tÜrk ve alman belgelerİnİn iŞiĞinda trabzon'da ermenİ tehcİrİnİn uygulanmasi

7/30/2019 TRK VE ALMAN BELGELERNN IIINDA TRABZON'DA ERMEN TEHCRNN UYGULANMASI

1/27

Tarihncelemeleri DergisiCilt/Volume XX, Say/Number 1Temmuz/July 2005, 169-195.

TRK VE ALMAN BELGELER IIINDATRABZONDA ERMEN TEHCRNN UYGULANMASI

Muzaffer Tepekaya*- Ramazan alk*

zetTrabzondan Ermeni tehciri zerine bugne kadar Trk ve Alman kaynaklar nda

teferruatl bir alma yaplmamtr. Bu eksiklik giderilmek amacyla byle bir almayateebbs edilmitir. Bu makalede Alman diplomatlarnn raporlar ve Trk belgeleri temelalnarak Trabzondaki Ermeni Tehciri deerlendirilmitir. Alman diplomatlarnn hazrlamolduklar bu raporlar, tehcirin anlalmas bakmndan ok nemli olup ayn zamanda Trabzondabir Ermeni Soykrm olmadn da aka ortaya koymaktadr. Trk kaynaklar da, OsmanlDevletinin tehcir uygulamasnda herhangi bir art niyetinin ve amacnn olmadngstermektedir. Sonu itibariyle hem Trk hem de Alman kaynaklarndan Trabzon ve evresindeErmeni Soykrm olmad anlalmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Trabzon, Ermeni, Tehcir, Alman Konsolosluu, Osmanl Devleti.

AbstractThe application of Migration of Armenians around Trabizond according to

Turkish and German SourcesThere has not been any detailed study, based on Turkish and German sources, on

Forced migration of Armenians from Trabizond. This study aims to fulfill this gap. Based onTurkish documents and reports of German diplomats, this article examines forced migration ofArmenians from Trabizond. Reports of German diplomats both serve the understanding of theArmenian migration and prove that there has not been any Armenian Massacre. Turkishsources, too, show that Ottoman State had no bad intentions in migration policies. As a result,both Turkish and German sources indicate show that. There has not been any Armenianmassacres around in Trabizond.

Keywords:Trabizond, Armenian Migration, German Consulate, Ottoman State.

*Yrd.Do.Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.*Yrd.Do.Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi.


2/27

Muzaffer Tepekaya - Ramazan alk

170

GRTrk tarihinde Ermeni tehciri diye bilinen olayn Ermeni soykrmna yol at

iddialarn, Batda baz siyas evrelerin srarla savunduklar ve adeta bir propagandamiti haline getirdikleri bilenen bir husustur. Bu almann amac, Trabzonda Ermenitehciri uygulamasnn Trk ve Alman kaynaklar nda bir deerlendirmesiniyapmaktr. almamz, zellii itibariyle ilm evrelerde ele alnmas gerekenkonularn, siyas evrelerde propaganda olarak kullanlmasnn yanlln da ortayakoyan bir amaca yneliktir.

Yaknan balarndan itibaren dnemin byk devletleri Osmanl vatandaErmenilerle ilgilenmeye balamlard. Amerika Birleik Devletleri, misyonerlikfaaliyetleri erevesinde misyonerlik merkezlerinden birini 1835te Trabzondakurmutu.1 Daha sonra genileyerek devam eden misyonerlik faaliyetleri Birinci DnyaSava balangcna kadar devam etmitir. Birinci Dnya Sava esnasnda Amerikanmisyoner kurulular ile ngiliz propaganda ofisleri ibirlii yaparak Trkler aleyhinealmalarn srdrmlerdir.2 Osmanl Devletinin dalma srecinde, ABD vengiltere ile birlikte Rusya ve Fransa da din sebeplerle Ermenilerle ilgilenmilerdir.Dolaysyla Ermeni sorunu, balangtan itibaren, bir Trk-Ermeni sorunu olmaktanok, ad geen devletlerin kendi politikalarna hizmet etmesi iin siyasal bir sorunolmutur.3

Trabzon, Ermeni nfusunun youn olduu yerlerden biri olmasa da; ticaretyapan Ermeniler, ehirde belirli bir oranda Ermeni nfusun bulunmas sonucunu

douruyordu. Kaynaklar, Trabzondaki Ermeni nfusu hakk

nda farkl

rakamlarvermektedir. Ermeni Patrikliinin 1882 yl nfus istatistiinde, Trabzon vilayetindetoplam 120 000 Ermeni olduu iddia edilmitir.4 Lepsius, Vital Cuinete dayanarakTrabzon vilayetinin toplam nfusunu 1.047.700 olarak vermektedir. Ancak Cuinet,Trabzon Vilayetindeki toplam Ermeni nfusunu 47.200 verirken, Lepsius buradakiErmeni nfusunu 53.500 olarak gstermektedir. Ayrca, ehirde 2500 Katolik ve 1000de Protestan nfusun olduunu belirtmektedir. Lepsiusa gre Trabzon VilayetindekiErmeni nfus dalmyledir: Trabzon ehri ve evresinde 10.000, Ordu ve Giresunve sahil kesimlerinde 12.700, Samsun Sanca ve Samsun, Terme ve nyede 30.800Ermeni bulunmaktadr.5 Ternon ise Trabzon ehrinde 14.000 Ermeninin bulunduunuyazmaktadr.6 Vital Cuinet ve Lepsiusun verdii bu rakamlar bata Batl aratrmaclarolmak zere birok aratrmacya kaynaklk etmektedir.

1 Akgn 1989, 5.2 McCarty 2001, 474.3 Akgn 1989, 12.4 Barikian 1948, Anhang II (2. ilave).5 Lepsius 1919, 27; Cuinet 2001, 20; Uras 1987, 138; iek 2001, 125.6 Ternon 1977, 183.


3/27

Trabzonda Ermeni Tehcirinin Uygulan

171

Trabzon Vilayet Salnameleri ve Osmanl Devleti nfus istatistii verileri,yukardaki rakamlardan epey farkldr. 1881-1893 yllar arasnda yaplan saymlaragre Trabzon vilayeti snrlar ierisindeki toplam Ermeni nfusu 22.223, merkezkazadaki Ermeni nfusu 9,546dr.7 Hicri 1313 (1895) tarihli Trabzon VilayetSalnamesine gre ise Trabzon Vilayetindeki toplam Ermeni nfusu 42,349dur.8 Hicri1320 (1902) tarihli Trabzon Vilayet Salnamesine gre ise, Trabzon Vilayeti toplamErmeni nfusu 28,707dir.9 1322 (1906) tarihli salnamede Trabzon merkez kasabannnfus dalm; 29.068 Trk, 13.190 Rum, 7.121 Ermeni ve 1.307 Protestan ve Katolikidi. Bu rakamlara gre merkez kasabada Ermeni nfusunun genel nfusa oran yzde14tr.10 1912de yaplan nfus saymnda ise Trabzon Vilayetinde toplam Ermeninfusu 37,549, Trabzon merkez kazada Ermeni nfusu 14.846dr.11 1914de (BirinciDnya Sava ncesi) Trabzon Vilayeti toplam Ermeni nfusu 38,899, Trabzon merkezkazadaki Ermeni nfusu 16,191dir.12 Sonu olarak, Osmanl resmi kaynaklarna gre,1878-1914 yllar arasnda, Trabzon merkez kasabada yzde 10 civarnda olan Ermeninfus, vilayet genelinde yzde drt civarndadr.13

Ermeni nfusu ile ilgili kaynaklarn nemli bir ksmn Ermeni Patrikhanesininverdii rakamlar ve bunlar kullanan Kirkor Zohrap (veya takma adyla Marcel Lart)nverileri oluturmaktadr.14 Ermeni asll veya Ermeni sempatizan yazarlarn Ermeninfusu konusunda resmi ve objektif belgeye dayanmayan, tamamen propagandaamacyla mbalaal ve aslsz rakamlar ileri srmelerini ilm evrelerinanlamlandrmas kolay deildir. Kanmzca, byk devletlerin, Anadolu ve Ortadoucorafyasndaki nfuz savan, bu savata acmaszca kullandklar -hibir bilimsel

temeli olmayan- siyas aralar

bilmeyen sade insanlar

n da bu olaylar

anlamland

rmas

mmkn deildir.

Osmanl belgelerine dayanarak verilen nfus bilgilerinin, gnn artlar iindeolabildiince objektif veriler olduunu dnyoruz. stelik bu tarihlerde, Osmanlnfus idaresinin banda genellikle gayri Mslimlerin bulunduunu da sylemeliyiz. Bugerein, kendi karlar erevesinde tarih olaylar ve verileri arptanlar tarafndan

bilinmesini ve zerinde iyice dnlmesini gerekli gryoruz. yle ki; 5 Temmuz1881 (8 aban 1298) tarihinde kan bir irade ile Sicil-i Nfus Nizamnamesi15yaynlanarak btn Osmanl Devletinde genel nfus saymna baland. 1892de

7 Karpat 1985, 138.8 Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1313 (1895), 166,186; iek 2000, 656.9 Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1320 (1902), 338-339.10 apa 1993, 11, 109. iek 2001, 125.11 Dahiliye Nezareti Sicil-i Nfus daresi Umumiyesi Mdriyeti,Memalik-i Osmaniyenin 1330

Senesi Nfusstatistii, Dersaadet 1336, 22.12 Karpat 1985, 180.13 iek 2000, 655-656.14 Ercan 2001, 45.15 BOA,rade, uray- Devlet, nr. 3148. 8 aban 1298 (5 Temmuz 1881).


4/27


172

kurulan statistik Umum Mdrlnn bana ilk nce Fethi Franko isimli bir Musevi,daha sonra onun yerine Mgrd inabyan isimli bir Ermeni getirildi (1897-1903).inabyan bu grevini, 1903te Rober isimli bir Amerikalya devretti. O da 1908e kadar

bu grevi srdrd.16

Uzun sre Osmanl ticaretinde sz sahibi olan Ermeniler, ran ve DouAnadolunun Karadeniz'e alan kaps olan Trabzonu gayri meru iler ve gizlihedefleri dorultusunda kullanmaya baladlar. Buraya yerleen Ermeniler, silhkaaklnda ve casusluk faaliyetlerinde blgeyi s olarak kullanmlar vetekilatlanmlardr. Daha 1895 Ermeni olaylar ncesinde, Rus yapm silah, fiek vekovan gibi sava malzemesinin de Karadeniz yoluyla Trabzona getirildii veErmenilerce satn alnd aratrmalarla ortaya konulmutur.17 Ermenilerin baz savamhimmat hazrlanmas ile ilgili eitim aldklar, bu erevede dinamit yapmay darendikleri grlmektedir.18 Ayrca Trabzondaki Ermeniler arasnda, lke dndangelen kiilerden edinilen bilgilerden, silh ve baruta ne derece ihtiya duyulduu vezellikle de bir propaganda malzemesi olarak gazetelerin ulap ulamadkonularna son derece nem verildii anlalmaktadr. Nitekim bir sre sonraErmenilerin silh olarak noksannn kalmad, ancak fiek, kapsl ve baruta hlihtiya duyulduu belgelerde belirtiliyor.19 Silh sevk edilirken, bazen fiek ve tfeklersaklanmak amacyla denize atlmakta ve daha sonra uygun zamanlarda alnmaktayd.Bazen de silhlar, gmrk bekilerine tesir edecek kiilerin yardmlaryla, yatakaralarnda Trabzona sokulmaktayd. Vapur ile gnderilen eyalar ve silhlar iin zamanzaman ifreler kullanld da kaynaklarda zikredilmektedir. Hatta bazen gnderilen

malzemelerin vapurdan indirilip indirilmediinin bildirilmesi iin ayr

ifre verildiigrlmektedir.20

Trabzondan silh kaaklnn daha sonraki yllarda da devam ettii AlmanKonsolosu Bergfeldin 13 Mart 1914 tarihli raporundan anlalmaktadr. Konsolos buraporda yle diyor:

Trabzonda yllardan beri byk apta silh ve mermi kaaklyaplmaktadr. Silhlar genellikle Yunanistan, spanya ve svireden

16 Grn 1985, 93; Kk 1983, 89-90.17 Sz konusu kiiler Ermeni ve Rum kayklar vastasyla denizde gezmekteydiler. Bkz.

Babakanlk Osmanl Arivi(BOA), Yldz Perakende Evrak (Y.PRK), Dosya, nu.29, Gmlek,nu.83 (25 .1310/14 Mart 1893)den naklen Halaolu 2003, 271.

18 BOA,rde, Asker, 20, (21 Ra. 1314), nu.1(13 Tern-i evvel 1311/25 Ekim 1895) Sz konusubelge, Trabzon fesat cemiyetini oluturan on iki kiiden biri olduu tespit edilen ManokTatosyann evinde bulunmu ve birka hari, hepsine numara verilmitir. Bkz. Halaolu,2000, 271de 16 nolu dipnot.

19 BOA, rde, Asker, 20(21 Ra. 1314), nu.15, (16 Tern-i evvel 1311/28 Ekim 1895)dennaklen Halaoolu 2000, 271.

20 BOA, rde, Asker, 20(21 Ra. 1314), nu.13, (16 Tern-i evvel 1311/28 Ekim 1895) dennaklen Halaoolu 2000, 271.


5/27


173

gelmektedir. Bu kaak silh ticaretini, Trabzondaki Ermeniler organizeetmektedir. Silhlar baz yabanc gemiler tarafndan getiriliyor ve

genellikle geceleyin boaltlyor ve bazen de silh girii sahte (yanl)beyanla yaplyor. Gmrk ve poliste rvet sz konusudur. Bu ehirdeher ktlk ak bir srdr. Herkes hereyi bilmektedir.Fakat sadecememurlar yasa d ticaretten habersiz grnmektedirler. eitlikaynaklardan alnan bilgilere gre, silah kaakln Anadoludaki

Ermenileri silhlandrmak iin Ermeni komitesi Tanak organizeetmektedir.21

Trabzonda Ermeni Tehciri ve Uygulan

Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri Rusya, ngiltere ve Fransa arasndakidiplomatik ilikiler 1 Kasm 1914te askya alnarak sava balad. Birinci Dnya SavaOsmanl lkesinin paylalmasna vesile oldu. Osmanl Devleti zerinde ayr ayremelleri olan tilaf Devletleri, kendi aralarnda Osmanl topraklarn paylamagrmelerine balamlard. Nitekim bu grmelerin ardndan yaplan gizliantlamalara gre Rusya; Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis vilayetleri ileGneydounun bir ksmn ve Boazlar blgesini alacakt.22

ngiltere, Rusya ve Fransann Osmanl snrlar ierisindeki Ermenileri eitlitaktiklerle kkrtma ve ayaklandrma almalar, neticede uzun yllar bar iindeyaayan Trk ve Ermeni halklarn kar karya getirmiti. Birinci Dnya Sava

s

ras

nda, Dou ve Kafkas cepheleri gerisindeki Ermeniler, Ruslar taraf

ndan Osmanl

Devletine kar ayaklandrlmlard. Ermenilerin amac; Osmanl Ordusundan silh vecephanelerle birlikte kamak, ky ve kasabalarda gen yal demeden katliam yapmak,evleri yakmak, yerleim birimlerini harap etmek, cepheden dnen yaral askerleresaldrmak, askeri sevkyat ve ikmal yollarn kesmek, Ermeni airetlerden zorla ya dagnll eteler tekil ederek cephe gerisinde Osmanl Ordusunu arkadan vurmak,Mslmanlar bulunduklar yerlerden bask ve zor yoluyla karmaya almak ve buyerlerde Ermeni hakimiyetini kurmakt.23 Bu durum karsnda, Osmanl ynetimiisyanclara kar halk ve devleti mdafaa iin bir takm tedbirler almak zorunda kald.

Alman Konsolosu Bergfeld, 1 Kasm 1914te Trkler ve Ruslar arasndakidiplomatik ilikiler askya alndktan sonra Rusyann, 17 Kasm 1914 sabah saat 08deTrabzon ehrini bombalamaya baladn, bombalamann amacnn ok ak olmadn

18 Kas

m tarihli raporunda yazar ve yle devam eder: Ama ben onlar

n ehribombalamakla Ermeni ve Rum halkn ayaklanmasn salamak ve bunun neticesindeehre karma yapmak olduunu dnyorum. Fakat Trkler hemen silahlanarak

21 Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin 13 Mart 1914te gnderdii 29 nolu raporu, AlmanDileri Bakanl Siyasi Arivi,Armenien, Bd. 35, R 14084, Trkei 183.

22 Bayur 1973, 12.23 Ssl vd. 1995, 163.


6/27


174

sahili igal ettiler ve polislerin idaresinde ehirde milliyetiliklerini gsterdiler...24 9Temmuz 1915 tarihli raporunda ise; ehrin Rus donanmas tarafndan arbombardmana tutulmasndan sonra, i kesimlere tadm konsolosluun ve zelmalikanem nnde can hra olaylar cereyan ediyordu.25eklinde bilgiler vermektedir.zellikle bu son ifadeler Trklerle Ermeniler arasnda scak atmay tasvir ediyor olsagerektir. Ruslarn ehri bombalamas Konsolosun da tahmin ettii zere plansz ve

programsz bir hareket deildir. Bombalamayla beraber Ermenilerin kalkmassalanm ve Mslmanlarla Ermeniler arasnda sokak atmalar balamtr.Anlalan o ki, devlet duruma ksa zamanda hakim olmutur. Aada da aklandgibi Trabzondaki Ermeni olaylar btn Osmanl lkesindeki Ermeni olaylarnnkk bir parasdr. Dolaysyla devlet bu olaylar bir btn iinde deerlendirerektedbirler dnmek durumundadr.

Osmanl Matbuat daresi'nden tebli olunan bir raporda; 1915 senesi balarndaErmenilerin tehcirinin zaruret olduu belirtilmitir. ngiliz ve Rus paras ve entrikalarile Ermenilerin Osmanl Hkmeti'ne kar kkrtld, Ermenilerin tehciri srasnda

baz kk memurlarn fazla gayretkelik gsterdiinin kabul edilebilecei; ancakTrklerin byk ounluunun bu meselede bir sorumluluunun bulunmad ifadeedilmitir. Ayrca, ayn raporda Ermenilerin Trklere yapt zulm ve ikencelerin desabit olduu belirtilmitir26.

Savan balamasndan sonra byk miktarda silh ve cephane Ermenilerinyoun olduklar blgelere akmaya balad. Ermeniler silhlandrlmaya balanmt. Rus

Ordusuna bilgi salamak amac

yla Trabzon, Erzurum, Mu, Bitlis, Van, Sivas veKayseri illerinde Ermeni ajan merkezleri kurulmutu. Ermeni isyanlar ve etefaaliyetleri Zeytundan sonra Kayseri, Bitlis, Van, Mu, Diyarbakr, Mamuratul-Aziz,Erzurum, Sivas, Trabzon, Adana, Urfa, Musa Da gibi blgelere yaylm ve artarakdevam etmiti.27

Alman Konsolosunun raporunda Ruslarn Trabzon ehrini bombalamayabalamasndan sonraki gnlerde unlar dile getirilmektedir:

Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girmesinden sonraburadaki Ermeniler can gvenlii asndan ciddi endieler tamaya

24 Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldn mparatoru Bethmann Hollwege 18 Kasmda yazdrapor, naklen: Lepsius 1986, 22.

25 Trabzon Alman Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu, AlmanDileri Bakanl Siyasi Arivi, A Trkei 183, Armenien Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123, R.14086; Bu belge Lepsiusun eserinde tahrif edilmi olarak bulunmaktadr, karlatrnzLepsius 1986, 99-101 veya bkz. olak 2003. Bu belge, makalede kullanlrken olaknmakalesindeki evirisinden de faydalanlmtr.

26 BAO,HR. HU, Karton. 108/141; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), 17-1927 Sonyel 1987, 290-307.


7/27


175

baladlar. Ama Trabzon valisi, ileri Bakan Talat Beyin Ermenilerincan gvenlii ile ilgili verdii emri gsteren telgraf bana gsterdi.

Bunun zerine Hristiyanlar da ilk gnlerde can gvenliklerininsalanmasna sevindiler. Baz ev aramalar gayet sakin ve huzurlu geti.Ama eteler halindeki Rus Ermenileri, sahilde sadece Trklere kardeil, Rus Mslmanlarna kar da ok ar saldrlara baladlar.Onlardan kaan binlerce Mslman buraya geldi ve byk bir ksmilere doru gnderildi. Bu olaylar esnasnda Mslmanlarn aclar daok byk oldu. Daha sonra Ermenilerin Jn Trk rejimine ve onunliderlerine kar isyan yapmak istemeleri aka belirlendi. Bu srada

Ermeniler Trkiyenin bir ok yerinde huzursuzluklara neden oldu. Buolaylar, Bab- liyi Ermenilere kar daha fazla tedbirler almaya

zorlad 28

Osmanl Hkmeti 24 Nisan 1915te Ermeni komite merkezlerini kapatarak vetedhi hareketlerini rgtleyen liderleri tutuklayarak icap eden tedbirleri almaya balad.Ancak komite merkezlerinin kapatlmas ve rgt elebalarnn tutuklanmas tedhiolaylarn azaltacak yerde daha da artrmtr. Adana ve Van illerine ilave olarakKayseri, Bitlis, Mu, Diyarbakr, Elaz, Erzurum, Sivas, Trabzon, Ankara, Urfa, zmit,Adapazar ve Bursa ehirlerinde olaylar kt. Ermeni faaliyetlerinin tahamml edilemez

bir hal almas zerine Osmanl Hkmeti 14 Mays 1331 (27 mays 1915) tarihinde,Kanun-i Muvakkat ad verilen sevk ve iskn veya bir baka tabirle tehcir kanununukarmak durumunda kald.29

Dmanla ibirlii yapma, masum halk katletme ve isyan karma gibi zararlhareketlerde bulunan Ermenilerin Musul, Zor, Halep ve Suriye'nin baz blgelerinesevkleri iin, Dahiliye Nezreti'nin 13 Mays 1331 tarihli ve 270 numaral tezkiresizerine, 30 Mays 1915 tarihinde Meclis-i Vkelaca alnan tehcir kararyledir:

Fi'l-hakka devletin muhfaza-i mevcdiyyet ve emniyyeti urundatevl eden icrt ve slht- fedkrsi zerine icr-i s-i tesre sebepolan bu kabl harekt- muzrrann icrt- messire ile imh ve izlesikatiyyen muktez ve nezret-i mrun-ileyhca bu emrde ibtidr olunanicrtdaki isbet bedhi olduundan tezkire-i mezkrede dermiynklnd zere muharrer'l-esm kur ve kasabtda skin Ermenilerdennakli cb edenlerin mahall-i mrettebe-i iskniyyelerine mreffehen sevk

ve slleriyle gzerghlar

nda temn-i istirht ve muhfaza-i cn vemllar ve muvsaltlarnda keyfiyyet-i vlaryla sret-i katiyyedeisknlarna kadar "Muhcirn Tahsst"ndan ieleri ve ahvl-i sbka-i

28 Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu,Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, A Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123,R. 14086.

29 Halaolu,Y. 2001, 40-50; Halaolu,Y. 2002, 105-111.


8/27


176

mliye ve iktisdiyyeleri nisbetinde kendilerine emlk ve arz tevzi veilerinden muhtc olanlara taraf- hkmetden meskin ins ve zurrve muhtcn-i erbb- sanata tohumluk ve lt ve edevt tevzi ve terketdikleri memleketde kalan emvl ve eylarnn ve yhd kymetlerininkendilerine suver-i mnsibe ile idesi ve tahliye edilen kylere muhcirve ar isknyla emlk ve arznin kymeti takdr edilerek kendilerinetevzi ve tahliye edilen uhr ve kasabtda kin olup nakledilen ahlyeid emvl-i gayr-i menklenin tahrr ve tesbt-i cins ve kymet vemikdrndan sonra muhcirne tevzi ve muhcirnin ihtiss ve itigllerihricinde kalacak zeytunluk, dutluk, bave portakallklarla dkkn, hn,

fabrika ve depo gibi akrtn bi'l-mzyede bey veyhd cr ilebedelt- blisnn kendilerine it edilmek zere ashb nmnaemneten ml sandklarna tevdi ve mumelt ve icrt- mesrdeninfs zmnnda vuk bulacak sarfiytn "Muhcirn Tahsst"ndantesviyesi zmnnda nezret-i mrn-ileyhca tanzm edilmi olantlmtnmenin bi-temmih tatbk-i ahkmyla emvl-i metrkenintemn-i muhfaza ve dresi ve mumelt- ummiyye-i iskniyyenintesr ve tanzm ve tedkk ve tefti ve bu hussda talmtnme ahkm venezret-i mrn-ileyhdan ahz ve telakk edilecek evmr diresindemukarrert ittihz ve tatbki ve tl komisyonlar tekli ile mal memristihdm vazfe ve salhyyetlerini hiz olmak ve dorudan doruya

Dhiliye Nezreti'ne merbt bulunmak ve bir re'si ile biri me'mrn-idhiliyyeden ve dieri memrn-i mliyyeden intihb ve tayn edilecekiki azdan terekkb etmek zere komisyonlar te

kl edilerek mahallerde

mezkr talmtnmenin vller tarafndan icr-y ahkm tensb edilmiolduunun cevben nezret-imrn-ileyhya tebli ve devr-mteallkaya malmt its tezekkr klnd.30

Karar metninden de anlalaca zere, Tehcir Kanunu, Ermeni etelerininTrklere kar yapm olduklar katliamlar durdurmak, devlete kar isyan ve casuslukfaaliyetlerini ve onlarn Ruslarn yannda Trklere kar savamalarn nlemek amacve bu faaliyetlere karanlar sava blgelerinden uzak yerlere yerletirmek dncesiylekarlmt.

imdi, yukarda zikredilen belgede bu kanunun uygulan ile ilgili baz bilgileridikkatlerinize sunalm. Bu belgede; 24 Haziranda buradaki Ermeni komite liderlerinin

tutukland

ve Samsun zerinden Anadoluya gnderildii, ge tabi tutulacakErmenilere be gn sonra Anadoluya gnderileceklerinin ve hazr olmalarnn 26Haziranda bildirildii ifade edilmektedir. steyenlerin polisin izniyle deerli ev

30 BOA,Meclis-i Vkel Mazbatas, 198/163, 16 Receb 1333 (30 Mays1915); Ssl 1990, 112;Halaolu,A. 2001, 455-456.


9/27


177

eyalarn satabilecekleri, gn yaklak 30 000 Ermeniyi kapsayaca dabildirilmektedir.31

svire meneli bir bat kayna ise u bilgileri iermektedir; 26 HazirandaErmenilerin Trabzondan tehcir edilecei duyurulmutur. Tehcirin yaplaca 1Temmuzda btn caddeler jandarmalarca kuatlarak tedbir alndktan sonra, 100Ermeni bir sokakta toplatld ve ehrin giriine gtrld. Toplanan Ermeniler ehirgiriinde 2 000 kiilik guruplar haline getirilerek g ettirildi. Bunu takip eden gnlerdede tehcir devam etti. Toplam 6 000 kiinin ehirden ayrlmasn takip eden gnde 4 000kii daha ehirden gtrld. Vali ilk olarak ailelere araba kiralamalar iznini vermiti,ama daha sonra bunlar cretleri geri verilmeden ellerinden alnd.32

Tehcir esnasnda, Trabzon Valiliinden 01 Temmuz 1915 tarihinde DahiliyeNezaretine ekilen telgrafta; Ordu, Perembe, Ulubey, Grele, Srmene, Tirebolu veTrabzondan sevk edilen Ermenilerle meydana gelen olaylara ait u bilgilerverilmektedir:

Ermenilerden Giresun'dan yz yirmi sekiz kiinin ve Ordu kazsnnPerembe nhiyesinden yz doksan nfs ile ehs- muzrradanmrekkeb bir kfilenin ve Ulubey nhiyesinden otuz kadar asker

firrsinin ve Srmene'den iki yz doksan ve Tirebolu kazsndan krkbe kiinin daha sevk olunduklar ve Ordu kazsndan iki gn evvel

sevkedilen otuz alt kiilik bir kfilenin Ulubey Orman civrnda firratasadd etmesine mebnaltsnn meyyiten istsl ve di

erlerinin tekrr

ilticya icbr edildii ve Grele kazsnda mevcd iki yz elli nfsunkmilen karld ve Tirebolu'dan tertb olunan nc kfileye itirkeden Papaz Karabet'in ilesiyle isimleri henz tahkk edilemeyen birkakiiyi hnesinde brakarak evine ieriden ate verdii ve her ne kadarkap krlarak ieri girilmeye teebbs olunmusa da kap glklealabilmesine ve ieridekilerin istiml-i silha balamalarna mebneve girmek kbil olamayarak mezkr hne ile dernunda bulunan dokuznfsun ve civrdaki drt hnenin yand, ve tedbr-i mttehize

syesinde bir gn vekyihudsuna mahal braklmakszn kasabadabulunan Ermenilerin ummiyetle toplattrlarak asker depoyuna habsedildikleri mahallerinden bildirilmesine ve Trabzon ehriyle kylerindendahi bugn bin drt yz Ermeni yola karlm ve Trabzon'da bir

Ermeninin hnesini ihrk sretiyle k-

melanete tesaddsi hnesinin

31 Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu,Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, A Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123,R. 14086.

32 Material zur Beurteilung des Schicksals der Armenier im Jahre 1915, yaynlayanGeschaeftsleitenden Ausschuss des schweizerischen Hilfswerks 1915 fr Armenien, alsManuskript gedruckt, Basel 1916.


10/27


178

muhterik olmas ve kendisiyle topcu zbiti bulunan mahdmununhabsiyle netcelenmitir.33

Tehcir ile ilgili Trabzon Alman Konsolosunun 29 Haziranda stanbul AlmanBykeliliine gnderdii telgrafta u bilgiler verilmektedir: Ermeni aileler 30Haziran akam seyahat etmeye hazr olma emrini aldlar. 27 Haziran tarihli telgrafmda

bahsettiim artlarda kadn ve ocuklarn tehcir edilmesinin olas bir katliama nedenolabilecei zerine btn meslektalarmla ayn grteyiz.34 Konsolos, 9 tarihliraporunda, Ermeni erkeklerin tehcir emrine direnerek evlerini terk etmediklerini ve bueylemlerinde kadnlar ne srdklerini, hkmette ve bankada memur olarak alan

bazlarnn kendileri iin tehciri geciktirme tavizini alarak ailelerini yalnzgnderdiklerini sylemektedir.35

Konsolosun ayn raporundaki dier bilgileri de son derece ilgi ekicidir. Bubilgiler Ermeni din adamlarnn tehcir srasndaki tavrlarn anlatmakta veeletirmektedir. Din adamlarnn tehcir emrine muhatap olduktan sonra, cemaatleriniunutarak kendi menfaatleri dorultusunda hareket ettiklerini sylemektedir. Kendileriiin istisnai bir durum talep eden din adamlarnn, asl yerlerinin kendi cemaatlerininyan olduunu, unuttuklarn ifade etmektedir. Din adamlar, kendileri iin bir istisnaidurum elde edemeyeceklerini anladklarnda, buradaki piskoposun ak sakalltemsilcisini valiye gndererek Mslman olmalarna msaade edilip edilmeyeceinisordurmulardr. Vali de kendilerine Mslman olmalarnda bir engelin olmadn,

bunun iin kelime-i ahadet getirmenin ve sonrasnda snnet olmann yeterli olacan,

ancak tehcirin H

ristiyanlar

kapsamad

n

, sadece Ermenilere ynelik olduunuslama girmi bir Ermeninin de, Mslman bir Ermeni olarak tehcir edileceinisylemitir.36

Hariciye Nezaretinden, Hariciye Hukuk Maviri Mehmet Mnir BeyinErmenilerin baka blgelerde yerletirilme nedenleri hakkndaki raporunda zetle u

bilgiler verilmektedir: Ermeniler memleketi bir bomba deposu haline getirmiler,dman devletlerle ibirlii yaparak katliam ve mezalim yapmlardr. Bu faaliyetleriylemahalli halkn dmanln kazanmlardr. Bu olaylar baz blgelerdeki Ermenilerin

baka yerlere yerletirilmesi kararna neden olmutur. Bu kararn uygulanmas srasnda

33 BOA,Dahiliye Emniyet-i Umumiye (DH.EUM), 2. b, 68/41.34 Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin 29 Haziran 1915te stanbul Alman Bykeliliine

yazd rapor, Ankunft in Pera, den 1 Temmuz 1915, naklen: Lepsius 1986, Armenien undDeutschland, 92.

35 Alman mparatorluu Trabzon Konsolosunun 9 Temmuz 1915te yazd 351 numaral raporu,Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Trkei 183, Armenien, Bd. 37, f. Bd.38, Nr. 7123,R. 14086.



11/27


179

Ermenilerin genelinin yerleri deitirilmitir. Emirlere aykr hareket eden bir takmmemurlar, uygulamada baz yanllar yapmlardr. Hatas tespit edilen memurlarDivan- Harb'e verilmiler; fakat, tehcirden btn milletin sorumlu tutulmas gibi birsonu ortaya kmtr. Bu sonu Ermenilerin iledikleri cinayetleri rtbas ederek,kendilerini masum gstermelerine yol am ve bu propaganda da baarl olmulardr.37

Bu tarihlerde Almanyann stanbul bykelisi Wangenheim, Almanmparatoruna yazd raporda ilgi ekici bilgiler veriyor. Bykeli, Trklerin tehciruygulamasndan kendilerinin de sorumlu tutulacan, dmann u andaki vegelecekteki sulamalarna kar korunabilmek iin baz tedbirler aldn belirtmektedir.Buna gre,Hkmetin Ermeni halknn g ile ilgili kararn sadece asker sebeplerle,isyanlara kar emniyet iin kabul ettiklerini, kararn uygulanmas srasnda gedenlerin saldrlardan korunarak can gvenliklerinin salanmasnda dikkatli olunmasnistemitir. Gerekli tesiri yapabilmek iin de yazl olarak memorandum hazrlam ve

bizzat kendi eliyle Sadrazama takdim etmitir. Bu memorandumun kopyasn iileri vedileri bakanllarna ulatrtmtr.38

Lepsius,Der Todesgang des armenischen Volkes adl eserinde, Anadoluda vukubulan olaylarla ilgili blmde Trabzon vilayetine de yer vermitir. Lepsius verdiibilgilerin kaynann Oskar G. Heizerin raporu olduunu belirtmektedir. Bu raporyukarda sz konusu edilen svire meneli kaynakta verilen bilgileri de iermektedir.Anlalan Oskar G. Heizerin raporu batda yaynlanan bir ok belgenin de kaynadurumundadr. Raporda tehcir edilen insanlarn para ve tata ihtiyac olduu halde 25

Haziran 1915 tarihli duyuruyla Ermenilerle al

veriin yasakland

ifade edilmektedir.Yine raporun bir yerinde ldrlen Ermenilerin nehre atld, baz cesetlerin kyyavurduu ve bunlar Rum kadnlarn gmd belirtilmektedir.39 Lepsius, eserindeduyumlara da yer vermitir. Bu bilgiler, geneli itibariyle gvenilirlii pheli, rivayetedayal bilgilerdir. Halbuki yine ayn yazar bir baka belgede; vali ve kumandannErmenilere dosta davrandn, hatta Talat Paann Ermenilerin can gvenliklerininsalanmas iin Trabzona telefon ettiini ifade etmektedir.40

Amerikan Konsolosu Oskar G. Heizerin raporunun orijinalinde bu bilgileruekilde yer almaktadr:

37 BOA,HR. HU, nr. 173/5; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), 160-171.38 Alman Bykelisi Wangenheimn Peradan 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor,

Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R.14086; Lepsius 1986, 94-95; Konsolos Bergfeld 26 Haziranda eliliine u telgraf gnderir:Bugn u duyuru yapld: Ermeniler, kadn ve ocuklar da 5 gn ierisinde seyahat edecekler.Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin stanbul Alman Eliliine 27 Haziranda gnderdiitelgraf, naklen: Lepsius 1986, 90.

39 Lepsius 1919, 27-34.40 Lepsius 1919, 27-28.


12/27


180

26 Haziran Cumartesi gn btn Ermenilerin srgn edileceine dairresmi ilanlar caddelere aslmtr. 1 Temmuz aramba gn btncaddeler ellerinde snglerle donatlm jandarmalar tarafndankorunmaya alnarak Ermenilerin tehcirine baland. Gruplarca erkek,kadn ve ocuk srtlarnda toparlayabildikleri eyalaryla (kn vebohalaryla) Konsolosluun yaknndaki bir sokakta toplatldlar.

Bunlardan 100 kadar veya biraz fazlas Gmhane ve Erzincana dorugiderken, Konsolosluu getikten sonra, gne altnda ve toz toprakierisinde jandarmalar tarafndan bekletildiler. 2000 kii daha buraya

gelinceye kadarehrin dnda tutuldular. Hepsi bir araya getirildiktensonra Gmhaneye doru yola kartldlar. Bunun gibi, toplam 6 000kiiye varan 3 grup, bu ilk gn ierisinde yola kt. Trabzon veevresinden tamam 4 000 kiiden fazla olan daha kk gruplar ise daha

sonra gnderildiler. Kadn ve ocuklarn alama, lk ve hkrklaryrekleri paralyordu. Bunlardan bir ksm zengin ve varlkl ailelerdi.Bazlar lkse ve rahat hayata alkt. lerinde din adamlar, tccarlar,bankerler, hukukular, mekanikiler, terziler gibi hayatn her kesimindeninsanlar vard. General, bu insanlarn nakli iin vasta (ara)kullanmalarna izin verildiini sylemiti. Ancak bunlardan hibirininbyle birey ayarlamadklar anlalyor. Ancak bunlarn ierisinden birtccarn kendisini ve eini Cevizlike tama creti olarak j.t. 16 ($66,00)dediklerini biliyorum. Fakat bunlar da ehirden 10 dakika uzaklktaolan Deirmenderedeki istasyona ulatklarnda aralarn brakarak

jandarmalar e

li

inde yola karlp

ehre gnderildiler. BtnMslman halk bu insanlar bandan beri sulu olarak grm vebunlara sulu muamelesi yapmlard. ncelikle, Ermenilerin srgn ileilgili bildiri tarihi olan 25 Hazirandan itibaren hibir Ermeninin sat

yapmasna izin verilmedi, sat yapanlar cezalandrld.41

Bu bilgilerin ne kadarnn gerek, ne kadarnn abart olduu tartlabilir. AncakDahiliye Nezaretinden 27 Haziran 1915te Trabzon vilayetine ekilen telgrafta,tehcirine karar verilen Ermenilerin mallarnn muhafazasna ilikin talimatname sonderece aktr;

Nakl ve sevkleri takarrur eden Ermenilerin beraberlerindegtremeyecekleri emvl-i menkle ve gayr-i menklenin sret-i idre ve

muhafazas

hakk

ndaki talimatname posta ile der-dest-i irsl olduundanimdilik emvl-i mevcudenin taht- mahafazaya aldrlmas.42 emriyetkililere bildirilmitir.

41 Amerikan Consulate, Trebizond, Turkey, July 29, 1915. Bu belge, al mamza Prof.Dr. Kemaliek tarafndan salanmtr.

42 BOA,DH.FR, 14 Haziran 1331, nr.54/202.


13/27


181

Yine 11 Temmuz 1915te Dahiliye Nezaretinden, Trabzon vilayetine ekilentelgrafta, memleket iine tehcirine karar verilen Ermenilerin bor senetlerininkaydedilmesi, terk ettikleri mallarnn bakalarnn eline gemesine msaadeedilmemesi ve muhafazas istenmitir. yle ki:

Dahile sevk edilen Ermeniler zimmetinde mevcudiyeti iddia olunanmatlbta mtellik senedtn tarih ve ekillerinin tasfiye-i dynmumeltnda olduu gibi imdiden sebt-i defter edilmesi ve bu senedtdolaysyla muvzaaya meydan verilmemekle beraber Ermenilerinuhdesindeki emvlin ecnib ve sire yedine gemesine msdeedilmemesi ve muvzaa ihtimali bulunan mukvelatn tasdik edilmemesive emvl-i menkleden mrr- zamanla bozulmak ihtimali olanlar ilehayvanatdan madsnn hfz ve bankalar ile messest- ticriyenin

hukuk ve matlbt mahfz olup ancak bu matlbtn mahkamece sabitolduktan sonra badel hkm tesviyesi muktezdir.43

Trabzon Amerikan Konsolosunun raporu ve bu raporun kaynak gsterdiiAlman belgelerinde; Trabzon Vilayetinde btn erkekler ldrlm olmal. Gerektenben Erzincanda iken Trabzondan gelen Ermeniler arasnda hi erkek grmedim.Tehcir uygulamas ok sert idi. Trabzonda Ermenilere sadece birka saat zamanverdiler ve bireyler satmalarn yasakladlar.44 eklindeki bilgilerin ilk ksm, yanildrlm olmal ifadesi tamamen zandan ibarettir. Dier taraftan Ermenilerinmallarnn satlmasnn yasaklanmas ise yanl bir bilgidir. Zira, her vilayet ve

mutasarr

fl

klarda olduu gibi Trabzondan da tehcire gnderilen Ermenilerin bor vealacaklarnn tesviye edilmesi gerektiini belirten Dahiliye Nazr Talat Bey imzal 10Austos 1915 tarihli talimatnamede;

mahll-i hara naklolunan Ermeni ahalinin messest- resmiyye veehsa olan dyntyla ahl-i merkmenin bunlar zimmetindekimatlbtnn sret-i itf ve istfs hakknda kaleme alnan talimtnmeder-dest-i irsl bulunmu olduundan bunlarn imdilik defter-imahssuna kaydyla dyinlerin temini lzumu beyan olunur.45denilmekte, hatta bir gn sonra ekilen telgrafta tehcir edilen Ermenilerintanabilir mallarnn ucuz fiyatla satlm olduu iddia olunduundan, bumallarn satna dair anlamalarn feshedildii bildirilmektedir.46

Alman ve Amerikan konsoloslar

n

n bu bilgilerinin yan

nda, TrabzonVilayetinden gelen rapor hakknda Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne yazlan

43 BOA,DH.FR, 28 Haziran 1331, nr.54/393.44 5 Austos 1915te Erzurumdan yazlan 23 numaral gizli rapor, Alman Dileri Bakanl

Siyasi Arivi, Armenien, R. 14088, Bd. 39, f. Bd.40, Trkei 183. J.Nr. 580.45 BOA,DH. FR, 28 Temmuz.1331 nr. 54-A/368.46 BOA,DH. FR, 29 Temmuz.1331 nr. 54-A/381.


14/27


182

yazda Vakf- Kebr Kaymakamlnn 23 Mays 1916 trhli yazmada ErmenilerinRuslarla birlikte slm ahalisine ve zellikle kadnlara yaptklar mezlim ve kt fiilleranlatlmaktadr.47 Yine Ermeni eteleri ve Ruslarn Mslman halka rza tecavz,ihtiyar ve ocuklar hanelere doldurup yakma, cami ve trbeleri harap edip tahkir etme,cesetleri paralayarak atete piirip sa olanlar yemeleri iin zorlama gibi birtakmmezlim uyguladklarna dair, Trabzon Vilayetinden gnderilen 5 Haziran 1916 tarihli

bir rapor mevcuttur.48 6 Temmuz 1916 tarihli bir baka devlet belgesinde ise u bilgilerverilmektedir: Birinci Dnya Sava ile Ruslarn igal ettii Trabzondaki Ermeniler,Osmanl Devletinin huzur ve skununu bozacak hareketlerde bulunmaya baladlar.galin ardndan Ruslarla ibirlii yapan Ermenilerin Trabzonun btn kaza, ky vemahallelerde Mslmanlar yok etmek amacyla yama ve katliama giritikleri; kyleriatee vererek insanlar samanla doldurup canl canl yaktklar; baz ocuk veerkeklerin kol ve bacaklarn kesip atee attklar, kz ocuklarna ve kadnlara tecvzettikleri, hastalar dipiklerle ldrdkleri; insanlarn zerinden atla geip kltangeirdikleri, muhacirlerin zerinde arapnel patlattklar, mal sahiplerinin mallarnellerinden zorla alp, vermeyenleri ldrnceye kadar dvdkleri ve hapse attklar,ayrca baz yerlerdeki camileri kiliseye evirdikleri, aratrmalar sonucu tespit edilengereklerdendir.49

Bu arada Alman bykelisinin raporunda Trabzondaki Ermenilerin, gtenkaabilmek ve mal ve canlarn kurtarabilmek iin kitleler halinde slam kabul ettikleri

bildirilmektedir.50 Bu bilgiler yukarda eitli paragraflarda verilen konsolasa aitbilgilerle de imtiza etmektedir. Nitekim Alman elisinin raporundaki bilgiler, Osmanl

ariv belgesinde de yer alm

, tehcir edilen Ermenilerin memleketlerinde kalmak iinihtida ettikleri anlaldndan, ihtidalarna baklmakszn belirlenen yerlere sevkedilmeleri, Dahiliye Nezaretinden Trabzon Vilayetine ekilen telgrafta istenmitir.yle ki:

hrc olunan Ermenilerden bazlarnn mctemian vey mnferidenarz- ihtid etdikleri ve bu sretle memleketlerinde kalmak resinitemne aldklar anlalyor. htid bir netce-i kanat olduu iinkatiyyen bu gibi mesilde mevz- bahs olamaz ve hibir zaman buekilde vuk bulacak ihtidlara itimd olunamaz. Binen-aleyh tedenberi kendilerini menfaatlerini tehlikede grdkleri zaman bir vsta-iifl olarak ihtid etdiklerini ileri sren bu kabl ehsnmrcaatlarna sret-i katiyyede atf- ehemmiyyet edilmemesi ve bi'l-

here slm nm

alt

nda da ner-i mefsedetden geri kalmayacak bu

47 BOA,HR. SYS. 10 Mays 1332, 2872/3, Belge no: 12-14.48 BOA,HR. SYS, 3 aban 1334, 2872/4, Belge no: 3,449 BOA.HR. SYS, 5 Ramazan 1334 (6 Temmuz. 1916), 2872/4.50 Alman Bykelisi Wangenheimn Pera dan 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor,

Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R.14086; Lepsius 1986, 94-95.


15/27


183

demlerin ihtid etseler bile yine tayn olunan mahallere sevklerindensarf- nazar olunmamas ehemmiyetle teblolunur.51

Konsolos Bergfeld raporunda, Trabzondan Ermenilerin tehciri esnasnda,Osmanl Bankasnda ve ttn iletmesinde memurluk yapan baz Ermenilerin ve birkayalnz kadnn, valinin szl veya yazl msaadesiyle burada kaldn, ama bunlarn

bir gece ehir giriine gtrlerek ldrldklerini belirtiyor. Yine Trabzon ValisininJn Trk Komitesi yesi olduunu, Ermenilere kar alnan tedbirleri hafifletmeye abagstererek tarafszln korumaya gayret ettiini sylyor.52 Bir baka AlmanBelgesinde ise, 26 Haziranda Trabzondaki Ermenilerin 5 gn iinde g ettirilmesininemredildii ve onlarn geride kalan mal ve mlklerinin devletin korumasnda olduu

bildirilmektedir. Ayn kaynaa gre ilk nce sadece hastalar, daha sonra dul, ksz,yal ve 5 yandan kk ocuklar ve Katolik Ermeniler tehcirden istisna tutuldu. Enson habere gre ise sadece ocuk ve tedavi gren hastalar dnda btn istisnalarkaldrld. 53eklinde bilgiler yer almaktadr.

Tehcirden istisna tutulan Ermeniler hakknda Alman kaynaklarnda elikilibilgiler yer almasna ramen, Dahiliye Nezaretinden Trabzon Vilayetine ekilen 15Austos 1915 tarihli telgrafta; Ermeni mebs ve ailelerinin ihrac edilmemeleri54 veyine ayn tarihli bir baka telgrafta hrac olunacak Ermenilerden asker, zbitn ve

zbitn-i shhiyye ailelerinin bulunduklar mahallerde braklarak ihracedilmemeleri.55 emrolunmutur. Vilayet yneticilerinin merkezi hkmetin emirleriniyerine getirmemesi dnlemez. Ancak, ehrin bombalanmas ve igali srasnda

Ermenilerin Ruslar

desteklemeleri sonucu halklar aras

nda s

cak at

malaryaanmtr. Bu esnada da hem Ermeni hem de Mslman Trk vatandalarndankaybn olmas savan tabii neticesi olsa gerektir.

Trabzondaki Ermeni tehciri zerine Bykeli Wangenheim da yle yazar:Ermeni tehciri ve srlmesi, yaklak 14 gn ncesine kadar, douda

sava blgesine snr komu eyaletlerle ve Adanann baz ileleriylesnrl idi. Daha sonra devlet bu tedbiri Trabzon, Mamuretl-Aziz veSivas da iine alacakekilde geniletti. Aslnda bu yerler hibir dman

saldrsyla tehdit edilmemesine ramen tehcir buralarda dauygulamaya koyuldu. Bu sebeple tehcirin uygulan biimi ve artlar,

51 BOA.DH. FR, 18 Haziran 1331, nr. 54/254.52 Trabzon Alman Konsolosu Bergfeldin 27 Austos 1915te yazd 39 numaral raporu, naklen:

Lepsius 1986, 145.53stanbul Alman Bykelisi Wangenheimn 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor,

Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R.14086; BOA, DH.FR, 21 Temmuz 1331, nr.54-A/252.

54 BOA,DH. FR, 2 Austos 1331 nr. 55/19.55 BOA,DH. FR, 2 Austos 1331 nr. 55/18.


16/27


184

hkmetin imparatorluktaki Ermenileri yok etmeye matuf bir amacizlediini gsteriyor.56

Wangenheimin Ermeni tehcirinin Trabzonda uygulanna; Aslnda buyerlerin hibir dman saldrsyla tehdit edilmemesine ramen, uygulamayabaland.eklinde soykrm olarak yaklam, ya bilgisizlikten ya da Ermenisempatizanlndandr. Zira, yukarda sz konusu Alman kaynaklarnn da ifade ettiigibi bir ok gerek ok iyi bilinmektedir. Bir Liman ehri olan Trabzonun Ermenilercegayri meru iler ve silhlanma iin nasl kullanldn da ayn Alman kaynaklarzikretmektedir. Yine Almanlar, Birinci Dnya Sava banda Ermenilerin Rus

politikasna hizmet ettiini daha da tesi devlete kar scak savan iinde bulunduunubilmektedirler. yleyse bykelinin yukarda sz konusu yaz ve raporunun anlamnedir? Bunu anlamak ok zor deildir. Almanya uluslar aras glerin zellikle de BatHristiyan kamuoyunun basks altnda bulunmaktadr. Bu bask ile yava yava azdeitirme ihtiyac hissetmektedirler.

Bu dnemde, Bat basnnda ve kamuoyunda Trabzonda Ermeni katliamnnolduu ve Ermenilerin gruplar halinde denize dkld speklasyonlar okayaplmtr. svire kaynakl bir belge aynen yledir;

Trabzon yaknndaki rmaktan cesetler kmeler halinde denizesrkleniyordu. ok sayda Ermeni, Bartan adnda bir Rus vatandayla

birlikte Samsuna gnderilmek zere bir kaya bindirildi. Ama

Trabzondan iki saat ilerde bekleyen jandarmalar bunlar

ldrd iinsandal bo olarak geri geldi. Sz konusu Rus vatanda bandanyaralanm olarak kyya yzd ve kurtuldu. Daha sonra Rumhastanesine gelerek bunlar anlatt.57

Bat basnnda kan bu tr yazlarn propaganda amal olduu ve gerekleriyanstmad yazdaki mantktan da anlalmaktadr. Yaz bu ilerin devletin resmi gcolan jandarma tarafndan yapld iddiasn delillendirmek iin yazld intibasnveriyor. Jandarma eliyle bandan vurulan, yzerek kurtulan ve sonra kendiliindenRum hastanesine gelerek bu olaylar anlatan bir Rus vatanda hikayesi pek inandrcdeildir. Kald ki, Ermenilerin bakaldrsnda birinci dereceden etkin olan Rus etkisi vesiyaseti bilindiinde, yukardaki trden yazlar daha da bir anlaml olmaktadr.

56stanbul Alman Bykelisi Wangenheimn 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor,Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R.14086.

57 Material zur Beurteilung des Schicksals der Armenier im Jahre 1915, hrgb. VomGeschaeftsleitenden Ausschuss des schweizerischen Hilfswerks 1915 fr Armenien, alsManuskript gedruckt, Basel 1916.


17/27


185

Lepsius, Trabzon Vilayetinin 1915 ylnda toplam 53 500 Ermeni nfusuolduunu, bunlarn tamamnn ya srgn ettirildii veya ldrldn sylemektedir.58Bir baka batl kaynak, Bayburt yaknlarnda byk bir Ermeni katliam yapldn,

bunlarn Trabzon ve Erzincan vilayetinden gelen Ermeniler olduunu, btn erkeklerinldrldn yazmaktadr.59 Szde katliam aratrmaya gelen komisyonun lideri veyneticisi Lord Crewede birka katliam rnei veriyor. Trabzonda vuku bulanolaylarda, Ermenilerin kayklarla denize atlarak boulmaya terk edildiini iddiaediyor.60

Tehcirle ilgili olarak Halep Alman Konsolosu Rssler, Almanyaya yazdraporunda u bilgiyi veriyor; birka gn nce Trabzonlu zengin bir Ermeni olan BayanGaidzak bana geldi. Trabzondan bir defasnda 3000-3500 Ermeninin g ettirildiinive bunlardan sadece 5inin Halepe gelebildiini anlatt. Birok uraya ramen onlarnnerede olduu konusunda bilgi alnamad. Seilen baz kadn ve kzlarnharicindekilerin hepsinin ldrlm olmasndan korkuluyor.61

Grld gibi, Alman ve svire kaynaklarnda verilen bilgiler zaman zamanabartl ve zaman zaman da olabildiince tarafgirdir. Tehcir kanununun uygulanmassrasnda eitli nedenlerden dolay baz Ermeni kayplar olduu dorudur. Fakat

bunlar devlet eliyle sistemli bir yok etme fiili deildir. Bu lmlerin eitli sebeplerivardr. Bunlar arasnda; tehcir srasnda Krt ve Arap kabilelerinin yapt basknlar;sava dnemi olmas dolaysyla tehcire muhatap olanlarn nakil vastalarnn,yiyeceklerinin, ila ve dier ihtiyalarnn temininde karlalan glkler; iklim

deiikliklerinin, ula

m glklerinin ve yayg

n olan bula

c

hastal

klar

n sebepolduu lmler saylabilir. Bu kayplara Osmanl Ordusuna kar savarken ldrlenErmeniler de ilave edilebilir. Nitekim, Temmuz 1915te Osmanl Ordusunun Rus-Ermeni ordularn pskrtmesi srasnda 40 bin Ermeni ldrlm ve kalanlarn byk

bir ksm da yaptklar ihanetin cezalandrlacandan korkarak Rus ordusunun pei sraKafkasyaya doru geri ekilmitir.62

Rote Kreuz-Expedition, Erzincandan 5 Austos 1915te yle yazar: Gvenilirkaynaklara gre Trabzondaki olaylar da zc olmu. Orann Ermenileri yaya olarakve ok az sayda tanabilir mlkle gelmiler.63

58 Lepsius 1919, 304-305.59 Scheubnerin 27 Temmuzda Erzurumdan gnderdii telgraf, Alman Dileri Bakanl Siyasi

Arivi, Konstantinopel Armenien Nr. 169, Nr. 7251, Abgang aus Erzurum 27 Juli, Ankunft inPera 28 Juli, No.46.

60 Reuter Telegramm, Amsterdam, den 7. Oktober, naklen: Lepsius 1986, 171-172.61 Halep Alman Konsolosu Rsslerin 30 Kasm 1915te mparatoru Bethmann-Hollwege

yazd rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, K.No.110/No. 2725.62 Sonyel 1987, 300-30263 Lepsius 1986, 176.


18/27


186

Alman ve Trk belgelerinden de anlalaca gibi tehcir de ama; cephegerisinde gvenlii salamaktr. Yoksa Osmanl Devletinin vatandalar Ermenilerleilgili sistemli bir yok etme politikasndan sz edilemez.

Dahiliye Nazr Talat Bey tarafndan Trabzon Vilayetine 2 Austos 1915teekilen telgrafta; Memlik-i Osmaniyyeden harice gidecek zkr Ermenilerden on altile altm yalar arasnda bulununlarn azmetlerinin meni Bakumandanlk Vekalet-icelilesinden ir buyrulmala tammen tebli olunur.64 , denilerek 16-60 ya araserkek Ermenilerin Osmanl lkesinden dar kmalarna mani olunmas istenmitir.Buradaki ama, savaabilir Ermenilerin ngrlen tehcir blgelerine gnderilmesinisalamaktr. Aksi halde bu Ermeniler lke dna ktklarnda Rus ordusu ile ibirliiyaparak Osmanlya kar savaacaklardr.

Alman Konsolosu Bergfeld raporunda Amerika Birleik Devletleri konsolosu ilebirlikte yaptklar aratrma sonucunu da yle dile getirmitir :

Ermenilerin Trabzondan tehcir edilmesinden sonra, onlarnidamlarnn balad, Trabzondan 100 km kadar ieri doru giden

Deirmendere rmann denize dkld yerde ve ehrin evresindekmeler halinde cesetlerin yld speklasyonu dolamaya balad.

Dman fantezisinin Trklere, Trabzonda akan kann sorumluluunuykledii ortaya kmaktadr. Speklasyonlar, Alman konsolosluutarafndan derin bir sessizlik ierisinde aratrld. Onlarn doruluunuara

trmak Alman ve Trk prestijinin menfaatleri asndan vazife kabul

edildi ve konsolos grevlileri belirli iddialar zerinde younlatlar. Trkhassasiyetinin korunmas iin valiye bilgi verdim. Fakat Ermenilere kar

g kullanmnn izlerini silmek iin ok ge. Vali, tarafszahitler olarakAmerikan meslektalarmzla birlikte aratrma yapma planmz veniyetimizi tamamen kabul etti. Bunlarla ayn 17sinde Deirmendere

Irma boyunca 4 saat sresince atla dolatk. Yaklak 7 gnden berisuda bulunduu tahmin edilen bir ceset bulduk. Bu muhtemel cesetlerinplanl olarak yok edilmesinin yaplmadna bir delil. Ayrca bu sabahrman aranmas ve bulunan cesetlerin gmlmesi iin grevlendirilen iiye de rastladk. imdiye kadar arasnda bir bayann da bulunduutoplam drt ceset bulundu. Bunlarla ilgili gvenilir bilgilere ulald. Sonolarak yerliler bize bir cesedin rmaa atldn grdklerini bildirdiler.

Ziyaretimizden nce binlerce cesedin ak

nt

yla denize at

lm

olmas

, azmiktardaki su ile ve deirmen derenin yapsyla mmkn deil. Bu aradailk gn en kalabalk olarak tehcir edilenlerin Erzincandaki Bergonavardklar haberi geldi. Bu sebeple Trabzondan g ettirilen Ermenilerekar yapld iddia edilen gaddarlklar hakkndaki iddialar mesnetsiz

64 BOA,DH. FR, 21 Ramazan 1335 (20 Temmuz.1331), nr. 54-A/251.


19/27


187

buluyorum ve yolda len Ermenilerin intihar veya hastalktanolabileceini kabul ediyorum.65

Alman Konsolosu Bergfeld bir baka raporunda da; ok sayda Trkn, Ermenikadn ve ocuklarn da tehcire tbi tutulmalarna raz olmadklar gerei, Trk halknnerefi iin sylenmelidir. Dier taraftan Ermenilerin de bu olaylarn nlenmesi iintakdire ayan bir tavr sergilemedikleri burada belirtilmelidir.66, diyerek soykrmiddiasnda bulunanlara adeta cevap vermektedir.

Trabzon Alman konsolosunun raporlarnn aksine stemen Stangenin bilgileriok farkldr. Burada olaylarn grlmeden duyumlara ve propagandaya dayal olarakverilmesi etkili olsa gerektir. Onun iittiklerine gre, tehcir emri geldikten sonraErmenilere mal alma ve satma, yanlarnda mal gtrme yasaklanmtr. Ayrca TrabzonErmenilerinin erkekleri ayrlarak dalara gtrlm ve askeriyenin de yardmylaldrlmtr. Bu srada bayanlar da Erzincana gtrlmtr.67

Alman Bykelisinin tehcirle ilgili u tespitleri de ilgi ekicidir: Trabzonvilayetinden Erzincan zeri Mezopotamyaya g ettirilecek Ermeni says 30 000dir.Yzlerce kilometre uzakla yaplacak byle byk bir gte, kafi olmayan tamaaralar, konaklama merkezleri, gda maddeleri ve nlenemeyen bulac hastalklaryznden ok sayda kadn ve ocuun kurban olmas beklenmektedir. Ayrca tehcirettirilenlerin yolu Krtlerin youn olduu Dersimden gemektedir. Trabzon valisi,konsolosa Erzincana kadar olan blmde yolcularn can gvenlii garantisinin

al

nd

n

sylemi. Ama daha sonras

iin Ermeniler maalesef Krt eteleri ve evredebulunanlarla atarak yollarna devam etmek zorundalar.68

Batl tarihi Justin McCARTY bu konuda baz tespitlerde bulunuyor. Ermenitehcirinin yapld blgelerde hkmet otoritesinin zaten zayf olduunu sylyor.Sava alan olan yerlerde Ermenilerin ok ac ektiini, yollarda bazen Krt ekya

bazen de Osmanl resmi grevlileri tarafndan saldrya uram olabileceklerini ifadeediyor. Ayrca Ruslarn igal ettikleri Kafkasya ve Dou Anadoludan yz binlerceMslmann ge mecbur brakldn, mlteci durumuna den Mslmanlarnsrgn edildiini belirtiyor. Mslman ve Ermeni mltecilerin kaderinin hemen hemen

65 Alman Konsolosu Bergfeldin Trabzondan 25 Temmuz 1915te mparatoruna yazd 36numaral rapor, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, (Im Anschluss an den Bericht Nr. 35von 9.7.15) Trkei 183, Armenien Bd. 38, Nr. 7124, R. 14087.


67 Oberstleutnant Stangenin 23 Austos 1915te stanbuldaki Alman Askeri Misyonunagnderdii rapor, naklen: Lepsius 1986, 138-142.

68 stanbul Alman Bykelisi Wangenheimn 7 Temmuz 1915te mparatoruna yazd rapor,Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37., Nr. 7122, R.14086; Lepsius 1986, 94-96.


20/27


188

benzer olduunu, savan, haydutlarn, aln ve hastaln Trkleri ve Ermenileriayrmakszn katlettiini sylyor. Bu tarihsel sreci zetledikten sonra aynen u hkmveriyor: Trklerle Ermenilerin arasnda geen eyin ad, soykrm deil dorudandoruya sava idi. 1915 ylnda Trklerle Ermeniler arasnda bir girdaba dnen busava, aslnda XIX. yzylda vuku bulan Trk-Rus savalarnn sonuncusuydu. Bununla

birlikte 1820den 1920ye uzanan srete 600.000 Ermeni nfus Rusyaya g etmitir.2.000.000 Mslman nfus ise Rusyadan Trkiyeye gelmitir. 69

Trabzonda Tehcir SonrasGelimeler

Trabzonun Rus igaline uramasndan sonra gelien olaylar da, tehcirinanlamlandrlmas asndan son derece nemlidir. Alman Anders, Ruslarn Trabzonuigali esnasnda sknet ve dzenin mevcut olduunu, fakat Rus ihtilalinden veKafkasyadan bir Ermeni alaynn garnizon olarak Trabzona gelmesinden sonraMslmanlar iin vahim gnlerin baladn yazmaktadr. Anders, ayrca, 1918ubatnda Rus ordusunun geri ekilmesinden sonra Ermeniler, Trabzon ve Erzincanblgelerinde Trklerin ilerleyiini durdurmak iin gnll birlikler oluturdu ve 25-30

Nisan tarihleri arasnda Trabzondan Erzincana kadar olan hatta talan edilmi veyaklm kyler ortaya kt. Bunun kimler tarafndan yapld tespit edilemedi.70,demektedir. Halbuki bunu yapanlarn Ermenilerden bakas olmad herkes tarafndanok iyi bilinmektedir.

Yine Alman belgelerinde, Ruslarn geri ekilerek Trklerin ehre giriinden

sonra Trabzonda at

malar

kt

haberlerinin mesnetsiz olduu belirtiliyor. Trklerinehre girmesinden sonra biri konsolosluk mensubu biri de asker doktor olan ikiAlmandan alnan bilgiye gre, Trkler tarafndan herhangi bir saldrnn olmadkesinlemitir. Buna mukabil Ermeni etelerinin irkinlikleri ile ilgili haberlerdorulanmaktadr. Trk ajansna kar, Trk telgrafna inanmamakla ve Trkicraatlarndan dolay Ermeniler iin zr beklemekle byk hakszlk yapldsylenmektedir71 deniyor. Buna mukabil, Fransz Lyon radyosu 17 Martta yle birhaberi dinleyicilerine ulatryor:

Ermeni Haber Ajans, Trklerin Trabzona geri dnmesinden sonraktlklerin tekrar yapldn bildiriyor. Ruslardan geri kalanlarnbinlercesi kuruna diziliyor veya canl canl yaklyor. Ermeniler tasviredilemez ikencelere tabi tutuluyor; ocuklar uvallara konulup denize

69 McCarty 1998, ss.58-60.70 Alman Andersin Karstan 16 Mays 1918 tarihli yazd rapor, naklen: Lepsius 1986, 385.71 Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, 1 A Armenien, Trkei 183, Bd. 51, f. Bd. 52, Berlin,

den 20 Nisan 1918, Seiner Exzellenz Kniglichen Finanzminister a. D. Herrn Ant von Gyn,Holland.


21/27


189

atlyor. Btn yal erkek ve kadnlar armha geriliyor ve organlarkesiliyor, btn gen kz ve bayanlar Trkler tarafndan gtrlyor...72

Bu haberin Ermeni haber ajansna dayanmas yeteri kadar aklaycdr! Ancak,Trk tarihinin hibir kesitinde rastlanamayacak, akla hayale smayacak zulmleriTrklere isnat ederek, bu kadar abartya kalmas propagandaya ynelik amanszfaaliyetlerin tehcirden 3 yl getikten sonrada devam ettiini gstermektedir. Yine deTrabzondaki btn Ermenilerin tehcirle ortadan kaldrldn syleyenlerin, 1918deTrabzonda Trklere katlettirecek bol miktarda Ermeni bulmalar takdire ayan birgelimedir!

Sava artlarnn ortadan kalkmasndan sonra, hkmet yaralar sarmak venormal dzene dnmek amacyla baz tedbirleri arka arkaya ald. Sava sebebiyle bakayerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin iae ve isknlarnn temin edilerek, emniyetiinde geri dnmelerine msaade edildiine dair Dahiliye Nezreti'nden dier vilyet velivalarla birlikte 22 Ekim 1918 tarihinde Trabzon Vilayetine de ekilen ifreli telgrafta;

1- Ahvl-i harbiyye dolaysyla karr- asker ile bir mahaldenkarlarak dier mahalle sevk edilmi olan bi'l-umm ahlninkarldklar mahallere avdetlerine msade edilmesi Meclis-i Vkelcatakarrur etmi olduundan avdete tlib olanlara msade edilecekdir.

2- Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyrbekir, Mamret'l-azzvilyetleriyle Erzincan Mutasarrfl dhilinde vesit-i ienin adem-ikifyesine binen i

bu mahaller ahlsinden avdet etmek isteyenler in

evvel-i emrde mahalleriyle bi'l-muhbere selmet-i seyr ve seyhatleri veie ve isknlar esbb temn edildike pey-der-pey azmetlerinemsade edilmesi muktezdir.

3- Bu karr menfi-i liye-i memleket nazar- itibra alnarak ittihzedilmi olduundan emr tatbktnda katiyyen taalll ve teahhurameydn verilmeyecektir.73 denilmektedir.

Sava nedeniyle baka yerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin seyahat vesikalarolmakszn seyahat edebilmeleri ve kendilerinin masrafsz, yiyecekleri verilerek dierihtiyalarnn da karlanmas ve emniyet iinde gidecekleri yere varmalarnnsalanmasna dair Dahiliye Nezaretinden 5 Kasm 1918 tarihinde vilayetlere ve livalarayazlan ifreli telgrafta ise;

1- Yerlerine avdet edecek Ermenilerin seyhat veskasistihsline mecbr tutulmas ve mezkr veskalarn da bir takm

72 Alman Dileri Bakanlndan Busschenin Berlinden 22 Mart 1918 tarihinde Bkre DevletSekreterine gnderdii telgraf, naklen: Lepsius 1986, 377.

73 BOA, HR.M, 43/34, 16 Muharrem 1337 (22 Ekim 1918); Osmanl Belgelerinde Ermeniler,175-176; alar 2001, 436.


22/27


190

mumelt netcesinde verilmekde olmas yznden ahlnin haylimkilta dr olduu anlalmdr. Bunlar taraf- Hkmetden

gnderilmekde olduu cihetle veska istihsline hcet olmadndan treneirkblarnda bir liste tanzmiyle seyyre tevdi ile iktif olunmas.

2- Seyhat veskas its akbinde hkmet-i mahalliyeceErmenilerin yedindeki ekmek veskalarnn istirdd edilmekde olduu vehlbuki tren bulunamamak yznden bunlarn gnlerce ekmeksiz kaldbildirildiinden bunlara orada ve yolda kifyet edecek mikdrda ekmekits ve gzerghda da itm edilmeleri.

3- Seyhat edecek Ermenilere haftada iki defa tren tahssi inHarbiye Nezreti'nden hat komiserlikleri'ne emir verildiinden vilyt veelviye ve kazlarda bu tebltdan istifde edilerek sevkiytn azamdereceye iblolunmas.

4- Ermenilerin yol masraflar Harbiye tahsstndan temn vetaahhd edilmi olduundan mesrif-i seferiyyelerinin tahsst-mezkreden tesviyesi.

5- Cebr ve tazyk ve havf ile ihtid edenler hakkndaki teblt-sbka mcebince kendilerinin serbest braklmalar hakkndaki ahkmnkeml-i ehemmiyyetle tatbki ve peyder-pey buraya da malmt its.

6- Ermeni cematine hemn kilise tedriki in Hkmetemuvenet-i messire fs.

7- Ermenilerin esn-y seyhatlerinde hi bir gn taarruz vetecvze marz kalmamalarnn temni ve syi ve inzibt- mahallninmuhfazas husslarna son derece itin edilmesi.

Husst- muharrere hakkndaki teblt- addeye ramenikytn tevlsi vazfeye kar lkaydne hareket edilmekde olduunugstermekde olduundan bade-ez-n bu bbda vuka gelecekikytdan dolay memrn-i mlkiyyenin ahsen mesliyyetlerimuhakkak bulunduu tammen ve keml-i ehemmiyyetle teblolunur.74deniliyor.

Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne gnderilen 23 Kasm 1918 tarihlitezkirede, baka yerlere sevk edilen Ermenilerin memleketlerine iadeleri ile ilgili olarakvilyetlere tebligat yapld75 ve yine Dahiliye Nezreti'nden Hariciye Nezreti'ne 21Kasm 1918 tarihli tezkirede, sava dolaysyla baka mahallere sevk edilmi olanErmenilerin yerlerine geri dnmeleri hususunda gerekenlerin yaplmas, kiilerin eitli

ihtiyalar

n

n kar

lanmas

ve deiik konumlarda bulunan Ermenilerin de vaziyetlerineuygun kararlar alnarak geri dnmelerinin salanmas hususlaryla, dn esnasnda

74 BOA,HR. M, 43/34., 30 Muharrem 1337 (5 Kasm 1918); Osmanl Belgelerinde Ermeniler,180-181.

75 BOA,HR. M, 43/34, 18 Safer 1337 (23 Kasm 1918); Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 182-183.


23/27


191

meydana gelecek gecikmelerin hzla giderilmesine dair76 talimatlarn verildiinigryoruz.

Birinci Dnya Savan mteakip tilaf Devletlerinin denetimi altndakistanbulda soykrm meselesi gndeme gelmi ve gal Ordular Bakomutan ngilizGeneral Harringtonun isteiyle soykrmn tespiti ve sulularn cezalandrlmas iinstanbul Hkmeti 11 Aralk 1918de dahiliye ve adliye memurlarndan oluan birerheyetin tehcirin yaand 10 blgeye gnderilmesine karar verilmitir.77 ArdndanMeclis-i Vkela 14 Aralk 1918de tehcir ve isyan dolaysyla su ileyenlerin tahkikedilip suu sabit grlenlerin rfi dare Mahkemelerinde yarglanmasna karar verdi.78

Divan- Harb-i rfi adyla kurulan mahkemelerden biri de Trabzon vilyeti veSamsun livs iindir. Bu mahkemede Trabzon Ermeni olaylar ele alnm ve 9 kiiyarglanmtr. Bunlar:

1- Trabzon Genel Valisi Cemal Azmi. Savatan sonra Berline kamtr.2- Mustafa Nail (Nr. 2796). Bir gemi firmasnda ii.3- Gmrk mdr Mehmed Ali (Nr. 2817).4- Otel Yneticisi Niyazi.5- Polis efi Nuri.6- Jandarma komutan ve asker alma komisyonu yesi Talat.7- Salk oca doktoru ve mdr Dr. Ali Saib.8- Topu binba ve zel bir organizasyonun efi Yusuf Rza (2684).

9- Trabzon parti sekreteri, kaak.Trabzon davas 26 Mart 1919 tarihinden 22 Mays 1919 tarihine kadar 20

oturumla gerekletirilmitir. Al konumasnda savc;

Trabzonda Ermenilere yaplan cinayetin insanlk tarihinin en ac olayolarak iaret etmi ve zanllarn yz ocuun zehirlenmesinden mahkemennde sorumlu olduklarn syleyerek, mahkemenin kararn ksa sredealmasn talep etmitir79.

Mahkeme, farkl milletlerden ahitler ve zanllar dinledikten sonra nihayet 22Maysta kararn aklad. Vali Cemal idama mahkum oldu. Mehmet Gmrk MdrMehmet Ali on, Liman iisi Mustafa ve polis efi Nuri bir yl hapis cezas aldlar. Otel

76 BOA.HR. M, 43/34, 16 Safer 1337 (21 Kasm 1918).77 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 188-189; Bilgi 1999, 50.78 BOA,Meclis-i Vkela Mazbatalar, 213/62; Osmanl Belgelerinde Ermeniler, 191-193; Akin,

1983; Bilgi 1999, 141.79 Hss 1991, 87-88.


24/27


192

yneticisi Niyazi, Jandarma komutan Talat ve Salk Oca doktoru Ali Saib beraatettiler.80

tilaf Devletleri denetimleri altndaki btn Osmanl Arivini taradlar. Soykrmiddialarna hibir delil bulamadlar. Mahkemeler de soykrm iddias ile yarglananlarnou beraat ettiler. Mahkemeler sadece grevini suiistimal eden memurlar cezalandrdise de, asl bu mahkemelerin adil olmad ve bask altnda karar verdii iddialarmesnetsiz deildir. nk bu mahkemeler bakenti ve bir ksm topraklar igal ve baskaltndaki bir devletin mahkemeleri olarak tarihe getiler. Bu artlar altnda bilesoykrma delil bulunamaynca, Ermenilerin sava srasnda ld sonucunavarlmtr.

SONU

Trabzondaki Ermeni Tehcirinin Alman ve Trk belgeleri ndaincelenmesinden sonra varlan sonucun, bilim aleminin Ermeni sorunu hakknda vardgenel sonutan fark yoktur. Ermeni aratrmacs Justin McCARTY, Aratrmalarm

srasnda Ermenilerden ok daha fazla Anadolu Mslmanlarnn lm olduunugsteren verileri bulduumda, Ermeniler konusunda kabul edilmi bilgilerle ilgili ilkyanllklar kefettim. Sorun bana jenosit olarak grnmedi.81 diyordu.

Jenosit yani soykrm; bir hkmetin kendi ynetimi altnda yaayan, belli birrkya da topluluu imhaya niyetlenmesi, bu niyetin madd unsurlarnn varlnn, bir

siyaset olarak belirlenmesi ve hkmet taraf

ndan uygulanan bu politikan

nbaarlmasdr. Bu adan bakldnda, Osmanl Devleti vatanda Ermenilerle ilgilisistemli bir imha politikasndan sz edilemez. Yani niyet yok, politika yok, sistemli yada resm verilmi emir yok. Aratrmamz gstermitir ki, hem Osmanl arivleri hem deAlman arivleri bu tezi desteklemektedir. Olaylarn ierisinde bulunmu birahs olmasitibaryla Alman Trabzon Konsolosu Bergfeldin devletine gnderdii raporlarndaverdii bilgiler fevkalade nemlidir. Bu bilgiler nda Trabzonda tehcir srasndaherhangi bir katliam yaplmad hatta aksine Ruslarla birlikte Karadenizde taarruzyapan Ermenilerin Kafkas Mslmanlar ve Trklere iddetli katliam ve gaddarlkyaptklar belgelerle teyit edilmektedir.

Trabzondaki Ermeni tehciri, buradaki Alman Konsolosu Bergfeldin gzlemlerierevesinde gereklemitir. Dolaysyla verdii bilgiler ok nemlidir. Bergfeld,

tehciri haz

rlayan artlar

raporlar

na aktarm

t

r. Bir liman ehri olan TrabzondaErmenilerin devlete ve millete kar silhlanarak hazrlk yapmasn, bunlarnRusyadan grd destei, Devletin gvenlik ve asayi sorunlarnn stesindengelebilmek iin bir tedbir olarak tehcire bavurduunu belirtmitir. Alman konsolostehcir hadisesinin dnya kamuoyunda bir soykrm propagandas haline dnmesinden

80 Trabzon davas hakknda geni bilgi iin bkz. Hss 1991, 87-99, 151.81 McCarty, 1998, 57.


25/27


193

sonra, Hristiyan bat dnyasnn kamuoyu basks ile biraz az deitirmise de genelolarak gzleme dayanan bilgilerinde dorular vermitir. Gerek Alman kaynaklarndagerekse dier bat kaynaklarnda verilen olumsuz bilgilerin tamam ya duyuma, ya da

propaganda amal tahrif edilmi malumata dayanmaktadr. O tarihlerden bu yanaErmeni sorununun siyasi amala kullanlmas fiili bu corafyann adeta bitmeyenarksdr. Zihinleri taassup ve siyasetle kirlenenler, zaten propaganda ile kirletilenzihinleri, kirletilmi halde tutmann yolunu bulmaktadrlar. Bunun yolu bilgilerin ve

belgelerin tahrifi bile olsa hibir vicdani rahatszlk duymadan bunu bile maalesefyapmaktalar. Alman Dileri Bakanlnn yardm ve msaadesiyle Lepsiusun belgeyayn olarak hazrlam olduu eserde bu tr birok tahrifatn bulunmas ok iyi birrnek olsa gerektir. Mustafa olakn Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda BelgeTahrifat, adl makalesinde yazd gibi Lepsius, eserinde belgeler zerinde ok saydadeiiklikler yapmtr.82

Bugn dnyada yaanan btn sorunlarn temelinde, emperyalist amalarahizmete ynelik bir anlayla, tarihi olaylarn saptrlarak siyasi arenada kullanlmayaallmas olduu kanaati bizde pekimektedir. Trk Tarihindeki Ermeni Meselesi de

bu tr zellikleri ile Dnya Tarihindeki yerini almtr. nsanlk, bilime ve bilgiyegereken saygy gstermedii srece herhalde huzuru yakalayamayacaktr.

BBLYOGRAFYA

A. Ariv Belgeleri

Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiliye, ifre (DH.FR), nr. 54/202, nr. 54-A/251, nr. 54-A/252, nr. 54/254; nr. 54-A/368, nr. 54-A/381, nr.54/393, 55/18, 55/19

BOA,Dahiliye Emniyet-i Umumiye (DH.EUM), 2. b, 68/41.BOA,Hariciye,Harb-i Umumi,(HR. HU), nr. 173/5; 108/141.BOA,Hariciye,Mtareke, (HR. M), 43/34,BOA,Hariciye, Siyasi (HR. SYS), nr: 3,4; 2872/3, 2872/4.BOA,rde, Asker, 20(21 Ra. 1314), nr.13, 20BOA,rade, uray- Devlet, nr. 3148.BOA,Meclis-i Vkela Mazbatalar, 198/163; 213/62

Amerikan Consulate, Trebizond, Turkey, July 29, 1915. Bu belge, al

mam

za Prof.Dr.Kemal iek tarafndan salanmtr.Politisches Archiv des Auswaertiges Amtes Berlin, Trkei 183, Armenien, Bd. 35, R

14084; Bd. 37, Nr. 7122, R. 14086; Bd. 38, Nr. 7124, R. 14087;Bd. 39, f. Bd.40, R. 14088; J.Nr. 580; Konstantinopel Armenien

Nr. 169, Nr. 7251.

82 Geni bilgi iin bkz. olak 2003.


26/27


194

B. Basl Eserler

Akgn 1989 Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni MeselesindeRol, Trk Kltr Aratrmalar Prof. Dr. smail Ercment

Kurana Armaan, Yl: XXVII / 1-2, Ankara, s.1-12.Akin 1983 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem

Yaynevi, stanbul.Barikian 1948 Anahid Barikian,Die Entwicklung der armenischen Frage im 19.

Jahrhundert, Diss., Wien.Bayur 1973 Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara.Bilgi 1999, Nejdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve Boazlayan Kaymakam Mehmed

Kemal Beyin Yarglanmas, Kk Sosyal ve Stratejik AratrmalarSerisi: 16, Ankara.

Cuinet 2001, Vital Cuinet, La Turquie DAsie, L Anatolie orientaleTrebizonde, Erzeroum, Bitlis, Van, Diarbekir, stanbul.

alar 2001, Gnay alar, Tehcir Edilen Ermenilerin Eski Yerlerine adelerive Karlalan Problemler, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zelSays I, Say 37, s.435-447.

apa 1993, Mesut apa, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresunda MilliMcadele, Ankara.

iek 2000, Rahmi iek, Trabzonda Ermeni Nfusu ve 1895 ErmeniOlaylar, Trk Kltr, Yl: XXXVIII, Say: 451, 653-666.

iek 2001, Rahmi iek, Trabzonda Ermeni Nfusu ve 1895 Ermeni

Olaylar

,Tarih

ncelemeleri Dergisi

, Say

: XVI, 121-139.olak 2003, Mustafa olak, Kaynak Kritii ve Tehcir Olaynda BelgeTahrifat Johannes Lepsius rnei- (3 belge ile birlikte),Belleten,LXVI-247, Aralk 2002 (2003),s. 967-984.

Dahiliye Nezareti Sicil-i Nfus daresi Umumiyesi Mdriyeti, Memalik-iOsmaniyenin 1330 Senesi Nfusstatistii, Dersaadet 1336.

Ercan 2001, Yavuz Ercan, Ermeniler ve Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye,Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, Ankara, s. 36-52 .

Grn 1985, Kamuran Grn,Ermeni Dosyas, Ankara.Halaolu,A.2001, Ahmet Halaolu, Trk Ermeni likilerinin Genel

Deerlendirmesi ve Ermeni ikayetleri Hakknda Bir Belge,YeniTrkiye, Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, Ankara, s.448-457.

Halaolu,A. 2003, XIX.Yzyln Sonlarnda Ermeni syanlar ve 1895 Trabzon

Olaylar

rnei, Dnden Bugne Trk-Ermeni likileri, Ankara,s. 265-280.Halaolu,Y. 2001, Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918),

Ankara.Halaolu,Y. 2002, Yusuf Halaolu, Osmanl Devleti Neden Tehcir Uygulad?

Tehcirle lgili Gerekler, Osmanl Son Dneminde Ermeniler,Kltr,Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar No: 94, Ankara, 105-111.


27/27


195

Hss 1986, Annette Hss,Die Entwicklung der armenischen Frage im 19. und20. Jahrhundert in der Trkei, unter Bercksichtigung derdiplomatischen Korrespondenz der Vertreter der Donaumonarchiein der Trkei, Diplomarbeit, Wien.

Hss 1991, Annette Hss,Die trkischen Kriegsgerichtsverhandlungen 1919-1921, Baslmam Doktora Tezi, Institut fr Geschichte, Wien.

Karpat 1985, Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demografhic andSocial Characteristics, London.

Kk 1983, Cevdet Kk, XIX.Asrda Anadoluda Ermeni Nfusu, TrkTarihinde Ermeniler Sempozyumu, Tebliler ve PanelKonumalar, Dokuz Eyll niversitesi Rektrl Yayn no: 2,zmir, s. 75-95.

Lepsius 1919, Johannes Lepsius, Der Todesgang des armenischen Volkes;Bericht ber das Schicksal des armenischen Volkes in der Trkeiwaehrend des Weltkrieges, Postdam.

Lepsius 1986, Johannes Lepsius, Deutschland und Armenien 1914-1918Sammlung Diplomatischer Aktenstcke, Bremen.

Material zur Beurteilung des Schicksals der Armenier im Jahre 1915, yaynlayanGeschaeftsleitenden Ausschuss des schweizerischen Hilfswerks1915 fr Armenien, als Manuskript gedruckt, Basel 1916.

McCarty 1998, Justin McCarty, Ermeni Terrizmi: Zehir ve Panzehir OlarakTarih, (ev: Bayram Bayraktar), Silahl Kuvvetler Dergisi, Say:358, Ekim, s. 55-62.

McCarty 2001, I. Dnya Sava

nda ngiliz Propagandas

ve Bryce Raporu,Yeni

Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says I, Say 37, Ankara, s.474-483.Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel

Mdrl, Yayn no: 14, Ankara 1994.Sonyel 1987, Salahi Ramadan Sonyel, The Otoman Armenians: Victims of Great

Power Dipomacy, London.Ssl 1990, Azmi Ssl,Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Van.Ssl vd. 1995, Azmi Ssl ve dierleri, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara.Ternon 1977, Yves Ternon, Tabu Armenien, Geschichte eines Vlkersmords,

Berlin-Frankfurt am Main-Wien.Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1313 (1895),Trabzon Vilayet Salnamesi, H.1320 (1902),Uras 1987, Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul.


tÜrk ve alman belgelerİnİn iŞiĞinda trabzon'da ermenİ tehcİrİnİn uygulanmasi

Documents