türk tarihi kronolojisi

8/13/2019 Trk Tarihi Kronolojisi

1/146

TrkTarihi Kronolojisievket Kosoy

Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

Milattan nce 20000-10000Yakutistanarazisinde en eski insan izlerinin ait olduu dnem.

4000-1000AnavKltr: Trkmenistanda Akabatyaknlarndaki Anavda bulunmutur. Anav

yaknlarnda buna benzer ve daha sonraki (m.. 2500) yllara ait bir baka kltr evresi ve rnlerine ise

Namazgh-tepede rastlanmtr (dibekler ve bakrdan ss eyalar). Anavkltrn yaratanlarn

milliyetleri kesin olarak tesbit edilememi olmakla birlikte, bu kltr yaratanlarn proto-Trklerolma

ihtimali yksektir. Bunun nemli bir gstergesi Trkkltrnn nemli bir unsuru olanAt

n ilk defaAnav kltrnde grlm olmasdr. Anavrnlerinden baz rnekler: Gnete kurutulmu tula evler;

at, koyun, sr besicilii; iftilik.

3000 Kelteminar Kltr: Aralgl evresinde ayn adl yerde tesbit edilmitir. rnlerinden baz

rnekler: Geni azl, dz tabanl, kulpsuz, ince izgili ve desenli mlekler.

2500-1700 Afanasyevo Kltr: Trkana yurdunda grlen en eski kltr evresi. Abakanbozkrlarnda

grld iin Abakanveya buluntu yerine izafeten Afanesyevoadyla tannan bu kltr burasyla snrl

kalmayp Altaydalarndan dil/Volganehrine kadar uzanan geni bozkrda tesirli olmutur.rnlerinden baz rnekler: Kemik ineler; akmak tandan ok ular; bakrdan bak ve kpeler; basit

mlekler; eitli maden ilemeli aletler yapp kullanmlar; at ve koyun beslemeye de balamlardr.

1700-1200 Afanasyevo Kltrnn devam ve daha gelimi ekli olan Andronovo kltr: Altayve

Tanrdalar ile Yayknehri arasndaki btn bozkr sahay tamamen iine almtr (Douda Baykal gl

ve Selenga kylarna; gneyde Tanrdalarna; gneybatda Kazakistana veHarezmin gneyine; batda

Sibiryazerinden Donnehrine kadar yaylm). Her iki kltr evresi de Trksoyunun proto tipi

brakisefal atl sava beyaz rk, yani Trklerin atalar tarfndan meydana getirilmitir. rnlerinden

baz rnekler: mlekler, ke veya meander ekilindeki basma desenlerle sslenmi keramikler, takaklar; kemikten ine, ok ular, baltalar, hanerler; inci kpe ve ss eyalar; tun ve altndan eyalar. At

ve koyun dnda deve ve sr da beslemeye balamlardr.

1200-700 Karasuk Kltr: Yeniseyin kollarndan Karasukrma civarnda raslanmtr (gney Sibirya,

Baykal blgesi, Moolistan, Yedisu havzas etki sahasdr). Andronovonun devam olmakla birlikte demir

madeninin bulunmas ve ilenmesi ayrt edici zelliidir. rnlerinden baz rnekler: Drt tekerlekli araba,

kee adr, koyun ynnden kuma ve elbise.

1200 Kimmerler, Gney RusSteplerini igale baladlar.


2/146

1050-256 Choudevleti: Trklerin ve Trkkltrnn tesiriyle meydana gelmi olan Yang-shao/yeni

kltr ve bunun siys grnts olan Choudevleti. at besleme, gk klt, gelimi asker karakter,

hayvan slbu vb. gibi asl Trkunsurlarn tayan Choudevleti, sonraki inkaytlarnda Hiung-nu

ad ile gsterilen Asya Hun(Trk) ktlesininekirdei, ncl durumundadr.

1000 Davud, Filistinde Birleik srail Kralln kurdu.

922 Kral Sleymandan sonra srail Krall ikiye blnd. Kuzeyde srail Krall ve Gneyde Judah

Krall.

VIII - II. skitler/Sakalar: Bulunduklar Orta Asya(XI.-IX. asrlar) corafyasndan VIII. yzylda

Karadenizin kuzeyine ynelen SakaTrkleri, buradaki Kimmerleri gneye, Anadoluya srerek yerlerini

aldlar. VIII.-II. yzylda Tanrdalarndan Tunanehrine, rann bat snrlarndan balayp Suriye ve

Filistini de iine alarak Msra kadar uzanan bir kabile birlii kurdular. rana egemen olan Med saldrlar

karsnda Anadoluyu brakarak ran snrndan balayp kuzeyde Kuban iine alan ve Rusyanngneyine uzanan blgeye ekildiler. IV.-II. yzyllarda Sarmatlarn hakimiyeti altna girdiler. Sarmatlar ve

Gotlar tarafndan ortadan kaldrldlar. M.. 2. yzylda skitler daldnda son hkmdar Palakusun

ardndan, Krmda bulunan skit/SakaTrkleri m.s. 200e kadar varlklarn devam ettirmilerdir.

700-100 Tagar ve Tatk Kltr: Abakanve yukar Yenisey Minusinskblgesinde Karasukkltrnn

takipisi Tagarve Tatkkltrdr. Bir birinin ardl olan Trkkltrlerinin gelinen tarihte en gelimi

ekli bu Tagarve Tatkkltrdr. rnlerinden baz rnekler: Tun bak, haner, ok ular; ota

eklinde aa evler; tuntan kk hayvan heykelleri ve eitli hayvan tasvirleri Trkkltrnn btnzelliklerini yanstr.

700 Saka Trkleri/skitler, Step Blgesinde Kimmerlerin yerini aldlar.

700-330 Persler: Bir grup ranl halk, batdan gelip Basra Krfezinin kuzeyine yerletiler imparatorluun

temellerini attlar, ran ulusunu oluturdular ve o gne kadar ayr olan halklar birletirdiler. En son Pers

krallar kral III. Darius Kondoman, skendere kere, Issos, Gaugamela ve Hemedanda yenilmi

olmasndan dolay onu affedemeyenlerce ldrld (330).

624-543 Buda. din ve felsefi sistem kurucusu. Budizimin kurucusu.

6. yzyl Maverannehirin Darius I ve Sirus zamannda ranl Aamenidler tarafndan istilas.

586Babilliler, Judah igal etti. Kuds harab edildi, pek ok yahudi de Babile esir/srgn olarak

gtrld.

539Filistin, Pers mparatorluunun bir paras oldu.

4. yzyl Sarmatlar, skitleri hakimiyetleri altna almaya baladlar.332Byk skender Kuds ald.


3/146

329-328Byk skender zamannda Maverannehirin istilas ve Semerkantn zapt. Bu gelime Baktria

ve Sogdun Yunanl Selusidlerin hakimiyeti altna girmesi ile sonuland.

325-297Hindistanda Mauryanimparatorluunun kurucusu Chandragupta Mauryann saltanat.

325-187/185Hindistanda Maurya mparatorluunn kuruluu. Kurucusu andragupta.

318 M..- 216 M.S.Hiyong-nular/Asya Hunlar.

305Seleukos hanedannn kurucusu 305te kendini kral ilan eder ve bakent olarak Antakyay seer.

3. M..-7. M.S.Ogurlar/Bulgarlar: Bulgarlarn atalar olan Ogurlar, Ouzlarla karde olup, ok erken

dnemde ayrlm olduklarndan, dillerinde de baz fonotik deiiklikler olmutur; Ouz=Ogur z,r

deimesi ve Ylan=Dilom y,ddeimesi gibi. Belgelerden m.s. 2. y.ylda Bat Sibiryada dil(Volga)e

doru uzanan bozkrlarda yaadklar anlalmaktadr.

250 Partlar, Sogdlkesini Yunanllardan aldlar. Greklerin elinde sadece Baktriablgesinin ynetimi

kald.

221-210in Si Huang Ti (e Huang Ti): in Seddini yaptrmtr. inin gerek gcn oluturan, hatta

tarihi ini yaratan kii

210-174Hunlarn inin bat snrlarnda belirmesi. Hun siyasi birliinin kuruluu ilk ve en byk hakan:Teomanve olu Mete, kendilerine katlan kavimleri rgtler. Daha sonra det olduu zere bunlar ikiye

ayrrlar: Dou kanadnn ynetimi Solun Bilge Kralna, yani dounun kralna, veliahta verilir. Zira

gne lkeye doudan doar, dounun gnein batt bat zerinde hkm vardr. Dou blgeleri

yaklak olarak yukar Kerlenblgeleridir. Bat kavimlerinin, yani Kangaylkelerinin ynetimi San

Bilge Kralna'', yani batnn kralna verilir. Ordularn binlik, yzlkve onlukblklere ayrrlar, daha

sonra ardllar da ayn dzeni uygulayacaktr. Artk inlilere kar byk bir saldr balatmak iin her

ynden hazrdrlar.

206inde HanHnedanl kuruldu. Metenin Huntahtna kt tarihlerde inde de Tsinlerin (Kinler)ksa sreli hanedanl son bulmu ve Hanlar (m.. 206-m.s. 230) egemenliklerini henz yeni kurmulardr.

201-199Metenin Bozkrblgelerinde in hakimiyetine son verii: ine ynelen Mete, ansiye (Shanxi)

girer, yl iinde, Ma-i, Tai-yuanblgelerini zapt ile Hanslalesinden Kao-tiyi bozguna uratp yaplan

bir andlama (m.. 201) ile Bozkr blgelerinde in hkimiyetine son verdi. Devamla Baykaldan

balayarak rti yatana kadar olan bozkrlar, daha batdaki Ting-lingleri,baz Ogurkollarnn

bulunduu arazileri, kuzey Trkistan ve oradaki Vu-sunlar zapt ile himayasine ald. Byk Hun (Trk)

hkmdar, salnda Asya ktasnda yayan Trksoyundan hemen btn topluluklar kendi idaresinde

tek bayrak altnda toplad. mparatorluk snrlarnn douda Koreye, kuzeyde Baykalgl ve Obi, rti,

imnehirlerine, batda Aralglne, gneyde inde Weirma-Tibetyaylas-Karakurumdalar hattna


4/146

ulat bu tarihlerde Hunlara tb olanlar arasnda Moollar, Tibetliler,Tunguzlar ve inliler de vard.

Mo-tun tarafndan in hkmetine gnderilen m.. 176 tarihli mektuptan anlaldna gre, yalnz i

Asyada Trkdevletine bal kavim ve ehir-devletiklerinin says 26idi ve hepsi, Tanhunun ifadesi ile

yay gerenlerle tek bir ile hlinde birlemilerdi. Mete zamannda kesin eklini alm olan Byk Hun

devleti, etnik ynden ve hkimiyet anlay, sosyal yaps, idar ve asker kurulular (sosyo-politik niteler,

devlet meclisi=toy, sa-sol tekilt, bilge eliglervb.), dini ve dnya gr ile, Trkmilletinin tarih vekltrnde feyizli etkilerini iki bin yl srdren bir ana kaynak durumundadr. Bu itibarla, Trkve dnya

tarihinde ok byk nem tar.

187-185Son Mauryan imparatoru Brihadrathann saltanat ve lm.

77-176 Hunlar, Kansuda (Gansu), in snrnda, inlilerin ve Batllarn daha sonra belirsiz bir tanmla

Hint-skitler (veya Toharistanllar) olarak adlandrdklar olduka gizemli bir halk olan Yue-ilere (Yuezhi)

saldrs ve onlar Kansudankarmalar/srmeleri. Yeilerin egemenliinden kurtulan Kansu, Hunlarn

egemenliine girer ve Hunlar Kansuyla birlikte daha batda bulunan topraklarn bir ksmnn, Balka

Glne, belki de AralGlnn kuzeyine kadar uzanan tm bozkrlarn, hakimiolurlar. Bylece Hunlar

TarmHavzas, hatta Sogdiyanan kuzeyindeki byk vahalarn snrlarna dayanmlardr ve bu

topraklara girme isteine daha fazla kar koyamazlar. Askerlerini bu topraklara srerken hibir yardma

ihtiya duymazlar. Yalnzca varlklar korku salmaya yeter ve Turfanllar ve Kuanlar boyunduruklar

altna girer. Bylece Hunlarn saygnlklar artar, hatta bu durumdan yararlanrlar. Bu topraklarda

refahlarnn gerek kaynaklarn bulduklar aktr ve in bunu fark etmekte gecikmez.

174-161/160Metenin olu ve ardl Ki-ok (Lao-ang) dnemi.

167-105Hunlarn Yeileri bertaraf ve ardndan genilemeleri ini tedirgin etmi ve artk bar dnemi

geride kalmtr. Yeniden sava balar. II. yzyln ortalarndan I. yzyln balarna kadar srekli savalr.

Hunlar nceleri saldran taraftr. 167de ansiye (Shaarud) girerler; 158de angana (Tchang-ngan,

Singan, Xian) saldrrlar; 144le 142de Ta-tong (Datong) yaknlarnda in Seddine saldrrlar; 129da

Pekinin kuzeyindeki blgeye girerler. Bu son byk zaferleri olur. 129 ylnda Hunlar son seferlerini

yaparlar ve inliler savata stn duruma gemeye balarlar. Vu-ti (Vudi) (140-87) Hunlarn yenilmez

rakibi olacaktr. Vuti, byk bir sefer dzenleyerek Gobiyi geer, Orhona varr ve jan-jyunun lkesinin

kalbine iner. On yl sonra bu kez iki orduyla yola kar. Bir tanesi an-sinin kuzeyinden yola kar veOngine varr; teki Pekinden yola kar, Orhonve Selengarmaklarna varr. Kskaca alnan Hunlar

byk bir yenilgiye urar ve sava alannda ordu komutanlarndan pek ounu brakarak geri ekilirler.

Kansuyu terk etmek zorunda kalrlar. Dertler hep st ste geldiinden savalar srasnda zaten ok

ypranan srleri, doal afetler ya da salgn hastalklar sonucunda telef olur (105).

160-126Ki-okun olu Kn-indnemi. Bunlarn inli prenseslerle evlenmeleri ve in hediyeleri ile

kandrlmalar vb. sebeplerle in hileleri neticesi Hun devleti gittike gten dmeye balad.

141-128Hunlardan kaan Yeilerin Grek-BaktriaKralln istilas ve buraya Toharistanadnnverilmesi.


5/146

138Chang Chien bakanlndaki ilk in Diplomatik heyeti, Fergana Vadisine gitti.

126Vu-ti, Hun merkezi Kansuyu igal etti ve pek ok ehre garnizon kurdu. Artk buradan ok byk

kayplar vermeden Tarm igal edip Pamire geebilir ve Ferganaya girebilir. Hun hakimiyetini ykmak,

pek yolunu ele geirmek iin propaganda ve eitli planlar tatbike balad. Bu amala bir eli/casusheyetine hazrlattrlan rapor, daha sonraki in siyasetine temel rehber vazifesi grd. Sin-kiang, Yeni lke

ad verilen Dou Trkistan topraklarnn igali ve Hunlarla aralarndaki sava iki yzyl boyunca in d

politikasnn en nemli konusu olur. Fakat bu igal ar bedeller sonucunda, uzun ve zorlu bir sreten

sonra gerekleir. Kahramanlklar ve ender grlen bir direni gerektirir, nk her ey yolunda gitmez ve

igal popler olmaz. Bilinen idealist bar yaklamlaryla pek ok inli aydn, entelektel bu igale kar

dmanca tavr sergiler. Bu igalin para ve insan hayat asndan pahalya patlayacan bouna anlatmaya

alrlar. Ama inin yaylmac politikasnn gerek zanaatkarlar askerlerin iradelerini sarsmay

baaramaz; askerler byk imparatorluk idealini dnmektedir, zararl bulduklarnda ve eserlerini

tehlikeye dreceini dndklerinde emirlere kar gelmekten ekinmezler. in ordusunda aynzamanda ok iyi politikaclar olan byk komutanlar, inin daha nce hi grmedii yetenekte askerler

vardr.

126-117Ordularn da Trkusulne gre yeniden dzenleyen inliler karsnda baarsz olan Hunlar,

Kansuu kaybedince arlk merkezlerini Gbiden, Orhun nehri blgesine kaydrdlar (m.. 126-117). Artk

inliler karsnda gerileyi ve i huzursuzluk giderek artmaya balamtr.

121General Ho Chu-ping komutasndaki inliler, Hunlar yendi.

119201de Mete tarafndan yenilgiye uratlan Tang-hunun soyundan gelen Vuhuanlar, Vu-tinin

kazand byk zaferlerden sonra Hunlarn egemenliinden in egemenliine getiler. Yeni efendileri

tarafndan yerleri deitirilir ve Hunlar kollamakla grevlendirirler. Hkmdarlar ylda bir kere in

sarayna rapor verir. Gn Olunun emirlerine hi olmadklar kadar saygl olan Vuhuanlar bu sralarda

ynetimlerinde neredeyse tamamen bamszdrlar; belki Siuan-ti (Xuandi, 73-49) dnemini bunun dnda

tutmak gerekir, nk bu dnemde hareketleri kstlanr. Yllklar, daha sonra olduu gibi bu dnemde de,

Vuhuanlardan sadk halklar ve snrlarn fedakr koruyucular olarak sz ederler.

106inliler ve ranllar arasnda diplomatik ilikilerin kurulmas.

102inlilerin Hokand zapt.

2. yzyl sonu Saka Trkleri/Doulu skitlernin Baktraya gelii (2. yzyl sonu): Seleukoslarn igali

karsnda Part kral II. Phratonun (137-128) Sakalardan yardm istei zerine Baktraya gelen Sakalar, tm

ran Platosunu igal ederler. Fakat tm siperlerinde saldrya urayan Sakalar geri ekilmek zorunda kalr.

Hilment Nehri boyunca inip Afganistann gneyine, antik Dran-jiyanaya snrlar. Bu topraklar o kadar

benimserler ki bu tarihten sonra buralar Sakalarn yurdu anlamnda Sakaistan olarak adlandrlr, bu addaha sonra deiime urayarak Seistan ya da Sistan olacaktr. Mithridatee yenilen Sakalar glerinden ve


6/146

saldrganlklarndan bir ey kaybetmezler. Yeni yurtlarna henz almken tekrar macera aramaya

karlar. 110lara doru Arahosya ve Sindin efendisi olurlar. Mauesin hkmranlnda (90-53) Pencap,

Kandehar ve bir olaslkla Kapisay igal ederler, sonra Azesin hkmranlnda (30-10) Matu-raya kadar

yaylrlar. Hindistan krallar olan Sakalar, ran prensleri, hatta Helen uygarlyla btnlemi ran

prensleri olarak kalmay srdrmlerdir. ran ve Yunan kltrnden etkilenirler ve paralarnn zerine

Yunan tanr ve tanralarnn tasvirlerini bastrrlar. Genel inana gre Aziz Thomas, Gondopharesinsaraynda (19-45) yaar ve onu Hristiyan olmaya ikna eder.

63Filistin Roma mparatorluunun eline geti.

55-48Hun (Hiyongnu) Tahtnda kriz ve Hunlarn ikiye bln: Hu-han-yeve i-i, len anynun

yerini almak iin kyasya mcadeleye giriirler. i-inin daha fazla ans olduu dnldnden, Hu-

han-ye inlilerin desteini alr ve saraya gider. 48de rakibini safd edip kendini in desteinde resmi

olarak hkmdar ilan eder. ine tabi olarak 43te Tola, Ping-uve Orhonblgelerine yerleir. Dou

Hunlar, Hu-han-yenin 31 ylnda lmnden sonra da ine tabiiyetini srdrd. Taki Yu Tanhu (m.s. 18-46) zamannda ine kar istikllini yeniden kazanana dek.

46in saldr ve istilalar sonucu Hunlar zayflaynca Vuhuanlar, eski dmanlklarn yeniden hatrladlar

ve onlara saldrrlar. m.. 46da Hunlara korkun bir darbe vurarak en byk baarlarn kazandlar. in

sarayna, dmanlarndan edindikleri ganimetleri, kzlar, srlar, atlar, kaplan, leopar ve samur

krklerini sunmaktan da byk bir onur duyarlar. Bu darbenin ardndan Hunlar iki Orduya blnd.

Doudakiler ine tabi oldular.

36Bat Hun lideri i-inin lm: i-i, hkmranln tanyan ve kendisine sadk kalanlarla batyaekilir. Yolda Vusunlar yener, u ve Talas blgelerine yerleir. Blge krallarna kar parlak zaferler

kazanr, Sogdiyanaya girer ve Fergane, Baktria (Belh) havalisini kendine baladktan sonra, in

kaynaklarna gre, An-si blgesini yni gney-bat snrlar t Anadoluya kadar uzanan Part

imparatorluunun kuzey-dou ksmn zapt etmek iin plnlara balad. Fakat i-i bunu

gerekletiremedi, zira Vu-sun ve Kang-k devletinin desteindeki in ordusu Hun merkezine saldrarak,

bakenti tamamen tahrip etti (m.. 36) i-inin batda byk bir Hun imparatorluu kurma dncesi

36da inlilerin eline dep, hapis ve arkasndan da idam edilmesiyle suya dt. i-i ulusu buradan

hareketle srekli kuzeye ve oradan da batya giderek drtyz yl sonra, m.s. 374te Balamir Han

komutasnda tarih sahnesine yeniden kacaklardr (Avrupa Hunlar). Don ve Tuna rman geecekler,

Gotlar ve Alanlar sktrarak Batda byk Kavimler Gne neden olacaklardr.

Milattan Sonra

I. yzyl:

I-XI. Asrlar Miladdan sonraki dnemde TrkGleri: Trkglerine katlan boylar ve g zamanlar u

ekildedir: Hunlar, Orhun blgesinden gney Kazakistan bozkrlarna, Trkistana (1. yzyl sonlar, 2.

yzyl ortalar) ve Avrupaya (375 ve mteakip yllarda); Uar-hunlar, 350lerde, Afganistan ve kuzeyHindistana (Ak-Hun Eftlitler); Ogurlar, gneybat Sibiryadan gney Rusyaya (461-465 yllar); Ouzlar,


7/146

Orhun blgesinden Seyhun nehri kenarlarna (10. asr), ve sonra Maverannehir zerinden rana ve

Anadoluya (11. asr); Avarlar, bat Trkistandan Orta Avrupaya (6. yzyl ortas); Bulgarlar, Karadeniz

kuzeyi zerinden Balkanlara ve Volga nehri kylarna (668den sonraki yllarda);Macarlarla birlikte baz

Trkboylar, Kafkaslarn kuzeyinden Orta Avrupaya (830dan sonra); Sabarlar, Araln kuzeyinden

Kafkaslara (5. asrn ikinci yars); Uygurlar, Orhun nehri blgesinden Asyaya (840 tkip eden yllarda);

Peenek, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlardan bir kol), Hazar denizi kuzeyinden Dou Avrupa veBalkanlara (9.-11. asr) g etmilerdir. Bunlardan zellikle Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler

katetmek suretiyle yaplm, hem de ok nemli tarih sonular vermitir.

18-46:Orhun blgesindeki Dou Hunlar Yu Tanhu (18-46) zamannda ine kar istikllini yeniden

kazand. Yunun nderliinde douda Manuryaya, batda da Kagara kadar olan blgeyi tekrar idareleri

altna alan Hunlar, onun lmyle tekrar i karklklara srklendiler. Yunun olu olan Tanhu Pu-nuya

kar mcadele balatarak kuzeydeki Hun kabileleri arasna ekilen Pinin kendini Tanhu iln etmesi,

Hunlar yeniden ve bu kez bir daha birlememeksizin kesin olarak ikiye bld (48); D Moolistanda

Kuzey ve Moolistanda Gney Hun devletleri.

48-155 :Kuzey Hunlar: Kuzey/D Moolistanda. Yklna kadar istikllini daima korumutur. Gney

Sibirya, Cungarya tesine kadar Bat ve Asyadaki nemli ehir devletleri Kuzey Hun Devletinin elinde

olduundan buralar in hcumlarnn hedefini tekil etmekteydi. Bu blnten itibaren inliler i

karklklar kararak ve saldrlar ile Asyada Kuzey Hun hkimiyetine son verdiler (91). Douda da,

inlilerin de destek verdii Sien-pi hcumlarnamaruz kalnd. Hakimiyetlerini Cungarya ve Gney

Sibiryaya kadar genileten Sien-piler son darbeyi hkmdarlar Tan-shih-huai (147-156) zamannda

vurdular ve Kuzey Hun topraklar dman kabilelerin istilasna urad. Hunlar 91de byk ktlelerhalinde balayan glerine 155 ylnda da devam ederek imdiki Kazakistan blgesinde bulunan i-i

dneminden kalan soydalarna katldlar.

48-216: Gney Hunlar: Gney/ Moolistanda. Yklna kadar daima in tbiiyetinde kalmtr. inin

kuklas durumundaki bu Gney Hun Devleti de 177 ylndan itibaren Sien-pilerin tehdid alanna girmeye

balad. 188 ylnda inin atad Tanhunun ine tam teslimiyet politikasna kar kan Hun kabileleri,

Tanhuyu ldrerek, tamamen bassz ekilde ayr kabile hayat yaamaya baladlar. Otoritesiz son

Tanhunun hapsedilmesi ve lkenin 5 eyalete blnerek (216) inli asker valilerle ynetilmeye

balanmasyla Gney Hun Devleti de sona erdi.

50:Kujula Kadphises, randan Maverannehir ve Yukar ndusa kadar yaylan Kuan (Kuan)

mparatorluunu (Afganistan, Kuzey Hindistanda) kurdu. Hunlardan kaarak blgeye gelen Yeh-chiler

de Kuan mparatorluunun hakimiyeti altna girdiler. Kujula Kadfises, Hinduku Dalarn aar ve bir

kez Kapisaya yerleince (50ye doru Kabili alr) Hindistana doru inmeye balar. 60a doru Pencap ve

pek ok kez el deitirmi ve ok ac ekmi bakent Taksilay igal eder. Krall bylece Mervden

Indse kadar uzanr. Kujulann olu Olu Vima da fetihlere devam eder (3-176/50-4. yzyl ba).

70:Romallar Kuds yamalayp yktlar, harap ettiler.


8/146

78-144 :Vimadan sonra Kuan tahtna byk bir prens kar Kanika: O, tarihe mal olduu kadar

destanlara da gemitir. zellikle Budizm geleneinde, Kanika yasann koruyucularndandr ve tahta

gei tarihinde yarm yzyllk bir belirsizlik vardr. Uzmanlarn ou tahta gei tarihi olarak 78i

vermektedir, bunun nedeni Hint tarihyazmnda bu yln Saka dneminin balangc olarak seilmi

olmasdr. (Tarm Havzasn da ieren geni bir corafyaya sahip) Kuan Devletinde Kral Kanika

saltanatla birlikte, Budizmi de hakim din olarak benimser. Kanika dneminde Kuan imparatorluudorua ular. Mervden Hoten ve Sarnatha, Sirderyadan Sogdiyana ve Kemir de dahil olmak zere

Umman Denizine kadar uzanr. Ondan sonra Huvika gibi iki prens imparatorluu geniletir, ama bu

devirde Budizm ok etkilidir, Sasanilerin ynetimindeki rann basks giderek artmaktadr. Kuan Krall

byk bir kargaann iine der. IV. yzyl balarnda, giderek paralanan devletin son hkmdarlar

batda ran ahlarn, douda Hindistanda Gupta hanedan krallarn tanmak zorunda kalmlardr. Kuan

imparatorluu, tarihte yerini siyasal gcyle deil, dorua varan refah dnemine bal entelektel

geliimiyle alr. Krallklarnn nfuzu Tarm Havzasndan Gcerat ve Maharaana kadar uzanr. Bu

dnem, inlilerin ve Yunan-Roma kltrlerinin giriimlerinin de katklaryla, Bat, Hindistan ve in

arasndaki ticaretin en youn olduu dnemdir. Yldaiki kez g etme alkanln kaybetmeyenKuanlarn yazlk ve klk olmak zere iki bakenti vard: lki Kabilin kuzeyine 60 km uzaklktaki, daha

ok Begram adyla tannan Kapisa. kincisi ise Hayber Geitinin Hint knda bulunan Peaver.

97:inordusu, Hazar Denizine kadar ulat.

II. yzyl

180-589 in Birliinin Paralan ve inde Trkdevletlerinin hakimiyetleri dnemi. Sien-pi basksndan

kaan ve inin i blgelerine doru ekilen Gney Hun Devleti dahilindeki, benliklerini koruyan Hunkabileleri, m.s. 180den itibaren balayan inli generallerin mcadeleleri sonunda Han slalesinin

zayflamas (ykl 220) ve arkasndan in Devletinin 16 devlete blnmesi zerine, Sui hnedannn

tekrar in birliini salad 589 ylna kadareitli mstakil devletler kurmay baarmlardr. inde

devlet kuran bu Trkkabileleri unlardr: Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi) (386-556); Tu-kular (1.

Chao: 304-329, Tu-ku, Tu-ko slalesi). Kurucusu Tu-ku babuu Liu Yan olan devletin merkezi in

blgesindeki Ping eng idi. dare dier babu slaleleri/aileleri arasnda el deitirmise de, gelien siyas

hkimiyet uuru devam etmitir. 2. Chao (329-351) slalesi; Hsia (407-431); Kuzey Liang krall (401-439);

Lou-lan krall (442-460); Kuzey Li-ang krall (Ts-k/Chu-ch Mengsn tarafndan kurulmu,

Tabgalar tarafndan bakent Gu-tsangn igali ile 439 ylnda yklmtr). Bu son Hun Devletinin

Tabgalar tarafndan yklmas zerine buradan kaan TrkAina ilesince temsil edilen, ayn Trksiys

hkimiyet uuru, Gktrk hkanlna kadar ulamtr.

III. yzyl

3. yzylKuan imparatorluu ve Part imparatorluunun k ardndan Sogd ile Baktriann

birletirilerek Sasani Hanedan ynetimindeki rana dahil edilii.

3-17. yzyl arasFutharkveya Rnikalfabesi: Kuzey Avrupa Germen halklar arasnda (sve, Norve,


9/146

Danimarka) kullanlan bir alfabedir.Younluu sve ve Norvede olmak zere Avrupa da 3500 kaya

yaztnn, bu alfabe ile yazld kabul edilmitir. Gerek Gktrk diye anlan Trkkavmi, gerekse de Kuzey

Avrupa Germen kavimleri bu temel alfabeden yararlanarak kendi yaz sistemlerini kurmulardr. Bu

alfabenin Gktrk alfabesi ile ayn temelden kaynakland ispat edilmitir (3.-17. yzyl aras).

220inde Han Hnedanlnn sona erii.

224-642randa Sasani egemenlii: I. Ardeir (224-241) Sasani mparatorluunu kurdu.

226Sasanilerin randa Partlar devirmesi.

IV. yzyl

4. yzylMool Yuan-yuan Devletinin Moolistanda kuruluu.

304-351Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, Tu-ko slalesi). Kurucusu Tu-ku babuu Liu Yan olan

devletin merkezi in blgesindeki Ping eng idi. dare dier babu slaleleri/aileleri arasnda el

deitirmise de, gelien siyas hkimiyet uuru devam etmitir. 2. Chao: (329-351/2) slalesi.

304-329Han Krall: Pinyang (in)da kurulmutur.

315-557/386-534Tabgalar ve Tabga/Topa Devleti: Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi). Kuzey ansi

(Kuzey in)de, a-mo han tarafndan kurulmu bir Trkdevletidir. 4. yzyl sonlarna doru Kuzey in

(an-sinin kuzeyi)de kudretli bir siyas teekkl meydana getiren, inlilerin To-ba (To-pa) dedikleritopluluu Trkler Tabga=ulu, muhterem, saygdeer diye anmlardr. Bilindii gibi, sonra bz Kara-

Hanl hkmdarlar tarafndan unvan olarak (Tafga, Tamga) kullanlmtr. Kagarl Mahmudun,

Trklerden bir blk olduunu naklettii Tabgalar, in yllklarna gre Asya Hunlarndan bir ksmdr

ve sllenin resm tarihinde (Wei-shu) Mo-tun, eski To-pa (Tabga) hkmdar olarak gsterilmitir. nce

Kuzey an-side Tai bakent olmak zere kk Tai veya I. To-pa devletini (315-376) kuran Tabgalar,

daha ilk babular olarak bilinen a-mo-han (lm. 277)dan itibaren dier kk Hun devletleri ve Sien-pi

ktleleri ile mcadeleye giritiler ve nihayet Chin devleti bandaki, Tibet meneli Fu-Chien iktidarnn

kmesi (384) zerine etraftaki (16 kadar) mahall hkmetikleri idareleri altna alarak byk bir devlet

hline geldiler. Bakenti Ping-eng (Tai/Ping-loy) ehri idi. Az sonra devletin nfuzu, bir yandan Pekin

yaknlarna, bir yandan Huang-ho ehri dirseine kadar uzanmt. Budizimin de tesiriyle zamanla

inlilemiler ve Wei adn almlardr.

320-350Hindistanda Gupta imparatorluunun kurucusuI. Chandraguptann saltanat.

320-550Hindistanda Gupta mparatorluu.

329-352Chao Hun Devleti: Orta Asyada kurulmutur.

329-352Yeni Chao Krall: Peeli (in)de kurulmutur.


10/146

337-370Eski Yen Krall: Gney Manuryada kurulmutur.

350/457-557Ak Hun/Eftalitlerin bir g olarak belirmesi: Tarihi kaytlarda Uar-Hunlar/Ak

Hunlar/Eftalitler olarak yer alan bu Hun zmresi 350 yllarnda Altaylar havalisinden batya doru cereyan

eden byk g hareketi ile ilgilidir. Asyada Hun idaresinden iktidara gelen Sien-pilerin yerine kurulanbyk Juan-juan Devletinde Uar ve Hun adlarnda iki kabile grubu 350lerde bilinmeyen bir sebeple o

devletten ayrlarak bugnk Gney Kazakistan bozkrna gelmi, burann eski Hun halkn Volgaya doru

ittikten (Avrupa Hunlar) az sonra gneye ynelerek Afganistann Toharistan blgesine inmiti. 367ye

doru, buradaki eski Kuan (Byk Ye-i) lkesine hkmeden Kidarita hnedann da Baktria (Belh

havalisi)ya sren bu Asyal ktle, sylendii gibi Uar (Avar) ve Hun kabileler birlii idi. Bu birlik daha

sonra Kang-k (u-Maverannehir) ve Sogd (Semerkant ve havalisi)un hkimleri olarak (incedeki

Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun ekilleri arasnda mahall sylenilere gre baz ufak deiiklikler

gsteren) yukarda sraladmz [Ak-Hun/Eftalit] adlar altnda anlmtr. Hkimiyetini batda Hirkania

(Gurgan. Hazar denizinin gneyi)ya kadar genileten bu devlet 5. asr ortalarndan itibaren Heftal adndayeni bir hkmdar ilesine ship olmu (bu ad ilk defa 457de grlyor) ve ykld 557 ylna kadar hem

slle, hem kavim olarak (teki adlar ve Ak Hun ad ile birlikte) bu ad tamtr. Ak Hun/Eftalit

Devletinin hakimiyet sahas Hazar kylarndan Kuzey Hindistana, Afganistana, Asyaya kadar

uzanmtr (a.bkz.: 420-562).

370Bat (Avrupa) Hunlar (370-469)nn siyasi bir g olarak belirmeleri: Orta Asya steplerinden gelen

Hunlar, kurucu babu Balamir nderliinde Dou Avrupay ve Bat Avrupann byk bir ksmn ele

geirdiler. Avrupa Hunlarnn kimlikleri hakknda ileri srlen -Mool, slv, Germen meneli veya Trk-Mool, Trk-Mool-Manu, Fin-Ugor karm yada Kafkas kavimlerinden bir kol- eklindeki iddialar, son

dnemde yaplm aratrmalarla daha da netleerek onlarn Asya Hunlarna dayand anlalmtr. in

sahasnda Hun ad altndaki siyas hayatlar (Hiung-nu/Asya Hunlar) tarihe kavumakla beraber, m.. 1.

asrda i-i iktidarnn yklmas neticesinde, etrafa dalm olarak Sogdiyana (Seyhun-tesi)nn

dousunda, Kafkaslarn kuzeyinde, hatt Dinyeper nehri civarnda ve bilhassa Aral glnn dou

bozkrlarnda varlklarn devam ettiren Trkktleleri, oradaki dier Trkzmreleri ve 1. asr sonlarndan

2. asrn 2. yarsna kadar doudan gelen Hun kalntlar ile oalmlar ve uzunca bir mddet skin bir

hayat yaamak suretiyle glerini artrmlardr. Bunlarn, byk ihtimalle iklim deiiklii yznden veya

son yllarda gelien yeni bir gre gre, 350 yllarnda doudan gelen Uar-hun basks karsnda batyayneldikleri ve sonra Avrupa Hun imparatorluunu kurduklar anlalmtr. Attil zamannda btn

Avrupada Trkhkimiyetini gerekletirenlerin bu Asya Hunlar neslinden olduklar eitli vesikalarla

belgelenmektedir.

370-378Hun babuu Balamir ve Tarihi Kavimler Gnn balamas: 4. asr ortalarndan itibaren ilk

olarak Volga ve Don rmaklan arasndaki ovalarda yaayan Alan lkesini ele geiren Hunlar, ksa srede

Volga kylarnda grnmeye baladlar. Bu srada Gotlarn igali altndaki Karadenizin kuzeyinde; Don-

Dinyeper aras Dou Gotlar (Ostrogot) bunun bats ise Bat Gotlar (Vizigot) hkm srmekte idi. Daha

batda ise Transilvanya ve Galiyada Gepidler, gnmzdeki Macaristan corafyasndaki Tisza nehrihavalisinde Vandallar vard. Bu Germen kavimleri yannda blgede daha kk Germen kavimleri ve


11/146

rn, slv topluluklar da bulunmakta idi. Hun babuu Balamir, nce ksa sren arpmalarn ardndan

Don ve Dinyester rmaklar arasndaki Ostrogot Devletini ykt. Hun taarruzunun iddeti yaklak

bugnk Romanya topraklarnn bir blmnde yaayan Vizigotlar (Bat Gotlar) zerinde de etkili oldu

ve kral Atanarikh, kalabalk Got ktlesiyle batya doru kat (375/376). Dou ve Bat Gotlar bertaraf eden

Hunlar ksa srede Roma Imparatorluunun Tuna snrna ulatlar. stn Hun asker gcnn tazyiki ile

balayan ve kavimlerin birbirlerini yurtlarndan srmesi ile devam eden bu g dalgas, Romaimparatorluunun kuzey eyaletlerini alt-st ederek t spanyaya kadar uzand, Avrupann etnik ehresini

deitiren tarih Kavimler Gn balatm oldu. Got, Alan ve Germenlerden de yardmc kuvvetler

tekil eden Hunlar, ilk defa 378 yl baharnda Tunay geerek nc kuvvet mahiyetinde Trakyaya kadar

ilerlediler.

376-431Bat Tsin Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur.

384-409Yeni Yen Krall: Hopei (in)de kurulmutur.

385-394Bat Yen Devleti: anggan (in)da kurulmutur.

385-403Yeni Leang Devleti: Dou Trkistanda kurulmutur.

386-556 Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi) ve Tabga Devleti: Kuzey inde, a-mo han tarafndan

kurulmu bir Trkdevletidir (a.bkz.: 315-557).

394-414Gney Leang Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur.

395-396Hunlarn Anadoluya aknlar: Roma imparatoru Theodosiosun lm (395) zerine yeniden

harekete geen Hunlar iki koldan Roma topraklarnda ilerlemeye baladlar. Bir kol Balkanlardan Trakya

istikametine ilerlerken dier bir kol da Kafkaslardan Anadolu istikmetine yneldi. Hunlarn Don

havalisindeki dou kanad tarafndan yrtlen Anadolu akn Kafkaslar geerek Erzurum, Karasu, Frat

vadileri, Melitene/Malatya, Kilikia/ukurova, Edessa/Urfa ve Antakya zerinden Suriyeye inerek Kudse

ynelmi, sonbahara doru ise dnerek Orta Anadoluya, Kappadokia-Galatia (Kayseri-Ankara havalisi)ya

ulam, oradan da Azerbaycan-Baku zerinden merkeze dnle sona ermitir.

395-410Hunlarn Trakyaya aknlar ve Kavimler Gnn kinci byk dalgas: Batya, Balkanlar

zerinden Trakya istikmetine yaplan Hun aknlar ise, 400 ylna doru artk iyice hissedilmeye baland

ki, bu aknlarn banda, ayn zamanda Attilya kadar devam edecek Hun d siyasetinin esaslarn tesbit

eden Uldz bulunmaktayd. Bu siyasetin temeli; Dou Roma/Bizansnn daima bask altnda tutulmas ve

Bat Roma ile iyi mnasebetlerin devam ettirilmisi idi. lk nfuz sahas olarak Bizansn seilmesi, buna

karn Bat Roma ile iyi ilikilerin devam ettirilmesinin sebebi; Barbar kavimlerin Bat Romallar iin

olduu kadar Hunlar iin de dman olmas ve onlara kar mterek hareket etme mecburiyetidir.

Uldzn bu siyasetini icraya balamas ve Tunada grnmesi ile Kavimler Gnn ikinci byk dalgas

balam oldu. Uldzn nndan kaan Asding Vandallar ve Alarikh idaresindeki Vizigotlar talyatopraklarna doru ekildi. Romallar bu ilk dalgay Nisan 402de durdurabildiyse de, arkasndan gelen


12/146

daha byk Barbar akn karsnda Hunlardan yardm istemek zorunda kald. Vandal, Sueb, Kuad,

Burgond, Sakson, Alaman vb. barbar kavimlerinin desteinde Roma zerine yryen Radagais, blgede

byk tahribat yapt. Byk Feasulae/Fiesole (Floransann gneyinde) muharebesinde, Uldz

komutasndaki Romal kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu, barbar ordusunu malup etti, Radagais

yakaland ve idam edildi (Austos 406). Bu savala aresiz kalan Roma kurtarlrken, Hunlar iin Bat

istikametinde birer engel olarak grlen Vandal, Alan, Seb, Sarmat, Kelt vb. barbar ktleleri Renintesine, Galyaya atld. Hunlar iin blgede rahat hareket imkan dodu.

397-439Kuzey Leang Devleti: Dou Trkistanda kurulmutur.

V. yzyl

401-439Kuzey Liang: inde kurulmu Hun bakiyyesi bir Trkdevletidir.

407-431Hsia/Hia Hun Devleti: ansi (in)de kurulmu Hun bakiyyesi bir Trkdevletidir.

410404-409 arasnda Tunay geerek Bizansa ait baz kpr balarn zapt edip, Bizans tehdit ile bara

zorlam olan Hun babuu ve kumandan Uldz ld.

410-422Uldzn ardndan Bat Avrupa Hunlarnn bana Karatongeti.

420-562Ak Hunlar/Eftlitler (Orta Dou Hunlar) devleti (a.bkz.: 350/457-557).

422-434Hun imparatorluunun bana geen Rua, blgede Bizans entrikalarn bertaraf iin kt Balkanseferi sonunda Bizans yllk vergiye balamtr (422). Bat Roma tahtna henz 4 yandaki Valentinianus

IIIn getirilmesini kabul etmeyen Bizansimparatoru Theodosios IInin 423 ylnda talya zerine ordu ve

donanmasn sevketmesi Hun-Roma yaknlamasn daha da arttrd. 60 bin kiilik Hun svarisinin

talyaya yardm iin ynelmesi, Bizansn derhal savamadan ekilmesi ile neticelendi. stelikHunlara

arca bir harp tazminat da demek zorunda kaldlar. Grld zere Ruann kuvvetli ahsiyeti ile

blgede ksa srede belirleyici g durumuna ykselen Hunlar, Her iki Roma Devletinin i ve d

siyasetine yn vermeye baladlar. Yine Hunlara tb barbar kavimleri de ne Roma, ne de Bizansa

gvenerek kalkma gcnden mahrum kaldlar. Hunlar, Vizigotlarn yenilgisinden sonraki yarm yzyl

iinde Orta Avrupadaki Germen kkenli halklann ounu egemenlik altna alarak Romallar adna

savamaya baladlar. 432ye gelindiinde eitli Hun gruplarnn nderleri, Rua (Rugila) adl tek bir

hkmdarn ynetiminde birlemi bulunuyordu.

424-452mparator Tai-wu ve TrkTabga Devletinin altn yllar: inin nemli bakentlerini ele geirerek

hkimiyetini Sar-nehir blgelerine yayan ve btn Kuzey ini tek idarede birletiren byk imparator

Tai-wu devrinde (424-452) Tabga devleti en parlak an yaad. Srasyla nce 2. Tsin, Hun Hsia,

Moolistandaki Juan-juan, Asyadaki Vu-sun, Yue-pan devletlerini ve Kua, Kgar, Karaar, Turfan

bata olmak zere 30 kadar ehir-devletik-leri idaresine balayan Tai-wu, 439da da Kansudaki Kuzey-Liang Hun devletini ortadan kaldrm, bylece de nl pek Yolu gzergahn tekrar Trkhkimiyet


13/146

sahasna dahil etmitir. mparatorluk merkezini bozkr blgesinde (Kuzey an-si) tutan Tai-wu, o

sralarda inde yaylmakta olan Budizmin Trkler arasna nfuzunu nlemee alyor, idaresi altndaki

in topraklarnda bile Budistlerin faaliyetlerini kontrol ediyordu. Tapnaklarda yinler dnda din

propagandasn yasaklayan bir emirnme karm (438) ve 446da emre riyet etmeyenlerin iddetle

takibini emretmiti. Tai-wunun, Trkbnyesi ve seciyesini Budizmin bozucu tesirinden korumak

maksadn gden bu tutumunun mna ve deeri ok sonra anlalmtr. Tedbirlerin ehemmiyetinifarkedemeyen halefleri zamannda gittike gelien Budizmin yayl, sonra bsbtn hzlanarak, Tabga

topluluunun inlilemesine zemin hazrlad.

434-445Attilnn Bleda ile ortaklaa Hun tahtna oturmas (tek bana hakimiyeti ise 445-453 yllar

arasndadr): Atilla ile aabeyi Bledann devrald imparatorluun snrlan, batda Alp Dalar ve Baltk

Denizinden douda Hazar Denizi yaknlarna kadar uzanyordu. Taht orta kardei Bleda/Buda

elenceye dkn ve ynetim kaabiliyeti olmadndan 445de eceli ile lene kadar devleti neredeyse Attil

tek bana idare etti.

434Margos Bar: ki kardein hkmdarl ortaklaa stlendikten sonra yaptklaryla ilgili olarak bilinen

ilk olay, Margus (Pozarevac) kentinde Bizans mparatorluu ile imzaladktar ban antlamasdr. Attilnn

bar artlarn adet dikte ettirdii bu antlamayla Romallar, Hunlara verdikleri vergi/harac iki katna

karacak ve ileride her yl 300 kg altn deyecekler, bundan byle Hunlara bal kavimlerle mzakere

edemeyecek, ittifaklara giremeyecek, Hunlardan kaanlara (bunlar bizans tebas olsa da) snma hakk

tanmayacaklardr.

435Margus bar ile batda hkimiyeti pekitiren ve douya ynelenAttil, dil/Volga kylarndakiaragur (Ak-Ogur) larn ayaklanma teebbsn bastrd.

439Kuzey Li-ang (Pei-Liang) krallnn ykl: (Ts-k/Chu-ch Mengsn tarafndan Kansuda

kurulmu, Tabgalar tarafndan bakent Gu-tsangn igali ile 439ylnda yklmtr). Bu Hun Devletinin

Tabgalar tarafndan yklmas zerine buradan kaan TrkAina ilesince temsil edilen, Trksiys

hkimiyet uuru, Gktrk hkanlna kadar ulamtr.

440Eftalitler (sonralar Batda Avarlar olarak bilinecek olan Ak Hunlar), Maverannehir, Baktria, Horasan

ve Dou ran igal iin, Altay blgesinden gneye indiler.

441-442Atillann Birinci Balkan Seferi: Bizansn 434 tarihli anlama artlarn yerine getirmede gevek

davranmas, Attilnn 440dan itibaren Bizansa ynelmesini gerektirdi. Dzenlenen Birinci Balkan seferi

(441-442) Tuna boylarndaki mstahkem mevki ve kalelerin ele geiiyle Trakya istikametinde ilerledi.

Bizansn, Bat Romann araclyla bar artlarna riayeti garanti etmesi zerinesefer sona erdi. Artk

Balkanlar blgesinde Hunlara kar durabilecek bir kuvvet kalmam oluyordu.

442-460Lou-Lan Hun krall/devleti: in/Orta Asyada kurulmu Hun bakiyyesi bir Trkdevletidir.

445-453Attil tek bana Hun tahtnn temsilcisi. Kardei Bledann 445te lm ardndan Atilla, 453


14/146

ylnda lene kadar tek bana devleti idare edecek ve Avrupada tam bir Hun stnl yaanacaktr.

447Atillann kinci Balkan Seferi: 445de kardei Bledann lmyle devlete tek bana hkim olan Attil

gcnn zirvesine ulamt. Avrupada: Sava tanrs Aresin klcnn Attilnn eline verildii,

dolaysyla da yeryzne hkmetme yetkisinin tanr tarafndan Attiya verildii inanc dalga dalga

yayld. Bizansn yine bar artlarn uygulamadaki isteksiz tutumu kinci Balkan Seferi (447)ne sebeboldu. Bizans bakentini kuatmak zere Byk ekmeceye kadar gelen Hun kuvvetleri karsnda aman

dileyen mparaor Theosiosla artlar daha da arlatrlan yeni bir andlama yapld (Anatolios Bar).

Fakat hal uslanmayan Bizans imparatoru, elilik heyeti klfnda Attilya kar bir suikast teebbsnde

bulundu. Fakat bu teebbsten haberdar alan Attil, suikastlarn da arasnda bulunduu Bizans heyetine

dokunmad. Onu teskin iin gnderilen yeni elilik heyeti de Attily skin ve yumuak buldu. Zira Attil

artk d siyasetini deitirmi, Bat Romaya ynelme zamannn geldiine karar vermiti.

448-451Atillann Bat Roma Seferi: Atillaya verdisini vermeye devam eden ve bu srada kyl isyanlaryla

uraan Bat roma, ayn zamanda muhtemel bir karlama iin askeri hazrlklar yapmaktayd. Bufaaliyetlerden haberdar olan Atilla da 448den itibaren iki yl siyas ve asker hazrlklarn ardndan

diplomatik taarruza karar verdi. Daha nce evlenme teklifinde bulunan, mparator Valentinianus IIIn kz

kardei Honoriann teklifini kabul ettiini ve de eyiz olarak Honoriann hissesine den Roma imp.nun

ynetimine itirak hakknn tannmas isteini bildirdi. Teklifinin reddi zerine Attil, yarya yakn

Trklerden oluan Germen ve slv yardmc kuvvetlerinin bulunduu 200 bin kiilik ordusuyla, Orta

Macaristandan hareketle Roma zerine yrd (451). 20 Haziran 451 tarihinde Katalaunum (Troyes

ehrinin batsndaki Champagne ovasna doru)daiki ordu karlat (Catalauni Ovas arpmas). 24 saat

sren sava sonunda Attil, Roma ordusunu tam bir imha ile yok etmeden ordusunu sava meydanndanekti. Roma ordusu dalm, Bat Gotlar ve Frank kuvvetleri de sava meydanndan ekilmilerdi. stelik

Roma bakumandan Aetius bir ara yanllkla Hun kuvvetleri arasna dm, daha sonra kurtulmutu.

Attilnn ekilmesinin sebebi; Romann insan ve asker deposu olan Galya barbarlarn safd brakt ve

Roma mttefiklerinin sava gcn krd dncesi olsa gerektir. Gerekten de Roma desteksiz

braklm, Aetius da gzden dmtr.

452Atillann kinci Bat Roma Seferi: 451de Galyadaki Catalauni Ovas arpmasnda Roma ve Vizigot

kuvvetleri karsnda neticesiz savan ardndan Attil, 452 baharnda 100 bin kiilik bir ordu ile yeniden

talya seferine ktnda, Romann Hunlara kar karacak kuvveti kalmad ortaya kt. Attil, JuliaAlplerinden inip Po ovasna girdi. Amelia blgesini igale balamasyla mparatorluun o sradaki

bakenti olan Ravennann Hun tehdidi ile kar karya kalmas, Roma sarayn, halkn ve bar yapma

taraftar olan Senatoyu endie ve korkuya gark etti. Kilise de bartan yana idi. Papa Leo I. bakanlndaki

Roma bar heyeti, Attildan Romay esirgemesi ricasnda bulundu (Temmuz ortas 452). Ktlk ve salgn

hastalklarn da zorlamasyla bu emn kabul eden Attil, byk bir yanlgyla Bizans gibi Bat Romann da

kendi irdesine baland inancyla merkeze dnd.

453Atilla ld: kinci Bat Roma/talya seferinin ardndan Atilla, imdi srann Dnya hkimiyetinin

gerekleebilmesi iin, Orta Doudaki Sasanilerin itaat altna alnmasnda olduu inancnda idi. Fakat O,talya seferinden dnte, zifaf gecesinde kan kusarak, 60 yanda ld (453).


15/146

453-469 Avrupa/Bat Hunlarnn siyasi tarihinin sona ermesi: Yerine Hun tahtna geen oullar (srasyla;

lek (453-454), Dengizik (454-469), rnek (469) babalarnn yerini tutamadlar. Germen kavimlerine kar

yapt savata lekin lm ardndan, Dengizik de yeniden hakimiyet ve birlik urunda Bizans karsnda

can verdi. Ardndan Hun tahtna oturan rnek (469)in ise artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla,

kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dn Avrupa Hun mparatorluunun

tarihe intikali anlamna gelmekteydi. Bat kanadnn merkezi Tuna, dou kanadnn ise Dinyeper havalisiolan Hun imparatorluunun hkimiyet sahas iinde (370-453 tarihleri arasnda Dou Avrupa, Bat Avrupa

ve dier corafyalarda yaplan aknlar, savalar neticesinde) balca u topluluklar/kavimler

bulunmaktayd: Germenler (doudan batya): Dou Got, Gepid, Turciling, Sueb, Markoman, Kuad, Herul,

Rugi, Skir. slvlar (Orta ve Bat Rusyada): Veneda, Ant, Sklaven. ranllar (Kafkaslardan Tunaya kadar

dank halde): Alan, Sarmat, Batarna, Neur, Roxolan. Fin-Ugorlar (Uraldan Baltka kadar): eremis,

Mordvin, Merya, Vei, ud, Est, Vidivari. Trkler: mparatorluun her tarafna yaylm olarak Hunlar,

Karadenizin kuzey dzlklerinde Volgaya kadar Be-ogur, On-ogur, aragur, Azakn batsnda Akatir,

Volgann dousunda Sabar ve baka Trkktleleri. Saylar 45e ulaan bu kavimler/topluluklar/zmreler,

yalnz reisleri, efleri veya krallarnn devlete ballndan olumu olan bir siyasbirliin yesi idiler.Hun devleti dahilinde umumiyetle sulh ve skun hkm srerken, Roma imp. sk sk tb kavimlerin

isyanlaryla alkalanmaktayd. Bat Roma bu isyanlarla ancak Hunlarn yardmlaryla baedebilmekteydi.

Hunlarn bu isyanlara kar Romaya destei, ayn zamanda 436dan itibaren btn Germaniann Trk

idaresine gemesi neticesini verdi. Bu vesileyle u kavimler de Hun himiyet sahasna dahil edildi:

Burgondlar, Bayavurlar, Yuthanglar, aa Ren sahasndaki Franklar, Turingler, Longobardlar. Hatt Hun

hkimiyeti, Kuzey Denizi ve Man kylar ile Okyanus adalarna kadar kadar geniledi.

455-469Hun stnlnn sona ermesi ve tarihe intikali: Atilla Atillann lmnden (453) sonraimparatorluk kendi aralarnda atmaya balayan oullar arasnda paylald. Yerel halklarn

bakaldrlaryla da mcadele etmek zorunda kalan Hunlar, Pannoniada, yeri saptanamayan Nedao Irma

yaknlarndaki byk bir savata Gepidler, Ostrogotlar, Heruller ve baka halklarn birlii karsnda

bozguna uradlar (455). Bundan sonra nemli bir g olmaktan karak toplumsal ve siyasal adan

dalmaya yz tuttular. Son Hun babuu rnek (469)in ise artk Orta Avrupada tutunamayaca

inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dn ile Avrupa Hun

mparatorluu tarihe intikal etti.

460Eftalitler, Kuanlar Devletini ele geirerek Hindistan istila ettiler.

461-576Sabar Devleti: Mild 5. ve 6. yzyllarda Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzeyinde mhim tarih roller

oynam bir Trktopluluudur. Erken tarihleri hakknda kesin bilgiler bulunmayan Sabarlarn asl

yurtlarnn, Tanr Dalarnn bats ile li nehri sahas ve de Byk Asya Hun imp.na bal topluluklardan

biri olmalar icabeder. Sabarlar hakkndaki ilk kesin haberleri, 461-465 tarihleri arasnda Bat Sibirya

kavimleri arasnda yaanan g hdiseleri mnasebetiyle bilgi veren 5. y.yl Bizans tarihisi Priskosta

bulmaktayz. Bu habere gre, doudan gelen Avar basks karsnda Sabarlar yerlerini terkedip batya

ynelmiler, Altaylar-Ural dalar aras dzlklerde (bugnk Kazakistan bozkrlarnn gney sahas)

yaayan Ogur-Trk boylarn yurtlarndan atarak, Tobol ve im rmaklar evresinde yerlemilerdir. Aynsahada kurulduu bilinen Sibir Hanl (16. asr)nn da bakenti Sibir adn tayordu. Bu kelime zamanla


16/146

ok geni bir corafyay ifade etmitir (Sibirya). Ruslarn nce Sibir (sker) ehrini ele geirerek blgeye

verdikleri bu ad, Rus harekt douya ilerledike daha geni sahalar gstermi, bylece Sabar Trklerinin

htras gnmze kadar yaamaa devam etmitir. 503 ylnda Dou Avrupada Bulgar gruplarn

hkimiyetleri altna alan ve Sabarlardan kalabalk bir ktlenin 515 sonlarnda dil-Don arasnda ve

Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban boylarna yerlemesiyle Bizans ve Sasani mparatorluklar ile komu olan

Sabarlar, Dou Avrupa tarihinde nemli roller oynamlardr. Balak (Belek?) idaresinde byk apta askerfaaliyet gsteren Sabarlarn, Sasanilerle anlaarak, Bizansa kar savatklar (516), Ermeniye blgesine

aknlar yaptklar ve arkasndan Anadoluya girerek Kayseri, Ankara, Konya dolaylarna kadar ilerledikleri

bilinmektedir. Sasanilerle yaptklar savalarda hayli ypranan Sabarlar, 557ye doru da Avarlardan ar

bir darbe yemilerdir. Ksa sre sonra ise Sabar sahas, Kara Denize kadar hkimiyet sahasn genileten

Gktrk idresine girmitir. Gney Kafkasyadaki hkimiyetlerine de 576da Bizans tarafndan son verilen

Sabarlar, Kr nehrinin gneyine yerletirilmilerdir. 7. yzyl ortalarna kadar dank halde yaamlar, bu

sralarda ortaya kan Hazar Hkanlnn esas ktlesini tekil etmilerdir.

469Son Hun babuu rnek: 455 bozgunu ardndan rnek, artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla,kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dnd (469). Bu Avrupa Hun

mparatorluunun tarihe intikali anlamna geliyordu.

470Ak Hun hkmdar Kn-Hann Gupta Devletini ortadan kaldrmas: Yazdgird II zamannn (438-457)

sonlarna doru Uar-Hun/Ak Hunlarn banda bulunan Eftal (Abdel) hnedanndan, Kn-han ran i

ilerine kararak, himyesine ald valahd Peroz (Frz)u Sasani tahtna karm (458-484), hkimiyetini

Kuzey Hindistana doru genileterek orada, banda Skandaguptann bulunduu Gupta devletini

datmt (470e doru).

484Ak Hun/Eftalitler, Ceyhun kylarnda Sasanileri malp ederek Herat blgesini aldlar ve Sasanileri

yllk vergiye baladlar.

VI. yzyl

534 Tabga Devletinin ikiye bln: 480den itibaren Kua ve etrafn Juan-juanlara kaptran ve 494de

bakenti, Devlet meclisinin muhalefetine ramen, bozkr blgesinden gneydeki in merkezi Lo-Yanga

nakleden mparator Hong II (Hio-wen, 471-499), Trktresine kar arlk kazanan bu soysuzlamay

(479da yalnz bakentte 100tapnak ve 2000den fazla rahip bulunuyordu) 495 ylnda, Trkrfn,

geleneklerini, giyimini, Tabga dilini ve hatt yazmalarda Trke tbirlerin kullanlmasn yasaklamakla

tamamlad. Tabiatiyle Trkatalarnn asker vasfn kaybeden Tabga devleti,yeni blgenin ve yerli in

halknn yol at iktisd ve sosyal sebeplerden de gittike gcn kaybetmekte idi. Btn Kuzey ine

hkmetmi olan bu devlet 534e doru (Ho-nanda) Dou Weileri ve (ang-anda) Kuzey veya Bat Weileri

olarak ikiye ayrldve ksa zaman sonra btn arazileri inli hnedanlara intikal etti.

540-550 Son Gupta imparatoru Vishnuguptann saltanat.

550-557 Tabga Devleti ve siyasi varlnn tarihe intikali: 534 ylndaki blnmenin ardndan hzla


17/146

inlileen ve in siyasi ve kltrnn tesiri altna giren bu iki Tabga devletinin topraklar inli

slalerlerin eline geti. Dou Weilerinin siyasi hakimiyeti ve topraklar yerini Tsi/Chi slalesine (550-557),

Bat Weilerinin siyasi hakimiyeti ve topraklar ise yerini Chou sllesi (557-581)ne terketti. Bylece

Tabgalar siysi tarihten silindiler.

552-745 Trk kelimesini Trkdevletinin resm ad olarak ilk kullanan siyas teekkl Gktrkhkanl:Trkler, Yuan-Yuan mparatorluunu ykarak TrkHanln kurdular. Bu TrkHanl, ekl olarak Bat

ve Dou diye iki Hanla blnecektir.

552I. Gktrk Kaanlnn kurucusu Bumin Kaan ld.

552-582/630 I. Gktrk Kaanl: Gktrk devletinin kurucu yabgusu Bumin, bir Tles isyann

bastrdktan sonra (546), Juan-juan hkmdar ile edeer olduunu gstermek iin onun kzyla evlenmek

istemi, fakat bu istei reddedilmitir. Bunun zerine bir Tabga prensesi ile evlenen Bumin, vurduu ar

darbe neticesinde Juan-juan devletini ykm (552 balar) ve resmen l-kagan unvann alarak, tken(Eski Hun mp.nun bakent blgesi) merkezli mstakil Gktrk Hkanln kurmutur (552). Kendi

manev arl altnda olmak zere devletin Bat kanadnn idaresini kardei stemi (temi, She-ti-mi 552-

576)ye veren Bumin, ayn yl ierisinde (552) lmtr. Bat kanadnda stemi, dounun yksek

hkimiyetini tanyan ve fetihlerine devam ederken, tkende (Dou kanadnn bana da) Buminin

oullar Ko-lo (Kara) ve arkasndan da kardei Mu-kan (553-572) gemitir. Mu-kan ve steminin banda

bulunduu Gktrk hkanl bu devrede hametli ana ulamtr.

552-576 I. Gktrk Kaanlnda stemi (Bat kanad kagan 552-576) ve Mukan (tkende dou kanadkagan 553-572) dnemi.

552-576 Buminin olu Gktrk devletinin batkanad kaan stemi (552-576) dnemi: steminin

kumandas altndaki imparatorluun bu bat ordusu da, kendi blgesinde harektlara devam etti. Ksa

srede Altaylarn batsn Isk gl ve Tanr dalarna kadar hkimiyeti altna ald. Asker ve siyas faaliyet

ve temaslar sonucu Bizans ve Sasani gibi dnemin iki byk imparatorluunu Gktrk politikas izinden

yrmeye zorlad. Bylece Gktrk hkanln bir dnya devleti payesine ykselmi oldu. stemi pek

Yolunu ve ticaretini ele geirmek iin, Sasaniler ile ibirlii yaparak Ak-Hunlarn siyasi varlna son verdi

(557) ve bu amacna ulat. Ak-Hun topraklar iki devlet arasnda paylald. Bylece Ferganann bir ksm,

Bat Trkistann gneyi, Kgar, Hoten vb. blgelerin Gktrklere intikali ile -Asya kervan yolu (pekYolu) da nc defa Trklerin eline gemi oluyordu.

553-572 Buminin olu Gktrk Devletinin dou kanad kaan Mu-kan (553-572) dnemi: 555 ylnda son

Juan-juan kalntlarn da ortadan kaldran Mu-kan kaan, doudaki Ki-tanlarn ve kuzeydeki Krgzlarn

lkelerini de hkimiyet sahasna dahil etti. Arkasndan ine ynelerek; nce inde Tabgalarn yerine

gemi olan Chou hnedan (557-581) ve sonra da dier inli Tsi (Chi) hnedan (550-557)n bask altna

ald. Bu suretle batda steminin harektlarndan bunalan ve Gktrklere kar inden yardm isteyen

Ak-Hun Eftalit Devletine ve Maverannehir blgesine in asker desteini kesmi oldu. 100 bin kiilik

byk bir orduya malik olan Mukan kagann, 564 ylnda Tsinin bakenti Tsin-yang muhasara ettmesiyleGktrk bask ve nfuzunu daha bir iddetle zerinde hisseden in Chou imparatoru Wu-ti, Gktrk


18/146

basksn Mukann kz Aina ile evlenmek suretiyle (568) hafifletebildi. Grld zere ksa srede

mparatorluun Dou kanad, bata in olmak zere blgede Gktrk hkimiyetini gerekletirmi oldu.

553-568 Trkler ve Sasaniler, Eftalitleri ortadan kaldrmak iin ittifak ettiler.

557Eftalit/Ak Hun Devletinin, hakimiyetinin sonu: randa Anrvn byk bir devlet adam olarakbelirdike, Ak Hun-Eftalitler snkleti. 552 ylnda Orta Asyada Gktrk hkanl kurulup stemi Yabgu,

Maverannehir blgesinde faaliyete getii zaman ise, iki byk imparatorluk arasnda skan Ak Hun-

Eftalit Devletinin, Gktrklerin mcadeleye giritikleri Juan-juanlarla olan siys ve shr rbtalar da

fayda vermedi. Anrvn ile steminin ortaklaa hareketleri neticesinde Ak Hun iktidr ykld ve lke

Gktrklerle ranllar arasnda paylald (557). Son temsilcisi Ak Hunlar olan ve kol hlinde gelimi

olan Hun siys hkimiyeti -Kafkasyadaki (Derbend kuzeyi-Hazar denizi arasnda) Hunlarn Hazar

Hkanl idaresine girinceye kadar sren ksa hkimiyetleri dnda-bu suretle tarihe karmaklaberaber,

Hunlara mensup Trksoyundan eitli ktleler, byk Hun anda ahsiyetini bulan zengin kltrleri ile

greceimiz gibi, Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnda, Tabga, Gktrk, Trgi, Karluk, Uygur, Ouz,Bulgar, Sabar, Hazar, Kuman Peenek vb. gibi trl adlar altnda ve yeni, gl devletler, imparatorluklar

kurarak yaamaa devam etmilerdir. Trkmilleti denilen byk ilenin ocuklar olan bu ktleler, ayn

zamanda Rus, Macar, slv-Bulgar, Romen, Grc devletlerinin kurulu ve gelimelerinde balca rol

oynamlar ve daha sonraki btn Trk-slm siys teekkllerine asker, hukk ve sosyal ynlerden ana

kaynak vazifesini grmlerdir.

557-579 inde Chou sllesi, TrkTabgalarn yerini ald. Gktrk kagan Mukan tarafndan ortadan

kaldrld.

558-805 Avar Hkanl: Avar Hkanl: Frank Krall ile Bizans imparatorluu arasnda Orta Avrupada,Hun, Sabar ve Ogur kalntlarnn bir karm olarak kurulan devlet, blgedeki eitli Germen ve slv

kablelerini de hkimiyeti altna alarak 250 yl Avrupa siyasetine yn vermitir. Hkimiyet sahas bugnk

Macaristan, Arnavutluk, Hrvatistan, ekoslovakya, Avusturya ve gney Almanyay kapsamaktayd.

Avrupa Avar hkanl kurucularnn Trkl, aratrmalar ilerledike daha da kesinlik kazanmtr. Asl

ekirdeini Trkunsurunun tekil ettii Avar ordusunda, kalabalk Germen ve slv yardmc ktalar da

kullanlmaktayd. Avar Hkanlnn zellikle slv kavimleri zerinde byk tesiri olduu anlalyor. 4.

yzyla kadar Germen Gotlarn, daha sonra Hun mparatorluuna bal olarak Trklerin hkimiyetine

giren slv topluluklarnn tarihi o zamandan itibaren aa yukar Trk tarihinin bir paras durumuna

girmitir. Kalabalk slv ktlelerinin eitli Dou Avrupa blgelerine ve Balkanlara dalmas hdisesi

daha ok Avarlar devrinde vukua gelmi ve bu byk ldeki gler Avar hkanlnca ihtiya duyulan

toprak mahsullerini elde etmek iin onlara tarm ileri, ayn zamanda, snr bekilii yaptrmak maksad

ile Avar idaresi tarafndan hazrlanm ve tatbik edilmitir. Bu suretle trl slv kabileleri bugnk

ekoslavakyaya, Elbe nehri boyuna, Dalmaya kylarna, Balkanlara sevkedilmilerdir. Bylece, 584de

piskopos Suriyeli Johannesin ifdesi ile Eskiden ormanlardan dar kmaa cesaret edemezken, Avarlar

sayesinde savaa alan ve altun, gm, at srs sahibi olan slvlarn sistemli grlmeleri yolu ile

gnmz Orta ve Dou Avrupa etnik haritasnn Avar hkanl tarafndan izildii anlalmaktadr.

Bugn Kafkaslarda yaayan Avar zmresinin de onlarn torunlar olduu kabul edilir.


19/146

567-569 Gktrk-Bizans yaknlamas ve ittifak: Akhun topraklarn paylamada istediini elde

edemediini dnen Sasani Anuirvan, pek Yolu ticaretinde Gktrklere sknt karmaya balad.

stemi, Sasanilerle uzlama midinin kaybolduunu grerek Bizansla ittifak siyasetine yneldi. Bu amala

stanbula bir heyet gnderdi (567. Heyet banda Sogdlu bir ipek tciri ve diplomat olan Maniakh

bulunmaktayd). Bu, Orta Asyadan Bizans (stanbul)a giden tarihin kaydettii ilk resm heyet idi. Trk

heyetini ilgi ile karlayan imparator Justinos II, kendisine gnderilen skite (yani Trke) mektuptan veManiakhdan dinledii ekliyle meselenin ciddiyetini anlam ve bir ittifakandlamas iin de Trk

hkanna umm vli Zemarkhos bakanlnda bir heyet gndermitir (569 Austos ba). Karadeniz-

Kafkaslar-Hazar Denizi-Aral gl arasndan Talas yolu ile Tanr dalarndaki Ak Da (Altun Da)daki

Trkhkannn huzuruna kan heyetle bir anlama yaplm ve stemi siyasetinde baar salamtr.

6. yzyl sonlar Eftalitler, Avar Hanln kurmak zere batya Rus steplerine gtler (6. yzyl

sonlar).

572Mukan Kagann lm: steminin faaliyetleri de dhil, imparatorluk adna yaplan btn faaliyetlerin,kendi adna yapld Dou Gktrk hkan Mukan 572de ld. Devleti muazzam bir genilie ulatran

Mukann htras Orhun Kitabelerinde aksini buldu. Bu byk hkann tkende dzenlenen muhteem

cenze treninde, Bizans imparatorluu da dahil, komu devlet ve kavimlerin heyetlerinin de hazr

bulunmas, devletin ulat saygnln bir iaretiydi. Mukandan sonra da bu saygnlk devam etmitir.

Zira Mukandan sonra devletin bana geen kardei Ta-po (572-581)yu tebrik iin, 100 bin top ipek hediye

gnderen Chou imparatoruna ve yine eitli hediyeler gnderen Tsi (Chi) imparatoruna Trkhkan,

Oullarm diye hitap etmekteydi. Bu, btn Kuzey inin Trkhimyesine alndnn da bir

gstergesiydi.

572-581 Ta-po kagan ve Gktrk Devletinin merkez hkanl (Dou kanad)nn ikiye bln:Mukandan sonra merkezdeki dou kanadnn bana geen kardei Ta-po (572-581), snrlar olduka

genilemi olan Gktrk Devletinin, kendi idresindeki Dou kanadn da yine ikiye bld. Bu Dounun

dousuna, kardei Ko-lonun olu -tu (bara)yu, batsna da kk kardei Jo-tan kagan (kk

kagan) unvanlar ile tayin etti. Kendisi de bir Tsi prensesi ile evlenme sevdasna kapld. stelik, bir Buda

heykeli ve tapna yaptrarak, Trkitim hayatna uygun olmad eskidenberi bilinen Budizmi lkede

himyeye kalkt. D politikada da yanl admlar atld. Gktrk hameti zevle yz tutmu gibi idi. Tsi

Devletinin, Chou hnedan/devleti tarafndan yklmas (577) zerine, oradan kaarak kendisine snan bir

Tsi prensini in kagan iln etmesi, Choularla arann almasna sebep oldu. Bu sebeple kalabalk bir

ordu ile Pekin blgesine doru ilerleyen Ta-po, kendisine bir inli prenses vaad edilerek durduruldu.

Ayrca Choulular, Tsi prensinin de kendilerine teslimini art komulard. Bu istei dorudan deil de, bir

av esnasnda Tsi prensinin karlmasna gz yumarak dolayl yoldan yerine getirmesi, millet nazarnda

Ta-ponun itibrn sarst.

572-591 Sasanlere kar Trk-Bizans ittifak ve Sasani-Bizans atmalarndan istifade ile Gktrklerin

Azerbaycana hakim olmalar: Bu atma srasnda hkimiyetini Harezm zerinden Kafkaslarn

kuzeyindeki Kuban rmana kadar yaymaa alan Gktrkler, Azerbaycana da girmilerdi. Fakat bat

istikametindeki bu Gktrk ilerleyii ve Sasanilere kar ortak hareket, Bizansn da blgedeki baz plan vesiyasetleri sebebiyle gecikmi ve ancak nirvnn olu Trk-zde (steminin torunu) lakapl Ormuzd


20/146

IV (579-590)un son yllarnda (588) yaplabilmitir [s.101]. Bu gecikmenin sebebi, Bizansn, Gktrklerin

dman olan Avarlara himye ile kucak amas ve Gktrklerin balant kurarak destek almak istedii

Gney Kafkasyadaki Sabar Trkktlesini 576ya doru datarak Gktrk ilerleyiinive hzn kesmek

istemesidir.

576 Hazarlar: Trklerin, Kafkaslar istilas ve Hazar Hanln kurmalar.

576stemi Kagann Krmdaki Bizansa ait Ker (Bosporos) kalesini ele geirmesi.

576Gktrk bat kanad kagan stemi ld: Merkezde (Dou Gktrk) yaanan i sarsntlara bir de Bat

kagan steminin lm eklendi (576). Ben, esirlerimiz olan Uar-Hunilerin hangi yoldan Bizansa

gittiklerini biliyorum. Bize kar gelmek cesaretini gsteren Alanlar, On-ogurlar gryorsunuz.

Romaya da geleceiz diyerek, Gktrk snrlarnn Kafkasyann kuzeyine ulatn ortaya koyan stemi,

hedefte Bizansn olduunun iaretini vermi ve bunu gerekletirmek iin de Krmdaki Bizansa ait Ker(Bosporos) kalesini ele geirmitir (576). Bu tarih ayn zamanda, Manurya snrlarndan balayarak

Karadenize kadar uzanan Gktrk hkanlnn, genilemesinin son noktasna ulat tarihdir.

576-603 Tardu Kagan: stemiden sonra Bat kanadnn bana olu Tardu (576-603) geti. Cesaret ve

saval babasn hatrlatmakta idiyse de, Ta-ponun am olduu ayrlk izgisini, siyas ihtiraslar

sebebiyle bsbtn derinletirmekten kurtulamad. Dou Kanadnda barann hakimiyetini kabul

etmeyen Ta-lo-pien, in ynlendirmesiyle Tardunun yanna geldi. Siys ihtiras peine den Bat yabgusu

Tardu, Doudaki yeni hkanla devletin tamamna hakim olmak iin mcdeleye balad.

581Gktrk dou kanad kagan Ta-po ld: Ta-po kagan, 581de lrken kendi olu yerine Talopiennin

hkan olmasn istediyse de, Toy/Devlet Meclisi bu istei reddederek (zira Talopien, Mukan kagann, asil,

yni Trksoyundan olmayan hanmndan idi) Ta-ponun yerine Ko-lonun olu bara hkanla

getirilmitir.

581-587 bara kagan: Tapodan sonra Merkezdeki Dou Hkanlnn bana geen bara karsnn

telkinlerine kaplarak ine, Sui Hanedanna kar ordu sevketti. Kendisi bir Chou prensesi olan Tsien-ki,

Choular altederrek iktidar devralan Suiler (581-618)den intikam almak istiyordu.barann i

karklklar bertaraf etmeden in zerine ynelmesi Gktrk Devletinin 582 ylnda kesin olarak ikiye

blnmesi sonucunu verecektir (bkz.: 582, 587).

582Gktrk dou kanad kagan Ta-po ld: Ta-po kagan, 581de lrken kendi olu yerine Talopiennin

hkan olmasn istediyse de, Toy/Devlet Meclisi bu istei reddederek (zira Talopien, Mukan kagann, asil,

yni Trksoyundan olmayan hanmndan idi) Ta-ponun yerine Ko-lonun olu bara hkanla

getirilmitir.

581-587 bara kagan: Tapodan sonra Merkezdeki Dou Hkanlnn bana geen bara karsnn

telkinlerine kaplarak ine, Sui Hanedanna kar ordu sevketti. Kendisi bir Chou prensesi olan Tsien-ki,Choular altederrek iktidar devralan Suiler (581-618)den intikam almak istiyordu. barann i


21/146

karklklar bertaraf etmeden in zerine ynelmesi Gktrk Devletinin 582 ylnda kesin olarak ikiye

blnmesi sonucunu verecektir (bkz.: 582, 587).

582in entrikalar ve I. Gktrk Hkanlnn, Bat ve Dou Gktrk hakanl olmak zere resmen, kesin

olarak ikiye ayrlmas: Bumin kagan zamannda idar olarak eklen ikiye ayrlm olan Gktrk hkanl,

582 ylna gelindiinde Douda bara, Batda ise Tardu idaresinde iki kanad eklinde idi. Bu arada dahilisknt ve alkantlar yaanmaktayd. Her iki kagan da bir dierini kabullenmek istememekteydi. Buna in

entrikalar da eklenince kanlmaz sonu gerekleti. Zira barann ine ordu sevkine Sui imparatoru

Wen-ti, in ehirlerinde imtiyazl ticaret hakkna sahip 10bin kadar Trk inden uzaklatrarak karlk

verdi. Bunun zerine bara ine sefer dzenledi. inliler entrikalarn daha da arttrd. Wen-ti, yabgu

Tarduya altn kurt bal bir sancak gndererek, onu Gktrk hkan olarak kabul ettiini bildirdi. htirs

alevlenen ve barann ine kar ortak asker harekt isteini reddeden Tardu, hkanln Dou

kanadnn yksek hkimiyetini tanmadn iln etti (582). Bylece Gktrk hkanl resmen ikiye

blnm oldu. Bu entrikalar ile, 350 yldanberi ilk defa inde siys birlii kuran ve daha sonra iktidara

gelecek olan kudretli Tang sllesine siyas zemin hazrlayan Sui sllesi, inde iktidarn pekitirirken,Trkhkanl da: bara idaresindeki Dou Gktrk hkanl ve Tardu idaresindeki Bat Gktrk

hkanl adyla ikiye ayrlyordu.

582-630 Gktrklerin Bat ve Dou Gktrkleri olmak zere iki ayr devlete blndkleri dnem.

587Dou Gktrk hakanlnn ine tabi olmas ve bara kagann lm: bara, Tardunun istikllini iln

etmesinden sonra birok cephede mcadele etmek mecburiyetinde kald. inli diplomat-general ang-sun

eng ile mcadele yannda onun kkrtt Trkkumandanlaryla da mcadele ediyordu. Yine Ta-lo-pienebal olduklar gerekesiyle, baz yksek rtbeli kumandanlarn, gerek vazifeden uzaklatrmak, gerekse

de cezalandrmak yoluyla bertaraf etmekteydi. bara, gcnden ok ey kaybettiini grm ve zellikle

de Tardu-Ta-lo-pien ikilisinin tehdidini yakndan hissetmekteydi. O da Tardu gibi in Sui imparatorundan

asker destek ve bar istemek zorunda kald. Trkhkannn isteklerini memnuniyetle kabul eden Wen-ti,

yardm ve bar grmeleri iin adamlar diplomat Y King-tsi ve ang-sun engi gnderdi. Bu iki inli,

Trkbakentinde Trkhkannan hakaretedecek kadar ileri gittiler, ses karlamad. in imparatorunun

olu olduunu kabul eden hkan en/ bende iln ettikten sonra lkelerine dndler. Btn bu

gelimeler neticesi Dou hkanl in hkimiyeti altna girmi oldu. Gelinen noktay yeterli grmeyen in

imparatoru, daha da ileri giderek Trkleri, ince konumaya, inliler gibi giyinmee, onlarn detlerinikabule tevik ve mecbur etmesi iin baraya baskda bulunmaya balad. barann kltrel asimilasyon

amacn gden Wen-tiye verdii cevap, Trkmill kltr tarihi asndan dikkate deer ibretler

iermektedir: Size bal kalacak, hara verecek, kymetli atlar hediye edeceim. Fakat dilimizi

deitiremem, dalgalanan salarmz sizinkine benzetemem, halkma inli elbisesi giydiremem, in

detlerini alamam. mkn yoktur, nk bu bakmlardan milletim fevkalde hassastr, det arpan tek bir

kalp gibidir. Ancak siyaseten de olsa bara unu da ilve etmekten geri duramamtr: Sui imparatoru

dnyann gerek hkimidir. Gkte iki gne olmad gibi, yerde de iki hkmdar olmamaldr. Byk

Gktrk hkanlnn paraland, tb ktlelerin ayakland/ayrld, Trkktlelerinden bazlarnn

ine ilticya balad, hkmdar ilesi mensuplarnn birbirine girdii bu kark devrede bara ld(587). Yerine kardei u-lo-hou (=Ye-hu kagan) ve arkasndan da Toy tarafndan Tulan (588-600) hkan


22/146

seildiyse de kt gidiatn nne geilemedi.

588-599Bat Gktrk kagan Tardunun batdaki baarlar: Hoten blgesini hkanla balam olan Tardu,

Ormuzd IV Trk-zde zamannda (ran-Bizans mcadeleleri esnasnda) ran i ilerine mdahalelerde

bulunmutur. Derbend kuatlm, yine bir Gktrk ordusu da Hert ve Bgds havlisine girmitir (588-

599). Bu Trkordusunu durdurmay baaran Sasani kumandan Bahram p, Ormuzd IVu tahttanindirerek, onun olu Hsrev Pervizi ran tahtna oturttu. Ancak onun da kamas zerine kendisini

ehinh iln ederek Sasani tahtna oturan Bahram, Bizans karsnda yenilince lkesinde tutunamad ve

Gktrklere snd. Tardunun bu baarlar Bizans karsnda psikolojik bir stnlk sallyordu. Yine

in kaynaklarnn ifadesine gre tken, Kuzeybat Moolistan, Aral havlisi, Kgar, Maverannehir ve

Merve kadar Horasan havlileri zerinde hkim bulunan ve ulu hkan olarak Bilge Kagan nvnn

tayan Tardu, Bizans mparatoru Maurikiosa bu stnln yazd mektubun balnda yle ifde

etmitir: Dnyann yedi rknn byk babuu ve yedi ikliminin hkmdar Hkandan Roma

imparatoruna.

588-600 baradan sonra Dou Gktrk hkanl tahtna kardei u-lo-hou (=Ye-hu kagan) ve arkasndan

da Toy tarafndan Tulan (588-600) hkan seildi.

VII.Yzyl

600inli Sui imparatoru Wen-tinin de kkrtmasyla, 582 ylnda hkanln Dou kanadnn

yksek otoritesini tanmayan ve batda kendi istikllini iln eden Tardu, her iki kanad da kendi

idresinde birletirme abas iindeydi. inin, Tulan hkana kar kardei Ki-min (Tu-li)i

tutarak Dou hkanln kartrmas zerine ine kar sefere kt. inli general ang-sun

engin su kaynaklarn zehirlemesi sebebiyle, byk asker ve at kaybna urad (600).

600-609 Tulann ardndan Dou Gktrk hkanl tahtna Ki-min (=Tu-li) oturdu: Bata ang-

sun eng olmak zere inin amac, Gktrk hkanln kertmek ve hatta Trkkltr ve

varln yok etmek idi. Bu amala raporlar hazrlanmakta, Gktrk ilesi birbirine drlmekte,

entrikalar evrilmekte idi. inin muvafakati ile Tulandan sonra tahta Ye-hunun olu Ki-min

(=Tu-li, 600-609) geirilmiti. Kars bir inli prenses (Tsien-kin) olan Ki-min, Dou hkanln

da hkimiyeti altna almaya alan Tarduya kar kullanlmakta idi. Ki-min, tam bir in kuklas

idi. 607 tarihli bir mektubunda Hametpenhn ciz bir bendesi olduunu syleyen Ki-min,

daha da ileri giderek, atas barann kabul etmedii Trk kavmini inliler gibi yapmaa hazr

bulunduunu ifade edebiliyordu.

603Bat Gktrk hakanlnda i isyanlar ve Tardunun lm: Batdaki stn baarlara karn,

Douda in entrikalarnn da kkrtmasyla birbirleriyle mcadele eden Dou-Gk Trk

hkanlar Tulan ve Ki-mine kar, Tardunun sert bir tutum taknmas, bata Tlesler olmak zereTrkboylar ve yabanc kavimlerin isyanlarna sebep olmu, bu i isyanlar bastrma urunda


23/146

mcdele ederken Kuku-nor havalisinde Mool T-y-hunlar arasnda kaybolmutur (603).

603-619 Bat Gktrk kagan Ho-sa-na (u-lo Kagan) ve Suilerle ibirlii: syanlarn artt,

nizamn bozulduu Bat Gktrk hkanlnn bana getirilen Tardunun torunu Ho-sa-na, Dou

hkanlna kar Suilerle ibirliine kalkm, hatta lkeyi terkederek in saraynda yaamaa

balamtr. Dou Gktrk hkan i-pi kagan bunu teslim alarak ldrtmtr (619). Ho-sa-

nadan sonra Toy, Tardu soyundan i-koeiyi hkanla getirmi, dzelmee balayan asyi ve

nizam, Tardunun kk torunu Tong Yabgu (619-630) zamannda gerek anlamda

salanabilmitir.

609-619 Ki-minin yerine olu i-pi (Shih-pi) kagan Dou Gktrk tahtna oturdu (609-619): i-pi,

babasndan dili karak, inli bir prensesle evli olmasna ramen, onu Trkmenfaatleri iin ine

kar bir paravan olarak kullanmay baard. inin Gktrk i ilerine mdahalesini nleyen i-pi,

5-6 yl gibi ksa bir zamanda Dou Hkanl topraklarndaki karklklar bertaraf ederek, batda

Tibete, douda da Amur nehrine kadar tekrar itaat altna ald (615). Endieye kaplan Sui

hkmdr yeni fitne planlarn devreye soktu. Fakat hkan bu tuzaklara dmedi. ine verilen

yllk harac kesildi. ine kar sava hazrl balad. i-pinin amac, kuzey eyaletlerini gezmeye

kan in Sui hkmdar Yang-tiyi yakalamakt. Fakat hkann inli kars -eng tarafndan

haber ulatrld ve Yang-ti sratle geri dnmeye balad. Takipi Gktrk svarilerince an-side

Yen-men (bugnk Tai-hien) mevkiinde kuatlan ve zntsnden alad rivayet edilen

hkmdarn imdadna yine bu inli prenses yetiti. Prenses -eng, Gktrk lkesinde byk bir

isyan kt iyasyla Trkordusunun geri ekilmesini salad (615).

615-619 Dou Gktrk kagan i-pinin in i siyasetine mdahalesi ve Sui Hanedannn sonu

(618): Sui kral Yang-tinin 615 ylnda Gktrk ordusu karsnda zor duruma dmesi inde i

karklklara sebeb oldu, dahil muhalefet gittike younlat. Bu sefer de in ileri gelenleri

Gktrklere snmaya baladlar. i-pi, imdi in siyasetini, kar silah olarak ine kar

kullanmaya balad: i-pi, in sarayn yamalayarak ele geirdii deerli eserleri Trkhkanna

sunan Liang Shi-tuyu in kagan, 617 iln ederek, kendisine kurt bal bir sancak verdi. Liu

Wu-Chou adl dier bir kumandan da Bat in kagan iln ederek, Suilere kar sefere kard.

i-pinin siys faaliyetlerinden tarih bakmdan en nemlisi ise, in umm vlilerinden Li Yan

desteklemesi olmutur. Onunla yaplan bir anlama sonucu; Trkordusunun da yardm ile Li

Yan, Suileri in tahtndan uzaklatrm, bakent ang-andaki imparatorluk servetini Trk

haknna takdim etmi, 30 bin top ipek ve yllk vergi vermeyi kabul etmitir. Bu suretle Trk

desteini alan, Sui sllesini iktidardan uzaklatran Li Yan, inde 300 yl kadar srecek olan

nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi de Kao-tsu (618-626) unvan ile in imparatoru

olmutur.


24/146

618-906 inde Sui Hanedannn sonu ve Tang Hnedanlnn kuruluu: Dou Gktrk kagan

i-pinin destei ile Sui sllesini iktidardan uzaklatran Li Yan, inde 300 yl kadar srecek

olan nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi de Kao-tsu (618-626) unvan ile in

imparatoru olmutur.

619ktidar dneminde Dou Gk Trkhkanln in boyunduruundan kurtaran i-pi kagan

ld.

619-621 Dou Gk Trkhkanlnda i-piden sonra yerine kardei u-lo (619-621) geti. O da

kardei gibi ine kar sert bir siyset gtmekteydi. Bu sefer Tang sllesine kar Sui sllesini

destekleyen u-lo, kars -eng tarafndan zehirlenerek ldrld.

619-630 Bat Gktrk kagan Tong Yabgu ve son istikrar: i-koeinin ardndan hkanla

Tardunun kk torunu Tong Yabgu getirilmi ve onun zamannda gerek anlamda i istikrar

salanabilmitir. Akll ve cesur, mhir bir sava ve sekin bir taktiki olan Tong-Yabgu, Tlesler

(Orhun, Tola rmaklar ile Aral-Kafkaslar arasnda bulunan)i hkimiyeti altna alm, gneyde

Gandahara kadar ilerleyerek ranllar yenmi, in ile dostane ilikiler kurmutur. Bir ka yz bin

kiilik gl bir svari ordusuna mlik olan Bat Gktrk hkanlnn merkezi, Talas ehri

(bugnk Evliy Ata)nin 75 km gneydousundaki Bin-vul (Bin-bulak/bin pnar) mevkiinde idi.

621-630 Son Dou Gk Trkkagan Kie-li: u-lonun yerine geen kardei Kie-li de prenses -

eng ile evlenerek onun kuklas olmutur. Kie-li, ine yapt plansz iki asker teebbs

baarszlkla neticelenince, millet nezdinde itibarn kaybetti. Tardular, Bayrkular, Uygurlar

ayaklandlar (627). Tardu babuu -nann darbeleri ykc oldu, bu karklk ve isyan ortam,

birok inlinin tekrar ine dnne sebep oldu. Ki-tanlar ve dier baz kavimler in ile temasa

gemeye, snr boylarnda yaayanlar ine balanmaya baladlar. Gktrk hkan Kie-li,

kuatt bir ehri malub olarak terkedip ekilirken, yakalanm ve in bakentine gtrlmtr

(630).

622-628 Herakleiosun Sasani bakenti Medn (Ktesiphon)e kadar uzanan srekli seferleri (622-

628): Bizans seferleri ile Sasani imparatorluu byk sarsntlar geirmeye balam, bylece

sonraki yllarda slmiyetin randa ksa srede hakimiyet kurmas iin nemli bir zemin

olumutur. Bu duruma er-Rm Sresinde de iaret olunmaktadr.

630inliler, tken blgesi (Dou Gktrk hakanl topraklar)ni igal ettiler.

630Dou Gk Trkhakanlnn ykl: Son kaan Kie-linin lm ardndan Tang imparatoru Tai-tsung

(627-649), kendini ayn zamanda Gk TrkKagan ilan etti. Bylece 630 tarihinde resmen Dou Gktrk

istiklli sona ermi oldu. Hkanla bal kabileler ve yabanc topluluklar dalm,herkes bann aresine


25/146

bakmaya balam, kimisi de areyi ine snmakta bulmutur. Aina ilesinden gelen baz kaganlar ise,

in saraynn emrinde olarak saraya hediyelerle sadakat ziyaretleri yapan, imparatordan eitli unvanlar

alan birer kukla durumuna dmlerdir. Gktrk tebas Trkler, Kuzeybat inde (Ordos) Sed boyunki

6 Eyalet blgesine yerletirildi. inlilemesi de beklenen bu Trkler 50 yl boyunca kimliklerini

unutmamlar, hatta baz ufak bakaldrlarda da bulunmulardr: Aina soyundan bir prens, Altaylarda

Trkhkanln ihyya alm (646-649), On-oklarn banda bulunan Gktrk hkmdar soyundan Tu-i kendini kagan ilan ederek, Tibetlilerle ittifaka girimitir. Bu bakaldrlardan belki de en nemlisi ve

dikkat ekici olan, bir Gktrk prensi olan Kradn 639 ylndaki teebbsdr.

630Tong Yabgunun lm ve Bat Gktrk hakimiyetinin sona erii: Hkanln bu son deminde yaanan

parlak yllar, Nu-i-pi ve Karluk isyanlaryla glgelendi. stelik Tong Yabgunun, (To-lular lii) amcas

ile mcadelesi esnasnda lmesi (630) devletin sonunu getirdi. Nu-i-piler kendi hkanlarn semek

istedilerse de, sonunda Tong Yabgunun olu Se-Yabgu zerinde birlemiler, fakat bu seferde Tleslerin

ayaklanmas devletin ine balanmas neticesini verdi. Merkezdeki Dou Gktrkleri gibi batdaki bu

Gktrk hkanl da ine tabi olmaktan kurtulamad.

630-1016 Hazar Hkanl: Sabarlarn devam olan Hazarlar, 558-630 aras Gktrklerin Batdaki en u

kanad idi. Kafkaslar ve Kara Denizin Kuzeyi, dil-zi, olman-Kiyev arasnda hkm srmlerdir.

Hkanln ana topraklar dilKafkaslar ve Don arasdr. Yahudilii benimseyen tek Trkzmresidir. 965

ylnda Rus Knez Svyatoslov Hazar Hkanln ykmtr. [dil=Volga, zi=Dinyeper, olman=Kama].

630-640 inliler, Tarm Havzasn ele geirdiler.

630-665 Byk Bulgarya: 630 ylnda Gktrk Devletinin fetret dnemine girmesiyle, Hazarlar gibi

ounluunu On-Ogurlarn oluturduu Bulgarlar da siyas bamszlklarn kazanarak Byk Bulgar

Devletini kurdular. Kurucusu olan Kourt Doulo slalesi Asya Hun tanhular ailesine kadar uzanr. Hazar

Hkanlnn basklar sonucu ksa srede dald: Kourtun olu Bat-Bayan, Hazarlara tab olarak,

Macarlar ve On-Ogur Bulgarlarn banda Kafkasyadaki yurtta kald. Gnmzde Kafkasyada yaayan

Balkarlarn bunlarn halefleri olduu sanlmaktadr. Bat-Bayann kardei Asparuh da kalabalk bir Bulgar

ktlesiyle Tunaya ynelmi (Tuna Bulgarlar= Bulgarlar) buradanda 668 ylnda Balkanlara geerek 679

tarihinde Tuna Bulgar Devletini kurmutur. ounluunu Otuz-Ogurlarn oluturduu bir ktle kuzeye

ekilerek dil Bulgarlar=D Bulgarlar oluturdu (Volga/dil Bulgar Devleti).

630-680 Gktrklerin siyasi birlikten yoksun kaldklar dnem (Fetret Dnemi): Genel Gktrk tarihi iin

karanlk bir devir olan 630 yl, her iki Gktrk Devletinin de in karsnda boyun edii bir tarihtir.

Bundan sonra, Dou hkanlnda olduu gibi, Bat hkanlnda da, Gktrk gruplarnn banda Aina

soyundan birok prens/kagan bulunduysa da bunlar, ounlukla inin himyesinde, kontrolnde ve

desteinde birer kukla memur olmaktan te bir ey ifade etmemekteydiler. Fakat in, Bat Gktrk

topraklarn ancak 658de tmyle kontrolne alabildi. Hatta birara Trgi ve Karluk desteinde hkan

Ho-lu (653-659) istikll mcadelesinde bulundu. Fakat in karsnda baarl olamad.

630-682 Dokuz-Ouz Kaanl ve Gktrklere katl: Ouz ad, aslnda tnik bir isim olmayp,


26/146

dorudan doruya Trk kabileleri mnsn ifde eden bir kelimedir. Mild 6. asrdan itibaren Gktrk

hkanlnda toplanm olan Trkkabilelerinden bir ksm-iki Gktrk dnemi arasndaki fetret devrinde

(630-680)-birok Trkboylar gibi kendi aralarnda bir birlik tekil ederek, Tola-Selenga rmaklar

blgesinde Dokuz-Ouz Kaganln kurmulard.

Bu Ouz devleti 682 ylnda lteri kagan tarafndan malup edilerek, Gktrklere dhil edilmiti. Bumuharebede len bu Ouz Devletinin kagan Baz Kagana ait olan balbal ise, daha sonra lteri Kagann

mezarna dikilmitir. Kitabelerdeki ouzlarla ilgili ifdeler-zellikle de Ouz isyanlar ile ilgili olarak-,

Ouzlar ile Gktrkler arasnda bir ayrm yaplmad, hatt hkanln temelini Ouzlarn tekil ettii

grn kuvvetli klmaktadr. Ouz kabileleri, Gktrkleri meydana getiren topluluktan bakas deildi.

in kaynaklarnda, inlilerce artk ok iyi tannan Gktrk hkanl devrinde Ouzlarn kendi balarna

(yni dorudan doruya Ouz olarak) zikredilmeyip, sadece Dokuz Kabile Kiu Sing diye, Ouz

kelimesinin tercmesinin verilmesi, bizzat Tu-ke =Trkden ibaret topluluun ayr bir isim altnda

belirtilmesine ihtiya bulunmadn gsterir. Kitbelerde I. Gktrk hkanl anda Ouz adnn

gememesi de ayn sebepten ileri gelmi olmaldr. Ancak fetret devrinde baz kabileler kendi aralarndatekilatlanarak bir devlet kurmulard ki, II. Gktrk hkanl zamannda hkmdar ilesine kar

ayaklanan ve hkmetin dier imknlar ile bastrlmasna allan, bu tekiltlanm birlik =Ouztir.

636Kadisiye Sava: Sasaniler ile Mslman Araplar arasnda yaplmtr.

636-642 Sasani-Bizans ekimesinin salad elverili ortamda yaylma olana bulan Araplar, Kadisiye

(636/637) ve Nihavend (642) arpmalarmn ardndan ran ele geirdiler.

636Mslman Araplarn Filistini feth ettikten sonra buras, Hal Savalarnn hedefi haline geldi.

639Krad htilli: 588 ylnda sava meydannda len Gktrk kagan Ye-hu (u-lo-hou)nun olu

Krad (Kie-), Trkdevletini ihy iin 39 arkada ile gizli bir cemiyet kurarak istikll mcdelesine karar

vermitir: Geceleri ehirde dolaan in imparatorunu ldrme planlar, anszn kan frtnaya ramen

ertelenmemi ve saraya hcum ile saray ve bakentiele geirmeye karar vermilerdir. Saraydaki

muhafzlar ve dardan sevkedilen ordu ile baa klamam ve ehir yaknndaki Wei rmana

ekilmilerdir. Kahramanca mcadele eden Krad ve arkadalar sonunda yakalanarak ldrlmlerdir.

640Gk Trkdevletinin fetret dneminde karluklar Turfann kuzeyine kayarak ine tabi oldular:

inlilerin (kalaluk) diye zikrettikleri, Trkede Karlk=kar yn manasnda olan Karluklar, Trk

soyundan gelme, bir Gktrk boyu olup, Altaylarn batsndaki Kara-rti ve Tarbagatay havalisinde

oturmakta idiler. Daha stemi kagan dneminde Trkhkimiyetinin Hazarn kuzeyi ve Maverannehire

doru genilemesinde byk hizmetleri olmutu. Gktrklerin fetret dneminde (630-680), dier Trk

boylar gibi Karluklar da, balarna buyruk hareket etmiler hatta zaman zaman ine kar da gelme

cesareti gstermilerdir. 640 sralarnda Turfann kuzeyine kayan Karluklar, inliler tarafndan malup

edilmi (650, 654) ve [ine bal Bat veya Dou Gktrklerine bal olmakszn, kendi reislerinin kontrol

altnda] Pei-ting eyaleti (Tanr dalarnn kuzeyi)ne balanmtr. 665e doru tekrar istiklllerini kazananve Kl-Erkin unvann tayan -Karluk beyi, bu tarihlerde Yabgu nvnn alm ve kuvvetli bir


27/146

orduya sahip olmulardr. Kapgan Kagan zamannda tekrar II. Gktrk hkimiyetine giren Karluklar,

inin tahrik ve tevikleri ile Gktrklere kar istikll mcdelelerine kalkmlar, Uygur ve Basmllarla

birlikte, Gktrk hkanlnn yklnda mhim rol oynamlardr. Karluk babuu, Basml hkimiyeti

dnemi (742)nde sa/bat yabgu mevkiini alm, Uygur hkanl dneminde ise sol/dou yabgu

unvann almtr. Bu arada Karluklarlardan bir ksm ise Be-balk havalisinde oturmakta ve kendi

setikleri Tun-Bilge adl bir yabgunn idaresinde idiler.

642Nihavend Sava: Sasani ah Yezdicerd, Nihavend Savanda Mslman Araplar tarafndan yenilgiye

uratld.

6455. asrn 2. yarsndan itibaren siyasi varl bilinen Uygur Beylii dald.

642-651 Arap hcumlarnn basks sonucu Sasani mparatorluu kt.

650Alanlar ve Bulgarlar yenen Hazarlar, Kafkaslar ve dil/Volga blgesinde egemenlii ele geirdiler.

652slm ordularnn, Horasan ilk defa ele geirmesi.

659in kuvvetlerinin Bat TrkHkanl topraklar Maverannehire girii.

661-680 Muaviye bin Ebi Sfyann hilafet dnemi.

661-750 Emev Slalesinin Saltanat/Hilafet yllar: amda Emev Hilfetinin kuruluu ve slamda Snn-i ihtilfnn balamas.

665-1236/1391 dil (Volga) Bulgar Devleti: Byk Bulgar Devletinin yklmasyla ounluunu Otuz-

Ogurlarn oluturduu bir ktle kuzeye dil-olman (Kama) sahasna ekilerek dil Bulgarlar=D

Bulgarlar oluturdu, yani dil/Volga Bulgar Devletini kurdular. Geldikleri bu blgede bulunan eremis,

Mordva, Zuryen, Votyak vb. Fin-Ugor kavimleri/halklarn idareleri altna alan dil Bulgarlar yine burada

bulunan Hun, Sabar, Uz, Kpak ve Hazar kalntlarn da bnyelerine alarak blgeyi sretle

Trkletirmilerdir. yi birer iftive tccar olan dil Bulgarlar blgede birok nemli ehir ve kasabalar

kurmulardr. dil kysndaki bakent Bulgar ehri nemli bir ticaret merkezi durumunda idi. DoudaBakrtlar, Batda Ruslar ve Burtaslar ile komu idiler. Ticr mnasebetler sonucu slmiyetle karlaan

Bulgarlar, Badad Abbasi Halfesi el-Muktedirden din yardm ve ird heyeti talep ederek, 10. y.yln ilk

eyreinde (921-922) slmiyete girmiler ve Dou Avrupada Trk-slm kltrnn de temsilcisi

olmulardr. lk Moolaknn atlatan dil Bulgar Devleti, Batu Han idaresindeki kalabalk Mool ordusu

ile baedememi ve yklmtr. Moollarn ekilmesinden sonra blgede (Det-i Kpak) Altunordu Devleti

hkm srm, fakat bu sefer de blge Toktam zamannda, Timur Hntarafndan ikinci defa (1391)

byk bir ykma uramtr. Timurun blgeyi tahribinden sonra dalan halkn bir ksm Kamann

kuzeyine Kazan nehri boylarna gm, buradaki Bulgar-Kpak karm ahal sonradan kurulacak olan

Kazan Hanlnn esas nfusunu tekil edecektir. Yine daha sonra bu blgede bir devlet kuracak olanuvalarn da burada kalan Bulgarlarn torunlar olduu kabul edilmektedir. Msrdaki Tolunoullar


28/146

hari, ilk Mslman Trkdevletinin Karahanllar m yoksa bu dil Bulgar Devleti mi olduu hususunda

tarihiler arasnda ayrlk vardr.

667Araplar, son Sasan ah Firuzu yendiler ve ilk defa Amu Derya Nehrini getiler.

673/674-704 Arap hcumlarnn Amu Deryann tesine uzanarak, Buhara ve Sogdiyanay ele geirmeteebbs.

679-864Tuna Bulgar Devleti: Dobrucann gneyinde Asparuh (679-702) tarafndan kurulan bu Tuna

Bulgar ( Bulgarlar) Devleti, Ogur Trkleri tarafndan kurulmu en uzun mrl siyas teekkldr.

Bizans yllk vergiye balayan Tuna Bulgarlar, bylece siyas varlklarn da tescil ettirmi oluyorlard.

Tuna Bulgar Trkleri Balkanlara inince, burada bulunan ve ufak kabile hayat yaayan slv ktlelerini

kendilerine balamay baarmlar, onlara vatan, devlet ve millet kavramlarn reterek, tekiltlandrp,

Bizans mparatorluuna kar kendilerini koruma kabiliyeti ile donatmlardr. Zamanla blgedeki slv

ounluun tesiriyle slv kltrnn tesiri altnda kalan, Boris Hnn 864 ylnda Hristiyanl kabuletmesiyle de Hristiyanlaan Tuna Bulgarlar hzla karakterlerini kaybederek slv-Bizans-Hristiyan kltr

evresine dahil olmulardr. Bugnk Bulgaristan Devleti bu Tuna Bulgar devletine dayanmaktadr.

680Kerbela Vakas: Hz. Alinin olu Hz. Hseyinin Kerbelada ehid edilmesi (10 Ekim 680)

680/681 Kutlug Kagan ve II. Gktrk Hkanl (680/681-745)nn Kuruluu: Kitbelerden de

renildii zere, TrkMilleti kaht- ricl, itaatsizlik, bana buyrukluk ve souk harp teknikleri

vb. gibi sebeplerle felkete srklenmi ve 50 yl kadar istikllden mahrum yaamlardr. Fakatbu zaman zarfnda hibir zaman istikll azim ve akn kaybetmemilerdir. Nitekim Nu-i-fu (679-

680) ve Fu-nien (681) bu uurda can veren babulardan sadece ikisidir. Aina soyundan Kutlug

(Ku-to-lu) da bu mcdeleye atlm ve sonunda baarmtr. inin Ordosdaki 6 eyalet blgesine

yerletirilen Gktrk boylar arasnda bulunan Kutlug, gizli bir tekilt kurarak, Trknderleri ve

halkn mcdeleye davet etti. Ksa srede 5 bin kiilik bir kuvvet olutu. Mcdeleye katlanlar

arasnda Tonyukuk da bulunmaktayd. Kutluk ve Tonyukuk 681 ylnda Kuzey indeki Yn-n

eyletine basknla 30 bin kadar at, deve, koyun ele geirdiler. Yeni katlmlarla daha da glenerek

istiklallerini elde ettiler. ogay dalar (Yin-an dalar/Huang-ho dirseinin kuzey yakasndakida silsilesi)nn kuzey eteklerini yazlk ve Kara-kumu klk merkezi yapan Kutlugun ilk hedefi

tkeni yeniden ele geirmek idi.

680/681-745 inlilere kar Trklerin isyan ve Moolistan/tkende TrkHkanl (II. Gktrk

Kaanl)nn Kutluk/lteri kagan tarafndan yeniden kuruluu.

680-692 ylndanberi istiklal mcadelesine girimi ve bunu baarm olan Kutlug, lteri

li=devleti derleyip toplayan unvanyla kagan iln edildi (680-692): Bylecetkende yenidenkurulmu olan II. Gktrk Hkanl, ksa zamanda tekiltlandrld. Kardei Kapgan (=Ftih)


29/146

d, dier kardei To-si-fuyu Yabgu ve Devletin kuruluunda byk hizmetleri geen

Tonyukuku ise Ayguc/Toy bakan, Babakan tyin ederek ordu ve diplomasi ilerinin

tanzimini ona brakt.

681Ouz tehlikesinin bertaraf edilmesi ve tkenin tekrar zapt: Selenga rma boylarnda

bulunan Ouzlarn in ve Ki-tanlar ile bir ittifak teebbsnden ekinen Kutlug ve Tonyukuk,

Ouzlar zerine seferi hzlandrd ve yaplan muharebe sonucu: Ouz tehlikesi bertaraf edildi, asl

nemlisi tken ele geirildi. Baykal glnn gney batsnda, ykseke dalar ve Orhun, Tamr

rmaklar ile evrili, mdafaas kolay, fakat etrafa aknlar yapmaa elverili mevkide 47. enlem,

101. boylam arasnda iklimi mtedil ve otla bol bir yer olan tken yaylas, Asya Hunlar ve I.

Gktrk hkanl zamannda devletin arlk merkezi olarak, Trklerin kutlu topra

saylyordu. Dank Trkktlelerini ancak, Trk devletilik ruhunun yerlemi olduu tken

etrafnda toplamak ve idare etmek mmkn idi. Kutkuk kagan burasn ele geirerek yeniden

gl bir devletin temellerini att.

683-692 in, Kitan ve Ouzlar zerine ser Gktrk aknlar ve lteri kagann lm (692): tken

merkezli devletini kuran lteri/Kutlug kagan tabi olarak ncelikle in zerine ser seferlerini

balatt. Ama ezel ve hilekr dman ini bask altnda tutarken ayn zamanda da yeni devletin

ihtiya duyduu yiyecek, giyecek ve at gibi zarr ihtiya maddelerini temin iin inin adeta bir

depo vazifesini grmesiydi. Trkaknlar, Pekinden Kan-suya kadar olan sahaya, in Seddinin

gneyinden Huang-ho gney mecrasna yaylm olan in garnizon (u) ve eylet merkezleri

682de Ping-u 8 defa, 683de Lanu, Ting-u, Kuei-u, Y-u ve Feng-u 10 defa, 684de So-u 6

defa, 685de yine so-u Hin-u 2 defa, 686da yine So-u, Tai-u 11 defa, 687de yine So-u, ung-

ping 9 defane yneltildi. Aknlar neticesi in vli ve kumandanlar malup edildi. A

türk tarihi kronolojisi

Documents