turk a inanc ve inanislar believes and faiths in turkish epics
TRANSCRIPT
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
1/282
T.C.SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DESTANLARINDA NAN VE NANILAR
YKSEK LSANS TEZ
Serkan YILBIR
Enstit Anabilim Dal : Trk Dili ve EdebiyatEnstit Bilim Dal : Halk Bilimi
Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Paki KKER
EYLL - 2006
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
2/282
T.C.SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRK DESTANLARINDA NAN VE NANILAR
YKSEK LSANS TEZ
Serkan YILBIR
Enstit Anabilim Dal : Trk Dili ve EdebiyatEnstit Bilim Dal : Halk Bilimi
Bu tez 20/09/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii kabul edilmitir.
. .. .Jri Bakan Jri yesi Jri yesi
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
3/282
BEYAN
Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden
yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu,
kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu
niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn
beyan ederim.
Serkan YILBIR
24.08.2006
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
4/282
NSZ
Destanlar, milletlerin maddi-manevi deerlerini, dil, tarih ve kltr birikimlerini
muhafaza eden ve bunlar sonraki nesillere ulatran zengin edebiyat hazineleridir.
zellikle szl edebiyat geleneinde nemli bir yere sahip olan destanlar, atalarmzn
yzyllar nce yaptklar savalar, yapm olduklar kahramanlklar, balarndan geen
nemli olaylar konu almaktadr. Tarih sahnesinde yer ald gnden itibaren byk
baarlara imza atm olan Trk milleti, destan yapmaya en msait milletlerin banda
gelir.
nan ve inanlar milletlerin hayatnda ok nemli bir yer tutmaktadr. Trk kltrn
meydana getiren unsurlarn da banda gelen inan ve inanlar, bizi bu konuda
aratrma yapmaya sevk etti. Trk milleti, tarihi boyunca birok dini kabul etmi ve bu
dinlerden kalan birok inan gnmze kadar muhafaza edilmitir.
Bu almayla birer kltr hazinesi olan destanlarmzda yer alan inan ve inanlar
tespit etmeyi amaladk.
almalarm srasnda yardmlarn esirgemeyen, bilgi ve tecrbelerinden istifade
ettiim deerli hocam Paki KKERe, beni daima tevik eden, destek veren ve her
trl fedakrl yapan sevgili eime ve zerimde emei olan herkese teekkr bir bor
bilirim.
Serkan YILBIR
24.08.2006
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
5/282
i
NDEKLER
KISALTMALAR............vi
ZET..............vii
SUMMARY..........viii
GR................................1
BLM 1: DESTAN MTOLOJ EFSANE HALK HKAYES.....5
1.1. Destan.......5
1.1.1. Destann Tanm...........................................5
1.1.2. Destann Oluumu..................................................10
1.1.3. Destann Konular.......................................13
1.1.4. Destann slubu.....................................15
1.2. . Mitoloji ....18
1.2.1. Mitolojinin Tanm.................18
1.2.2. Mitolojinin Oluumu .............22
1.2.3. Mitolojinin Konular ......................................23
1.2.4. Mitolojinin slubu ....................................24
1.3. Efsane.24
1.3.1. Efsanenin Tanm................24
1.3.2. Efsanenin Oluumu ...........27
1.3.3. Efsanenin Konular ....................................30
1.3.4. Efsanenin slubu ...............................31
1.4. Halk Hikayesi.....33
1.4.1. Halk Hikayesinin Tanm ..............33
1.4.2. Halk Hikayesinin Oluumu ...............................35
1.4.3. Halk Hikayesinin Konular ................36
1.4.4. Halk Hikayesinin slubu ..........38
1.5. Destanla Mitoloji likisi .......40
1.5.1. Destanla Mitoloji Arasndaki Benzerlikler.....................................40
1.5.2. Destanla Mitoloji Arasndaki Farklar.............................................41
1.6. Destan Efsane likisi ....41
1.6.1. Destanla Efsane Arasndaki Benzerlikler.......................................41
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
6/282
ii
1.6.2. Destanla Efsane Arasndaki Farklar...............................................42
1.7. Destan Halk Hikayesi likisi.........43
1.7.1. Destanla Halk Hikayesi Arasndaki Benzerlikler ..........43
1.7.2. Destanla Halk Hikayesi Arasndaki Farklar...........43
BLM 2: TRK DESTANLARI......45
2.1. Yaradl Destan.........48
2.2. Alp Er Tunga Destan......49
2.3. u Destan........50
2.4. Bozkurt Destan.......50
2.5. Ergenekon Destan...........................................50
2.6. G Destan.................................................51
2.7. Ouz Kaan Destan....51
2.8. Satuk Bura Han Destan....52
2.9. Manas Destan.....53
2.10. Alpam Destan....54
2.11. Ural Batr Destan..54
BLM 3: DER MLLETLERN DESTANLARI.......55
3.1. lyada...........55
3.2. Odysse.........55
3.3. Ramayana........56
3.4. Kalevala.......57
3.5. ehname..................58
3.6. Chanson De Roland.........59
BLM 4: NAN VE NANI..............60
2.1. nan Nedir?....................................................................................................60
2.2. nan Nedir?...................................................................................................67
2.3. nan ve nanlikisi............69
BLM 5: TRK DESTANLARINDA NAN VE NANI MOTFLER.71
5.1. Yaradl Destan.....71
5.1.1. Destann zeti.....71
5.1.2. Yaradl Destannda nan Motifleri..........72
5.1.3. Yaradl Destannda nan Motifleri.........73
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
7/282
iii
5.2. Alp Er Tunga Destan......77
5.2.1. Destann zeti.........77
5.2.2. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri.......79
5.2.3. Alp Er Tunga Destannda nan Motifleri......79
5.3. u Destan........79
5.3.1. Destann zeti.....79
5.3.2. u Destannda nan Motifleri.....80
5.3.3. u Destannda nan Motifleri........80
5.4. Bozkurt Destan...................80
5.4.1. Destann zeti.........80
5.4.2. Bozkurt Destannda nan Motifleri....81
5.4.3. Bozkurt Destannda nan Motifleri.......81
5.5. Ergenekon Destan...............82
5.5.1. Destann zeti.............82
5.5.2. Ergenekon Destannda nan Motifleri.......83
5.5.3. Ergenekon Destannda nan Motifleri.......84
5.6. G Destan.........84
5.6.1. Destann zeti.....84
5.6.2. G Destannda nan Motifleri..84
5.6.3. G Destannda nan Motifleri.....85
5.7. Ouz Kaan Destan (slamiyetten nce)...........85
5.7.1. Destann zeti.....85
5.7.2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.....86
5.7.3. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri....87
5.8. Ouz Kaan Destan (slamiyetten Sonra)..........90
5.8.1. Destann zeti.........90
5.8.2. Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.........92
5.8.3.Ouz Kaan Destannda nan Motifleri.............98
5.9. Er Samr Destan................100
5.9.1. Destann zeti...........100
5.9.2. Er Samr Destannda nan Motifleri....................103
5.9.3. Er Samr Destannda nan Motifleri........105
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
8/282
iv
5.10. Ak Tay Destan.............115
5.10.1. Destann zeti.........115
5.10.2. Ak Tay Destannda nan Motifleri..........118
5.10.3. Ak Tay Destannda nan Motifleri.............119
5.11. Kkin Erkey Destan.......123
5.11.1. Destann zeti.............123
5.11.2. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri........124
5.11.3. Kkin Erkey Destannda nan Motifleri.......125
5.12. Altay Buuay Destan..........127
5.12.1. Destann zeti.........127
5.12.2. Altay Buuay Destannda nan Motifleri.......128
5.12.3. Altay Buuay Destannda nan Motifleri......129
5.13. Mal Mergen Destan. ...........133
5.13.1. Destann zeti.........133
5.13.2. Mal Mergen Destannda nan Motifleri..............134
5.13.3. Mal Mergen Destannda nan Motifleri.........134
5.14.Kozn Erke Destan............137
5.14.1. Destann zeti.........137
5.14.2. Kozn Erke Destannda nan Motifleri.........138
5.14.3. Kozn Erke Destannda nan Motifleri........140
5.15. Kzyke Destan.............144
5.15.1. Destann zeti.........144
5.15.2. Kzyke Destannda nan Motifleri..........146
5.15.3. Kzyke Destannda nan Motifleri.........147
5.16. Satuk Bura Han Destan........151
5.16.1. Destann zeti.................151
5.16.2. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri.........151
5.16.3. Satuk Bura Han Destannda nan Motifleri........155
5.17. Manas Destan.........157
5.17.1. Destann zeti.................157
5.17.2. Manas Destannda nan Motifleri..........158
5.17.3. Manas Destannda nan Motifleri.........190
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
9/282
v
5.18. Alpam Destan..........................209
5.18.1. Destann zeti.................209
5.18.2. Alpam Destannda nan Motifleri.......210
5.18.3. Alpam Destannda nan Motifleri......247
5.19. Ural Batur Destan...................256
5.19.1. Destann zeti.................356
5.19.2. Ural Batur Destannda nan Motifleri........257
5.19.3. Ural Batur Destannda nan Motifleri.......258
SONU........260
KAYNAKA.......264
ZGEM....270
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
10/282
vi
KISALTMALAR
ABD : Altay Buuay Destan
AD : Alpam Destana.g.e. : Ad Geen Eser
ATD : Alp Er Tunga Destan
Ak. TD : Ak Tay Destan
BD : Bozkurt Destan
B : Bahaddin gel
ED : Ergenekon Destan
ESD : Er Samr DestanFA : Fevzi Aygn
FY : Fazl Yoldaolu
GD : G Destan
D : brahim Dilek
KD : Kzyke Destan
KED : Kkin Erkey Destan
Ko. ED : Koz
n Erke Destan
MD : Manas Destan
MMD : Mal Mergen Destan
NS : Necati Sepetiolu
NSB : Nihat Sami Banarl
OKD : Ouz Kaan Destan
R : Radloff
SBD : Satuk Bura Han Destan
SS : Saim Sakaolu
D : u Destan
TEA : Trk Edebiyat Tarihi
YD : Yaradl Destan
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
11/282
vii
SA, Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tez zeti
Tezin Bal: Trk Destanlarnda nan ve nanlar
Tezin Yazar: Serkan YILBIR Danman: Yrd. Do. Dr. Paki KKER
Kabul Tarihi: 20.09.2006 Sayfa Says: viii (n ksm) + 270 (tez)
Anabilim Dal: Trk Dili ve Edebiyat Bilim Dal: Halk Bilimi
Destanlar, milletlerin hayatnda nemli olaylar konu alan ve milletlerin kltr unsurlarn
iinde barndran edebi eserlerdir. Biz bu almada Trk destanlarnda inan ve inanlar
ele aldk.
Aratrmann giri blmnde almann konusu, nemi ve metodolojisi hakknda bilgi
verilmitir. Birinci blmde destan, mit, efsane, halk hikyesinin tanmlar, oluumlar,
konular ve sluplar zerinde duruldu. Daha sonra bu trn destan ile benzerlikleri ve
farklar ortaya kondu.
kinci blmde Trk destanlar, nc blmde ise dier milletlerin destanlar zerinde
duruldu. Baz nemli destanlar hakknda bilgi verildi.
Drdnc blmde ise inan ve inan kavramlar ele alnd. Bu iki kavram ayr balklar
halinde incelenerek birbirleriyle olan ilikileri ele alnmtr. Beinci blmde, her destann
kendi bal altnda inan ve inan motifleri tespit edilmitir.
Sonu olarak Trk destanlarnda birok inan ve inan unsuru tespit edilmi ve bunlar
eitli balklar halinde snflandrlmtr.
Anahtar Kelimeler: Destan, Mit, Efsane, nan, nan
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
12/282
viii
Sakarya University, Insitute of Social Sciences Abstract of Masters Thesis
Title of the Thesis: Believes and Faiths in the Turkish Epics
Author: Serkan YILBIR Supervisor: Assist. Prof. Dr. Paki KKER
Date: 20.09.2006 Nu. of Pages : viii (pre text) + 270 (main body)
Department: Turkish Language and Literature Subfield: Folk Science (Folklore)
Epics are literary works which contains important events and cultural elements for nations.
This works subject is Believes and Faiths in the Turkish Epics.
Introduction part of investigation the subject, importance, extent and the method was given.
In the first section; the definition, forming, subject and the style of the epic, myth, legend,
folk story were mentioned. Then, the similarities and differences of the epic and those three
subjects were given.
We talked about Turkish and other nations epics at the second and third parts of the
research. We gave information about some important epics.
At the fourth part, belief and faith were mentioned. Those two concepts and their
relationship were examined under two titles. On the fifth section belief and faith motives
were determined trough the epics own title.
As a result, we fixed so many elements of belief and faith in the Turkish epics and these
were classified.
Keywords : Epic, Myth, Legend, Belief, Faith
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
13/282
1
GR
al
man
n Konusu
Biz bu almada, Trk Destanlarnda nan ve nanlar ele aldk. Toplum
hayatnn birok yerinde bir takm inan ve inanlar ve bunlarn getirdii baz
sonular gzlemleyebiliriz. Bunlar hayatmzn birer paras haline gelmitir. Bize
basit gelebilecek gnlk meguliyetlerimizde bile yzyllar ncesine dayanan inan
ve inanlarmzdan izlere rastlayabiliriz. Bu amala eski kltrmzn, dolaysyla
inan ve inanlarmzn yer ald destanlarmz incelemeye karar verdik.
Destanlarda tespit edebileceimiz inan ve inan unsurlar, bizi bu konuda daha da
aydnlatacaktr.
Destan kelimesi dilimizde birokekilde kullanlan bir kelimedir. Milli takm bir
zafer elde ettiinde gazete manetlerinde Milliler destan yazd. gibi ifadelere
rastlarz. anakkale zaferinden anakkale Destan olarak bahsederiz. Grld
gibi kahramanlk ifade eden olaylar adlandrrken sk sk destan kelimesine
bavururuz. Bizi ilgilendiren asl konu ise destann edebi yn. Ancak bu noktada da
baz problemlerle kar karyayz.
Destanlar, szl edebiyat rnleridir. Bu ynyle, kendisi gibi szl edebiyat rn
olan mit, efsane ve halk hikyesiyle baz benzer zellikleri bulunmaktadr. Bu trler
birbirlerinden farkl olmalarna ramen szl edebiyat geleneinin ortak zelliklerini
tamaktadrlar. Bu durum, bunlar tanmlama ve tasnif etme srasnda bir takm
problemleri beraberinde getirmektedir. Biz bu almada ncelikle bu problemi
zmeye altk.
ncelikle destan, mit, efsane ve halk hikyesinin tanmlarn, oluumlarn,
konularn ve sluplarn ele alarak bu trlerin benzer zelliklerini ve farkllklarn
ortaya koyduk ve konumuz itibaryla destan bu szl edebiyat tryle
karlatrdk. Bunu yapmaktaki amacmz destanlarmz seerken gerekli olan
kriterleri belirleyebilmekti. rnek vermemiz gerekirse; Dede Korkut Hikyeleri ve
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
14/282
2
Krolu Hikyesi baz kaynaklarda destan olarak gemektedir. Bu, yanl bir
kullanmdr. Destann ve halk hikyesinin tanmlarn, oluumlarn, konularn ve
slubunu ortaya koyduumuzda bu eserlerin birer halk hikyesi olduunu grrz.
Dolaysyla bu eserler bizim inceleme alanmzn dnda kalr.
Konumuz itibaryla ele almamz gereken dier kavramlar ise inan ve inan. ou
kez birbiriyle kartrlan bu iki kavramn tanmlarn, benzerliklerini ve farkllklarn
ortaya koymaya altk. ncelemelerimiz srasnda inan kavramnn, inan
kavramn da kapsayacakekilde kullanldn grdk. Ancak bu iki kavramn ayn
kkten gelmelerine ve benzer anlamlar ifade etmelerine ramen baz farkllklar
bulunmaktadr. Bundan dolay incelemelerimizi inanlar ve inanlar olarak iki balk
altnda ele aldk.
Destanlar milletlerin gelenek ve greneklerini, mimarisini, giyim-kuam tarzlarn,
inan ve inanlarn, balarndan geen felaketleri, kahramanlklarn ksacas o
milleti millet yapan deerleri ve balarndan geen nemli olaylar gnmz insanna
aktaran paha biilmez eserlerdir. Hatta destanlar edebiyatn balangc olarak da
kabul edilirler. Bu sebeple destanlar, zerinde durulmas gereken kltr hazinelerimiz
olarak dikkat ekiyor.
Trk milleti, hareketli yaam sebebiyle bandan birok sava gemi ve destanlarn
olumas iin gerekli olan olaylar pek ok defa yaam bir millettir. Destan
kelimesinin altnda kahramanlk anlam yatmaktadr. Milletimiz gstermi olduu
kahramanlklarla saysz destan meydana getirmitir. Bylesi destans bir millet
olmak tarih boyunca pek fazla millete nasip olmamtr. Hatta birok millet masal,hikye ve efsanelerini derleyerek yapma destanlar oluturmulardr. Finlilerin
Kalevalasn buna rnek verebiliriz.
Destanlarmz, gemiimize k tutmaktadr. Milletimize ait birok detay
destanlarmzda bulabiliriz. Buna inan ve inanlarmz da dhil. nan ve
inanlarmz bizi biz yapan deerlerin banda gelir. nk insanlar ve milletler
inandklar lde var olmulardr.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
15/282
3
almann nemi
Daha nce de belirttiimiz gibi destanlarmz, atalarmz hakknda birok bilgiye
ulaabileceimiz kltr hazinelerimizdir. Yemekten mzie, geleneklerden giyim-
kuama kadar birok alanda sahip olduumuz inan ve inanlar Trk milletinin ilk
zamanlarndan bugne ulaan uzun bir srecin sonulardr.
Destanlar toplum hayatmz, buna bal olarak inan ve inan temellerimizi daha iyi
kavrayabileceimiz eserlerdir. Destanlar sememizdeki amacmz bu olmutur.
Bizleri bu konuda aydnlataca iin byk bir nem arz etmektedir.
almann Metodolojisi
almamz iki ana blmde ele aldk. Bunlardan birincisi destan, mit, efsane halk
hikyesi, inan ve inan kavramlaryla Trk destanlar ve dier milletlerin
destanlarndan rnekler verdiimiz ksm; dieri ise Trk destanlarnda inan ve
inan motiflerini ele aldmz ikinci ksm.
Destan, mit, efsane ve halk hikyesini birbirleriyle karlatrdmz blmlerde bu
kavramlarn tanmlar, oluumlar, konular ve sluplarn konu hakknda aratrma
yapm kiilerin eserlerinden yararlanarak inceledik. Bylece bizim iin nemli olan
destan kavramnn tanmn daha net ortaya koymaya altk.
nan ve inan kavramlarn ilk blmde olduu gibi konu hakknda aratrma
yapm kiilerin grlerinden hareketle ele aldk. Bu iki kavramn benzerlik ve
farkllklarn ortaya koyarak, bu kavramlar tanmlamaya altk. Ayrca Trk
destannn zelliklerinden ve dier milletlerin baz destanlarndan bahsettik.
Son olarak, belirlediimiz destanlarda inan ve inan motiflerini tespit etmeye
altk. Bu blmde, ncelikle ele aldmz destann zetini sunduk. Daha sonra, iki
ayr blm halinde o destandaki inan ve inan motiflerini balklar halinde sunduk.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
16/282
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
17/282
5
BLM 1: DESTAN MT EFSANE HALK HKYES
1.
1. Destan
1.1.1. Destann Tanm
Destan kelimesi dilimize Farsada efsane, mesel ve hikyet-i gzetegan
manasnda kullanlan dastan kelimesinden ses ve anlam deiiklii ile girmitir. Bu
kelimenin Trkede ilk defa ne zaman kullanldnn kesin olarak tespiti mmkn
olmamakla birlikte, slamiyetin kabulnden sonraki dnemde dilimizde bu kelime
kullanlmaktadr, denilebilir(obanolu, 2003: 13).
Destan kelimesi zerine birok tanm yaplmtr. Bunlardan bazlarunlardr:
Ebuzziya Tevfik, kssa, hikye, ekseriya manzum olan kssa, vaka karln
vermitir. emseddin Sami 1. Hikye, masal, sergzet. 2. Bir vaka veya hali
hikye eden amiyane manzume olarak, Muallim Naci, Lgat- Nacide kssa,
hikye, masal, hile, tezvir olarak zikretmitir. Hseyin Kazm Kadri ise kssa,
hikye, masal, manzum hikye demitir(Sakaolu, 2002: 20).
Destanlar adlandrmada, Trk dnyasnda gncel ve tarihsel balamlarda, sz
konusu syleni eitlenmeleriyle destan szcnn yannda, Trk boylarnca
alpt nmax, comok, jomok, cr, jr, batrclar cr, maadrlg tool,
kahramandk epos, kay rk, kaylap aydar rk, olongho, l, alpth
nmah, boy, epos, epostk jrlar, kne epos hatta irtegi veya batrlk
ertegi gibi pek ok kelime de kullanlmaktadr(obanolu, 2003: 13).
Destan kelimesinin lgat manasnn yannda, bizim amzdan nem arz eden
mesele ise destann edebi bir tr olarak neyi ifade ettiidir. Birok aratrmac edebi
bir tr olan destan hakknda eitli fikirler ileri srmtr.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
18/282
6
PROF. Dr. kr ELN destan hakknda unlar sylemitir: Destan (epos), bir boy,
ulus (kavim) veya millet hayatnda tam estetik hviyet kazanmam eser saylan
efsanelerden sonra nazm eklinde ortaya kan en eski halk edebiyat mahsullerinden
biridir. Szl gelenee bal bu anonim mahsuller, zaman ve mekn iinde cemiyetin
iradesini ellerinde tutan kahraman-bilge ahsiyetlerin menkbevi ve hakiki hayatlar
etrafnda teekkl etmi uzun, didaktik eserlerdir (Elin, 1986: 72).
Edebiyatmzda destan sz, bugn, daha ok kahramanlk temalarnn ar bast
manzum, manzum-mensur veya mensur eserler iin kullanlan edebi bir
terimdir.(Yldrm, 1998: 149) diyen Dursun Yldrm destann manzum olmasnn
yannda bazen mensur bazen de manzum-mensur olabileceini ifade etmi.
Destanlar bir milletin btn varln, elemlerini, kederlerini, sevin ve cokularn,
ksaca btn duygu ve dnce yapsn oluturan zenginlik hazineleridir. Milletlerin
millet olma yolundaki abalarndan izler tar ve bu abalarn hatralar ile gemile
gelecek arasndaki zaman canl ve taze tutar. Bir ekirdek gibidir; dallanp
budaklanmas, iek ve yaprak amas, rnlerini tazeleme imknna sahip bulunmas
gibi ekirdee has sreklilik ve enerji kayna olu hali, destanlarda da vardr. Bu
bakmdan destanlar, milletlerin gemilerindeki diri ve canl emellerin belirli lkler
halinde gelecee aktarlmasnda birinci derecede nem tayan eserlerdir
(Sepetiolu, 1995: 7).
Terim EPOPE karlnda kullanlr. Epope, Tanr, tanra, yar tanr ve
kahramanlarn olaanst nitelikli servenlerini, toplumlarn eski dnemlerde
yaad sava, g, baskn ve bunlar gibi toplum belleinde iz brakan byk olaylarileyen trdr. Nazm biimindedir. Ezgi eliinde sylenmeye uygun olarak
hazrlandndan, genellikle lldr. Bazlarnda dz yaz nazm i iedir
(Akolu, 1986: 37).
Ali ZTRK destan hakknda ilgin tespitlerde bulunarak yle der : Destann
zaman ierisinde derinliine, corafya zerinde geniliine gelien bir zellii vardr.
Destanlar tr olarak edebiyatn mal olmakla beraber, tarihten beslenirler. (ztrk,
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
19/282
7
1980: 5). Genel olarak, kahramanlklara dayal hayatn anlatlmasndan doan edebi
trlere destan ad verilmektedir. Destanda temel olarak tarih, kahramanlk, hayat,
birbirini tamamlarlar. Bu esas unsurla, destan tr kavram olarak, btn bir
budunun milli varln ilgilendiren olaylar, bir kahramann yaay etrafnda ve
onun ahsnda mistik glere sahip motiflerle ilenerek gelien milli edebiyatn
anonim tr olarak kabul edebiliriz (a.g.e, s. 19). Anonim edeb trler arasnda,
tarihin romantizminden kaynaklanarak ekil ve zellik kazanan destan, millet
olmann zaruret ve faziletlerini ifade eder. Bu ifade ekliyle, zamann ak iinde
millet olma uuruna ykselmi topluluklarn tarih karakterini (kiiliklerini)
sembolize eden birok destan gnmze kadar yaamtr. Karakteristik yaps ise
milletlerin madd ve manev unsurlarnn, bir btn halinde yorularak ifade
edilmesinden domu, mill uurda ilenerek zellik kazanmtr (ztrk, 1985: 170).
Mehmet Kaplan Ouz Kaan Destann inceledii bir eserinde, gnmzdeki roman
trnn temellerini destana balayarak destan hakknda unlar sylemitir: Edebiyat
sanatna giren eserleriir, Tiyatro, Destan veya Roman olmak zere balca nev'e
ayrlr. Roman'n destan ile birletirilmesinin sebebi, ayn ortak ekil ve ze sahip
olmas, onun yzyllar boyunca gelierek ulat son safhay ifade etmesidir. air
genellikle, ksa birekil iinde ahs duygularn anlatr. Tiyatroda manal bir vaka ve
insanlarn hayat ve davranlar, seyircilerin gzleri nnde oynayarak canlandrlr.
Destan veya romanda vaka veya ahslarn hayat maceralar hikye edilir. Destan,
halk hikyesi, masal veya romann esas, hayal veya hakiki bir vakann
anlatlmasdr. Bunlar birbirinden ayran, anlatlan hikye'nin mahiyeti ve anlatl
tarzdr. Destanlar, manzum veya mensur, szl veya yazl sava ve kahramanlk
hikyeleridir. Milletler varlklarn sava ile koruduklar iin, kendilerini kurtaranveya saadete ulatran insanlarn hatralarn yceltirler. Fakat hayal gc tarihi
hdiseleri o kadar deitirir ki, bilhassa aradan fazla zaman da gemise, bunlar
tannmaz hale gelir. unu da unutmamak lzmdr ki, eski alardaki insanlar
dnyaya bizim gibi, plak aklc bir gzle bakmyorlard. Hkmdar ve kahramanlar
onlar iin din ve efsanevi bir ahsiyete sahipti. Destanlar okurken, onlarda bize
masal gibi grnen unsurlara dikkat etmek gerekir. Eski insanlar iin onlar masal
deil, inan konusu idiler(Kaplan, 1979: 13, 14).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
20/282
8
u halde destanlarn nemi tarih hdiseleri aksettirmekten ziyade, eski alardaki
insanlarn inanlarn, hayata bak tarzlarn ve kymet hkmlerini ihtiva etmesidir.
Fakat destanlarn bir sanat eseri olarak da deeri vardr. Zira onlarn dil, ekil ve
slbu, tarih bir vesikadan ok farkldr. Destanlar, tpk iir ve tiyatro gibi sanat
eserleridir. Bundan dolay da onlar bir sanat eseri gibi incelemek icap eder(a.g.e,
s.14).
Destan, eski alarda bir milletin hayatnda byk yanklar brakm tarihi olaylarn
(byk yenilgiler, byk zaferler vb.) adan aa deimi ve saysz hayal
unsurlar katlarak tannmaz hale gelmi uzun manzum hikyesidir. Byk,
olaanst toplum ve kahramanlk olaylarn uzun ve manzum olarak anlatan
edebiyat trdr(Gle, 2002: 104).
Destan, milletlerin hayatnda byk yanklar brakm tarih olaylarnn adan aa
deimi, lklemi ve saysz hayal unsurlar katlarak tannmaz hale gelmi uzun
manzum birekilde anlatmdr (Kabakl, 2002: 61).
Hseyin Nihal ATSIZ a gre destan, bir milletin eski zamanlarda bandan geen
byk hadiselerin halk dilinde edebi birekil almasdr(Atsz, 1997: 31).
Zeki Velidi TOGAN a gre ise : Destanlar, tarihi vakalar tasvirden ziyade,
milletin yksek milli duygularn inikas ettiren, tamamyla veyahut az ok tarihe
mstenit bir ideal lemi gsteren halk edebiyat eserlerinden ibarettir. (Sakaolu,
2002: 31).
Dr. Mehmet AA Kazak Trklerinin destanlarn konu ald bir almasnda
destann Milletlerin dnya grlerini, kinattaki olaylar yorumlay tarzlarn,
yaadklar tarihi ve sosyal olaylarla onlarn etkilerini, var olularn ve
bamszlklarn srdrebilmek iin yaptklar i ve d mcadelelerini, sosyal
hayatla ilgili etkinliklerini, ksacas o milleti millet yapan btn deerleri edebi bir
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
21/282
9
slup ve kahramani bir eda ile gnmz insanlna aktara gelen metinler (Aa,
2002: 5) olarak tanmlyor.
Cevdet KUDRET ise destann zellikle manzum olmas ynn vurgulayarak, Bir
ulusun hayatn yakndan ilgilendiren sava, g vb. gibi tarih ve toplum olaylarn
anlatan uzun manzumelerdir. (Kudret, 1995: 14) diyor.
M. Okan Baba ise destan u ekilde tanmlamtr: Destan, bir ulusun gemi
dnemlerinde, sel, yangn, sava, zelzele, ktlk, g gibi toplumda derin izler brakan
olaylar nazm biiminde anlatan rnlerdir. Bu rnler; olay, yer, yazan, kii gibi
gelerden kurulur. Destanlardaki olaylar ve kiiler, olaanst nitelikler tar,
Destanlarn zaman ve yeri kesin belli deildir, Yazldklar zamana ve yere gre
deiebilir. Bu rnlerin belli bir slubu vardr. Destanlar sosyal bir ilevleri vardr.
Destan, kahraman ve kahramanlk kavramlarnn, epik karakterli bir yaayn zaman,
mekn ve hadiseler iindeki yansmalarnn olay rgs ile biimlendirilmi
anlatmdr. Destandaki anlatlan aksiyona bal meknla ilgili, zamanla ilikili ve
kiiye bal olan, her bir oluturucu, tarih kaynakl gereimsilerdir(Tural, 1998: 12).
Biz de btn bu fikir ve tanmlarn nda destan hakknda unlar syleyebiliriz:
Destan, iptidai devirlerde, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm olaylar
ve kahramanlar konu alan uzun, manzum, manzum-nesir veya nesir eserlerdir.
Ancak destanlarn, zellikle de doal destanlarn daha ok manzum olduunu
gryoruz.
Yeryz ve kinatn oluumu, tabiatta meydana gelmi bir takm olaylarn izah,
byk savalar ve mcadeleler, gler, ktlklar, byk toplumsal olaylar, byk
baarlara imza atm kahramanlar destanlarn iinde yer alabilen konulardr.
Destanlar, szl edebiyat rnleridir. Azdan aza szl olarak aktarlrlar. Bu
yzden her anlatc, destana kendinden bir eyler katar ve yle aktarr. Edebiyatn
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
22/282
10
balang eserleri olan destanlar, milletlerin hayatnda byk yanklar uyandrm bir
kahramann veya tarih olaynn anlatld uzun eserlerdir.
1.1.2. DESTANIN OLUUMU
Edebiyat tarihileri, destanlarn oluum ve geliimlerini iki rnekle aklarlar.
Bunlardan birincisi, bir da doruundan kopan bir kar topann yamatan aa
yuvarlandka bymesi, bydke de getii yerlerden baka paralar alarak
lamas rneidir. Dieri ise topraa den bir ekirdein kabuunu atlatarak,
dallanp budaklanp aaca dnmesi, iek amas ve meyve vermesidir(Timurta,
1990).
Eski milletlerin destan devirlerinde mitoslarla destanlar yan yana yahut ara arda
doar. Destanlarn teekklnde efsanelerin ve efsane devirlerinin byk tesiri olur.
Destanlarn iinde zengin mitoloji unsurlar bulunur (Banarl, 1997: 7). Destanlar
genel olarak, toplumun normal hayat stne km ferdi duygulardan uzak, ruhi
hareketin maddi gle birlemesinden domulardr. Kiisel isteklerin stne km,
toplumu terennm eden manzumelerdir. nsann toplum iinde baland bir takm
deerler vardr. Kiisel yaantlarnda bunlara ballk gsterirler. Bu deerlerin
varl ve korunmas tehlikeye dt zaman, bir an gelir ki insan kendi varln
aan bir savunma gc gsterir. Huzurunu, hayatn, dnmez olur. Bu andaki ruh
hali, insan normalin stndeki davranlara srkler. te toplumlardaki bu
davranlarn ifadesi destanlarekillendirir (ztrk, 1980: 21).
Bir destann ortaya kmas iin btn bir milleti derinden sarsan bir olay ve buolayn kahramanlar olmas gerekir. kisi olduktan sonra eitli safhalardan geerek
destan oluur. Bu safhalaryle sralayabiliriz:
1. Olu Safhas: Halkn ruh ve vicdanna ileyen bu olay, topluluun ve ardarda gelen kuaklarn hayal gleri ile geniler, derinleir, eitli
efsanelere brnr. Bu, destann olu safhasdr.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
23/282
11
2. kinci Safha: Birinci safhada efsanelere ve olaanstlklere brnmolan olay, devrin ozan denilen airleri tarafndan mzikle ve saz eliinde
sylenir. Bu ie her blgedeki ve her devirdeki airler hayal glerini de
katarak sazla trk halinde sylerler. Bylece her aire gre sylenmi
destan halkalar meydana gelir.
3. nc Safha: Gl bir air tarafndan destan halkalar gz nndebulundurularak destan yeniden sylenir veya yazya geirilir.
Trk destanlarnn ou ikinci safhada, destan halkas halinde kalmtr. Bunun
sebebi Trklerde yaznn yaygn olmayndan destanlara son eklin verilmemesidir.
(Gle, 2002: 106)
Her milletin destan yoktur. Baz milletler, destan edebiyatna epope artificielle
denilen yapma destanlarla katlmlardr. Deiik Avrupa milletlerine mensup fikir ve
sanat adamlarnn da birou, ilhamlarn eski Yunan, Latin ve ark milletlerinin
destanlarndan veya mitolojilerinden almlardr( Banarl, 1997: 8).
nk bir milletin destan, hele tabii (epope naturelle) ve milli destan olabilmesi
iin o milletin tarihinde yle artlar bulunmas gerekir:
1. Millet, halk hayalinin efsaneler yaratmaya elverili bulunduu, en eski veiptidai devirlerde yaam olmaldr.
2. O milletin tarihinde unutulmaz tabiat olaylar, byk savalar, gler,istilalar, yeni corafyalarda vatan kurular gibi halk hayat ve hafzasn
nesillerce megul edecek hadiseler bulunmaldr( a.g.e., s.8).
Milletlerin yazya gemeden nceki devirlerde yaptklar nemli savalar,
mcadeleler ve bu savalarda n kazanan kahramanlar nesilden nesile anlatr. Bu
anlatlanlara her defasnda bir eyler eklenir. Zamanla genileyen ve bir takm
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
24/282
12
olaanst olay ve kahramanlarla ilgin bir hal alan destanlar halkn ortak mal haline
gelir. Destanlar teekkl ettikleri an deil, daha ok olaylarn meydana geldii
kadim zamanlarn zelliklerini tarlar.
Destanlarn teekklnde, toplum varln koruma tutkusu nde gelir. Her edebi
trde olduu gibi, destanlarda da, iten da, dtan ie doru tevik edici bir g
vardr. Dtan ie szyle anlatlmak istenen kavram, bir sanatkrla evresi
arasndaki tesirden farkl bir anlam ifade eder. Millet btnlne ynelmi ykc ve
dtan gelen tesirler, normal olarak iten gelecek bir tepkiye sebep olurlar. Harekete
gemi iki toplumun benlii arpr; bu arpmada beklenen sonu, stnl elde
etmektir. Bu stnl elde etmenin arkasnda, milleti meydana getiren fertlerin
varl, savunduu deerler, dzenli bir hayatn kurulup gelitirilmesi sz konusudur.
Srekli olarak, kar karya gelmi toplum ve olaylar, destann d yapsn meydana
getirir. Toplumlarn maddi ve manevi gc, yaants ve yaantya ekil veren
geleneksel ve manevi faktrler destann rln tamamlar(ztrk, 1980: 22).
Dr. Ahmet TACEMEN ise destann oluumu hakknda baz tespitlerde
bulunmaktadr. Ona gre destanlar genelde kinatn insanln yaratlndan, rkn
oluumundan balayarak destann olutuu zamana kadar gelmektedir. Irkn o ana
dein geirdii btn tarihi merhaleler iin; destan, kendine gre bilgi verir. Bu
yaplrken efsanelemi bir kahraman, tm bu merhalelerden geirilir. Bazen bu
yetmediinde, yani kahramana atfedilen yzlerce yllk mr bile az geldiinde, onun
nesilleri hizmete koulurlar ve destan, onu anlatann zamanna kadar getirilir
(Tacemen, 2001: 58).
Bir destan teekkl ettii asrdan ne kadar sonra yazya geirilse geirilsin, yine
teekkl ettii asrn mahsul saylr. nk onun temeli, esas fikirleri, esas unsurlar
teekkl ettii asra aittir(Atsz, 1997: 31).
Oluum sreci iinde bir destann belirli safhalar geirmesi gerekir. Bu safhalar
Zeki Velidi Togan Atsz Mecmuada yaymlanan bir makalesinde yle ifade
etmektedir : ncelikle destann olumasna tabii olarak meyilli bir millet veya boy,
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
25/282
13
eitli devirlerde zihinleri megul eden olaylar, maceral bir toplum hayat veya
heyecan verici dini ve fikri hayat gelenekleri yaar ve btn bunlar, o toplumun halk
airleri tarafndan ufakl bykl destan paralar halinde dile getirilir. Daha sonraki
devrelerde, millet, ciddi medeni etkilere kaplmam ve btn milleti ilgilendiren yeni
byk sarsntlar geirmi ise, bu son byk olayn etrafnda eski destan hatralar
toplanmaya balar. nc safhada toplumun bir blm, yksek bir medeniyet
seviyesine ykselir. Bu devirde, aydn bir halkairi, millet fertlerinin zihinlerinde bir
btn eklini almaya meyillenen milli destan, belirli bir plan dhilinde tertip ve
tanzim ederek ona yazl birekil verir (Togan, 1931: 4).
Destanlar oluumlar itibaryla iki grupta inceleyebiliriz:
1. Tabii (Doal) Destanlar: Bandan birok nemli olay gemi kadim milletlerinmuhayyilesinde, belli bir srete kendiliinden oluan szl verimlerdir. Daha nce
de belirttiimiz gibi bir milletin doal bir destana sahip olabilmesi iin o milletin
efsane ve mitolojilerin meydana geldii iptidai devirlerde yaam olmas ve bandan
sava, g, ktlk gibi nemli bir olayn gemi olmas gerekmektedir.
2. Yapma Destanlar: Doal destanlara sahip olmayan baz milletlerin bazair veyazarlar, kendi milletlerinin tarihinden karlm heyecanl ve byk vakalar
birtakm hayal unsurlar ile kartrarak hikye eden destanlar yazmlardr.
Asl destanlar, halkn toplu vicdanndan fkrm ortaklaa eserler olduklar halde
bunlar ferdi eserlerdir. Bir kimsenin hayal gc ne kadar geni olursa olsun, phesiz
bir milletinki ile yaramaz. Sonra asl destanlar, airlerin btn halkla birlikteharika, efsane ve mucizeye inandklar bir zamanda meydana geldikleri halde, bu
sonuncular akl ve mantk devrinde yetien airlerin verimidir. Bu yzden, bu eserlere
yapma destan denilmitir( Kabakl, 2002: 66, 67).
1.1.3. Destann Konular
Destanlar uluslarn yaz ncesi alarnda olumu, gelimi yaptlardr. O alarda
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
26/282
14
hem yaradl ve dnmleri, tanrlar ve olaanst varlklar, hem de toplumun
gemii ile ilgili bilgileri destanlar verirlerdi. Bu nedenle, destanlar konular
bakmndan ikiye ayrabiliriz:
a) Kozmogoni ve mitoloji konulu destanlar: Dnyann ve yeryzndekivarlklarn yaratl, tanrlar, yar tanr varlklar. Kt gleri temsil eden
dev, ejder gibi yaratklarn kendi aralarnda olan veya insanlarla olan
ilikileri.
b) Milletin gemiindeki nemli olaylar, byk nderlerin dta ve ite,toplumun dmanlar ile savalar, toplumu daha rahat bir hayata
ulatrma abalar(Boratav, 1999: 36).
Yukardaki tasnifte geen mitoloji aslnda ayr bir trdr. Fakat baz destanlar
mitolojilerde grmeye altmz konular da ileyebilirler. Bunlar sadece kozmogoni
deil; yer yer eskatoloji, antropogoni ve teogoni konularn da ele alabilirler. Bunlara
daha sonra mit konusu iinde yer vereceiz.
Destanlardaki olaylar ne tamamen masallardaki gibi olaanst ne de romanlardaki
gibi tamamen gerektir. Olaylar meydana getiren iyi-kt bilgiler, yeni mcadele ve
uzlamalar bu yzden ksmda toplanabilir:
1. nsanlarla insanlar arasndaki romantik olaylar.2. nsanlarla yar tanrlar arasndaki olaylar.3. Destana, tarihi olaylardan yansm olan d dmanlar, ordular ve baka
milletlerin kahramanlar ile mcadele, milletleraras atma.
Toplumlar nce masal ve mitoslar ve bunlara dayanarak destanlar yaratmlardr.
Medeniyet gelitike destandan romana gemilerdir. Her destan ok nemli bir
olaydan konu karr; bu olay ya byk bir sava gibi tarihle ilgili ya da kuraklk ve
ktlk gibi tabiatla ilgili olabilir(Kabakl, 2002: 63).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
27/282
15
1.1.4. Destann slubu
slup, bir kiinin veya trn anlatmda uygulad zel ifade tarz olarak da tarif
edilebilir. Bir yazarn, bir airin veya bir anlatcnn kendine has zel slubu
olabilecei gibi, gelenein ortak slubunda da eser verilebilir. Destan trnn
kendine has, ortak bir slubu vardr. Bu slup, belli bir birikim iinde ekillenmi ve
eitlenmitir(Yldz, 1995: 53).
Destan slubundaki en nemli zellik, pek ok tasvir sfat ve benzetmelerin
kullanlm olmasdr. Kahramanlar, ehirler ve rmaklar anlrken, birok unvanlarsralanr. Bunlarn ou, halkn icat ettii sfatlardr(Kabakl, 2002: 64).
Destanlarn dilini gsterili kelimeler oluturmaktadr. Baya sz ve deyimler;
durgun ve snk ifadeler destanlarla badamaz. Destanlarn milli duygular harekete
geiren, canl ve gr bir slubu vardr. nk destanlar, insanoluna asil duygular,
anl maceralar, geni hayaller telkin etmesi iin karlmtr (a.g.e, s. 64).
Kahramanlar benzetmelerin yan sra, fiziki karakter ve davran zelliklerinigsteren sfatlarla anlatlmaktadr. Destanlarda tasvir, nemli slup
zelliklerindendir. Bu tasvirlere benzetmeler de elik eder. Kahramanlarn
hareketlerinin ifadesi iin benzetmelerden faydalanlmaktadr.
Destan geleneinde kullanlan dil son derece ilek, ak, veciz ve anlalr bir ifade
gcne sahiptir. Destanlardaki anlatm dili, ayn zamanda mterek konuma dilinin
ortak zenginliini ve anla
l
rl
n
yans
t
r(Y
ld
r
m, 1998: 155).
Nazm dili ile ina edilen destanlarda msra kuruluunda hece ls kullanlr.
Destan iirinin yaps drtlklereklinde olabilecei gibi msralar ard arda dizilmek
ve birbirinden ayrlmakszn eserin blmlerinde veya btnnde eseri
tamamlayabilirler. Msralarda ve msralar arasnda ahenk, hareket ve musiki,
kafiyelerle, rediflerle aliterasyon ve asonanslarla salanr. Nesir eklinde anlatlan
kahramanlk destanlarnda, iir eklinde icra edilen eserlerde rastlanlan zelliklerin
pek ou yer alr. Mensur yaplarda kullanlan dil, gnlk konuma dilinden farkl,
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
28/282
16
ritmik bir yapya sahiptir. Bu tr anlatmda sanat, iir tarznda olduu gibi,
muayyen kalplarla hareket etmek zorunda deildir. O, yaratmasnda daha serbest icra
imknna sahiptir. Bu ekildeki anlatmda destanc, eserine ahenk ve hareket
kazandrmak iin, sentaktik tekrarlardan istifade eder. Buna gre, eitli kelime
gruplarn, isim ve sfat tamlamalarn ard arda dizerek ve gramatikal kafiyelerle
birbirine balayarak eserinin kompozisyonunu kurar ve tpk iir formunda olduu
gibi, mensur anlatm tarznda da icra daima mzik eliinde olur(Yldrm, 1998:
155).
Destann giri blmnde bir nevi olaylarn tohumu atlr, tohum zelliinde olan
baz olaylar, toplumun gndelik hayatnda ve zaman akm iinde kk salarak nem
kazanr ve toplumun mal haline gelir. Bylece, ileride milleti veya toplumu aan,
zincirleme halinde btnleen olaylarn sebebi, tohumu haline gelirler. Bir bakma
giri blmnde grlen olaylar dier blmlerde veya safhalarda geliecek olaylarn
karakterini de tar. Ouz destannda, Ouzun ocukluk dnemindeki davranlar,
daha sonraki baarlarn mjdeler niteliktedir(ztrk, 1985: 171, 172).
Destan geleneinde; slubun ve adeta trn bir gerei olarak, kahramann portresini
izmek, atlar ve anlatlan dier olaylar gzler nne sermek, bylece dinleyiciye
adeta olay seyrediyormu hissi verebilmek iin benzetmeler ok sk olarak
kullanlr(Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, 2001: 120).
Destanlarda genellikle ksa ve hareket ifade eden cmleler ounluktadr. Destann
cmle yapsnn ounlukla basit cmlelerden meydana geldiini syleyebiliriz.
Ayrca ataszlerinin de destan slubuyla kaynatn gryoruz.
Destanda toplumu bir btn halinde grrz; kahramanlar bu btn adna i grr;
onlar kendi aralarnda bile birbirinden glkle ayrt ederiz; belki adlar ve
glerindeki derecelenme ile destanc onlarn aralarn da yapmack bir fark
yaratmtr; inceden inceye kiilii belirleyen seciye ve davran farklar, snf ve
toplum-ii ortam artlarnn salad ayr dn ve grler bu insanlar arasnda
belirmez (Boratav, 1999). Denilebilir ki doayla savamn ve toplum biiminin yine
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
29/282
17
toplumun ortak d gcyle insann zihninde sanatsal bir biimde yoruluu
destanlar dourmu, insanlar toplumlarnn oluumuna, doann gizlerine destan
kahramanlarnn servenleriyle yant vermeye almlardr(zkrml, 19??: 369).
Destan vakalarnn geliimi zaman ve mekn ynnden belirli bir dzenle gelimi,
bandan sonuna kadar gzel eserlere dnmtr. Buna uygun epik anlatmn her
halkn folklorunda kalplam geleneksel slubu vardr. Enteresan olan bu zelliin,
konunun geleneksel sfatn ve genel milletleraras tipolojik belirtilerini de
aklamaya imkn vermesidir. Konunun d grn, olaylarn yerleim dzeni ve
sabit emas milletleraras zellikleriyle farkllarsa da her biri konunun i rgs,
sosyal anlam; ortam ve duruma, milli psikolojiye, inanca, rf-dete, toplumsal
dnceye dayanmtr(brayev, 1998: 268).
Destanlar ekil itibariyle manzum eserlerdir. Ancak, baz kaynaklardan bir zet
halinde gnmze ulam destanlarn nesir olarak zetlendii grlmektedir.
rnein Alp Er Tunga Destanndan elimize ulaan ok fazla birey yoktur. Orhun
kitabelerinde, Kutadgu Biligde, Divan Lgatit-Trkte ve ehnamede bulunan
bilgiler bize bu destann varln bildirmektedir. Ayrca Divan Lgatit-Trkte
rastladmz Alp Er Tunga sagusunun destandan kalan tek para olduu
dnlmektedir. Bu parann manzum oluu bu fikrimizi desteklemektedir.
Baz destanlarda ise yer yer nesir paralar bulunmaktadr. slamiyet sonras ve son
dnem destanlarndan olan Manas Destan tamamen nesirken, Alpam ve Ural Batur
destanlarnda bazen paralar halinde nesirler bulunmaktadr. Bu durum, bu
destanlarn manzum-nesir bir ekilde olduklarn gstermekle birlikte destanlarnznde manzum olduklar kaidesini deitirmemektedir. nk yaznn yaygn
olmad; hatta yaznn bile icat edilmedii dnemlerde insanlarn bu eserleri kolayca
ezberleyip dier insanlara ve nesillere aktarabilmelerinin yegne sebebi bu eserlerin
manzum olmasdr. Atilla zkrmlnn u szleri bu fikrimizi desteklemektedir:
Szl anlatma dayanan destanlar, epik iirin en yetkin rnekleri saylmaktadr.
Anlatm olarak iirin seilmesi destanlarn kolayca ezberlenerek belleklerde
kalmasn, kuaktan kuaa gemesini salamtr. Bu durum, balangta bireysel
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
30/282
18
bir yarat olan destanlarn zaman iin de geliip bymesine, ayrntlarla
zenginlemesine, anonim bir nitelik kazanmasna yol amtr. Ama hepsinin ortak
yan rn olduklar an toplum dzenini yanstmalardr. Destan kahramanlar,
toplumu yneten kiiler ya da destana konu olan savalarda sivrilen kahramanlardr
(zkrml, 19??: 369).
Ksaca ifade edersek, destann slubu; tekrar, benzetme, tasvir, mecaz, hitap, atasz
ve deyimlerin yannda orijinal ifadelerle salanmaktadr.
1. 2. Mit1.2.1. Mitin Tanm
Mit, kelime anlam itibariyle sz, sylenen ve duyulan sz, masal, yk
anlamlarna gelmektedir (Akarsu, 1998: 163). Ayrca Tanrlar, kahramanlar, nceki
alarn olaylar zerine anlatlanlar, bir toplumda yk biiminde canl olarak
yaayan eski gelenek ve grenekler balam, insanln en eski yaant ve
dncelerinde dile gelmi olan ykler, uluslarn en eski yaantlarnn simgesel
olarak dile gelii olarak da tanmlanabilir(a.g.e., 163). Mitos (mythos), Yunancada
sz, yk anlamna gelir. Mitoslar, ilkel insan topluluklarnn, evreni, dnyay ve
doa olaylarn kiiletirerek yorumlamak, henz srrn zemedikleri yaamn ve
evrenin eitli grntlerini bir anlam kolaylna balamak gereksiniminden domu
yklerdir(Necatigil, 2002: 15).
Mit, Yunanca uydurulmu sz anlamndaki mythos kelimesinden tretilmitir. ll
sz anlamndaki epos ve gerei dile getiren sz anlamndaki logosa kar mit ya da
mitos, olaanst kahramanlklar ve doast gleri anlatan hayal rn szdr.
Bilgi ncesi ve ddr, pratikle denetlenemez, inan alannn kapsam iindedir.
Bilgisiz insanln dnyay aklama gereksiniminden domutur. rnein gk
grlyor, imekler akyor, yldrmlar dyordu. Demek ki gk tanryd, kzmt
ve insanlar cezalandryordu. Hi aklayamamaktansa bylesine hayal rn
aklamalar insanla binlerce yl yetmitir(Hanerliolu, 2000: 334).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
31/282
19
Mit zerine birok tanm yaplmtr. Hanerliolunun tanmnda mit kelimesinin
Yunancada hayal rn szler anlamna geldiini gryoruz. Bu konuda Bilge
Seyidolu ise unlar sylyor: Mit "myth" kelimesi baz aratrclara gre ilkel
toplumlar iin: Olay "fable", "fiction" karl olarak kullanlmtr. Mit'in asl
manas: "Gerek hikye" ve bunun da tesinde "Sahip olunan ok deerli eyler,
kutsal, deerli ve manal olandr. Bugn bu kelime: fiction-hayal, tasavvur, illusion-
gerein bozulmas anlamlarna gelmektedir(Seyidolu, 2005: 15).
Mircea Eliade ise mit hakknda ilgin tespitlerde bulunur ve yle der: Yarm
yzyldan daha uzun bir sredir, Batl bilginler mitlerin incelemesini, szgelimi 19.
yzylnkiyle aka elien bir bak as iine yerletirmilerdir. Tpk
kendilerinden ncekilerin yapt gibi, miti terimin yaygn anlamyla yani "fabl"',
"uydurma", "kurmaca" olarak ele almak yerine, onu, arkaik toplumlarda anlald
biimiyle benimsemilerdir; bu gibi toplumlarda mit, tersine gerek bir yky
belirtir, stelik de kutsal sayld, rnek oluturduu ve anlaml olduu iin son
derece deerlidir. Ancak "mit" szcne yklenen bu yeni anlamsal deer, onun
gndelik dildeki kullanmn olduka anlalmaz klar. Nitekim bu szck gnmzde
"kurmaca" ya da "hayal" anlamnda olduu kadar, zellikle etnologlar,
toplumbilimciler ve din tarihileri arasnda yaygn olan "kutsal gelenek, en eski
vahiy, rnek gsterilecek model" anlamnda da kullanlr(Eliade, 2001: 11).
Eliade miti tanmlamann olduka zor ve karmak olduundan sz eder ve miti u
ekilde tanmlamaya alr: Btn bilginlerin kabul edebilecei ve ayn zamanda
uzman olmayanlara da yabanc gelmeyecek bir mit tanm bulmak g olacaktr.Zaten, tm arkaik ve geleneksel toplumlardaki mitlerin btn tr ve ilevlerini
ierebilecek bir tek tanm bulmak olanakl mdr ki? Mit, ok sayda ve birbirini
btnler nitelikteki bak alarna gre ele aln p yorumlanabilen son derece
karmak bir kltr gerekliidir. (a.g.e., 115) Bana gre en geni kapsaml olduu
iin en az kusurlu olan tanm udur: Mit kutsal bir yky anlatr; en eski zamanda,
"balangtaki" masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka
deyile mit, Doast Varlklar'n baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
32/282
20
gereklik, yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir ada, bir
bitki tr, bir insan davran, bir kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini
dile getirir. Demek ki mit, her zaman bir "yaratl"n yksdr: Bir eyin nasl
yaratldn, nasl varolmaya baladn anlatr. Mit ancakgerekten olup bitmi,
tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder. Mitlerdeki kiiler Doast
Varlklar'dr. zellikle "balangtaki o esiz zamanda yaptklar eylerle tannrlar.
Demek ki mitler, onlarn yaratc etkinliini ortaya koyar ve yaptklarnn kutsalln
(ya da yalnzca "doast" olma zelliini) gzler nne serer. Sonu olarak, mitler,
kutsal(ya da doast) olan eyin, dnyaya eitli, kimi zaman da heyecan verici
aknlarn betimlerler. te Dnya'y gerek anlamda kuran ve onu bugn iinde
bulunduu duruma getiren de kutsaln bu akndr. Dahas, insan bugnk durumunu,
lml, cinsiyetli ve kltr sahibi bir varlk olma zelliini Doast Varlklar'n
mdahalelerinden sonra edinmitir(a.g.e., 116).
Atilla zkrml, Platon ve Heredotun da mit hakkndaki yorumlarna yer vererek
unlar sylyor: Yunanca mythos (mit ya da mitos), sylenen veya duyulan szdr
Ama mitosa pek gven olmaz, nk insanlar grdklerini, duyduklarn anlatrken
birok yalanlarla sslerler. Bu yzdendir ki Heredot gibi bir tarihi mitosa, tarih
deeri olmayan sylenti der, Platon gibi bir filozof da mitosu gereklerle ilikisiz,
uydurma, bo ve gln bir masal olarak tanmlar(zkrml, 19??: 856).
Edith Hamilton Baz kiilere gre, Yunan ve Roma mitologyas, bize insan soyunun
yzyllar nce neler dnm, neler duymu olduunu gsterir. der ve devam eder:
bylece, doayla ilikilerini son derece azaltan uygar insandan karak doayla kucak
kucaa yaayan insana varabiliriz. Mitologyayla ilgileniimizin asl sebebi de budur belki: dnya gentir; insanlar doann ortasnda, topraa baldrlar; gnlerini
aalarn, denizlerin, tepelerin, ieklerin arasnda geirirler. Gerekle gerek d
pek ayrlmamtr daha (Hamilton, 1997: 5).
Mit kelimesinin kkeni, Yunancada anlat veya hikye anlamna gelen mythostur.
Ancak anlat ve hikye gibi szl edebiyat kategorileri, herhangi birekilde bir tr
tanmlamann ok tesinde son derece geni ve bu yzden de tanm yapmay
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
33/282
21
imknsz klan bir muhtevaya sahiptirler. Szl kltr zerine alanlar da hemen
hemen ele aldklar btn trlerin genel zelliklerinden baka hibir anlam ifade
etmezler. te yandan mitler de masal, epik destan ve halk hikyesi gibi, greceli
olarak daha belirli zelliklere sahip anlatlara nazaran ok daha deiken ve akkan
zelliklere sahiptirler ve sz konusu anlat trleri gibi d yapya ait ekil
zelliklerinden hareketle kolayca tanmlan p benzerlerinden ayrlabilirler. Bu
balamda, btn bilim adamlarnn kabul edebilecei ve ayn zamanda da uzman
olmayanlara da aina gelebilecek mit tanm bulmak gtr(Trk Dnyas Edebiyat
Tarihi, 2001: 5).
Richard Chasein aktardna gre Frazer, gerek mitlerin, dnyann ve insann
orijini, yldzlarn hareketi, bitkilerin birbirlerini izleyen deiiklikleri, hava olaylar,
gne ve ay tutulmas, rzgrlar, atein kefi, faydal sanatlarn bulunuu ve lmn
gizemiyle ilgili olduunu sylemektedir(a.g.e., 5).
John Deweye gre mit, ilkel insann biliminde ileri srd zihinsel denemelerdir.
Malinowskiye gre mit ise, nsan uygarlnn temel bir gesidir, bo bir olaylar
dizisi deildir, tersine srekli bavurulacak olan yaanan bir gerekliktir; soyut bir
kuram ya da imgeler gsterisi deil, ama ilkel dinin ve pratik bilginin gerek bir
dzenlemesidir. (a.g.e., 6).
Bununla birlikte, Mircea Eliadenin geni kapsaml mit tanmn ilevlik deerinden
dolay benimseyip kullanabiliriz. Bu tanma gre, mit, kutsal bir yky ve eski
zamanlarda, balangtaki zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Dahas, mit,
doast varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn gereklik,kozmos (kinat) olsun; isterse onun yalnzca bir paras (mesela bir da, rmak, ada
veya bir bitki tr, bir insan davran veya kurum) olsun, bir gerekliin nasl
olutuunu veya meydana geldiini anlatr. Bu durum mitin en nemli zelliini,
onun daima bir yaratln yks olduunu ortaya koyar. Mitlerin bu yaratla
dayanan tematik zellikleri, onlarn kken ve ilevlerine dair baz ikna edici
aklamalar da kendiliinden getirir(a.g.e., 6).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
34/282
22
1.2.2. Mitin Oluumu
Mitolojinin ne zaman olumaya baladn bilmemiz mmkn deil. Ancak u bir
gerek ki szl edebiyat mitolojiyle balar. nsanlar ilk szl verimlerini mitlerle
meydana getirmilerdir. Edith Hamilton Yunan mitolojisinden bahsettii bir
yazsnda mitolojinin balangc ile ilgili u ifadeleri kullanyor: Bugn elimizde
bulunan yklerin ilk ne zaman anlatldklar bilinmiyor. Bilinen bir ey var: O
ykler dilden dile dolamaya baladnda, Yunanllar ilkel a oktan geride
brakmlard(Hamilton, 1997: 6).
lkel mitolojiler ilk seyyahlar, misyonerler ve etnograflar tarafndan szl gelenekte
yaarken kefedilmi, bazen bir yaratc deha tarafndan yksek kltrn etkisi ile
ilenerek yazya geirilmitir. Mit almalarna mitoloji kahramanlarnn tarihte
oynad nemli rol anlamak bakmndan ilkel ve geleneksel toplumlardan balamak
gerekir. Ayrca iinde bulunduumuz zamanda mevcut olan ilkel toplumlarda mitler
hl insanlarn hareket ve davranlarna yn vermektedirler. Bu toplumlarda mitlerin
rolleri ve fonksiyonlar devaml olarak etnologlar tarafndan kontrol edilmektedir
(Seyidolu, 2005: 15, 16).
Mit, arkaik insana, kendisini varoluu bakmndan oluturmu en eski "ykleri"
retir, varoluuyla ve kozmos iindeki kendi z varolu biimiyle ilgili herey de
onu dorudan doruya ilgilendirir. Modern insan nasl kendisinin Tarih tarafndan
oluturulduu kansndaysa arkaik toplumlarn insan da kendini belli sayda mitsel
olayn sonucu olarak grr. Szgelimi tpk bir aracn kesin bir biimde yaplportaya konmas gibi, bir kerede ve kesin olarak "verilmi" , "yaplm" olduklarn her
ikisi de kabul etmez. Modern insan u biimde akl yrtebilin Ben bugn iinde
bulunduum durumdaym nk bamdan bir yn olay geti; ne var ki, bu olaylar
ancak, 80009000 yl kadar nce, tarm kefedildii iin gerekleebildi ve yine,
Eskia'da Yakn Dou'da kent uygarlklar gelitii iin; Byk skender Asya'y
fethettii, Augustus da Roma mparatorluu'nu kurduu iin; Galile ve Newton,
bilimsel bululara yol amakla ve sanayi uygarlnn gelimesini hazrlamakla Evren
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
35/282
23
anlayn kknden deitirdikleri iin; Fransz Devrimi gerekletii iin ve
zgrlk, demokrasi, toplumsal adalet kavramlar Napolyon savalarndan sonra Bat
dnyasn altst ettii iin ve bu byle uzar gider. Ayn biimde "ilkel" bir insan da
kendi kendine yle diyebilir: Ben bugn iinde bulunduum durumdaym, nk
benden nce bir dizi olay gerekleti. Yalnz hemen ardndan da unu eklemek
zorundadr: Bunlar mitsel zamanlarda geen olaylardr, dolaysyla kutsal bir yk
olutururlar; nk olaydaki kiiler insan deil doast varlklardr(Eliade, 2001:
22).
1.2.3. Mitin Konular
Mitleri konularna gre drt grupta inceliyoruz:
1. Teogoni: Tanrlarn nasl olutuklarn anlatan mitlerdir (zkrml, 19??: 857).
Tanrlarn orijine ilkin bir dinsel mitler sistemi, tanrlarn soyaac, eceresidir
(Rosental, Yudin, 1997: 492). Tanrlarn doumu ve nereden geldiklerini konu
edinen mitoloji blm. Tanrlarn genellikle doadan ya da doayla birlikte
- ama gene doal olan- bir nesneden doduklar tasarmlanmtr(Hanerliolu,
2000: 502).
2. Kozmogoni: Evrenin nasl olutuunu konu alan mitlerdir (zkrml, 19??:
857). Bu mitler evrenin ve dnyann nasl olutuunu, olumadan nce nelerin
olduunu anlatrlar. Evrenle ilgili hibir bilgiye sahip olmayan ilkel insann,
dnyann oluumu hakkndaki dncelerinden ve bu konudaki inanlarndan
meydana gelmitir.
3. Antropogoni: nsann nasl olutuunu konu edinen mitlere denir (zkrml,
19??: 857). Dnya ve evrenin olduu gibi insann da nasl meydana geldii merak
konusudur. zellikle ilkel insan iin bu konu daha da ilgi ekiciydi. Kainat
hakknda pek de bilgisi olmayan insanolu kozmogoni mitlerinde olduu gibi
insann da yaradl hakknda, o gnk muhayyilesi ve inanc lsnde eitli
senaryolar gelitirmi ve bunlara inanmtr.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
36/282
24
4. Eskatoloji: Kinatn ve insanln sonunu, kyametten sonra olacaklar konu
alan mitlere denir. Hanerliolu eskatolojiyi yle aklar: nsann, yaamn ve
dnyann gelecei stne ileri srlm inanlar... (Hanerliolu, 2000. 145). M.
Rosental Eskatoloji hakknda unlar syler: Dnyann ve insanln kaderi,
dnyann sonu ve kyamet hakknda ileri srlen dinsel bir doktrin. Eskatoloji,
eski nosyonlara dayanr: tabiatta gizli aktif gler vardr; hayr ve er mcadele
halindedir; lmden sonra, br dnyada gnahkrlar cezalandrlacak, doru
insanlarsa mkfatlandrlacaktr (Rosental, Yudin, 1997: 141).
1.2.4. Mitin slubu
Mitler, kutsal merasimler esnasnda anlatlrlar. Bu merasimler icra edilirken arklar
sylenir, dans edilir ve ayn zamanda bir tiyatro oyunu gibi mitler sahnelenir. Bu
yzden tiyatronun, dansn ve arklarn ortaya knda mitlerin rol ok byktr.
Mitleri tanmakla belli bir toplumun davranlarn, isteklerini, zevklerini anlamak
mmkndr(Seyidolu, 2005: 10).
Mitolojilerin iinde kutsal hikyeler, merasimler bulunur. Zamanla bu hikayelerin
iinde bulunan bir takm kutsal vasflar unutulmu, bylece masallar ve efsaneler
ortaya kmtr(a.g.e, s.9).
1. 3. Efsane
1.3.1. Efsanenin Tanm
Efsane kelimesi dilimize Farsadan girmitir. Bat dillerinde Latince Legendus
kknden kanlegenda, legend, leggenda, leyenda vb. kelimeler, efsane
kavramnn karl olarak kullanlmaktadr. Bununla birlikte Almanca sage ,
Yunanca mithe / mithos , Arapa usture, esatir terimlerini de ilave etmemiz
gerekmektedir. Anadolu Trkleri arasnda efsane, menkbe, esatir, mitoloji terimleri
yaygnlk kazanmtr (Ergun, 1997: 1).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
37/282
25
Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanan Trke Szlkte efsane: 1. Eski alardan
beri sylenegelen, olaanst varlklar, olaylar konu edinen hayali hikye, sylence.
2. Geree dayanmayan aslsz sz, eklinde tarif edilmektedir(TDK Szl, 1988:
433).
emseddin Sami, Kamus- Trkde efsaneyi, 1.Masal, aslsz hikye, hurafat. 2.
hret bulup dillere den vaka ve hal diye tarif etmektedir(emseddin Sami, 1978:
136).
Mustafa Nihat zn, Edebiyat ve Tenkid Szlnde efsaneyi yle tarif
etmektedir: Bir tabiat olayn, bir varln meydana geliini, tabiat elemanlarnn
birinde olan deiiklii akl d ve olaanst aklamalarla anlatan hikye. Bunun
temeli olan olay, halkn muhayyilesinde ekil deitirerek, azdan aza, kuaktan
kuaa geer. (zn, 1954: 74).
Bu konuda en geerli isimlerden olan Grimm kardelere gre efsane, gerek ya da
hayali, muayyen ahs, hadise veya yer hakknda anlatlan bir hikyedir(Sakaolu,
1980: 4).
Grimm kardelerden sonra efsane zerinde alan Max Luthiye gre efsane, aslnda,
gerekte vukua gelmi hadiseleri anlatr. Fakat o, gerekten iki ekilde
uzaklatrlmaktadr. Azdan aza nakledilirken deimesinin yannda airler
tarafndan edebi olarak ilenmeleri de balca deime sebebi olmaktadr. Asl halk
efsanesi, allamam, tuhaf ve ekseriyetle huzursuzluk meydana getiren eylerden,ekillerden ve hadiselerden bahseder(Ergun, 1997: 5).
Trk Ansiklopedisinde ise efsanenin tarifi yledir : Balangta tabiatst
nitelikler gsteren aziz hayatlarn, sonralar da, halk muhayyilesinin veya air
yaratmalarnn etkisiyle, biim deitirmi tarih olaylarn anlatan harika niteliinde
hikye. (Trk Ansiklopedisi, 1966: 394).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
38/282
26
M. Okan Babann efsane tanm ise u ekilde: Szl gelenekte azdan aza
sylenip gelen olaanst nitelikteki hikyelere verilen ad. Bunlar doa olaylarn ve
yaam nl kiilerin bandan geen olaylar olaanst bir biimde anlatan
rnlerdir. Bunlarda zaman ve ahs gesi vardr. nan yn ar basan, retici,
t verici rnlerdir. Doa ve toplum olaylarn mistik bir dnce ile dile getirirler.
Halk arasnda zellikle krsal blgelerde, her tan, yatrn bir efsanesi vardr(Baba,
2001: 33).
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde ise efsane iin unlar yazlmtr :
Edebiyatta, tabiatst nitelikler gsteren kiilerin hayatlarn, halk muhayyilesinin
veya airlerin meydana getirdii tarih olaylarn anlatan, olaanst olaylarla ssl
hikyelere verilen isimdir. (Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 1979: 78 ).
Yeni Trk Ansiklopedisinde efsane: Bir toplumun en eski hayatn, zaman d bir
vakalar hikyesi halinde anlatan hatralar btn. Balangta tabiatst nitelikler
gsteren kimselerin hayatlarn, sonralar da halkn hayal gcn veya airlerin ortaya
koyduklar eserlerin tesiriyle ekil deitirmi tarih olaylarn anlatan harika
niteliinde hikyeler tarif edilmektedir(Yeni Trk Ansiklopedisi, 1985: 757).
kr ELN, Halk Edebiyatna Giri adl eserinde, efsaneyi yle tarif etmektedir :
nsanolunun tarih sahnesinde grd ilk devirlerden itibaren, ayn corafya,
muhit veya kavimler arasnda gelien, zamanla inan, adet, anane ve merasimlerin
teekklnde, az ok rol olan bir eit masal (Elin, 1986: 314).
Bir olay, yer veya adla ilgili inan dile getiren veya bunlarn ortaya k nedeniniaklayan, olaanst zelliklere sahip anlatmalardr. Efsanelerde geen olaylarn
gerek olduuna inanlr. Efsanelerde yer alan kii ve zamanla ilgili bilgi vardr.
Efsanelerde halkn zlemleri, dnya grleri ve ideal insan tipi ortaya konulur.
Efsaneler halk muhayyilesinin rndr(Artun, 2004: 3435).
Efsaneden bahsederken menk be kavramna da deinmekte yarar var. Menkbe,
ou tannm, Tarihe gemi kiilerin, din ulularnn, ermileri yaamlaryla ilgili
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
39/282
27
olaylardan birini olaan st bir biimde anlatan yklere verilen ad dr ( Baba,
2001: 72). Tasavvuf tarihinde Allah'n dostluunu kazanm ve "veli" denilen din
byklerinin gsterdikleri kerametleri konu edinen kk hikyeler anlamnda
menkbe, tahminen IX. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr. slm inancnda
velilerin baz kerametler gstermesi, Allah'n sevdii kullarna bir ltf kabul
edildiinden, keramet kavram tasavvuf tarihinde veli anlayyla birlikte ortaya
km ve zamanla bu anlayn ayrlmaz bir paras hline gelmitir. Tasavvuf
yoluyla Mslmanl renen Orta Asya'daki eitli Trk topluluklar, slm ncesi
Samanlarn ve Budist azizlerin de etkisiyle, menkbeleri kolayca benimsemilerdir.
Ahmed Yesev'nin; menk beleri Trkler arasnda byk bir kabul grm ve hzla
yaylmtr. slm kaynakl menkbeler yannda, birokamanist ve Budist menkbe
de slm bir kla sokularak, daha sonraki menk belerin teekklne zemin
hazrlamtr(Albayrak, 2004: 382).
1.3.2. Efsanenin Oluumu
nsanlk, varl ile balayan d dnyay ve evresini tanma, ondan faydalanma
mcadelesi, ister istemez, bu mcadele iinde kar karya geldii, fakat baarda
aciz kald d lemin olaylarn kendine gre deerlendirmi; onun yaps, var oluu
hakknda kendine gre baz varsaymlar gelitirmek ihtiyacn duymutur. Deiik
evre ve zaman iinde gelien insan dncesi, da kar stnlk kazanma tutkusu
iinde ekillendirdii baz kavramlar, olaylarla sergileyerek, szl gelenekte yaayan
anlatm trlerini oluturmutur. Bu trler arasnda, daha ok zaman akm iinde
inanlardan gelenek ve ananelerin, bunlarn zellik kazandrd hayat anlayndan
kaynaklanan efsane trn kendine gre baz zelliklerle meydana gelmitir(ztrk,1985: 141).
Efsanelerin teekkln aklayabilmek iin nce, kklerini aratrmak gerekir.
nk efsaneler teekkl ederken beslendikleri kaynaklara, kklerine gre farkllk
arz etmektedirler. Yani, btn bu efsaneler ayn oluum srecinden gememektedir.
Kanaatimize gre, dini efsanelerin teekkl, dierlerine gre baka bir ekilde,
baka bir yolla, farkl bir zaman srecinden geerek olumutur. Tarihi efsaneler ise
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
40/282
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
41/282
29
Efsanelerdeki kklerden biri de dini kklerdir. Dini kahramanlarn maceralar eitli
hayali unsurlarla birlikte zaman ierisinde efsanelemilerdir. Dini kitaplarda
anlatlan birok macera halk arasnda efsane haline gelmitir. Halkn sevdii din
bynn etrafnda gerekte olmam olsa bile birok efsane teekkl etmitir.
Her efsanede az ok hayali bir yn vardr. Halk gemite olmu bir olay dilden dile
anlatrken ona bir eyler katar. te halk tarafndan katlan bu unsurlar efsanelerin
hayali, fantastik kkleridir. Efsanelerde anlatlan tarihi bir olay, bu hayali kkler
sayesinde kronolojik tarih olmaktan kp folklor anlatmasna, efsaneye dnmtr.
Bir olayn efsaneye dnebilmesi yahut bir kahramann etrafnda efsane
oluabilmesi iin, o olayn veya kahramann halk iin nemli olmas; halkn tarihinin
kaderinin akn deitirmi olmas gerekir.
Efsanenin olumas meydana gelmesi ok eskidir. ptidai insanlar, tarihi hadiseleri
hikye eklinde birbirlerine naklederlerdi. Bu hikyeler, gittike efsaneye dnerek
nesilden nesile, lkeden lkeye geer ve yaylrd.
Yalnz unu unutmamak gerekir ki, bir olayn efsaneye dnebilmesi yahut bir
kahramann etrafnda efsane oluabilmesi iin o olayn veya kahramann halk iin
ok nemli olmas; halkn tarihinin, kaderinin akn deitirmi olmas gerekir
(Ergun, a.g.e, s.46).
Max Luthi'ye gre yeni bir kavram olan efsane (sage) aslnda, gerekte vukua gelmi
hadiseleri hikye eder; fakat o gerekten iki ekilde uzaklatrlmaktadr. Azdanaza nakledilirken deiiklie uramasnn yannda airler tarafndan edeb olarak
ilenmeleri de balca deime sebebi olmaktadr(Trk Dnyas Edebiyat Tarihi,
2001: 3).
Saim Sakaolu, efsanelerin teekkl konusunda R. Rosires ve M. Benigninin
grlerinden hareketle efsaneleri kaynakta toplar.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
42/282
30
Ayn akli kapasiteye sahip olan btn milletlerde muhayyile aynekilde ortaya
kar. Bylece benzer efsaneler oluur.
Bir kahramann hatras zayfladka onun erefine yaratlm olan efsane bu
kahraman terk eder ve daha nl birine mal olur.
evre deitiren her efsane yeni evrenin sosyal ve etnografikartlarna kendisini
adapte eder(Gle, 2002: 92).
1.3. 3. Efsanenin Konular
International society for folk-narrative research / Milletleraras Halk Nakilleri
Aratrmalar cemiyeti, konular bakmndan efsanelerin drt byk blmde
toplanmasn kararlatrmtr:
1. Yaradl Efsaneleri: Dnyann yaradl, tabiat varlklarnn meydanagelii, kinatn sonu, maher ve kyamet.
2. Tarihi Efsaneler: Kendi iinde u blmlere ayrlr:a) Adlar belli olan yerler zerine anlatlanlar.
b) nsan topluluklarnn oturduu yerler zerine anlatlanlar.c) nl byk mimari eserleri anlatanlar.d) Millet ve hkmdar soylarn anlatanlar.e) Byk felaketleri anlatanlar.f) Tarihi ahsiyetlerin savatklar tabiatst gce sahip yaratklar konuedinenler.g) Sava ve fetihleri anlatanlar.h) syanlar ileyenler.i) lim, air, eyh, mrit gibi eitli sahalardaki nemli ahsiyetlerinhayatn konu alanlar.
j) Ak efsanelerik) oban, hizmeti gibi ikinci derecede kalan fakat toplumda iz brakminsanlarn hayat etrafnda gelien efsaneler.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
43/282
31
3.Olaanst varlklar, kiiler ve gleri konu alan efsaneler de u ekilde
sralanr:
a) Alnyazsb) lm ve ahiretc) Tabiatd) Cin, peri ve ejderhalare) eytanf) Hastalk ve sakatlk getiren varlklarg) Byc, frk gibi olaanst gc olduu sanlan kiileri anlatanlar.h) Esrarl gleri olduuna inanlan hayvan ve bitkileri anlatan efsaneler.4. Dini Efsaneler: Tanr ve kahramanlarla ilgili efsaneler ise eitli
seviyedeki din byklerinin hayat, savalar, mcadeleleri etrafnda teekkl
etmitir(Gle, 2002: 93).
1.3.4. Efsanenin slubu
Efsane, kendine zg bir slubu, kurall biimleri olmayan, konuma dili ile anlatlan
bir trdr (Ergun, 1997: 6). Dier szl edebiyat trlerindeki manzum ve yar
manzum anlatmlarn aksine efsanelerde yer alan olaylar nesir olarak anlatlmaktadr.
Burada kullanlan dilin kendine has, belli kalplar yoktur. Destan ve hikyelerde
grlen kal plar, efsanelerde olmad iin anlatm dili anlatcya gre farkllklar
gsterir.
Efsanelerin belirli birekli yoktur; ksa ve konuma diline yer veren anlatmalardr.
Yap bakmndan sabit veya yar sabit bir forma sahip olmayan efsaneler icra
edildikleri konuma durumuna uygun bir biim alarak hacimleri ilk, ikinci defa veya
daha fazla anlatlmakta olduklarna bal olarak deiebilen konumalk trlerin
zelliklerini gsterirler. Efsaneler genel olarak bir veya birka motif ihtiva eden ksa
bir anlatm trdr. (Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri Ansiklopedik
Szl, 2003: 324 )
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
44/282
32
Efsaneler, hayatn btn alanlarn kapsamaz. Belli olaylar ele alr. Bu olaylarn
iinde sosyal snflar ve belli bir zaman dilimi bulunur. Bu olaylar olaanst
motiflerle anlatlr. Olaanst motifler masallarda inanlmaznerevesinde getii
hlde, efsaneler olaanstlklere inanr ve bunlar gerek olarak kabul eder. Bu
gerek, objektif gerek deildir. Efsaneler; olaanst, tuhaf ve olamayacakeyleri
konu edinirler. Bunlarn arasnda balantlar kurar, sorular sorar; fakat sonuta bu
sorularn cevaplar verilmez, zm getirilmez. Bu olaylar hem dnyada hem de bu
dnyann dnda geebilir. Bu dnya ile te dnyay birbirinden ayrmak ihtiyacn
duymaz. Efsanelerde iki farkl boyut bir arada bulunabilir. artc ve sarsc olaylar
te dnya ile ilgilidir. nsanlarn kaderi ile ilgili projeler bu esrarengiz dnyada
gerekleir; ama hibir aklama yaplmaz ve olaylarn anlalmas da beklenmez.
Efsanenin derinliklerine doru bazen girilebilir. Efsane yeraltnda bir maarada bir
kiinin yzyllarca yaadn syler; sonra o kii insanlarn arasna dner. Bu
dnyann dndaki lem bilinmeyen bir lemdir, srlarla dolu ve kutsaldr. nanca
dayal gereklik ve kutsallk efsanelerin temelini oluturur. (Trk Dnyas Edebiyat
Tarihi, 2001: 1)
Her anonim trde olduu gibi, efsanelerin de kendilerine gre kurulu ve anlatm
kurallar vardr. Yine dier trlerden farkl olarak da efsanelerde kendine zg bir
hayat anlay yaanr. Bu hayat anlay ise her devrin efsanesine gre inan
sisteminden gelen baz kymet faktrleri ile deer kazanr; hi bir efsaneyi bu inan
dnyasnn dnda dnemeyiz. nan sistemi toplum hayatn, ferdin yaayn
ilhi bir nizam iinde ekillendiren faktrlere dayand iin, dzenleyici ve tanzim
edici esaslar vardr, bu esaslardan kaynaklanan ayrntlar, efsanelere ekil ve zellikverir. Dier anonim trlerde olaylarn ve dncelerin arkasnda sezilen bu hal,
efsanelerin kaynakland alanlarda asl tema olarak grlr. Efsanelerin
kahramanlar byle bir dnyann anlayn yaarlar; bu yaay iinde gelien baz
kavramlar, efsaneleri ekillendirip onlara zellik kazandran deimez kurallar
halinde, tre anlatm ekli verir. Bu kurulu ve anlatm, kurallarn, efsanelerde u
esaslar etrafnda incelemeye alacaz:
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
45/282
33
1. lahi nizam kural2. ekil deitirme kural3. Zamann ve meknn dna kma kural (Tyyi Mekn)4. Manevi gc bir varlkta sembolletirme kural
Efsanelerin kurulularn ekillendiren bu kurallar daha da geniletilebilir, Efsane
trnde grlen motiflerin de bu kurallarla ilgisi vardr, bu sebepledir ki, efsaneler en
azndan bir motif ve bu kurallardan ikisi zerine kurulurlar. Efsanelerin iyaps
incelendiinde, bu kurallar arasnda, ak veya kapal bir ballk grlr, bunlar
birbirinden ayrmak mmkn deildir, biri bir dierinin sebebi gibidir. Bir ekil
deitirme kuralnda grlen aslnn dnda, baka birekle girme hali, lhi nizam
koruma veya devam ettirme kuralna bal olarak geliir. Manevi gcn
sembollemesi ise, bir taraftan lhi nizam koruma kuralna, bir taraftan da Tyyi
Mekn kuralna baldr. Bu kurallar, efsane trnn zellikleri icab, toplum
dzenini koruyucu, iyiye yneltici bir etkinlie sahiptirler. Bu kurallar ilk bakta
gndelik hayatn stnde gibi grnrler ve efsanelerin meydana geldii alanla
birlikte toplum yapsna baldrlar. Burada unu da syleyelim ki, efsaneler, bu
kurallara bal olarak ekillenirken, kuraln mahiyetine uygun motifler zellik
kazanr; bylece efsanelerin kayna ile kurulu kurallar ve efsane motifleri arasnda
teekkl ynnden zincirleme bir ballk vardr(ztrk, 1985).
1.4. Halk Hikyesi
1.4.1. Halk Hikyesinin Tanm
Hikye, Arapa hakeve kknden tremitir. Bu kelime, anlatma, benzetme, tarih,
destan, kssa, masal, rivayet manalarn da ifade eder. Hikye en basit manasyla olay
demektir; olaylarla, hikye yoluyla anlatma, en eski ifade trlerinden biri olup, amac
dinleyenleri ve okuyanlar dndrmekten ok heyecanlandrmaktr(Boratav, 1988:
63).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
46/282
34
Bir olayn szl veya yazl olarak anlatlmas; gerek veya tasarlanm olaylar
anlatan dz yaz tr, yk; yaln bir olayn evresinde kiilerin ilikilerini anlatma
esasna dayanan edeb tr." Azerbaycan Trkesinde "hekya", Bakurt Trkesinde
"hikya", Kazak Trkesinde "hikaya", Krgzcada "angeme, ikaya", zbekede
"hikya", Tatar Trkesinde "hikaya", Trkmen Trkesinde "hekaya", Uygur
Trkesinde "hikya" olarak adlandrlmas kelimenin btn Trk ivelerinde ortak
bir kullanma sahip olduunu gstermektedir. Ancak Trk halk hikyelerine devirlere
ve yrelere gre farkl adlar da verilmitir: Dede Kor-kut'ta "boy", 16.-18. yzyllarda
"hikye", Azerbaycan Trkesinde "hekt", gnmzde Dou Anadolu Blgesi'nde
ve Azerbaycan'da "nal" bunlardan bazlardr. Ayrca ksa halk hikyelerine "kssa",
"serkte" (sergzet), trksz hikyelere de "kara hikye" denilmektedir (Albayrak,
2004: 231).
Trk edebiyat verimleri iinde 16. asrdan itibaren grlmeye balanan, genellikle
klar tarafndan nazm-nesir kark bir ifade tarz ile dinleyicilere kar anlatlarak
nesilden nesile intikal eden, yer yer masal ve destan zellikleri gsteren hikyelere
halk hikyesi diyoruz.
Halk hikyeleri, zaman seyri ve corafya-mekn iinde efsane, masal, destan,
menkabe vb. mahsullerle beslenerek dini, tarihi, itimai hadiselerin potasnda i
bnyelerindeki balarn muhafaza ederek milletimizin roman ihtiyacn karlayan
eserlerdir(Elin, 1999: 444).
Nazm-nesir kark gerek olaylarn yan sra hayali olaylarn da anlatld uzun
anlatmalardr. Konularnn kaynan tarihten, gnlk hayattan alr, musannif adverilen klarca dzenlenir. Halk hikyelerinde ak ve kahramanlk konular ilenir.
Hikyeleri genellikle saz al p syleyerek meddah edasyla klar anlatr(Artun,
2004: 3435).
Halk hikyeleri eskiden destanlarn grdkleri vazifeleri yerine getiren yeni bir tr
olarak ortaya kmlardr.
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
47/282
35
Destan dneminden sonra ortaya kan, destan etkisini tayan halk arasnda szl
gelenekte oluturulan anlatm trne verilen ad lk rnekleri destan halk
hikyeleridir. Bunlar zamanla genileyip deiik konular anlatmlardr. Trk halk
hikyeciliinin balang dneminin Orta Asya'da olduu sylenebilir. Bu trn ilk
rnei Dede Korkut Hikyeleridir. Bunlar on beinci yzylda yazya geirilmilerdir.
Bundan sonra Trk halk edebiyatnda deiik rnlere rastlyoruz(Baba, 2001: 37).
inde nazm paralar olmayan, sadece nesir halinde anlatlm hikyelere kara
hikye ad verilir. Bir trkye bal olarak anlatlan hikyelere Gneydou
Anadoluda bozlak denilmektedir. Ayrca ksa hikyelere kssa, serkte ad
verilir. Dou Anadoluda trksz kk hikyelere karavelli denmektedir(Gle,
2002: 59).
1.4.2. Halk Hikyesinin Oluumu
Halk hikyelerinin teekkl az ok destan hatrlatr. Destanlardaki nemli ve eski
olmayan bir ak, kahramanlk ya da isyan olay abartlarak sylenmeye, dillerde
gezmeye balar. O olaya trkler yaklr. Duyanlarn hayal gcne yeni ufuklar aar,
sylentiler oalr.
Halkn oaltt ve duygu ile derinletirdii bu trkl olaylar klarn anlatt
eylerin arasna girer.
Yani olaylar saz airleri de anlatmaya balarlar. Burada grld gibi bir olay
vardr. Buna sonradan iirler, trkler eklenmitir. Halk hikyelerinin bazlarnn ise bundan farkl olarak ortaya ktklar tahmin edilmektedir. Buna gre bir an
sevgisi iin veya gzeller iin ak dile getiren iirleri vardr. Bunlar halk arasnda
trk olarak okunurken sonradan bunlara nesir ksm eklenmitir(Kabakl,2002: 142).
Hikyeler, klarn hayatndan, her hangi bir olaydan veya baka bir trden aldklar
konuyu, ekil kazandrlm bir hikyeyi, yine "halk arasndan alm olduklar bir
menkbeyi, kendi duygu ve dncelerinde oluturduklar ayrntlarla kaynatrarak,
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
48/282
36
asl ana duyguyu benimsemi olay etrafnda hikyeyi dile getirir ve yaatr, bunu
yaparken, duygu ve olaylara uygun olarak dier klarn trklerinden faydalanr,
gerekirse kendi karinesinden deyiler dile getirir. Asl olaya katlan bu ayrntlar
hikyeciden hikyecie deiebilecei gibi, nesilden nesile de deiir. Bu sebepledir
ki, hikyeler ilk anlatcnn verdii ekilde kalmaz; her anlatc veya hikyeci, kendi
anlayna gre hikyeye yeni ilveler yapabildii gibi, dinleyicilerin istei ve
anlayna gre de hikyeyi ekillendirebilir, hatta evrenin ve dinleyicilerin arzular
hikyenin ekil almasnda, iyaplarnn zellik kazanmasnda byk etkisi olduu bir
gerektir(ztrk, 1985: 47).
Halkn iinden kan trkl olay klar tasnif ederler. Bu tasnifi yaparken kendi
bulularn da ilave ederler. Hayal ve eilimlerinden, halkn arzularndan bir eyler
katarlar. Bu tasnif iini yapan saz airlerine musannif denir. Musannifler ele
aldklar konuyu ok defa kendi iirleri ile donattklarndan bu trkl hikyelerin
mellifi saylrlar. Sonra gelen klar da onu ylece tekrar etmeye alrlar. Hikye
szl olarak dolat ve yazl olmad iin birok deiikliklere urarlar. Her an
ve her yerin ivesine gre yeni sluplara brnrler. Usta klarn eline getike
daha da geliip zenginleirler(Gle, 2002: 61).
1.4.3. Halk Hikyesinin Konular
Boratav, halk hikyelerini konularna gre ana balkta toplar:
1. Kahramanlk HikyeleriA. Krolu KollarB. Dier Kahramanlk Hikyeleria. Krolu Dairesine bal olanlar: Celali Bey, Kirminah
b. Dier Hikyeler: Eref Bey, ah smail
2. Ak Hikyeleri
A. Kahramanlar Muhayyel (Hayali) Olanlar: lfetin, Elif ile Murat
B. klarn Romanlam Hayatlar
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
49/282
37
a. Yaadklar Rivayet Edilen Aklar: Ak Kerem, Ak Garip
b. Yaadklar Kesin Olan Aklar: Ak Ali zzet, Karacaolan
3. Bu Kategorilere Tamamyla Girmeyen Hikyeler:
A. Ak Maceralar: Hasan ile Mihrican, Yahudi Kz
B. Mehur Kaaklara ve Kabadaylara Ait Hikyeler: Mihrali Bey, Kaak
Nebi, Deli Yusuf Bey (Boratav, 2002: 3536)
Fuad Kprl ise yle bir tasnifte bulunmutur:
5. Eski Trk ananesinden geen mevzular2. slam ananesinden geen dini mevzular.
3. ran ananesinden geen ekseriyetle dini olmayan ve bazen de zahiri bir
slami renge boyanm mevzular [ran yolu ile geen Hind mevzular da bu
devre girebilir] (Kprl, 1986: 366).
Halk hikyeleri ile ilgili bir baka almada, Necdet Sakaoluna aittir. Sakaolu,
Halkn Okuduu Cenk Kitaplar Ak Masallar adl makalesinde konu ile ilgili
kitaplar bir arada deerlendirmitir:
1. Ak hikyeleri2. Olaanst Kahramanlk Masallar3. Deiik Kurguda Cenk, Ak, Korku, Serven Kitaplar4. Mizah Hikyeleri5. Din Kitaplar6. Deiik Konulu Kitapklar (Sakaolu, 1985: 38)
Ali ztrk de Trk Anonim Edebiyat adl eserinde konuyla ilgili dier tasnifleri
verdikten sonra yle bir tasnifte bulunmutur:
1. Mistik Ak Hikyeleri
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
50/282
38
2. Romantik Ak Hikyeleria) Nesir ve nazmn birlikte, yan yana oluturduu hikyeler
b) Sadece nesirle ekil alan hikyeler3. Didaktik Eitici ve retici Hikyeler4. Realist Gereki Hikyeler (ztrk, 1985: 6185)
1.4. 4. Halk Hikyesinin slubu
Biim bakmndan halk hikyeleri iki eit anlatmdan oluur. Destan geleneinin
izlerini tayan kouk (nazm) ile dzyaz (nesir) blmlerinden oluur. Halk
hikyeleri bu elere gre biim alr. Bunlarn kullanna gre hikyeler iki bekte
toplanabilir:
1. Bir tek olay evresinde gelimi, kouk blm az veya hi bulunmayanhikyelerdir. Halk hikyecileri bunlara Kara Hikye derler. Baz
blgelerde Serkte denir.
2. Daha geni olaylarn sralanmasndan oluan, kahramanlarn, klarnyaam yklerini anlatan kouk blmleri ok olan hikyelerdir.
BunlaraKoca Hikye veya Trkl Hikye denir(Baba, 2001: 37).
Halk hikyelerinin slubu dier szl edebiyat rnlerinden ok farkl deildir.
Hikye anlatclarn szl gelenee bal bir takm klie ifadeleri, yazya gemitir.
Hikyeci klar mesela, sabah olduunu syledikleri srada : Sabah oldu.
Cmlemizin stne hayrl sabahlar olsun! eklinde bir temenniyi hikayelerinin iine
katmaktan kendilerini alamazlar. Ancak bu hikyeleri neredenler yllar getike,hikyeleri dzeltmek, przlerinden temizlemek, dilini ve slubunu gzelletirmek
iddiasyla bu syleyileri yava yava kaldrmlardr(Gle, 2002: 64).
Hikyelerin ifade slubu da ounlukla belli kal plar kazanmtr. Pek ok hikye
raviyan- ahbar ve naklan- asar ve muhaddisan- ruzigaryle rivayet eder ki
diye balar. Balang kliesi baz hikyecilerin gzel bir kz verken syledikleri u
afet-i cihan hkm Sleyman, bir kar gerdan, zelha-y sani Yusuf u zaman ah al
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
51/282
39
krmzs, krmz her bir krmzs, yz bin krmz yanana bir fske vuesan bal
palzesi gibi, krk gn, krk gece tir tir titrer. tasvir kliesi herhalde kitaplarn
maldr. Yani szl gelenee kitaplardan gemitir. Baz klie tabirler szl
gelenekten kitaplara, bazlar ise kitaplardan szl geleneklere gemitir; ald
bakalm ne dedi gibi. Burada ald kelimesiyle saz eline ald demek
istenmektedir. Ve szl gelenekten kitaba getii aktr(a.g.e., s.64).
Halk hikyelerinde, kaynakahs adn verdiimiz anlatclar mutlaka kendilerinden
ilavelerde bulunurlar. Ksacas halk hikayelerinin ierisinde zaman zaman fkra,
efsane, atasz, deyim, masal vs. rneklerini bulabiliriz. Halk hikyeleri nazm-nesir
karm anlatmalardr. Halk hikyelerinin dili anlatcnn zelliine bal olarak
adal veya sade olabilir(Alptekin, 1999: 16).
Szl gelenekteki halk hikyelerini tetkik edince gryoruz ki, onlarda, muhtevada
olduu gibi ekil ve slupta da deien ve deimeyen unsurlar bulunmaktadr. ekil
bakmndan halk hikyeleri gelenekteki anlatl halinde u emay verir:
Hikyeci bir faslla ie giriir. Bu fasl umumiyetle bir divani ile balar, ondan sonra
bir tecnis. Arkasndan tekerleme adn verdikleri ikinci bir trk; ondan sonra,
cinassz ve 6+5 vezinli bir trk olan koma; arkasndan bir semai, en sonra bir
destan okunur: Bu mizahi, uzun bir iirdir; pire destan , zrtlk destan gibi
(Boratav, 2002: 32).
slup, hikyelerin en belirgin zelliklerinden biridir. Hikyenin anlatmnda bir
akclk vardr. Zaman zaman ayrntlara inilir. Temel hikyenin arasna yerletirileneler slbu biimlendirir ve gzelletirir. Bunlar, deyiler, tekerlemeler,
kalplam ho szler, ataszleri, darb- mesellerdir. Bu tr eklentilerin baarl
olmas anlatan kiinin ustalna baldr(Baba, 2001: 38).
Halk hikyeleri szl ve yazl anlatmda baz ekil ve slp farkllklar gsterir.
Szl anlatmda anlatc daha rahat olduundan anlatm genellikle daha uzun ve
konuma slbundadr. Hikyeyi an latan k, dinleyicinin dikkatini canl tutmak
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in Turkish Epics
52/282
40
iin, zaman zaman dinleyicilerle akalar. Yazya geirilen hikyelerin ise anlatm
daha dzgn ve daha ksadr(Albayrak, 2004: 232).
Halk hikyelerinin hikye ksmlarnn genelde nesir olduunu gryoruz. nemli
yleyi ve konumalar ise manzum olarak ifade ediliyor. Kahramanlar duygu
alkantlarn da vuracaklar zaman hikyeyi anlatan k sazna bavurur. zellikle
koma eklinde sylenen iirler duyguyu younlatrmaya yarar.
1.5. Destan Mit likisi
1.5.1. Destanla Mit Arasndaki Benzerlikler
Destan ve mitolojilerin oluum sreleri birbirine benzemektedir. Her iki trde de
anlatlanlar, anlatm zamannda ok nce meydana gelmitir.
Mitler genellikle dnyann, insann veya baka bir eyin oluumunu konu alrlar.
Destanlarda da ksmen bu tr konularn ele alndn grmekteyiz.
Doast ve fiziktesi gler yan sra, doa gleriyle savaa girmi, onlar yenmi
ya da yenememi ilk yiitlerin kimlik ve kiiliklerini belirtmesiyle de mitoslar,
eposlara, yani destanlara malzeme olur, destanlar olutururlar(Necatigil, 2002: 13).
En ksa tanmyla mitoslar; doa glerinin kiiletirilmesi, canl varlklar ya da
lmsz tanrlar halinde tasarlanmas, eposlar ise tarihten nceki insan
topluluklarnn ilkel tarihleri olduuna gre; mitoslarla eposlar arasnda yer yer ayn
malzemeyi kullanmak, aralarnda balantlar olan konular deiik oranlarda ve farkl
alardan ilemek bakmndan bir kesime grlr (a.g.e., s.13).
Destan kahramanlar, mitoslardaki tanrlar ve tanrsal glerle yaamdaki insanlar
arasnda kprler kuran kiilerdir(a.g.e., s.13).
-
8/7/2019 Turk a Inanc Ve Inanislar Believes and Faiths in