. . . . . TURK-ISLAM MEDENIYET!

. AKADEMIK ARAŞTIRMALAR . .

DERGISI

Yılda iki kez yayımlanan ulusal ve uluslararası hakemli bir dergidir.

Editör: Prof. Dr. Mehmet AYDIN

Editör Yardımcısı: Doç. Dr. Şahin FİLİZ

Yayın Sekretaryası

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS

Yrd. Doç. Dr. Dicle A YDlN

Dr. Tahir ULUÇ

KONYA 2006/1

ANİ'DE BULUNAN iSLAMİ SİKKELER

Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı*

Abstract

Islamic Coins in Ani

After 1021, the Armenian Kingdom in Ani, was shaken by some Byzantinian games; and it finally started to be ruled by the Byzantinian governers. The damination of the Byzance had lasted till the city was conquered by the Seljukid sultan Alp Aslan in 1064. In 1072 Alp Aslan gave the rule of the city to Manuçehr bin Shavur, who was one of his commanders that had helped him during the war. Manuçehr had not only improved the city and built a mosque, a bath, a palace and a bazaar along the main road; but also repaired the ramparts and made some addings.

The coin is the indicator of a government's political and economical power. Byzantine coins had been used in Ani during the time of the Armenian Kingdom. Besides, as an Abbasid silver coin was found in the excavation, it could be thought that the Abbasid coins had also been used. It is understood that, the Byzantine coins were kept on using till the conquest of Ani by Alp Aslan. After Ani had gone under the rule of Manuçehr in 1072, coins were stamped with the name of Melikşah on one side; and Manuçehr on the other. Due to that, a complete movement of freedom had arisen in Ani. Besides, the coins of the emir which were found during the exeavation and the surveys, the arise of the coin of Fahru' d-din b. Mahmud b. Manuçehr from the Sheddadis, has brought us the hope of finding the coins of other emirs of that government, s ince the Sheddadids had governed Ani for more or less h undred and · fifty years. After that period, Ani had been ruled by the Georgians for twenty-five years; and the Georgian coins which bear writings in Arabic and Mongolian, were also coincided. Dating from 1226, after Ani had gone under the rule of the Mongols, the coins of the Mongolian sultans were also stamped.

This proceeding is on the Islamic coins which were stamped or unearthed in Ani.

Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Öğretim Üyesi (Emekli) **Kitabelerin okunmasıııda yardımlarını esirgemeyen meslekdaşım Sayın Tahsin Saatçi'ye ve "1989-1998 yıllarında Ani Kazıları Sırasıııda Ele Geçirilen Bir Grup Sikke" Hacettepe Ün iv. Sosyal BiL Ens., Ankara 2000 adlı, danışmanlığıııı yaptığım Yüksek Lisans tezini yazan Sayııı Aynur Eser' e teşekkür ederim.

25

Sikke, siyasal bağımsızlığın, idari ve kültürel yapının algılanmasının, idare eden ile edilen arasındaki ilişkinin göstergesidir. Sikke hükümdarın tanıtım ve üstünlük belgesidir.

M.Ö. 3500 yıllarında Babil ve Mısır' da gümüş, değer ölçüsü ve değişim aracı olarak kullanılmıştır. M.Ö. 2000.-1700 arasındaki Ur belgeleri, gümüşün finansman, satışlar, ücretler, kiralar, vergiler, borçlar ve armağanlar için kullanıldığını göstermiştir. Homeros destanına göre ,üst tabakadaki kişiler metal eşyayı ,büyük baş hayvanı,dokuma ve kadını mübadele için kullanırdı .. Helenistik çağda paranın, çeyiz,kefalet ve armağan değiş tokuşunda kullanıldığı bazı kaynaklardan bilinmektedir1 .Aslında ufak bir gümüş parça ,halka,yüzük ,.şekilsiz topak ve benzeri şeyler değer ölçüsüdür2 Ancak sikke basımı olmayan kentlerde muhtelif mallar sikkenin yerine kullanılmıştır. Sikke basımı devletin merkeziyetçi gücünün ortaya cıkmasına; kentin yeniden organize olmasına; devlet otoritesinin artmasına yol açar.

Ani' de 1072 den sonra zaman zaman para basımı pazar borsasını ve kültürel gelişmeyi etkilemiştir. Minorsky, Orbelli' den naklen Şeddadlılar zamanının · kültürel aktivite bakımından Ani'nin en yüksek noktada olduğunu söylemekte3,

Marr' da4, Şeddadlıların kalkınıila döneminde konut ve benzeri inşaatı

bitirdikten sonra, ticari yapılara başladıklarını ifade etmektedir. Thierry'ler de Şeddadlılar dönemindeki ekonomik refahın Tigren Honents'le devam ettiğini ilave etmektedirler-S. Marr'ın Şeddadlıların sadece savaşçı değil aynı zamanda tüccar olduklarını söylemesi6 pazar ekonomisinin gelişmesinde Şeddadlıların rolünü ortaya koyduktan başka, çarşı inşaatında da paylarının olduğunu açıklar. Ani' d Aslanlı kapısındaki surun inşasına dair olan Manuçehr'in kazıttığı kitabe7 Ebu'l-Muhammeran Minaresi üzerindeki ticarette ilgili . bazı kurallardan bahseden Farsça kitabeB St. P'rkitch Kilisesi'nin tamiri sırasında Şeddadlı emire saygılı ifadeler9,Ani'den ayrılmış bulunan 500 ileri gelenin ve Apirat oğlu, V asak oğlu, Grigor'un Ani'ye davet edilmesi1° Ani kent-devletinin hem merkeziyetçi gücünü göstermekte hem de bu kent-devletin yeniden organize olduğunu ortaya koymaktadır. Ani' de sikke basımı da devletin garantisi altına girmiştir. Özellikle Şeddadlılar zamanında Manuçehr tarafından sikke basılınca, Bizans

1 C .Howgego (çev.Tekin,O.), Sikkelerin !ştğmda Eskiçağ Tarihi, 1998 İstanbul, s. 15-16 2 C.Howgego, a.e., s.l5. 3 V, Minorsky, Studies in Caucasian History, London 1953, s. 105. 4 N.Marr, Ani, 1934, s.32-33. 5 N. et M.Thierry, L 'Eglise Saitıt- Gregoire de Tigran Honenc a Ani (!215), 1993 Paris, s.4 6 N.Marr, a.e., s.32. 7 M.Brosset., Les Ruines d'Ani, St. Petersburg 1860, s.32 ;V. Minorsky, a.e., s.81 -82 ; F. Kırzıoğlu, Ani Şehri Tarihi, Ankara 1982, s.55 ; B. Karamağaralı, Ani Ulu Camii (Manuç.ehr Camii), 9. Milletterarast Türk Sanatı Kongresi-İstanbul, Ankara 1995, s.326. 8 M.Brosset, a.e., s.l26-127; V. Minorsky, a.e., s.81 ; F. Kırzıoğlu a.e., s.57; J.P. Mahe,' Le catholicossat d'Ani a l'epoque bagdatide: Politique et Litterature', Ani, capitale de l'Amıenie an !'an mil, (Pavillon des Arts 7 fevrier-13 mai 2001) s.252-257; LOrbelli, Corpus Jnscriptionum Armenicarum, Erivan 1966. 9 P.Cuneo, Ani, Milano 1984. L Orbelli, CIA rm. 1, s. 134. 10 V. Minorsky,a.e.,s.81, F. Kırzıoğlu, a.e. ,s.56; J.P. Mahe, a.e.,s.252-25S.

26

sikkeleri değer kaybına uğramış, ancak tedavülde bulunanlar tekrar damgalanarak belli bir değer ölçüsüne kavuşturulmuştur.

Ani' de para dolaşım hızının ve işlem hacminin yüksek olduğu dikkati çeker. Çünkü burada geniş bir tüccar sınıfının bulunduğu, Ani, Horamos ve Bagnayr'daki kiliselerde bulunan kİtabelerinden de anlaşılmaktadırıı. Özellikle şehirdeki Aslanlı kapıdan Manuçehr Camii'ne kadar uzanan çift taraflı

dükkanıara bakarak para işlem hacminin yüksekliğini görmek mümkündür. Fiyatların genel seviyesinin işlem hacmi ile ilişkili olduğu akla gelırıektedir

Her şeyden evvel Ani'de mali, ekonomik, toplumsal ve siyasal değişim arasında bir ilişki vardı. Ani'de 1021 yılına kadar gerek mali yük gerekse ekonomi tamamen kralların elinde ve emrindedir. Yapılan kiliseler, kale, burç ve duvarları bunu açıkça göstermektedir. Ancak Ani'nin Bizans ve Bizans valileri tarafından idare edilmeğe başlanmasından itibaren mali ve ekonomik gücün valilerin eline geçtiği, bunun yanı sıra, Ani' deki papazların da söz sahibi oldukları mevcut kitabelerden ve literatürden anlaşılmaktadır.1072 den sonra Azerbaycan emirlerinden Manuçehr'in şehri yönetmesi ile yeni bir dönemin başladığı görülmektedir. Bu döneme ait kitabelerin çok az olması bu dönem hakkında daha sağlıklı bilgiler verınemizi engellemektedir. Ancak bu dönemde yapılan Manuçehr Camii, hamam ve hamam yakınındaki Manuçehr'in oturduğunu düşündüğümüz konut, şehrin ana caddesi üzerinde yer alan mescit ve minare, Manuçehr Camii karşısında bulunan saray kalıntısı, Şeddadlılar'ın Ani idaresinde hakim bir rol oynadıklarını gösterir. Devlet otoritesinin büyümesi sikke basımını kolaylaştırmıştır. Sikke basımı ile bazı kuruluşlar ortaya çıkmış olmalıdır. XI-XII. yüzyıllarda Ahilik veya lonca gibi ticari-dini meslek teşkilatları, borç verme yani bankerlik ve hepsinin sonucu olarak pazar borsası ortaya çıkmıştır. Yapılan araştırmalara göre, nalbantların, ipekçilerin, ayakkabıcıların sokaklarının bulunmasıız, buna ilave olarak kasapıarın da örgütlenmiş görünmesi B ahiliğin, daha sonraları da lonca müessesesinin Ani' de varlığını düşündürür.

Ani' de sık sık Manuçehr b. Sa vur adına para b asılması (ki bunu Manuçehr sikkelerinin farklı basım şekillerinden anlamaktayız) nakit ihtiyacına fazla ihtiyaç duyulduğunu ortaya koymaktadır.

Pazar ve çarşının düzenlenmesinde, ücret kontrolünün tesbitinde ihtisap müessesenin bulunması gerekir. El-Mukaddesi'nin tüccar ve sanatkarların

hapishanelerinin bulunduğunu söylediği, Ani de alım satımla, daha doğrusu, para ile ilgili sorunların muhtesiplerce kontrol edildiğini açığa çıkarmaktadır14 .

İslam ülkelerinde de ahi teşkilatı XV. yüzyıla kadar fiyat kontrolünü

11 K. J. Basmadjıan, 'Les inscription armenienes d'Ani, de Bagnair et de Marmachen', Revue de !Orient Chretien, XXIV-XXVII, Paris 1931, s.9-l 1. 12 T. X. Hakobyan, Ani Tarihi, Erevan 1980. (Kitabın bu konuyla ilgili kısmını bana tercüme eden Prof. Dr. J. P. Mahe'ye teşekkür ederim). 13 1. Orbelli, a.e., No. 106,!71,; K.J. Basmadjian, a.e., s.l70-171. 14 R. W. Thomson, The Lawcode of Mxit 'ar Gos. Atlanta GA 2000.

27

üstlenmiştir15. Bazı kitabelerden Ani' de, tefecilik, rehinle ödünç verme, özellikle veresi ye alımlarda borç verme bilinmektedir 16. Tigrant Honent'in Ani' de elde ettiği mal ve mülk de bu yolla oluşmuştur. Evlerden, şahsın malı olan toprağın ekilmesinden sık sık kira ve şehre girenden vergi alındığı bazı kitabelerden anlaşılmaktadır. Manuçehr Camii duvarmda bir zamanlar yazılı bulunan Ebu Sait kitabesi17 ve St. Arak'elots (Kutsal Apostles) Kilisesi'nin zamatun kısmındaki kitabeler hemen hemen her sosyal olaydan vergi alındığını bildirmektedir 18.

Ani' de altın sikke basılmamıştır. Altın sikke basma imparatorların ve sultanlarm başkentlerine mahsus olınalıdır. Ancak Moğol dönemi kaanlarmm ve Akkoyunlu Uzun Hasan'ın Ani darplı gümüş sikkeleri mevcuttur19•

Belirli bir kentin sikkelerinin üretildiği yer darphanedir. Sikke yapımında ön yüz kalıbı yani alt kalıp sabittir. Arka yüz kalıbı (üst kalıp) ise hareketlidir. Kalıplara yazı ve tasvirler ters olarak kazılır, ön yüz kalıbı bir örs içine gömülür, arka yüz kalıbı için bir sap yapılır. Para basmak için istenen madenin ağırlığı ve ölçüsü tespit edilir, sonra uzun çubuk halindeki maden parçalara bölünür ve sikke taslağı pul dediğimiz düz ve yuvarlak parçalar haline getirilir ve pul bir fırında ısıtılır ve iki kalıp arasına yerleştirilerek üstteki kalıba çekiç ile kuvvetli darbeler indirilirdi. Bir sikkeyi basan darphanedeki kalıplar çok çabuk yıpranrnaktadır. Çok basan bir kalıp üç-beş ay, az basan bir kalıp ise beş yıl kadar dayanabilmektedir. Manuçehr paralarının kenarlarmda görülen bazı farklar, kahbın eskiyip değişmesi ile ilgili olabilir. Aynı kalıp ta basılmış sikke sayısı (darp frekansı), bazı hallerde hatalı basıldığı için de farklı olur. Bazı sikkelere fazla rastlanması baskı miktarı hakkında fikir verebilir. Darplar (emisyonlar) arasmda görülen farklılıklar, yani aynı kalıptan yapılan üretim hacmi kahbın kalitesine, kullanılan metale, sikkelerin boyuna ve tipine, darp işçilerinin ustalığma, kalıplarm kırılmcaya kadar kullanılıp kullanılmamasına göre değişiklikler gösterir.

Bu güne kadar yaptığımız çalışmalarda sikkelerin nerede ve nasıl

basridıkları ile ilgili hiç bir veriye rastlanmamıştır. Yalnızca elimizde iki adet bronz, kareye yakın dikdörtgen, yassı küçük pul ile bir tarafı bozuk basılmış, diğer tarafı basılmamış bir sikke bulunmaktadır. Sikke darbmm bir takım büyük ve geniş atölyelerde gerçekleştirilmiş olduğu düşüncesi Ani'ye uymamaktadır.. Sürekli ve aynı mekanda sikke hasıldığını düşünmek de hatalı olur. Helenistik çağda bile sürekli olarak aynı yerde para basılmamış; agoranm güneyde kalan kısmının doğu ucunda, Roma dönemlerinde de şehrin başka bir yerinde üretim

15 Hanna 1984, 7-10 16 N. et M. Thierry, a.e., Paris 1993, s.4. 17 B.Karamağaralı ,a.e., s. 323-339; M.N.Khanikof, 'Excursion a Ani en 1848' şunun içinde: M. Brosset, Rapports sur on voyages archeologique, dans la Georgie et dans l'Armenie, I.Livration, St Petersburg 1849, s.l38-139; W. Barthold, 'İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet', Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, İstanbull931,s.l37-187. 18 I. Orbelli, a.e.; K. J. Basmadjian a.e.; N. M. Thieny a.e. 19 F. Kırzıoğlu, a.e., s.ll5-116.

28

F 1 !

tesbit edilmiştir20 • Ancak darphanenin Atina' da (M.Ö.5-1) kentin kalabalık bir yerinde bulunduğu kazılarla anlaşılmıştır2ı. Bu durum, Ani'deki darphanenin de gizli ve Iimhafazalı bir alanda değil, muhtemelen çarşı içinde bir yerde bulunduğunu düşündürmektedir. Sikkelerin üzerinde darpedildiği kentin ve bastıran idarecinin adı ile ünvanları ve dini cümleler veya figürler bulunur.

Ani' de basılan Manuçehr sikkeleri:

Darp yeri Ani olan bu sikkeler numizmatik tarihi bakımından önem taşırlar. 1072-1092 yılları arasında darbedilmiş bulunan Manuçehr sikkelerinin ön yüzünde iki satır halinde "Manuçehr"in, arka yüzünde de yine iki satır halinde "Melik Şah"ın isimleri yazılıdır (bu tarih Melik Şah'ın ölümüne kadar olan zamandır. Bu tarihten sonra basılmış bir sikkeye henüz rastlanmamıştır).

1 -Manuçehr'in bir bakır sikkesi kufiye yakın bir nesih ile iki satır halinde yazılmıştır. Ön yüzünde Manu çehr, arka yüzde Melik-şah kelimeleri okunur. Bu sikke lO mm. çapında ve 2.67 gr. ağırlığındadır (res.l-2).

2-Darp yeri aynı yıllara rastlayan, 15 x 4.5 mm. ölçüsünde ve 0.95 gr. ağırlığındaki diğer bir bakır Manuçehr sikkesinin ön yüzünde iki satır halinde " Manu çehr", arka yüzünde yine iki satır halinde "Melik Şah" yazılmıştır (res.3-4).

3-Diğer bir Manuçehr sikkesi de bir evvelki ile aynı tarihlerde basılmış olup

6.0 x 2.5 mm. ölçüsünde ve 2.49 gr. ağırlığındadır. Ön yüz siliktir. Arka yüzde "Melik Şah" ibaresi iki satır halinde okunmaktadır (res. 5-6).

4- Bakır bir Manuçehr sikkesi yine kufi-nesih karışımı bir yazı üslubu gösterir. 4.38 gr. ağırlığındadır. Ön yüz siliktir. Arka yüzde "Melik Şah" ismi okunabilmektedir. Melik Şah ibaresinin altında darp yeri olarak "Ani" seçilmektedir (res. 7-8).

5-Ani darplı ve diğerleri ile aynı tarihlerde basılmış bakır sikke 21 x 15 mm. ölçüsünde ve 1.59 gr. ağırlığındadır. Kufi-nesih karışımı bir yazı ile ön yüzde iki satır halinde "Manu çehr" arka yüzde de "Melik şah" yazılıdır. Bu kısımda "erbaa" ve "semanin" (?)84 e benzer harfler seçilmektedir. Sikke oldukça iyi korunmuştur (res. 9-10

6-Aynı tarihlerde ve aynı yerde darp edilmiş, nesih hatlı 18 mm. çapında ve 3.20 gr. ağırlığındaki diğer bir bakır Manuçehr sikkesi muntazam kesilmiş, yuvarlak çerçeve içindedir. Çerçevesi biraz uzatılarak içine "darabe Ani" yazılmıştır. Ön yüzde iki satır halinde "Manu çehr", arka yüzde yine iki satır halinde "Melik Şah" kelimeleri bulunur (res.ll-12).

7-Ani darplı, evvelkilerle aynı tarihler arasında olduğunu düşündüğümüz, nesih yazılı diğer bir Manuçehr sikkesi 19 mm. çapında ve 2.74 gr. ağırlığındadır. Paranın üzerindeki yazı çok siliktir. Önyüzünde iki satır halinde

20 C. Howgego, a.e., s.31. 21 C.Howgego,a.e., s.31-32.

29

"Manu çehr" yazılıdır. Paranın çerçevesi ortalara doğru kaymıştır .. Arka yüzde · "Melik Şah" ismi daha rahat seçilmektedir. "Melik" isminin başladığı yerde . küçük bir parça kopmuştur. Bu yüzde de paranın noktalama ile belirlenen çerçevesi ortalara doğru kaymıştır (res. 13-14).

8- Ani darplı, evvelkilerle aynı tarihlerde basılmış, nesih-kufi hatlı 20 mm. çapında ve 1.37 gr. ağırlığındaki bir bakır Manuçehr parasının arka yüzünde "Manu ... ", ön yüzde "Melik Şah" zorlukla okunmaktadır. Paranın noktalama ile belirlenmiş yuvarlak çizgisi kaymıştır. Paranın üst ve yan tarafı kopmuştur (res.15-16).

9-Ani darplı aynı tarihlerde basılmış, 18mm. çapında ve 1.6 gr. ağırlığında diğer bir Manuçehr sikkesinin madeni çok incedir ve haraptır. Şekli ovaldir. Ön yüzde "çehr" arka yüzde "Melik Şah" ismi zar zor okunmaktadır. Arka yüzde mevcut olduğu anlaşılan iki sıra çerçeve çizgisinden, içte bulunanı noktalama ile belirlenmiş ise de pek seçilememektedir (res. 17-18).

10-2003 yılı çarşı kazısında "Ani" de basılmış olduğunu düşündüğümüz _ bir Manuçehr sikkesi daha bulunmuştur. Bu bakır paranın ovalimsi kısmından az bir parça kopmuştur. Melik Şah yazılı arka yüzün alt kısmında paranın ucunda bakır kıymık gibi bir kısım mevcuttur. Sikke 19 x 20mm ölçüsünde, 3.05 gr. ağırlığındadır. Sikkenin ön yüzünde üstte "Manu " onun altında "Çehr b. Savur"azılmıştır. Kenar çizgisi kaymış olan sikkenin kenarında çerçeve olarak düşünülen noktalar seçilmektedir. Arka yüzde üstte silik olarak "es-sultan"

. altındaki satırda " el-muzzam",onun altında ise "melik" okunmaktadır. Sol tarafta noktalada çerçeve belirlenmeye çalışılmıştır.

K.Balkan hamam kazısı sırasında iki Şeddadlı sikkesi bulmuştur. Bu sikkeler harç içinde bulunmaları sebebiyle, eserin tarihlenmesine yardım

etmektedir. Halen Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde bulunan sikkelerden biri 21.5xllx2 mm. ölçüsünde ve 2.58 gr. ağırlığında, diğeri ise 23x8 mm. ölçüsünde ve 2.40 gr. Ağarlığındadır. Her ikisinin de ön yüzlerinde iki satır halinde "Manu çehr" ve arka yüzlerinde "Melik Şah" yazılıdırzz.

Ani'de Fahruddin Şeddad b. Mahmud'a ait bir sikke de bulunmuştur. Şeddadlılardan Fahru'd-din Şeddad b. Mahmud b. Manuçehr'e ait bir sikkenin bulunması diğer emirlerin de sikkelerinin bulunacağı ümidini taşımamıza sebep olmuştur. Fahru'd-din, 549/1154 yılında Erzeni'r-rum hakimini Ani'ye davet ederek Saltuklutara şehri vermek istemiştir. Diğer taraftan da Gürcü kralı

Dimitri'ye haber yollayarak onları Saltuklutara saldırtmıştır. İzzeddin Saltuk ve pek çok askeri Gürcü kralı tarafından esir alınmıştır. 550/ll55 yılında Ani'deki piskoposluk, şehri Emir Fahru'd-din'den alarak, emirin kardeşi Fadlun'a teslim

22 K. Balkan ; Büyük Selçuklu Sultam Melikşalı'ııı Adı Aııılan İki Ani Sikkesi, Türk Kültürü, III, Ankara 1971, s.SI-58; T. Saatçi, Anadolu Medeniyetleri Yıllığı.

30

etmiştir23. Fahru'd-din b. Mahmud'a atfedilen bir kapı kitabesinin bulunduğunu V.Minorsky nakletmektedir24.

Ani'de bulunan Fahru'd-din Şeddad'ın bakır sikkesi oldukça haraptır. Arka yüzdeki kelimelerden ancak Fahru'd-din kelimesinin "Fahr" kısmı iyi okunmaktadır. Ön yüzde başı haleli, cepheden çizilmiş bir figür yer almaktadır. Halenin alt tarafında sağda "d ur ibe ll, solda yine halenin alt tarafında "Ani" kelimesi yazılıdır. Sikkenin etrafında yer alan biri ince, ikincisi noktalada belirlenmiş iç içe çizgilerin ancak bir kısmı mevcuthır. Paranın etrafı

bozulmuştur (res. 19-20).

İlhanlı sikkeleri

Ani Kazısında Mengü Kaan'ın beş adet bakır sikkesi bulunmuştur.

Bunlardan 25 mm. çapında ve 4.7 gr. ağırlığında olan sikke ön ve arka yüzde birer kare çerçeve içine alınmıştır. Karenin dışında bir daire ile de çerçevelendikleri farkedilmektedir.. Ön yüzde Kelime-i Tevhid ile 11durube medineti" yazılıdır. Arka yüzde "Monakka Kaan el'azam el'adil fi cemaziel... sittemiye ... " (6?? /124?) okunur (res. 21-22).

Mengü Kaan'ın ikince sikkesi 23 mm. çapında, 3.02 gr. ağırlığındadır. Hafif köşeli kesilmiştir. Bu sikkede de iki yüzde büyük birer kare çerçeve yer alır. Ön yüzdeki kare içinde Kelime-i Tevhid ve sonda ll cahdehu" ibaresi vardır. Ondan sonra küçük bir dikdörtgen çerçeve görülmektedir. Arka yüzde 11Monakka kaan al'azam el'adil" yazılıdır. Sikkenin alt tarafında yine bir dikdörtgen içinde durube (?) yazılıdır. Ön yüzde kenardaki yazı "Tiflis" olarak okunabilir; tarihi belli değildir (res.23-24).

Mengü Kaan'ın üçüncü sikkesi 27 mm. çapında ve 5 gr. ağırlığındadır. Ön yüzünde büyük bir kare çerçeve içinde üç sıra sülüs hatla "La ilahe illa, Allah vahdehu, la şekire leh" yazılıdır. Çerçevenin dışında "Durube haza'l... bi Tiflis" okunmaktadır. Arka yüzde gene büyük bir kare içinde üç satır halinde "Mengü kaan, el-azam, el-adil" kayıtlıdır. Çerçevede "Cemazil... ihda erbain ve sitte miye 641 Cemazil evvel/1243 Ekim" yazılıdır.

Mengü Kaan'ın Ani'de bulunan dördüncü bakır sikkesi 27 mm. çapında ve 4.61 gr. ağırlığındadır. Ön ve arka yüzler bir evvelki gibidir. Tarihi okunamamıştır.

Mengü Kaan'a ait başka bir silik sikke de ele aldığımız sikkelerle aynı özellikleri göstermektedir. 25 mm. ölçüsünde ve 6.23 gr. ağırlığındadır. Tarihi belli değildir.

23 İbııu'l- Ezrak, Menl{tfarikin ve Amid Tarihi, Erzurum 1992, s. 14-16; W. Miııorsky, a.e., s. 86-88; O.Turan, Doğu A 1ıadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul 1973, s. 10-11. 24W. Minorsky, a.e.; s.I06 (al-amir al-isbahsalar (sic) Fakhr al-din ... ibıı Mahmud ibn Shavur (sic) ibn Minujihr Husam amir al-mu'miniıı); V.A.Krachkovskaya, şunun içinde: Kratkiye Soobscheııiya Jnst.lstor.Mater.Kulı., XV,l947, s.l5-26.

31

Abaka Han'ın 30 mm. çapmda ve 2.68 gr. ağırlığında bir gümüş sikkesi bulunmuştur. Sikkenin kiıfi-nesih karışımı yazısının ön yüzü, dörtlü bir yonca yaprağı şeklindedir. Bu şeklin içinde "Kelime-i Tevhid" yazılıdır. Bu itina ile basılmış paranın dış hattını noktalardan meydana gelen bir çerçeve kuşatır. Çerçeve ile içteki yonca motifi arasındaki boşlukta basım yılı ve darp yeri yazılıdır. Sikkenin basım tarihi tam okunamamaktadır. "Şam" darplı olma ihtimali yüksektir Tarihi ise kısmen bellidir "66? /12??". Arka yüzde birbiri arasmda dalanmış iki üçgen şerit altı kollu mühr-ü süleyman meydana getirmektedir. Şeritlerin ortasında "Kaan el-adil" yazılıdır. (Res.24).

Bir bakırAbaka Han sikkesi 23 mm. çapmda ve 3.13 gr. ağırlığmdadır. Ön yüzde bir kare içinde Kelime-i Tevhid kufi hatla yazılmıştır. Arka yüzde "kaan el-adil" yer almıştır. Basıldığı yer ve yıl belli değildir (res.25).

Argun Han'ın 20 mm. çapmda ve 1.57 gr. ağırlığında bir bakır sikkesi de Ani'de bulunmuştur. 683-690/1284-1291 yılları arasına tarihiediğimiz sikke, muhtemelen Tiflis baskılıdır (res. 26-27).

Gazan Mahmud Han (694-703 /1295-1304) m Yapı Kredi koleksiyonunda 10468 envanter numaralı parası da Ani' de basılmış tır. 22 mm çapında, 1.97 gr. ağırlığındaki sikke gümüştür. Arka yüzde beş köşeli bir yıldız içinde Kelime-i Tevhid ve çevresinde "duribe Ani" yazılıdır. Arka yüzde ortada "Tengrin küçündür" ve "Gazan Mahmud Han, Gazanu Delek gülük sen" gibi Uygurca ibareler kullanılmıştırzs.

Sultan Olcaytu Hüdabende Han (713/l313)'m bir gümüş dirhemi de Ani baskılıdır. 24 mm. çapında, 3.15 gr. ağırlığındaki sikkenin ön yüzünde ortada Kelime-i Tevhid, çevresinde ise "Allahumme salli ala Muhammed ve Hüseyin ve Ali ve Cafer" ... yazılıdır. Arka yüzde üstte "duribe", onun altmda "fi devleti'l-mevla es-sultan, el azam maleki rikabü'l-ümen, gıyasü'd-dünya ve'd­Din, Olcaytu Sultan Muhammed halledallahu mülkehu"; çevresinde: "Duribe Medinetu Ani, sene erbaa aşere ve sebamj,.ye" yazılıdır. Bu gümüş sikke İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde bulunmaktadır26 . Bu sikkenin benzerleri yayınlarda

mevcuttur27•

Ebu Sait Bahadır Han'ın bakır sikkesi 20 mm. çapmda ve 2.36 gr. ağırlığmdadır. ön yüzde önce kalınca, sonra daha ince bir çerçeve ile sekiz dilime ayrılmıştır. Bu çerçevenin içinde kufi hatla "Kelime-i Tevhid" yazılıdır. Bunun sol tarafında bir delik bulunmaktadır. Arka yüzde, dışta "fi seneti ... " ile başlayan tarih, ortada "Es-sultanu'l-azam Ebu Sait Bahadır han/ halledallahu mülkehü" yazılıdır. Tebriz darplıdır. Tarihi belli değildir. Ancak 729-734/1328-29 -1333-34 tarıhleri arasmda basılmış olabilir (Res.27-29).

25 Aykut, Ak Akçe,Moğol ve İhanlı Sikkeleri., İstanbul 1992,135 26 İ.Artuk,-C.Artuk,İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Kata/oğu, İstanbul 1974, s.778 27D.M. Lang, Studies in the Nunıisnıatic HislO!J' of Georgia in Transcaucasia New York 1955, s.56-67, Lev.VI/12- V!!I/7; Aykut- a.e., s. 83-86

32

Ebu Sait Bahadır Han'ın diğer bir bakır sikkesi 18 mm. çapında ve 2.47 gr. ağırlığındadır. Sikkenin iki yüzü de korozyona uğramış olduğundan iyi okunamamaktadır. Ancak ön yüzü belirlidir. Burada Ebu Sait Bahadır Han'ın paralarında görülen sekiz dilimli çerçeve ile sağ tarafta büyük bir delik izi vardır. Paranın darp yeri ve tarihi belli değildir (Res.30-31).

Ebu Sait Bahadır Han'a ait küçük bir penez de bulunmuştur.13 mm. çapında ve 0.62 gr. ağırlığındaki para, önce kenan tırtıklı bir daire içine, sonra da bir bakiava şekli içine alınmıştır. Ön yüzde bu şekil içinde Kelime-i Tevhid, arka yüzde yine aynı şekil içinde "sultanu'l-azam Ebu Sait Bahadır Han" yazılıdır (Res. 31-32) .

Muhammed Han'ın (732-739/1336-1338) da Yapı Kredi Bankası

Koleksiyonunda iki gümüş sikkesinin Ani' de hasıldığını Kırzıoğlu

söylemektedir2s. Bir şerit altı kollu mühr-ü süleyman meydana getirmektedir. Şeritlerin ortasında Muhammed Han'ın ismi yazılıdır.

Süleyman Han'ın 740-747/1339-1346 tarihleri arasında hasıldığını

düşündüğümüz gümüş sikkesi 10 mm. çapında ve 157 gr. ağırlığındadır. Ön yüzde kufi harfli "Kelime-i Tevhid", yanlarda nesih olarak dört halife, arka yüzde ortada:"Sultan", onun altında Uygur harfli "Süleyman Şah", onun altında nesih yazılı "hallede mülkihi", çevresinde "darabe fi" yazılıdır Süleyman Han'ın diğer bir gümüş sikkesi Yapı Kredi Bankası Koleksiyonunda 12022 envanter numarasıyla kayıtlıdır29.

Anuşirvan (745/1339-1344)ın bir altın sİkkesinin Ani baskılı olduğunu Brosset3D söylemekte ise de bununla ilgili başka bir bilgiye rastlanmamıştır.

Ani' de basılmış diğer bir gümüş sikkenin Celayirli Şeyh Üveys Bahadır 'a ait olduğunu. Markov, Kattallogi Celayiridsky Moneti, 1897 St .. Petersburg, s.LIII.lev.ifade etmiştir31 . Ayrıca diğer bir Celayirli Celaleddin Hüseyin Han'a ait 777 /1375 veya 779/1377-78 tarihli bakır bir paranın bulunduğunu F.Kı:tzıoğlu Brosset 'en naklen bildirmektedir32. Bir Karakoyunlu parasının bulunduğunu N. Marr ve V.Barthold 33; bir Akkoyunlu gümüş sikkesinin ortaya çıktığını da F. Kırzıoğlu34 haber vermektedir.

28 F .. Kırzıoğlu a.e., s. llS 29 Aykuta.e., s. llS 30 F.Kırzıoğlu,a.e.s.ll6 31 F. Kırzıoğlu, a.e., s.ll6 32 F.Kırıoğlu,a.e.,s.l 16 33 N.Marr, a.e.,s. 8!; Bartold, İA 1,436 Ani mad. 34 F.Kırzıoğlu, a.e., s. 116

33

RESiMLER

Resim 1 Resim2 Resim3

Resim4 Resim S

Resim6 Resim 7 Resim S

34

Resim 9 Resim 10 Resim 11

Resim 12 Resim 13 Resim 14

Resim 15 Resim 16 Resim 17

Resim 18 Resim 19 Resim20

35

/ ıl"

1'i'

. Resim21

Resim24

Resim27

Resim30

Resim22 Resim23

Resim25 Resim 26

Resim28 Resim29

Resim 31 Resim32

36

Resim33 Resim34 Resim35

Resim36 Resim 37 Resim38

Resim39 Resim40

37

Resiin41 Resim42

Resim44 Resim45

Resim47

Resim49

38

Resim43

Resim46

Resim48

Resim SO

' . . .