L−ìng thª ¨n t«m ç 437 7. Bß s¸t ¨n t«m ç 428 8. Chim ¨n t«m ç 428 Tµi liÖu tham kh¶o 439

Bïi Quang TÒ 8

ch−¬ng Më ®Çu

1. VÞ trÝ, néi dung vμ nhiÖm vô cña m«n bÖnh häc thuû s¶n 1.1. VÞ trÝ m«n häc: NghÒ nu«i trång thuû s¶n trong mÊy n¨m gÇn ®©y ph¸t triÓn rÊt nhanh. Môc ®Ých cña ng−êi nu«i trång thuû s¶n lµ thu ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt, sö dông mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ huy ®éng ®−îc. Do vËy, çc ®èi t−îng nu«i rÊt dÔ bÞ m¾c bÖnh. Çc yÕu tè m«i tr−êng chÊt l−îng n−íc xÊu, nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp, mËt ®é nu«i dµy, thøc ¨n nghÌo, con gièng kh«ng ®¶m b¶o chÊt l−îng vµ qu¶n lý ch¨m sãc kÐm lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ yÕu ®i, çc t¸c nh©n g©y bÖnh ph¸t triÓn. §ång thêi do sèng trong m«i tr−êng n−íc víi mËt ®é cao lµm cho bÖnh cã ®iÒu kiÖn l©y lan nhanh chãng vµ g©y thiÖt h¹i lín. ViÖc nghiªn cøu t×m hiÓu çc lo¹i bÖnh thuû s¶n vµ t×m çc biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶ ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc ®¶m b¶o vµ chÊt l−îng, s¶n l−îng ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Trong nghÒ nu«i trång thuû s¶n, bªn c¹nh çc m«n häc chuyªn m«n kh¸c nh−: s¶n xuÊt gièng, nu«i ç t«m th−¬ng phÈm, c«ng tr×nh,... th× m«n bÖnh ®éng vËt thuû s¶n lµ mét m«n quan träng, nh»m trang bÞ cho çn bé nu«i trång thuû s¶n mét kiÕn thøc toµn diÖn ®Ó t¹o ra çc ®µn ç, ®µn t«m nu«i cã s¶n l−îng cao vµ chÊt l−îng tèt. 1.2. Néi dung m«n häc: Ch−¬ng tr×nh m«n bÖnh häc thuû s¶n gåm çc néi dung sau: - Giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ bÖnh ký sinh trïng. - Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh lý ë ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu çc biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu mét sè bÖnh phæ biÕn vµ g©y t¸c h¹i lín ë ®éng vËt thuû s¶n, ®Æc biÖt çc bÖnh ë ViÖt Nam, bao gåm çc bÖnh: bÖnh truyÒn nhiÔm do virus, vi khuÈn, nÊm, bÖnh ký sinh trïng, bÖnh do dinh d−ìng, bÖnh do m«i tr−êng, sinh vËt h¹i ç, t«m. 1.3. NhiÖm vô cña m«n häc: Khi phong trµo nu«i trång thuû s¶n ch−a ph¸t triÓn çc ®èi t−îng nu«i chñ yÕu lµ ç, do ®ã bÖnh chØ nghiªn cøu trªn ®èi t−îng ç vµ cã tªn lµ m«n bÖnh ç häc (Ichthyopathology). Sau thËp kû 70 trë l¹i ®©y phong trµo nu«i trång thuû s¶n ph¸t triÓn, ngoµi ®èi t−îng nu«i ç, çc ®èi t−îng kh¸c ®−îc nghiªn cøu ®Ó nu«i: t«m, cua, nhuyÔn thÓ,... cho nªn m«n häc ph¶i nghiªn cøu çc bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n (Pathology of Aquatic Animal ) míi ®¸p øng ®−îc cho s¶n xuÊt. M«n bÖnh häc ®éng vËt thuû s¶n cã nhiÖm vô trang bÞ cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc toµn diÖn vÒ kü thuËt nu«i trång thuû s¶n nãi chung vµ kiÕn thøc chuyªn s©u: kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc, çc yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh, ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh, çc ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho nghÒ nu«i trång thuû s¶n ë ViÖt Nam.


II. Mèi quan hÖ gi÷a m«n bÖnh häc thuû s¶n víi çc m«n häc kh¸c - Liªn quan ®Õn çc m«n sinh häc c¬ b¶n vµ c¬ së: sinh häc ®¹i c−¬ng, ®éng vËt häc, thùc vËt häc, thuû sinh häc, vi sinh vËt häc, ng− lo¹i häc,... - Liªn quan ®Õn m«n ho¸ häc: v« c¬, h÷u c¬, ho¸ sinh, ho¸ lý,... - Liªn quan ®Õn kü thuËt nu«i: s¶n xuÊt gièng thuû s¶n, nu«i th©m canh ç t«m trong ao, lång bÌ, c«ng tr×nh nu«i thuû s¶n - Liªn quan ®Õn ngµnh thó y, y häc

III. LÞch sö cña m«n bÖnh häc thuû s¶n: 3.1.Trªn thÕ giíi: Tõ l©u çc nhµ khoa häc ®· m« t¶ mét sè bÖnh ç nh−: cuèi thÕ kû 19 mét sè t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n cuèn s¸ch h−íng dÉn bÖnh cña ç nh−ng c¬ b¶n vÉn m« t¶ çc triªô chøng l©m sµng lµ chñ yÕu. Sang ®Çu thÕ kû 20 çc nhµ khoa häc thÕ giíi ®· b¾t ®Çu nghiªn c−ó vµ viÕt s¸ch h−íng dÉn çc bÖnh ç. N¨m 1904, Bruno Hofer ng−êi §øc viÕt cuèn s¸ch “T¸c nh©n g©y bÖnh ë ç” (Father of Fish Pathology) ViÖn sÜ V.A.Dogiel (1882-1955) thuéc ViÖn hµn l©m khoa häc Liªn X« cò lµ ng−êi cã c«ng lín ®ãng gãp nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng ç. ¤ng ®· viÕt ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ký sinh trïng ç (1929); BÖnh vi khuÈn cña ç (Bacterial Diseases of Fish) -1939. Nh÷ng n¨m 1930 bÖnh truyÒn nhiÔm cña ç ®· ®−îc nghiªn cøu trong çc phßng thÝ nghiÖm. N¨m 1949 cuèn s¸ch gi¸o khoa vÒ bÖnh ç häc ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Liªn X« cò chñ biªn lµ t¸c gi¶ E.M.Lyaiman. TiÕp theo ®ã lµ çc thËp kû 50 vµ 60 çc t¸c gi¶ chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh ç ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë çc n−íc: Bychowsky, Bauer, Mysselius, Gussev - Liªn X« cò, Schaperclaus §øc, Yamaguti - NhËt, Hoffman - Mü. Phong trµo nu«i trång thuû s¶n trªn thÕ giíi ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhÊt lµ nghÒ nu«i t«m ë çc n−íc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng vµo nh÷ng n¨m cña thËp kû 80 th× lÞch sö bÖnh t«m g¾n liÒn víi phong trµo nu«i t«m. KÕt qu¶ nghiªn cøu çc t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay rÊt phong phó: bÖnh virus cña ç ®Õn nay ®· ph©n lo¹i ®−îc h¬n 60 lo¹i virus thuéc 5 hä cã cÊu tróc ADN hoÆc ARN. BÖnh virus ë nhuyÔn thÓ cã 12 loµi thuéc 8 hä, bÖnh virus ë gi¸p x¸c cã 15 lo¹i ë t«m vµ 3 lo¹i ë cua thuéc 5 hä. Trong ®ã hä Baculoviridae gÆp nhiÒu nhÊt lµ 7 bÖnh Baculovirus. Vi khuÈn g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n ®· ph©n lËp ®−îc vµi tr¨m loµi vi khuÈn g©y bÖnh thuéc 9 hä vi khuÈn ®iÓn h×nh lµ nhãm vi khuÈn Aeromonas spp, Pseudomonas spp g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ nhãm Vibrio spp g©y bÖnh ë n−íc mÆn. NÊm g©y bÖnh ë n−íc ngät: Saprolegnia, Achlya, Aphanomyces; n−íc mÆn: Lagenidium sp, Fusarium, Halipthoros sp, Sirolpidium. Ký sinh trïng cña ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay chóng ta ph©n lo¹i ®−îc sè l−îng rÊt lín vµ phong phó. ChØ tÝnh ký sinh trïng ç n−íc ngät thuéc khu vùc Liªn X« cò ®· ph©n lo¹i h¬n 2000 loµi (1984-1985)

Bïi Quang TÒ 10

3.2. ViÖt Nam: Bé m«n bÖnh ç ®−îc h×nh thµnh tõ ®Çu n¨m 1960 thuéc tr¹m nghiªn cøu ç n−íc ngät §×nh B¶ng. Ng−êi thµnh lËp ®Çu tiªn cña bé m«n bÖnh ç lµ TiÕn sÜ Hµ Ký, nguyªn côc tr−ëng Côc B¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n ViÖt Nam. §Õn nay chóng ta h×nh thµnh bé m«n häc phßng nghiªn cøu bÖnh häc thñy s¶n ë 3 viÖn I, II, III vµ cã phßng thÝ nghiÖm chÈn ®o¸n bÖnh t«m, ç hiÖn ®¹i ®¹i diÖn cho ba miÒn B¾c, Trung, Nam vµ ven biÓn. ë mét sè tr−êng ®¹i häc ®· cã çn bé gi¶ng d¹y nghiªn cøu bé m«n bÖnh t«m, ç: Tr−êng ®¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬, Tr−êng ®¹i häc N«ng L©m Thñ §øc.... §Õn nay, chóng ta ®· cã hµng lo¹t çc c«ng tr×nh c«ng bè trªn thÕ giíi vµ trong n−íc vÒ kÕt qu¶ nghiªn cøu bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ë ViÖt Nam tõ cuèi n¨m 1960 trë l¹i ®©y: Nghiªn cøu ký sinh trïng vµ bÖnh cña ç n−íc ngät miÒn b¾c ViÖt Nam cña TiÕn sÜ Hµ Ký:1961-1967; 1969-1975, ®· m« t¶ 120 loµi ký sinh trïng trong ®ã cã 42 loµi ký sinh trïng, mét gièng vµ mét hä phô míi ®èi víi khoa häc. C«ng tr×nh nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña Bïi Quang TÒ vµ ctv, 1984-1990; Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp cña ç, t«m nu«i ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ (Bïi Quang TÒ vµ ctv,1994). Ký sinh trïng cña mét sè loµi ç n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ nh÷ng gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng cña TiÕn sü Bïi Quang TÒ (2001) ®· m« t¶ 157 loµi ký sinh trïng, trong ®ã cã 121 loµi lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t hiÖn ë ViÖt Nam. BÖnh Penaeus monodon baculovirus (MBV) cña t«m só, nu«i ë çc tØnh phÝa Nam (Bïi Quang TÒ,1994). Nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng ç n−íc ngät miÒn Trung vµ T©y Nguyªn (NguyÔn ThÞ Muéi vµ ctv,1981-1985). Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só nu«i ë khu vùc miÒn Trung ViÖt Nam (§ç ThÞ Hoµ, 1997),....Cho ®Õn nay ë ViÖt Nam ®· nghiªn cøu bÖnh virus ë t«m só lµ bÖnh Monodon Baculovirus (MBV), bÖnh vµng ®Çu, bÖnh ®èm tr¾ng. C«ng tr×nh lín gÇn ®©y lµ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN - 04 -12 tõ 1991-1995, do TiÕn sÜ Hµ Ký chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu 13 bÖnh cña t«m, ç. LÇn ®Çu tiªn ViÖt Nam tËp trung nghiªn cøu ®Çy ®ñ bÖnh vi khuÈn víi çc néi dung sau: ph©n lËp vi khuÈn, t¸c nh©n g©y bÖnh, dÊu hiÖu bÖnh, ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh, biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh÷ng bÖnh ®· nghiªn cøu: bÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë ç tr¾m cá nu«i lång, bÖnh xuÊt huyÕt ç ba sa nu«i bÌ, bÖnh ho¹i tö do vi khuÈn ë ç trª, bÖnh ho¹i tö ®èm n©u t«m cµng xanh, bÖnh ph¸t s¸ng ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh viªm nhiÔm sau khi cÊy trai ngäc. Nghiªn cøu nguyªn nh©n g©y chÕt t«m ë çc tØnh ven biÓn phÝa Nam (NguyÔn ViÖt Th¾ng, 1994-1999). Nghiªn cøu bÖnh truyÒn nhiÔm ë ç tr¾m cá vµ ç song nu«i lång biÓn (Bïi Quang TÒ, 1996-1998). §Æc biÖt chóng ta ®· ph©n lËp ®−îc virus g©y bÖnh ë t«m só nu«i nh− bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV), bÖnh ®Çu vµng (YHD) (V¨n ThÞ H¹nh, 2001)


ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I


PhÇn 1

Tæng quan vÒ BÖnh häc thñy s¶n

Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ

N¨m 2006

Bïi Quang TÒ 12

Ch−¬ng 1

nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc thñy s¶n

1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh Trïng. 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm.

1.1.1. §Þnh nghÜa vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm lµ hiÖn t−îng tæng hîp x¶y ra trong c¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp, t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi sinh vËt: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm th−êng bao hµm ý nghÜa hÑp h¬n, nã chØ sù nhiÔm trïng cña c¬ thÓ sinh vËt, ®«i khi chØ sù b¾t ®Çu c¶m nhiÔm, t¸c nh©n g©y bÖnh chØ kÝch thÝch riªng biÖt, cã tr−êng hîp kh«ng cã dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong tr−êng hîp t¸c nh©n x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Ó g©y bÖnh nh−ng ch−a cã dÊu hiÖu bÖnh lý, lóc nµy cã thÓ gäi cã qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm song ch−a thÓ gäi lµ bÖnh truyÒn nhiÔm. BÖnh truyÒn nhiÔm lµ ph¶i kÌm theo dÊu hiÖu bÖnh lý. Nh©n tè ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh truyÒn nhiÔm: - Cã t¸c nh©n g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm nh−: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo... - Sinh vËt cã mang çc t¸c nh©n g©y bÖnh. - §iÒu kiÖn m«i tr−êng bªn ngoµi thuËn lîi cho sù x©m nhËp cña t¸c nh©n g©y bÖnh thóc ®Èy qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm. KÝch th−íc cña çc t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nh×n chung bÐ h¬n kÝch th−íc cña vËt chñ vËt nhiÔm song kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña chóng rÊt lín, nã cã thÓ lµm cho vËt chñ chÕt mét çch nhanh chãng. BÖnh truyÒn nhiÔm g©y t¸c h¹i lín cho vËt chñ do: - Sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nhanh nhÊt lµ vius, vi khuÈn chØ sau mÊy giê sè l−îng cña chóng cã thÓ t¨ng lªn rÊt nhiÒu ®· t¸c ®éng lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ vËt chñ. - T¸c nh©n g©y bÖnh cßn cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi, huû ho¹i tæ chøc m« ®ång thêi cã thÓ tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc cña vËt chñ, lµm cho çc tÕ bµo tæ chøc ho¹t ®éng kh«ng b×nh th−êng.

1.1.2. Nguån gèc vµ con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n. 1.1.2.1. Nguån gèc cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n . Trong çc thuû vùc tù nhiªn: ao, hå, s«ng vµ çc ®Çm, vÞnh ven biÓn th−êng quan s¸t thÊy ®éng vËt thuû s¶n bÞ m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh lµ “æ dÞch tù nhiªn”. Tõ ®ã mÇm bÖnh x©m nhËp vµo çc nguån n−íc nu«i thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nh÷ng x¸c ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh chÕt lµ nguån gèc chÝnh g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n sinh s¶n rÊt nhanh lµm t¨ng sè l−îng nã ®i vµo m«i tr−êng n−íc b»ng nhiÒu con ®−êng tuú theo t¸c nh©n g©y bÖnh nh−: theo çc vÕt loÐt cña ç ®Ó ®i ra n−íc qua hÖ thèng c¬ quan bµi tiÕt, c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan sinh dôc hoÆc qua mang, xoang miÖng, xoang mòi. Ngoµi ra, trong n−íc cã nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬ , n−íc th¶i çc nhµ m¸y c«ng nghiÖp, n−íc th¶i cña çc tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i sinh ho¹t, ph©n r¸c... còng t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸t sinh ph¸t triÓn.


1.1.2.2. Con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n: - B»ng ®−êng tiÕp xóc trùc tiÕp: §éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh sèng chung trong thuû vùc cïng víi ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, do tiÕp xóc trùc tiÕp, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn tõ ®éng vËt thuû s¶n bÖnh sang cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ. - Do n−íc: T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm trong c¬ thÓ ®«ng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh r¬i vµo m«i tr−êng n−íc vµ sèng tù do trong n−íc mét thêi gian, lÊy n−íc cã nguån bÖnh vµo thuû vùc nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh sÏ l©y lan cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh. - Do dông cô ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n: Khi vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n bÖnh vµ ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÖnh, t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ b¸m vµo dông cô, nÕu dïng dông cô nµy ®Ó ®¸nh b¾t hoÆc vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n khoÎ th× kh«ng nh÷ng nã lµm l©y lan bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ mµ cßn ra m«i tr−êng n−íc. - MÇm bÖnh truyÒn nhiÔm tõ ®¸y ao: Cïng víi çc chÊt h÷u c¬ tån t¹i ë ®¸y ao, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, tõ x¸c ®éng vËt thuû s¶n chÕt do bÞ bÖnh r¬i xuèng ®¸y ao vµ tån t¹i ë ®ã mét thêi gian. NÕu ao kh«ng ®−îc tÈy dän vµ ph¬i ®¸y kü khi tiÕn hµnh −¬ng nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®¸y ao ®i vµo n−íc råi x©m nhËp g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cho ®éng vËt thuû s¶n. - Do ®éng vËt thuû s¶n di c−: §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh di c− tõ vïng n−íc nµy sang vïng n−íc kh¸c, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm vµo vïng n−íc míi, gÆp lóc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thay ®æi kh«ng thuËn lîi cho ®êi sèng ®éng vËt thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo cë thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm cho ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh. - Do chim v¸ çc sinh vËt ¨n ®éng vËt thuû s¶n: Chim, cß, r¸i ç, chã, mÌo,....b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm lµm thøc ¨n, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm cã thÓ b¸m vµo ch©n, má, miÖng, vµo c¬ thÓ cña chóng, nh÷ng sinh vËt nµy l¹i chuyÓn b¾t ®éng vËt thuû s¶n ë vïng n−íc kh¸c th× t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm tõ chóng cã thÓ ®i vµo n−íc, chê c¬ héi thuËn lîi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n khoÎ lµm g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. 1.1.3. §éng vËt thuû s¶n lµ nguån gèc cña mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm ë ng−êi vµ ®éng vËt: Ç còng nh− gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ....lµ nguån gèc cña mét sã bÖnh truyÒn nhiÔm cho ng−êi vµ gia sóc. Trong c¬ thÓ mét sè ®éng vËt thuû s¶n cã mang vi khuÈn bÖnh dÞch t¶ nh−: Clostridium botulinum, Salmonella enteritidis, Proteus vulgaris, Vibrio parahaemolyticus... Çc lo¹i vi khuÈn nµy cã thÓ tån t¹i trªn c¬ thÓ vµ trong mét sè loµi ®éng vËt thuû s¶n nã cã thÓ r¬i vµo n−íc vµ g©y nhiÔm bÈn nguån n−íc. Theo Prodnhian, Guritr b»ng thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh Salmonella suipestifer, Salmonella enteritidis khi ®−a vµo xoang bông cña ç nã cã thÓ tån t¹i trong c¬ thÓ 60 ngµy, nã cã thÓ tån t¹i trong ç −íp muèi. Vi khuÈn nµy ë trong n−íc dÔ dµng theo n−íc vµo ruét ç. Nguyªn nh©n cña ng−êi m¾c bÖnh dÞch t¶ cã thÓ do ¨n ç sèng hoÆc ç nÊu n−íng ch−a chÝn cã mang vi khuÈn g©y bÖnh nªn ®· truyÒn qua cho ng−êi. Theo A-K Serbina 1973 qua thÝ nghiÖm ®· kh¼ng ®Þnh khi ç m¾c bÖnh ®èm ®á cã 15-20% sè ç cã Clostridium botulinum. T«m, hÇu sèng trong m«i tr−êng n−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i çc chuång tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i çc nhµ m¸y, xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp. Ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn phÇn lín chóng cã mang vi khuÈn g©y bÖnh lþ, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh sèt ph¸t ban...B»ng con ®−êng thùc nghiÖm ng−êi ta ®· kh¼ng ®Þnh vi khuÈn g©y sèt ph¸t ban cã thÓ sèng trong c¬ thÓ hÇu ®Õn 60 ngµy. Tõ ®ã ng−êi ta ®· chøng minh dÞch sèt ph¸t ban ë mét sè n−íc nh−: Ph¸p, Mü cã quan hÖ dïng hÇu t«m lµm thøc ¨n. Do ®ã ç, t«m, hÇu vµ mét sè h¶i ®Æc s¶n dïng ®Ó ¨n sèng cÇn cã chÕ ®é kiÓm dÞch nghiªm kh¾c ®Ó tr¸nh mét sè bÖnh l©y lan cho ng−êi.

Bïi Quang TÒ 14

1.2. BÖnh ký sinh trïng. 1.2.1. §Þnh nghÜa: Trong tù nhiªn c¬ thÓ sinh vËt yªu cÇu çc ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cã kh¸c nhau do cã nhiÒu chñng lo¹i cã ph−¬ng thøc sinh sèng riªng, cã sù kh¸c biÖt ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn. Cã mét sè sinh vËt sèng tù do, cã mét sè sèng céng sinh, tr¸i l¹i cã sinh vËt trong tõng giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng nhÊt thiÕt ph¶i sèng ë bªn trong hay bªn ngoµi c¬ thÓ mét sinh vËt kh¸c ®Ó lÊy chÊt dinh d−ìng mµ sèng hoÆc lÊy dÞch thÓ hoÆc tÕ bµo tæ chøc cña sinh vËt ®ã lµm thøc ¨n duy tr× sù sèng cña nã vµ ph¸t sinh t¸c h¹i cho sinh vËt kia gäi lµ ph−¬ng thøc sèng ký sinh hay cßn gäi lµ sù ký sinh. Sinh vËt sèng ký sinh gäi lµ sinh vËt ký sinh. §éng vËt sèng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng. Sinh vËt bÞ sinh vËt kh¸c ký sinh g©y t¸c h¹i gäi lµ vËt chñ. VËt chñ kh«ng nh÷ng lµ nguån cung cÊp thøc ¨n cho ký sinh trïng mµ cßn lµ n¬i c− tró t¹m thêi hay vÜnh cöu cña nã. Çc lo¹i biÓu hiÖn sù ho¹t ®éng cña ký sinh trïng vµ mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ gäi lµ hiÖn t−îng ký sinh. Khoa häc nghiªn cøu cã hÖ thèng çc hiÖn t−îng ký sinh gäi lµ ký sinh trïng häc.

1.2.2. Nguån gèc cña sinh vËt sèng ký sinh: Th−êng nguån gèc cña sinh vËt sinh sèng ký sinh chia lµm 2 giai ®o¹n: 1.2.2.1. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng céng sinh ®Õn ký sinh: Céng sinh lµ 2 sinh vËt t¹m thêi hay l©u dµi sèng chung víi nhau, c¶ 2 ®Òu cã lîi hay 1 sinh vËt cã lîi (céng sinh phiÕn lîi) nh−ng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt kia, 2 sinh vËt sinh sèng céng sinh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ 1 bªn ph¸t sinh ra t¸c h¹i bªn kia, lóc nµy tõ céng sinh chuyÓn qua ký sinh, vÝ dô nh− amÝp: Endamoeba histokytica Schaudinn sèng trong ruét ng−êi d−íi d¹ng thÓ dinh d−ìng nhá lÊy çc chÊt cÆn b· ®Ó tån t¹i kh«ng g©y t¸c h¹i cho con ng−êi lóc nµy nã lµ céng sinh phiÕn lîi, nh−ng lóc c¬ thÓ vËt chñ do bÞ bÖnh tÕ bµo tæ chøc thµnh ruét bÞ tæn th−¬ng, søc ®Ò kh¸ng yÕu, amÝp thÓ dinh d−ìng nhá tiÕt ra men ph¸ ho¹i tÕ bµo tæ chøc ruét chui vµo tÇng niªm m¹c ruét chuyÓn thµnh amÝp thÓ dinh d−ìng lín cã thÓ g©y bÖnh cho ng−êi. Nh− vËy tõ céng sinh amÝp ®· chuyÓn qua ký sinh. 1.2.2.2. Sinh vËt tõ ph−¬ng thøc sinh sèng tù do chuyÓn qua ký sinh gi¶ ®Õn ký sinh thËt. Tæ tiªn cña ký sinh trïng cã thÓ sinh sèng tù do, trong qu¸ tr×nh sèng do 1 c¬ héi ngÉu nhiªn, nã cã thÓ sèng trªn bÒ mÆt hay bªn trong c¬ thÓ sinh vËt kh¸c, dÇn dÇn nã thÝch øng víi m«i tr−êng sèng míi, ë ®©y cã thÓ tho¶ m·n ®−îc çc ®iÒu kiÖn sèng, nã b¾t ®Çu t¸c h¹i ®Õn sinh vËt kia trë thµnh sinh sèng ký sinh. Ph−¬ng thøc sinh sèng ký sinh nµy ®−îc h×nh thµnh th−êng do ngÉu nhiªn lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn th«ng qua ký sinh gi¶ råi ®Õn ký sinh thËt. Tæ tiªn cña sinh vËt ký sinh tr¶i qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi ®Ó thÝch nghi víi hoµn c¶nh m«i tr−êng míi, vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o vµ ®Æc tÝnh sinh lý, sinh ho¸ cña c¬ thÓ cã sù biÕn ®æi lín, 1 sè c¬ quan trong qu¸ tr×nh sinh sèng ký sinh kh«ng cÇn thiÕt th× tho¸i ho¸ hoÆc tiªu gi¶m nh− c¬ quan c¶m gi¸c, c¬ quan vËn ®éng...Nh÷ng c¬ quan ®Ó ®¶m b¶o sù tån t¹i cña nßi gièng vµ ®êi sèng ký sinh th× ph¸t triÓn m¹nh nh− c¬ quan b¸m, c¬ quan sinh dôc. Mét sè ®Æc tÝnh sinh häc míi ®−îc h×nh thµnh vµ dÇn dÇn æn ®Þnh vµ di truyÒn cho ®êi sau, qua nhiÒu thÕ hÖ cÊu t¹o c¬ thÓ cµng thÝch ghi víi ®êi sèng ký sinh.

1.2.3. Ph−¬ng thøc vµ chñng lo¹i ký sinh: 1.2.3.1. Ph−¬ng thøc ký sinh: Dùa theo tÝnh chÊt ký sinh cña ký sinh trïng ®Ó chia: - Ký sinh gi¶: Ký sinh trïng ký sinh gi¶ th«ng th−êng trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng sèng tù do chØ ®Æc biÖt míi sèng ký sinh vÝ dô nh−: Haemopis sp sèng tù do khi tiÕp xóc víi ®éng vËt lín chuyÓn qua sèng ký sinh.


- Ký sinh thËt: Ký sinh trïng trong tõng giai ®o¹n hay toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña nã ®Òu lÊy dinh d−ìng cña vËt chñ, c¬ thÓ vËt chñ lµ m«i tr−êng sèng cña nã. Dùa vµo thêi gian ký sinh cã thÓ chia ra lµm 2 lo¹i: - Ký sinh cã tÝnh chÊt t¹m thêi: Ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ thêi gian rÊt ng¾n, chØ lóc nµo lÊy thøc ¨n míi ký sinh nh− §Øa ç Piscicola sp hót m¸u ç . - Ký sinh mang tÝnh chÊt th−êng xuyªn: Mét giai ®o¹n, nhiÒu giai ®o¹n hay c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng nhÊt thiÕt ph¶i ký sinh trªn vËt chñ.Ký sinh th−êng xuyªn l¹i chia ra ký sinh giai ®o¹n vµ ký sinh suèt ®êi. + Ký sinh giai ®o¹n: ChØ mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ký sinh trïng sèng ký sinh. Trong toµn bé qu¸ tr×nh sèng cña ký sinh trïng cã giai ®o¹n sèng tù do, cã giai ®o¹n sèng ký sinh nh−: Gièng gi¸p x¸c ch©n ®èt Sinergasilus giai ®o¹n Êu trïng sèng tù do, giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trªn mang cña nhiÒu loµi ç. + Ký sinh suèt ®êi: Suèt c¶ qu¸ tr×nh sèng ký sinh trïng ®Òu sèng ký sinh, nã cã thÓ ký sinh trªn mét vËt chñ hoÆc nhiÒu vËt chñ, kh«ng cã giai ®o¹n sèng tù do nªn t¸ch khái vËt chñ lµ nã bÞ chÕt vÝ dô ký sinh trïng Trypanosoma ký sinh trong ruét ®Øa ç, ®Øa hót m¸u ç chuyÓn qua sèng trong m¸u ç. Dùa vµo vÞ trÝ ký sinh ®Ó chia: Ngo¹i ký sinh: Ký sinh trïng ký sinh trªn bÒ mÆt c¬ thÓ trong tõng giai ®o¹n hay suèt ®êi ®Òu gäi lµ ngo¹i ký sinh. ë ç ký sinh trïng ký sinh trªn da, trªn v©y, trªn mang, hèc mòi, xoang miÖng, ë t«m ký sinh trªn vá, phÇn phô, mang ®Òu lµ ngo¹i ký sinh vÝ dô nh− Trichodina, Ichthyophthirius, Zoothamnium, Epistylis, Acineta, Argulus, Lernaea.... Néi ký sinh: Lµ chØ ký sinh trïng ký sinh trong çc c¬ quan néi t¹ng, trong tæ chøc trong xoang cña vËt chñ nh−: vi bµo tö (microspore) ký sinh trong c¬ cña t«m, s¸n l¸ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u ç; s¸n d©y Caryophyllaeus sp, giun ®Çu gai Acanthocephala ký sinh trong ruét ç. Ngoµi 2 lo¹i ký sinh trªn cßn cã hiÖn t−îng ký sinh cÊp hai (siªu ký sinh), b¶n th©n ký sinh trïng cã thÓ lµm vËt chñ cña ký sinh trïng kh¸c vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp ký sinh trªn ç nh−ng nguyªn sinh ®éng vËt Trichodina sp l¹i ký sinh trªn s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus sp. Nh− vËy s¸n l¸ ®¬n chñ Gyrodactylus lµ vËt chñ cña Trichodina nh−ng l¹i ký sinh trïng cña ç. T−¬ng tù nh− trïng má neo Lernaea ký sinh trªn ç, nguyªn sinh ®éng vËt Zoothamnium sp ký sinh trªn trïng má neo Lernaea. Êu trïng giai ®o¹n thø ba cña giun trßn Spironoura babei Ha Ky, ký sinh trong ruét tÞt cña s¸n l¸ Amurotrema dombrowskajae Achmerov, giun trßn vµ s¸n l¸ ®Òu ký sinh trong ruét cña ç bçng (Spinibarbichthys denticulatus). 1.2.3.2. Çc lo¹i vËt chñ: Cã rÊt nhiÒu lo¹i ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n, mçi giai ®o¹n cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cÊu t¹o vµ yªu cÇu ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng kh¸c nhau nªn cã sù chuyÓn ®æi vËt chñ. Th−êng chia ra lµm çc lo¹i vËt chñ theo h×nh thøc ký sinh cña ký sinh trïng. - VËt chñ cuèi cïng: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n tr−ëng thµnh hay giai ®o¹n sinh s¶n h÷u tÝnh ký sinh lªn vËt chñ th× gäi lµ vËt chñ cuèi cïng. - VËt chñ trung gian: Ký sinh trïng ë giai ®o¹n Êu trïng hay giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh ký sinh lªn vËt chñ gäi lµ vËt chñ trung gian. Giai ®o¹n Êu trïng vµ giai ®o¹n sinh s¶n v« tÝnh nÕu ký sinh qua 2 vËt chñ trung gian th× vËt chñ ®Çu tiªn lµ vËt chñ trung gian thø nhÊt cßn vËt chñ tiÕp lµ vËt chñ trung gian thø 2.

Bïi Quang TÒ 16

- VËt chñ b¶o trïng (l−u gi÷): Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh trªn nhiÒu c¬ thÓ ®éng vËt, lo¹i ®éng vËt nµy cã thÓ trë thµnh nguån gèc gi¸n tiÕp ®Ó c¶m nhiÔm ký sinh trïng cho ®éng vËt kia th× gäi lµ vËt chñ b¶o trïng vÝ dô s¸n l¸ Clonorchis sinensis Cobbold, 1875 giai ®o¹n Êu trïng ký sinh trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian thø nhÊt lµ èc Bithynina longiornis vµ vËt chñ trung gian thø 2 lµ çc loµi ç n−íc ngät. Giai ®o¹n tr−ëng thµnh ký sinh trong gan, mËt vËt chñ cuèi cïng lµ ng−êi, mÌo, chã vµ mét sè ®éng vËt cã vó. §øng vÒ quan ®iÓm ký sinh trïng häc cña ng−êi th× chã mÌo lµ vËt chñ b¶o trïng. Do ®ã muèn tiªu diÖt bÖnh s¸n l¸ gan th× kh«ng nh÷ng diÖt vËt chñ trung gian mµ cÇn diÖt vËt chñ b¶o trïng. VÝ dô ®èi víi ç ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang ç tr¾m g©y bÖnh mang nghiªm träng nh−ng còng loµi nµy b¸m trªn mang ç mÌ tr¾ng, ç mÌ hoa víi sè l−îng nhiÒu h¬n ë ç Tr¾m, ç MÌ vÉn kh«ng bÞ bÖnh do 2 lo¹i ç nµy b¶n th©n cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch tù nhiªn. Tr−êng hîp nµy ç MÌ lµ vËt chñ l−u gi÷ (b¶o trïng) cña bÖnh Cryptobia branchialis. Trong çc ao nu«i ç th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi ç nªn muèn phßng bÖnh Cryptobia branchialis cho ç Tr¾m ph¶i kiÓm tra cÈn thËn çc loµi ç cïng nu«i ®Ó xö lý tiªu ®éc çc vËt chñ l−u gi÷ míi phßng bÖnh cho ç tr¾m ®−îc triÖt ®Ó.

1.2.4. Ph−¬ng thøc nhiÔm cña ký sinh trïng. Ký sinh trïng nhiÔm chñ yÕu b»ng 2 con ®−êng. 1.2.4.1.NhiÔm qua miÖng: Trøng, Êu trïng, bµo nang cña ký sinh trïng theo thøc ¨n, theo n−íc vµo ruét g©y bÖnh cho ç nh−: ký sinh trïng bµo tö trïng Goussia sp, giun trßn Capilaria sp.

1.2.4.2. NhiÔm qua da: Ký sinh trïng qua da hoÆc niªm m¹c ë ç cßn qua v©y vµ mang ®i vµo c¬ thÓ g©y bÖnh cho vËt chñ, nhiÔm qua da cã 2 lo¹i: - NhiÔm qua da chñ ®éng: Êu trïng chñ ®éng chui qua da hoÆc niªm m¹c vµo trong c¬ thÓ vËt chñ, vÝ dô Êu trïng s¸n l¸ Posthodiplostonum cuticola ®ôc thñng da vµ chui vµo líp d−íi da tiÕp tôc ph¸t triÓn. - NhiÔm qua da bÞ ®éng: Ký sinh trïng th«ng qua vËt m«i giíi vµo ®−îc da cña vËt chñ ®Ó ký sinh g©y bÖnh vÝ dô: Ký sinh trïng Trypanosoma sp. Nhê ®Øa ç ®ôc thñng da hót m¸u ç ký sinh trïng tõ ruét ®Øa vµo m¸u ç.

1.2.5. Mèi quan hÖ gi÷a ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. Ký sinh trïng, vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng cã quan hÖ víi nhau rÊt mËt thiÕt. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi vËt chñ phô thuéc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn, chñng lo¹i, sè l−îng ký sinh trïng, vÞ trÝ ký sinh vµ t×nh tr¹ng c¬ thÓ vËt chñ. §iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng cña vËt chñ ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ký sinh trïng, vËt chñ vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi nhau.

1.2.5.1. T¸c ®éng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ: Ký sinh trïng khi ký sinh lªn vËt chñ g©y hËu qu¶ t¸c h¹i ë møc ®é tuy cã kh¸c nhau nh−ng nh×n chung lµm cho c¬ thÓ vËt chñ sinh tr−ëng chËm, ph¸t dôc kh«ng tèt, søc ®Ò kh¸ng gi¶m cã thÓ bÞ chÕt. Cã thÓ tãm t¾t ¶nh h−ëng cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− sau: T¸c ®éng kÝch thÝch c¬ häc vµ g©y tæn th−¬ng tÕ bµo tæ chøc: §©y lµ lo¹i t¸c dông th«ng th−êng nhÊt cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ nh− ban ®ªm giun kim bß ra quanh hËu m«n lµm cho ng−êi cã giun kim ký sinh ngøa ng¸y khã chÞu. RËn ç Argulus dïng c¬ quan miÖng vµ gai ë bông cµo lªn da ç kÝch thÝch lµm cho ç khã chÞu b¬i léi lo¹n x¹ hoÆc nh¶y lªn mÆt n−íc.


Ký sinh trïng g©y tæn th−¬ng çc tæ chøc c¬ quan vËt chñ hiÖn t−îng nµy rÊt phæ biÕn nh−ng møc ®é cã kh¸c nhau nÕu g©y tæn th−¬ng nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÝnh hoµn chØnh cña çc c¬ quan bÞ ph¸ ho¹i, çc tÕ bµo bong ra g©y thµnh sÑo, tæ chøc bÞ tô m¸u vµ tiÕt ra nhiÒu niªm dÞch vÝ dô nh−: s¸n l¸ ®¬n chñ gi¸p x¸c ký sinh trªn da vµ mang ç ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang. T¸c ®éng ®Ì nÐn vµ lµm t¾c: Cã mét sè ký sinh trïng ký sinh ë çc c¬ quan bªn trong lµm cho mét sè tæ chøc tÕ bµo bÞ teo nhá l¹i hoÆc bÞ tª liÖt råi chÕt, lo¹i t¸c dông nµy th−êng thÊy ë tæ chøc gan, thËn, tuyÕn sinh dôc nh− S¸n d©y Ligula sp, ký sinh trong xoang hä ç ChÐp lµm cho tuyÕn sinh dôc cña ç chØ ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n II. Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã thÓ chÌn Ðp mét sè c¬ quan quan träng nh− tim, n·o...dÉn ®Õn lµm cho vËt chñ chÕt nhanh chãng. Ký sinh trïng ký sinh sè l−îng lín trong ruét cã thÓ lµm t¾c ruét cña ç nh− Acanthocephala sp, Bothriocephalus sp. Cã mét sè ký sinh sè l−îng Ýt nh−ng nã cã thÓ kÝch thÝch d©y thÇn kinh dÉn ®Õn co giËt còng g©y nªn t¾c nghÏn ruét, t¾c ®éng tÜnh m¹ch. T¸c ®éng lÊy chÊt dinh d−ìng cña vËt chñ: TÊt c¶ ký sinh trïng thêi kú ký sinh ®Òu cÇn chÊt dinh d−ìng tõ vËt chñ, v× vËy nªn nhiÒu hay Ýt vËt chñ ®Òu bÞ mÊt chÊt dinh d−ìng g©y tæn h¹i cho c¬ thÓ. Tuy nhiªn, víi sè l−îng ký sinh Ýt hËu qu¶ kh«ng thÊy râ chØ khi nµo ký sinh trïng ký sinh víi sè l−îng nhiÒu míi biÓu hiÖn râ rÖt. Qua nghiªn cøu ë hä ç TÇm Acipenseridae, s¸n l¸ ®¬n chñ Nitzschia sturionis ký sinh, mçi ngµy 1 con s¸n l¸ ®¬n chñ hót 0,5 ml m¸u, lóc c¶m nhiÔm nghiªm träng cã thÓ ®Õm ®−îc 300-400 con s¸n l¸ nh− vËy 1 con ç trong 24 giê mÊt ®i kho¶ng 150-200 ml m¸u lµm cho ç gÇy ®i mau chãng. Ký sinh trïng Lernaea ký sinh trªn ç mÌ, ç tr¾m sè l−îng nhiÒu do hót m¸u mµ ç rÊt gÇy th−êng thÊy ®Çu rÊt to, bông vµ ®u«i thãt l¹i nÕu kh«ng xö lý ®Ó l©u ç sÏ chÕt. T¸c ®éng g©y ®éc víi vËt chñ: Ký sinh trïng trong qu¸ tr×nh ký sinh tiÕn hµnh trao ®æi chÊt, bµi tiÕt chÊt cÆn b· lªn c¬ thÓ vËt chñ ®ång thêi ký sinh trïng tiÕt ra chÊt ®éc g©y ®éc cho vËt chñ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu ký sinh trïng ç nhiÒu tµi liÖu cho biÕt rËn ç Argulus miÖng cã tuyÕn tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tiÕt ra dÞch ph¸ ho¹i tæ chøc da vµ mang ç, ký sinh trïng Sinergasilus ký sinh trªn mang nhiÒu lo¹i ç n−íc ngät nã tiÕt ra chÊt lµm tan r· tæ chøc mang, ký sinh trïng Cryptobia branchialis ký sinh trªn mang ç còng tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc mang. §Øa ç hót m¸u ç tiÕt ra men chèng ®«ng m¸u, ký sinh trïng Trypanosoma sp cã men lµm vì tÕ bµo hång cÇu. Lµm m«i giíi g©y bÖnh: Nh÷ng sinh vËt ký sinh hót m¸u th−êng lµm m«i giíi cho mét sè ký sinh trïng kh¸c x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ vÝ dô: §Øa ç hót m¸u ç th−êng mang mét sè ký sinh trïng l©y cho sè ç khoÎ m¹nh. 1.2.5.2. T¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng: VÊn ®Ò t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng rÊt phøc t¹p, ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy ch−a nhiÒu nªn sù ¶nh h−ëng thËt cô thÓ khã cã thÓ kÕt luËn chÝnh x¸c. Nh×n chung t¸c dông cña vËt chñ ®èi víi ký sinh trïng biÓu hiÖn ë çc mÆt d−íi ®©y: Ph¶n øng cña tÕ bµo tæ chøc vËt chñ: Ký sinh trïng x©m nhËp vµo c¬ thÓ vËt chñ g©y kÝch thÝch lµm cho tÕ bµo tæ chøc cã ph¶n øng. BiÓu hiÖn ë n¬i ký sinh trïng ®i vµo tæ chøc m« h×nh thµnh bµo nang hoÆc tæ chøc xung quanh vÞ trÝ ký sinh cã hiÖn t−îng tÕ bµo t¨ng sinh, viªm loÐt ®Ó h¹n chÕ sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ký sinh trïng, mÆt kh¸c lµm cho c¬ quan b¸m cña ký sinh trïng kÐm v÷ng ch¾c ®Ó h¹n chÕ t¸c h¹i cña ký sinh trïng, cã lóc cã thÓ tiªu diÖt ký sinh trïng vi dô: ký sinh trïng qu¶ d−a Ichthyophthirius khi ký sinh trªn da ç, da cña vËt chñ nhËn kÝch thÝch, tÕ bµo th−îng b× t¨ng sinh bao v©y ký sinh trïng thµnh çc bäc tr¾ng lÊm tÊm nªn cßn gäi lµ bÖnh “b¹ch ®iÓm”. S¸n l¸ ký sinh trªn da ç vµ c¬ lµ

Bïi Quang TÒ 18

Posthodiplostonrum cuticola h×nh thµnh bµo nang, v¸ch cã tÕ bµo s¾c tè ®en bao v©y nªn da ç cã çc h¹t lÊm tÊm ®en. Ph¶n øng cña dÞch thÓ: VËt chñ nhËn kÝch thÝch khi cã ký sinh trïng x©m nhËp vµo s¶n sinh ra ph¶n øng dÞch thÓ. Ph¶n øng dÞch thÓ cã nhiÒu d¹ng nh−: ph¸t viªm, thÈm thÊu dÞch ®Ó pha lo·ng çc chÊt ®éc, võa t¨ng kh¶ n¨ng thùc bµo lµm s¹ch çc dÞ vËt vµ tÕ bµo chÕt cña bÖnh. Nh−ng ph¶n øng dÞch thÓ chñ yÕu lµ s¶n sinh ra kh¸ng thÓ, h×nh thµnh ph¶n øng miÔn dÞch. Ph¶n øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ vËt chñ tr−íc ®©y ng−êi ta cho r»ng chØ cã ë çc bÖnh do vi sinh vËt g©y ra nh−ng qua kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y ký sinh trïng thuéc çc ngµnh: Nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, gi¸p x¸c ký sinh...c¬ thÓ vËt chñ còng cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra miÔn dÞch ch¼ng qua kh¶ n¨ng miÔn dÞch yÕu h¬n. Tuæi cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Th−êng vËt chñ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn th× c¬ thÓ t¨ng tr−ëng, ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ còng cã sù thay ®æi cho thÝch hîp. §èi víi ký sinh trïng chu kú ph¸t triÓn cã vËt chñ trung gian th−êng xÈy ra 2 h−íng: - Mét sè gièng loµi ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm gi¶m ®i theo sù t¨ng lªn cña tuæi vËt chñ vÝ dô s¸n d©y Bothriocephalus gowkongensis ký sinh trong ruét ç tr¾m cá th−êng ç d−íi 1 tuæi cã tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cao, do ç tr¾m cá giai ®o¹n ç h−¬ng ¨n thøc ¨n chñ yÕu lµ sinh vËt phï du trong ®ã cã Cyclops lµ vËt chñ trung gian cña s¸n d©y trªn, ç tr¾m cá trªn 1 tuæi tû lÖ nhiÔm thÊp do ¨n cá. - Mét sè ký sinh trïng ký sinh cã c−êng ®é vµ tû lÖ t¨ng lªn theo tuæi cña vËt chñ do l−îng thøc ¨n t¨ng lµm trong thøc ¨n vËt chñ trung gian còng t¨ng theo, thêi gian cµng dµi kh¶ n¨ng tÝch tô vµ c¬ héi nhiÔm bÖnh cµng nhiÒu v× vËy ç lín th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm ký sinh trïng cµng cao. Ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh th−êng tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm phô thuéc vµo diÖn tÝch tiÕp xóc, c¬ thÓ vËt chñ cµng lín ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu hoÆc thêi gian sèng cña vËt chñ cµng l©u th× ký sinh trïng ký sinh cµng nhiÒu. Do cÊu t¹o c¬ thÓ, m«i tr−êng sèng cña ç con vµ ç lín kh¸c nhau dÉn ®Õn cã sù sai kh¸c gi÷a tû lÖ vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Mét sè ký sinh trïng ph¸t triÓn kh«ng qua vËt chñ trung gian Ýt cã liªn quan ®Õn tuæi cña vËt chñ nh−: Chilodonella spp, Trichodina spp ký sinh trªn ç ë çc giai ®o¹n. Tuy nhiªn ë giai ®o¹n ç bét, ç h−¬ng, ç gièng nu«i mËt ®é dµy, c¬ thÓ cßn non nªn th−êng cã c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cao vµ g©y thiÖt h¹i lín cho s¶n xuÊt. TÝnh ¨n cña vËt chñ ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Trõ sè ký sinh trïng lµ ngo¹i ký sinh vµ ký sinh trïng chui trùc tiÕp qua da vµo ký sinh bªn trong c¬ thÓ vËt chñ ra cßn l¹i ký sinh trïng lµ néi ký sinh chÞu t¸c ®éng rÊt lín ®Õn chuçi thøc ¨n cña ç. Do tÝnh ¨n kh«ng gièng nhau mµ chia çc loµi ç lµm 2 nhãm: ç hiÒn vµ ç d÷. Ç hiÒn ¨n mïn b· h÷u c¬, thùc vËt thuû sinh, ®éng vËt nhá nªn hay c¶m nhiÔm ký sinh trïng cã chu ký ph¸t triÓn trùc tiÕp hay giun s¸n cã chu ký ph¸t triÓn qua 1 vËt chñ trung gian lµ ®éng vËt phï du vÝ dô: ç hiÒn hay nhiÔm ký sinh trïng lµ bµo tö sîi Cnidosporidia, ç tr¾m cá th−êng nhiÔm ký sinh trïng Balantidium. Ng−îc l¹i ç d÷ ¨n çc ®éng vËt thuû sinh lín vµ ¨n ç, th−êng bÞ nhiÔm çc gièng loµi ký sinh trïng cã chu kú ph¸t triÓn phøc t¹p, giai ®o¹n Êu trïng cña ký sinh trïng ký sinh ë çc vËt chñ lµ vËt måi cña ç d÷ nh− ç nheo, ç thiÓu hay c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Isoparorchis sp ç trª, ç v−îc...th−êng c¶m nhiÔm s¸n l¸ song chñ Dollfustrema sp.


Ç ¨n sinh vËt ®¸y hay bÞ nhiÔm çc loµi giun s¸n mµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng cã qua vËt chñ trung gian lµ nhuyÔn thÓ, Êu trïng c«n trïng... nh− ç chÐp th−êng bÞ c¶m nhiÔm s¸n d©y Caryophyllaaeus sp. T×nh tr¹ng søc khoÎ cña vËt chñ t¸c ®éng ®Õn ký sinh trïng: §éng vËt khoÎ m¹nh søc ®Ò kh¸ng t¨ng kh«ng dÔ dµng bÞ nhiÔm ký sinh trïng, ng−îc l¹i ®éng vËt gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng gi¶m, ký sinh trïng dÓ dµng x©m nhËp vµo. VÝ dô: trong çc ao nu«i ç nÕu nu«i dÇy, thøc ¨n thiÕu, m«i truêng n−íc bÈn ç chËm lín dÔ dµng ph¸t sinh ra bÖnh v× thÕ trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç h−¬ng, ç gièng nÕu kh«ng thùc hiÖn ®óng quy tr×nh kü thuËt, çc ao −¬ng cã mËt ®é dµy ç dÔ dµng bÞ c¶m nhiÔm trïng b¸nh xe Trichodina h¬n ao cã mËt ®é võa ph¶i vµ cho ¨n ®Çy ®ñ. 1.2.5.3. Quan hÖ gi÷a ký sinh trïng víi nhau: Trªn cïng mét vËt chñ ®ång thêi tån t¹i mét gièng hä nhiÒu gièng loµi ký sinh trïng kh¸c nhau v× vËy gi÷a chóng sÏ n¶y sinh mèi quan hÖ t−¬ng hç hay ®èi kh¸ng. Cã khi ký sinh trïng nµy tån t¹i sÏ øc chÕ sù ph¸t triÓn ký sinh trïng kia, tõ mèi quan hÖ nµy lµm ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. Theo E.G.Skruptrenko 1967, khi ç bÞ nhiÔm ký sinh trïng Apiosoma (Glossatella) th× kh«ng nhiÔm ký sinh trïng Chilodonella vµ ng−îc l¹i. Th−êng chóng ta gÆp Êu trïng ®éng vËt nhuyÔn thÓ 2 vá ký sinh trªn mang ç víi c−êng ®é nhiÔm cao th× Ýt gÆp s¸n l¸ ®¬n chñ vµ gi¸p x¸c ký sinh nguîc l¹i còng nh− vËy. Mét sè gièng loµi ký sinh trïng tuy kh¸c nhau nh−ng cïng sèng trªn c¬ thÓ mét vËt chñ nã cã t¸c dông hç trî nhau nªn khi gÆp ký sinh trïng nµy ®ång thêi còng gÆp ký sinh trïng kia cïng tån t¹i nh−: gièng ký sinh trïng Trichodina víi Chilodonella, Ichthyophthirius; Lernaea víi Trichodina; Acanthocephala víi Azygia, Asymphylodora. 1.2.5.4. T¸c dông cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®èi víi ký sinh trïng. Ký sinh trïng sèng ký sinh trªn c¬ thÓ vËt chñ nªn nã chÞu t¸c ®éng bëi m«i tr−êng thø nhÊt lµ vËt chñ ®ång thêi m«i tr−êng vËt chñ sèng hoÆc trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp còng cã ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng, lµm t¸c déng ®Õn møc ®é t¸c h¹i cña ký sinh trïng ®èi víi vËt chñ. §é muèi cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Çc yÕu tè ho¸ häc ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn ®éng vËt thuû s¶n trong ®ã ®¸ng l−u ý lµ ®é muèi cña thuû vùc. §é muèi trong çc thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ cña ç vµ khu hÖ vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng cña ký sinh trïng. Gi÷a çc gièng loµi ç sù mÉn c¶m gi÷a ký sinh trïng cã kh¸c nhau nªn khi khu hÖ ç thay ®æi ¶nh h−ëng ®Õn khu hÖ ký sinh trïng. §é muèi cao lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña vËt chñ trung gian, ký sinh trïng ç n−íc ngät. VËt chñ trung gian lµ ®éng vËt nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c cÇn m«i tr−êng cã nhiÒu muèi Carbonate ®Ó t¹o vá. §é muèi ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng kh«ng qua giai ®o¹n cã vËt chñ trung gian. Çc chÊt Clorua vµ muèi Sunfat trong n−íc mÆn lµm ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng lµ nguyªn sinh ®éng vËt, s¸n l¸ ®¬n chñ, gi¸p x¸c nhuyÔn thÓ ký sinh trªn ç n−íc ngät. Çc loµi ç di c− ®Î trøng, ç con khi ra biÓn ®¹i bé phËn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ cña nã bÞ tiªu diÖt vµ ng−îc l¹i ç bè mÑ khi vµo s«ng ®Î trøng còng vËy.

Bïi Quang TÒ 20

¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn ký sinh trïng: NhiÖt ®é n−íc kh«ng nh÷ng ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn ký sinh trïng ký sinh trªn c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng vµ ®iÒu kiÖn m«i truêng. Mçi gièng loµi ký sinh trïng cã thÓ sèng, ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é n−íc thÝch øng. NhiÖt ®é qu¸ cao hay qu¸ thÊp ®Òu kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vÝ dô: s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc Dactylogyrus vastator ë nhiÖt ®é 24-260C sau khi tr−ëng thµnh 4-5 ngµy sÏ thµnh thôc vµ ®Î trøng, 3-4 ngµy ph«i ph¸t triÓn tû lÖ në 80-90%, nh−ng s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc loµi Dactylogyrus extensus thÝch hîp ë nhiÖt ®é 15 0c, nÕu nhiÖt ®é cao tû lÖ në cña trøng sÏ rÊt thÊp. Ký sinh trïng Trichodina ph¸t triÓn m¹nh vµo cuèi xu©n ®Çu mïa hÌ, nhiÖt ®é n−íc trªn 30 0C c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña ç ®èi víi ký sinh trïng Trichodina gi¶m râ rÖt. Ký sinh trïng má neo Lernaea th−êng gÆp ký sinh trªn ç vµo mïa vô ®«ng xu©n hoÆc ®Çu mïa hÌ khi nhiÖt ®é cao Ýt b¾t gÆp chóng ký sinh. Giun trßn Philometra carassii ký sinh trªn ç mïa xu©n ®¹t sè l−îng cao nhÊt nh−ng qua mïa thu, mïa hÌ th× tr¸i l¹i. §Æc ®iÓm cña thuû vùc ¶nh h−ëng ®Õn ký sinh trïng: Thuû vùc tù nhiªn, thuû vùc nu«i ®éng vËt thuû s¶n do cã diÖn tÝch ®é s©u, ®é bÐo kh¸c nhau nªn ®· ¶nh h−ëng ®Õn thµnh phÇn sè l−îng vµ c−êng ®é nhiÔm cña ký sinh trïng. Trong çc thuû vùc tù nhiªn sè loµi ký sinh trïng phong phó h¬n trong çc ao nu«i ç do khu hÖ ç, khu hÖ ®éng vËt lµ vËt chñ trung gian, vËt chñ cuèi cïng còng ®a d¹ng h¬n, mÆt kh¸c thuû vùc ao th−êng xuyªn ®−îc tÈy dän, diÖt t¹p, tiªu ®éc, ®ång thêi nu«i trong thêi gian ng¾n. Tuy thÕ t«m, ç nu«i trong ao mËt ®é dµy cã bãn ph©n vµ cho ¨n nªn m«i tr−êng n−íc bÈn h¬n lµm cho ký sinh trïng ký sinh trªn t«m, ç ph¸t triÓn thuËn lîi vµ dÔ l©y lan nªn gièng loµi Ýt nh−ng c−êng ®é vµ tû lÖ nhiÔm cña ký sinh trïng trªn t«m, ç cao h¬n çc thuû vùc mÆt n−íc lín.

2. BÖnh lý. 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh: 2.1.1. §Þnh nghÜa c¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh: C¬ thÓ sinh vËt bÞ bÖnh lµ hiÖn t−îng rèi lo¹n tr¹ng th¸i sèng b×nh th−êng cña c¬ thÓ khi cã nguyªn nh©n g©y bÖnh t¸c ®éng. Lóc nµy c¬ thÓ mÊt ®i sù th¨ng b»ng, kh¶ n¨ng thÝch nghi víi m«i tr−êng gi¶m vµ cã biÓu hiÖn triÖu chøng bÖnh. Lóc quan s¸t c¬ thÓ sinh vËt cã bÞ bÖnh hay kh«ng cÇn ph¶i xem xÐt ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ch¼ng h¹n mïa ®«ng trong mét sè thuû vùc nhiÖt ®é h¹ thÊp ç n»m yªn ë ®¸y hay Èn nÊp n¬i kÝn kh«ng b¾t måi ®ã lµ hiÖn t−îng b×nh th−êng, cßn çc mïa kh¸c thêi tiÕt Êm ¸p ç kh«ng ¨n lµ triÖu chøng bÞ bÖnh. Hay ®Þnh nghÜa mét çch kh¸c bÖnh lµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ sinh vËt víi sù biÕn ®æi xÊu cña m«i tr−êng ngo¹i c¶nh, c¬ thÓ nµo thÝch nghi th× tån t¹i, kh«ng thÝch nghi th× m¾c bÖnh vµ chÕt. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n cña m«i tr−êng g©y ra vµ sù ph¶n øng cña c¬ thÓ ç, çc yÕu tè nµy t¸c dông t−¬ng hç lÉn nhau d−íi ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh.

2.1.2. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ra bÖnh. N¾m v÷ng nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn ph¸t sinh bÖnh ®Ó hiÓu râ b¶n chÊt cña bÖnh vµ ®Ó cã biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶. 2.1.2.1. Nguyªn nh©n. T¸c dông kÝch thÝch g©y bÖnh cho c¬ thÓ sinh vËt: C¬ thÓ sinh vËt sèng trong m«i tr−êng chÞu t¸c ®éng v« sè kÝch thÝch, ®a sè çc yÕu tè nµy kh«ng cã h¹i l¹i rÊt cÇn ®Ó duy tr× sù sèng cho sinh vËt nh− nhiÖt ®é n−íc, pH, «xy,... nh−ng do t¸c ®éng bëi c−êng ®é qu¸


m¹nh, thêi gian qu¸ dµi hoÆc yÕu tè ®ã kh«ng cã lîi víi b¶n th©n sinh vËt. Çc kÝch thÝch vÒ c¬ giíi, kÝch thÝch vËt lý, kÝch thÝch ho¸ häc vµ çc kÝch thÝch do sinh vËt g©y ra. Nguyªn nh©n g©y bÖnh dÔ dµng thÊy, phæ biÕn nhÊt g©y t¸c h¹i m¹nh mÏ lµ yÕu tè sinh vËt (mÇm bÖnh). Sinh vËt t¸c ®éng ®Õn ç, t«m d−íi h×nh thøc ký sinh ë çc tÕ bµo tæ chøc c¬ quan g©y bÖnh cho ç, t«m. YÕu tè sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ç, t«m. Sinh vËt cã thÓ t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®Õn m«i tr−êng cña ç, t«m råi tõ ®ã cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç, t«m nh− mét sè lo¹i t¶o Microcystis, Gymnodinium g©y ®éc cho ç, t«m. Do thiÕu çc chÊt c¬ thÓ cÇn: Trong qu¸ tr×nh sèng c¬ thÓ vµ m«i tr−êng cã sù liªn hÖ mËt thiÕt, cã t¸c dông qua l¹i, çc chÊt c¬ thÓ cÇn kh«ng cã hoÆc kh«ng ®ñ lµm cho c¬ thÓ biÕn ®æi thËm chÝ cã thÓ chÕt nh− bÖnh thiÕu dinh d−ìng. C¨n cø vµo møc ®é cã thÓ chia lµm 2 lo¹i: - Do kh«ng cã hoÆc thiÕu çc chÊt rÊt cÇn ®Ó duy tr× c¬ thÓ sèng, c¬ thÓ ç, t«m sÏ cã sù biÕn ®æi rÊt nhanh chãng thËm chÝ cã thÓ lµm cho ç, t«m chÕt ®ét ngét nh− oxy, nhiÖt ®é n−íc... - Do thiÕu mét sè chÊt hoÆc do ®iÒu kiÖn sèng lóc ®Çu c¬ thÓ sinh vËt ch−a cã biÕn ®æi râ nh−ng cø kÐo dµi liªn tôc th× sÏ lµm cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ trë ng¹i, ho¹t ®éng cña çc hÖ men bÞ rèi lo¹n c¬ thÓ kh«ng ph¸t triÓn ®−îc vµ ph¸t sinh ra bÖnh nh− thiÕu chÊt ®¹m, mì, ®−êng, vitamin, chÊt kho¸ng.vv...NÕu trong thøc ¨n cña ç, t«m thiÕu Canxi vµ Photpho th× lµm cho ç, t«m bÞ bÖnh cßi x−¬ng, cong th©n, dÞ h×nh, mÒm vá,..., ngoµi ra cßn ¶nh h−ëng ®Õn men tiªu ho¸. Do b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi dÉn ®Õn bÞ bÖnh: Cã mét sè chÊt vµ mét sè t¸c dông kÝch thÝch trong ®iÒu kiÖn b×nh th−êng lµ yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó ®¸p øng nhu cÇu c¬ thÓ ph¸t triÓn b×nh th−êng nh−ng do c¬ thÓ sinh vËt cã sù thay ®æi hoÆc mét sè tæ chøc c¬ quan cã bÖnh lý çc yÕu tè ®ã trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh. 2.1.2.2. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh bÖnh. C¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh kh«ng nh÷ng chØ do nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh mµ cÇn cã ®iÒu kiÖn thÝch hîp. Do ®iÒu kiÖn kh¸c nhau mµ nguyªn nh©n g©y bÖnh cã lµm cho c¬ thÓ sinh vËt ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng. §iÒu kiÖn g©y bÖnh bao gåm b¶n th©n c¬ thÓ sinh vËt vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng. C¬ thÓ sinh vËt nh− tuæi, t×nh tr¹ng søc khoÎ, ®ùc çi...qua theo dâi trong mét ao nu«i ç thÞt cã nhiÒu loµi ç nh−ng loµi gi¸p x¸c Sinergasilus polycolpus Yin 1956 ký sinh trªn mang ç mÌ, ç tr¾m lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ký sinh trïng Sinergasilus polycolpus g©y bÖnh. Ký sinh trïng má neo Lernaea polycolpus Yu 1938 ký sinh trªn da, trªn miÖng ç mÌ, Lernaea ctenopharyngodontis Yin 1960 ký sinh trªn da ç tr¾m cá ®Òu bÞ nhiÔm nh− vËy, cã Êu trïng cña gièng Lernaea tån t¹i nh−ng kh«ng cã ®èi t−îng ç thÝch hîp nh− ç mÌ hoÆc ç tr¾m th× bÖnh kh«ng x¶y ra. §iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− khÝ hËu, chÊt n−íc t×nh h×nh nu«i d−ìng khu hÖ sinh vËt ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n g©y bÖnh. PhÇn lín çc bÖnh vi sinh vËt ph¸t triÓn m¹nh trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng nu«i ç, t«m bÞ « nhiÔm, çc bÖnh do nguyªn sinh ®éng vËt g©y ra th−êng ë ao −¬ng nu«i ç, t«m mËt ®é qu¸ dµy, thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ, mùc n−íc qu¸ thÊp. Çc loµi s¸n l¸ song chñ ph¸t triÓn vµ ký sinh trªn ç ph¶i nhê cã vËt chñ trung gian lµ èc Limnae vµ vËt chñ sau cïng lµ chim. Qua çc vÝ dô trªn chøng tá ç hay sinh vËt thuû s¶n kh¸c bÞ bÖnh ®Òu cã nguyªn nh©n nhÊt ®Þnh nh−ng nã kh«ng ph¶i t¸c dông c« lËp mµ d−íi ®iÒu kiÖn bªn ngoµi vµ bªn trong cña c¬ thÓ ®Ó ph¸t huy t¸c dông. Nguyªn nh©n quyÕt ®Þnh qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ®Æc tÝnh c¬ b¶n

Bïi Quang TÒ 22

cña bÖnh cßn ®iÒu kiÖn chØ cã t¸c dông lµm t¨ng lªn hay c¶n trë cho qu¸ tr×nh ph¸t sinh ph¸t triÓn cña bÖnh, ®iÒu kiÖn ¶nh h−ëng ®Õn nguyªn nh©n. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn kh¸i niÖm nµy còng chØ t−¬ng ®èi cã khi cïng mét nh©n tè nh−ng lóc nµy lµ nguyªn nh©n lóc kh¸c lµ ®iÒu kiÖn vÝ dô kh«ng ®ñ thøc ¨n ç, t«m chÕt ®ãi hoÆc cã lóc thøc ¨n thiÕu ç, t«m bÞ ®ãi. 2.1.3. Çc lo¹i bÖnh: 2.1.3.1. C¨n cø nguyªn nh©n g©y bÖnh ®Ó ph©n chia çc lo¹i bÖnh: BÖnh do sinh vËt g©y ra: - BÖnh ký sinh: ChØ nh÷ng bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra: + BÖnh vi sinh vËt do virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo g©y ra. + BÖnh ký sinh trïng do nguyªn sinh ®éng vËt, giun s¸n, ®Øa ç, nhuyÔn thÓ, gi¸p x¸c g©y ra. - BÖnh phi ký sinh: ç, t«m bÞ bÖnh do sinh vËt g©y ra nh−ng kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc ký sinh, th−êng do t¶o lo¹i g©y ®éc cho ç, t«m, thùc vËt, ®éng vËt h¹i ç. BÖnh do phi sinh vËt: BÖnh g©y ra cho ç, t«m kh«ng ph¶i do sinh vËt t¸c ®éng. - Do çc yÕu tè c¬ häc, ho¸ häc, vËt lý t¸c ®éng. - Do sù t¸c ®éng bëi thiÕu çc chÊt vµ ®iÒu kiÖn mµ c¬ thÓ ç cÇn nh− çc chÊt dinh d−ìng kh«ng ®ñ, sè l−îng thøc ¨n thiÕu... 2.1.3.2. C¨n cø t×nh h×nh nhiÔm cña bÖnh ®Ó chia. - NhiÔm ®¬n thuÇn: Ç, t«m bÞ bÖnh do mét sè gièng loµi sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra. - NhiÔm hçn hîp: Ç, t«m bÞ bÖnh do cïng mét lóc ®ång thêi 2 hoÆc nhiÒu gièng loµi sinh vËt x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y ra. - NhiÔm ®Çu tiªn: Sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ç, t«m khoÎ m¹nh lµm ph¸t sinh ra bÖnh. - NhiÔm tiÕp tôc: Ç, t«m bÞ nhiÔm bÖnh trªn c¬ së ®· cã nhiÔm ®Çu tiªn nh− ç bÞ nhiÔm nÊm thuû my sau khi c¬ thÓ ç ®· bÞ th−¬ng. - NhiÔm t¸i ph¸t: Ç, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng kh«ng miÔn dÞch, lÇn thø 2 sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo lµm cho ç ph¸t sinh ra bÖnh. - NhiÔm lÆp l¹i: C¬ thÓ ç, t«m bÞ bÖnh ®· khái nh−ng nguyªn nh©n g©y bÖnh vÉn cßn, t¹m thêi ë tr¹ng th¸i c©n b»ng gi÷a vËt chñ vµ vËt ký sinh nÕu cã sinh vËt g©y bÖnh cïng chñng lo¹i x©m nhËp vµo hoÆc søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ yÕu sÏ nhiÔm. 2.1.3.3. C¨n cø vµo triÖu chøng cña bÖnh ®Ó chia: - BÞ bÖnh tõng bé phËn (côc bé).: BÖnh x¶y ra ë c¬ quan nµo th× qu¸ tr×nh biÕn ®æi bÖnh lý chñ yÕu x¶y ra ë ®ã, ë ç th−êng gÆp nh− bÖnh ngoµi da, bÖnh ë mang, bÖnh ®−êng ruét, bÖnh ngoµi c¬ vµ bÖnh ë mét sè c¬ quan néi t¹ng... - BÞ bÖnh toµn th©n: Khi ç, t«m bÞ bÖnh ¶nh h−ëng tíi toµn bé c¬ thÓ nh− ç, t«m bÞ bÖnh tróng ®éc, bÞ ®ãi , bÞ thiÕu chÊt dinh d−ìng. Sù ph©n chia ë trªn chØ lµ t−¬ng ®èi bÊt kú ë bÖnh nµo th−êng kh«ng thÓ chØ ¶nh h−ëng côc bé cho 1 c¬ quan mµ ph¶i cã ph¶n øng cña c¬ thÓ. BÖnh toµn th©n b¾t ®Çu biÓu hiÖn ë tõng bé phËn vµ ph¸t triÓn ra dÇn toµn bé c¬ thÓ.

2.1.3.4. C¨n cø vµo tÝnh chÊt qu¸ tr×nh cña bÖnh ®Ó chia: - BÖnh cÊp tÝnh: BÖnh cÊp tÝnh cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng chØ trong vßng mÊy ngµy ®Õn 1-2 tuÇn. C¬ thÓ bÞ bÖnh ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng biÕn ®æi nhanh chãng


thµnh bÖnh lý, cã mét sè bÖnh triÖu chøng bÖnh ch−a kÞp xuÊt hiÖn râ trªn c¬ thÓ ®· chÕt. VÝ dô nh− bÖnh trïng b¸nh xe ë mang ç gièng chØ trong 24-48 giê ç ®· chÕt hÕt; bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh chØ cÇn 1- 3 ngµy ç ®· chÕt; bÖnh xuÊt huyÕt do Reovirus ë ç tr¾m cá, ç bÞ bÖnh sau 3-5 cã thÓ chÕt tíi 60-70%; bÖnh ph¸t s¸ng cña Êu trïng t«m khi ph¸t bÖnh chØ cÇn 1-2 ngµy t«m chÕt hÕt; bÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c sau khi ph¸t bÖnh tõ 3-10 ngµy gi¸p x¸c trong ao nu«i chÕt hÇu hÕt. - BÖnh thø cÊp tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh t−¬ng ®èi dµi tõ 2-6 tuÇn, triÖu chøng chñ yÕu cña bÖnh xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nh− bÖnh nÊm mang cÊp tÝnh, tæ chøc mang bÞ ph¸ ho¹i, mang bÞ s−ng lë loÐt, t¬ mang bÞ ®øt; bÖnh ®èm ®á ë ç do vi khuÈn. - BÖnh m¹n tÝnh: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña bÖnh kÐo dµi cã khi hµng th¸ng hoÆc hµng n¨m. Nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y bÖnh t¸c dông trong thêi gian dµi vµ kh«ng m·nh liÖt nh−ng còng kh«ng dÔ dµng tiªu trõ. VÝ dô nh− bÖnh nÊm mang m¹n tÝnh cña ç biÕn ®æi vÒ bÖnh lý rÊt nhá chØ mét sè tÕ bµo mang bÞ chÕt, mang tr¾ng ra. BÖnh MBV (Penaeus mondon Baculovirus) nhiÔm ë tÊt c¶ çc giai ®o¹n cña t«m só, kh«ng g©y t«m chÕt å ¹t nh−ng lµm cho t«m chËm lín vµ tû lÖ chÕt dån tÝch tíi 70%. Trong thùc tÕ ranh giíi gi÷a 3 lo¹i kh«ng râ v× gi÷a chóng cßn cã thêi kú qu¸ ®é vµ tuú ®iÒu kiÖn thay ®æi nã cã thÓ chuyÓn tõ d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c.

2.1.3.5. Çc thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh: D−íi t¸c dông cña çc yÕu tè g©y bÖnh, c¬ thÓ sinh vËt kh«ng ph¶i lËp tøc bÞ bÖnh mµ nã ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh. C¨n cø vµo ®Æc tr−ng ph¸t triÓn tõng giai ®o¹n cña bÖnh mµ chia lµm mÊy thêi kú: Thêi kú ñ bÖnh: Lµ thêi kú tõ khi nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn lóc xuÊt hiÖn triÖu chøng bÖnh ®Çu tiªn, lóc nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç b¾t ®Çu thay ®æi. Thêi kú nµy dµi hay ng¾n kh«ng gièng nhau cã khi chØ mÊy phót nh− hiÖn t−îng tróng ®éc cã khi va× ngµy nh− çc bÖnh truyÒn nhiÔm, cã khi l¹i mÊy th¸ng, mÊy n¨m nh− çc bÖnh ký sinh trïng. do nã phô thuéc vµo chñng lo¹i, sè l−îng, ph−¬ng thøc c¶m nhiÔm cña yÕu tè g©y bÖnh còng nh− søc ®Ò kh¸ng cña vËt chñ vµ ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng. C¬ thÓ ç, t«m bÞ th−¬ng kh«ng cã thêi kú ñ bÖnh. Thêi kú ñ bÖnh chia ra lµm 2 giai ®o¹n: - Tõ khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Õn sinh s¶n, ®ã lµ ®èi víi çc bÖnh do sinh vËt ký sinh g©y ra. - Tõ khi sinh s¶n ®Õn lóc bÞ bÖnh ®Çu tiªn. Thêi kú ñ bÖnh sinh vËt ký sinh t×m méi çch tÝch luü chÊt dinh d−ìng ®Ó t¨ng cuêng c−êng ®é sinh s¶n vµ ho¹t ®éng cña nã. VÒ vËt chñ trong thêi kú nµy t¹o ra nh÷ng yÕu tè miÔn dÞch ®Ó phßng vÖ. Thêi kú ñ bÖnh nÕu ç, t«m ®−îc ch¨m sãc cho ¨n ®Çy ®ñ, m«i tr−êng sèng s¹ch sÏ th× thêi kú nµy kÐo dµi t¸c h¹i ®Õn ç, t«m hÇu nh− kh«ng ®¸ng kÓ. CÇn theo dâi trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i ç, t«m ®Ó ph¸t hiÖn sím vµ cã biÖn ph¸p ®Ó phßng trÞ kÞp thêi trong giai ®o¹n nµy lµ tèt nhÊt. Thêi kú dù ph¸t: Lµ thêi kú chuyÓn tiÕp tõ lóc xuÊt hiÖn dÊu hiÖu bÖnh lý ®Çu tiªn ®Õn lóc bÖnh lý râ rµng. Thêi kú nµy t¸c nh©n g©y bÖnh ®· t¸c ®éng ®Õn tæ chøc c¬ quan cña ç, t«m. Víi t¸c nh©n g©y bÖnh lµ sinh vËt thêi kú nµy chóng sinh s¶n cµng m¹nh . Thêi kú dù ph¸t th−êng ng¾n cã mét sè bÖnh triÖu chøng kh«ng thÓ hiÖn râ nh− bÖnh xuÊt huyÕt mang. Thêi ký ph¸t triÓn: Lµ thêi kú bÖnh ph¸t triÓn cao nhÊt, triÖu chøng ®iÓn h×nh cña bÖnh thÓ hiÖn râ. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt còng nh− h×nh th¸i cÊu t¹o cña tÕ bµo tæ chøc çc c¬ quan trong c¬ thÓ ç, t«m cã sù biÕn ®æi. Thêi kú nµy nÆng nhÊt vµ th−êng g©y t¸c g¹i lín cho ç, t«m. Trong thùc tÕ ph©n chia rµnh rät 3 thêi kú nh− trªn lµ rÊt khã, bëi nã chÞu nhiÒu yÕu tè ¶nh h−ëng vµ trong qu¸ tr×nh tiÕn triÓn cña bÖnh thay ®æi phøc t¹p.

Bïi Quang TÒ 24

Thêi kú ph¸t triÓn cña bÖnh do t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nh−: nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn g©y ra bÖnh, søc ®Ò kh¸ng cña ç, t«m vµ con ng−êi ¸p dông çc biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt qu¶ bÖnh cã thÓ chuyÓn sang çc kÕt qu¶ sau: - BÖnh cña ç, t«m ®−îc ch÷a khái c¬ thÓ hoµn kh«i phôc: Ç, t«m bÞ bÖnh vµo thêi kú ph¸t triÓn nh−ng nÕu ¸p dông kÞp thêi çc biÖn ph¸p phßng trÞ kÕt hîp víi çc quy tr×nh kü thuËt −¬ng nu«i th× t¸c nh©n g©y bÖnh bÞ tiªu diÖt, sau mét thêi gian çc dÊu hiÖu bÖnh lý dÇn dÇn mÊt ®i, ç, t«m dÇn dÇn trë l¹i ho¹t ®éng b×nh th−êng, hiÖn t−îng ç, t«m chÕt do bÞ bÖnh trong thuû vùc ®−îc chÊm døt. Trong thêi kú nµy cÇn quan t©m cho ç, t«m ¨n ®ñ chÊt l−îng ®Ó søc khoÎ cña ç, t«m ®−îc phôc håi nhanh chãng ®¶m b¶o cho ç, t«m sinh tr−ëng b×nh th−êng. - Ch−a hoµn toµn håi phôc: T¸c nh©n g©y bÖnh cho ç, t«m ®· bÞ tiªu diÖt nh−ng ch−a thËt triÖt ®Ó mét phÇn cßn tån t¹i trong m«i tr−êng n−íc hoÆc ë ®¸y ao. Thêi kú nµy ç, t«m chÕt gi¶m ®i rÊt nhiÒu sè ç thÓ cßn sèng dÊu hiÖu bÖnh lý trªn c¬ thÓ mÊt dÇn, çc ho¹t ®éng cña ç, t«m trë l¹i b×nh th−êng. Tuy vËy ç, t«m rÊt dÔ dµng nhiÔm bÖnh trë l¹i nÕu ®iÒu kiÖn thuËn lîi nh− søc ®Ò kh¸ng cña ç, t«m gi¶m. - Kh«ng thÓ ch÷a khái bÖnh: C¬ thÓ ç, t«m bÞ t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp lµm cho nhiÒu tæ chøc c¬ quan bÞ huû ho¹i, søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ç, t«m gi¶m dÇn trong lóc ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh l¹i ph¸t triÓn m¹nh sau mét thêi gian ®· g©y t¸c h¹i lín ®Õn ç, t«m. Thêi gian nµy ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña ç, t«m kh«ng thÓ håi phôc, ç ,t«m sÏ chÕt ®ét ngét hoÆc chÕt dÇn dÇn vÝ dô khi Êp trøng ç chÐp, ph«i ph¸t triÓn ®Õn giai ®o¹n h×nh thµnh bäc m¾t nh−ng nÕu nÊm thuû my b¸m vµo mµng trøng, toµn bé sè trøng s¾p në bÞ c¶m nhiÔm bÞ ung hÕt. 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý: Khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ g©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng b×nh th−êng cña çc c¬ quan, hiÖn t−îng rèi lo¹n Êy gäi lµ hiÖn t−îng bÖnh lý, nhiÒu bÖnh cã cïng 1 qu¸ tr×nh bÖnh lý th× gäi lµ qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý. 2.2.1. G©y rèi lo¹n sù ho¹t ®éng 1 phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn: C¬ thÓ muèn duy tr× sù sèng cÇn cã bé m¸y tuÇn hoµn khoÎ m¹nh. HÖ thèng tuÇn hoµn kh«ng nh÷ng cung cÊp chÊt dinh d−ìng cho c¬ thÓ vµ th¶i çc chÊt cÆn b· ra ngoµi mµ khi c¬ thÓ bÞ bÖnh cßn tËp trung b¹ch cÇu vµ kh¸ng thÓ ®Ó chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh. Do ®ã c¬ thÓ bÞ bÖnh, hÖ thèng tuÇn hoµn bÞ rèi lo¹n qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc bÞ trë ng¹i, søc ®Ò kh¸ng sÏ yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm cho ç, t«m bÞ chÕt. Sù rèi lo¹n cña hÖ thèng tuÇn hoµn chia ra lµm 2 lo¹i: Rèi lo¹n côc bé hoÆc rèi lo¹n toµn th©n. Sù rèi lo¹n 1 phÇn bé m¸y tuÇn hoµn chØ x¶y ra ë bé phËn ç biÖt cña c¬ thÓ nh÷ng bé phËn kh¸c kh«ng nh×n thÊy râ. Rèi lo¹n toµn bé bé m¸y tuÇn hoµn lµ lóc chøc n¨ng cña bé m¸y tuÇn hoµn kÐm t¸c dông. t¸ch biÖt sù rèi lo¹n côc bé vµ toµn phÇn cña hÖ thèng tuÇn hoµn chØ lµ t−¬ng ®èi bëi v× sù rèi lo¹n 1 phÇn hÖ thèng tuÇn hoµn lµ biÓu hiÖn côc bé cña sù rèi lo¹n toµn th©n mÆt kh¸c lóc ®Çu çc c¬ quan trong tim, n·o ph¸t sinh rèi lo¹n côc bé cã thÓ tiÕn tíi ph¸t triÓn rèi lo¹n c¶ hÖ thèng tuÇn hoµn do ®ã c¶ 2 lo¹i rèi lo¹n cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau lóc ®Çu bao giê còng b¾t ®Çu tõ rèi lo¹n côc bé. 2.2.1.1. Tô m¸u: BÊt kú mét tæ chøc hay mét c¬ quan nµo cña c¬ thÓ cã hµm l−îng m¸u v−ît qu¸ sè l−îng b×nh th−êng th× gäi lµ tô m¸u. HiÖn t−îng ®ã lµ do çc mao qu¶n, ®éng m¹ch nhá, tÜnh


m¹ch nhá në ra qu¸ nhiÒu vµ chøa ®Çy m¸u. Do nguån gèc m¸u ®−a ®Õn mµ chia ra tô m¸u ®«ng m¹ch vµ tô m¸u tÜnh m¹ch. Tô m¸u ®éng m¹ch: M¸u tõ ®éng m¹ch lín ®i vµo çc tæ chøc c¬ quan v−ît qua sè l−îng b×nh th−êng dÉn ®Õn tô m¸u ®éng m¹ch. Cã hiÖn t−îng nµy do ph¶n x¹ lµm cho ®éng m¹ch nhá në ra, sè l−îng mao qu¶n ho¹t ®éng còng t¨ng lªn, m¸u ch¶y nhanh, trong m¸u cã nhiÒu oxy, qua tr×nh trao ®æi chÊt cña tÕ bµo tæ chøc t¨ng nhanh do ®ã côc bé tæ chøc bÞ s−ng cã m¸u ®á t−¬i, nhiÖt ®é t¨ng lªn bÞ nãng, ë ç, t«m hiÖn t−îng nµy kh«ng râ. Tô m¸u ®éng m¹ch kh«ng ph¶i lóc nµo còng bÖnh lý nh− lóc ¨n trong èng tiªu ho¸ cã tô m¸u ®ã lµ hiÖn t−îng trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ sinh vËt. KÕt qu¶ cña tô m¸u ®éng m¹ch quyÕt ®Þnh bëi vÞ trÝ vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nÕu tô m¸u qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nh− ®ét biÕn trÞ bÖnh, viªm loÐt tô m¸u ®ã lµ ph¶n øng phßng vÖ cña c¬ thÓ. Tô m¸u ®éng m¹ch nghiªm träng lµ lµm cho l−îng m¸u ë bé phËn kh¸ gi¶m ®ét ngét g©y ra ¶nh h−ëng xÊu, cã lóc x¶y ra ch¶y m¸u kh«ng vì c·ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng. Tô m¸u m·n tÝnh cã thÓ lµm cho v¸ch m¹ch m¸u cña c¬ thÓ dµy h¬n, thêi gian tô m¸u cña tæ chøc kh«ng kÐo dµi th× møc ®é ¶nh h−ëng kh«ng nguy hiÓm. Tô m¸u tÜnh m¹ch: M¸u sau khi ®· tiÕn hµnh trao ®æi chÊt ch¶y vÒ tÜnh m¹ch lín qu¸ Ýt m¸u tÝch tô l¹i trong çc mao qu¶n vµ tÜnh m¹ch nhá qu¸ nhiÒu th× gäi lµ tô m¸u tÜnh m¹ch, khi tÜnh m¹ch tô m¸u, m¸u ch¶y chËm, qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, nhiÖt ®é h¹ thÊp, «xy trong m¸u gi¶m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña çc tæ chøc c¬ quan yÕu. Sau khi tô m¸u tÜnh m¹ch tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn lµm ph¸t sinh ra hiÖn t−îng phï vµ tÝch n−íc trong tæ chøc. Nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn tô m¸u tÜnh m¹ch lµ do m¸u trë ra bÞ trë ng¹i, cã thÓ v× tÜnh m¹ch bÞ ®Ì nÐn, m¹ch m¸u bÞ t¾c. NÕu tô m¸u tÜnh m¹ch nÆng, trong m¸u cã nhiÒu chÊt ®éc cã khi cßn thiÕu «xy vµ , thiÕu chÊt dinh d−ìng lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña çc c¬ quan bÞ rèi lo¹n. 2.2.1.2. ThiÕu m¸u: Lóc l−îng m¸u cña c¬ thÓ gi¶m hoÆc sè l−îng hång huyÕt cÇu Ýt ®i so víi b×nh th−êng g©y ra hiÖn t−îng thiÕu m¸u, mét c¬ quan hay tæ chøc nµo ®ã cña c¬ thÓ bÞ thiÕu m¸u th× gäi lµ thiÕu m¸u côc bé. Bé phËn thiÕu m¸u nhiÖt ®é h¹ thÊp, mµu s¾c biÕn nh¹t. Tæ chøc bÞ thiÕu m¸u lóc ®Çu thÓ tÝch nhá l¹i nh−ng vÒ sau do thiÕu dinh d−ìng s¶n sinh ra hiÖn t−îng ph©n gi¶i lµm cho tæ chøc bÞ phï, thÓ tÝch t¨ng lªn nh− bÖnh nÊm mang lµm cho mang thiÕu m¸u tæ chøc mang mµu tr¾ng nh¹t, mét sè bé phËn s−ng phång lªn. Nguyªn nh©n dÉn ®Õn hiÖn t−îng thiÕu m¸u cã thÓ do sinh vËt hót m¸u, do t¾c m¹ch m¸u, do dÞ tËt cña bé m¸y tuÇn hoµn hoÆc thµnh phÇn t¹o m¸u nh−: Fe, Ca, P...kh«ng ®ñ. T¸c h¹i cña viÖc thiÕu m¸u cßn tuú thuéc vµo møc ®é thiÕu m¸u, thêi gian, tÝnh mÉn c¶m cña tæ chøc. NÕu thiÕu m¸u nghiªm träng cã thÓ lµm cho tÕ bµo tæ chøc bÞ chÕt dÇn dÇn, lµm tª liÖt toµn th©n. 2.2.1.3. Ch¶y m¸u (xuÊt huyÕt): Ch¶y m¸u lµ hiÖn t−îng m¸u ch¶y ra ngoµi huyÕt qu¶n, nÕu m¸u ch¶y ra ngoµi c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u ngoµi cßn m¸u tÝch tô l¹i trong thÓ xoang cña c¬ thÓ th× gäi lµ ch¶y m¸u trong, cã khi c¶ ch¶y m¸u trong lÉn ch¶y m¸u ngoµi. Ch¶y m¸u c¬ thÓ do v¸ch m¹ch m¸u bÞ ph¸ ho¹i còng cã thÓ v¸ch m¹ch m¸u kh«ng bÞ dËp n¸t nh−ng do tÝnh thÈm thÊu cña v¸ch m¹ch m¸u t¨ng lªn mµ m¸u cã thÓ th«ng qua ®−îc vÝ dô rËn ç Argulus ký sinh b¸m trªn mang vµ da lµm ch¶y m¸u. Çc nguyªn nh©n g©y ra ch¶y m¸u gåm nhiÒu yÕu tè nh− c¬ häc, vËt lý, ho¸ häc vµ sinh vËt t¸c dông. Ch¶y m¸u cÊp tÝnh lµm mÊt sè l−îng m¸u t−¬ng ®èi lín hoÆc çc c¬ quan trong yÕu bÞ ch¶y m¸u th−êng dÉn ®Õn hËu qu¶ xÊu khã trÞ khái. 2.2.1.4. §«ng m¸u: §«ng m¸u lµ hiÖn t−îng mét sè thµnh phÇn cña m¸u trong tim hay trong m¹ch m¸u dÝnh l¹i bÞ ng−ng kÕt thµnh khèi. Nguyªn nh©n lµm ®«ng m¸u lµ lóc v¸ch m¹ch m¸u bÞ thay ®æi do

Bïi Quang TÒ 26

bÞ tæn th−¬ng, v¸ch gå ghÒ dÔ lµm cho huyÕt tiÓu b¶n l¾ng ®äng ®ång thêi m¹ch m¸u sau khi bÞ tæn th−¬ng tÇng tÕ bµo th−îng b× cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra çc sîi keo lµm cho huyÕt b¶n dÝnh l¹i, sau ®ã sÏ nhanh chãng ph©n gi¶i t¹o ra nhiÒu men lªn men liªn kÕt cïng víi Ca trong m¸u lµm cho Thrombinnogen biÕn thµnh Thrombin. M¸u ch¶y chËm t¹o ®iÒu kiÖn thêi gian cho m¸u võa ®«ng dÝnh trªn v¸ch m¹ch m¸u th× Fibringen chuyÓn thµnh Fibrin bÒn v÷ng lµm cho m¸u ng−ng kÕt. M¸u ch¶y chËm hoÆc ng−ng kÕt, huyÕt tiÓu b¶n cã ®iÒu kiÖn t¸ch ra 2 bªn v¸ch m¹ch m¸u vµ tiÕp ®Õn víi mµng trong cña m¹ch m¸u lµm t¨ng kh¶ n¨ng dÝnh kÕt vµ l¾ng ®äng, m¸u ch¶y chËm cßn gióp cho men ng−ng kÕt vµ çc nh©n tè ng−ng kÕt m¸u ho¹t ®éng dÔ dµng h¬n, ngoµi ra cßn cã thÓ do tÝnh chÊt cña m¸u thay ®æi dÉn ®Õn ®«ng m¸u. Ba nguyªn nh©n trªn ®ång thêi tån t¹i nh−ng sù ph¶n øng cña c¬ thÓ, tr¹ng th¸i cña hÖ thèng thÇn kinh cã ý nghÜa trong sù h×nh thµnh ®«ng m¸u. §«ng m¸u lµm t¾c m¹ch m¸u g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng cña hÖ thèng tuÇn hoµn. 2.2.1.5. T¾c m¹ch m¸u: M¸u kh«ng ch¶y ®−îc ®Õn çc tæ chøc c¬ quan, do 1 t¸c ®éng tæn th−¬ng, giät mì x©m nhËp vµo ®−îc m¹ch m¸u di chuyÓn theo m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u. - Do v¸ch m¹ch m¸u bÞ tæn th−¬ng gi¶i phãng Protrombokinaza lµ mÇm mèng ®«ng m¸u. Protrombokinaza Thrombokinaza Ca++ Fibrrinogen Prothrombin Thrombin Fibrrin bÒn v÷ng - Do sinh vËt, Êu trïng, trøng, trïng tr−ëng thµnh cña ký sinh trïng lµm t¾c m¹ch m¸u nh− s¸n l¸ song chñ Sanguinicola sp ký sinh trong m¸u ç, nÊm mang ký sinh trªn mang. - Do bät khÝ: 1 sè khÝ hµm l−îng hoµ tan trong n−íc qu¸ cao nã tån t¹i d−íi d¹ng bät khÝ nhá t¹o ra sù chªnh lÖch vÒ ¸p suÊt ë bªn trong vµ ngoµi m¹ch m¸u, bät khÝ thÈm thÊu vµo m¹ch m¸u g©y t¾c m¹ch m¸u nhá nh− bät khÝ O2. - T¾c m¹ch do u b−íu: TÕ bµo u b−íu ¸c tÝnh cã kh¶ n¨ng ®i vµo tæ chøc vµo hÖ thèng tuÇn hoµn ®Õn m¹ch m¸u, çc m¹ch l©m ba dÉn ®Õn t¾c m¹ch. 2.2.1.6. Sù thay ®æi thµnh phÇn cña m¸u: M¸u gåm cã huyÕt t−¬ng vµ çc thµnh phÇn h÷u h×nh trong huyÕt t−¬ng lµ hång cÇu, b¹ch cÇu, tiÓu cÇu. TÕ bµo b¹ch cÇu cã 5 d¹ng: TÕ bµo b¹ch cÇu Limpho, tÕ bµo b¹ch cÇu mono, tÕ bµo b¹ch cÇu trung tÝnh (Neutrophin), tÕ bµo b¹ch cÇu −a acid, tÕ bµo b¹ch cÇu −a kiÒm, tÊt c¶ 5 d¹ng tÕ bµo b¹ch cÇu ®Òu kh¸c tÕ bµo hång cÇu kh«ng chøa Hemoglobin v× vËy kh«ng cã mµu. B¹ch cÇu cã thÓ vËn chuyÓn ng−îc dßng m¸u xuyªn qua v¸ch m¹ch m¸u ®i vµo çc m«, cã kh¶ n¨ng di chuyÓn d¹ng amÝp. Sè l−îng hång cÇu, b¹ch cÇu thay ®æi phô thuéc vµo tr¹ng th¸i bÖnh lý, t×nh tr¹ng søc khoÎ, giai ®o¹n ph¸t triÓn , ph¸t dôc cña mçi lo¹i ç, t«m ®ång thêi cßn phô thuéc vµo t¸c nh©n g©y bÖnh. Khi ç, t«m nhiÔm bÖnh thµnh phÇn vµ sè l−îng b¹ch cÇu thay ®æi, sè l−îng b¹ch cÇu trung tÝnh vµ tÕ bµo b¹ch cÇu momo t¨ng lªn nh−ng tÕ bµo b¹ch cÇu limpho bÞ gi¶m xuèng bëi v× tÕ bµo trung tÝnh vµ tÕ bµo mono cã chøc n¨ng tiªu diÖt vi khuÈn. Nguyªn nh©n lµm cho b¹ch cÇu tËp trung lµ do nh÷ng chÊt ho¸ häc vµ ®éc tè cña sinh vËt tiÕt ra.


Theo O.N.Bauer 1977 khi ç bÞ bÖnh nÊm mang tÕ bµo b¹ch cÇu lympho b×nh th−êng lµ 95-99% khi ç b¾t ®Çu bÞ bÖnh tÕ bµo lympho gi¶m xuèng 64-75%, tÕ bµo mono b×nh th−êng 0,5%, ç b¾t ®Çu bÞ bÖnh lªn 2-3%, b¹ch cÇu trung tÝnh 0-2,5% ë ç khoÎ t¨ng lªn 8-24% ë ç bÖnh. Theo A.I.Mikoian ë ç khoÎ b¹ch cÇu trung tÝnh lµ 0,2%, ç bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng m¹n tÝnh b¹ch cÇu trung tÝnh 1,5%, ç bÞ bÖnh ®èm ®á d¹ng cÊp tÝnh t¨ng lªn 5-8%. Mét sè c¬ thÓ ç bÞ bÖnh do ký sinh trïng ký sinh, ng−êi ta quan s¸t thÊy l−îng b¹ch cÇu −a acid t¨ng lªn chøng tá d¹ng b¹ch cÇu nµy ®ãng vai trß nµo ®ã chèng l¹i t¸c h¹i cña ký sinh trïng.

2.2.1.7. Ho¹i tö côc bé: Ho¹i tö côc bé lµ mét bé phËn nµo ®ã cña c¬ thÓ do cung cÊp m¸u bÞ ®×nh trÖ lµm cho tæ chøc ë ®ã bÞ ho¹i tö. Nguyªn nh©n th

ts. bïi quang tÒ bÖnh häc thñy s¶n · 2011. 6. 13. · bïi quang tÒ 4 néi dung trang phÇn...

Documents