İ S L Â M - T Ü R K M Ü L K İ Y E T H U K U K U T A T B İ K A T I N I N

O S M A N L I İ M P A R A T O R L U Ğ U N D A A L D l C l Ş E K İ L L E R

I

SER İ M İ R A S H U K U K U V E E V L Â T L I K V A K I F L A R I

Doçent Ömer Lûl f i B a r k a n

^Kuruluş d e v r i n i n t o p r a k meseleleri-» i s m i n i taşıyacak o l a n b i r etüdümüzde etraflı b i r şekilde göstermeğe çalıştığımız g i b i ; O s m a n ­lı d e v r i n d e . İmparatorluk nizamının t o p r a k mülk sahihlerinin aley­

hine inkişaf eden ve gün geçtikçe daha faz la k u v v e t l e n e n arazi si­

yaseti karşısında, m e v c u d i y e t i n i m u h a f a z a e t m e k m e c b u r i y e t i n i h isseden t o p r a k mülklerinin za'fını hazırlayan m u h t e l i f âmil ler m e v c u t t u r :

Evvelâ, t m p e r a t o r l u k h a r p l e r i b u s i yase t in b i r h a r p adamı hâ­l i n e sokmuş bulunduğu mülk s a h i p l e r i n i k e n d i t o p r a k malikâneleri h a r i c i n d e meşgul e t m e k t e ve yıpratmaktadır . F i l h a k i k a , b u h a r p l e ­r i n kârlı v e câzib gaye l e r i bulundukça, malikâne s a h i b i n i n hakikî

serveti kendi mülkü olan toprakların h a r i c i n d e n g e l m e k t e d i r . B u sebeple. A n a d o l u b e y l i k l e r i n d e n müdevver mülk s a h i b i b e y l e r i u z u n müddet R u m tündeki fütuhâtte meşgul görüyoruz. Hattâ o n l a r d a n b i r kısmı t a m a m e n R u m e l i ' n e geçmiş ve s i n i r boylarında A n a d o l u -d a k i e sk i y u r d l l a n n d a n çok daha z eng in malikâneler üzerinde y e r ­leşmiş bulunmaktadırlar. İddia e d i l e b i l i r k i , b u s u r e t l e onları

İSLÂM - TÜRK MÜLKİYET H U K U K U 157

i m p a r a t o r l u k d e n i l e n y e n i m e m l e k e t l e r v e geniş ülkelerde dâima düşman karşısında bırakan böyle b i r mücadele hayatı, e sk i b e y l e r i kökleri m e m l e k e t i n taşında ve toprağında o l an hakikî b i r m e m l e ­k e t âyânı v e y a h u t de r ebey i o l m a k t a n uzak la şt irmiş ve b u s u r e t l e k u d r e t l e r i n i v e n e s i l l e r i n i tüketmiştir.

D iğer t a r a f t a n , müthiş b i r i s t iha l e e t t i r i c i v e y e n i esaslara göre teşki lât landır ın k u v v e t hâlinde çalışmakta d e v a m eden saray, k e n ­d i s i n e m a h s u s nizâmı y a r a t a b i l m e k için, t m p e r a t o r l u k h a r p l e r i n i n harcadığı b u bey çocuktan y e r i n e , e l i altında b u l u n a n insan h a z i ­n e l e r i n d e n b u l u p çıkardığı y e n i adamlarını ve esk i soy ve t o p r a k asilzâdeleri y e r i n e y e n i t i p köle - memurlar ' ını i k a m e e t m e k a r z u ­sundadır. B u v a z i y e t t e d e n i l e b i l i r k i ( Osmanlı d e v l e t i n d e teşekkül hâlinde b u l u n a n b i r İmparatorluğun geniş hudutları içinde büyük n i s p e t l e r d e v u k u a ge len çalkanmalar ve k u v v e t l e merkeziyetçi b i r d e v l e t teşkilâtının k u l - m e m u r y a r a t m a k a n a n e l e r i , e sk i soy v e t o p r a k asa le t i sınıflarının m e v k i i n i sarsmış ve y e n i t o p r a k mülk s a h i p l e r i n i n serbestçe yerleşip siyasî b i r k u v v e t hâlinde gel işme­s ine mâni 1 olmuştur. F i l h a k i k a , t m p e r a t o r l u k , mahallıliğin ve mil­

liliğin fevkinde b i r k o z m o p o l i t l i k m u h i t i yaratt ığ ı v e k e n d i büyülc adamlarını, bütün k u v v e t l e r i n i İmperalor d e n i l e n i k t i d a r mihrakın­d a n a l a n ve kolaylıkla yapılan vc bozu lan k u k l a l a r şeklinde telâkki et t iğ i için, d i l e şerefine ve l o p r a k müikiyerine d a y a n a n b i r asalet id­

diasına kar$t dâima yabancı r e düşman kalabilmiştir, împerator lu-ğun k e r v a n yollarından, haraca bağlanan zeng in m e m l e k e t l e r ge­l i r i n d e n , fütuhâtın getirdiği m u a z z a m s e r v e t l e r d e n v e n i h a y e t m e m l e k e t i n dâima üçte b i r i n e yakın b i r t o p r a k g e l i r i n i y u t a n hac­l a r d a n h a z i n e l e r i n i d o l d u r a n padişahları v e büyük v e z i r l e r i karşı­sında A n a d o l u n u n b i r köşesinde b i r kaç küyün öşür v e rüsumunu toplıyan t o p r a k b e y l e r i , h a k i k a t e n kudretsiz ve fakir köy ağaları

v a z i y e t i n d e k a l m a k t a i d i . B u sebeple, Türk iyede merkezî d e v l e t k u v v e t i t o p r a k m a h m u l l e r i n i n h a r i c i n d e k a l a n b u r e n g i n ve paralı g e l i r kaynaklar ım e l i n d e nutukça r e bu k a y n a k l a r h a k i k i b i r ser­ve t yaratmakta devam ettikçe t o p r a k b e y l e r i İle d e v l e t arasındaki münasebetler z eng in d e r l e t i d a r e s i n i n hâkim m e v k i i tarafından t a n z i m e d i l d i . F a k a t , t i c a r e t yolları değişib, h a r p l e r kaybedi lmeğe başlayınca, m e m l e k e t t e k i t o p r a k g e l i r l e r i l e i k t i f a y a m e c b u r o l a n d e v l e t i n evve lâ mâlî k u d r e t i ve mâlî k u d r e t i y l e b i r l i k t e siyasî nüfuzu inhitâta uğradı, iktisadî hayatın ve f a a l i y e t i n k u v v e i m u -h a r r i k e s i v a z i y e t i n d e o l an paranın azalması, paralı bîr e k o n o m i

sisteminden tamamen zirâi ve tabii bir ekonomi s i s t e m i n e rücu' İmperalorluğun bütün k u d r e t v e şevketini söndürdü ve ancak böy-l e l i k l e d i r k i köydeki t o p r a k b e y i , D e v l e t karşısında r a k i b b i r v a z i ­y e t e g i r e b i l d i .

F i l h a k i k a d i y e b i l i r i z k i . tavâif i-mülük anarşisi y e r i n e y e n i b i r d e v l e t telâkki ve nizamının z a f e r i n i t e m s i l eden t m p e r a t o r l u k dev ­r i soy ve t o p r a k asa le t i sınıflarına karşı amansız b i r mücadele dev ­r i d i r . V e b u mücadelenin n e t i c e l e r i , s i yas i bakımdan olduğu k a d a r sosyal bakımdan da o kada r mühim olmuştur k i , împerator luğun mukadderatına az çok u z u n b i r müddet iştirak etmiş v e b u m u k a d ­de ra t iştirakinin vermiş olduğu bünye müşabehetini i k t i s a p etmiş b u l u n a n ekser m e m l e k e t l e r d e asalet sınıfları v e a s i l l e r i n t o p r a k mülkleri hakikî b i r «mese le » h a l i n d e b i r daha m e y d a n a çıkma­mıştır. B i z b u mücadelenin m u h t e l i f safhalarını ve n e t i c e l e r i n i başka b i r y e rde t e t k i k e t m e k n i y e t i n d e y i z . B u r a d a yalnız şu k a d a r söyl iyebil ir iz k i , Osmanlı tmperatorluğunun t o p r a k s i yase t i t o p ­r a k sah ib i as i l l e re karşı mücadeleye g i r e r e k , m e m l e k e t t e «ai lenin t o p r a k mülkü h a l i n d e k i malikâne r e j i m i n d e n s i p a h i t ımarına doğ­ru » b i r i s t iha l e yaratmıştır.

F i l h a k i k a , İmperatorluk A n a d o l u d a bulduğu ve e k s e r i y a a y n e n k a b u l ettiği, Kümel inde hıristiyan t o p r a k a sa l e t i n i kökünden k o p a ­rıp attığı ha lde , fütuhat d e v r e l e r i n d e henüz hâkim o l a n f eoda l p r e n ­s i p l e r v e h u d u t boylarının teşkilâtlandırılması g i b i z a r u r e t l e r l e , y e ­n i d e n k e n d i e l i l e tesis ettiği hususî mülk s a h i p l e r i n e karşı adetâ i n ­s i y a k i b i r düşmanlık bes l emekte ve fırsat düştükçe, bunların t o p ­raklarından b i r kısmını v e ya tamamını dev l e t e a i t t o p r a k l a r a i l ­h a k e t m e k t e d i r . H e r padişah değiştikçe beratları y e n i l e m e k ve m u -karrernâme a l m a k usulü, büyük araz i t a h r i r l e r i n d e tâbi t u t u l d u k ­ları sıkı teftişlerde v a r i s l e r i n v a z i y e t i n i n gözden geçiri lmesi ve h u ­kuklarını t e k r a r isbata m e c b u r e d i l m e l e r i g i b i ves i l e l e r , b u h u ­susta dev l e t hesabına büyük t e n s i k a t a y o l açmaktadır. B u g i b i te f ­tişler esnasında çok defa b i r çok malikâne h i s s e l e r i n i n t e n z i l v e y a i l g a edildiğini s ah ip l e r i n e t e r k e d i l e n l e r e de m u h a r e b e v u k u u n d a asker göndermek ve bizzat a s k e r l i k y a p m a k m e c b u r i y e t i n i n t a h m i l

<edildiği görülmektedir.

İ S L A M - T L ' R K M Ü L K İ Y E T H U K U K U 159

Diğer t a r a f t a n , Türkiyede büyük l o p r a k malikânelerinin b i r a i l e mülkü h a l i n d e nes i l l e r e l i nde muhafazasına ve b u s u r e t l e kök­l e r i sıkıca toprağa bağlı y e r l i asalet sınıflarının teşekkülüne en bü­yük m a n i l e r d e n b i r i s i dc, m u t l a k ve merkeziyetçi b i r d e v l e t telâk­k i s i yanında İslâm m i r a s h u k u k u n u n a s i l l e r i n mülklerini inhilâl e t ­t i r i c i t e s i r l e r d i r . F i l h a k i k a , t o p r a k mülklerin v a r i s l e r arasında t a k ­s i m i h u s u s u n d a m e n k u l mülklerden ayrı b i r m i r a s h u k u k u tanıma­y a n , m u h t e l i f dereceden va r i s l e r arasında t o p r a k mülkün u f a k parçalar h a l i n d e bölünmesini m u c i p o l an İslâm m i r a s h u k u k u a s i l ­l e r i n büyük t o p r a k mülklerinin m e v c u d i y e t l e r i n i idâme e t t i r m e l e ­r i n e mânidir. B u s u r e t l e ekse r i ya kırk e l l i köyden i ba r e t b i r mülk i k i v e ya üç nes i l içinde yüzlerce parçaya ( s e h i m l e r e ) bölünmekte ve b u h isse l e rden b i r kısmının vak f h h ibe v e y a h u t satılığa çıkarıl­ması dolayısi le t o p r a k mülkün s a h i p l e r i n i t a y i n ve i d a r e s i n i t e m i n e t m e k işi içinden çıkılmaz b i r şekle g i r m e k t e d i r . B u sure t l e ufalanıp e h e m m i y e t i n i k a y b e d e n ve soysuzlaşan b i r t o p r a k mülk ise, k o l a y ­l ıkla d e v l e t i n yukarıda bahsettiğimiz müdahalelerine y o l açmak­tadır.

*#

B u i t i b a r l a Osmanlı tmperatnrluğnnda b i r kısım vakıf ları v e b i lhassa evlâtlık vakıflar s i s t em in i , gerek d e v l e t i n müsadere t e m a ­yül ler ine ve gerekse tslâmı m i r a s h u k u k u n u n i n h i t e l e t t i r i c i t es i r ­l e r i n e karşı t o p r a k malikâne sah ib i z e n g i n l e r i n aksülâmeleri,

asalet f i k r i l e a i l e l e r i n şeref v e bütünlüğü h i s s i n i n bulduğu çareler o l a r a k t e t k i k e t m e k mümkündür.

F i l h a k i k a , yüzlerce vakıfname s u r e t i arasından seçip b u te t ­k i k i m i z i n s onuna sıraladığımız kayıtların t e t k i k i n d e n anlaşılacağı veçhile, b u g i b i vakı f lar ekse r i ya aşağıdaki maksatların t e m i n i için tesis edilmiş bulunmaktadır:

Mülkün nes i l l e r e l i n d e t a m a m i y e f i n i muhafaza ederek âilenin şeref v e varl ığ ını İdiline e t t i r m e k . Malûm olduğu üzere, t a m b i r mülkiyet h u k u k u vârislerin e l ine geçen h i s se l e r in m u t l a k b i r ser­best i d a h i l i n d e i s t i m a l i n e müsait bulunmaktadır: S a t m a k , h ibe . v a ­s iye t v e v a k f e t m e k b u h a k l a r meyanında sayılabilir. H a l b u k i , b i r a i l e nâmına vakfedi lmiş b u l u n a n a n b i r mülk, b u vakfedi lmiş o l m a k f i i l i h u k u k i s i n d e n sonra , müteveffa vakı f s a h i b i n i n akrabaları t a r a ­fından satılıp e l d e n çıkarılamaz. B u şekilde vakı f ha l i n e sokulmuş o l a n mülkün borç için v e y a d i y e t o l a r a k hacz i ve, b i r dereceye k a -

160 OMER L Ü T F ı B A R K A N

dar , d e v l e t tarafından müsaderesi İle c ihaz o l a r a k kadınlara v e r i l ­mes i v e ayrıca diğer husus i m a k s a t l a r a v a k f e d i l m e s i imkânı d a y o k t u r . Evlâtlık vakıf hâline sokulmuş a i l e mülkler i , mirasçılar arasında parçalanıp u f a l a n m a d a n , v âk ı f ı n tâyin edeceği şartlar da ­h i l i n d e , dâima a i l e n i n ancak bâzı mümessellerinin i s t i f ade edeb i l e ­ceği b i r şekilde, nes i l l e r e l i n d e bütün k a l a b i l e c e k t i r . B u s u r e t l e , İslâm mirâs h u k u k u n u n tanımadığı b i r şekilde, âile mülkler ini ev­lâttan yalnız b i r i n e ; meselâ, aslanına d e v r e t m e k ve o n u n nezâreti altında diğer âi le efradının d a i s t i f a d e s i n i mümkün kı lmak k a b i l ­d i r . G a r p m e m l e k e t l e r i n i n d e r e b e y l i k h u k u k u n d a ( d r o i t d 'amesse) ka ides i sayesinde e k b e r i evlâdın diğerler inin zararına âile mülkü­nün bütününe tevarüsü şeklinde malûm o l a n ve o r a d a k i esalet sı­nıflarının k u v v e t i n i v e devamım mümkün kılan k a i d e b u s u r e t l e İslâm m e m l e k e t l e r i n d e de t a t b i k e d i l m e k imkânı bulmaktadır.

F i l h a k i k a , toprağa bağlı bir esalet J inr/ ınm gerek te 's is ve gerek

muhafazası bakımından b u mese le gaye t mühimdir. Ş imdiye k a d a r t e t k i k ett iğimiz malikâne kayıt ları b ize İslâm m i r a s h u k u k u n u n İslâmi dev l e t telâkkisi k a d a r b e l k i o n d a n da faz la , t o p r a k mâlikâ-ne lere i s t i n a d eden esalet sınıflarının ve a s i l l e r i n âi le mülkler inin devamına m u g a y i r v e şiddetle inhilâl e t t i r i c i b i r t e s i r i olduğunu göstermiştir. Mülkün b i r çok mirasçılar arasında t a k s i m e d i l m e s i , büyük t o p r a k mâlikânelerinin b i r kaç nes i l zarfında parçalanıp o r ­t a d a n kaybolmasını m u c i p olmaktadır. B u sebeple İslâmi miras hu¬

kukunun bu inhilâl e t t i r i c i t e s i r l e r i n e karsı âile mülklerinin bütün­lüğünü ve a i l e n i n şerefini m u h a f a z a e t m e k i s teyen b i r çok malikâ­ne s a h i p l e r i mülklerini evlât l ık vakıf v e y a sadece âdi vakıf hâline sokmaktadırlar. B u sure t l e , b i r n e v i v a s i y e t n a m e m a h i y e t i n i a l a n şart-t vâkı f lar la , mülkün i d a r e şeklini tâyin ve İslâm m i r a s h u k u -n u n t e s i r i sahasından uzaklaştırılarak parçalanamaz b i r bütün hâ­l i n d e muhafazasını mümkün kı lmaktadır lar. Açıkça hayır m a k s a t -l a r i y l e yapılan vakıflarda b i l e , mütevel l in in dâima vâk ı f ı n n e s l i n ­d e n olmasının şark konulması v e «cihet- i tevliyeti* olarak vakfın

o e l i r i n d e n b u nes l in şerefini her z a m a n k o r u y a b i l e c e k şekilde hür­m e t l i c e h i sse l e r in tâyini b u bakımdan mâ'nidârdır.

Evlâtl ık vakıflara âit şart-ı vâkıf larda ise, b u m a k s a t açıkça i f ade e d i l m e k t e d i r . Çünkü, b u g i b i vakıf larda vakfın g e l i r i ancak uzak bir i s t i k b a l d e , ekser i ya ev lâd münkariz o l d u k t a n sonra , b i r hayırlı m a k s a d a va T d ve tahs is edilmiş bulunmaktadır. B u v a z i y e t ­t e bâzı müellef lerin m e m l e k e t i m i z d e k i c a m i l e r i v e diğer bâzı hayır

İ S L A M - T U R K M Ü L K I Y E T H U K U K U 161

müesseselerini sigorta şirketlerine b e n z e t m e k t e h a k l a n y o k deği l­d i r . F i l h a k i k a , mülkün g e l i r i n d e n u f a k b i r kısmının, v e hattâ bâ~ zan evlâd münkariz olduktan sonra o l m a k şartiyle, b i r c a m i e v a k ­fedilmiş olması; b u g i b i mülkler üzerine « v a k ı f » damgasının v u r u l ­masını m u c i p olmaktadır. B u damga , b u g i b i mülkleri h e r türlü t e ­câvüzden ve hac i zden ve b u m e y a n d a tecâvüzlerin en büyüğü Ci­l a n «müsadere » d en kurtarmış ve v a k t i n en büyük sultanlarının h i ­mayes i altına sokmuş bulunduğu aşikârdır»

* *•

F a k a t , f i k r i m i z c e mülklerini b u sure t l e vakıf h a l i n e sokmuş b u ­l u n m a k a r z u s u , âi le ler tarafından müsadere k o r k u s u n d a n z i yade sart-ı vâkıfların o mülklerin b i lhassa vâkıfın a r z u ett iğ i şekilde t a ­s a r r u f e d i l m e s i n i mümkün kılan b i r " v a s i y e t n a m e * hâlini alması k a b i l olduğu için, i zha r e d i l m e k t e i d i . B u suretle, ser'ı m i r a s huku­

kunun sırası ve şümulü tebdil edilmiş, bazen sıraya dahil olmıyan

bâzı şahıslar, dahil olanların zararına r e y a münhasıran, m i r a sa na ­i l olabilir bir hâle sokulmuş olurdu.

Evlâdl ık vakı f lar ın tes is inde b u n e v i mülâhazaların ne şekilde müessir o l m a k t a bulunduğunu göstermek için, b u usulün d i k k a t e şâyân tatbikatını gösteren bâzı nümûneleri h 962 t a r i h l i İstanbul ev­k a f d e f t e r i n d e n çıkardığımız bâzı misâller üzerine göstermeğe ça­lışalım [ * ] :

F i l h a k i k a , mevzu' ı bahs vakıf d e f t e r i n d e t e t k i k ett iğ imiz (200) e yakın vakı fname s u r e t i içinde hemen istisnasız her b i r i n d e »şart-ı

vâkıf" lartn. mevcut miras h u k u k u n u her h a n g i b i r suretle tahdit

ve tâdil etmiş bulunduğu görülmektedir. B u s u r e t l e ; vâkıf, mirasçı­d a n m a l çıkartmakta v e mâlini ölümünden sonra da Şeri 'atin tâyin ettiği miras kaideleri haricinde ve istediği şekilde idare etmek ar­

zusunu i zha r etmiş bulunmaktadır. B u g i b i vakıf lardaki hayır m a k ­sadı ise u m u m i y e t l e uzak bir i s f i kba l e âit bir vad v e günün b i r i n ­

c i Yalnız, burada hemen hatırlatmak lazımdır U , i s t anbu l g ibi bü­yük .şehirlerde, günün bir inde her hangi b i r şekilde vakf hâline sokul-mıyan pek az mülk kalmıştır. Halbuki , köylerde evlâtlık vakıf hâline sokulmuş toprak çok azdır ve hususi menfa atlere ve gayelere âlet o lmak bakımından şehirlerdekiler kfldnr sâyân-ı d i k k a t misal ler arz etmemek­tedir . Bu İtibârla, evlâtlık vakit müessesesini şehirlere âit bazı t i p i k misa l ler i üzerinde t e tk ik e t t ik ten sonra, toprak mülklerin evlâtlık vakıf hâlin? sokulmuş sekli lerine aid de misaller vereceğiz.

H u k u k F>İLÜİ1r*ı M n m u m ı : 1 1

162 O M E R L Ü T F Î B A R K A N

de g e l i r i n m e v z u b a h s hayır maksadına t a h s i s i imkânından i b a r e t

kalmaktadır.

Meselâ. [ 1 ] numaralı kayıtta görüleceği üzere; mülk s a h i b i e v i ­n i münhasıran zevces iy le 'aükasına bırakıyor ve b u vakıftan, ere

varmamak şartıyle, yalnız b u i k i s i n i n i s t i f ade e d e b i l e c e k l e r i n i tas ­r i h ed i yo r . Kadın kişilerin h e r z eman başlarını sokacak b i r m e s k e ­ne sah ib b i r hâlde bulundurulması, f i l h a k i k a , münasib b i r f i k i r d i r . B u n u n l a be rabe r b u m e s k e n k e n d i l e r i n e b u şekilde vakı f y o l u y l a t e m i n edilmiş olmasaydı, şer'i m i r a s k a i d e l e r i n e göre, diğer m i r a s ­çıların yanında z e v cen in hissesi çok e h e m m i y e t s i z kalacağı g i b i , 'atîkasına da hiç b i r şey düşmiyeceğinden, b u s u r e t l e diğer vârisler zararına kayır ı lmak i s t en i l en b u i k i kadına böy le b i r m e s k e n t e m i n e d i l e m i y e c e k t L Faka t , d i k k a t l a t e t k i k o l u n a c a k o l u n u r s a , b u t a h ­sis ve vakıfta hayır gayesi, ev lât i l e ' u t e k a ve evlâd-ı ' u t e k a mün­k a r i z o l d u k t a n sonra, e v i n icâreye v e r i l e r e k alınan p a r a i l e m a h a l l e imamının «suret-i İhlâsn okumasından i ba r e t bulunduğu görülecek­t i r . Diğer b i r kayıtta, vâkıf mülkünden münhasıran Hasnâ i s m i n ­d e k i gözde b i r karısını ve o karısından o l a n A y ş e i s m i n d e k i kızının i s t i f ades in i şart koşuyor. B u v a z i y e t t e diğer evlât, ancak onların inkırazından sonra is t i fade e d e b i l e c e k l e r d i r . B u r a d a da vakı f taki hayır işi, aynı şekilde evlâd inkıraz b u l d u k t a n sonra evde ehl-İ ' i l m b i r zâtin o t u r u p yılda b i r h a t i m i n d i r m e s i d i r . [2 ve 9 ] numaralı k a ­yıt larda da vâkıf ın evlâtlarından yalnız muhtaç olanlarının barına­bileceği b i r e v i parçalanmaktan ve satılmaktan men* e t m e k İstediği görülmektedir. B u vaz iye t t e , evlâttan muhtaç olanların, müştereken sâkîn o l m a k şartiyle, i s t i f ad e l e r i mümkün olacaktır. F a k a t , e r e v a r m a k ve şâire g i b i şekil lerle ayrı lanlarla daha e v v e l ölenlerin mirasçılarının hisse ta l eb e t m e k hakları olmayacaktır. Diğer b i r k a ­dın vâkı f da , mirasından i s t i f ade e d i l m e s i şekli hakkında daha o r i ­j i n a l b i r k a i d e vaz'etmiştîr [kayıt , 6 ] : Vakfet t iğ i dükkânlar ve ev ­l e r evve lâ k e n d i s i n i n d i r ; k e n d i s i n d e n sonra , hemşiresinin oğlu M a y m u t Çelebi b u vak fa müteve l l i o l u p g e l i r i n d e n günde i k i akçe alacaktır. G e r i y e k a l a n pa radan , t a m i r h e r şeyden önce gelecek ve ancak mütebaki k a l a n pa radan mu'tekdlarına y e v m i yarımşar akçe ve mti'tekalarının içinden Sâime i s m i n d e çok sevdiği b i r i s i n e y e v ­m i b i r e r akçe v e r i l e c e k t i r . G e r i y e k a l a n p a r a da . evlât ları arasın­da kız v e ya e r k e k müştereken paylaşılacaktır.

I S L Â M - T Ü R K M Ü L K I Y E T H U K U K U 163

B u n e v i ' d e n misâller o k a d a r çoktur k i , b u m a k u l e vakıf ların h e m e n h e p s i n i n b u g i b i gaye l e r i olduğunu söylemek mümkündür. B u n u n l a beraber , b u şekilde h u s u s i gaye l e r v e m e n f a a t mülâhazala-r i y l e yapılan vakıf ların yanında doğrudan doğruya hayır v e sevab için yapılan vakıf larda hiç y o k deği ldir ve k o y u b i r dinî hayatın, zühd v e takvânın idâmesi bu maksatların başında g e l m e k t e d i r :

Meselâ, [ 7 ] numaralı kayıtta görüleceği üzere, vâkı f emlâkinin g e l i n l e a ) İki ne f e r k i m s e y e her sene hac için dörder b i n akçe; b ) i k i ne f e r k i m s e y e ibâdet e t m e l e r i için günde dörder akçe: c) b i r ne f e r k i m s e y e senede o tuzar gün oruç t u t m a k için günde b i r e r a k ­çe vakfetmiştir .

[ 1 2 ] numaralı kayıttaki vâkıf da . emlâkini y i n e açıkça hayırl ı v e i n s a n i gaye l e r için vakfetmiştir: a) her sene ramazan-ı şerifde on ne f e r y e t i m e k i s v e ve kalense^-e alınub g i y d i r i l e c e k : b ) b i r musluğa h e r gün i k i saka su k o y a c a k ve yaz günleri aynı musluğa onar akçelik k a r y a h u t buz alınub k o n u l a c a k ; c) g e r i y e k a l a n pa ­r a d a n da her sene üç kişi hac'ca gönderi lecektir.

E d i r n e d e c a m i ve hanıkahı İstanbulda medrese ve ' i m a r e t i o l an Ali Paşa'da m e m l e k e t i n m u h t e l i f y e r l e r i n d e b u l u n a n 40 köy, beza-zistân. h a m a m , h a n ve değirmen g i b i vakıf larından ge len senev i 370.903 akçenin içinden, h e r sene hiç b i r y e r e s a r f e d i l m e d e n |140) adet tam-ül-ayar Eşref iye a l t u n u i f r a z edi lüb p e y g a m b e r i n tür­besine gönderi lmesini şart koşmuştur [kayıt . 1 0 ] .

Bunların içinde nazar-ı d i k k a t i câlib ve daha ince teferruatı t e sb i t eden diğer bâzı sari-ı rdkı/lara da tesadüf e t m e k mümkün­dür.

F a k a t , b u şartlar içinde vâkıfın evlât ve a i l e s ine ayrı lan büyük

h i s s e l e r i görmemek imkânsızdır: Meselâ, meşhur H a l i l Paşa oğlu İbrahim Paşanın İstanbuldaki

c a m i ' , medrese ve m e k t e b i i l e t z n i k t e k i diğer c a m i ' , v e K a s t a m o -n i d e k i medreses i için 899 t a r i h i n d e t a n z i m edilmiş b u l u n a n vakıf­n a m e y e göre ; dört köy. b i r çok değirmen ve dükkân i l e i k i h a m a m g i b i cenVan senev i 135.880 akçe g e l i r i o l a n emlâki şu şartlar dâhi­l i n d e vakfedi lmişt ir :

1) Emlâk b i r yı ldan fazla müddetle icâreye v e r i l m e y e c e k t i r . Z a r u r e t v a r ise ancak üç yıla müsaade vardır; 2) Sarı Danişmend-li İsmindeki köyün bütün hâsılı mütevelliye âit olacak ve tevliyet

aslah-ı ebnâ*ya âit bu lu nacak tır. Evlât münkariz olunca» nisa t a i ­fesine v e r i l m e y e c e k aslah-ı ' u t e k a y a i n t i k a l e d e c e k t i r ; 3) G e r i y e

164 Ö M E R L Û T F İ B A R K A N

k a l a n m a h s u l d e n evve lâ t a m i r masrafları ayrı lacak, mütebâkîsi kısma bölünüb dört kısmı câmi ve m e d r e s e n i n masâlihme h a r c e d i -l e c e k t i r ; geriye 'kalan humsü ise, kız veya erkek bütün evlâda mü-

sâvâten taksim ed i l e c ek t i r . Batn-ı a'lâ mevcut iken bafn-ı esjele

hisse verilmeyecektir. Yalnız oğlu kızları v e oğlu oğlunun kızları kocasız bulundukları t a k d i r d e h u m s - i mezkûrdan k e n d i l e r i n e y e v ­m i beş akçe ayrılacaktır; 4) Nezaret 'utekanın aslahı e l i n d e o l a ­caktır; 5) Ehl-i vezâif ve erbdb-ı cihât 'utekasından ve evlâd-ı ' u t e -kasından olacaktır; 6) N o k s a n ge l i rse c e m i ' i n d e n kısmet-i âdile i l e naks olunacaktır [kayıt , 16 ] . B u r a d a vâkıf ın ev lâd lanna ve b u n ­l a r arasında b i lhassa mülevelli o l ana vakı f g e l i r i n d e n ayr ı lmış o l a n hisse ler oldukça büyüktür.

Ayn ı şekilde; İstanbulda D i k i l i Taş civarındaki c d m i , ' i m a r e t , r e m e k t e b i için D a v u t Paşanın t a n z i m ettirdiği vakı fnamenin bâzı şartları da şâyân-ı d i k k a t t i r [kayı t , 1 9 ] :

V a k f e d i l e n b i r çok köy, mez r e ' a ve dükkânların senev i g e l i r i o¬l a n 236,200 akçe şu şekilde s a r f e d i l e c e k t i r : 1) Tevliyet aslah-ı e b n d -ya ve ebnâ münkariz o lursa , aslah-ı ' u t e k a y a âit olacaktır; 2) T e v l i ­y e t ev lât e l i nde o l u r ve b izzat i c r a ed i l i r s e y e v m i 30 akçe, ' u t e k a m n e l i n d e o l u r s a y e v m i 13 akçe v e r i l e c e k t i r ; 3) Mahsulât evve lâ r a -kabeye ve t a ' m i r a t a s a r f e d i l e c e k t i r ; 4) Zevây i t bezâsistanda t o p ­lanacak ve o tuz b i n akçe oldukça b u g e l i r fazlaları i l e emlâk a l m u b evka fa i l h a k olunacaktır; 5) B u g e l i r fazlası, o tu z b i n d e n de faz la o lu rsa ebnâya v e r i l e c e k t i r ; 6) Vakı f mülkler üç yı ldan ziyâde icâ-r eye ve muzâre'aya v e r i l m e y e c e k t i r ; 7) İstanbulda ve Edîrnede o l an sa ray l a rda evlâttan i s t e y e n k i r a v e r m e d e n o t u r a b i l e c e k t i r ; S) Evlât münkariz o lunca onların a l m a k t a oldukları faz la p a r a i l e i m a r e t t e k i y e m e k l e r fazlalaştırılacak ve müsafirînin atlarına da ar ­pa v e r i l e c e k t i r ; 9) Ebnddan ve utekadan adam var iken e cneb iden k i m s e h i zme t e abnmıyacaktır; 10) ' U t e k a d a n h i z m e t t e i h t i y a r l a y a n -l a r l a , sakat v e marîz o l an l a r vakıf tarafından iaşe e d i l e c e k l e r d i r .

Görülüyor k i , b u g i b i t es is l e rde cihet-i tevliyet o l a r a k vesâir münasebetlerle evlâda ayrılan hisse ler , büyük o l m a k l a be rabe r , vakıf lar y i n e açıkça b i r hayır müessesesi hâlinde kurulmuştur, de­n i l e b i l i r . H e r i k i vakıfta da, diğer b i r çoklarında da olduğu g i b i , "uEekaya ayrı lmış o i a n mevkı ' in e h e m m i y e t i ve ebnâdan sonra he ­m e n ' u t e k a m n gelişi, nazarı d i k k a t i c c l b e t m e k t e d i r . B u suret le , .

I S L A M - T Ü R K M Ü L K I Y E T H U K U K U 165

m e m l e k e t t e yabancı v a z i y e t t e o l a n ve e f e n d i l e r i n e sadıkane h i z ­m e t etmiş b u l u n a n e s k i kölelerin v a z i y e t i korunmuş ve vakıf işle­r i n d e b u g i b i m e m l e k e t t e b i r m a h a l l i l i k ve zümre temayülü y a r a t ­maları imkânı o l m a y a n k u l d a n memurların d e l a l e t i y l e daha sâlim ve d i k k a t l i b i r İdare t e m i n e d i l m e k istenilmiştir. B u g i b i k u l me ­m u r l a r k i m s e y e i l t i m a s e tmek İstem i v e cek l e r v e m e m l e k e t t e m e n -s u b oldukları müesseseden başka k e n d i l e r i n i i n t i s ab etmiş addede­c e k l e r i k i m s e o lmadığ ı için, o n u n hüsnü s u r e t l e i da res ine can la baş­la çalışacaklardır.

B u n e v i büyük vakıflar b i l e şahsın ve âilenin i s t i k b a l i endişe­s i y l e alâkadar o l m a k l a beraber , b i r az e v v e l bahsettiğimiz vakıf lar k a d a r doğrudan doğruya şahsi men faa t ve a r zu mahsulü olmadıkla­rı meydandadır . Evlâda tahsis ed i l en tevliyet r e nezaret g i b i v a z i ­f e l e r tahsisatının u m u m i g t l i r i n onda veya beşte b i r i n i tecâvüz et­

memesi de b u vakıf larla aile mülklerine t e m i n e d i l e n sigortanın pek ucuza t e m i n edi lmemiş olduğunu göstermektedir. B u n a m u k a b i l , doğrudan doğruya menfeat düşüncesinden z i yade hayrın vasıtasiyle şahsın ve âilenin nâm ve şerefini idâme e t t i r m e k a r z u ve h i s s i n i n de hâkim b i r r o l o y n a m a k t a olduğu da aşikârdır. F i l h a k i k a , aks i

k d i r d e , hayırsız ev lât e l i nde tesadüflere, s i yas i v e i k t i s a d i b u h r a n -a r a t e r k ed i l e cek o l an b i r d i le mülkünün pek çabuk e lden g i t m e s i

mümkündür. H a l b u k i , vakıf müessesesinin sarf-ı vâkıfla sıkı sıkı­y a tâyin edi lmiş nizamı içinde, m e v c u t s e r v e t i n i d a r e s i n i e le a lacak o l a n ve hâiz olması tâzımgtlen şanlar ve isfimâl edebileceği sa la­h i y e t l e r daha evvel tespit edilmiş b u l u n a n er lát tann idares i , âi le i s i m ve şerefinin d e v a m ve bekası için daha k u v v e t l i b i r g a r a n t i t e ­m i n e d e b i l e c e k t i r . B u sure t l e , b i lhassa şer'i m i r a s h u k u k u n u n sü­rüklediği inhiláí lerin önüne geçmek mümkün gözükmekledir . F i l ­v a k i 1 şart-ı vâkıflar Şdri'in nastan g i b i telâkki e d i l m e k t e ve vâris­l e r i n mülkten İntifâ 1 şekillerini i s t e d i k l e r i g i b i t a n z i m ve t a h d i t e d e b i l m e k t e d i r l e r . Meselâ, vâkıfların t esb i t e t t i k l e r i şartlar a ra ­sında görülen akreb-i a k r a b a kaydı, şer'ı m i r a s h u k u k u n a m u g a y i r o l a r a k , baba b i r kardeş i l e ana b i r kardeşi, oğlunun oğlu i l e kızının kızını oğlunun oğlunun oğluna t e r c i h e t t i r e b i l m e k t e d i r . Y i n e a y n i şekilde, m i r a s k a i d e l e r i n d e n farklı o l a r a k , şart-ı vâkıf larla evlâdın zükûriyle inâsının müsavi hisseler alması mümkün olmaktadır. A y ­nı su r e t l e şart-ı vâkıf lardaki e r l d d lâfzı, evlâd-ı zükürun evlâdına mahsus o l m a y u b evlâd-ı inâsın evlâdına d a h i şâmildir. B u sure t l e , p a i l e s i batnen ba'de batnın evlâda ve evlâd-ı evlâda şart ed i l en b i r

166 O M E R L Û T F İ B A R K A N

vakıf da batn-ı evve lde evlâd-ı s u l b i y e m e v c u t İken batn-ı sân i d e

b u l u n a n evlâda ga l l e - i vakıftan hisse v e r i l m e m e k t e d i r [ * ] . A y a s Paşanın V i z e kazasında beş köy ve i k i mez r e ' adan i b a r e t

o l an vakıf ları da P b u bakımdan [kayıt , 20 ] evlât l ık vakıf ların a l a b i ­leceği şekiller hakkında d i k k a t e şâyân b i r misâl teşkil e t m e k t e d i r . Çünki, b u köyler cümle h u d u d u , h u k u k u , t e v a b i ' v e levâhikıy le vâkıf ın e r k e k ve kadın evlâtlarına h e r karında ve her batında m e r -t ebe - i vâhidede o l a n l a r çallât-ı vakfı aralarında alesseviye taksim

ve tasarruf etmek üzere v a k f edilmiştir. D iğer mirasçılar, meselâ kardeşler ise, ancak e rkek evlât inkıraz b u l d u k t a n sonra , vakf ın g e l i r i n d e n i s t i f ade e d e b i l e c e k l e r d i r . Kardeşler v e onların e r k e k e v ­lâdı da münkariz o l d u k t a n sonra ise; vakıf, p e y g a m b e r i n türbesi­n i n vakfı olacaktır. Esasen vakf ın hayır maksadı da ancak pek u z a k b i r i s t i k b a l d e t a h a k k u k edeb i l ecek o l an b u ihtimâlden i b a r e t t i r . A y a s Paşanın b u evlâtl ık vakıf tes is inde şâyân-ı d i k k a t o l a n diğer b i r c i ­het o l a r a k , t e v l i y e t i k e n d i h a y a t t a bulunduğu müddetçe, i h t i y a r ettiği şekilde tasarruf etmek hakkını, yâni mahsulünü k e n d i nefsi­

ne ve âhara v e r m e k te, vakfı t e b d i l ue tağyir ve t e k s i r hususîann-d a k i se lâhiyet lenyle . k end i s ine tahs i s etmiş olmasını z i k r e d e b i l i r i z . K e n d i s i n i n ölümünden sonra ise, tevliyet böyle istediğini y a p m a selâhiyetlerinden t e c r i d edilmiş b i r şekilde, aslah-ı evlâdına ve ev ­lâtlarının e r k e k evlâtlarının aslanına geçecektir. O n l a r da münka­r i z o l d u k t a n sonra ise, v a k t i n hâkimi münasib gördüğü k i m s e y i mütevel l i tâyin edecekt ir- T e v l i y e t evlât e l i n d e bulundukça, müte­v e l l i o l a n evlât, diğerler iy le b e r a b e r t a k s i m d e hissesine düşenden faz la o l a r a k , ayrıca öşrü mahsulün nısfını da alacaktır. B u s u r e t ­le âi leyi t e m s i l ve vakfı idare edecek o l an evlâda vakfın g e l i r i n d e n mühim b i r hisse ayırmak mümkün olmaktadır. B u r a d a t e v l i y e t hakkı o l a r a k tahsis ed i l en vakı f g e l i r i i l e a i l e n i n şeref v e refahını idâme e t t i r m e k endişesi o k a d a r hâkimdir k i , t e v l i y e t evlât e l i n d e n çıkub ecneb iye geçince; c i h e t - i tevliyet ve nezâret in âile efradına mahsus o l a r a k tesbit edilmiş o l a n yüksek n i s b e t i m u h a f a z a ed i l e -m i y e r e k , ecneb i l e re mahsus o l m a k üzere münasib b i r n i s b e t i n tâyi­n i padişaha âit olacaktır. B u s u r e t l e , b i d a y e t t e evlât e l ine vakf ın bütün g e l i r i geçmekte ilçen evlâdın inkıraziyle vakıf p e y g a m b e r i n türbesine kalınca; c ihe t - i t e v l i y e t e sk i s i g i b i vakfın g e l i r i n i n t e ­mamı olamıyacaktır. Fakat , mevzu' ı bahs vakı f ancak o z a m a n l a m

C J Ömer Hilmi b -y ln Ahk&m-ûUevkaf İsmindeki kitabının 142. 143 ve lâfl^ncı ssmfderJnc bakınız.

I S L Â M - T Ü R K M Ü L K I Y E T H U K U K U 167

mânasiyle b i r cihet-İ h a y r a tahs is edilmiş b i r vakı f hâline ge l eb i l e ­c e k t i r .

A y n ı şekilde vakfın h e m e n g e l i r i n i n tamamının u z u n müddet vâkıf ın ev lâdı e l i n e geçtiğinin diğer b i r misâlini de [ 2 2 ] numaralı kayıtta görmekteyiz . B u k a y d a göre : T a y a K a r a c a bey h a t u n u Bül­bül h a t u n u n , mülk köyü İle değirmen ve dükkânları, türbesinde h e r cüzü b i r akçeye o l m a k üzere K u r a n o k u t u l m a k üzere v a k f edi lmiştir. B u vakıfta t e v l i y e t , h a y a t t a bulunduğu müddetçe ha -t u n ' u n k e n d i s i n i n d i r . Vefatından sonra ise kardeşi A h m e t beye, A h m e t b e y i n ebnâsına ve ebnâsından sonra kızlarına a i t olacaktır. Müteve l l i l e r evlâttan oldukça, cüz ler in okunması için v e r i l e n pa ­r a d a n g e r i y e k a l a n bütün g e l i r i a l a b i l e c e k l e r d i r . Evlâttan sonra ge­lecek müteve l l i ler ise, ancak öşür-i mahsul-İ evkafı a l a b i l e c e k l e r d i r ,

M a n i s a d a Paşa A l i bey oğlu Sasa bey de 839 t a r i h i n d e t a n z i m ett irmiş olduğu v a k f i y e s i n d e ; A k h i s a r d a k i hamamının g e l i r i n i n üç­te i k i s i n i evlââ-ı zükûrtinfl v e zükûr b u l u n m a z s a inâsına v a k f e t ­miştir. V e ancak g e r i y e k a l a n sülüsden y e v m i dört akçeyi ' İmare­t i n i n etl iğine, üç akçeyi de k e n d i r u h u için eczâ okumağa: g e r i y e k a l a n b i r akçeyi ise, hamamın t a m i r i n e tahs i s etmiştir [kayıt . 23 ] .

B i r i n c i M u r a d tarafından H a y r e t t i n paşaya t e m l i k e d i l e n ve paşa tarafından sağlığında vakf-ı evlâd hâline s o k u n l a n köy de, mezkûr paşa evlâdının e l i nded i r . V e d i k k a t e şayan o l a n c ihe t b u vakıfta hiç b i r e i h e t - i hayır z i k r edilmiş olmamasıdır.

M a l a t y a d a , b i r çok köylerin malikâne h i sse l e r i evlâd-ı zükûra. ancak zükûr inkırazından sonra câmı-i şerife ve câmi-i şerîf de h a r a b o lu rsa fukaray-ı ümmete v a k f edilmiştir [ * ] .

•

Görülüyor k i , b u nev i vakıf larda mülk, doğrudan doğruya ha­

yır maksatlarına tahsis edilmemiştir veya bu gibi tesislerde hayır iç­

leri dolayısiyle ve ehemmiyetsiz bir m e r k t işgal e t m e k t e d i r . Ası l o l an gaye , âile s e r v e t i n i n vâkıf ın tâyin ettiği şartlar dâhilinde m u ­hafazası ve i s t i m a l i d i r . B i lhassa , t o p r a k malikânelerini e l l e r i n d e t u t a n esalet sınıfları için her türlü zenginliğin v e içtimai nüfûzun esası o l a n t o p r a k mülklerim bütünce e l l e r i n d e t u t m a k k a y g u s u k e n d i s i n i k u v v e t l e h is e t t i r m e k t e d i r . B u v a z i y e t t e vakıf, a i l e n i n

1*1 Bu kayıtların suret in i . Türk hukuk ve tkUsat tarihi mecmuasının İkinci c i ld inde çıkmış olan Malikane - divâni sistem: başlıklı maka lemi ­z in kayıtlar kısmında bulabi l i rs iniz «Kayıt 4 ve Gl.

168 O M E R L U T F I B A R K A N

şeref ve devamı h i s s i n i n k u v v e t l i olduğu b u m u h i t l e r d e , a i l e n i n t o p r a k malikânesinin bütününün şer'î m i r a s h u k u k u n u n parçalayı­cı v e dağıtıcı t e s i r l e r i n d e n kurtarmağa yaramaktadır .

B u n u n l a beraber h e m e n i lâve e d e l i m k i , b u n e v i ' mülâhazalar i m p a r a t o r l u k d e v r i n i n b i r n e v i 1 d e v l e t müessesesi hâlinde açıkça umumî men f ea t v e hayır işleri le meşgul, gayr- ı şahsî büyük vakıf­larına tahs is edilmiş b u l u n a n t o p r a k g e l i r l e r i için k a t ' i y y e n vâr id değildir. U m u m i y e t l e padişah r e ırüzerâ vakıfları nâmı altında d i ­ğer âmme vakıflarına karşı z i k r e t m e k münasib o lacak o l a n b u va ­kıflar, d e v l e t i n hayatında mühim ihtiyaçlara tekabül eden mânâ-lı v e dayanıklı müesseselerdir. G a y e l e r i k a d a r m a h i y e t l e r i de b i r ­b i r i n e b e n z e m i y e n b u i k i n e v i ' vakı f lar ı k a t ' i y y e n b i r b i r i n e k a ­rıştırmamak lâzımdır.

D i k k a t e şâyândır k i , Osmanlı İmparatorluğunun k o l o n i l e r i n ­den sarf-ı nazar, kend i s ine mahsus nizâmı tesis etmiş gözüktüğü b i r kısım A n a d o l u ve R u m e l i g i b i ana menı lekef ierde b u n e v i 1 büyük vakıf ların âile mülkü hâilndeki vakıf lara n i s b e t i çok fazladır. B u husus ta b i r misâl vermiş o l m a k için. S u l t a n Süleyman t a h r i r l e r i ­ne göre ; Hüdâvendigâr, B i ga , K a r e s i , Menteşe, Teke , A lâ iye , Kü ­t a h y a , Karahisar-ı Sah ib . Sultanönü ve H a m i d l ivalarını i h t i v a eden A n a d o l u vi lâyetinde u m u m i g e l i r e n a z a r a n s u r e t - i umumıye-de vakıf ları ve b u n l a r arasındaki s u l t a n vakıflarını gösterir r a k a m ­ları aşağıya d e r c e t m e k t e y i z :

V i l i > t in mıvrudu 154 12.S27 İ4H6 3.197 1887 Di**r İtri M b f ve iml ik 2 913 1143 1.273 13 SelâUrı vakıHın (7) (522) (2<M (10) (2">>

Geliri • l • oturak)

79.5U-5G7

1.V61L68İ

Görülüyor k i en fazla âmme vakf ı v e mülkün bulunduğu b i r mıntakada b i l e . u m u m evka f v e emlâke âit o l a n g e l i r e n a z a r a n y a l ­nız s u l t a n l a r a âit o l an vakıflar (mu'tarıza içine alınmış r a k a m l a r ) b i l e mühim b i r yekûn tutmaktadır. H a l b u k i b u r a k a m l a r a a y n i şekilde pek çoğu açıkça hayır müessesesi v a z i y e t i n d e o l a n büyük vüzerâ vakıf larını da ilâve e t m e k lâzımgel ır . Yukar ıya dere e d i l e n cedve lde açıkça görülmemekle be rabe r ; b u n e v i ' b i r hesap b ize m e v c u d vakıf ların büyük bü- e k s e r i y e t i n i n yukarıda m e v z u u b a h s ett iğimiz şahısların ve a i l e l e r i n m e n f a a t l e r i n i alâkadar eden e v l a d -IıJc vakıflar hâlinde olmadığını gösterir. Son ra u n u t m a m a k lâzım-g c l i r k i b u r a d a misâl o l a rak z i k r et t iğ imiz A n a d o l u ve K a r a m a n

I S L Â M - T Ü R K M Ü L K I Y E T H U K U K U

v i lâyet ler i , d iğer b i r kısım şarki A n a d o l u v i l a y e t l e r i y l e b i r l i k t e a m m e vakıf larını faz la i h t i v a eden mıntakalardır. H a l b u k i . R u m e -H n d e b i r çok v i láyel lerdeki köylerde, b u bahsettiğimiz selâtîn ve büyük vüzerâ vakıflarından itinâ i l e ayrılması g e r eken evlâtlık va­

kıflar v e h u s u s i m e n f a a t g a y e l e r i t e m i n i m a k s a d i y l e âmme n i n t e ­sis ettiği evkaf-t âmme h e m e n hiç y o k g i b i d i r . A n a d o l u vi lâyet indeki vakıf lara a i t o l a r a k aşağıya dere edilmiş o l a n bazı r a k a m l a r da va ­kıf lara tahs i s e d i l e n paraların daha z i yade ne r e l e r e s a r f e d i l m e k t e olduğunu gösterir. F i l h a k i k a ; b u vi lâyette s u r e t - i u m u m i y e d e v a k ­fa âit b u l u n a n sene l i k 13.641.684 akçe g e l i r i l e (75) i m a r e t ; (342) cámi' ; (11) b u k a ' : (1) mevlevihâne; (2) dârülhattât; (623) hânikah v e z a v i y e ; (1) kalenderhâne; (154) muallimhâne ve (1.053) mesc id İşlet i lmekte; v e b u yüzden (121) müderris; (3.756) i m a m . h a t i b ve müezzin ve kadı zade; (3.299) şeyh. şeyh zade, hafız, k a y y u m . m u ­a l l i m , h a l i f e , mütevel l i , eh i - i 'Um, ta l ebe ve duagû; (318) sâdât; (1 ) mürşid; (2.007) berât ve vakı f s a h i p l e r i v e onların evlât ları , i l h . . . geç inmektedir .

K a r a m a n v i lâyet inde b u n i sbe t l e r şu şekli almaktadır: B u v i ­lâyetin u m u m sene l i k g e l i r i o l an 15.617.216 akçe içinden 2.070.418 i vakıf lara ve 161.609 u mülklere a i t t i r . B u va z i y e t t e 2,126 köy üze­r i n d e n yalnız 23 ü vakıf ve 5 i mülk h a l i n d e d i r . V e b u vakıf g e l i r i i l e (3) imâret; (75) c a m i ; (319) mesc id ; (45) medrese ; (272) z a v i y e ; (4) dar-ül-hadis; (31) dar-ül-huffaz; (4) mual l imhâne; (4) k a l e n -derhâne; (2) haydarihâne: (2) hızırl ık ve (1) dar-üş-şifa i da r e e d i l ­m e k t e d i r .

9 **

Görülüyor k i , Osmanlı İmparatorluğunda X V I cı asrın başla­rına doğru s u r e t - i u m u m i y e d e vakıf ların ve b u vakı f lar arasında evlât l ık vakf ı şeklinde m u a y y e n zümrelerin ve a i l e l e r i n i n geç inme vâsıtası hâlindeki şahsi men faa t müessesesi v a z i y e t i n d e o l a n vakıf­ların aded i u m u m i y e t l e t a h m i n edildiğinden pek azdır. V e vakıf g e l i r l e r i n d e n büyük b i r kısmı, zamanı için pek lüzumlu y e r l e r e sar f e d i l m e k t e d i r .

Şu hâlde, İslâm m e m l e k e t l e r i n d e son asırlarda görülen i k t i s a ­dî ger i l iğ in ve s e f a l e t i n b i r sebebi o l a r a k , b u m e m l e k e t l e r d e k i v a ­kıfların çokluğunu i l e r i sürenlerin t a m a m e n haklı olduklarını söy­l e m e k mümkün deği ldir.

F i l h a k i k a ; vakı f lar g i b i m e m l e k e t i n hayatında mühim b i r e r

m e v k i işgal etmiş o l a n b i r müessesenin m u h t e l i f d e v i r l e r d e k i şe­k i l l e r i i l e m e m l e k e t t e yayı l ış v e İşleyiş tarzı etrafl ı t e t k i k l e r e v e s a r i h r a k a m l a r a i s t inaden b i l i n m e d e n ve o müesseseyi d e v r i n içti­m a i - i k t i s a d i umumî s i s t e m i İçine k o y m a d a n k a f i hükümler v e r ­m e k büyük b i r İhtiyatsızlık o l a b i l i r . Şu h a l d e ; her şeyden e v v e l âmme h i z m e t l e r i n e tahs is e d i l e n vakıf larla, b i r a i l e n i n şeref v e r e ­fahı politikasına âlet o l an vakı f lar ı b i r b i r i n d e n itinâ İle ay ı rmak lâzımdır ve b i r i n e âit b i l d i k l e r i m i z e i s t i n a d e n diğerlerini de m e s ' u l t u t m a k doğru değildir. Gerçi , bugün z i h n i m i z e hâkim o l a n esasla­r a i s t i n a d e n vakıf ların h e r şeklini v e b u n l a r arasında âmme h i z ­m e t l e r i n e tahs is e d i l e n vakı f lar ı da t e n k i d e t m e k mümkündür.

F i l h a k i k a , dev l e t e âit masrafların karşıl ığı o l a n v e ancak d e v ­l e t i n e l i nde olması Iâzımgelen b i r takım v a r i d a t ' menbalarının ebe­dî o l a r a k d e v l e t i n e l i n d e n çıkarılması i l e b u n e v i 1 (mâl î bakımdan dev l e t müdahalesine kapal ı ) sahaların b i r m e m l e k e t t e mütemadi­yen çoğalması, d e v l e t i n mâlî v e dolayısi le siyasî iktidarını hiçe i n ­d i r i r v e m e m l e k e t i n hayat-ı u m u m i y e s i n d e d e v l e t i n nâzım b i r r o l oynamasına mâni* o l u r , d i y e n l e r b e l k i de haklıdır. B u sebeple, ge­niş ve zeng in v a r i d a t m e n b a l a r m a ihtiyacı o l a n muasır d e v l e t l e r ­de b u n e v i teşkilât i y i gözle görülmez. Mâmâfih. f i k r i m i z c e b u h u ­susta da hüküm v e r m e k t e isticâl e t m e m e l i d i r , Çünki, eğer mevzu ' ı bahs o l an mesele, d e r i c i varidatından bir kısmının devlet tarafın¬

dan u m u m i hayır r e hizmet müesseselerine i ahs t s i ise, m u a y y e n b i r derecey i asmamaları ve b i d a y e t t e Osmanlı împeratorluğunda o l ­duğu g i b i sıkı b i r teftişe tâbi tutulmuş olmaları şart iyle; b u g i b i t e s i s l e r i n m u t l a k a muzır olacağını i d d i a e t m e k doğru değildir. F i l ­h a k i k a , zamanımızda da u m u m i y e t l e d e r l e t bütçelerinden ayrılan

rahsisriîla idare e d i l e n b u g i b i işleri, merkezî d e v l e t memurlarının e l ine t e r k e t m i y e r e k . sermayes i devlet tarafından verilen, fakat ida­

ri ve mâli bakımlardan az çok m u h r d r i y e t i e i da r e ed i l en b i r mües­sese hâline k o y m a k çok f a i d e l i görülmektedir . B u s u r e t l e , h e r mü­essesenin k e n d i ihtiyaçlarına göre, tabiî b i r şekilde inkişaf etmek im­

kânını bulacağı düşünülmektedir. Büyük i l i m ve kültür müessese­l e r i n i , kârbânsarayları, ' imâret ve bîmarhâne g i b i umumî h i z m e t ve hayır işlerini bugün b i l e b u şekilde işletmekte m e n f e a t m e v c u t ­t u r . B u müesseseleri Osmanlı Împeratorluğunda t a m b i r randıman i l e işlerken gördüğümüz sıralarda ise; zamanın p a r a . münakale ve

m u h a b e r e tekniğinin iycnbı, b u hal b i r z a r u r e t teşkil etmekte idi.

Şu ha lde , b u şekildeki büyük d e r l e t vakıflarında büvük mahzür-

İSLÂM - TÜRK MÜLKİYET H U K U K U 171

l a r b u l m a k doğru değildir. Bilâkis bugünkü kırtasiyecil ik ve m e r ­keziyetç i l iğe karşı alınacak t e d b i r l e r i b u l m a k için d i k k a t ve i tinâ i l e t e t k i k l e r i lâzımgel ir .

B u g i b i tes is lere yapılan i t i r a z l a r d a n b i r i s i d c ; onların m e m u r z i h n i y e t i ve h a l k t a hayır müesseseleri sırrından geçinme temayü­lünü teşvik ve t a ' m i m e t t i k l e r i yolundadır. H a l b u k i , b i r az e v v e l söylediğ imiz veçhi le ; mâlî, i d a r i geniş b i r m u h t a r i y e t i o l an b u mü­esseseler bilâkis zamammızdaki d e r l e t s o s y a l i z m i n i n z a r u r i o l a r a k sürüklenmekte o l d u y u bu m e m u r z i h n i y e t i t e h l i k e s i n e ve m e r k e ­z iyetç i l iğe karşı bulunmuş şâyânı t e t k i k u s u l l e r i t e m s i l e t m e k t e d i r . B i r m e m l e k e t t e f u k a r a y a yardım, i l m i ve güzel sanatlar ı teşvik m a k s a t l a r i y l e yapılan tesis ve t ahs i s l e rden m a z a r r a t doğması ise, ancak b u müesseselerin gaye l e r ine ihânet e tmes i v e i y i b i r şekilde idâre e d i l m e m e s i y l e mümkündür,

K A Y I D L A R

729 numaralı İstanbul Evkaf def ler i ( i s tanbul . Başvekâlet arşivi) Tar ih i : i k i n c i Se l im d e v r i

111 Şart-ı vâkıf nefsine Badehu büyüt-ı 'ülviyen:n ortasmda olan beyt-J u l v i zevcesi Yâsemtn hatuna o'a Mâdâme k i ere varmıya Ve beyt-1 süfli atikası Hur&lde olub sakin ola Mâdûmc izi e e var-mtya Ba'dehu vâkıfın cihâdına ve evlâdı evlâdına fert o'-amn hissesi hayatta olana oîa de1-İnkıraz vâkıfın u t rkasma ola Ba'dehu evlâd-ı 'utekasma ula Neslen ba'de neslin üel-lnkıraz BadeJ-lnkıraz İcâreye verllüb p i m l e bir akc^ İle her gün mahal le - i mezküre imamı abdestle üç ke.re sûrc-i Ihîâfi ve sûre-1 Fâtihi okuya M , 28>

121 Sart-ı vâkıf Ker.düden sonra zevceti HûırAye re kızı 'Aytzyc h is ­seleri vakfiyesinde miıbeyy endir Ve Hüsni^tdcn sonra cemi'ai Au$eyc oa B r M l vâkıfın evlâdına ve cvlad-ı evladına ola

Ntslen ba'de nesün B a d e l - I n k r a z e h l - i tümden b ir recül-1 E i l l h sakin olub yılda üç n a l l m okuya vc Ribh-ı meb fı*da ı mütevelli yılda kırk akçe alub bakisi rafrabfye sarf Muna ist, Sfl ı

[31 Sarf - t vâkıf Nefsine bû'dehu zevcesi 'Abide b i n t - l Lütfiye Ba ­dehu 'Abidenin kızı Fatma ya ba'dehu FaLmanın k zla-ını Ba ­dehu Tatmanın kızlarının kızlarına neslen ba'd? fttsUn Ba'dehu karındaşı Ahmede isf, 40>

141 FlruK ağa câml'i mahallesinde AİJ celebi b in Ccmalrıddin Sinan üd-d e f t t r i vakfı evler aîıur ve sâylr akar

5arf-ı vâkıf Nefsine badehu evlâdına tüküren ve Initsen ve ıev-«e*luî B a dehüm evlad-ı evlâdına züfcûren v r ı~idv : ı batııen

ba'de b a t n m ve karnen ba"de k a r n i n lleünkıraz Müşterek sâkin oîatar Eğer İnas ere vancak hisseleri olmaya Eğer ere varan* lar erlerinden mevt ile yahut talâk üe müfarakat edecek olurlarsa Jtisselerine 'avdet eae Hakk ı tasarrur k a r n - l takaddümde olana ola Ve mertebede müsavi olana Evvelâ akdem mevcut Ike-n muahharın hissesi olmaya İllâ meğer müstehikkinden b i r i s i fevt olsa hissesi halefine o lup mukaddem olanlar ile bile tasarruf İde Ve e&hab-ı istihkak sâkin rtub icâreye vermeyeler Ba'd-el-lnkı-raz lstiğlâl o lunub 'ala haseb-ü-vefa yevmi İkişer akçe İle eczâ mesalihine ola (sf. 40>

1I51 Vakf-ı Fatma hâtûn b l n t - i Lütfullâh Şart-ı vâkıf nefsine Ba'dehu zevci Hayredd in bey ile 'atikast Peymâneye Ahodühümö fevt olsa ahar müstakil mutasarrıf ola Ba'dehümâ veledleri ve evlâd-ı evlâdlarına ola

16) Şart-ı vâkıf Evvel nefsine Ba'dehâ hemşiresi oğlu M a h m u d çe­lebi mütevelli olup zikr olunan 'akarlardan istiğlâl tdüb iki akçe cihet-i tevliyet ola MeremmeUnden ziyade ka landan m u ' t a k a l a -rı kaç klmesne bulunursa her b i r ine nîm akçe verile ve Sayime nâm mu takasına yevmi b i r akçe verile Ziyâde ne kalırsa Mehmed çelebinin evlâtları ve inâsı mâbeynlerinde 'alesseviyye t aks im o luna Vâkıfe ruhiyçün üçer İhlâs okuyalar Vefat edenin hissesi y ine mâbeynlerinde müşterek ola Ve mu ' t aka l a rdan vefat iden in h i s ­sesi Ayasofyada ba'd-el-'ışâ hâkim ma'r i f e t ly le b i r sâlih klmesjıe sûre~i Mülk okuya (sf. 54ı

î Sart-t vâkıf-t mezbür budur k i Her yılda i k i nefer kimesneye hac içün dörder hin akçe verile Ve ik i nefer kimesneye dah i salât içtin günde dörder akçe veri le Ve b ir kimesneye günde birer ak* çe verihib yılda otuz gün oruç duta

ES] Sart-ı vâkıf Nefsine ba'dehu evlâdına ve Hadlce ha tuna ve evlâ­dına ve evlâd-ı evlâdına itelinktraz Hadice hatun ile bile sakin olmak sortiyle ba'dettnktraz azadlulanna ve azadlülannın evlâ­dına Ve evlâd-ı evlâdına ilelinkıraz Hadlce ha tun ile bile sakin Ve vâkıf sart eyledi ki evlâddan ve 'utekadan ve evlâdlanndan sa­kin olanlar süknâyc muhtaç ola asla hissesin icareye vîrmeye Ba'dtlinkıraz memit-i mezkûrda bir r e c a M âlim sâkin ola ist. 64ı

|91 $art-ı vâkıf Ferahşâdha ve Zeynebe ve Tu tuya ve Servere Birisi fevt olsa hissesi bakilere ola Cümlesi fevt oldukdan sonra evlâd-lanna ve evlâdı evlâdlarına Ba'delinkıraz vâkıf-ı mezbûrun K a ­sımpaşa mescidinde ve Hüseyin ağa câmi'inde vâz' itdügü kürsi-lerde tilâvet-l Kur Ta,n mesal lhine ola ısf. 72ı

(101 Şart-ı vâkıf oldur k l Mütevelli o lan kimesne mahsulât-ı mezâri' ve kurûdan her senede evvelâ yüz kırk aded temam-ül-'ıyar Esrefiye i f raz edüb ravza-1 Şerlfe-i Nebeviye ve türbe-! M u t a h h a r a - l Mus¬tafaya sallallâh-l 'aleyhi ve 'âlâ âllhi ve eshâblhi ve gayrına İhyaya hudâmına Iraal eyleye A m m i mahsu l - i mezâri" ve ku ra vefa İt-

İSLAM - TURK M Ü L K İ Y E T H U K U K U 373

medüğü takdirce vâkıf-ı mezbûrun sâylr evkaf mahsulünden zam idüb yüz kırk 'aded Eşretiyeyi i t m a m idüb hiç bir zamanda nakz eylemeye Ve bilcümle rakabât ve meremmâtından gayrı cümle m a -sârifden meblâg-ı merkumı t akd im eyleye

Î117 $art-ı vâkıf *Vtakasından Hürrem bey ibni 'Abdullaha ve evlâdına ve evlâd-ı evlâdına Ve tavâşi kısmından Anber b in Abdul lah ve Hüseyin b in 'Abdul lah ve Yusuf b in ' Abdu l l ah * Ve vikıfdan son­r a eğer 'atikalarmdan ktmcsne kalursa anlara zikrotunan menzil­den süknâ verile ve mu ' taka ve mezbür Hürrem beyin evlâdı ve evlâd-ı evlâdı münkariz o ldukdan sonra menz IM mezkûrun cüm­lesi icâreye verile u f , \0İ'

112) Her sene Ramazân-ı feri fde on nefer eytam l u k a r a - i müsîimine yüzer akçeye kisve ve kalensuve alınub gıydlrlle ve eytam-ı mez-bûrlnden her hangisi k i hadd- I buluğa vâsıl ola bir ahar ye t im bulunub a.na verile ve dah i şart eylediler k l Is tanbulda Küçük Pazarda Mehmed pasa hamamı kurbünde vaz' İtdlklerl musluğa her gün i k i saka su koyalar Ve eyyam-ı sayıfda üç ay her s u n onar akçe kar yahud buz alınub nısfın badesseher ve nısfın bey-nessalâtln vaz' İdeler Zevayid-l evkafdan üç hac i tdure ler ısf. 377»

113] Nakdiye : Erba' ve 'ısrin elf d i rhem 24.000 Sarf - t vâkıf Onu on b ir o lmak hesabı üzere istirbah olunub hâsil o lanaan Eyub bin Hamza yevmi İki akçeye mutasarrıf olub vâkıf ruhiyçün her gün süre-l Yfisln okuya

114) Ve H t d - i fıtırda mualllmhânede okuyun yedi nefer eytâma sadaka­mı müstahıklardan birer ka f t an ve birer gömlek ve birer takye ve birer paptıs atıvlreler

1151 5 a r f - t vâkıf nefsine B a d e h u beyt - l u l v i zevcesi Kamere ve m u t -bah 'atikası Râziyeye ve Ma kapusu üstünde o lan beyt - l 'u lv i atikı Mustafaya ve Hüsuiye ve ıstabl hâdimleri Hamlaya ve CÜneyde Bu ikisinin 'ttkından sonra evtâd-ı 'utekantn aslâ-hma evlâd-t evlâd-ı 'utekantn ailâhma Evlâdları ile bite sâkin olalar Fevt olanın hissesi hayatda olana ola Ba delinkıraz m a -hal le - l mezkûre imamına ve müezzinine İmam salât-ı fecirden sonra süre-i Yasin okuya ve müezzin salât-ı asırdan sonra sûre-i Tebâreke okuya Sâkln olanlar meremmeı İdeler E h l - i m a h a l ­le hasbi nazır olalar 'Utekadan fâslk olanları ihraç İde

1167 Nahiye-1 Câmi'l İbrahim paşa Vaktr-ı sâhib-ii-camr İbrahim pasa i b n - i H a l i l paça Berây-ı câ-m i ' ve medrese ve mekteb der mahrusa-1 Ko^tantanlye C a m i i diğer der kasaba-i İzrJk ve medrese der kasaba-i Kas tamon l Ber mucib-1 vakf iye lelvâki' f i evâsıt-ı Aeceb-ülmürreb l i çuhur-ı sene [ Isa ve t i s i n ve semâne mleı k l bc-imzâ-i Mevlânâ Mehmed b in H-hâc Hasan e l -kad i bil'askcr-il-mansûr ı l ı Şart-t vâkıf oldur ki Menâzil-l mu'ayyeneden m a a d a evkaf-ı ıiıezbüre Istiglûl o lunub btr yıldan ziyade ıcareye verilme-

yüb zaruret olursa üç yıla icareye verllüb Sûru Dankşmendlü d i -mekle mâ'ruf karyeden ma'da mahsulât-ı evkaf-ı mezbûre ta'mir-l evkafa sarf o luna Ve bû'dehu mevkuf-bn-'ûleyh ıslahına sar i o lunub ve t a ' m i r ve t e rm lm ve mevkuf-ün-'aleyh ıslahından bak i ka lan mahsul-i evkaf bes ktsıtn olub dört kısmı mesaiih-1 camr ine ve müderrisin ve beyt - i ta ' l ime sarf o lunub hums-i baki evlâd-ı sulbe ba'dthim ebnâ-i ebnâ ve ebna-l ebnâ-İ ebnâya sarf o luna Sol sart i le k i ebnâya ve bennat-ı sulbiye 'aiesseviye taksim oluna Ve münka­riz olanların hissesi baki kalana verüe Bâkt kalan bemıâtdan olub bi-kimtsne olduğu takdirce de külttyyen hums ana verile Ba'd-el-inkıraz hums- i mezkûr külllyyen ebnâ-i ebnâya taks im o lu ­n a Tarik-ı mezbûre üzerine Ve bilcümle her mertebede hums- l mezkûr üslûb-l mestûr üzerine t aks im oluna.

Amma Saru Danişmendlu hasılının cümlesi evkaf-ı mezbûreye mü­tevelli olan kimesneye sarf oluna

(2ı Ve jari- ı vâkıf budur ki Batn-t esfele batn-ı a'lâ mevcud İken hisse verilmece A m m a kızı oğluna ve oğlu kızının oğluna hums- i mezbûrdan hisse verile Ve oğlu kızları ve oğlu oğlunun kızlarının ezvact olmadığı takdirce hums - i mezbûrdan yevmi bss. akçe verile Ve eğer mevkuf-ün-'aleyh tâyifesi külliyyen münkariz olursa h u m s - I mczbiır erba'a ahmas- l mezkûreye mülhak olup sâylr mesârif-l muayyene 've» v c z i y i f - i mukarrereye sarf o luna, <3l Ve şart-ı vâkıf oldur ki Tevl iyet aslah-ı ebnâ-1 ebnâ-i ebnâ­ya ebeden mâ-tenasülü batncn ba'de b a t n l n Ve ba'd-ei-inkıraz tevliyet ebnâ-i bennatdan ve ebnâ-l bennut-ı ebnâdan kar ib olsun bahİd olsun aslah olana verile Ntsâ tûytfesinden aslâ kimesne mütevelli olmaya Ve ba'd-el-lnkıraz tevl iyet aslah-ı 'utekaya ve ba'd-ei-İnkıraz tevliyet b i r layık kimesneye verile, İ4> Ve sarf-ı vâkıf oîdnr ki Nezâret astah-ı 'utekaya ve ba'dehüm asiah-ı ebnâ-i Lutekaya verile mâ-tenâselü ve ba'd-el-inkıraz, (5» Ve ??ri-ı vâkıf oldur kl Külliyen ehl-i vezâytf ve erbab-ı ci­hât 'utekastndan ve evtâd-t 'utekasmdan ola ebeden mâ-tenaseiü

(6r Ve şart-t vâkıf oldur ki Usûl-1 evkar münhedim olsa sâblt veya ... ve râbl'a l'âde mümkün oldukça i'ade o luna Ve eğer müm­kün olmazsa fevayid-l evkaf f u k a r a - i sulâhaya ve gurûbâya sarf oluna Ve mâdâmeki evkaf-ı mezbüre müsa'itdir kimesnenin hakkı nakz olunmaya Ve eğer zevâyid bâkl ka lur İse mütevelli hıfz edüb meremmetine sarf ide Ve yahud ba'zı emlâk a lub ev­kaf-ı mezbûreye İlhak eyleyeler Ve eğer mahsulât-ı evkaf dan noksan vaki' olur ise cemi'den ktsmet-i âdile üzerine naks ota Ve zevayid-l evkafdan ka l i l ve kesir fzn-f mü'-evelli ite ve yahud bilâ izin kimesneye nesne verilmeye verllürse haram ola ve İllâ me­ğer k i evkaf-ı mesbüre hldematı mukabelesinde olub hâcet ola Ve yahud mütevelli o lan kimesne eczâ ziyade ide ve yahud mur-tezikantn cihetlerin ziyâde ide Vakıf rrüsâ'ld olduğu takdirce ze-

İSLÂM - TÜRK MÜLKİYET H U K U K U 175

vay ld- i evkaf-ı mezbûrede bu ası) ziyadeler tecdid oluna Eivâki' f i evâslt-i $ehr- i Receb-il-mürecceb sene Us'a ve t i s i n ve semâne mje tsf. 113)

117J Vakf-ı zavlye-1 Itıdvet-bı-sâ t ik in ve "umdet- i l - vas i l in esaeyh M a n -m u d çelebi b in Husam (L l Şart't vâkıf Eh l - l vazifeden imam ve müezzin ve kayyum ve hâdlm-1 bafiçe ve câbi dilerlerse ta ama bile hâzır olalar Ve meblâğ-1 merkumun rıbhı nefsine ve ba dehu kırk büı akçenin rıbhı mescidin ve zaviyenin ve murtazikaııın mesállhine ola Ve on b in i y i r m i i k i b in olunca Istlrbâh o lunup t a m a m y i r m i i k i b in oldukda i k i b in akçe vezâif-i mürtazikaya yedek ola Bâkisinln içinden yevmi bes akçe İle eh l - l K u r andan bes nefer kimesne bay­r a m ve cum h a günlerinden gayrı eyyamda salât-ı sabah veya zu­h u r ve yahud salât-ı 'asırdan sonra ve mescid-İ mezbürda cem olup günde birer cüz' okuyalar Ve cüzlerin b i r i n i i m a m ve b i ­r i n i müezzin okuya Eğer kadir olursa ve İllâ kadir olan k i -mesneler okuya Bİ-Urlkat-in-niyâbe nısıf d i rhem okuyan alub ve nısıf d i rhem anlara verile Ve hücrede sakin olanlar dahi bu üslûb üzere okumalar eğer ba'zısı ümmi olursa Ve zâvlyede K u r ' -ana kad i r kimesne bulundukça ecnebiden kimesne cüz* okumaya Ve eğer bulunmazsa ecnebiye vireler Kur ' ana kad i r kimesne gel­meyince Ve bir kimesne i k i cüz' okumaya i2t Ve evkafın öşrü cihet-i tevliyet ola

(3* Ve tevl iyet ve az) ve nasb ve t a y in-1 názlr ve câbi ve vakfın İcrâsı ve 'adem-i icrası ve tebdi l ve tağyir seyh-i mezbtirun el indi" ola B a d e h u tevliyet ve azl ve nasb ... f akat meclisi mezbür imamına yevmi bir akçe c lhe t - i tevl iyet olub bâkisl c ihe t - i clbâyet ola

(3ı Eğer mebiâğ-ı merkum munastb ve en/û1 'akara tebdil olu¬nursa öşr-ü mahsulü cihet-İ tevl iyet ola Ve i m a m ve kurâ ve câbi zaviyede sakin olan kimesnelerden ola Eğer eibayete kadir kimesne bulunmazsa İmam ve müezzin l ' t imad eylediği ecnebiden bir kimesne ola i5» Ve Sul tan Mehmed Han caml ' i kurbünde hazret-i Emir BÜ-hárl 'aleyh-i rahmet-iıi-bân zâviı/esinin şeyhi nâzır ota 161 Ve mütevelli o lan kimesne her ayda mehsul - l mezburı nazır olan şeyhe teslim idüb anun elinden masari f sarf ola (7> Ve her re's-l sene nâzır olan zâvlye-i ' a t ika şeyhi ve müezz*.-ıl ve aâyir cemâ'ati re vtktf-t me;bür mescidinin imamı ve müezzini ve adir cemâati bir yere gelüb ahvâl-i vakfı teftiş edüb mütevel­l i n i n ve câblnin müfredat-ı defterlerinde hesaplarım aoreler $art-ı vâkıfa muha l i f nesne bulunursa tazmin etdlrüb ve 'azl idüb yerine b ir ahar kimesne nasb İdeler ( t t 250'

1181 Vflff/-t Fatma hâtûn bint-i Mevlânâ Şeyh Âhmed-il-bühari "aley-h-t rahmet-11-bârl Vakıf-ı mezbürun dokuz yüz y i r m i dört Şev-vâllnin evâlllnde vâki' olmuş Mevlâna Hamza b in Yusuf Imaasile Wr vakfiyesi vardır k i mazmunı z lkr o l u n u r :

176 OMER LÜTFI B A R K A N

Asıl. Nakd iye : 35,ÛÛ0, Hasıl f i - sene 3*500 t l l $art-ı vâkıfa Nefsine ba'debu mahsu l - i vakıfdan yevmi on akçe evladına ola Eğer ik iden ziyâde olursa lizzeker-i mistü haz¬

-.:- \. •.••'•••'•'. •! taksim oluna. Eğer üçten ekal ulursa evlâda yevmi be*, akçe verilüb vc beş akçe i le günde beş cüz" okuna Ve evlâdiyçün yevmi beş akçe ola JIz-zeker-l mislü hazz-ıl-ünseyeyn batnen bade b a t n l n Ve eğer ev-lâddan olan ancak bir olursa ceddinün vakfından alduğu beş akçe ki fayet eder Bu vakıfdan nesne veri lmeye

(21 Vc cüz'ler vâkıfanın kabr inde okuna Eğer İstanbulda ve ya-hud hazret - i Ebî Eyyûbda detn o lunursa Ve illâ Seyyld Ahmed-il-Buharı 'a leyh- i rahmet-ül-bâri b ina eyledügt zaviye-1 'a t ikde okuna Ve cüzler beş ve yahud on olduğu t a k d i r üzere zaviye-i ' a t lka İmamına ve müezzinine ve mütevelliye ve câblye vireler Eğer mütevelli ile câbi sâlihinden otub mescid kurbünde olan hö-cerâtda sakin olub cemâ'at ite beş vakte hâzır olursa Ve sofular­dan dah i lâyık olan kimesneye veri le Ve efier on nefer klmesne bulunmaz İse haricden klmesne dah i okumak caizdir Ve cüz* oku ­yan klmesnelere yevmi birer akçe verile Ve b ir klmesne i k i cüz tilâvet eylemeye Ve cum'a ve bayram günlerinde okunmaya Ve eger kabrinde tilâvet mümkün olmaz ise babası mescidinde okuna Ve ol cuz' okuyan kimesnelerden b ir kimesneye yevmi b i r akçe ve­rilüb sabah vakt inde süre-i Yas in okuya Ve eğer meblâg-ı mer ­kuma noksan gelürse onu on bir üzere istirbah oluna tamam olunca (3ı Ve cihet-i tevliyet öşr-t mahsûl-i nükud ola Ve cihet-İ cibâ-yet yevmi bir akçe ola ve ziyadesi rakahe içün hıfz o luna

i4) Ve meblâe-ı merkum enfa' ve münasib 'akara tebdi l o luna ı5i Ve tevl iyet ve tebdil ve tağyir nefsine oa'deftu zaviye-i mezbü-rede şeyh olana ola Ve İmam ve müezzin ve evlâd-ı vâkıf hasbi nazır olalar

ft

[19] Vâkıf-ul-merhum vel-maftfür-i-leh Davut paşa Berây-1 câmi-1 şerif ve imaret ve medrese ve mektebhâne der - mahrüsa-İ i s t a n ­bul d e r - n e z d - i D i k l l u Taş der-kurb-İ Bazar-ı Zennân Ve câ-mi - l ser i f - l dlger der karye- l Yoncalu Ve cami i serlf-İ aha: d e r - k a r y r , 1 L, tKöyler, mezre'alar, dükkânları Şart-ı vâkıf o ldur k i

i l » Tevliyet aslah-ı ebnâya ve ebnâ-l ebnâya ebeden mâ-tenaselelû ve ba'd-el-İnkıraz as lah- i utekaya ve Im'd-eUlnkıraz ... ebnâ-l u t * kaya ebeden mâ~tenaselû Ve tMrd-ei-ınfcırc: tevliyete ehil

otur bir kimesne mütevelli olub mahsütûtdan evvelâ rakabeye ve termim-i evkafa sarf idüb bâki ka lan mahsulâtı şart-ı vâkıf i m i k -tezasmca masar l f - i mu'ayyene ve vezai f - i müfrezesine sarf idüb bu cümleden sonra fazla kalan zevaidi hıfz idüb bezzâzistanda ema­net koyub vakt-l hâcetde meremmâta hare ideler Eğer işbu mah­fuz olan zevâid otuz binden ziyade otursa otuz binden ziyâdesi em­lâk altnub evkaf-t mezbûreye ühak eyleye

i 2 i ve sari-ı vâkıf oldur kı Mütevelli o lan kimesne evkaf-ı mez-

İSLÂM - TÜRK MÜLKİYET H U K U K U 177

türeyi üç yıldan ziyade icareye ve muzare'aya yanmcılıga verme­ye Ve zevaid-i evlcafdan kimesneye .. itmeye Efter mütevelli o lan klmesne mezkûr olan şeraitin İcrasında İhmal iderae mahsul-1 evkafdan a lub kabz ıldüğtı ma l haram ola

ı3» Ve tevl iyet ebnâ etinde olub mütevelli kendü blnefs ihl umûr-ı tevl iyete mübaşeret İderse cihetli tevliyet yevmi otuz akçe ola Ve ebnâdan olan mütevelli b izat ih i mübaşeret itmezse aslan "uleka-d a n ve yahud asiah-ı ebnâ-i 'utekadan ebeden mâ-tenaselû bir klmesne nâlb-i menâb olub bu taifeden asl&h olan kimesne na ib - i menâb olub hidemaUı tevl iyet mukabelesinde mütevelll-i asliye on üç akçe bâkl kala

(4 i Ve sart-t vâkıf oldur ki Her mütevelli ve yahud nâib-i menâ mahsülât-ı evkafdan otuz b in akçe alub bezzâzlstanda emanet ko-yub sene-i mezbûre temam olunca rakabeye sarf eyleye <Raka-beı ye sarf o lundukdan sonra mezbür otuz binden y i r m i b in akçe bâkl kalursa emlkâk alub usûl-L evkafa i lhak eyleye Ve her ae-nede mahfuz olan otuz b in akçe oi senede vâki' o lan rakabeye ve zneremmâta vefâ itmedügü takdirce cümle vakfın mahsulünden k i ­fayet mlkdarı rakabeye ve meremmâta sarf oluna (6> Külllyyen evkafın cemi ' mahsulâtı ve her senede emlâk a l ­mak içün mahfuz olan zevaldi Ifrâz itmeğe vefâ ldüb ve cemi 4 me-sârlf-1 mu'ayy&ne ve vezâlf-i mukarrereye k i fayet ldüb ve raka-be-l evkafa müsa'ade ldüb ve fazla zevâld kaldugı takdirce taba mâ-fussile olan zevâld ebnâya ve bad-el-inkıraz ebnâ-İ ebnâya vlr l le Ammâ bv ebnântn bazı münkariz olduğu takdirce fevt vtan >Unû~ nm hissesi ebnâsma virile Ve fevt olan ebndnın ebnâst münka­riz olduğu takdirce hisse-i mezbûre vâkıfın cbnâstndan mevcuâ ala­na virtte Ve ebnd-i vâkıf münkariz otursa ebnâ-i ebnâya 'ales-seviye taksim oluna babaları hissesi Vtlbar olunmaya <C>< Ve şarf-ı vâkıf oldur ki Mahrûsa-İ Îstanbulda ve mahrûsa-İ Edirnede ve Dimetokada vâkr olan saraylarında ve mahrüsa-i I s -tanbutda vâki' çiftliğinde evlâd sâkln olalar Evlâd sâkln o lma­yım ahar kimesneler sâkln oldufçı takdirce mütevelli i rere taleb eyleye Ve mezbür sarayları mütevelli o lan klmesne nâmakbul klmesnelere icâreye vlrüb evkaf-ı mezbüreye noksan ve zarar gel-düğü takdirce bl-haseb-iş-şer'-lş-şerif tazmin otuna. (71 Ve ebnâ-1 ebnâ-1 ebnâ ebeden mâtenaselü münkariz olduğu takdirce ma'rifet-i kadı ile mütevelli olan kimesne me'küJâl tveı vazirede bazı nesne ziyâde eyleye Ve misafirinin atlarına arpa vtre Ve efter mahsüiât-ı evkafa noksan ' a r u ota kısmet-i 'âdile üzere mesârlf dah i nakz ola Hafızlar eczâ-i mezbüreden b ir cüz' tUâvet eyleyeler

ıZt Va sart-ı vâktf oldur ki Ebnâdan ve ebnâ-i ebnâdan ve ute-kadan ve ebnâ-1 'utekadan aslah klmesne olduğu takdirce evkaf-ı mezbürenin hldmet ler lne ecnebiden kimesne dâhil olmaya Ve bazı k lmesn* uUkadan ve ebnâ-1 utekadan olup evkaf-ı jnubü-reye h ldmet İderken a'ma olub ve yahud m a r i t ve yahud p ir o l -

H.ıLuk Faküliti i M r c n u H i : 12

duğı takdirce 'Lmaret-1 mezbûreden me'aşlarma ki fayet mikdarı ta* a m verile ( 9 ) Ve sart-ı vâkıf oldur kl İşbu vakfiyede mestur o lmayan evkaf k i v a k l f - l mezbûre mensübdur köpri gibi ve btnar gibi ve han gihi rakabeye muhtaç oldukları zemanda İşbu vakfiyede mestur o lan evkafın mahsulâtından sarf o luna laf, 416ı

[20] Müşâr-ün-lieyh Ayas paşa hazret ler i Üsküdar nâm köyünü k i Oürci dimekle meşhurdur Gündoğmuş nâm çiftliği ile ve Danişmendlü nâm karyeslle ve Tumanluca nâm köyünü Sarraç M a h m u d nâm mezreHas!le ve Üsküdar nâm mezre'asını ve Bahşayiş oğlu A l i nâm köyünü k l Duğancı köyü d inmekle meşhurdur ve çaylu köyünü Oöndüklü nâm mezre-aslle ve Umurbey nâm çiftliği ile ve Bikârlç ve Aya Yâni mezre'aların cümle-i hududu ile ve h u k u k i ve tevâblL

ve levahlkıyle evvelâ zükûren ve inâsen evlâdına ba"dehu ebnâ-( ebnâ-1 züküruna ba'dehüm ebnâ-1 ebnâ-1 zükûruna neslen ba'de neslin ve batnen bade ba tn in her karında ve her batında merfebe-J vâhidede olanlar gatlât-ı vakfı aralarında 'ales-seviye taksim ve ta­sarruf itmek üzere

Ba-de inkırazihin kendünün Ahmed bey ve Ferhat bey nâm karın­daşlarına ba'dehüm bunların evlâdına ve sabıka vefat İden Mus­tafa bey nâm karındaşının evlâdına ba'dehüm bunların her b i r i ­n i n ebnâ-1 zükürlarına ba'dehüm ebnâ-i ebnâ-i ebnâ-i zükürları-na neslen ba'de neslin ve çilen ba Lde çilin gallât-ı vakfı her mertebede vâki' olanlar aralarında 'ales-seviye taksim ve tevzi' et­mek üzere

Ba'de inkirazihim Hâtimünnebiyyln Hazret-i Muhammed Mustafâ

'aleyh-is-setâti vesselamın türbe-i mutahharasına ve türbenin hud-

dümına vakfeyteyüb

Ve bu vakfın tevliyetini Ve ihtiyar itduğu üzere tasarrufunu kt dilerse tedbîl ve tafyir ve teksir ide Ve dilerse mahsûlâtını ken-dü nefsine sarfeyttye Ve dilerse âharc vire Mâdameki kayd-ı hayatdadır kendüye

Ba'dehu mücerred t ev l i ye t in i aslah-ı evlâdına ba'dehüm aslah-ı ebnâ-i ebnâ-L zükûruna ba'dehüm ebnâ-i ebnâ-L ebnânın aslahı-nın zükûruna ba'de i n k i r a z i h i m müşar-un-lleyhlma karındaşlarına ba'dehiima bunların ve mezkûr müteveffâ olan Mustafâ Bey nâm karındaşının aslah-ı evlâdına Ba'dehüm bunların aslah-ı ebnâ-1 ebnâ-L zükürlarına ba'dehüm aslah- l ebnâ-i ebnâ-L zükûrjanna ba'de ink i raz ih im hâklm-ül-vakt olan vecih gördüğü h ldmet -1 tev­liyete kadir ola ve müştekim ola deyü şart ldüb Ve evtâddan mütevelli olana kendü hissesinden zâid öşr-t mahsu­lün nısfı cihet-i tevliyet tâyin eyteyüb R u m İline k i m kadı 'asker olursa nâzır ola diyü Tevl iyet evlâddan gidüb ecnebiye varıcak cihet-i tevliyet tâyin etmek hususi ve cihet-t nezaretin tâyini Fa -dlşah-ı âlempenâh hul l lde t hllâfetühunun re ' y - l sâylblerine tevf'ız eyleyüb

İSLAM - TURK MÜLKİYET H U K U K U

B u üslüb üzere vakf lye t in i de f ter- l hâkaniye sebl o lmak emro-lunmağın vez ir - i a'zam ve serasker- i mükerrem hazre t - l i b r a h i m paşa edâmallahü tea l z Ikbalehu ve iftlhar-ül-vüzera haz rc l - i Mus­tafa pag& dâmet me'ıllhl m o r l f e t l e r i İle de f ter - i hâkaniye sebt o lundu (Tahr i r en f i es-sâdls-l 'aser m l n sehr- l Re mazan-üJ-mu­azzam, sene 9351

i z i ] Z l k r o lunan beş pare kâfir köyleri de f ler - l 'at ikde m e r h u m Ayas paşanın evkafının ttft*rı içinde vâki' olan kariyelerin 'ösr-i ftubti-batları kendülerine ve haracı ve ispençesi miriye kayıd o lunur. Ve vâkıfın elinde olan merhum ve magfur-ün-Ieyh 5 uf fan Süley­man hân-ı gazi aleyh-ir-rahmet-ü vei-gufran hazret ler inden ve pad i ­şahımız Su l tan Selim hân e'azzallâhu ensârehû hazret ler inden mülknâme-1 hümâyûnlarında z lkr olunan karyeler ve merze'alar ve çiftliklerin hududu ve s u n u r l a n ve tevâbi' ve levâhlklan ve yavaşı ve kaçkunu ve beyt-ül-mâll ve mâî-i gaibi ve m a l - i me fkudu ve cürmü ve c inayet i ve bâd-1 hevası ve tayyârâti ve resm-ı ganemi ve ğallâtı ve bâkl müteveccih atı bilcümle kâffc-i hukuku seriye ve âmme-i rüsumu 4örftyelerile minküt-Iü-vücuh serbest mefruz-üt-kalem ve maktu-'ul-kkiem mumaileyhin mutk-i sahihi ve hakk-i sarihi olub neslen ba'de neslin ve f e r a n ba'de asl in enva-1 vücuhu mülkiyet üzere ola dilerse sata ve dilerse bağışlaya murdd cdtnür-se vaki eyteye diyü mukayyed olub

Ve ahkâm-ı şerjfede merhum-ı mezburun kendünln emlâki ve sı-nur İçinde vâki4 o lan beyt-ül-mal ve mal-1 gaib yava ve kaçkun ge­rek kendü ra'iyeti tutunu gerek ahar kimesne tutsun mumaileyhin* dtr Ve kendi emlâki içinde vâki' olan beyt-ül-mâl dahi gerek * e n -dü ra'iyeti gerek ahar yerden gelmiş kimesne olsun mvmâüeyhindir Ve sair mâl-1 gaib ve mâl-İ mefkud ve cürm-ü cinayet ler i ve bâd-İ heva ve tayyûrat ve resm-i ganem ve sair müteveccihat r e bilcümle kâffe-i hukuk-l şer'iye ve âmme-i rüsûmu 'örfiye ki zikrolunan cm-lâkde vâki ola müşar-ün-ileı/hindir.

A n i n gibilere l f tmi l ier vc hârlcden olan gayr i kimesnelerl kat'â dah i ve niza" İtdlrmeyüb kendü adamlarına zabt itdüresiz diyü mestur ve mukayyed olmağın Der- I devlete "arz o lundukda hara rdan gayrı 'öar-l hububatları ve sa^ârlyelerl ve eğer Ispençelerl ve resm-i ganem ve yava ve kaçkun ve beyt-ül-mâl ve mal-1 galb ve mal-1 me fkud-dur ve sair müteveccihti! bilcümle kâffe-l hukuk -1 şer'iye ve âm-me-1 rüsum-ı 'örfiyeIeriyle ellerinde olan mülknâme-i hümayunla­rı ve ahkâm-l serîfeleri muktezasınca merhum Ayas paşa evlâdı canibinden zabtitmek ferman buymtmarjın vech-l meşnıh üzere de f ter - l cedide kayd olundu "739 numaralı Vize evkaf defteri»

122] Ka ry e - i İnanşah tâbl-I Simav Vakf-ı m e r h u m Bülbül hâtûn Bundan evvel m e r h u m Taya K a ­raca bey hâtunı Bülbül h a t u n kayd-ı hayatda İken vllâyet-1 Oer-meyanda kasaba-1 Simav ve tcvâbl'lnde taht-ı tasarrufunda olan tnanşah nâm mülk köyünü ve kasaba-l mezbüre tevâbllnde kar ­ye- i Kebeclklcr s lnurunda Saruca A l i değirmeni dimekte ma'rüf

180 O M E R L Ü T F I B A R K A N

bir mülk değirmenin ve mahrüsa-i Bursada merhum Karaca ben binâ ttdüğü Gelüncük çarşısı kurbinde otuz İki mülk hücrelerini ve mezkûr hücrelere muttasıl on b ir dükkânların hasbe-ten-lillârı Içün vakfidüb kataba- i Mlha l lcde sabıka nâlb-üs-şer' Mevlânâ Mehmed b in elhâc Hızır unvani le sene seb'a ve seb hin ve semâne ml'e tahv i l inde muvacehe birle kaziyye sebt IdÜb Ve glrü türbesine yedi eczây-ı kelâm-ı mecid her gün tilâvet o lunub sevabı kendü ruhuna ve karındaşı Ahmed bey r u h u n a ve sâlr müslimin ve müs-limât ruhuna hibe o lunmak üzere vaz" ve sebt idüb her cüz' için b i r akçe ta ' y ln o lunub ve karye- i mezbûreye İnanşan mescldünün i m a ­mına dah i yevmi b i r akçe tevc ih idüb bu z lkro lunan eczânın ve İmamımın tevc ih olunan akçeleri evkaf-ı mezbûrenin azelâtından ve mahsulâtından tâ'yyln olub evkaf-ı mezbûrenin tevliyeti ve ne­zâreti dahi mâdâmekl kendü hayatda ola kendü nefsine t a ' y in kendü vefatından sonra karındaşı mezkûr Ahmed beye vc ebnası-na ve ebnâ-i ebnârına t a ' y in idüb anlar münkariz olduklarından sonra merhum Karaca beyin imare t ine her k i m mütevelli olursa tevüyet-i mezbüre ana teveccüh ve t a ' y l n kıhnub Vaktâ k i t e v l i ­yet âhara İntikal İde on cüz' t a m a m olub yevmi b i r akçe üzere türbe-i mezbürede sart-ı evvel üzere tilâvet oluna Ve cihet-i tevliyet İçin dah i şöyle şart olunmuş k i Mâdâmekl t ev ­l i ye t ve nezâret mezkûr Ahmed beyde olanda sebt mukar re r ola Vak f i ye t - i mezbürede mestur olan ecza ve imamın t a ' y in o lunan c ihe t - i muayyanden zâld hasıl-ı evkafdan her ne olursa c ihe t - i tev­l iyet an lar mutasarrır olalar Ammâ z ikro lan evkafa rakabeye ve meremmete muhtaç ola mütevelli hissesinden tâ'mir o lunub vaz' o lunan eczânın ve imamınun c ihet ler inden nesne glrü zabt o l u n ­maya dlyü sebt o lunub

Ve Ahmed bey neslinden sonra her k i m mütevelli olursa c ihe t - i tevl iyet "öşr-1 mahsul-1 evkaf ola an la rdan fazla her ne vâki' o lu r ­sa evkaf-ı mezbürun meremmet i ve rakabeslyçün cem' ve hıfz o l u ­na dlyü meşrut olub mestûr olduğu sebebden vakfiye-i mczbûrenüTt icmali defter-ı cedld-l hâkanlye sebt olundı

Hâliyâ tev l iye t - l mezbûre şart-ı vâkıf üzere mezbür Ahmed beyün oğlu M a h m u d çelebi el inde olub padişahımız 'azze nasruhû hazret­l e r in in nışân-ı hümayunlyte mutasarnfdır dldi ler Kendü sahib-İ Umar c4ub sefer-i hümâyun hidmetinde olmağın berdfı görülmedi diyü kayd olunmuş der i de f t e r - i köhne» Hâliyâ tev l lye t - l mez­bûreye padişahımız müdde ztllühiı hazre t l e r in in berât-ı şeH f iyle mezkûr Mahmud çelebinin oğlu Derviş çelebi mutasarrıf olmağın def ter- l cedide kayd olundı 1740 numaralı Kütahya evkaf defteri )

123] Sebeb i t a h r l r - i şer'i ve bâis-i tasUr - l hltâb-ı mefl o ldur k i : Sâbtka merhûm Sasa bey bin Pasa Ali bey el-mağfûr Akh lsardak l hamamının sülüsântn evlâdının zûkûruna vaki idüb karnen ba'de

. karnın ve batnen ba de ba tn ln zükûr mutasarrıf oldukdan sonra inâaına vakf edüb Kezâllk karnen ba'dc k a r n i n ve batnen ba'de ba tn ln Ve sülüs-l aharın yevmi dört akçesini Akh lsardak l 'İmâ-

İSLÂM - TÜRK MÜLKİYET H U K U K U 181

r e l i n i n etlügüne vakf ldüb ve yevmi üç akçesin kendüniin ruhiyçun ecza okuyanlara vakfeyleyüb Amma »ol şartla k l : İki cüz' b i r akçeye okuyalar Ve yevmi b i r akçesin hamamının meremmetine vak f ldüb mütevelli kendü nefsin küub ve ktndüden sonra evlâ­sının züküruna küub karnen bade k a r n i n ve batnen ba'de bat -n l n ve bu nesek üzere (sene tls'a ve selâain ve semane mle> tarthUe müverrah vak f l ye - i ser iye var

M e r h u m Sasa bey vefat etdlkden sonra oğlu Ceteb Vtrmiş bey mü­tevelli olub veçh-i mesruh üzere vakıfın vak f i ye t in kabul idüb mukar re r küub mutasarrıf olub Badehu Celeb V i r m i t bey müte­veffa o ldukdan sonra oğlu Sasa Çelebi dah i mütevelli olup vakf-ı mezbûru kemâ yenbağl mukarrer olub vakf iyet üzere b i r nice müd­det mutasarrıf olub

Ba dehu tevabl-1 Mağnlsada karye- i Sığır Bell demekle ma ru f müfit köylerini ki âbft-i ecdâdından mezbûr Sasa çelebiye c lhe t - i İrsle İntikal ldüb d u r u r bundan akdem karye- i mezkûrenin gailesinden Akhisar müddl ile yılda altı müd buğday Aktılsarda dedesi m e r h u m Sasa bey imâretlne vahi ldüb Ve karye- i mezküre gailesinden yıl­da b in seksen akçeyi merhum babası Celeb V i rmls bey ruhiyçun üç cüz' K u r a n okumak icün vakf idüb Ve karye- i mezküre gaile­sinden yılda üç yüz altmış akçesin validesi Sah hâtûn ruhiyçun cüz' okumağa vakf ldüb Ve yevmi üç akçesin karye- l mezküre gailesinden kendü ruhiyçun cüz' okumağa vakf idüb Bundan mâ¬' adasın karye- l mezkûrenin camfe mahsulâtın evlâdının züküruna vakf idüb karnen ba'de k a r n i n ve batnen ba'de b a t n i n zükûr mün­kariz olduktan sonra inâsına vakf idüb kezallk kemen ba'de kar ­n i n ve batnen ba de baLnln ve bad-el-inkırazihim akrabalarına vakf ldüb Amma tevâlev ve te'âkabu o karye- l mezbüre sınurunda Ka¬radolab dlmekle meşhur değirmen dahi evlâdının züküruna vakf ldüb evlâd münkariz o ldukdan sonra İnâsına vakr idüb Kezâllk karnen ba'de k a r n i n ve batnen ba'de baLnln ve ba'de Inkırazihlm akrabalarına vakf ldüb

Mezbûr hamamı ve karye- i Sığır beli ve Karado lab değirmenin Ak­hisar d a m e r h u m Sasa bey zâviyesinde fukarâya vak f idüb d u r u r İdi Veçh-I mesruh üzere câri ve sâdır idüğu evvel Akhisarda kadı o lan­l a rdan Mevlânâ Taceddin b in İsma'il ve Mevlânâ Çemseddln hüc-cet-t ser'iye teriyle sabit ve zâhir o ldukdan sonra

Şimdiki halde oğlu Şeydi Âhmed çelebiyi zikrotan evkafa mütevelli nasb idüb ve bir oğlu Yusufu nâzır ta'yin eyledikten sonra Bu zlkr o lunan h a m a m vakf iye t in ve kendü vakf eyledüfiü karye- l Sığır beli ve Karado lab değirmenin vakfiyetin inkâr idüb rücu' eylemek kasd etdlkden sonra mûtevelli-1 mezbûr Şeydi Ahmed Çelebi mee-lls-1 şer'e gelüb müşâr-ün-Ueyh babası Sasa çelebi blleslne ihzar Ldüb t a k r l r - 1 da'va kılub i t d l k l , . . Î464 numaralı Saruhan evkaf de f ter i yp. 14).

Doçent Ömer Lülf i B a r k a n