ORTA ƏSRLƏR

AZƏRBAYCANMEMARLIQ MƏKTƏBLƏRİNİN

ƏLAQƏLƏRİ

F.Q.Məmmədov. Orta əsrlər Azərbaycan memarlıq məktəblərinin əlaqələri.

Bakı, "Şərq-Qərb" Nəşriyyat Evi, 2013, 196 səh.

© "Şərq-Qərb" Nəşriyyat Evi, 2013

ISBN 978-9952-32-020-6

978-9952-32-025-1

GiRi~

Azarbaycan xalqmm darin va miixtalif tarixi koklara ma­

lik olan madaniyyati iimumdiinya madaniyyatinin miirakkab

Vo aynlmaz tarkib hissasidir. Bu ki:iklarin oyranilmasi Vo sis­

temla~dirilmasinda azarbaycanh alimlarin avazsiz xidmatlari

olmu~dur. Onlann asarlari Azarbaycan memarhq irsinin elmi

cahatdan asass1z, ayn-ayn xalqlann madaniyyatlarinin i:izii­

namaxsuslugunu inkar edan, zaman va makan xaricinda olan,

elaca da mahiyyatina gora qeyri-miiayyan xaraktera malik, elma

zidd konsepsiyalardan aynlmasma sabab olmu~dur.

Alimlar tarafindan an qadim zamanlardan indiki di:ivriimiiza

qadar Azarbaycan memarhgrmn yaranmasmm va inki~af etma­

sinin ~ox asrli, miirakkab va ibratamiz prosesi, Yaxm va Orta

~arq memarhgrmn iimumi tarixindan aynlm1~du [26, 37, 39,

57, 86, 115, 121, 123, 124, 125, 281]. Memarhq dekorunun istar

Azarbaycan arazisinda, istarsa da onun hiidudlanndan uzaqlar­

da i~layan memar va sanatkarlarrmn adlan ham~inin alimlar ta­

rafindan toplarulm1~ va sistemla~dirilmi~dir [9, 10, 37, 148, 152,

185, 186, 188, 202, 283]. Yaratd1qlan asarlarinin he~ da az olmayan

hissasinin, diinya madaniyyatinin ~ah asarlari s1rasmda oldugu

bu sanatkarlar, Yaxm va Orta ~arqin bir ~ox i:ilkalarinda yiiksak

~i:ihrata malik olmu~lar. Miixtalif ~araitlar sababindan - ixtiyari

va qeyri-ixtiyari olaraq - onlardan bir ~oxlan vatanlarindan ka­

narda i~lamak macburiyyatinda qalm1~lar. Bununla bela, ucalt­

diqlan tikililarin memarhgmda avvallar i:iz vatanlarinda topla­

diqlan tacriibadan istifada etmi~lar ki, bu da Yaxm va Orta

~arqin miixtalif vilayatlarinin abidalarinin memarhgmda, orta

asr Azarbaycarun memarhgma saciyyavi motivlar, tikinti va

kompozisiya iisullan ~aklinda i:iz aksini taprm~du.

3

4

Bunu yalmz Yaxm va Orta ~arq regionunun bir ~ox arazi­

larinin miiallifi malum olan tikililari tasdiq etmir. Bu tikililarin

iizarindaki kitaba - "nisblarda" orta asrlar Azarbaycan ~ahar­

larindan galmi~ yarad1a miialliflarin adlan qorunub saxlan­

rm~drr. Bu ciir yazdan oziinda aks etdirmayan, lakin memarhq

xiisusiyyatlari Azarbaycan sanatkarlarmm va ya onun memar­

hq-in~aat ananalari ila yaxmdan tam~ olan, o ciimladan yaradicl­

h~ az va ya ~ox daracada onlarm tasiri altmda olan sanatkarlann

i~tirak1 ila ucalddan binalar da bunu tasdiq eda bilar.

Azarbaycan arazisinda in~a edilmi~ bir s1ra orta asra aid ti­

kililarda, Yaxm va Orta ~arq bolgasinin digar vilayatlarinin me­

marh~a maxsus olan va yarad1c1hq bax1mmdan yenidan i~lan­

mi~ memarhq motivlari va iisullar da goriinmakdadir.

Biitiin bunlar feodalizm dovriinda Azarbaycamn tarixi inki­

~afl prosesinin tarixi-sosial, siyasi, iqtisadi ~araitlar, tabii iq­

lim amillarinin miixtalifliyi, ham~n onun cografi cahatdan

alveri~li movqeda yerla~masi, burada rast galinan in~aat va

bazak materiallanmn xiisusiyyatlari, bu arazida ta qadim za­

manlardan bari yaranm1~ memarhq-i~aat ananalari va s. kimi

saciyyavi cahatlarinin tabii naticasidir. Biitiin sadalanan faktlar,

iimumilikda Azarbaycan memarh~n orijinalh~n alamat­

larinin ifada edilmasi va badii-memarhq maktablari kimi yerli

hadisalarin meydana galmasi va formala~masma komaklik gos­

tararak, orta asr Azarbaycan memarhgmm yaranmas1 (qurul­

masi) va inki~aflna ahamiyyatli daracada tasir gostarmi~dir

[12; 148; 175; 177; 180; 183; 184]. Eyni zamanda, hamin dovriin

memarhgmm ayn-ayn badii-memarhq istiqamatlarina xas olan

oziinamaxsuslugu va takrarsiZhg1 ila yana~1, Yaxm va Orta ~arq

xalqlarmm madaniyyatlarinda miiayyan birlik da mii~ahida

edilirdi. Bu birlik, yalniZ hamin dovrda movcud olan geni~ me­

marhq alaqalarindan deyil, ham da bu va digar tikililarin ucal­

ddmasi zaman1 orta asr sanatkarlanmn qar~1smda duran konk­

ret ~artlarin malum banzarliyindan, ham~inin badii zovqiin

miiayyan birliyi va digar hadisalardan irali galirdi.

Azarbaycarun arta asr memarhq tarixinda c;ax gozal va ~iib­

hasiz alaraq diqqatalayiq alan hadisalardan biri badii-memarhq

maktablari hesab edilir: Naxc;IVan, Tabriz, Aran va ~irvan-Ab­

~eron maktablari. Onlarm tadqiq edilmasi va ac;Iqlanmasi masa­

lalari bir srra alimlarin tadqiqat abyektina c;evrilmi~dir.

Azarbaycanda arta asrlarda memarhq maktabinin almas1 ba­

rada ehtimallar ilk dafa hala 1936-a ilda Y.A.Paxamav tarafindan

irali siiriilmii~dii. 0, qeyd etmi~dir: " ... Bardanin qiillavari tiirba­

lari Naxc;IVan memarlan tarafindan in~a edilirdi, arada goriindii­

yii kimi lap qadim dovrlardan bari oz rassamhq maktabi yara­

dilml~dir" [249, sah.86]. Bu fikir sanradan P.P.Fridalin tarafindan

inki~af etdirilmi~ va kankretla~dirilmi~dir, a qeyd etmi~di ki, ar­

ta asrlarda Azarbaycanda, Olkanin canub-qarb vilayatlarini ahata

edan Naxc;1van memar-rassamhq maktabi ila yana~1, Azarbayca­

nm ~imal-qarb rayanlarmda yerla~an ~irvan-Ab~eran memarhq

maktabi da movcud idi [290, sah. 120]. 40-ci illarda, Azarbaycan­

da arta asrlarda memarhq maktablarinin almas1 ehtimah, arhq

~artsiz fakt alaraq qabul edilirdi [139]. Ela bu dovrda, M.M.Dya­

kanav tarafindan ilk dafa, Azarbaycan arazisinda arta asrlarda

tasiri, Kiir va Araz c;aylan arasmdak1 araziya yayllan iic;iincii

Aran memarhq maktabinin movcud almas1 barada ehtimal irali

siirmii~diir [211]. Bununla yana~1, bu maktablarin yaranmas1 va

inki~af etmasi ila bagh bir s1ra masalalar a«;~qlanmamaqda idi.

Azarbaycarun arta asr memarhq maktablarinin daha dalgun

saciyyavi xiisusuyyatlari, anlarm yaranmas1 va farmala~masmm

tahlili, hamc;inin bu maktablarin qar~1hqh alaqasi va ustad me­

marlarm yaradlClh~ ila bagh masalalar, Azarbaycan memarh­

~ gorkamli baladc;isi va miitaxassisi alan va hamin dovrda

hamc;inin Tabriz memarhq maktabinin da movcud almas1 ideya­

srm irali siiran L.S.Bretanitskinin asarlarinda verilmi~dir [37, sah.

469-520; 175; 177, sah. 30-35; 180, sah. 64-100; 183; 184].

Sanradan, Azarbaycan memarhq tarixinin boyiik tadqiqat­

«;~lanndan biri alan A.V.Salamzadanin i~larinda, Aran memarhq

maktabinin hiidudlan (sarhadlari) va farmala~mas1 barada eh-

5

6

timallar a~1qlaruru~ va asaslandmlm.I~d1r [116]. C.A.Qiyasinin

asarlarinda isa Tabriz badii-memarhq maktabinin yaranmas1,

ta~akkiilii prosesi va memarhq alaqalarinin daha dolgun tahlili

gostarilmi~dir [202; 314, sah. 14-27; 329].

Orta asrlarda Azarbaycanm haddindan arhq zangin va ~oxp­

lanh memarhq irsi sahasinda alda edilan boyiik nailiyyatlarla

yana~1, bir s1ra kifayat qadar tadqiq edilmami~ problem va masa­

lalar movcud idi. Onlann suasma, ham9nin Azarbaycanm orta

asrlara aid memarhq maktablarinin, Yaxm va Orta ~arqin hamhii­

dud va yaxmhqda yerla~an vilayatlarinin memarh~ ila qar~Ihqh

alaqalari barada tasavviirlarin geni~landirilmasi, darindan ara~­

dmlmasi va konkretla~dirilmasi zaruratini aid etmak laz1md1r.

Orta asrlar dovriinda istar dovlatlar, istarsa da ayn-ayn

xalqlar arasmda movcud olmu~ alaqalar, hamin dovriin camiy­

yatinin inki~afmda miihiim rol oynam1~d1r. Bu va ya digar aya­

latlarda yaraddrm~ istehsaledici qiivvalar va xiisusila da bazi

ka~flar, galacak inki~af prosesinda yaddan 9XIb-9Xmayaca~ bu

alaqalarin geni~ yayilina saviyyasindan asd1 idi. Onlarm yayilina

daracasindan bu va ya digar arazida yaraddm1~ istehsalat qiivva­

lari va xiisusi ila ka~flar asili olmu~dur.

Biitovliikda hamin dovriin madaniyyatlarinin va xiisusan da

memarhgrmn inki~afl ii¢n bu ciir alaqalar boyiik ahamiyyata

malik olmu~dur. Bu, tamamila xalqlann memarh~ ila s1x ala­

qada inki~af edan Azarbaycanm orta asrlar memarhgma aiddir.

Bu, maraqh, olduqca miirakkab va miixtalif problem, ii~ fasil­

dan ibarat olan haz1rk1 i~in maqsad va strukturunu qabaqcadan

miiayyan etmi~dir. Fasillarda alaqalarin tazahiirlarinin miixtalif

aspektlarinin tadqiq edilmasi, onlarm formala~mas1, xiisusiyyat­

lari va istiqamatlari ila alaqadar masalalar nazardan ke~irilmi~dir.

Tadqiq edilan problemin geni~ olmas1 va biitiin taraflarinin

i~1qlandmlmasmm miimkiin olmamas1 sababindan, hazuk1 i~,

onunla alaqali daha vacib masalalarin nazardan ke~irilmasi tac­

riibasi, ham~inin orta asr Azarbaycanm madaniyyat tarixinin

az tanman sahifalarini a~1qlamaq, avvallar irali siiriilmii~ bazi

ehtimallan asasland1rmaq va konkretla~dirmak cahdindan

ibaratdir.

Hazukl i~da, bu masalalarin oyranilmasi ii<;tin orta asr

Azarbaycan memarhgmm tarixi iizra xiisusi adabiyyatla yana­

~~ (i.P.~ebhkin, Y.A.Paxomov, S.8.Dada~ov, M.8.Useynova,

L.S.Bretanitski, A.V.Salamzada, D.A.Axundov, A.Q.Mamikonov,

K.M.Mammadzada va digarlarinin i~lari), istar rusdilli miiallif­

larin (Q.A.Puqac;enkova, M.S.Bulatov, V.i.Beridze, V.L.Voronina,

V.A.Kuznetsov, L.P.Semyonov va digarlari), istarsa da acnabi

miialliflarin (A.Poup, O.Aslanapa, O.Arik, A.Qodar, U.Sozen

va digarlari) Yaxm va Orta ~arq bolgasinin digar vilayatlarinin

memarhq tarixinin ara~dmlmasma hasr olunmu~ i~larindan

istifada edilmi~dir. Bu alaqalarin yaranmas1 va formala~mas1 ila

alaqadar miixtalif taraflarin tam anla~Ilmas1, hamc;inin haz1rk1

i~da irali siiriilan fikirlarin asaslandmlmas1 ii<;tin yaxm vilayat­

lar iizra tarix elminin asarlari calb edilmi~dir. Bura iimumi tarix,

sanat~iinashq, arxeologiya, etnoqrafiya, epiqrafika va s. (R.M.Ma­

hammadova, S.~.HaCiyeva, B.A.Kaloyev, M.Neymat, A.A.8las­

garzada, L.i.Lavrov, Y.i.Krupnov, A.R.~ahseyidov, V.A.Nilsen va

digarlarinin i~lari), hamc;inin bir s1ra orta asr xronikalan, XVI­

XIX asrlarin rus, avropah va arab sayahatc;ilarinin (8bdiirra~id

Bakuvi, Hamdullah Qazvini, Gilyom de Rubruk, Plano Karpini,

Rui Qonsales de Klavixio, Piter Semyon Pallas, Nikita Bic;urin,

ivan Beryozin va digarlarinin asarlari) tasvirlari va malumatlan

daxildir.

Orta asr Azarbaycanmm memarhq irsinin oyranilmasinin

novbati marhalasi, onun, Yaxm va Orta ~arq bOlgasinin memar­

h~nm iimumi badii-memarhq inki~afl prosesinda yeri va aha­

miyyatinin miiayyan edilmasi ila alaqadard1r. Arhq qeyd edildi­

yi kimi, Azarbaycan alimlari tarafindan Azarbaycanm orta asr

~aharlarindan olan sanatkarlar ila onun hiidudlanndan uzaqda

in~a edilmi~ va miialliflarinin malum olmad1g1 tikililarin a~kar

edilmasi, hamc;inin Azarbaycanm orta asrlar dovriina aid me­

marhq maktablarinin saciyyavi xiisusiyyatlarinin miiayyan

7

8

edilmasi vaxtila boyiik rol oynam1~du. Son zamanlar, Yaxm va

Orta ~arqin feodalizm dovriina aid va Azarbaycanm memarh~

barada, xiisusila da, yerli va acnabi alimlarin <;oxsayh tadqiqat­

larmm malumatlan asasmda, ahamiyyatli daracada geni~lanmi~

bilik saviyyasi, istar biitovliikda olkanin, istarsa da onun ayn­

ayn vilayatlarinin memarh~n badii-memarhq prosesinin qa­

nunauygunluqlarmm tadqiq edilmasi probleminda yeni masala

va ehtimallan irali siirmaya imkan verir.

Haz1rk1 i~in maqsadi orta asrlar Azarbaycanmm memarhgi­

nm, Yaxm va Orta ~arqin hamhiidud va bir-birina yaxm yerla~an

vilayatlarinin memarh~ ila qar~1hqh alaqalari haqqmda avvallar

soylanilan iimumi xarakterli, az tadqiq edilmi~ fikirlarin, bazan

isa geni~ manada iimumiyyatla tadqiq edilmami~ va miiallifi

malum olmayan abidalarinin tahlilinin naticalari ila tasdiqi va

konkret ~akilda miiayyanla~dirilmasindan ibaratdir.

Bu tikililar istar respublika arazisinda, istarsa da onun hiidud­

lanndan kanarda qorunub saxl~drr va onlann memarhgmda

orta asr Azarbaycanmm memarh~ maxsus alamatlarin aydm

~akilda goriinmasi ila saciyyavidir. Mahz bununla bagh, Azar­

baycanm XII- XVll asrlara aid bir srra memarhq abidalari, Yaxm va

Orta ~rq bOlgasinin digar vilayatlarinda qorunub saxlanan ox~ar

tikililarla alaqada nazardan ke<;irilmi~dir. Digar alimlar tarafindan

avval apanlan tadqiqatlara asaslanan elmi materialm yenidan izah

edilmasindan alava, hazrrkl tadqiqatm miiallifi tarafindan natu­

ra Ol<;iilmalari ap~, az malum olan bazi tikililar fotofiksasiya

edilmi~, onlann sonrakl tahlili ke~dir, bunun da naticasinda,

onlann qisman va ya tam barpa edilmasi iizra layihalar tartib edil­

~' ham<;inin bugiinkii giina qadar avvallar malum olmayan bir

srra memarhq abidalarindan elm sahasinda istifada edilmaya b~­

lanilml~drr va Azarbaycanm bu dovra aid abidalarinin bazi qrup­

larmm, digar olka va bOlganin vilayatlarinin memarhq abidalari ila

alaqada tipologizasiyas1 hayata ke~dir.

Birinci fasilda, miixtalif dini, memorial va ba~tag tikililarinin

niimunasi asasmda, Nax<;Ivan memarhq maktabinin yaranma

dovrii, yani XII-XIII asrlara aid badii-memarhq alaqalarinin bazi

aspektlari nazardan ke9rilmi~dir. Fasilda bu maktabin, hamin

dovra aid Yaxm va Orta $arqin memarhgmm iimumi formala~­

masi prosesinda rolunun miiayyan edilmasi ila alaqadar bazi

maqamlar daqiqla~dirilmi~dir.

ikinci fasilda Giirciistan, Da~tan, Volqaboyu arazilar, Stav­

ropol diyan, <;e~enistan va inqu~tiya, $imali Qafqazm digar

vilayatlarinin bir srra abidalarinin tahlili asasmda $irvan-Ab§e­

ron memarhq maktabinin memarhq tasirini geni~landirmak va

konkretla~dirmak, ham9ffin istar Azarbaycarun, istarsa da qo~u

vilayatlarin memarhgmm yaranmasma ahamiyyatli daracada tasir

gostarmi~ bir srra ox~ar amillari a~kar etmak miimkiin olm~dur.

U~ncii fasilda, bazi korpiilarin, Tatartup minarasi va onun

tipoloji timsah olan "$amxor qiillasi"nin, ham~inin Cimcimli

kandindaki memorial kompleksin tiirbalari, oturaq va ko~ari

xalqlarm memarhq alaqalarinin kifayat qadar oyranilmami~

problemi sahasinda onlann analoqlan va Zaqafqaziyanm

miisalman va xristian xalqlannm qar~1hqh memarhq alaqalarinin

xiisusiyyatlarinin tahlili niimunasi asasmda, bugiinkii giina qa­

dar orta asr Azarbaycanm memarhq maktablari arasmda an az

tadqiq edilan Aran badii-memarhq maktabinin memarhq alaqa­

larinin bazi istiqamatlarini gostarmaya cahd edilmi~dir.

Hazirki i~da, bu problemlarin oyranilmasi ila yana~I, istar orta

asr Azarbaycanmm, istarsa da tarixan onunla alaqadar digar Yaxm

va Orta $arq olkalarinin memarhgmm ara~dmlmas1 silsilasinda,

kifayat qadar a9qlanmam1~ masalalar konkretla~dirilir.

Umumilikda isa, hazuki i~, orta asr Azarbaycarunm memarh­

~n yaranmas1 va formala~masmm bazi saciyyavi, lakin az ma­

lum olan cahatlarini, onun, Yaxm va Orta $arqin qon~u va yaxm

vilayatlarinin memarhg1 ila alaqalarini a9qlamaga, bu alaqalarin

bolganin madaniyyatinin iimumi inki~af prosesinda rolunu va

Azarbaycarun orta asr memarh~n, haddindan arhq zangin va

miixtalif xarakterli iimumdiinya madani irsinda rolunu va tut­

dugu yeri miiayyan etmaya irnkan veracakdir.

9

Orta asrlarda Azarbaycanm memarhq maktablarinin alaqalarinin xaritasi

ARAUQ oaNIZI

Ni

HE RAT

~ ii$AR8L8R:

• memarllllll maktablerinin · merkezleri .... rnernari!lll1 maktablerinin birba~?h tesir 6 .. . serha1llan1 .

M: ~ri~l tiki Iiiier

n ----- diinitikilft\er

J._. _ mildafiS tikililleri i .. - ~ rJ' . ~ .. .. . .... milhendis tikililleri

.Ll _ •• _ ·· portal tikililler

XII-XIII 8SRL8RiN NAX~IVAN MEMARLIQ M8KT8BiNiN 8LAQ8L8Ri

14

Azarbaycarun orta asr memarhg:mda, an maraqh va banzari

olmayan hallar aras:mda, ilk novbada, bir s1ra gorkamli memar­

hq abidalari ila ma~hur olan Nax9van memarhq maktabinin ad1

c;akilir. Bu abidalar aras:mda, Yax:m va Orta $arq bolgasinin c;ox

sayda memarhq tikililarinin yaradllmas:ma ahamiyyatli daracoda

tasir edan va haqh olaraq diinya memarhgmm ~ah asarlari suasi­

na daxil edilan niimunalara rast galinir. Eyni zamanda, Nax9van

badii-memarhq dairasinin ayn-ayn abidalarinda, digar memar­

hq maktablarinin memarhg:ma maxsus cizgilar ayd:m ~akilda

oziinii biiruza verir. Biitiin bunlar, bu bolganin tarixi inki~afrmn

bir s1ra obyektiv amillarinin va ilk avval, Naxc;1van memarhq

maktabinin Yax:m va Orta $arqin, istar miisalman istarsa da xris­

tian vilayatlarinin qon~u va yax:m yerli badii-memarhq dairolari

ila faal va miixtalif qar~1hqh alaqalarinin naticasi olmu~dur.

"Naxc;IVan memarhq maktabi" anlap~mm a~kar edilmasi,

onun oyranilmasi va elm sahasina daxil edilmasinda Azarbaycan

alimlarinin boyiik xidmatlari olmu~dur [250, sah. 86; 290,

sah.120;175; 180; 183; 37, sah.419-520; 121, sah.217-232; 283,

sah.226; 114; 10; 12]. Mahz hamin alimlar tarafindan, bu maktabin

miixtalif alaqalarinin saciyyavi xiisusiyyatlari va istiqamatlari

tadqiq edilmi~ va konkretla~dirilmi~dir [174; 175; 178].

Nax9van memarhq maktabinin memarhq abidalarinin bir­

ba~a tadqiqah va onun qon~u va yaxm vilayatlari ila qar~1hqh

alaqalarinin oyranilmasindan alava, bu maktabin yaranma va

formala~ma prosesinin a~kar edilmasinda, orta asr Naxc;1vandan

olan, ~a etdiklari tikililarda qorunub saxlanm1~ in~aat yazllar­

dan adlan va doguldugu yerlarin malum oldugu sanatkarlann

yaradiclligrmn oyranilmasi boyiik rol oynaml~dlr [148; 149; 152;

185]. Yeri galmi§kan qeyd edak ki, onlardan farqli olaraq, ~irvan­

h sanatkarlar adatan oz dogulduqlan yeri gostarmir va ya adlan­

mn qeyd olundugu yazdan az goriinan yerlarda yerla§dirirdilar,

bazan isa oz adlanm §ifra ila yaz1rddar [148; 156; 158; 180, sah.

82-83; 186, sah. 137-144]. Naxc;1van memarhq maktabinin sanat­

karlan arasmda, 8cami 8bubakr oglunun parlaq pe§akar usta­

h~ va qeyri-adi istedad1m qeyd etmak laz1md1r [10; 114; 283].

Onun tarafindan yaradllmi§ (ill§a edilmi§) tikililar hamin dovrda

Naxc;IVanm memarhq inki§afmm yiiksak saviyyada olmasmm

siibutudur.

Yalmz gostarilan faktlar deyil, elaca da c;ox sayda tarixi va

arxeoloji malumatlar, hamc;inin §ahidlarin - orta asr sayahatc;ilar

va salnamac;ilarinin giiniimiiza qadar galib c;atmi§ bir sua ol­

duqca atrafh ravayatlari da bunu siibut edir. Onlarm sayahat

qeydlarinda yalmz Azarbaycanm deyil, elaca da hamin dovriin

biitiin Yaxm va Orta ~arqin an boyiik siyasi, ticarat va madani

markazi hesab edilan orta asr Nax9vanmm tasvirlarina rast gal­

mak olar [13; 236; 251]. XIII asrin anonim miialliflarindan birina

maxsus olan bu ciir asarlarinin birinda bela deyilir: " .. Naxc;IVan

- bu, Azarbaycanda boyiik va s1x ahalisi olan §aharidir, hiin­

diir arazida yerla§ir, mohkamlandirilmi§dir. [Burada] c;oxlu

imaratlar (saraylar), §aharkanan qalalar-malikanalar (k6§klar)

va miiayyan tadbirlarin kec;irilmasi iic;iin nazarda tutulan ti­

kililar (eyvan), §aharin yaX1nl1gmda da§dan qala, qalada isa

madrasa va mascidlar ill§a edilmi§dir; qalada safah bulaq mov­

cuddur. Deyilanlara gora, yer iiziinda ahalinin bu daracada

maskunla§dl~ ba§qa §ahar yoxdur; biitiin tikililar alebastr (kac)

va bi§irilmi§ karpicdan in§a edilmi§dir.

Ko§klarin aksariyyati qala kimi iic; va dord martabali (tabaka)

olurdu. ~aharin kandatraf1 yerlari (savad) gozaldir; axar su; bag

va ya§dhqlar c;oxdur. Araz c;ay1 §ahar daxilinda aXIr ... 8lahazrat

Eldagizin hakimiyyati dovriinda (Nax9van) azamatini tam

olaraq alda etmi§dir. Burada §ah iqamatgah1 (dar-al-miilk) va

h6kumat binalan (dovlatxana) ill§a etmi§dilar ... Onun (Naxc;1-

15

16

varun) mallan: ~in par~alan, yax~1 i~lanmi~ nazik ortiiklar, ke~a

kaftanlar, kasa, agacdan diizaldilmi~ tabaq~alar, boyanm1~, ~ox

gozal tabaq~alar, onlardan biitiin diinyada hadiyya qisminda

istifada edilir. Burada (Nax~1vanda) ermani va rum mallarma da

rast galmak olar. (Burada) yax~1 pe~alar vardrr va insanlar rahat

~araitda ya~ay1rduar" [236, sah.209-210].

Nax9van memarhq maktabinin, orta asr Azarbaycanmm

digar yerli maktablarinin yaranmas1 va inki~af tarixi Azarbaycan

alimlari tarafindanhaqh olaraq XII- XV asrlara aid edilmi~dir [37,

sah.419-500], yani, orta asr Azarbaycanmm bir ~ox ~aharlarinin

meydana galmasi, ta~akkiilii va inki~ab dovrii nazarda tutulur.

Lakin Naxpvarun XII- XIII asrlara aid memarhq abidalari daha

~ox maraq kasb edir, ¢nki abidalar bu maktabin yaranmas1

tarixinda, onun an parlaq dovriinii - meydana galmasi va forma­

la~masi dovriinii izlamak imkan1 verir.

Hamin dovrda Nax9van memarhq maktabinin birba~a tasiri

bilavasita haz1rkl Nax~IVan MR-run arazisi, hamin dovriin Ma­

raga, Marand, Urmiya, Tabriz va s. kimi iri ~aharlar daxil olmaq­

la [37, sah. 486-488; 314, sah.15], miiasir iran, Tiirkiya, irak va

Ermanistanm ona biti~ik yerla~an bazi arazilarini da ahata edirdi.

Bununla bela, bu memarhq maktabinin dolaYI tasirinin ya­

phna arazisi kifayat qadar geni~ idi va yalmz avvallar aparurm~

ara~drrmalar deyil, ham~inin hazrrkl i~in materiallan asasmda

miiayyan edihni~dir ki, olduqca uzaqda yerla~an yerlara galib

~atm1~d1r. Nax9van badii-memarhq maktabinin ananalarinin

olduqca davamh olmas1 fakbru qeyd etmak lazrmdrr. XII - XIII

asrlarda tatbiq edilan memarhq-in~aat va dekorativ iisullar ya

qalmaqda davam edirdilar, ya da monqollann hiicumundan

sonrakl dovra aid memarhq abidalarinda yarad1o cahatdan ye­

nidan i~lanilmi~dir [184, sah. 65, 90; 37, sah. 486-488, 514-519; 121,

sah. 234].

Nax9van badii-memarhq maktabinin yaranmas1 va forma­

la~masi dovriinda ~aharda yalruz ayn-ayn gorkamli memarhq

abidalari deyil, ham9nin miqyasma gora boyiik memarhq an-

sambh yaradd1rd1. XIX asr - XX asrin ba§lanj9cma aid rasmlar

va foto§akillara gora tanman va qisman qorunub saxlanmi§

dini-memorial kompleks onlar arasmda an niifuzlu idi. Bu

kompleksa vaxtila orta asr ~arqin dahl meman 8bubakr oglu

8cami tarafindan yaraddan istar miqyasma gora, istarsa da ic­

rasma gora gozal olan Momina-xatun tiirbasi va iki minaralar

ila ha§iyalanmi§ qorunub saxlanmami§ girl§ ba§tagi, elaca da

taassiif ki, daj9ddrm§ boyiik markazi giinbazli mascid kimi iki

miiallifi malum olan tikililar daxildir [375; 303;121, sah.92]. agar

qeyd edilan iki abida avvallar miiayyan daraca atrafh suratda na­

zardan ke9rilirdisa, bu zaman mascid haz1rk1 dovra qadar olc;ma

materiallan, atrafh sanadli manbalar va Azarbaycan arazisinda

analoqlarm olmamas1 sababindan Yaxm va Orta ~arq bolgasinin

bazi markazi giinbazli tiirbalar, xiisusila da Sultaniyadaki Olcay­

tu tiirbasi (XIV asr), Merveda Sultan Cancara tiirbasi (XII asr),

elaca da Tusa va Sarxasdakl tiirbalar ila miiqayisa edilirdi [121,

sah.92; 37, sah. 112].

Nax9van MR-nm Culfa rayonunun Kima kandindaki mar­

kazi giinbazli formah mascidin asas zalmm miiallif tarafindan

nisbatan yaxm dovrlarda a§kar edilmi§ qahqlarmm ara§dirdma­

Sl materiallan, bu tikilinin istar oz xarici goriinii§iiniin cizgilari,

istarsa da planla§dirma hallinin xiisusiyyatlari ila qorunub sax­

lanmami§ Nax9van Ciima mascidi ila OX§ar olmasm1 ehtimal

etmaya imkan verirlar [230, sah.113-118; 231, sah. 31-38].

Kima kandi 8lincac;aym sahilinda rayon markazi Culfa §a­

harindan qux kilometr masafada yerla§ir. Xalq afsanasi onun

yaranmasm1 axemenid c;an Kirin ad1 ila alaqalandirirlar. Bu af­

sananin haqiqiliyi §iibha dogurur, lakin burada vaxtila kifayat

qadar boyiik ya§ayi§ yerinin olmasm1 ehtimal etmak olar. iki pa­

ralel §akilda olan saxs1 borulanndan ibarat va haz1rda i§lamayan

su kamari sisteminin qahqlan bunun gostaricisidir. 8lincac;aym

sahilinda kifayat qadar boyiik diametra malik va yansma qadar

gil ila doldurulmu§ boru a§kar edilmi§dir. Borunun bu sistemin

bir hissasi oldugu ehtimal edilir. Ag va Qaraqoyunlu siilalalarinin

17

Kirna kandinda mascid (jato muallifindir).

Naxftvanda Cuma mascidi (XIX asrin fotosu).

18

hakimiyyati dovrii, yani XV asra aid olan da~dan yonulmu~ qo­

yun fiqurlan ~aklinda bir nec;a "qoc;" qabiriistiilarinin qorunub

saxland1~ va kandin yaxmh~nda yerla~an geni~ qabiristanh~

qeyd etmak laz1md1r. Yerli sakinlar tez-tez qadimi keramik qab­

lann c;ox sayda qahqlanm a~kar edirlar. Biitiin bu faktlar miiay­

yan maraq dogurur va ehtimal edilir ki, galacakda hayata kec;i-

Kirna kandinda mascidin xarabaltqlan yaxmlt$_mda arazi lfoto mualliftndir).

Kirna kandinda mascid. Qarb tarafdan giiriinii~ (jato miialliftndir).

Naxpvanda Ciima mascidinin marmi giinbaz zalmm qaltqlan (De Lya Fuamn rasmi uzra).

Kirna kandinda mascid. Canub-qarb tarafdan goriinii~ (jato miialliftndir).

Naxpvanda Ciima mascidinin qaltqlan (XIX asrin sonu -XX asrin avvallarina aid foto iizra).

Kirna kandina mascidin marbz.i zalmm re­konstruksiya variant! (re/wnstrulcsiya miialliftndir).

Naxpvanda Ciima mascidinin marmi zalmm barpa variant! (barpa miialliftndir).

19

rilacak arxeoloji ara~d1rmalar bu diyann orta asr tarixinin yeni

sahifalarini af!;maga imkan veracokdir.

Hamf!;inin qeyd edak ki, hal a X asrin bazi arab sayahatf!;ilarinin

sayahat qeydlarinda Kirna kandi haqqmda nazarda tutulan xa­

hrlatmalar maraq dogurur. Bela ki, Abu isxak ibrahim ibn Ma­

hammad al-Farsi al-istixari va 8yyub al-Nas1m ibn Havqal al­

Nasibi Barda ~aharini nisbi yaxmhqda yerla~an boyiik ya~ay1~

mantaqalari s1rasmda tasvir edarkan, Bardadan atla bir giinliik

yol masafasinda yerla~an Kirna kandini qeyd etmi~lar [ 46, sah.

88, 96, 108]. Ehtimal edilir ki, S.V.Ter-Avetiyanm Cuqa ~aharina

hasr edilmi~ i~inda ya~ay1~ mantaqalari s1rasmda mahz bu kan­

din ad1 f!;okilirdi [118, sah. 30]. Biitiin qeyd edilan faktlar vaxtila

kandin yerinda miqyasma gora boyiik olan ya~aYI~ yerinin yer­

la~diyini bildirirlar, qisman qorunub saxlanm1~ tikilinin xaraba­

hqlan bunun siibutudur.

Abidanin memarhgma nazar salaq. Abida kandin kanannda

hiindiir olmayan tapanin zirvasinda yerla~ir va uzaqdan aydm

goriiniir. Kandin atrafmda daha sonraki dovra aid va karpicdan

in~a edilmi~ kil!;ik ya~ay1~ evlarinin xarabahqlan, ham¢nin tan­

dir ocaqlan, hovuzlarm va s. qahqlan qeyd edilir.

Onun, plam hala da tam miiayyan edilmayan va bir zamanlar

hacmina gora boyiik tikilinin giinbazi formah zal ~aklinda olan

markazi hissasi, bizim dovriimiiza qadar nisbatan yax~I qorunub

saxlanmi~dir. Bu zal - planda uzunlugu 10,5 metr, hiindiirliiyii

taqriban 9 metr va giinbazin diametri 8,2 metr ta~kil edan kvad­

rat formah makand1r. Bir vaxtlar, ona biti~ik (yaxm) yerla~an ma­

kanlann ortiiklarinin izlari 5 - 5,5 metr hiindiirliiyiinda kef!;irdi.

Bina boyiik ustahqla layihalandirilmi~ va ~a edilmi~dir,

hatta haz1rk1 az bax1mh vaziyyatinda azamatli gorkamini qo­

ruyub saxlam1~du. iri kub formah hacmda ela taqriban eyni

olf!;lido f!;atma formasmda kasilmi~ dord i~Iq oyuqlan ila baraban

yerla~mi~dir. Xaricdan barabamn uzununa yerla~an piramidala­

nn konstruktor xarakterli adi sistemi kvadrat plandan giinbazin

istinad halqasma daxili kef!;id qurgusunu gizladir. Ehtimal edi-

23

24

lirdi ki, tikili c;aduaox~ar giinbaz ila ortiilmii~diir [10, sah. 52].

Lakin iimumi kompozisiya qurulu~unun xiisusiyyatlarl, onun

Yaxm va Orta $arqin ox~ar tikililari ila miiqayisa edilmasi, Kima

kandindaki mascidin adi c;atma giinbazli ortiiya malik olmas1

barada ehtimah soylamaya imkan verlr. Zala aparan markazi

girl~ ~imal-~arq istiqamatina yonalmi~dir va iic; c;atma taglar ila

memarhq bax1mmdan tafsir edilmi~dir. Markazi tag daha geni~

va yan taglardan bir qadar hiindiirdiir, bu zaman biitiin taglar

diiz diizbucaqh c;arc;ivaya daxil edilmi~, divarm sathinda karpic­

dan olan horgiisiiniin xarakteri ila nazara c;arp1r.

Zalm interyerl y1gcamdir, eyni zamanda da azamatlidir.

Onun ~imal-~arq divarmda arhq deyildiyi kimi iic; c;atma taglarla

vurgulanan markazi girl~ yerla~ir.

$arq divarmda stalaktit tamamlamalar ila miirakkab olmayan

~akilli iki boyiik va bir kic;ik c;atma taxc;alar ( divar oyuqlan) (boyiik

oyuqlarm hiindiirliiyii 3,35 m., kic;ik oyugun isa 0,9 m.) vard1r.

Boyiik oyuqlar c;arc;ivaya salman dekorativ taglar sistemina daxil

edilmi~dir, bir oyuq tagm orta hissasinda, digarl isa bir qadar ye­

rini dayi~mi~dir (sonradan 2,25 m hiindiirliiyiinda girl~ oyugu

ac;Ilml~d1r). Canub-qarb divannm aynlma (hissalara boliinma)

strukturu oz qurulu~una gora ~imal-~arq divan ila ox~ard1r. La­

kin, burada yan taglarm avazina daxilinda karpicdan hazirlan­

mi~ daha sonrakl dovra aid postamentlarl ila darin olmayan tax­

c;alar (divar oyuqlan) yerla~mi~dir. Haz1rda divarm markazinda

c;atma formasmda oyuq vard1r, ancaq kohna sakinlarln sozlarina

gora hamc;inin burada daxilinda arab dilinda yaz1 ila boyiik da­

~m oldugu taxc;alar (divar oyuqlan) yerla~irmi~. Divarm Makka

istiqamatinda yonalmasi va yerli sakinlar tarafindan bu hissanin

tasvir edilmasina gora ehtimal etmak olar ki, burada bir zaman­

lar mehrab olmu~dur. Taassiif ki, na taxc;a (divar oyugu), na da

da~ qorunub saxlanmarru~d1r. Oyugun sathinda iki kic;ik dekora­

tiv taxc;a (divar oyugu) saxlanm1~d1r.

$imal-qarb divan demak olar ki, tam olaraq dagllmi~d1r, la­

kin qorunub saxlanm1~ bazi detallar iizra, hamc;inin yerli sakin-

larin sozlari asasmda hesab etmak olar ki, gostarilan divar ~imal

divara analoji olaraq izah edilmi~dir.

5 metrlik hiindiirliiyiinda zahn divarlarmm sathi ensiz kar­

pic raf ila iki hissaya aynlm1~d1r. Onlann yuxan hissasi kvadrat

planda giinbazin asasma ke9d qisminda ~~XI~ edirdi. Konstruktiv

olaraq bu ke~id avvalca sakkizgu~ali fiqur amala gatiran tromp­

lar va ke9d taglar sistemi ila hayata ke9rilirdi. Saciyyasina gora,

iranm bazi qadimi mascidlarinin interyerinda, planda kvadrat

formah zaldan giinbazin ~evrasina ke9d konstruksiyasrm xahr­

ladir. V.L.Voronina bu ciir konstruksiyalan tahlil edarkan qeyd

etmi~dir: « .... mascidin 10 va daha ~ox masafani ahata edan asas

giinbazi ~axalanmi~ giinbaz alh konstruksiyasma soykanir. Sa­

sanilar dovriina aid tikililarda giinbaz alh zona giinbazin taba­

qasindan he~ aynlmam1~du, divara bahnlm1~ (daxil edilmi~)

tromplar isa ki9kdir va dordbucagm kasilmi~ kiinclari kimi

planda layihala~dirilir. N aticada giinbazin horgii sualan diizgiin

halqa konfiqurasiyasm1 darhal qabul etmir ki, bu da ham ayani

~akilda baxmaq ii~, ham da miihandis noqteyi-nazarindan ~a­

h~mazhqdir. IX-X asrlarda masala, makanm giinbazin ~akisinin

dii~diiyii kiinclari va oxlannda taglar ila diizgiin sakkizgu~ali

hissasinin daxil edilmasi hall edilmi~dir. Kiincii dolduran kons­

truksiya, haqiqatda, arhq na tromp va ya na yelkandir (har iki ter­

min kifayat qadar ~artidir). Onun miixtalif variantlan ham~inin

i~lanmi~dir (hazirlanmi~dir).

Onlardan an sadasi - qapah tagtavanm yans1 ~aklinda ta­

baqa-interyerin bazadilmasina az komaklik gostarir. Memarlar

dordliikdan giinbazin asasma yiingiil (ravan) ke~idi tamin

etmaya cahd gostarirdilar. Bir sua yarad1c1 tacriibalar yolu ila ya­

ruslarla yerla~an asas taglann ii~ la~akli tasviri va tabe taglarm

miirakkab sistemi ila variant i~lanib haz1rlanmi~d1r va bununla

da dordliikdan sakkiz - sonra isa on alh bucaqh yiingiil ke9da

nail olunur va giinbazin halqas1"~1X1nhlar" amala gatirmir [312,

sah. 97-98]. Ox~ar konstruktiv-dekorativ iisullar Su~as, 8rdabil,

Qazvin, Qolpayeqanada Ciima mascidi, isfahanda Giinbadi Xaki

25

26

mascidi va d. kimi bir s1ra markazi giinbazli mascidlarin markazi

zallanrun in~as1 zamam tatbiq edilmi~dir.

Kirna kandindaki mascidin i~Iqlandmlmas1 ii<;iin girl~ oyuq­

larmdan alava 5,5 metr hiindiirliiyiinda yerla~an va arbq ad1 ~a­

kilan i~1q oyuqlanndan istifada edilirdi. Oyuqlann yuxan hissasi

adat iizra xeyli miirakkabla~dirilmi~dir ki, bu da i~Iqlandmla­

caq makanm arhnlmasma komaklik gostarirdi. Tromplar va

ke~id taglarda firuzayi ~ir ila ortiilmii~ alh va sakkiz~iiah (sak­

kizbarmaqh) keramik ulduzlann suvagma yerla~dirilmi~ fraq­

mentlar qorunub saxlanm1~d1r. ~ir ila ortiilmii~ ayn-ayn detalla­

rm suvaq ~akilmi~ divarlann nax1~ma (sathina) va ya karpicdan

diiziilmii~ horgiiya vurulmasmm bu ciir texnikas1 - monqol

hakimiyyati dovriinadak N ax~IVan maktablarinin asarlarinda ge­

ni~ ~akilda tatbiq edilan saciyyavi dekorativ bazak iisullarmdan

biridir [37, sah. 306].

Tikilinin qorunub saxlanm1~ hissasinda qan~1q karpic-da~

horgiisii tatbiq edilmi~dir. Canub-~arq va ~imal-qarb divarla­

n 5 metr hiindiirliiyiina qadar yaxmhqda yerla~an da~ karxa­

nadan hasil edilan ala keyfiyyata malik da~dan in~a edilmi~­

dir. Tikintida da~dan tamiz yonulmu~ bOyiik bloklar ~aklinda

istifada edirdilar. Doldurma (barkidilma) ii<;iin boyiik ~ay ~m­

qdi tatbiq edilirdi. Tikilinin konstruktiv cahatdan cavabdeh

hissalarinda 18,5x18,5x4,5 santimetr 01¢siinda yax~1 bi~irilmi~,

elaca da 18,5x9,5x4,5 santimetr ol¢siinda qua~ kasilmi~ karpic

tatbiq edilmi~dir. K vadrat formah karpicdan baraban, ham~inin

haz1rlanm1~ va qorunub saxlanmam1~ giinbaz ~1xanlm1~du.

Bu ciir va ya 01¢larina gora onlara yaxm olan karpiclar yal­

ruz orta asr Azarbaycanda deyil, ham~inin Yaxm va Orta ~arq

bOlgasinda geni~ tatbiq edilirdi [37, sah. 292]. Tikilinin konstruk­

tiv xiisusiyyatlarindan horgiida a~kar edilmi~ va ehtimala gora

bir nov antiseysmik qur~aqlar qisminda xidmat gostaran uzunu­

na taxta alaqalarini da qeyd etmak laz1md1r.

~imal-qarb divarm xarici sathinda bir vaxtlar onun yanmda

yerla~an (ona biti~ik olan) makanm memarhq elementlarinin

tax~amn stalaktit tamamlanmasmdan fraqment va iki dii.z

yanm~evra ~akilli taglann qahqlan qarunub saxlanm1~du. Qa­

runub saxlanmam1~ bu makamn interyeri gi:irii.nii.r ki, zahn inter­

yeti ila mii.qayisa da daha zangin i~lanma ila farqlanirdi. Onun

detallan i~lanmanin gozalliyi (zarifliyi) va saliqaliyi ila calb

edirlar. Xii.susila bu, tax~alann stalaktitlarina aiddir. Binarun bu

hissasinda hi:irgii.nii.n dii.zii.lii.~ qaydas1 a~kar edilmami~ va istis­

na deyil ki, asas hacma bir qadar sanra (gee) alava edilmi~dir.

Tikilinin qarunub saxlanm1~ hissasi arhq qeyd edildiyi kimi,

oz xarici gorii.nii.~ii. ila Nax~1van ~aharindaki qarunub saxlanma­

mi~ va takca ini~ilin sanunda va i:itan asrin avvalina aid rasmlar va

fata ~akillar ii.zra deyil, elaca da ~ahidlarin bazi tasvirlarina gi:ira

tarunan Cii.ma mascidi xahrlad1r. ~ahidlardan biri V.A.Enqelqard

anun barasinda bu cii.r yaz1rd1: « ... Bu, yanulmu~ da~dan alan

tagtavanlar ila bi:iyii.k tikilidir; i~arisinda mii.kammal ~akilda

hayata ke¢rilmi~ ayma barelyef (qabarhna) bazayin izlari hala

da gi:irii.nii.r. Binamn bir hissasi arhq dagllm1~du, yerda qalan

hissasinin isa har bir daqiqa u~ma tahlii.kasi vardu. Binadan 50

sajm masafada vaxb ila bu mascida aid alan qap1 yerla~ir. Yan

taraflarinda har biri 10 sajm hii.ndii.rlii.yii.nda iki minara vardu.

Mascid va qap1 arasmda avvallar tikililar var idi, ancaq hazir­

da, arhq tikililarin almadigt bir vaxtda qap1 yaxmhqda yerla~an

xii.susi qalaya maxsus almas1 kimi gorii.niir>> [303, sah. 421-424].

Bi:iyii.k dagtnhlar sababindan, ham~inin Kima kandindaki

abidanin tarixi ila alaqadar har hans1 bir sanadli materiallann al­

mamasma gi:ira anun tayinahm mii.ayyan ehnak ~atinlik yaradu.

Bununla bela, mahz bu bax1mdan abida bir s1ra alimlarin diqqatini

calb etmi~dir va haz1rda baxllan tikilinin tayinah haqqmda ar­

hq bir ne~a fikir mi:ivcuddur. Onlardan birina mii.vafiq alaraq

A.A.Ayvazyan, ermani dilinda alan bazi alyazma malumatlar

asasmda binamn 1330-cu ilda avvallar burada mi:ivcud alan tiki­

linin yerinda tikildiyi va XVI-XVII asrlarda ahamiyyatli daracada

yenidan in~a edilan Surb Astvatsatsin manashn kampleksinin

tarkibina daxil aldugu barada ~ii.bha daguran fikir irali sii.rmii.~-

27

28

dii.r [334, sah.49, 87-90]. Bu fikir, aslinda manasxz ehtimaldxr.

Tarixi baxxmmdan inandma §akilda §arh edilmami§ va verilan

misaldan gorii.ndii.yii. kimi Nax9van badii-memarhq maktabinin

saciyyavi nii.munasi olan abidanin memarhq xii.susiyyatlari ila

da tasdiq olunmur. Fikrimizca, Kirna kandindaki tikilinin Yaxm

va Orta ~arq bolgasinin markazi gii.nbazli tii.rbalar qrupuna daxil

edilmasi §iibhalidir [10, sah. 52; 86, sah.74-75]. Dogrudur, sonra

bu farziyyanin mii.alliflari, vaxtila burada in§a edilmi§ dini-me­

morial kompleksi Xanagahm ola bilsin ki, qorunub saxlanmx§

hissasidir kimi fikrina galmi§lar [12, sah. 186-189].

Bununla bela, qeyd edilan bii.tii.n ehtimallar, Kima kandin­

daki abidani markazi gii.nbazli qrupa va ya bir sxra mii.alliflar

tarafindan asaslandmlaraq man§ayi od mabadlari ila alaqalandi­

rilan va "qadimi" mascidlar kimi adlanan qrupa aid etmaya im­

kan veran plan ila inkar edilir [350, sah.70-78; 198, sah. 150-154].

Xii.susi adabiyyatda OX§ar novlii. mascidlar ii.mumi «c;ahartag­

ko§k>> adx altmda tanrmr [122, sah. 252-261; 201, sah. 421-424].

Lakin gorii.nii.r ki, dini tikililarin hazxrki qrupunu §arti olaraq bu

adla adlandxrmaq dii.zgii.n olardx, c;ii.nki fars dilindan harfi olaraq

"dord tagh pavilyon" kimi tarcii.ma olunaraq tipoloji cahatdan

bir qadar farqli abidalar qrupunu oz asasmda birla§dirir.

Biza ela gorii.nii.r ki, markazi gii.nbazli mascidlar va markazi

gii.nbazli tii.rbalar kimi tikililarin har iki qrupu genetik cahatdan

alaqali olmu§, bu da ehtimala gora orta asr Tii.rkmanistamn an

qadimi va maraqh abidalarindan biri - Ma§hadi Misrianda yer­

la§an ~ir-Kabir tii.rba-mascidinin (X asr) [23, sah. 63-68] tayi­

natmda aksini taprm§dir. Onlar XIV-XV asrlara aid ayn-ayn

Mavarannahra dini tikililarinin [172, sah. 65-67] yaranmasma

tasir gostarmi§dirlar, harc;and ki, bu cii.r kompozisiya hallinin

Q.A.Puqac;enkova tarafindan Orta Asiyanm bazi erkan mascid­

larinda olmasx ehtimal edilirdi [267, sah.49].

Markazi gii.nbazli mascidlarin yaydma sahasi kifayat qadar

geni§ idi. Bii.tii.n orta asr dovrii.nda Yaxm va Orta ~arqin mii.xtalif

vilayatlarinda onlara rast galinir. Lakin hazxrki iramn §imal-

Bala yaxmltgtnda Ma­saztr kandimn k0hn<1 q<~biristanltgtnda XIII <JST<I aid adstz m<Jqb<JT<J. Onun formal~ma­smda da q<~dim at<J§ m<~b<Jdlmnin t<Jsirinin izl<JTi aydm goritnur.

30

qarb rayonlarmda, xiisusila da Canubi Azarbaycanda tikililar

daha <;ox yayilm1~d1r. Burada ham<;inin onlarm daha erkan

niimunalarina rast galinir. Bununla alaqadar olaraq bu yerlarda

bir vaxtlar zoroastrizmin asas markazlarindan biri yerla~irdi, eh­

timal etmak olar ki, Yaxm va Orta ~arq miizakira edilan mascidlar

noviiniin yaranma yeri olmu~dur. Onlar arasmda isfahandakl

Came mascidinin asas giinbazli zah (taqriban 841-ci il) va bu

mascidin Qunbad-e Xaki kimi adlanan ki<;ik giinbazi (1105-1118-

ci illar), Came mascidinin asas giinbazli zah (1106-1114-cii illar)

Qazvindaki Heydariya madrasasinin zah, Erdistandakl mascidin

zah (1158-1160-ci illar), Zavaradak1 mascidin zahm va b. qeyd

etmak laz1mdu [351, sah. 340-343; 198, sah. 150-154].

Yaxm va Orta ~arq bolgasini.n digar vilayatlarindan salcuq

dovriina aid Markazi giinbazli mascidlarin rast galindiyi Tiirki­

yanin bazi ya§ayw mantaqalarini qeyd etmak laztmdu [342]. Onlar

arasmda Van g6lii yaxhnltgmdakt Ciima mascidinin qahqlarmm

(XIII asr) Kirna kandindaki mascid ila OX§arhgt maraq dogurur

[339, 340]. Orta Asiya abidalarindan isa Tiirkmanistanda arttq

adt c;akilan ~ir-Kabir tiirba-mascidi [265, sah. 260-268; 256, sah.

185-194; 257, sah. 161-164; 261, sah. 108-116] va Mavarannahra

mascidini [172, sah. 117-127; 266, sah. 49] qeyd etmak laztmdtr.

Bu tip mascidlarin in§a edildiyi rayonlann sadalanmasmdan

goriiniir ki, onlarm yaytlma arazisi nisbatan geni§ olmu§ va ha­

zukt Naxc;tvan MR, miiasir iranm §imal-qarb rayonlan, hamc;inin

Canubi Azarbaycan, elaca da Tiirkmanistanm qarb hissasi va

§arqi Tiirkiyani ahata etmi§dir.

Bu nov mascidlarin, yaytldtqlan arazilardan kanarda bazi

dini tikililarin formala§masma, mahz ~irvan-Ab§eron memar­

rassamhq dairasini.n [150] bazi mascidlarina tasiri barada ehti­

mahnm irali siiriilmasi faktrm qeyd etmak maraqhdu. Bu tikililar

suasmda Bakmm tarixi hissasi olan "ic;ari§ahardaki" Ciima mas­

cidinin va Darbanddaki Ciima mascidini.n markazi zallarrm na­

zariniza c;atdtraq.

~arti olaraq «c;ahartag-ko§k» adlandmlan bu nov biitiin dini

tikililari- hacmi-faza kompozisiyanm OX§ar cizgilari planda kvad­

rat formah zal, bazi hallarda memarhq cahatdan iic; tagh giri§ ila

qeyd edilan., konstruktiv hallin iimumiliyi - kvadrat formah zah

giinbazin asast ila alaqalandiran tromplar va kec;id taglar sistemi,

giinbazin kompozisiyanm iistiin ahamiyyati va d. birla§dirir.

Kirna kandinda a§kar edilmi§ abidanin qorunub saxlanmt§

hissasini.n iimumi goriinii§ii, onun daxili fazasmm ta§kil iisullan

va memarhq detallarmm §arh edilmasi onu taqriban XII-XIII as­

rin ba§langto, yani Naxc;tvan memarhq maktabinin yaranmast

va inki§aft dovriina aid etmaya imkan verir.

Yalruz yaxm zamanlarda a§kar edilan va avvallar malum

olmayan tikililar deyil, elaca da istar Azarbaycan, istarsa da

31

0

32

''<;ahartag-ko§k" tipli bazi erkan mascidlarin markazi zallanmn planlan.

isfahanda Cami mascidinin Btl§ giinbaz zal!.

Brdistanda mascidin zalt.

(sxem miiallifindir)

Kirna kmdinda mascidin zal1.

IO 20

Giilpailu:tnda mascidin zal1.

Qazvinda Heydariya madrasasinin zalt.

xarici alimlarin Yaxm va Orta ~arq xalqlanrun madani, xiisusan

da memarhq irsinin ara§dmlmasma hasr edilmi§ va son vaxt­

lar i§Iq iizii gi:irmii§ bir sua elmi i§lari feodalizm di:ivriiniin

Nax~IVan memarhq maktabinin memarhq alaqalari haqqmda

tasavviirlari geni§landirmaya imkan verirlar. Biitiin bunlar, Nax-

9van badii memarhq dairasinin geni§ tanman bazi tikililarinin

yaranmas1 va formala§mas1 prosesini tam ba§a dii§mak, Yaxm

va Orta ~arq bi:ilgasinin memarhgmm inki§ah prosesinda on­

lann ahamiyyatini qiymatlandirmak ii~ §arait yarad1r. Bela

ki, masalan, L.S.Bretanitskinin Yaxm va Orta ~arqin memarhq

problemlarinin i:iyranilmasina hasr edilmi§ i§larindan birinda

haqh olaraq qeyd edilir ki, " ... bn ~arqin memarhq irsinin gala­

cakda i:iyranilmasi onun tipologizasiyas1 sahasinda i§larin da­

vam etdirilmasini talab edir. Binalann birba§a tayinatml aks et­

dirmi§ abidalarin mi:ivcud sistemla§dirilmasi bi:ilganin miixtalif

hissalarinin memarhq madaniyyatlarinin yaYilmas1 va qar§Ihqh

alaqalari haqqmda tasavviirlari ahamiyyatli daracada mahdud­

la§diraraq ni:ivlarin miixtalifliyini itirmami§dir. Bu miiddaa

demak alar ki, biitiin memorial, dini, saray, miidafia va miilki

memarhq "janrlanna" miinasibatda qanuna uygundur. Geni§ §a­

kilda istifada edilan qiillavari tiirbalar anlafl§l ila masalan, Nax-

9vandak1 Mi:imina-xatun va Cuqadakl Giiliistan tiirbalarini aha­

ta etmi§dir. Malum oldu ki, onlardan har biri takba§ma yerla§an

nadir tikili deyil, mahz adabi cahatdan biiti:iv va yalruz kompozi­

siyanm vertikalizmi va ya xarici i:irtiiyiin xarakteri ila deyil, elaca

da fazanm ta§kili prinsiplari, aynlmalann OX§ar qurulu§U, adabi

formalarm yaxmh~ ila birla§an memorial tikililar qrupunun bir

nov niimayandasidir" [310, sah. 80-81].

Bununla alaqadar olaraq, dafalarla ara§dmlan va dare edilan,

diinyada ma§hur alan orta asr Nax~J.Vanm memorial abidalarinin

memarh~ ila alaqadar bazi masalalari nazardan ke¢rak. istar i:iz

dahi memarhq ideyas1, istarsa da asarin yiiksak icra keyfiyyatina

gi:ira nadir alan, orta asr ~arqin bi:iyiik istedada malik 8bubakr

oglu 8cami tarafindan yaradilmi§- Yusif ibn Kiiseyr va Mi:imina-

33

Sakkizgu§ali maqbaralarin kompozisiya tikili§inin xiisusiyyatlatlari.

fl£3 f{

Qabala rayonunun Xazra kandinda (Azarbaycan) f}eyx Barik

maqbarasmin plant va kasiyi. 0(23#5

Naxflvanda (AzarbtlJI.can) Kuseyir oglu Yusifin (Yusij ibn Kilseytr)

maqbarasinin plant va kasiyi.

~ 11 ' a 3 f

f}amax1 rayonunun Kalax{lna kandinda (Azarbaycan) f}eyx Ibrahim

maqbarasinin plant va kasiyi.

"Qiillali" va "sakkizgu§ali" maqbaralarin xarici gorkaminin saciyyavi xiisusiyyatlarinin tahlili.

34

Nax~tvanda Miimina­xatun maqbarasi.

Ke§mar~da maqbara (Iran).

Naxf!vanda Kuseyir oglu Yusifin maqbarasi.

BaJada Seyid Yahya Bakuvinin maqbarasi.

xatun tiirbalari [121, sah. 85-91; 37, sah. 104-110; 114, sah. 12-26;

10, sah. 10-28] bu bax1mdan diqqati calb edirlar. Bu tikililar, on­

larda Nax<;IVan memarlanrun biitiin ustah~ va qabiliyyatinin

camlanmasi ila gozaldirlar. Haqh olaraq qeyd edildiyi kimi, on­

larm va xiisusila da Momina xatun tiirbasinin memarh~ Yaxm

va Orta ~arqin miixtalif vilayatlarinda onunla ox~ar olan bir

sua tikililarin meydana galmasi ii<;iin niimuna olmu~dur [178,

sah.94, 98; 37, sah. 110, 116; 38, sah. 74-75; 275, sah. 248-252].

Bu iki abidanin memarhq xiisusiyyatlarinin tahlilinin iizarin­

da dayanmayaq, ¢nki onlarm daha atrafh tadqiqatlan dafalarla

hayata ke<;irilmi~ va onlara naisa alava etmak <;atinlik yarad1r,

onlann istar orta asr Azarbaycanm, istarsa da onunla qon~u Olka­

larin memarh~nda tutdugu yera aid bazi aspektlari i~1qland1r­

maga cahd gostarak.

Nazardan ke<;irilan va xalq arasmda Atababa Giinbazi va ya

Yusif ibn Kiiseyr ad1 ila tarunan tiirbalardan biri 8bubakr oglu

8caminin ilk miiallifi malum olan tiirbasidir va qeyd edildiyi ki­

mi bu abida dafalarla alimlarin tadqiqat obyekti olmu~dur.

Bu vaxta qadar Azarbaycarun feodalizm dovriiniin memarhq

tadqiqat<;llan arasmda fikir vard1r ki, tikili, ham<;inin Momina­

xatun tiirbasi iimumi tipoloji qrupa aiddir va sonuncu qeyd edilan

faktiki olaraq texniki va yarad1crhq cahatdan Yusif ibn Kiiseyr

tiirbasinin yenidan daha da <;ox i~lanmi~ niimunasidir [285, sah.

87; 37, sah. 105-108; 10, sah. 12-26]. Biitiin xiisusiyyatlari, daha

daqiq isa planm ~akli, ol<;iilar, tayinat iizra olan xiisusiyyatlarina

(Yusif ibn Kiiseyrin tiirbasi zadaganlann ki<;ik niimayandasi, da­

ha daqiq isa ~ahar raisinin qabri iizarinda in~a edilmi~dir), kiir­

siiliiyiin olmamas1 va digar alamatlara gora qanunla A.V.Salam­

zada tarafindan sarbast sakkizgii~ali tiirbalar qrupuna aynlan

memorial tikililar qrupuna aid edila bilar [275, sah. 243-245].

A.V.Salamzadanin bu i~inda tamamila asaslandmlm1~ ~akilda

qeyd olunmu~dur ki, Yusif ibn Kiiseyr tiirbasinin dekorativ ba­

zak iisullan Azarbaycanm istar da~, istarsa da karpi<;dan in~a

edilmi~ tiirbalari s1rasmda oz aksini taprm~d1r [275, sah. 249-

35

•Jllll' 6

ffi~ ~ a ~ 6 ,. ·

250]. A.V.Salamzada xii.susila da Nax~1van istiqamati.nin sak­

kizgii.~ali tiirbalarinin hacmlarinin xarici kanarlarmm qabanq

i~lanmasi ii.sullanm tahlil edarak yaz1rd1: « ... Bu ii.sul (giri~i xii.­

susi olaraq vurgulamadan, kanara ~1xan ~ar9vaya salmma he­

sabma hii.dudlann asas sathinin darinla~dirilmasi- F.M.) bOyii.k

ehtimala gora digar tiirbalar ii.¢n prototip olan Yusif ibn Kii.­

seyr tiirbasinda daha ardlCll olaraq apanlmi~du>> [275, sah. 250].

Sonra A.V.Salamzada qeyd edirdi ki, « ... Sovet Azarbaycanmm

canub hissasinin Nax~1van memarhq istiqamatina yaxm olan

sakkizgu~ali da~ tiirbalari Yusif ibn Kii.seyr tiirbasinda gordii.yii.­

mii.z hii.dudlarm aynlmas1 ii.sullanm tam olaraq takrar edirlar>>

[275, sah. 250].

Orta asrlarda Nax~van xatiro tikililarinin bazi qruplanmn va onlarabanzar miJsalman $arqinda olan maqbarolarinin sat:!wavi xiJsusiyyat­larimn muqayisilli tahlili. 1. Qullali maqbaralar: a-!;Jax~van; b-Iran; 2. Sakkizgupli maqbaralilr: a-Nax~van; b-$irvan; 3. Qullali-konusvari maqbaralar: a-Nax~van; b- Turlcjya; 4. Qullalt-kubvari maqbaralar: a - Turkm3nistan; b-Nax~van.

37

Sakkizgu~ali maqbaralar: Bhlat ~aharinda (Turkiya) maqbara, Qabala rayonunun Xazra kandinda (Azarbaycan) maqbara, Bakzda ~irvan~ahlar Sarayz kompleksinda (Azarbaycan) Seyid Yahya Bakuvinin maqbarasi.

38

N azardan kec;irilan i~da Yusif ibn Kiiseyr tiirbasi va "qiillava­

ri" Momina-xatun va Qunbad-e Kabus tiirbalarinin xarici kanar­

lannin tartibabnda ahamiyyatli farqlarin olmas1 tamamila haqh

olaraq qeyd edilmi~dir [275, sah. 250,251-252,256, 260]. Bu da oz

novbasinda Yusif ibn Kiiseyr va Momina-xatun tiirbalarinin iki

miixtalif memorial tikililar qrupuna maxsus olmas1 barada irali

siiriilmii~ fikirlari tasdiq etmak iic;iin asas verir.

Yusif ibn Kiiseyr tiirba-mascidinin memarhg1nm "araz yan1

zolag1n" da~ tiirbalari ila alaqasi haqq1nda A.V.Salamzadanin

fikrini inki~af etdirarak, orta asr Azarbaycan memarhgmda Yu­

sif ibn Kiiseyr tiirbasi ila tipoloji cahatdan ox~ar olan memorial

tikililarin daha geni~ ~akilda yaydmas1 haqqmda dant~maq olar.

Burada, yeri galmi~kan, miizakira olunan tiirbanin, s1ralarma

Bakldakt ~irva~ahlar sarayt kompleksindan Seyid Yahya Baku­

vi tiirbasi (XV asr), Buzovna kandindaki tiirba (XVI asr), Qabala

rayonunun Hazra kandindaki tiirbalar (XV-XVI asrlar), ~amaxt

rayonunun Qalaxana kandindaki (XVI-XVII asrlar) tiirbalarin

[121, sah.158-159, 203-205, 226, 228, 269-273; 37, sah. 239-242; 10,

sah. 42-47, 53-55] daxil oldugu ~irvan-Ab~eron badii-memarhq

dairasinin sakkizgu~ali c;adua ox~ar da~ tiirbalari ila genetik ala­

qasi haqqmda fikir soylamak olar.

Biitiin sadalanan tiirbalarin c;aduaox~ar konus~akilli yuxan­

kl ortiik va c;ox vaxt daxilinda kiira~akilli giinbaz ila sakkizgu~ali

haem, xarici kanarlarm tartibatmda ox~arhq, bu tikililarin c;ox

hissasinda zirzaminin (sardaba) olmas1, onlarm sifari~c;ilarinin

nisbatan a~ag1 sosial statusa aid olmas1 va d. c;ox sayda iimumi

cizgilara malik olmalan ila bagh tasavviir yaramr.

Fikrimizca, birlikda biitiin bu alamatlar haztrkl tikililari xiisu­

si "sakkizgu~ali c;adu ~aklinda tiirbalar" qrupuna birla~dirmaya

imkan verirlar.

Lakin Naxc;tvan badii-memarhq dairasinin tiirbalarinin tasiri

yalmz Azarbaycan arazisi ila mahdudla~m1rd1, mahz daha geni~

arazilari da ahata etmi~dir. Masalan, malumdur ki, Orta Asiya va

Tiirkiyanin orta hissasinda Yaxtn va Orta ~arqin digar vilayatla­

rinin bazi memorial tikililarinin formala~masma xeyli daracada

tasir gostarmi~dirlar.

Bu tasir haqqmda avvallar da ehtimallar irali siiriilmii~diir.

8vvalca bu, Orta Asiyanm bazi tiirbalarinin Qafqaz va xiisusila

da Azarbaycanm analoji abidalari ila [65, sah.134; 120, sah. 6]

miimkiin genetik alaqasi haqqmda hec; na ila tasdiq edilmami~

(asasstz) ehtimallar idi. Bununla bela, daha sonrakl i~larda bu fi­

kir daha konkret ~akilda ifada edilmi~dir, hamc;inin Azarbaycan

va iranm qiillavari tiirbalarinin Kunya-Urqanc;daki 8bdul Mii-

39

zaffar Taka~in (XII-XIII asrlar) [45, sah. 66; 104, sah. 249] xarici

goriinii~iiniin formala~masma tasir gostarmasi ila bagh ham(,;i­

nin ehtimal irali siiriilmii~diir.

Orta asr Azarbaycanm XII-XV asrlara aid memarhgmm

tadqiqina hasr edilmi~ asash i~da, ~arqin madaniyyatinin oy­

ranilmasi sahasinda tarurum~ miitaxassis L.S.Bretanitski tara­

findan Momina-xatun tiirbasinin memarhgmm tasirini [37,

On f;arqin qiillavari maqbaralari: Naxpvan Muxtar Respublikasmda (Azarbay_can) Qarabaglar kmdinda maqbara, Caftrabadda ( indi Arqavand, Ermanistan) maqbara, Ke~marda (Iran) maqbara, Qonbad-e-Kabudda (Iran) maqbara.

41

42

sah. 110] oziinda ~iibhasiz ki, hiss etmi~ tiirbalar qrupu arhq

daqiq qeyd olunmu~dur. Bu i~da miiallif takidla siibut edir ki,

" ... Azarbaycanm qiillavari tiirbalarinin bazi qruplan olkanin

hiidudlanndan kanarda miiayyan daracada oz analoqlan ila

rastla~u va sosial-siyasi va madani inki~afm ~artlarinin ox~ar

cizgilari, elaca da onlar arasmdaki alaqalarin geni~liyi va canh­

hgmi gostarir. Azarbaycan tiirbalarinin bir qrupunun Xorasan

tiirbalari ila, digar qrupun isa - Axlat va 8rzurum tiirbalari ila

memarhq-kompozisiya hallinin ox~ar cizgilari goriiniir" [37,

sah. 489].

Tiirk memarhq abidalarinin oyranilmasina hasr edilmi~ va

son zamanlar i~1q iizii gormii~ xiisusi adabiyyat, iizarilarinda bu

ciir tasiri hiss etmi~ tikililari daha daqiq qeyd etmaya, onlann

oziinii biiruza vermasi formalarm1 gostarmaya va eyni zamanda

da Naxc;1van memarhq maktabinin tasirinin yayilma sarhadlarini

geni~landirmaya imkan verir. Bununla bela Naxc;1van tiirbalari

va Xarazmin orta asr dovriina aid bazi memorial abidalarinin

qar~1hqh alaqasi ila bagh masala hala da az i~1qlandmlm1~ va

daqiqla~dirilmasini talab edir.

Bu maraqh problemlarin ayr1-ayn aspektlarini i~Iqlandirma­

ga va avvallar irali siiriilmii~ bir sua ehtimallan daqiqla~dirmaya

cahd gostarak.

Malum oldugu kimi tikinti i~inin digar miitaxassislari, Qaf­

qazm miixtalif vilayatlarindan olan insanlar s1rasmda orta

asr Tiirkiyanin salcuq dovriiniin memarhgtnm qurulmasmda

Azarbaycan sanatkarlarmm faaliyyati barasinda bir c;ox miita­

xassislar tarafindan dafalarla qeyd edilirdi. Xiisusan da hala

V.A.Qordlevski yazm1~du ki, " ... qar~1smda olan har ~eyi mahv

va talan edan avvalca xarazm, sonra isa monqol qo~unlarmm

hiicumu ila ba~ vermi~ dah~atlar, sakinlari dogma yerlarini tark

etmaya macbur edirdi. Rum salcuqlarmm dovlatc;iliyi va ma­

daniyyatini yaratm1~ zehni amak insanlan, torpaqlan olmayan

kandlilar, sanatkarlar, darvi~lar, alilnlar daha havasla arazilari

tark edirdilar. Azarbaycan, Giirciistan, Ermanistandan galmalar

Ki9k Asiyaya ax:I§ml§, badii sanaye va memarhgm inki§afma

komaklik gostarmi§dirlar" [56, sah. 131]. 8dabiyyatda hamin

dovriin yaraddmas1 va tartibahnda orta asr Azarbaycan sa­

natkarlarmm i§tirak etdiyi va adlan bizim dovriimiiza qadar

qorunub saxlanmi§ tiirk memarhgma aid konkret tikililar gos­

tarilmi§dir [171, sah. 439; 202; 362; 366; 367]. Bir s1ra alimlar

(A.V.Salamzada, E.Dits, O.Aslanapa va V.Dolokay) qeyd edirdi­

lar ki, Nax9van maqbara memarh~ tiirk memarlarma da mii­

ayyan tasir gostarmi§dir [114, sah. 39; 337; 345]. Lakin Naxc;IVan

tiirbalari orta asr Azarbaycanm digar memarhq abidalari ila ya­

na§I hec; bir asas olmadan tiirk-salcuq memarh~na aid edilmi§­

dirlar (O.Aslanapa [341]). Belalikla, qeyd edilan materiallardan

goriindiiyii kimi Naxc;IVan orta asr memarhq abidalarinin salcuq

hakimiyyat dovriinda movcud olan Tiirkiyanin memorial me­

marhgmm qurulmasma tasiri kifayat qadar siibut edilmi§ amil­

dir. Bu fikirlar, Tiirkiyanin xarici goriinii§iinda bazan Naxc;1van

tiirbalarinin tasirinin cizgilarinin (alamatlarinin) hiss olunacaq

daracada oziinii biiruza verdiyi bazi orta asr tiirbalarinin tahlili

zaman1 oz tasdiqini tapu. Goriindiiyii kimi, Kic;ik Asiya, xiisusila

da Anadolu yanmadasmda Azarbaycan tiirbalari ila OX§ar olan

memorial tikililarin meydana galmasina sabab olan (gatirib c;I­

xaran) tasir ilk novbada tipolojidir. Lakin qeyd edak ki, bu ta­

sir birba§a olmami§dir, yerli asasda bu tip tikililar burada ya­

ranmi§ memarhq-tikinti va badii ananalara miivafiq olaraq bir

qadar ba§qa §akilda interpretasiya edilmi§dir (§arh edilmi§dir)

ki, bu, xiisusila memarhq dekorunda, onlarm ill§a edildiyi ma­

terialda va s. oz aksini tapmi§dir. Bundan alava, Tiirkiyanin

xatira-memorial memarhq abidalari bazi qatiliyin (qaydaya uy­

~lu~) maxsus oldugu oz Azarbaycan analoqlarmdan mii­

qayisada, bOyiik farqlilik ila xarakteriza edilir. Abidalarda onla­

rm yarad1cdarmm xattinin fardiliyi oziinii aydm biiruza verir,

lakin iimumilikda arhq qeyd edildiyi kimi, onlarm memarhq ob­

razmm asasmda Nax9van salaflarinda oz tacassiimiinii taprm§

ideyalar durur.

43

Cuqa kandinda Giiliistan tiirbasi.

44

Naxc,;Ivan tiirbalarina Salcuq Tiirkiyarun memarhq abidala­

rindan AgsaraydakJ. iki tiirba (XII - XIII asr) [335], Kayseridaki

8li Cafar tiirbasi (XIV asr) [335; 356], Alaaddin Mascidi-Konya

kompleksindan Q:t.hc Arslan tiirbasi (XII asr) [363], Axanqandak:t

tiirba (XV asr) [335, 337] vas. daha c;ox ox~ay:tr. Nazariniza c;at­

duaq ki, yuxanda adlan c;akilan (gostarilmi~) tiirbalarin onlann

Azarbaycan analoqlan ila ox~arhji;:t avvallar da qeyda almm:t~d:tr.

Bela ki, masalan, Alaaddin mascid kompleks tiirbalarinin Azar­

baycamn qiillavari tiirbalari ila ox~arhji;:t i.F.Borodina tarafindan

gostarilmi~di [171, sah. 437].

Bununla yana~:t qeyd etmak laz:tmd:tr ki, Naxc;:tvan tiirbala­

rinin onlara ox~ar olan tiirk tikililarinin yaranmasma tasiri ki­

fayat qadar miixtalif idi. Bu, novlii malumatm otiiriilmasi ila

mahdudla~m:trd:t, eyni zamanda da sonradan yalruz memorial

tikililarin deyil, hamc;irun digar tayinath binalarm da in~asmda

istifada edilan bir sua ayn-ayn konstruktiv, dekorativ va digar

iisullarmm tatbiqina sabab olmu~dur (gatirib c;Ixarm1~d1r). Bela

ki, masalan, orta asr ~arqin memorial memarh~ iic;iin Momina­

xatun tiirbasinin zirzamisinda daha c;ox oz aksini taprm~ [10,

sah. 18-22; 37, sah. 300-303; 182] markazi istinad siitunu ila bazi

Azarbaycan tiirbalarinin unikal zirzamilar konstruksiyas1 Qa­

ziyan-Tapadaki Fatullah ~eyxin mascidinin (XIV asr) markazi

zalmm in~as1 zaman1 tatbiq edilmi~dir. Son zamanlar Naxc;I­

van MR-mn Ordubad rayonunda Xaraba-Gilan ~aharciyinin

arazisinda analoji tip ortiik konstruksiyas1 ila [86, sah.131-135]

a~kar edilmi~ zirzami (XII asrin ortalan) bu baxrmdan maraq

dogurur, bu da oz novbasinda onun yaranma yerinin orta asr

Naxc;1van olmas1 va orijinalh~n (oziinamaxsuslugunu) va

miihandislik cohatdan miirakkab memarhq konstruksiyasmm

yarad1Cllanmn hamin dovriin Naxc;1van memarhq maktabinin

sanatkarlan oldugu barada ehtimah irali siirmaya imkan verir.

Hamc;inin qeyd etmak laz1md1r ki, tiirk alimi S.Oqelinin fikrinco

Volqa Bulqariyasmda (Tatartstan, Rusiya) ~ilTqi maqbdT'a.

Qullali-lronusvari maqbdT'alar: Bhlat ~aharinda (Turkiya) Buqatoy Aka maqbarasi, Brzurumda (TUrkiya) maqbdT'a, Kayserida (Turkiya) Dener maqbdT'asi.

45

46

Nax9van memarhq maktabinin Tiirkiyanin salcuq dovriiniin

memarhq alaqalari, tartibabnda onlarm Azarbaycan analoqlan­

nm, xiisusan da Nax9van tiirbalarinin motivlarinin goriindiiyii,

bazi tiirk abidalarinin dekorativ bazak iisullannda oz aksini tap­

rm~drr [336; 337].

Feodalizm dovriiniin Nax9van memarhq maktabinin me­

marhq alaqalarinin saciyyasinin tahlilinda, Cuqa kandi yaxmh­

gmda yerla~an Nax9van maktabinda taqdim edilmi~ daha bir

memorial tikililar qrupu miiayyan maraq yaradu (Xll- XIII asr).

Baxmayaraq ki, bu tiirba xarican avvallar da nazardan ke~irilmi~

qiillavari va sakkizgu~ali ~ad1raox~ar tiirbalardan istar oz hacmi­

faza qurulu~u, istarsa da onun i~a edildiyi (tamamila da~lar­

dan tikilmi~dir- F.M.) material ila farqlanir, iimumilikda onun

badii xiisusiyyatlari, xiisusila da dekorativ bazayi bu tikilinin

Nax~1van badii-memarhq dairasina maxsusdur [10, sah. 36-41;

37, sah.124-128; 121, sah. 97-101], har~and ki, bu halda onun for­

mala~masmda Anadoluda yayllm1~ analoqlarmm yer tutdugu

istisna edilmir.

Giiliistan tiirbasini goriiniir ki, dekorativ bazak formas1, 61¢­

sii, saciyyasi va digar alamatlari iizra miixtalif, lakin oz kompozi­

siya halli iizra vahid memorial tikililar qrupuna daxil etmak alar.

Tarixinin miiayyan edilmasi va memarhq alaqalarinin yayllma

xiisusiyyatlari onun daha sonrakl analoqlannm formala~masma

boyiik daracada tasir gostara bilmasini ehtimal etmaya imkan

verir. Bu nov tiirbalar kifayat qadar geni~ yayllrm~drr va onlarm

yayllma arazilari olduqca boyiik bolgani ahata edirdi. Qarbda on­

lar, Anadolu yanmadasmm geni~ va miixtalif saciyyali tiirbalari,

qarbda isa Volqaboyu va hatta Ural abidalari, ham~ orta asr

Bulqar tiirbalari (XIV asr) [69, sah.140-144] va Tamerlan qalas1 va

ya Rusiyanm <::elyabinsk vilayatinda yerla~an Kasamani olaraq

adlanan bu abida (XIV- XV asr) [89, sah. 160-163; 287, sah. 399-

402] kimi memorial tikililar ila taqdim edilmi~dir.

Maraqhd1r ki, biitiin yuxanda gostarilan memorial tikililarda

orta asr Azarbaycanm memarhq tasirinin olmas1 avvallarda na-

zarda tutulmu~dur, lakin onlar daha c;ox qeyri-konkret va ~iib­

hali xarakter da~1y1rd:tlar. Arhq qeyd edildiyi kimi biitiin bu

tiirbalar iic;iin iimumi xiisusiyyat kompozisiya ideyasmm va­

hidliyi, daha daqiq isa onlarm hacmlarinin aydm ifada edilmi~

ikihissali olmas1du. A~a~dak1 haem kasilmi~ konus, yuxank1

haem isa - konusvari c;aduaox~ar ortiik ila tamamlanml~ va si­

lindrik, yaxud da c;ox tarafli (cahatli) konfiqurasiya barabandan

ibaratdir. Goriiniir ki, bu tip abidalarda qiillavari tiirba ideyas1,

onlann xarakterik hacmlarinin daru~1lan tiirbalarin iki hissali

strukturunun list yarusuna <;lxanlmasl ila oziinamaxsus ~akilda

izah edilmi~dir. Bununla bela, qiillavari tiirbalardan farqli olaraq

hacmlarin ahamiyyatli daracada parc;alanmasma gora onlarda

aydm ~akilda ifada edilmi~ vertikalhq hiss olunmur. Gostarilan

bu tiirbalarda kiirsiiliik ikinci daracali elementdan tam hiiquq­

lu kompozisiya hissalarindan birina c;evrilarak xarakterik forma

alda edir, zirzamilar (sardabalar) isa, sanki torpaqdan boyiiyarak

(qalxaraq) tikilinin yeriistii elementina c;evrilir va onlarm inter­

yerini iki hissaya boliir. Sadalanan xiisusiyyatlardan irali galarak

haz1rkl tiirbalarin qiillavari tiirbalar qrupundan aynla va ~arti

olaraq iki hissali qiillavari-konus~akilli va ya qiillavari-c;ad1raox­

~ar adlandmla bilacak sarbast qrupa daxil edila bilmasi ila bagh

fikir demak olar.

Digar nov memorial tikililardaki, xiisusila da orta asr Xa­

razmda qiillavari tiirbalarin obrazlan tamamila farqli ~akil­

da ~arh edilmi~dir. Arhq qeyd edildiyi kimi, bir sua alimlar

Taka~ tiirbasinin goriinii~iiniin (gorkaminin) formala~masrm

Azarbaycan va irarun bazi qiillavari tiirbalari ila alaqalandirirdilar.

A.M.Prib1tkovarun miisalman $arqin orta asr memorial memar­

h~ gostarildiyi bu mohta~am abidasinin xiisusiyyatlarinin

oyranilmasina xiisusi olaraq hasr edilmi~ i~inda bu fikir daha

atrafh verilmi~dir. Taka~ tiirbasinin niimunalari arasmda miiallif

Yusif ibn Kiiseyr va Momina-xatun, hamc;inin orta asr Nax<;~varun

memarh~ tasirini oz iizarinda hiss edan Maraga tiirbalar qru­

punun hamc;inin adrm c;akir [260, sah.172].

47

Qiillali-kubvari maqbaralar: Yessentuki (Rusiya) ~ahari yaxmltgznda Macarlarda i/Ci Qzzd Orda maqbarasi, Naxpvan Muxtar Respublikasmda (Azarbaycan) Blincat;ayda Xanagah kompleksinda maqbara, ~amaxt rayonunda Xahagah kompleksinda "Pir Mardakan" maqbarasi.

c;elyabinsk vilayatinda (Rusiya) Kasamma maqbarasi, Faxraddin-Razi (Tiirkmanistan) maqbarasi, Sultan Sancar (Tiirkmanistan) maqbarasi.

48

Haqiqatan da, ilk bax1~dan Taka~ tiirbasinin baraban formala­

nrun canubi Azarbaycarun va iranm xazaryaru xattinin qiillavari

tiirbalarinin xarici goriinii~ii ila ma~hur ox~arhgrm qeyd etmak

olar. Bu ox~arhq yiiksak konusvari r,;ad1raox~ar ortiiyiiniin ol­

masl va xarici sahanin stalaktitlari ila tamamlanan divarlarm

bOliinmasinda (ni~anlamasmda), dekorativ bazadilmasinda -

karpic divarm s1x nax1~larma ayn-ayn, fiiruza rangli mina ila

ortiilmii~ elementlarinin vurulmasl va s. oziinii biiruza verir.

Bu halda, A.M.Prib1tkova tarafindan Xarazm tiirbalari Taka~

va Faxraddin Razi tiirbalari va Azarbaycan va iranm qiillavari

tiirbalar qrupu arasmda ahamiyyatli farqlarin olmas1 diizgiin

qeyd edilmi~dir. Onun tarafindan, qiillavari tiirbalarin Xarazm

memorial abidalarinin memarhq obrazmm formala~masma va

bu tikililarin interyerinin Orta Asiya tiirbalari ii~n ananavi olan

iki hissali struktura riayat etmakla yaraddmasma birba~a de­

yil, mahz dola)'l tasiri asaslandmhm~ ~akilda qeyd edilmi~dir.

Bununla bela, hamin dovriin Orta Asiyasmm memarhi9- ii~

Xarazm tiirbalarinin unikalhg1 miiallif tarafindan ham~inin haqh

olaraq qeyd edilmi~dir [260, sah.162].

Lakin arninlikla bildirmak olar ki, Yaxm va Orta ~arqin digar

vilayatlari ii~ bu, he~ da memorial tikilinin nadir novii deyil

va burada analoji kompozisiya strukturu ila olan tiirbalara ~ox

vaxt rast galmak olar. Bununla alaqadar olaraq onlarm yaranma­

Sl prosesini tahlil etmaya va ~arti olaraq qeyd etmaya, elaca da

onlann ahata etdiyi sahanin sarhadlarini miiayyan etmaya ~ah­

~acai9-q.

Arhq qeyd olundugu kirni, Xarazm tiirbalarinin formala~ma­

smda Azarbaycan va iranm qiillavari tiirbalarinin tasiri boyiik

rol oynam1~d1r. Tamamila aydmd1r ki, bu tasir birba~a olmay1b

mahz dolay1 ~akilda ba~ veribdir: goriiniir, Taka~ va Faxraddin

Razi tiirbalarinin in~aat~dan (quruculan) hamin dovrda onlarm

qar~1smda qoyulan masalaya boyiik ustahqla yana~rm~d1rlar.

Ola bilar ki, daxil edilmi~ qiillavari memorial tikili obrazrm yer­

li kub formah tiirbalar ila yarad1c1 ~akilda i~layarak va orqanik

olaraq alaqalandirarak, A.V.Salamzadanin orta asr memorial ti­

kililarinin tasnifahnda giinbazli-qiillavari kirni adlandmlan me­

morial binanm yeni tipini yaratrm~d1rlar [276, sah. 246]. Nazar­

dan ke~irilan Xarazm tiirbalari Salamzada tarafindan bu noviin

daha ~ox inki~af etmi~ tikililarinin misallan kimi gostarilirdi. La­

kin goriiniir ki, bu terrnin daqiqla~dirilmasinda va onlarm kom­

pozisiya xiisusiyyatlarina miivafiq olaraq onlann galacakda iki

hissali giinbaz-qiillavari kimi adland1rmaga ehtiyac vard1r.

Taka~ va Faxraddin Razi tiirbalari ila ox~ar olan memori­

al tikililarin yaydmasma galdikda qeyd etmak laz1md1r ki, or­

ta asr miisalman ~arqinin memarh~da bu abidalarin har

49

50

hans1 bir haqiqi analoqlan gostarilmami~dir. istisna hal kimi

K.M.Mammadzadanin i~larinin birinda Faxraddin Razi tiirba­

sinin va Azarbaycan memarhgmda ona yaxm olan respublika­

run ~amax1 rayonundakl Pir-Mardakan tiirbasinin (XII asr)

mii.qayisali tahlilini hesab etmak olar [86, sah.70-73]. Bununla

bela istar oz kompozisiya, konstruktiv, dekorativ memarhq

xii.susiyyatlarinin xarakteri, istarsa da onun ucalddmas1 (in~a­

Sl) zamaru tatbiq edilan materiahn xii.susiyyatlarina gora Xa­

razm memorial abidalari ila ox~ar olan va Nax~JVan MR-dakl

8linca~ay Xanagah kompleksindan ~eyx Xorasanm tiirbasi (XVI­

II asr) [93, sah. 241; 86, sah. 96-97; 37, sah. 75-76; 10, sah. 49-51]

kimi orta asr Azarbaycanm maraqh abidasi tadqiqat~darm noq­

teyi-nazarindan kanarda qalm1~d1r. Azarbaycanm adlan ~akilan

har iki - Mardakan Piri va ~yx Xorasan tiirbalarinin hamin

dovrda geni~ ~akilda yaydm1~ sufi dini-memorial kompleksi olan

xanagahlarm trrkibina daxil oldugunu qeyd etmak maraqh olarru.

i.F.Borodinanm bildirdiyi " ... Orta ~arqda he~ bir yerda tiir­

ba nazdinda xii.susi yerin - ziyaratxananm in~as1 nazarda tutul­

marm~dlr. Bu, bizim fikrimizca, tamiz Orta Asiyaya aid xii.susiy­

yatdir ... " kimi fikri [172, sah.127] bu hah takzib edirdi.

Xatira dualan ii.~n makanlarm alava edildiyi va i.F.Borodina

tarafindan "ziyaratxana" termini kimi va ya, yeri galmi~kan xati­

ra mascidlari adlandmla bilan Azarbaycan tiirbalarindan yalmz

Mardakan Piri va ~eyx Xorasan tiirbalarini deyil, ham~inin Ba­

kldaki ~irvan~ahlar SaraYI kompleksindan 1918-ci il tarixli Er­

mani-Azarbaycan mii.naqi~asi gedi~abnda dag1ddan Keyqubad

mascidinin alava edildiyi (XV asr) [27, sah. 172; 37, sah. 239-243;

195, sah. 47-52; 121, sah. 203-206], seyid Yahya Bakuvi tiirbasini,

Pirsaqat ~aymdak1 xanagah kompleksindan Pir Hii.seyin tiirba­

sini (1256-ci il) [37, sah. 92-96; 121, sah. 75-80], 8rdabildaki ~eyx

Safiaddin mascidi ila tiirbani (XIII-XVIII asr) [278; 279, sah. 13,

15-23] va bir s1ra digar abidalari gostarmak olar. Haz1rk1 nov bi­

nalann meydana galmasi ila bagh genezisi oyranmadan boyii.k

aminlikla demak olar ki, onlar, orta asrlarda mii.salman ~arqinda

kifayat qadar yay:tlm1~ dini nazariyya - sufilik [75], elaca da me­

marhq alaqalari naticasinda alda edilmi~ malumat ila bagh idi.

Xorasan ~ tiirbasinin memarhgma yenidan qapdaraq,

qeyd etmak lazimrur ki, dafalarla dare olunm~dur. Onu, Azarbay­

can memarhgmda hatta miiqayisa edirdilar ki, bununla da bizim

fikrimizca raz:tl~maq ohnaz [37, sah. 124]. Hesab edirik ki, bu abida

biitiin xarakterik xiisusiyyatlari ila Xarazmin qilllavari kub formah

tiirbalar qrupu va onunla ox~ar alan tikililarina uygundur. Bu nova

aid biitiin abidalari hacmi-faza tikilinin xiisusiyyatlari, tiirbalarin

~drraox~ar ortiiyii, ham9nffi interyerin kompozisiya qurulusu, de­

korativ bazadilmani va digar bir s1ra saciyyavi cizgilari birla~dirir.

Xorasan ~eyxi tiirbasinin dekorativ bazadilmasini qeyd

edarkan, giri~in yan taraflarinda yerla~an va ~arti olaraq mahrab

Nax~van §aharinda dini-xatira komplelcsinin ba§lagt (XIX asra aid olan foto).

51

52

adlanan iki panno [37, sah.121-122] saciyyavi xiisusiyyatlarina

xiisusi nazar yetirmak va tahlil ehnak laz1md1r. Yaxm va Orta

~arq hi:ilgasinin ox~ar dekorativ incasanat asarlari, mahz Ma~­

had-e-Misriandakl ~ir-Kahir tiirha-mascidinin mahrah1 (X asr),

Dag1standa Kalakorey~ kandinin mascidinin mahrah1 (XII asr},

Maranddakl mascidin mahrah1 (XIV asr) va digar asarlar ila ya­

na~l hu pannolar avvallarda miizakira edilirdi [37, sah. 75-76;

209, sah. 88-89]. Bu tikililar hir qayda olaraq r;ahna tasvir ila ale­

hastrdan kasilan tagh tamamlama ila ikipillali taxr;alardu. Tax­

r;alar kapitellar ila siitunlara si:iykanirdilar, epiqrafik va hitki

ornamentindan tartih edihni~ P-~akilli kamar ila r;arr;ivaya salm­

rm~dlr. Bu mahrahlann adahi xiisusiyyatlarinin tahlili onlann

miiayyan ox~arhg1 haqqmda hi:iyiik aminlikla fikir hildirmaya

va hu da i:iz ni:ivhasinda ~arq xalqlanmn adahi zi:ivqiinda hirliyin

olmasrm tasdiq edan siihut kimi r;IXl~ edir [37, sah. 501-520; 108,

sah. 250; 60, sah. 29; 208, sah. 116-133] va onlan vahid adahi dai­

raya daxil ehnaya [38, sah.75-76] imkan vermi~dir.

Yuxanda gi:istarilan xiisusiyyatlara asasan qiillavari kuh for­

mah tiirhalar qrupuna daxil edila hilan Yaxm va Orta ~arqin digar

memorial tikililardan isfahandakl Ruhi 8laddin tiirhasini (XVI asr)

[365, sah. 153] va akademik P.S.Pallasm sayahatlarina olan illiistrasi­

yalardan malum olan [364, sah. 318] ~imali Qafqazda Macan ~ahari

yaxinllgmdakl qorunuh saxlanmarm~ tiirhani qeyd ehnak olar. Yeri

ga~kan, sonuncu qeyd olunan ahidada Naxt;~vanm orta asr me­

marhgmm tasirinin ohnas1 ehtimal edilirdi [92, sah. 88-100].

Belalikla, ehtimal ehnak olar ki, qiillavari kuh formal1 tiirhalar

geni~ ~akilda yaydm1~ va Tiirkmanistan, Tiirkiya, ~imali Qafqaz

va iranm hazi vilayatlarini ahata ehni~dir. Bu qrup tikililari,

asasan sufi dini-memorial kompleksi Xanagahm tarkihina daxil

olmalan onlan hirla~dirirdi- hacmi-faza qurulu~lu va kuh for­

mah hacmda yerla~mi~ konus~akilli r;aduaox~ar tamamlama ila

r;ox gu~ali va ya silindrik harahan.

Naxt;~van memarhq maktahinin alaqalarinin daha atrafh ~a­

kilda a~kar edilmasi, onlarm formalan va xarakterinin i:iyranil-

masi, ham9nin Yaxm va Orta ~arqin feodalizm dovriiniin me­

marhgmm inki~afmm iimumi prosesinda bu maktabin yerinin

miiayyan edilmasi ii<;iin ideyasma gora maraqh, icrasma gora

gozal va orta asr ~arqin gorkamli ~axsi va istedad1 olan 8bubakr

oglu 8caminin yaratd1~ bir tikilini, daha daqiq isa Nax~1van

~aharinin dini memorial kompleksinin aynca in~a edilmi~ iki

minarali ba~ta~ru (1187-ci il) [37, sah.104-113; 121, sah. 84-92]

nazardan ke9rmak laz1md1r.

Ha~nd ki, bu abida ila bagh malumatlar dafalarla dare edil­

~dir, 8calni tarafindan ~a edilan digar tikililar ila miiqayisada

bu vaxta qadar hala da az oyranilmakda idi. Minaratlar ila ahata

e~ va aynca ~a edillni~ b~tag, bir zamanlar yaxmhgmda

yerla~an Ciima mascidi ki1ni taassiif ki, qorunub saxlanm~drr, la­

kin onun haqqmda taassiiratlan ~dlarin miixtalif dovrlara aid bir

srra tasvirlari, XIX asrin sonlan - XX asrin b~lan~cma aid ~akillar

va foto ~akillar, ham9ffin ~aat~ admm va tikintinin tari:xinin

gostarildiyi epiqrafik malumatlar iizra yaratmaq olar [157; 374]. Bu­

nunla bela, ola bilar ki, bu hal, arbq qeyd edildiyi ki1ni bu abidanin bu

vaxta qadar kifayat qadar oyranilmamasina tasir gosta~. Yal­

ruz bir srra ~larda onun q_JSa tasviri ve~ [37, sah. 110; 121, sah.

89]. Azarbaycarun, onlarm XII asrdan XVII asradak formal~mas1

prosesini qeyd etmaya imkan veran digar b~tag kompozisiyalan ila

yan~1 bu tikilinin bu giin ii9in daha geni~ tahlili A.V.Salamzadanin

~inda gostarillni~dir [9, sah. 22-23; 10, sah. 28-29; 114, sah. 26-32].

Burada, qeyd edilan b~tag kompozisiyalar ila alaqadar va onlarm

Yaxm va Orta ~rq bOlgasinin digar vilayatlarinin analoji abidalarinin

yaranmasmda tutduqlan yera aid masalalar qal~drr. Bununla

bela, 8calni tarafindan yara~ b~tag tikilinin m~ayina, Yaxm

va Orta ~rqin o~ar tikililarinin formal~1 prosesinda onun tut­

dugu movqeya toxunan bir srra masalalar hala da a9q qalrr.

Birinci problemin sarbast ara~d1rma predmeti oldugu sa­

babindan iizarindan ke~ak, oz ideyasma gora maraqh olan bu

ba~tagm yaranmas1 va onun bOlgadaki paralellarina aid masala

iizarinda miizakira aparaq.

53

54

Minaralar ila ahata olunan va aynca in~a edilan ba~tag dini­

memorial kompleksin giri~inda karpicdan in~a edilmi~ monu­

mental, boyiil< ol<;iilarda giri~ tikili~ini ta~kil edirdi. Onun, or­

tasmda ~;atma oyugun yerla~diyi markazi hissasi miixtalif relyef

( qabanq) elementlardan ibarat olan zangin dekorativ bazaya ma­

lik idi. Bazi foto~akillarda mii~ahida edilan qahqlar iizra ehtimal

etmak olar ki, oyuq, kiira~akilli stalaktit yanm giinbaz ~aklinda

tamamlamaya va ki\;ik 61\;iilarda diiz bucaqh giri~a malik idi.

Ba~tagm yan taraflarinda ham(,;inin karpicdan in~a edilmi~ va

goriindiiyii kimi hiindiir olmayan da~ kiirsiiliikda yerla~an

boyiik minaralar vardtr. Bu minaralar stalaktit kamara istinad

edan (asaslanan) - "~arafa" eyvanlan, onlar isa oz novbasinda

taxtadan va ya karpicdan olan qalalar ila tamarnlarurd1. Minara

govdalarinin monoxrom, yanm1~ karpicdan diiziilmii~ sathinin

yuxan hissasinda, daha daqiq isa stalaktit kamarlarinin alt

hissasinda ehtimala gora aydm oxunan, quran tarkibli firuzayi

poliva ila ortiilmii~ elementlardan ibarat epiqrafik kamarlar

movcudidi.

Qeyd edilan i~larda ba~tagm tarixinin miiayyan edilmasina

asaslanaraq A.V.Salamzada haqh olaraq hesab edirdi ki, 8bubakr

oglu 8cami bu ba~tag kompozisiyanm ilk yaradlCllarmdan biri

olmu~dur. Bu ciir ba~tag kompozisiyasmm vahid olmad1~

va orta asr Azarbaycanm digar ba~tag tikililarinda 6ziiniin bir

qadar farqli tazahiiriinii tapd1grm qeyd etmak laz1md1r.

Nax1;1van MR-dakl Qarabaglar kandi yaxmhgmdakl di­

ni-memorial kompleksin A.V.Salamzada tarafindan miiqayisa

edilan ba~tagm1 (XII-XIV asrlar) buna misal olaraq qeyd etmak

olar. Lakin vurgulamaq laz1md1r ki, tipoloji cahatdan yaxm olan

bu ba~taglarda ham(,;inin ahamiyyatli farqlar da movcuddur.

Birinci farq, fundamentin qahqlanru nazara alaraq Qarabaglar

ba~ta~ aynca yerla~mami~dir, mahz ehtimala gora dini tayinaili

malum olmayan yera birba~a birla~mi~dir. ikinci farq, Nax9van

ba~tagmda kompozisiyanm asasl boyiik ol~;iilii ba~tagm oziiniin

olmas1, Qarabaglar ba~tagmda isa bu element oz miqyashh~

BQ§tag tikilililri: S?_m3Yqandda ( Ozba/Cistan) /lirdor madrasasinin ba§tagz, S?_m3Yqandda ( Ozba/Cistan) Bibi-xamm Cami mascidinin ba~tagz, S?_m3Yqandda ( Ozba/Cistan) Wuqbek rasadxanasmm ba~tagz, Brzurumda (TurKiy_a) Cifta minarali madrasanin bQ§tagz.

56

itirir va onu ahata edan minaralarin postamentlari ila birla~masi

va onlar ila birga vahid haem amala gatirmasindan ibaratdir.

Hamc;inin ehtimal etmak olar ki, Azarbaycarun orta asr dovriina

aid memarhgmda tipoloji cahatdan ox~ar kompozisiyaya malik

digar ox~ar tikili Fiizuli rayonunda Bab1 kandi yaxmhgmdak1

memorial kompleksin qisman qorunub saxlanm1~ ba~ta~ (XIII

asr) [37, sah. 196-198; 121, sah.156-157] olmu~dur. Adlan c;akilan

iic; abida, orta asr Azarbaycan ba~taglanrun aynca yerla~an

sarbast ba~taglar qrup tasnifatmda R.B.Amanzada tarafindan

qeyd edihni~dir. [161, sah. 96-98].

Salcuq dovriina aid Tiirkiya va Azarbaycanm memarhq ala­

qalarinin bazi aspektlari bizim tarafimizdan arhq nazardan kec;i­

rilmi~dir. Salcuq hakimiyyati dovriinda movcud olan Tiirkiyanin

memarh~nda Naxc;IVan ba~taglannm paralellarini bu alaqalarin

daha bir tazahiirii hesab etmak olar.

Ola bilar ki, Nax9van qrupunun ba~tag tikililarinin, xiisusila

da 8bubakr oglu 8cami tarafindan yaraduan ba~tagm memar-

hq kompozisiyasxru asas kimi gotiirarak, tiirk memarlan da§

memarhgm yerli ananalarina uygun olaraq saciyyavi memarhq

formalan va dekorativ motivlardan istifada edarak onlarm me­

marhq xiisusiyyatlrini yenidan i§lami§dir. Tiirk ba§tag tikililari

birba§a giri§da yerla§diklari ii¢n ham9nffi onlann miqyasx

dayi§dirilmi§dir. Nax~xvan ba§tag tikililarina analoji olan tiirk

memarhq abidalarindan bazi madrasalarin ba§taglanru, xiisusan

da 8rzurumda ~ifta-minaralari (1253-cii il), onunla eyni adx olan

Sivasdakx Goy madrasani qeyd etmak olar (har iki madrasa 1271-

1272-ci illarda in§a edilmi§dir) [171, sah. 441-442].

Qon§U olkalarin memarhgmm tiirk ba§tag tikililarinin for­

mala§masma tasiri i.F Borodina tarafindan da qabul edilirdi, la­

kin onlann yaranmasma tasir gostaran prototiplar qisminda iran

ba§taglan gostarilirdi ki, bu da bizim fikrimizca sahv bir anlayi§

idi. iran dovlatinin oziinda, bu ciir kompozisiya halli ila olan

ba§taglannm asasan Tiirkiya ila eyni bir vaxtda, yani XIII asrin

ikinci yansmda - XIV asrin ba§langxcmda yaranmasx fakh [198,

sah. 159; 201, sah. 422] bu fikra §iibha ila yana§maq va onu takzib

etmaya imkan verir. Bununla alaqadar olaraq biz hesab edirik ki,

orta asr iranm ba§tag tikililari Nax9van salafilarinin miiayyan

tasirini oz iizarinda aydm hiss etmi§lar. Misal qisminda,

Abarkuxdakx Nizamiyya mascidinin ba§tagxru (XIII - XIV asr)

gostarmak olar. Nizamiyya mascidi oz Qarabaglar analoqu ila

~ox OX§ar idi [349, sah. 51].

Bu ciir kompozisiya hallina malik olan ba§taglann iran ara­

zisinda yayxlmasma, yalruz miiasir Azarbaycan arazisinda yer­

la§an §aharlarda deyil, ham~inin azarbaycanhlarm qadimdan

bari tarixan ya§adxqlan yerlarda in§a edilmi§ tikililar sabab ol­

mu§dur. Miisalman ~arqin miixtalif vilayatlarinda oz gozalliyi

va boyiikliiyiina gora misilsiz asarlar yaradan sanatkarlan

ila yax§I tanman Azarbaycanm orta asr yerli memarhq-adabi

maktablarindan birinin abidalarini xiisusila qeyd etmak lazxmdxr

[202; 314; 329]. Bu memarhq maktabinin sanatkarlan tarafindan

in§a edilmi§ ba§taglar, boyiik ehtimala gora, Nax~xvan ba§tagla-

57

58

n va onlann iran analoqlan, ham._inin Teymuridlar dovrliniin

Orta Asiya ba~taglan arasmda ke .. id halqa kimi ._IXl~ edirdi. Bu

nov tikililarin nisbi miixtalifliyi arasmda orta asr salaflarin bazi

rasrnlari iizra tarunan va Sultaniyada (XIV asr) haz1rda qorunub

saxlanmam1~ Nax._1van ba~taglan ila olan oz ox~arh~ ila diqqati

calb edir [37, sah. 154-156; 121, sah. 164-166]. Bu tikilinin kom­

pozisiya xiisusiyyatlari onun Nax9van analoqlan ila genetik

qohurnlugunun olmasrm ehtimal etmaya imkan verirlar. Lakin

Sultaniyadaki ba~tag boyiik 61¢lari ila farqlanirdi, elaca da onun

minaralarinin girl~ hissasinin yan taraflarinda yerla~masina bax­

mayaraq, M.Pyeronun rasmina asasan minaralar sad1cr giri~a

biti~ik ~akilda in~a edilmami~di, mahz onunla birlikda vahid

hacma gatirilmi~dr. Eyni zamanda da qeyd etmak laz1mdu ki,

oz boyiik OI._iilarina baxmayaraq Sultaniyadaki ba~tag ayn-ayn

memarhq hissalarinin asash ~akilda i~lanmasi ila farqlanirdi.

istisna deyil ki, orta asrlar da Azarbaycan arazisinda ~a edil­

~ b~tag tikililar, onlann bir miiddat sonra ucalddm1~ Orta Asiya

analoqlannm formala~masma miiayyan tasir gostara bilardi. Ehti­

mal olunur ki, tikililarin ucalddmasmda Azarbaycan ~aharlarindan

olan sanatkarlar ~tirak e~dir. Bu fikir, adlan va dogwdugu

yerlar ila bagh informasiyalann Teymur dovriinda ucal~ ba­

zi Orta Asiya abidalarinda qorunub saxlandl~ azarbaycanl1 us­

talar haqqmda bizim dovriimiiza qadar galib ._atrm~ epiqrafik

malumatlar ila qisman tasdiq olunur [155, sah. 110-115]. Bu barada

bazi tarixi malumatlarda ham..wn d~du [145, sah. 29, 43-44]. Bu

halda, xamladdan sanatkarlar yalruz ayn-ayn ~a va dekorativ

iisullarm yaydmasma va inki~afma komaklik gostarma~dir [145,

sah. 25-26; 103, sah. 249-250], ham..wn bazi tikililar novii haqqmda

malumat daxil etmi~dirlar. Yeri galmi~kan. Azarbaycan b~tagla­

nrun ozlarinin Orta Asiya analoqlanrun yaranmasma tasirlarinin

miimkiinliiyii haqqmda ehtimal avvallar da alimlar tarafindan irali

siiriilmii~diir [106, sah. 156; 37, sah. 155-156].

Orta Asiyada miizakira edilan ba~tag tikili novii Teymur

dovriina aid biitiin digar tikililar kimi boyiik 61¢lara malik

idi, bu da onlan miiayyan daracada Sultaniydaki mascidin ad1

~akilan ba§ta~ ila yaxmla§dmr. Bununla bela, onlar qeyd edilan

ba§tagdan dekorativ bazadilmanin xarakteri, minaralarin forma­

Sl va yerla§masi, ba§taga nisbatda Ol~lari ila va d. farqlanirdilar.

Orta Asiya memarhq tarixinda iki minarali ba§taglann iki

asas novlarini qeyd etmak olar. Bu tikililar, masalan, Bibi-xanrm

mascidinin ba§ta~ (1399-1404-cii illar), Uluqbay madrasasinin

ba§tag1 (1417 -1420-ci illar) va ~ir-dor madrasasinin ba§tag1 (1619-

1636-cl illar) kimi yan taraflarda yerla§an minaralar bir nov Nax-

9van ba§ta~na OX§aYlrdi [170, sah. 277-304; 200, sah. 342-345].

Onlar ila yana§l kompozisiya cahatdan Qarabaglar ba§ta~ ila

OX§ar olan va minaralari birba§a ba§tagm iistiinda yerla§an va

belalikla da onun ila birlikda biitovliik ta§kil edan tikililar in§a

edilirdi. Bu abidalardan Qur 8mir dini-memorial komplek­

sinin ba§tagm1 (XV asrda yenidan in§a edilmi§dir), Anaudak1

mascidin ba§tagm1 (1455-1456-o illar) [170, sah 301-302; 200, sah.

356] qeyd edak. Lakin arbq deyildiyi kimi bu novda olan biitiin

orta asra aid abidalar, istar onlann minaralarinin formalan va ya

dekorativ bazayina, ba§taga nisbatan minaralarin ol~iilari va d.

ila yerli memarhq ii~ spesifik xiisusiyyatlara malik idi.

Galacakda bu ciir kompozisiya halli ila ba§taglar biitiin Yaxm

va Orta ~arqin arazisinda yaYihr va onlara Orta Asiya, iran, iraq,

Tiirkiya va digar olkalarin memarhq tikililarinda har yerda rast

galinir. Ayn-aynhqda onlar, yerli memarhq ananalarindan, on­

larm miialliflarinin istedad va ustahgmdan asli1 olaraq miixtalif

ciir §<Jrh edilir, lakin tipoloji cahatdan yaxm olan biitiin qeyd edi­

lan tikililar oz asasmda 8bubakr oglu 8cami tarafindan yaradl­

lan asarlarin birinda- Nax~1van §aharinin dini-memorial komp­

leksinin ba§tagmda va onun novbati Azarbaycan analoqlannda

asas1 qoyulan ideyaya tarafdar 9XIrddar.

Belalikla, Yaxm va Orta ~arqin bazi vilayatlarinda in§a edil­

mi§ feodalizm dovriiniin dini, memorial va ba§tag kimi miixtalif

nov tikililarin yaranmasl, yaylimasl va formala§masmm apanl­

ffil§ tahlili asasmda hal-haz1rkl vaxta qadar irali siiriilmii§ fikir-

59

60

lara alava olaraq bela bir nati.caya galmak olar ki, salcuqlann ha­

kimiyyati. zamaru va daha erkan dovrda, xiisusila Orta Asiya, iran,

iraq, Tiirkiya, Azarbaycan va digar olkalarin daxil oldugu bu bo­

yiik bolganin miixtali£ vilayatlari arasmda yalruz memarhqda oz

aksini tapm1~ canlanm1~ ~;oxtarafli madaniyyat alaqalari yer alma­

rm~drr, elaca da adabi zovqiin miiayyan birliyi movcud idi.

Bu birlik onlarm memarhgmm sonrak1 yararu~ma va inki~a£1-

na xeyli daracada tasir gostarmi~dir. Ham~;inin boyiik aminlikla

demak olar ki, feodalizm dovriiniin Yaxm va Orta ~arqin miix­

talif vilayatlarinin yaranmas1 prosesinda orta asr Nax~;1vandan

olan ustalar he~; da az ahamiyyat kasb etmayan rol oynam1~lar.

Onlarm istedad va ustahg1 bOlganin novbati. ~;ox sayda ti.kililarin

formala~masma tasir gostaran va ideyasma gora maraqh, me­

marh~ iizra takrarolunmaz va icrasma gora yiiksak adabi bir

s1ra asarlarin yaranmasma komaklik gostarmi~dir.

FƏSİL IIŞİRVAN-ABŞERON MEMARLIQ MƏKTƏBİNİN ƏLAQƏLƏRİ İLƏ BAĞLI BƏZİ MƏSƏLƏLƏR

62

Azarbaycarun orta asr memarhq maktabinin bOlganin qon§U

va yaxmhqda yerla§an vilayatlari ila istiqamati, zamaru va xa­

rakteri iizra miixtalif olan memarhq-adabi alaqalari arasmda, bu

giin ~imali Qafqaz xalqlanrun memarhgt ila OX§ar alaqalar daha

az tadqiq edilmakdadir.

Demak olmaz ki, bu problema tamamila baxdmami§dir, ~­

ki onun ayn-ayn aspektlari bu va ya digar §akilda oyranilmi§dir

(ara§dmlmi§dir). Eyni zamanda da onun oyranilmasina komp­

leks yana§dmami§dir va bu vaxta qadar kifayat qadar tadqiq

edilmami§ bu problema istar bizim xalqlann madaniyyat, istarsa

da memarhq tarixinda miixtalif dovrlara aid ~ox sayda tikinti,

arxeoloji, etnoqrafik va digar abidalarin materiah asasmda daha

atrafh §akilda baxdmahdu. Vurgulayaq ki, bu alaqalar istar za­

man, istarsa da xarakteri iizra nisbatan miixtalif idi- bazi hallarda

epizodik xarakter da§Iyuddar, digar hallarda isa uzunmiiddatli

va olduqca miixtalif olurdular.

Oziinii biiruza vermasinda daha uzunmiiddatli, intensiv va

parlaq olan Azarbaycan va Dag1starun qon§U xalqlarmm me­

marhq alaqalari idi. Bu alaqalar, hazukl Azarbaycarun §imali

vilayatlarinin daghq va diizanlik bOlgalarinin bir s1ra abidalari­

nin Canubi Dagtstan abidalari ila tutu§durulmasi zamaru daha

aydm izlanilir.

<;ox qadim zamanlardan Azarbaycan va Dag1stan xalqlarmm

tarixi inki§a£1 birlikda ba§ verirdi. Onlar Qafqaz Albaniyas1 kimi

boyiik, sonra isa daha ki9k - ~irvan, Quba va Darband xanliqla­

nnm vahid dovlat birliklarinin tarkibina daxil olmu§lar [70, sah.

50-51, 60-62, 72; 83, sah. 85, 95, 90-100, 129, 136, 181]. Masalan,

gorkamli tadqiqat~1 tarix9-mediyevist S.B.A§urbaylinin fikrinca

~irvan xanl1gtn1n sarhadlari gostarilmi§dir. Onlara asasan §imal

tarafdan Darband ~ahari ila tasvir edilmi~, canub tarafda isa Kiir

~aymm mansabinadak uzarurd1. Bu yerla~mani S.B.A~urbayli

bu ciir tasvir etmi~dir: « ... Bu yerla~ma iizra («VII asrin ermani

cografiyasi>> manbayina istinad- F.M.) ~irvan vilayatinin arazisi,

VII asrin ba~langtcmda Darbanddan Qafqaz dag silsilasi boyun­

ca Xorsvema, yani Xursan qayasma, xurs tayfasmm Olkasinin

sarhaddina qadar (miiasir Xlz1 rayonu) uzarurd1 va goriindiiyii

kimi Ab~eron daxil olmaqla Kiir ~aymm mansabina qadar galib

~abrdt>> [24, sah. 14]. Xalqlanm1zm iimumi dii~manlari olan

miixtalif i~gal~dara qar~1 dafalarla hiicum edirdilar. Lakin bu

birlik siyasi va harbi alaqalar ila mahdudla~mtrdt, mahz daha

geni~ xarakter da~Iytrdt. Burada, tabii manealar olan miirakkab

tabiat-cografi ~araitlarin tasir gostara bilmadiyi ticarat va iqtisa­

di, tasarriifat, madani va digar alaqalari da gostarmak lazrmdtr.

Bununla bela, inkar etmak olmaz ki, bu ~araitlar uzaqda yerla~an

arazilarda memarhgm formala~masmda miiayyan iz qoymu~dur

va bu da onlarm inki~afmm bir nov qanunauygun norma va qay­

dalanm miiayyan edan tacrid olunmasmda oz aksini tapm1~d1r.

Bu amillar, Azarbaycan va Dagtstanm memarhq-adabi alaqa­

larinin inki~afmm demak olar ki, iki - daghq va diizanlik istiqa­

matlarinda davam etmasina sabab olmu~dur. Birinci halda onlar

asasan xalq ya~ayt~ memarhq tiplarina va qisman Azarbaycan

va Dagtstanm daghq vilayatlarinin miidafia tikililarina, ikinci

halda isa - daghq yam ya~ayt~ yerlarinin dini, miidafia va me­

morial memarhgtna aid edilirdi va ~irvan-Ab~eron memarhq

maktabinin ananalari ila alaqadar idi [297, sah. 97-101].

Elaca da onu qeyd edak ki, xahrladdan badii-memarhq ala­

qalarinin inki~afma qo~u arazilarda maskunla~an ayn-ayn et­

nik qruplann ikitarafli ko~alari miiayyan tasir gostara bilardi

[76, sah. 307, 309, 311, 313, 337, 341, 363; 83, sah. 135-136, 143-144;

160, sah. 8].

Bir sua memarhq abidalarinin i~as1 ila miiayyan daracada

alaqali va adlan abidalarin iizarinda qorunub saxlanm1~ i~aat

yazdanndan malum olan ayn-ayn ~axslarin rolu miixtalifdir,

63

64

bazan isa vacibdir. Bu ~axslar bazan sifari~9lar va ya apancr

(rahbar) podrat9lar rolunda 9-Xl~ edirdilar va bu zaman tikili­

nin memarhq obrazmm yaranmasma onlarm tasiri nisbatan az

hiss olunurdu. Masalan, Darband divarmda qorunub saxlanm1~

pahlavi yazuarmdan birinda malumat verilirdi ki, onun i~a­

smda " ... Vergilari toplayan Azarbaycanh "Barzni~i" [245, sah.

29] i~tirak etmi~dir. Goriiniir ki, onun rolu tikinti prosesi va ya

onun maddi va maliyya tachizahna nazarat ila mahdudla~ud1.

Tikintida, dogma ~aharlarindan kanarda i~layan sanatkar­

i~aat9larm i~tirak etdiyi digar hallarda onlann fardi ustahg1 va

pe~akar bacanqlan miiqayisaolunmaz daracada boyiik rol oy­

nay1rd1. Misal qisminda Darband Ciima mascidinin barpasmda

i~tirak etmi~ Bah sanatkan Tacaddini qeyd etmak olar [240, sah.

127; 81, sah. 213]. Ancaq bazan yerli tikinti alaqalarinin giiclii ol­

dugundan, galan sanatkar ixtisas daracasindan asd1 olmayaraq

bu va ya digar tikililarin ucalddmas1 va tamiri zamaru onlara

riayat edir va yaxud onlan rahbar tuturdular. Masalan, ~irvanl1

sanatkarlar yerli memarhq-tikinti ananalarini rahbar tutaraq

Ri~a kandindaki minaranin barpa edilmasinda i~tirak etmi~dir

[135, sah. 89-92; 300, sah. 117].

Biitiin qeyd edilanlar, ham9flin bazi ox~ar tabii ~araitlar- iq­

lim, relyef va arazinin seysmikliyi, miixtalif adat va etiqadlann

iimumiliyi, ham9nin bir s1ra digar amillar xalqlanrmzm me­

marh~n inki~afmda iz buraxrm~d1. Bir s1ra hallarda miiayyan

fardiliya baxmayaraq biitiin qeyd edilanlar iimumilikda kifayat

qadar hiss olunan tipoloji birlikda, konstruktiv hallarda, de­

kor iisullannda va d. oz aksini tapm1~du. Bu birlik xalq ya~a­

Yl~ memarhgmda xiisusila oziinii aydm biiruza vermi~dir. Yeri

gahni~kan qeyd edak ki, bu birlik tikinti terminologiyasmda aks

olunmu~dur. Masalan, istar Azarbaycanda, istarsa da Dag1stanm

bazirayonlannda "qala","kand","mahalla" vaya "magal","qaz­

ma" va digar tariflar hala da movcuddur [130, sah. 18, 24, 25, 26].

Azarbaycan ila ox~ar olan tikinti terminologiyasma yalruz Da~s­

tan arazisi deyil, ham~inin ~imali Qafqazm digar vilayatlarinda

ya~ayan miixtalif xalqlarda da rast galindiyini qeyd edak [21].

Xiisusi adabiyyatda Azarbaycan va Da~stan sanatkarlanrun pe­

~a tasnifah terminologiyasmm iimumiliyini vurgulamaq istardik

[135, sah. 72-73]. Orta asr dovriiniin Azarbaycan va Da~stan ara­

smdakl memarhq alaqalarina misal kimi feodal ~arqin strukturu­

na gora an unikal olan Dar band ~aharini gostarmak olar. Darband

~ahari vaxtila miidafia tikililarinin giiclii sistemi silsilasinda Qaf­

qaz divan kimi adlandmhr va sahil yam ii~ kilometrli Darband

kec;idini baglaprd1. Yaranma tarixi asrlarin darinliklarina gedib

9xan bu ~ahar, hamin dovriin vacib karvan yollannm kasi~ma­

sinda ugurla yerla~mi~dir. Bu ~ahar ta qadimdan bari bir c;ox

i~galc;Ilarm diqqatini oz strateji yerla~masinin alveri~liyi ila calb

etmi~dir. ~aharin strateji bax1mmdan alveri~li arazida yerla~masi

va arazinin tipoloji xiisusiyyatlari onun formala~masmda iz

qoymu~dur. Dafalarla yenidan i~a olunmasma baxmayaraq

iimumilikda Qafqaz daglannm qollanndan Xazar danizinin

sahilina qadar uzanan qala divarlan kamarini ta~kil edirdi. ~ahar,

vaxtila, bir-birindan qala divarlan ila aynlm1~ bir nec;a hissadan

ibarat idi [248; 37, sah. 374-375; 84, sah. 76-101; 131]. Digarlardan

farqli olaraq daha c;ox mohkamlandirilmi~ hissalardan biri

~aharin an yiiksak noqtasinda yerla~irdi. Bu, Nannqala ad1 ila

tarunan ic; qalad1r, burada bir zamanlar ~ahar hokmdarlanrun re­

zidentsiyasi, arsenal, xazina va ~ahar harnizonu yerla~irdi.

Orta asrlarda Darband yalruz giiclii harbi qala va vacib ticarat

markazi kimi tarunm1rdi, elaca da oz tikililarinin memarh~ ila

bir c;ox hamasrlarin diqqatini calb ehni~dir.

Azarbaycan va Dag1stan arasmdakl gostarilan alaqalar asa­

smda, ~aharin dovriimiiza qadar galib c;atm1~ memarhq abidalari,

Darbandin tarixi inki~afmm bir s1ra obyektiv xiisusiyyatlari

sababindan, Da~stanm digar vilayatlarinin tayinahna gora ox­

~ar olan tikililarindan bir c;ox alamatlari ila ahamiyyatli daracada

farqlanirlar [244, sah.ll; 84 sah. 58]. Bu hal, an gozlanilmaz iislub

va istiqamatlarin hala bu giin da kifayat qadar asaslandmlmam1~

tasiri ila izah edilir. Buna misal olaraq A.F.Qold~teyn tarafindan

65

66

Sarti.i.§aralar: e~ ~aharlar,

• - kandlar; Ill- mustaqil davlatlarin sarhadlari; _ - memarhq maktablarinin tasir sarhadlari;

- - - memarhq alaqalarinin isti.qamatlari.

Memarhq abidalarinin eksplikasiyast: 1 - Tarki aulunda minara; 2- Culi aulunda minara;

3- Darband ~aharinda :minara;

4- Mi.§le~ aulunda minara; 5- ixrak. aulunda minara; 6- Ri~a aulunda minara; 7- Tpiq aulunda minara;

8- Rutul aulunda minara;

9- Xryuk aulunda :minara;

10-Fiy aulunda minara; 11-Darband ~aharinda Tutu-Bika maqbarasi; 12-Yuxan-Stal aulunda mascid; 13-Bala Qusar kandinda mascid; 14-Avaran kandinda mascid; 15- Niiqad.i-1 kandind.a minara; 16-Quba ~aharinda mascid; 17-Pirsaat ~aymda Xanagi minarasi;

18- Stx kandinda mascidin minarasi;

19-Ba1o ~aharinda Ciima mascidinin minarasi; 20- Ba1o ~aharinda Saray mascidinin :minarasi,;

21- Ba1o ~aharinda Srmq Qala minarasi.

iran-Azarbaycan madaniyyatina aid edilmasina istinad etmak

olar [5, sah. 137-138].

Bununla bela, orta asr Azarbaycarun i:izfinii biiruza verma­

sinda orijinal va parlaq olan memarhq maktablarindan biri- f;'ir­

van-Ab~eron memarhq maktabinin aydm ~akilda ifada edilmi~

tasiri bir sua tadqiqatc;dar tarafindan asaslandmlaraq qeyd olun­

mu~dur [37, sah. 419-501; 299, sah. 118, 120].

Bazi fikirlara gi:ira f;'irvan-Ab~eron memarhq maktabinin

asaslarmm yaranmasmm ola bilsin ki, ba~lad1g1 ilk yerin Ab~eron

yanmadasmm olmas1 fakh maraga sabab olur. Bununla alaqadar

olaraq Azarbaycanm qadimi va erkan orta asr memarhgmm

gi:irkamli tadqiqatc;1s1 D.A.Axundovun kitabmdan sitat gatirak.

D.A.Axundov Ab~eron yanmadasmda yerla~an abidalarin for­

mala~masmda iz qoymu~ amillari qeyd edarak yaz1rd1: " ... Ya­

nmadanm cografi yerla~masi, onun tacrid olunmas1, yana~1

yerla~an susuz yanm sahra fazalannm sabab oldugu malum

izolyasiya, me~anin demak olar ki, tamamila olmamas1, yiiksak

keyfiyyatli tikinti va iizliik da~rmn c;oxlugu, nahayat ki, spesifik

tarixi-mai~at va sosial-iqtisadi ~araitlar Ab~eronun memarh~n­

da miiayyan estetik-badii iz qoymaya bilmazdir" [26, sah. 67].

f;'irvan-Ab~eron memarhq maktabinin saciyyavi xiisusiyyatlarini

qeyd edarkan L.S.Bretanitski va B.i.Veymam vurgularm~d1rlar:

<< ••• f;'irvan abidalarinin tutu~durulmas1 onlara xas olan cizgilari

- kompozisiya sxemlarinin yigcam aydinl1g1, memarhq forma­

larmm tektonikliyini, dekorun plastikliyi cahatdan bazi effektiv

elementlari ila bi:iyiik da~ sathlarinin nax1~larmm ziddiyyati a~­

kar etmaya imkan verir>> [191, sah.149].

Nazariniza c;atd1raq ki, Darbandin bazi memarhq abidalari

f;'irvan-Ab~eron memarhq maktabinin aydm tasiri, bazan isa

f;'irvandan olan ustalann birba~a i~tirakl ila yaraddm1~d1r. « .•.

f;'irvan maktabinin yerli varianh olan>> va Canubi Da~stan sar­

hadlari daxilinda nazardan kec;irilan Darband memarhq mak­

tabinin malum badii-memarhq xiisusiyyati (banzarsizliyi) orta

asr Da~stanm memarhgrmn gi:irkamli tadqiqatc;1s1 S.O.Xan-

67

68

Mahammadov ila tamamila haqh olaraq qeyd olunurdu [297,

sah. 97-101]. Darband memarhq maktabinin banzarsizliyi onun

tarafindan bu ciir miiayyan edilmi~dir: « ... Tikililar ii<;tin tikinti

materiah qisminda (divarlann, ortiiklarin horgiisii) va memar­

hq detallarmm hazirlanmasi maqsadi ila yerli ahang da~mdan

geni~ ~akilda istifadasi saciyyavidir. Bu dovrda tag ba~tagmm

saciyyavi formas1 i~lanib hazirlanmi~dir, ba~tagm kompozisiya­

smda tag formah taxc;alar (va ya lociya) ~aklinda Sirataglar ge­

ni~ tatbiq edilirdi. Fasadm horgiisii kic;ik yax~I yonulmu~ da~­

lardan yerina yetirilirdi. Taglarm a~ag1 hissasinda (ayagmda)

daha c;ox tatbiq edilan yanm oval ila ayilmi~ ~akilda xiisusi profil

i~lanib hazirlanmi~dir. Hamin dovriin Darband memarh~ iic;iin

saciyyavi xiisusiyyat - c;atma tag formas1 xi~tak atma ila olan tag

oyuqlarmda deyil, elaca da oyuq fiqur ~aklinda da~lar ila tamam­

landiqda da tatbiq edilmasidir>> [294, sah.136]. Lakin qeyd edak

ki, gostarilan xiisusiyyatlardan bir c;oxu hamc;inin otan va hazir­

ki dovra, yani XVIII-XIX asrlara aid ~irvan-Ab~eron memarhq

maktabina saciyyavidir. Fikrimizca, bu, oz novbasinda, Darband

memarhgmm ~irvan-Ab~eron memarhq maktabinin iimumi

inki~afmdan aynlmas1 ii<;tin kifayat qadar asas vennir. ~irvan­

Ab~eron dairasinin memarhq tikililari va Darband abidalari ara­

smdaki kic;ik farqlar yalmz binalarm fasadlanrun kompozisiya

qurulu~unun xiisusiyyatlari, onlarm dekor bazayi va bazi kons­

truktiv elementlardan istifada edilmasinda oz aksini tapm1~d1r.

Bu xiisusiyyatlara, xiisusila da~m iizarindaki maharatli naxwlar

va stalaktit taxc;alar ila ba~taglann, elaca da c;adira ox~ar ortiiklar

ila tikililarin va s. fasaddak1 boyiik, kanara c;1xan hacmlarinin

olmamas1 aiddir. Umumilikda isa Darbandin orta asrlara aid

abidalarini digar ~irvan analoqlarmdan onlarm boyiik asktetik­

lik va ciddilik ila farqlandirirdi. Buna misal olaraq Bakidak1 ~ir­

va~ahlar Sarayma daxil olan Divanxananm memarh~ ila [29,

sah. 39, illis. 26; 31, sah. 78; 121, sah. 193-196; 129, sah. 56-58; 131,

sah. 115] dafalarla miiqayisa edilan ~ahar darvazalanndan biri

olan <<Orta Qapmi» gostarmak olar. Bu abidalarin ox~arhqlan

ila yana~1 onlann farqlarini da qeyd edak. Masalan, bu darva­

zalan onlann iimumi goriinii~iiniin boyiikliiyii, kompozisiya

qurulu~u, memarhq formalanrun daha az ~akilda i~lanmasi va

d. farqlandirir.

~irvanm digar vilayatlarindan farqli olaraq istar Darbandda,

istarsa da onun atraf arazilarinda tikililarin bazi novlari, xiisusila

da tiirbalar nisbatan daha az yaydm1~du. Ola bilar ki, Darbandin

inki~af xiisusiyyatlari, onun qala ~ahari kimi tayin edilmasi va

natica etibarila ~ahar divarlan ila mahdudla~dmlmas1, hamc;inin

inki~afma Darbandin orta asr dovriina aid memarhgmm birba~a

tasiri olmayan yaxlnl1qda yerla~an daghq kandlardan aynlmas1

avvalcadan buna sabab olmu~dur.

Da~stan memarhq tarixinin gorkamli ara~dmc1s1 S.O.Xan­

Mahammadov oz i~larindan birinda haqh olaraq qeyd etmi~dir

ki, << ••• asrlar boyunca daghq arazilara bina va tikililarin novlari

(qala, mascid, tiirba, minaralar va d.), konstruktiv formalar,

planla~d1rma iisullan haqqmda malumat daxil olurdu. Lakin bu

malumat hans1sa yol ila xarici stilistik tabaqadan tamizlanirdi»

[297, sah. 97-101]. Bu kandlarin memarhq xiisusiyyati, hamin

arazilarin xeyli uzaq masafalarda yerla~malari naticasinda for­

mala~ml~dlr, bu da oz novbasinda onlarm memarhq inki~afmm

miiayyan sarbastliyina sabab olmu~dur.

Umumilikda Darband memarhq maktabindan daru~arkan,

onun ~irvan-Ab~eron memarhq maktabinin qollarmdan biri va

miiayyan fardiliya malik olmasm1 qeyd etmak laz1md1r ki, bu

da yeri galmi~kan vaxtila A.V.Salarnzada tarafindan tamamila

diizgiin vurgulanml~du: << ••• ~irvan dovlati movcud deyildir,

onun olmas1 bu dovlat ila birla~an arazida memarh~ ox~ar

inki~ah iic;iin kec;mi~da ~art idi>> [280, sah.125]. Fikirimizca, bela

bir Darband memarhq maktabi haqqmda yalmz onun haz1rk1

Canubi Da~stanm daghq vilayatlarinin memarhq tikililarinin

yaranmasmda rolunu miiayyan etdikda daru~maq miimkiindiir.

Darband memarhq maktabinin fardiliyi ayn-ayn memarhq

abidalarinin memarh~da daha parlaq ~akilda oziinii biiruza

69

Darbmd. Orta-qapz­nm qala darvazasz.

70

Orta-qap1 darvazas1 va regionun qon§U vilayatlarinin memarhgmda OX§ar motivlar.

BaJa. BaJada ~i~ahlar Sarayr knmpleksindan

Divanxanantn arxa hayatinin srratag.nm fr'!!f!!."!'!:ti

(ol9nalar mU.Uijindir).

Ahlat (Tiirkiya). Bayandur maqbarasinzn romondast.

Darband. Orta-qapz qala darvazastntn Olrnza cizgilari

(L. Bretanitskiya gara).

BaJa. if~aharda bazar meydanmm tagbandi.

BaJa. BaJada 5irva~ahlar Sarayz knmpleksindan

Divanxanantn romondast.

verir. ilk avval bu, onlar arasmda daha c;:ox ahamiyyat da~1yan

Qafqaz va Zaqafqaziyanm orta asr dovriina aid an boyii.k va an

qadimi miisalman dini tikililarindan biri olan Darband Ciima

mascidina aiddir.

Hacmi-faza strukturuna gora nadir olan bu binanm yaranma

manbayi ta qadimdan bari bir c;:ox tadqiqatc;:darm diqqatini calb

etmi~ va naticada iki ehtimal meydana galmi~dir. Birinci ehtimal

mascidin binasmm yenidan qurulmasrm avvallar burada mov­

cud olan bazilika mabadi ila alaqalanirdi, ikinci ehtimal isa onun

ilk ~asm1 miisalman dini tikili kimi nazarda tutur va erkan arab

mascid novii ila baglayirdl.

Yalruz yerli ahali arasmda xristian mabadinin yerinda miisal­

man mascidinin yenidan ~a edilmasi haqqmda yaydan ravayat

deyil [32, sah. 35, 143], hamc;:inin ilk dafa bu tikilinin pe~akar

~akilda yerina yetirilmi~ olc;:ma c;:ertyojlan ila tachiz edilan va ta­

mamhgma gora miifassal olan elmi tadqiqatlardan biri- Darband

Ciima mascidinin genetik koklarini onun haz1rk1 yerinda vaxh

ila yerla~an va oz qurulu~una gora Qafqaz Albaniyas1 va onunla Darbmd. Ciima mascidi.

71

Darband Ciima mascidinin memarhq manbalarina dair:

Darband. Cuma mascidi. Mascidin markazi hissasinin gunbazlari (joto N. Bliyevindir).

72

Darband. Cuma mascidi. interyer (joto N. Bliyevindir).

Darband. Cuma mascidi. Mascidin on tarafinin (jasadzmn) fraqmenti va mascidin hayatina giri~

lfoto mualli.findir).

Darband. Cuma mascidi. Mehrab (joto N. Bliyevindir).

Darband Ciima mascidinin va Canubi Qafqaztn bazilika mabadlarinin planlanntn qurulmastntn saciyyavi xiisusiyyatlarinin tahlili.

Darbandda Cuma mascidinin on gorunu~u va plant (S. Xan-Mahammadova gora).

Odzunda gunbazli bazilikantn plant (Ermanistan) (S. Mnasakanyan vaN. Stepanyana gora).

r- .. rt= LL:

L • .

•

• • •

Bolnisi sionunun plant (Gurcustan) (N. Canberzdzeya gora).

Qum bazilikasmm plant (Azarbaycan) (jraqmentar barpa muallifindir).

73

74

hamhiidud vilayatlarin analoji mabadlari ila ox~ar olan [37, sah.

159-162] xristian bazilikas1 ila alaqalandiran L.S.Bretanitskinin

i~i birinci versiyanm xeyrina 9x1~ edir. Qafqaz Albaniyasmm

tarixi vilayatina, onun sol sahil hissasina hasr edilmi~ i~inda

Qafqaz Albaniyasmm memarhg:m:m tadqiqat9s1 S.X.Haayeva

tamamila haqh olaraq bu fikri dastaklayir va qeyd edir ki: « ...

Azarbaycan arazisinda yaydm1~ miirakkab plana malik bazili­

ka va ya nefli kimi adlanan zal, markazi giinbazli mascidlardan

planla~d1rma xiisusiyyatlarina gora miizakira edilan bolganin

mascidlarina daha yaxm olan bazilika va ya nefli mascidlaridir.

Bu mascidlarin parlaq misah Azarbyacanda islamm yaydd1~ lap

avvalki dovrlarda xristian mabadlarinin yerinda yenidan in~a

edilmi~ ~amax1da va Darbanddaki mascidlar gostarila bilar>> [ 48,

sah.195]. Tadqiqatc;1 islam~iinas T.S.Saidbayevin fikirina gora isa

Darband V-VII asrlarda iimumiyyatla ~arqi Qafqazda xristianhq

markazlarindan biri olmu~dur [112, sah. 36].

~irvandan olan sanatkarlarm tasvirlarinin ahata etdiyi ara­

zinin olduqca geni~ olmas1 hamc;inin maraq do~. S.X.Haayeva

tarafindan adi c;akilan ~amaxidaki Ciima mascidi ila oz qurulu~una

gora analoji olan Solxatdaki mascid binas1drr (1314-cii il). Qeyd

edilan mascid binas1 << ••• c;atma taglar va iki tarafa mail ( qo~ac;ahh)

dam ila c;atmalarla birla~dirilmi~ lie; ciit sakkiz gii~ali asaslar ila

bazilikani» ta~kil edirdi. Orta asr Knm:m memarhq tadqiqat9s1

Q.A.Fyodorov-DaVIdov oz i~inda, orta asr Azarbaycan memar­

hgmm ad1 c;akilan mascidin va onunla birlikda ahanglik ta~kil

edan madrasa va tiirba binalarm:m memarh~na tasirinin ol­

masi haqq:mda fikir irali siiriir [127 , sah. 122]. Orta asr tiirk

mascidlarindan biri olan va nainki yalruz plaru, elaca da memar­

hq goriinii~iiniin saciyyavi cizgilarinin Zaqafqaziya bazilika for­

mah mabadlarina maxsus xiisusiyyatlari tafsir etmasi ila diqqati

calb edan Qazi Siileyman mascidi analoq kimi maraq ta~kil edir

[342].

Darband Ciima mascidinin planla~d1rma strukturunu Qaf­

qaz Albaniyas1 va onunla qon~u olan vilayatlarin bazilik rna-

badlari, xiisusila da Kumsk va Qazax bazilikalan, elaca da Bol­

nis Sionu ila miiqayisa edarkan bazan dovralayan qalereya ila

planda ii~ nefli bazilik mabadlarin olmas1 fakhru qeyd ehnak

laz1md1r. Bununla alaqadar olaraq, bu tikililar, ~arti olaraq <<on­

larm daxili fazasmm (makanm) ta~kili, memarhq kiitlalari va

konstruktiv hallarin tartib edilmasi prinsipi iizra» L.S.Bretanitski

tarafindan ~arqi Zaqafqaziya, Suriya va ~arqi Avropanm digar

analoji abidalari, elaca da Yaxm va Orta ~arqin adlan ~akilan

vilayatlarinin dayirmi formah mabadlar ila vahid <<roman>> iislu­

bu anlaYI~ma birla~dirilmi~dir [309, sah. 6].

Ham~inin natica olaraq Ciima mascidinin binasmm dafalarla

yenidan qurulmas1 va bOlgada Qafqazm bazilika formah ma­

badlar ila genetik alaqani oz kompozisiya strukturunda aks

etdiran miisalman dini tikililari s1rasmda tak olmamas1 ila bagh

[129, sah. 61-66] S.O.Xan-Mahammadov tarafindan gostarilan

fakt diqqata layiqdir. Bununla bagh, epiqrafik malumatlara is­

tinad edan (asaslanan) L.S.Bretanitska asasan 1368-1369-cu illar

dovrii arzinda da~d1c1 zalzaladan sonra bu mascid Bakl ~aha­

rindan olan memar Tacaddin tarafindan asash ~akilda yenidan

qurulmu~dur [37, sah. 160].

Bur ada ham~n onu da qeyd edak ki, R.M.Mahammadovun

ehtimahna gora bu tikili daha qadim asasa malik olmu~, daha

daqiq isa Mahammadov xristian mabadinin biitparastlik

mabadlari yerinda in~a edilmasini nazarda tuturdu [83, sah.52].

Bu baXImdan, ~irvan-Ab~eron dairasinin digar dini tikililarinin

bazi markazi zallan ila yana~1 Darband Ciima mascidinin marka­

zi zalmm formala~mas1 C.A.Qiyasinin fikrina gora oz ba~langicr­

ru od mabadlarindan gotiiran va arhq adlan ~akilan <<~aartag­

ko~k>> tipli mascidlar ila alaqali olmas1 he~ da az maraq kasb

ehnir [150].

Digar noqteyi-nazarinin tarafdarlan i~lar arasmda S.O.Xan­

Mahammadovun, yalruz Darband Ciima mascidinin memarhq

xiisusiyyatlarinin tam tahlili, onun ara~dmlmasma hasr edilmi~

siyahl ila deyil, ham~inin nov cahatdan onunla ox~ar olan bina-

75

76

larm, xii.susila da Kumux kandindaki mascidin memarhgmm

saciyyavi xii.susiyyati ila tachiz edilmi§ maqalasini qeyd edak

[296, sah. 202-220]. S.O.Xan-Mahammadov, onun tarafindan irali

sii.rii.lmii.§ farziyyanin dastaklanmasini sii.but edan dalillar qis­

minda bir net;a faktlar gostarir: Darband Cii.ma mascidinin plan­

la§dmlmasmm yeri galmi§kan xristian bazilikadan yenidan in§a

edilmi§ an-Nuri Mosul mascidinin plaru ila ox§arhg1 [197, sah.

37-38]; ilk arab-mii.hacirlar arasmda Mosuldan olan §axslarin ol­

masl, elaca da bu mascidin plarunm Zaqafqaziya xristian bazili­

kalanndan xeyli farqlanmasi va daha t;ox Suriya bazilikalarma

yaxm olmas1 faktlar [296, sah. 212, 216; 131, sah. 134].

Burada, plan ii.zra Darband Cii.ma mascidi ila OX§ar olan

f;'amax1dakl Cii.ma mascidinin mall§ayi haqqmda polemika ma­

raq ta§kil edir. S.O.Xan-Mahammadov kimi f;'.S.Fatullayev ar­

hq ad1 t;akilan f;'amax1 Cii.ma mascidina mii.nasibatda Darband

mascidinin arablar tarafindan in§a edilmasi ila bagh eyni fikira

malik idi. f;'.S.Fatullayev yaz1rd1: «Planda dii.zbucaqh, uzunlugu

47 metradak, eni taqriban 28 metr ta§kil edir, oz aralannda at;~q

oyuqlar ila alaqali ii.t; sarbast kvadrat bolmalara bolii.nmii.§ boyii.k

zala malikdir. Mascidinin bu cii.r planla§dmlmas1 asas etibarila

asaslan eyni dovrda qoyulan (VIII asr) Dama§qdaki Omeyad

mascidinin va Kordovadakl boyii.k mascidin geni§ §akilda tam­

nan arab planlanru mii.ayyan daracada xahrladm>. Bununla bela,

o, hamt;inin qeyd etrni§dir ki: <<Planm ii.mumi sxemi ii.zra f;'amax1

Cii.ma mascidina Darb and Cii.ma mascidi va Orta Asiyada Da&s­

tanda (Dag1standak1) Cii.ma mascidi (XIII asr) yaxlnla§lr» [124,

sah. 274].

Lakin f;'.S.Fatullayevdan farqli olaraq D.A.Axundov hesab

edirdi ki, f;'amax1dakl Cii.ma mascidi bOlganin analoji tikililari ila

yana§l yerli koklara malik idi. 6z ehtimahru novbati §akilda ifada

etmi§dir: « ... Tarafimizdan yenidan qurulmu§ iki boyii.k dini-icti­

mai bina antik dovrda Qabala §aharinin yanmda, bii.tov mabad

(ibadatxana) vilayatinin markazinin olmas1 ehtimal edilan bo­

yii.k dini kompleksin yerla§masina i§ara edir. Qabala ibadatxana

kompleksi eyni zamanda bir s1ra erkan xristian va mii.salman

mabadlarinin ilk asas1 olaraq daha qadim dovra aid Baba-darvi§

va San tapadaki oz hamqarda§ mabadlarini xahrlad1r. Bela ki,

naticada tadqiq edilmi§ mabadlar asasmda boyii.k qrup meydana

galmi§dir: ~amaXI §aharinda VIII asra aid ii.~ zaldan ibarat ge­

ni§ eyvan (bagh §ii§aband, veranda) ila Cii.ma mascidi va VIII

asrin analoji planla§duma ila olan mascidi. Har iki mascid ~ir­

van qrupu abidalarina maxsusdur va oz planla§dirma hallinda

unikaldu, ~ ibadatxana zalmm oz §axsi mahrab1 (mii.qaddas

tax~a - qadimi mikrodini ozaklarinin divar yan1 od mahrablar

genezisinin naticasi) vard1r.» [26, sah. 219-220].

Darbanddaki Cii.ma mascidinin arablar tarafindan in§a

edilmamasini R.M.Mahammadovun tamamila haqh olaraq

bildirdiyi fikir tasdiq edir: « ... arablari Da~standa tamsil edan

yegana qii.vva xazar va yerli ahalinin hii.cum etmasila bagh dai­

mi tahlii.ka alhnda ya§ayan Darbanddaki ikiminlik qarnizon ol­

mu§dur, ehtimala gora hamin qarnizonun hatta bela arablardan

ibarat deyildi.

Hamin dovrda bu §araitlarda arablar Da~stana madaniyyat

sahasinda har hans1 hall edici tasir gostara bilmazdilar. Bir s1ra

asrlar arzinda daglarda islam va arab tasirinin yayllmas1 zaif ba§

verirdi.» [82, sah.18]

Qafqazm dini tarixinin gorkamli balad~isi A.R.~IXseyidovun

Da~standa islamm yaranmas1 va yayllmasma hasr edilmi§ i§ini

ham~n qeyd edak [136]. Bu ham9nin L.S.Bretanitski tarafindan

da qeyd olunmu§dur. L.S.Bretanitski yaz1rd1: «BOlgada, xii.susila

da ~irvarun orta asr dovrii.na aid memarhq abidalarinda arab

madaniyyatinin birba§a tasirina kifayat qadar az tasadii.f edilir,

~ burada arab madaniyyatinin tasiri zangin ~ox asrli tarixa

malik xalqlann madaniyyati ila rastla§Ir va ozii.na maxsus §akilda

onunla assimilasiya edilir.» [190].

Bu faktlara asaslanaraq daha boyii.k aminlikla gii.man etmak

olar ki, Darband Cii.ma mascidi vaxh ila burada movcud olan

xristian bazilika mabadinin yenidan qurulmas1 ila in§a edilmi§-

77

78

dir, nati.cada, xiisusila XIV asrda hayata ke9rilmi~ boyiik yenidan

dayi~dirmalar zamaru onun barpa edilmasi prosesinda bina bugii­

niimiiza qadar qoruyub saxladtgt goriinii~iinii alrru~drr.

Yekun olaraq, Darbandin rus qo~unlan tarafindan i~gal edil­

masindan sonra onun ~ahar hayahndan bir fakt gostarak. XIX

asrda ~aharin mahalla mascidlarindan biri, uygun makarun ol­

mamasl sababindan xristi.an dini ayinlarin (marasimlarin) apanl­

masl iic;iin istifada edilmi~dir. Bundan sonra yerli ahali arasmda

buyer «kilsa-mascid>> va ya «mec;:et-tserkov>> kimi adlandmhrd1

[129, sah. 68-76].

8rablarin i~gal9 siyasati.nda va xiisusila Qafqaz va Dagtstan

arazisinda islamm yayllmasmda Darbandin hans1 rola malik ol­

masl malum idi. Darband markaz va ya R.M.Mahammadovun

yazdlgt kimi « ... ~imal-qarb Qafqazda miisalmanhgm on istehka­

rm (movqeyi)>> olmah idi [83, sah. 93-95]. Bu, A.R.~hxseyidovun

Dag1standa islamm yaranmas1 va yafllmasma hasr edilmi~ i~in­

da hamc;:inin qeyd edilirdi [136]. Bu baXImdan mascidlar ila ya­

na~l miisalmanlar iic;iin ruhani maktablari - madrasalarin in~as1

da boyiik rol oynam1~du.

Lakin, Darbanddaki kompleksda Ciima mascidindan ba~qa

orta asrlarda in~a edilmi~ va tayinahna gora analoji olan digar

ti.kili madrasa Dagtstanda qonmub saxlanmarm~d1r. Tikilinin

ananavi memarhgma c;:ox da diqqat ay1rmayaq, c;:iinki bu bina­

nm atrafh ara~dmlmas1 avval miizakira etdiyimiz Ciima mascidi

kimi daha erkan apanlrm~d1r, bu sababdan ti.kilinin yaranma

vaxhna aid masalani nazardan ke9rak.

Bu masala iizra iki ehti.mal movcuddur: birinci ehti.malda -

L.S.Bretanitski, M.X.Neymatovanm bildirdiyi fikira va abidanin

memarhq malumatlarma asaslanaraq madrasanin in~asrm XV

asra aid edir (tarixini miiayyan edir) va onun ~irvan-Ab~eron

karvansaralannm memarhg1 ila miiqayisa edirdi [37, sah. 262-

263], ikinci ehti.malda - S.O.Xan-Mahammadov hamasrlarin ya­

Zlh xahrlatmalan va bazi arxiv materiallan asasmda madrasanin

i~asrmn taqribi vaxhn1 XVIII-XIX asrlara aid edir, onun

fikrinca bu vaxta qadar mascid sarbast (azad) ya~ay1~ tikilisinda

yerla~irdi [294, sah. 128-136]. Eyni zamanda da madrasanin bina­

smm daha erkan in~a edildiyini inkar etmir [131, sah. 137-138].

Madrasanin XV asrda in~a edilmasi haqqmda hipoteza yalruz

avvallarda ifada edilmi~ farziyyalar ila deyil, onun in~a edilma

vaxh ila bagh xahrladdan yaz1 ila, hamc;inin miisalman ~arqin va

xiisusila da Azarbaycanm orta asr ~aharlarinda ~aharsalma qay­

dalarma asasan ~aharin asas mascidlarinin hayatlarinin olmas1

va onlarm qar~1smda bir qayda olaraq miiayyan daracaya qadar

ta~kil edilmi~ meydanm movcudlugu fakh ila mohkamlanir [37,

sah. 415; 113, sah. 97]. Orta asr Azarbaycanm ~ahar toramalarinin

faza (makan) ta~kili iisullarmm tasnifahnda bu ciir meydanlan

«miiayyan qaydalar tabe olmayan (qeyri-nizami)>> meydanlara

aid edirdi [330, sah. 12-13]. Burada S.O.Xan-Mahammadovun

maqalasinda gostarilan bazi arxiv materiallara, hamc;inin

da~dan in~a edilmi~ digar tikililardan karpicdan olan tagtavan

ila ortiilmasi ila farqlanan alb madrasa bolmalarinin konstruk­

tiv hallinin xiisusiyyatlarina nazar salaq. Darband ~aharinin,

xiisusila da Ciima mascidin yerla~diyi rayonunun 1720-1730-cu

illarda tartib edilmi~ planlanm tahlil edarak burada madrasanin

olmasm1 ehtimal edirdi [294, sah. 136].

S.O.Xan-Mahammadov madrasa binasmm sonrak1 in~asma

asaslanaraq qeyd etmi~dir ki, « ... c;atin ki, bu bina va Azarbaycan

memarhgmm orta asr tikililarinin yaxmh~ haqqmda dam~maga

asas olsun. Daha c;ox bu tikilinin analoqlanru digar miisalman

rayonlannda bu nov binalarm in~asl sahasinda axtarmaq lazlm­

dm> [294, sah. 136]. Lakin bu qeyd ila razda~maq olmaz.

Haqiqatan, na Qafqaz, na Zaqafqaziya va xiisusila da Azar­

baycanda daxili makanm ta~kili iizra Darband madrasasi ila ox~ar

tikililara rast galinmirdi, bu da yeri galmi~kan avvallar da qeyda

ahnm1~d1r [121, sah. 219; 290, sah.135-136]. Ancaq madrasanin

memarhgmm orta asr Azarbaycan memarhgmda analoqlarmm

olmamas1 diizgiin tasavviir edilmir. L.S.Bretanitskinin mad­

rasa va karvansaralar memarhq novlarinin genetik ox~arhg1

79

80

ila bagh avvallar da qeyd edilan mii§ahidasina asaslanmaq la­

z1md1r. Bu halda memarhq qurulu§U, hacm-faza halli va in§a

iisullan Darband madrasanin xiisusiyyatlarini <;ox xahrladan

f;'irvan-Ab§eron qrupuna aid bir sua karvansaralan miiqayisa

edak [113, sah. 63-72; 214, sah. 43-53]. Bak1 §ahari yaxmhgmda

Suraxaruda tikintisi uzun miiddat apanlan va naticada haz1rkl

gi:iriinii§ii aida edan Ata§gah kimi adlanan ata§parastlar ma­

badinin (XVIII asr) sonuncu ila ox§arhg1 vard1r [163, sah 45-

43]. Darband madrasasinin memarhgmm f;'irvanm formala§ma

xiisusiyyatlarini aynca tahlil edacayimiz va xanagah kimi adla­

nan bir s1ra mi:ihkamlandirilmi§ dini komplekslari ila miiayyan

OX§arh& izlanilir.

Hala vaxh ila L.S.Bretanitski va B.i.Veymam Azarbaycanm

XII asr - XIII asrin ba§lang1cr di:ivriina aid memarh& va incasa­

natinin inki§afml tahlil edarak yaz1rd1lar: << ••• Siyasi vaziyyatin

miirakkabliyi va garginliyi, <;ox vaxt ictimai (karvansaralar) va

dini (xanagah) binalarmm cizgilarini alava edarak miitlaq §akil­

da qala divarlanru di:ivralamak (<;akmak) va eyni zamanda da

mii§ahida qalalan kimi xidmat gi:istaran minaralar yaratmaqla

miidafia tikililarin in§asma sabab olurdular.» [191, sah.141]. Bu­

nunla bagh, mi:ihkamlandirilmi§ dini komplekslarin bu ni:ivii,

daha daqiq isa xaneqa analoji mi:ihkamlandirilmi§ dini xristian

komplekslari - Zaqafqaziya monashrlan ila alaqasi naticasinda

bizim tarafimizdan nazardan ke<;irilmi§dir [320].

Tarixan Azarbaycan va xiisusila da f;'irvan orta asrlarda

miixtalif sufizm axmlanrun geni§ §akilda yaydd1g1 yer olmu§­

dur. Bir s1ra tadqiqat<;dann fikrina gi:ira f;'irvan hatta sufizmin

Hindistandan Misira qadar yaydrm§ Xalvatiya axmm yaran­

dl& yer olmu§dur [75, sah. 304-305]. Bununla alaqadar olaraq

burada f;'irvall§ahlar hi:ikmdarlarmm faal dastayi ila bu di:ivrda

sufiyalann OX§ar monastrlan ucalddm1§d1r. Qeyd edilan di:ivrii

S.B.A§urbayli bela tasvir edir: << ••• Qeyd etmak laz1md1r ki, $ir­

van§ahlar bir s1ra xanagahlann f;'irvanda in§asma va bazadil­

masina bi:iyiik diqqat aymrddar: xiisusila, Pirsaqat <;aymdakl

Navaqi kandi yaxmhgmdaki xanagahlar, Bakl yaxmhgmda mii­

qaddas yer (ziyaratgah) Bibi-Heybat, ~amax1 yaxmh~nda Goy­

lar kandinda Pir Mardakan va d.» [24, sah. 164]. Ham~inin qeyd

etmak lazrmdu ki, bu tikililar s1rasma asash ~akilda Bakl buxta­

smda Bayll qalas1 kimi adlanan kompleksin qahqlan aid edilmi~­

dir [179; 37, sah. 82-87 ].

Azarbaycan va Da~stanm memarhgmm qar~1hqh alaqasi

noqteyi nazarindan Darbandin digar memarhq abidalarindan

Darband yaxmhgmdaki qadimi qabiristanda Tutu-bika tiirbasini

qeyd edak (XVIII asr) [129, sah. 88-90]. Ehtimal edilir ki, bu tiirba

Canubi Da~stan va Azarbaycanm bazi ~imali vilayatlarinin,

xiisusila Yuxan-Stal (Da~stan), Quba ~aharinda va Avaran, Bala

Qusar va d. kandlarda (Azarbaycan) dini memarhq abidalarinin

aydm ~akilda yerla~an qrupu ta~kil edan hacmi-faza qurulu~u

iizra onunla ox~ar olan hartarafli mascidlarin meydana galmasi

ii~ prototip kimi 9x1~ etmi~dir [130, sah. 150-151; 286].

Bu aspektda ~aharin yegana qonmub saxlanm1~, son daraca

zadalanmi~ va ~aharin yuxan hissasinda yerla~an mahalla Minar BaJa. Buxara /caroansarastntn i~

mascidina yaxm olan (birla~mi~) minara diqqata layiqdir [129, hayatinin fraqmenti.

81

Darbandda madrasanin memarhq xiisusiyyatlari va ~irvan memarhgtnda OX§ar cahatlari.

D<Jrb;mdda madras;min plant V<J on giiriinu~u (L. Bretanitskiya gora).

r-------------~---, . . I I

,_____ I

r ' I : . i :

i~ari~ah<Jrda (Bakz)

I . 3 I :

Cutrffi bazi karvansaralarzn planlarznzn qurulmasznzn saciyyavi xueyusiwatl<Jri: 1. I~m~aharda Xan karvansarasz; 2. Buxara karvansarasz; 3. Moltanz karvansarasz.

82

i~m~aharda (Bakz) Buxara karvansarasznzn hayat Jasadznzn fraqmenti.

Darb;mdda madrasanin Jasadznzn fraqmenti (joto muallifindir).

Baklda Buxara karvansarasmm hucrasinin fasad1

(iil~mafar muallifindir).

D<Jrbandda madrasanin hucrasinin Jasadz (L. Bretanitskiya gora).

sah. 68-76; 131, sah. 131,149]. Onun memarhq goriinii~ii, ~irvan­

Ab~eron memarhq-adabi dairasinin funksional cahatdan onunla

ox~ar olan abidalarinin biitiin saciyyavi cizgilarini oziinda aks

etdirmasi ila maraq yaradu va onu hazukl memarhq maktabinin

niimayandasi hesab etmak olar ki, bu da L.S.Bretanitski va

A.V.Salamzada tarafindan Azarbaycarun orta asr memarhq ba­

zak sahasinin memarlan va sanatkarlarma hasr edilmi~ i~larinda

ilk dafa qeyd olunmu~dur [148, sah. 20]. Sonradan S.O.Xan­

Mahammadov tarafindan haz1rk1 abida atrafh ~akilda ara~­

dmlml~, onun Ol~ma ~ertyojlan dare edilmi~ va avvallar L.S.Bre­

tanitski va A.V.Salamzada tarafindan soylanilan fikir oz tasdiqini

tapm1~du. Bu i~da minaranin in~asmm ehtimal edilan tarixinin

ham~inin- XIII-XIV asrlara [298, sah. 151-152] aid olmas1 tasdiq

olunmu~dur.

Darband minarasi Canubi Dajp.stanm dag aullan ila miiqa­

yisa edilarkan, S.O.Xan-Mahammadovun avvallar, dag aulla­

nrun tayinatma gora analoji olan tikililarinin formala~masma

orta asr Darbandin memarh~P-run tasirinin daracasi ila bagh sitat Darband. Tutu-bib

gatirilmi~ mii~ahidasinin qeyri-ixtiyari olaraq yada dii~masi ila maqbarasi.

83

Tutu-bika maqbarasi va yax1nhqdak1 arazilarda dini tikililarin formala§masinda onun rolu.

Darband. Tutu-bika maqbarasi.

0. o----- -

. . . .

Yasab kandindaki mascidin plant (Azarbaycan),

($. Fatullayeva gi:ira).

Yuxan-Stal kandindaki mascidin plant

(Dagzstan), (S. Xan­Maliammadava gi:ira).

Yuxarz-Stal aulunda mascid (Dagzstan).

84

Bala Qusar kandinda mascid (Azarbaycan), (joto muallifindir).

Quba ~aharindaki mascidin plant (Azarbaycan),

($. Fatullayeva gi:ira).

Darbandda Tutu-bika maqbarasinin plant

(S. Xan-Mahammadova gi:ira).

Avaran kandinda mascid (Azarbaycan), (joto N.Bliyevindir).

maraga sabab olur. Minar mascidin minarasinin Daj9starun uzaq

vilayatlarinin daghq aullar ila miiqayisasi, daghq arazilardan

alan sanatkarlarm dini tikililarinin hazukl memarhq noviinii

asas kimi gotiirarak, yeni nov minaralarin miixtalif ciir tafsir

edilmasi va yarad1hnas1 ila bagh fakh qeyd etmaya imkan verir.

Eyni zamanda, Daj9stanm yiiksak daghq, xiisusan da oz

memarh~a gora aydm goza ~arpan «Aqul>> aullarma [225,

sah.14, 35] nazar salarkan S.O.Xan-Mahammadovun << ••• Aqul

minaralar noviiniin qorunub saxlanml~ Azarbaycan minaralari

arasmda birba~a analoqlanrun olmamasi>> ila bagh farziyyasinda

~iibhalanmaya imkan verak [298, sah. 156]. Xiisusila da, haz1rda

malum alan tikililarin birini - Azarbaycanm Quba rayonunun

Nyuqedi-1 kandindaki minarani misal olaraq gostararak, yalruz

onun aqul arazilarinin tayinahna gora ox~ar alan tikililarinin

memarhg1 ila a~kar ox~arh~ deyil, elaca da Azarbaycan va Da­

j9stan arasmdakl miixtalif nov, xiisusila da XIX asrda memarhq

alaqalarinin miiayyan aktivla~masini qeyd etmak alar.

XIX asrin Azarbaycan va Da~tanm minaralarinin memarh­

~da qar~lhqh alaqasini nazardan ke9rarkan, fikrimizca, S.O.Xan­

Mahammadovun << ••• XVI-XIX asrlara aid Azarbaycan minaralari

formasma gora sadala~d~ yuxan hissaya malik idilar - ikipil­

lali kompozisiya avazina (stalaktitlar ila saxlanlian eyvan va qala~a)

minara govdasi ki9k siihmlarda qiinbaz ila tamamlarurru. Mued­

zin eyvanda yox, mahz minaranin daxilinda harakat edirdi.>> kimi

millahizasi ila razli~maq ohnaz. Soma S.O.Xan-Mahammadov

qeyd etmi~dir ki, << ••• ~irvanda XIV asrdan soma ~a e~ h~

bir minara qonmub saxlanmam1~drr. Buna gora ~irvan memarh­

~ aqul minarasinin formala~masma na daracada tasir etmasi

ila bagh masala a9q qalrr.>> [298, sah. 157]. Dogrudur, S.O.Xan-Ma­

hammadov somakl ara~d!nnasmda Canubi Daj9stan va Azarbay­

can minaralarinin yaxm ohnas1 ila bagh razli~rr [299, sah. 120].

~irvanda XIX asrin ikinci yansmdan ba~layaraq avvallar

burada movcud alan minara noviiniin yenidan yaranmasl va

galacakda ~af etmasi fakhru avvalca qeyd edak. Bu ciir ti-

85

Rutul qrupuna aid olan minaralar.

Xryuq aulunda minara (Dagzstan), (jato miialli.findir).

Rutul aulunda minara (Dagzstan), (jato miialli.findir ).

$inaz aulunda minara (Dagzstan), (jato miialli.findir).

Dagtstantn Daghq arazilarinda olan bazi minaralarinin yaranmas1n1n tahlili.

Eksplikasiya: 1 - Baktda Stmq-qala minarasi; 2 - Baktda Cuma mascidinin minarasi; 3 - Darbandda Minar mascidinin minarasi; 4 - Fiy aulunda minara; 5 - Culi aulunda minara; 6 - Rutul aulunda minara; 7 - Xryuk aulunda minara; 8- Horec aulunda mudafia qullasi (sxem muallifindir).

86

kililar arasmda SalyandakJ. Ciima mascidi (1867-ci il), Bakuun

<<i~ari~ahar>> qalasmdakJ. Baylar mascidinin minarasi (1880-ci il),

BakJ. yaxmhgmdakt Hi:ivsan kandinda mascidin minarasi (1890-cl

il), Nardaran Ciima mascidinin minarasini (1899-cu il) va d. qeyd

edak.

Aqul minaralarini ~irvarun minaralari ila miiqayisa edarkan

ilk baXl~dan haqiqatan da demak olar ki, xarici gi:iriinii~da ox~ar­

hq olduqca ~artidir: aqul minaralari qala ba~hqlan ( «Kube») daha

miirakkab ~aklina malikdir, eyvan alb hissanin dekoru ba~qa ciir

ta~kil edilmi~dir va xiisusi kub formah postament tamamila mi:iv­

cud deyil. Bununla bela, ham~inin hi:irma (tikinti, diizma) iisul­

lanndakJ. farqlari qeyd etmak laz1md1r. Aqul minaralarinda bu,

kobud ~akilda i~lanmi~ da~lardan hayata ke~irilrni~dir va daha

sadadir. Bundan alava, nazardan ke~irilan aqul minaralarinda

onlan ~irvan qrupuna aid minaralar ila yaXlnla~d1ran cigzilari

da qeyd etmak olar. Xiisusan, bu, onlann «kube» qala~asmdan

va dekorativ hissa (bel) ila saxlarulan «~arafa» eyvanmdan ibarat

olan ikipillali kompozisiya hallinin yax1nl1g1, konstruktiv qu­

rulu~un birliyi - gi:ivdada yerla~an spiral formah da~dan olan

pillakand1r va nahayat ki, S.O.Xan-Mahammadov ehtimal etdiyi

kirni bu birlik « .. .ilk avval, in~anm pe~akar saviyyasinda i:iziinii

gi:istarmi~dir» [298, sah. 156, 164].

Dagtstanm digar vilayatlarinda da aqul minaralarila mii­

qayisada i:iz memarhgtna gi:ira ~irvan minaralarina daha yaxm

olan rninaralar vard1r. Onlar arasmda Tabasaran kandinda Culi,

Rutul kandinda ixrek, Avr kandinda Tlox minaralarinin adlarm1

~akmak olar [298, sah.163-164]. Biitiin bunlar, Dagtstanm yiiksak

daghq aullannm bir s1ra rninaralarinin memarhq gi:iriinii~iiniin,

onlann konstruktiv hallari va kompozisiya xiisusiyyatlarinin

asasmda lava ideyalan va onlann ~irvan analoqlarmm saciyyavi

cizgilarinin qoyuldugunu ehtimal etmaya asas verir.

Canubi Dag1starun daghq aullarmm minaralarinin iimumi­

likda memarhgtm xarakteriza edarkan, gi:iriinii~larinda onla­

nn yaranma manbalarini miiayyan daraca taxmin etmaya im-

87

~irvan minaralari va dagl1q Dag1stamn OX§ar tikililarinin ta§akkiil tapmasmda onlarm rolu.

Memarhq simasmm saciyyavi cahatlari. ~irvan qrupunun minaralari.

Balczda CurmJ mascidinin minarasi. Baktda Smzq-qala minarasi. Balczda ~ah mascidinin minarasi.

88

Darbmdda Minarmascidin minarasi.

Bakt yaxml~&!nda §zx ~dinda masczdin mmarasz.

Pirsaat ((ayz uzarinda xanagahm minarasi (Azarbaycan).

kan veran arxaiklik cizgilarinin kifayat qadar aydm ~akilda

ifada edilmasi ila diqqata layiq olan tikililar qrupuna nazar sa­

laq. Xii.susan, avvallarda edildiyi kimi [235, sah. 136], onlann

mii.dafia tikililari ila genetik alaqasi haqqmda hipoteza qo~ulaq,

mii.salman ~arqinin digar vilayatlarinda rast galinan haldu [199,

sah. 71; 22, sah. 45]. Lakin Dagtstanda bii.tiin Qafqaz va Zaqafqa­

ziyada oldugu kirni bu, ozii.nii. daha qabanq ~akilda bii.ruza verir­

di va M.i.Candiyeri va i.i.Lejava tarafindan qeyd olundugu kimi

yalruz ona gora yox ki, << ... bii.tiin Qafqaz dag silsilasi ii.zra memo­

rial va dini tikililar mohkamlandirilmi~ ya~ayl~ komplekslarinda

tatbiq edilan formalar va texniki ii.sullan takrar edirdilar>> [61,

sah.111]. Dagtstanda isa, bazi minaralarda bu yerlarin mii.dafia

tikililarina maxsus olan cizgilar oz aksini taprru~d1r. Masalan,

Aqul va Rutul minaralarinda hii.ndii.r ~akilda yerla~dirilmi~ gi-

ri~ vardu, bura yalmz yaxmhqda yerla~an mascidin dammdan

soykama nardivan vasitasila daxil olmaq olarru. Elaca da bir

(,;OX Rutul minaralarinin (Xryuq, Rutul va ~inaz aullan) digar

saciyyavi xii.susiyyatlarini qeyd edak. Bu minaralarda mii.dafia

j';rri§ah;rrda Cuma mascidinin minarasi (BaJa, Az;rrbaycan).

tikililarinin xarici gorii.nii.~ii.nii.n yenidan i~lanrni~ ozii.na maxsus j~ah;rrda "Stmq­qala" minarasi (Ba/a,

cizgilari qorunub saxlanrru~d1r - kvadrat formasma yaxmla~an A=baycan).

MA8MA81> 79. .Q.MtyMa ~~~~~T" • ._ &aK)" " •0\A"' "" .,.acr. ropQAA..

89

Darb;mdda Minar mascidin minar.JSi (Dag,stan, Rusiya).

iprl§ah3rda ~irvat!§ahlar Sarayt kompleksinin ~ah mascidinin minar<l5i (Bakz, A=baycnn).

90

diizbucaqh plaru, divarlann xeyli qalm olmas1, <<~arafa>> eyvaru­

ru saxlayan va xarican ma~ikullar hissasi ila c;ox ox~ar olan de­

korativ karniz va d. Xryuq aulunun minarasinda isa oz arala­

rmda soykama nardivan vasitasila birla~an martabalarin daxili

qurulu~u doyii~ qalalarmm qurlu~unu xahrlad1r. Yiiksak daghq

aullarmm minaralarinin c;ox vaxt mii~ahida mantaqasinin, bazan

isa miidafia tikili~inin funksiyalarm1 yerina yetirmalarini qeyd

etmak laz1md1r [298, sah. 151, 164].

Hamc;inin oz xarici goriinii~ii va daxili makanm ta~kili iizra

minaralar ila ox~ar olan, lakin adatan minaralarin in~a edildi­

yi kimi aullann markazinda, mascidlarin yanmda deyil, mahz

kandin kanannda yerla~an tikililar diqqata layiqdirlar. Tayinatlan

S.O.Xan-Mahammadov tarafindan tamamila asaslandmlm1~

~akilda gozatc;i qalalar kimi miiayyan edilan bu tikililar iic;iin mi­

sal olaraq Nyutyuq, Kuraq va Xiv aullanndakl qalalann qahqlan­

nm adlanru c;akmak olar [30, sah.150; 295, sah. 157; 297, sah. 163].

Miidafia tikililari asasmda Orta asr Azarbaycan va Dagis­

tanm memarhq alaqalarini nazardan kec;irarkan qeyd etmak

Darbandin memarhq abidalari va Dag1stamn dagbq arazilarinin memarhgmm formala~masmda onlarm rolu.

D:n-b:md. Nann­qala qalasz. ~aiklr !Stehlalmlannm fraqmenti ifoto muallifindzr).

D:n-b:md. ~ah:n'in panoramz (foto N. Bliyevindir).

D:n-b:md. Nann-qala qalas_z. paJ.a?_nn umumz gorunu§u (foto N. Bliyevindir).

92

laztmdtr ki, bu ciir alaqalar yalruz orta asr $arqin Darband qa­

lasl kimi [129, sah. 56-58; 292, sah. 129] mohta§am istehkam ti­

kili§inin ayn-ayn hissalar va elementlarinda deyil, ham9-nin bu

vaxtadak taassiif ki, kifayat qadar oyranilmami§ bu yerlarin dag

va diizanlik vilayatlarinin miixtalif qala tikililarinin memarhq

goriinii§iinda da oz aksini tapm1§d1r.

8dabiyyatda doyii§ va ya miidafia qalalan adlandmlan

bu qalalar burda movcud alan ev-qalalardan bir sua saciyyavi

cizgilar ila farqlanirdilar, ilk avval, onlar daimi ya§ayt§ yeri kimi

xidmat gostannirdilar, yalruz q1sa miiddatli miidafia ( q1sa zaman

arzinda miidafia olurunaq) va mii§ahida aparmaq, dii§manin

peyda oldugu halda siqnal vermak iic;iin nazarda tutulmu§dur.

Miidafia tikilinin bu va digar novii Qafqaz va Zaqafqaziya, ham­

(,;inin Azarbaycan va Dag1starun daghq vilayatlarinin tayfa-qabila

va feodal birla§malarinda movcud olan spesifik sosial-siyasi,

iqtisadi, mai§at va digar §araitlar naticasinda amala galmi§dir.

Bu birla§malarda, onlarm nisbi izolyasiyas1, istar camiyyatlar

daxilinda, istarsa da qon§ular ila daimi daxili toqqu§malan,

dii§man~ilik ila bu ciir tikililarin in§a edilmasina olan ehtiyac

tabiidir.

Bu ciir tikililar, bir qayda olaraq, qohum va sosial diiyiinlar

ila birla§mi§ miiayyan qrup insanlar tarafindan in§a edilirdi va

arazinin strateji vacib noqtalarinda yerla§irdilar. Bela ki, masalan

Azarbaycanda onlar azd camiyyatlar - camaata, Dag1standa isa

toxumam qabilasina (naslina) maxsus idilar [100; 113, sah. 160;

295, sah. 151-152; 162, sah. 100-103].

Azarbaycan va Dag1starun daghq vilayatlarinin bu nov doyii§

qalalan bir qayda olaraq asash farqlara malik deyildirlar. Onlar

bir-birindan yalruz bazi cizgilari ila, xiisusan da 61¢lari, propor­

siyasi, qurulu§U va qala bacasmm sayma va d. farqlanirdilar. Bu

farqlari boyiik ehtimala gora, yerli memarhq istiqamatlarinin

fardiliyi, memarhq-tikinti xiisusiyyatlari va ananalari ila izah

etmak olar. Adatan bu, kobud i§lamni§ va ya <<quru», ~ox vaxt isa

gildan va ya ahangli mahlulda haz1rlanm1§ da§lardan diiziilmii§

boyiik divarlar ila kvadrat formah va ya bu formaya yaxm (uy­

gun) tikililar idi. Tikililar agacdan va ya da§dan haz1rlamni§ tagh

ortiilmalar ila aralarmda boliirunii§ dord-be§ yarusdan ibarat idi

va martabalar arasmdakl ortmalarda a~1lm1§ lyuklar vasitasila

alaqalari vard1r. Lyuklara soykama nardivan vasitasila daxil

olmaq olard1. Onlara giri§ torpaq saviyyasinda va ya ~ox vaxt

daha hiindiirliikda yerla§irdi va bu zaman qalaya ya soykama

nardivan, ya da qon§U evin dammdan salman ( qurulan) korpii

vasitasila daxil olmaq olard1. Korpii y1ii;l§dmla (toplanlla) bilan

olurdu. Qalalar uzaq masafaya qadar kanara ~1xanlm1§ ma§i-

93

Qafqaz xalqlanntn miidafia tikililarinin memarhgtnda alaqalara dair.

. Qax rayonunun Ilisu k<JnaindiJ qiilliJ

(AziJrbaycan).

Prizma§akilli qiillalar.

Svanetiyada U~uli k<JndindiJ qiilliJ (Giirciistan).

Zaqatala rayonunun Kateh k<JndzndiJ qiilliJ

(AziJrbaycan).

Kuba aulunda qiilliJ (Dagzstan) .

Zaqatala rayonunun Car kiJndindiJ <;ingiz-qala qiilliJsinin fasadt ViJ k<Jsimi (L. Bretanitski ViJ b. goriJ).

Horec aulunda (Dagzstan) qiilliJnin fasadt ViJ k<Jsimi, (5. Xan-MiJhiJmmiJdova goriJ).

94

kullann oziina maxsus tac1 ila tamamlamrd1 va iki tarafa mail

olan (qo~a~ahh) dam ila ortiiliirdii. Bu ciir qalalarm miidafiasi

istar qala bacas1, istarsa da onun yuxandakl meydan~asmdan

apanhrd1 [181, sah. 111-119; 295, sah. 153]. L.Q.Mamikonovun

miiayyan etdiyina gora iimumilikda bu nov qalalan memarhq

kompozisiya vasitalari ila aida edilmi~ funksional, konstruktiv

va badii-ideya hallarin tam birliyi farqlandirirdi [322].

~arti olaraq <<prizmatik>> kimi adlanan bu nov doyii~ qalala­

n oz memarhq xiisusiyyatlarina gora Azarbaycanda Zaqatala­

Balakan zonasmda Car, Qatex, A~ai9 va Yuxan <;ardaxlar,

Kabaloba kandlarindaki qisman qorunub saxlanm1~ qalalar, Qax

rayonunda ilisu kandinda Sumuq-qalas1, Qazax rayonu Yuxan

8skipara kandindaki qala [181 ], Dai9standa isa ~imxyur, Ka­

xib, Qaor, Qalxen kandlarindaki va d. [29; 295, sah. 153, 156]

qalalar ila tamsil olunmu~dur. Qafqaz va Zaqafqaziyamn digar

vilayatlarinin tayinatma gora analoji olan tikililar arasmda bu

qalalar boyiik ehtimala gora oz saciyyavi xiisusiyyatlari ila Giir­

ciistanm daghq vilayatlarindan biri Svanetiyanm doyii~ qalalan

ila daha uygun galirlar [62, sah. 60, 72] .

Yekun vuraraq onu bildirak ki, tarafimizdan <<prizmatik>>

kimi adlandmlan va miizakira edilan bu nov miidafia tikililari

avvallar da qeyd edildiyi kimi Azarbaycan, Dai9stan va Giirciis­

tanm daghq rayonlarmda har hans1 xiisusi farqlar olmadan ya­

yllmi~dlr ki, bu da burada movcud olan ox~ar spesifik ~araitlarin

naticasi idi [181, sah. 118-119; 62, sah. 11, 14-15]. Qafqaz va Za­

qafqaziyanm digar vilayatlarinda ox~ar ~araitlarin olmasma

baxmayaraq burada <<prizmatik>> qallann digar novlari yayd­

rm~dlr. Onlar arasmda <;e~enistan, inqu~etiya, ~imali Osetiya

va Kabardino-Balkariya arazisinda [54; 78, sah. 63-79; 72, sah.

25-26;79; 91 ], ham9nin ~imali Giirciistanm daghq vilayatlarinda

daha ~ox yaydm1~ qalalan qeyd edak [61; 62, sah. 60-72]. Bu

nov qalalar avval miizakira etdiyimiz qalalardan siluetlarinin

daha incala~dirilmasi, iki tarafa mail olan (qo~a~ahh) deyil, ~ox

pillali dord tarafa mail olan dam ortiiyii ila tamamlanmasl ila

95

96

farqlanirdilar. Bu qalalarda ma~ikullar yox idi va mii.dafia istar

qala bacas1, istarsa da xii.susi 9-xmh-eyvanlardan va d. hayata

ke~irilirdi.

Qafqaz va Zaqafqaziyanm qala tikililarinin memarhguu tahlil

edarkan Ab~eron yanmadasmm mii.dafia tikililarinin memarhj9

ii.zarinda xii.susila dayanaq. Burada movcud alan (yerla~an) qa­

lalar bu yerlarin feodal hokmdarlarmm qalalan idilar, bu yaxm

zamanlara qadar Yaxm va Orta ~arq bolgasinin mii.dafia me­

marhj9nda bir nov nadir hesab edilirdilar. Bu memarhq novii.,

boyii.k ehtimala gora oz ba~lanj9crm Bakldak1 ma~hur QIZ qa­

lasrmn memarhgmdan gotii.rarak, yalruz yanmadanm arazisi ila

mahdudla~araq yayllmwdu, har~and ki, daha geni~ arazini ahata

etmasi ehtimal edilir. Bu nov qalalann qahqlan Ab~erondan ~i­

mala dogru Saadan kandi yaxmhj9nda a~kar edilmi~dir [250,

sah. 47; 121, sah. 122-123].

Ermanistarun bazi tikililarinda, xii.susila da Tiqnis va Maqa­

saberd qalasmda, elaca da <;exiya va Fransarun bazi qalalarmda

[37, sah. 77] analoji cizgilarin (xii.susiyyatlarin) olmas1 ehtimal

edilirdi. Eyni zamanda da, novlii.lii.k cahatdan yaxm alan mii.dafia

tikililarin yayllma sahasi haqqmda masala Ab~eronun qon~u va

yaxmhqda yerla~an vilayatlarinda hall edilmami~ qahru~du.

Nazariniza ~atd1rmaq laz1md1r ki, son illarda Gii.rcii.stan va

Dag1starun mii.dafia memarhq abidalarinin mii.zakira edildiyi

ara~d1rma materiallan asasmda, onlann arazisinda vaxtila Ab~e­

ron qalalannm ozii.namaxsus ox~arlannm (paralellari) movcud­

lugu va qisman qorunub saxlanmas1 ila bagh fikir soylamak alar.

Bu masalaya daha atrafh ~akilda nazar yetirak.

Bazi Ab~eron mii.dafia tikililarinin ol~a ~ertyojlan va onla­

rm yanmadada yerla~masinin atrafh karh ila tachiz edilmi~ daha

geni~ ~akilda yoxlanllmas1, Ab~eronun bii.tiin mii.dafia tikililarini

birla~diran strateji cahatdan dii.~ii.nii.lmii.~ sistem haqqmda [140,

sah. 25-27] hipotezan1 irali sii.ran i.P.~ebhkin tarafindan hayata

ke¢rilmi~dir. Bu abidalari Ab~eronun mii.dafia tikililarinin

yaranma va inki~ah manbayini mii.ayyan edan Y.A.Paxomov

tadqiq etmi~ va onlan zamanm sosial-siyasi ~araitlarinin tahlili

ila asasland1rm1~drr [250, sah. 42-75]. SonradanAb~eron miidafia

tikililarinin asas novlarinin tafsilatl1 memarhq yoxlarulma­

Sl L.Q.Mamikonov tarafindan apanlm1~d1r va onlarm barpa

edilmasi prinsiplari i~lanib hazrrlanrm~drr [226, sah. 47-56; 227,

sah. 135-142]. Bu abidalarin oyranilmasinin novbati marhalasi,

orta asr Azarbaycan memarh~nm yaranmas1 va inki~afmm

iimumi prosesinda va digar yerlarin tayinatma gora analoji olan

tikililari arasmda bu qalalann tutduqlan movqeyi miiayyan

edan sonrak1 iimumila~dirici i~lar olmu~dur [121, sah. 57-65, 121-

127; 37, sah. 74-82, 144-151].

~irvan-Ab~eron memarhq dairasinin digar tikililari kimi asash

suratda ~lanmi~ d~- ahangda~mdan yiiksak ustahqla ~a edilan

va da~ divar ila hasarlanrm~ kic;ik qapah hayatin ortasmda yerla~an

bu qalalan onlarm formal~masmm birinci marhalasinda, qalanm

miidafiasi ii\;iin biitiin vasaitlarinin asasan camlandiyi meydaru sax­

layan ma~ikullarm tao ila miikafatlandmlml~ miiayyan daracada

miikammal, iic; yaruslu silindrik haem ta~kil edirdi. Giiniimiiza

qadar bu nov Ab~ron miidafia tikililarinin qorunub saxl~

yegana erkan niimayandasi tarafimizdan ~arti olaraq <<silindrik>>

qalalar s1rasma daxil edilan dayirmi Mardakan qalas1drr [140, sah.

15-18; 213, sah. 72-74; 121, sah. 59-62, 37, sah. 77-78].

Galacakda, yar1madarun sosial-iqtisadi inki~afmm xiisusiy­

yatlari ila alaqadar olaraq bu nov tikililarin, xarican daha giiclii,

kiinclarda dord riibliik silindrik hacmlar ila yeni varianh mey­

dana galir. Bu qalalarda daxili haem va yaruslann say1 arhm~d1r,

ortiiklarin xarakteri va i~a i~larinin keyfiyyati dayi~mi~, xarici

miidafia sistemi va daxili hayatin ta~kili galacakda inki~af etdi­

rilmi~dir. Bu nov tikililar ii\;iin misal kimi Mardakan va Rama­

m kandlarindaki qalalar va ~aqan kandindaki qalanm qal1qlan

(XIV asr) gostarila bilar [288, sah. 81-83; 196, sah. 47-52; 121, sah.

126-127; 39, sah. 147-150].

Lakin bu qalalann memarhq noviiniin bir varianhndan digar

varianhna kec;id ani olmam1~, mahz marhalali ~akilda ba~ ver-

97

Silindr§akilli qiillalar. Memarhq simastntn saciyyavi cahatlari.

Kuli aulunda qiilla (Dagtstan).

Ptsa kandinda qiilla (Giirciistan).

98

hsari aulunda qiilla (Dagtstan), lfoto miiallifindir).

Aqadeti kandinda qiilla (Giirciistan).

Nardaran kandinda qiilla (Azarba:ycan).

Mardakan kandinda qiilla (Azarbaycan).

Kemereti kandinda qiilla (Giirciistan).

mi§dir. Bela tikililarin ke~id noviiniin misah kimi iimumilikda

salafinin memarhq prinsiplarinin qorunub srudandigt, lakin

onun yaradiCISI Mahmud ibn Sadanm fardiliyi ila izah edila bi­

lan ki~ik konstruktiv va dekorativ dayi§ikliklarin arhq goriindii­

yii Nardaran qalas1 ~IXI§ eda bilar (1301-ci il) [159, sah. 78-81; 121,

sah. 123-126; 37, sah. 147],

~arti olaraq tarafimizdan «Silindrik>> nov qalalar adlandmlan

bazi tikililardan biri Dagtstan arazisinda qorunub saxlanmi§, bu

vaxta qadar az tanman itsari kandindaki qalad1r.

Bu qala oz xarici goriinii§ii ila avvallar adlan ~akilan Mar­

dakan va Nardaran donjonlarma daha ~ox uygundur. Qalanm

memarhgtnda onun Ab§eron analoqlanrun aydm §akilda ifada

edilmi§ saciyyavi cizgilari oz aksini taprm§dir.

Arhq qeyd edildiyi kimi, itsari kandindaki qala haqqmda son

zamanlara qadar asash malumatlar azhq ta§kil etmi§dir. 8sasan

onlar kasik-kasik, bir-birina zidd va bazan bir-birini inkar edan

malumatlar ila mahdudla§Irdi. A.F.Qold§teynin, tikilinin iimumi

goriinii§ii va ayn-ayn memarhq detallannm natura (a9q havada

~akilan) foto ~akilisi, ham~inin planm sxematik ol~masi ila tachiz

edilmi§ i§inda daha atrafh tasvir edilmi§dir [53, sah. 10-11].

itsari qalasmm tarixinin miiayyan edilmasi va onun tayinah

ila bagh masala iizra bu giina qadar vahid fikir yoxdur. Bela ki,

qalanm in§asmm tarixi R.<;.Mahammadov tarafindan XII asr,

A.F.Qold§teyn tarafindan isa XV-XVI asrlara aid edilirdi (miiayyan

edilirdi) [84, sah. 106-107; 53, sah. 10-11]. Qalanm tarixinin ikin­

ci miiayyan edilmasi (qoyulmas1) darqilar haqqmda maqalanin

miialliflar qrupu tarafindan tarix qoyulmas1 ila uygun galir [207,

sah. 485]. Bu, bizim ii~ daha real goriiniir, ~ itsari qalasi­

nm memarhgtnda ~irvan-Ab§eron memarhq maktabinin miidafia

tikililarinin tasirinin alamatlari va saciyyavi xiisusiyyatlari daha

aydm §akilda hiss edilir. Malum oldugu kimi XV-XVI asrlarda

tarixi arazisinda itsari kandinin yerla§diyi Kaytaqanm ~irvan

ila madaniyyat, elaca da memarhq alaqalari prosesi an yiiksak

daracada inki§af etmakda idi [84, sah. 129,132, 136].

99

M<1rdakan kmdinda mudafia qullasi (Azdrbaycan).

100

Arhq qeyd edildiyi kimi, itsari qalasmm xarici goriinii~ii­

niin alamatlari (cizgilari) onu Mardakan va Nardaran qalalan­

m donjonlar ila yaxmla~dmr, lakin onlar arasmda farqlar mov­

cuddur. itsari qalas1 daha kobud (qabanq) h6rgiiya malikdir,

r,;iinki h6rgii daha kobud (qabanq) ~akilda i~lanmi~ da~lardan

diizillmii~diir, qala bacas1 ba~qa ciir yerla~irlar va saylan daha

~;oxdur, daha somakl dovra aid agacdan olan martabalar aras1

ortiiklar tatbiq edilmi~dir va d. Biitiin qeyd edilanlar, qalam,

Ab~eronun miidafia tikililarinin gozat¢ kimi adlanan va i~a­

srm Y.A.Paxomov va A.V.Salamzadanin XVI asra aid etdiklari

[250, sah.50-52, 59-61; 113, sah. 85] daha somakl variantlan ila

miiqayisa etmaya imkan verir. Bu nov qalalar bir vaxtlar Ab~eron

yanmadasmm yiiksak, strateji cahatdan alveri~li noqtalarinda,

xiisusila ~iivalan, Balacari, Bilgah va digar yerlarda in~a edilirdi.

Onlann saciyyavi xiisusiyyati avvallar qeyd edilmi~ Mardakan

va Nardaran kandlarindaki «silindrik» qalalar ila genetik yaxm­

hgtdlr, lakin daha az i~lanmi~ hOrgii, da~ bloklarmm saliqasiz

i~lanmasi, bazi yerlarda (hissalarda) «cmaq~akilli nax1~>> forma­

smda diiziilii~ii, da~ tagtavanlan avaz edan agacdan hazulan­

ml~ martabalar aras1 ortiiklar va d. farqlanirdilar [250]. Biitiin

gostarilan farqlar sadalanmadan goriindiiyii kimi itsari qala­

smda da vard1r ki, bu da oz Ab~eron analoqlan kimi qalanm

tayinatma gora gozab;;i olmasrm ehtimal etmaya asas verir. itsari

qalasmm yerla~masi ham9nin bu ciir fikri soylamak iic;iin asas

verir. itsari qalas1 Ab~eron gozatc;i qalalan kimi qabila qalala­

nndan farqli olaraq kandin markazinda deyil, mahz kanarmda

yerla~irdi. Bir s1ra alimlar ehtimal edirdilar ki, qalarun digar i~:g:lu,.Y=,nlzgznda mu....., ~ qtilbsz

darqi qalalan kimi kandin kanannda yerla~masi darqilarin so- (Dagzstan, Rusiya).

101

102

sial qurulu~unun oziina maxsus xiisusiyyatinin naticasidir [50,

sah.106].

Tayinahna gora ox~ar memarhq novlarinin miixtalifliyinda

itsari qalas1, prinsip etibarila ox~ar olan, lakin Kuli va Kuba­

~i kandlarinda qorunub saxlanmam1~ digar darqi qalalan ila

birlikda, miidafia memarhq abidalarinin ~irvan-Ab~eron me­

marhq dairasinin analoji tikililari ila alaqadar sarbast qrupunu

ta~kil edirlar. Nyutyuq, Kotsebu kandlarindaki gozat~i qala­

lar va digarlarindan onlar bir s1ra saciyyavi cizgilari ila, mahz:

asasmm ahamiyyatli daracada boyiik diametra malik olmas1, oz

daxili strukturu - Nyutyuq kandindaki qalanm va onunla ox­

~ar olan qala govdasinin enliliyinin, minaralarda oldugu kimi,

taxtadan hazulanml~ ortiiklari ila b6liinmii~ martaba yaruslan

deyil, dolama pillakanin ahata etmasi, ham~inin onlarm iimumi

miitanasibliyi va binarun ayn-ayn komponentlarinin nisbati ila

farqlanirlar [295, sah. 153-157].

Arhq vurguland1~ kimi qalalarm ikinci qrupu oz memarhq

xiisusiyyatlarina gora minaralara uygunla~u. Lakin gostarildiyi

kimi, onlarm aullann iimumi planla~d1rma strukturunda

yerla~masi gozat~i tikililarina maxsus olmalanru ehtimal etmaya

imkan verir. Va albatta, itsari kandindaki qala va Dag1standa ona

ox~ar digar miidafia tikililari Qafqaz va Zaqafqaziyanm bir ~ox

daghq vilayatlari ii¢n miidafia tikililarinin geni~ ~akilda yayd­

nn~ novlarindan biri olan va avvallar miizakira edilan plandakl

«prizmatik>> diizbucaqh qalalardan prinsip etibarila farqlanirlar.

itsari qalas1 - Da~stanm orta asr memarh~nm nadir va

maraqh abidasidir, onun memarh~ Azarbaycan va Dag1stanm

qadimi, canlanm1~ va hartarafli madaniyyat alaqalarinin avvallar

malum olmayan daha bir sahifasini a~maga imkan vermasi ila

vacibdir va qiymatlidir.

«Silindrik>> kimi adlanan planda dayirmi miidafia qalalann

memarhgma nazar salarkan, Markazi Giirciistanm arazisinda,

onun tarixi vilayati Kartlida yaydm1~ va qorunub saxlannn~

daha bir noviina diqqat ayumamaq olmaz. Bu qalalar ilk dafa

Q.N.<::ubina~villin.in i~larinda nazardan ke¢rilmi~dir [134, sah.

536-542]. Oz tayinabna gora Ab~eron qalalan ila ox~ar olan- feo­

dalm, onun ailasi va svitasmm miidafiasi ii0ffi nazarda tutulmu~

miidafia qalalan va ya araziya mii~ahida etmak va tahliikanin ya­

randigi halda qon~ulara siqnallann otiiriilmasi ii..Un strateji va­

cib noqtalarda in~a edilan siqnal qalalan, bununla bela onlar qa­

lanm iimumi miidafia sisteminda oz yerla~masi ila farqlanirdilar.

agar Ab~eronda tak olan qalalar qapah hayatin markazinda ~a

olunurdularsa, bu zaman Giirciistanda bu ciir qalalar birba~a

qala divarlanndan birlna birla~mi~ ~akilda in~a edilirdi va on­

larm bir qalanm arazisindaki sayi bazan dorda qadar c;ahrd1 [66,

sah. 37-38, 54, 62-70, 114, 120-123; 67, sah. 46-59, 121-129, 139-

146, 183-187, 208]. Yalruz Mereti va Didi Tseretidaki aynca ~a

edilmi~ qalalan istisna kimi hesab etmak olar [66, sah. 78-80; 67,

sah.208].

Giirciistan qalalan erkan Ab~eron qalalanndan Da~stan qa­

lalarmda oldugu kimi kobud i~lanmi~ da~lardan ~a edilmasi

ila farqlanirdilar, lakin da~larm arasma yandmlm1~ karpicdan

diiziilmii~ s1ralar daxil edilmi~dir. Bu tikinti iisulu, Aran me­

marhq maktabi ii0ffi saciyyavi olan va orta asr Azarbaycanm

an boyiik ~ahar markazlarindan birin.in tikilisin.in qahqlan iizra

malum olan «ganca horgiisii» iisulunu miiayyan daracada xahr­

ladirdi [302, sah. 66; 37, sah. 293-294].

<<Silindrlk>> kartli qalalannm novliiliik cahatdan onlara yaxm

olan Ab~eron miidafia tikililarindan bazi farqi miidafia iisulla­

nnm qurulmasmda (ta~kil edilmasinda) idi. Kartli qalasma gi­

rl~ adatan xeyli daracada torpaq iizarinda qaldmlm1~d1r ki, bu

da miiayyan daracada onlara daxil olma imkanm1 bir qadar

c;atinla~dirlrdi. Masalan, Saka~eti, Ptsa, Svereti, Mereti, Karbi,

Xadurani va d. qalalarda giri~lar bu ciir ta~kil edilmi~dir [66, sah.

72-78, 112-114, 128-130; 67, sah. 207-208]. Ab~eron «silindrik»

qalalannda isa girl~ torpaq saviyyasinda yerla~irdi, lakin ikinci

yarusa yalruz birinci martaban.in giinbazi ~aklinda olan ortiiyiin

markazindaki dalik vasitasila soykama nardivaru ila daxil olmaq

103

104

olard1 [226, sah. 50-51]. Markazi Giirciistan qalalan hamf!;inin

oz daxili makanlarmm planla~dmlmas1 ila farqlanirdilar. Bura­

da Ab~eron qalalanndan farqli olaraq planda kvadrat formal1

makanlar da vard1r [67, sah. 57-59, 121-122, 139-146, 185-187,

210-212], halbuki, Ab~eronun qalalannda biitiin daxili makanlar

planda dayirmi formaya malik idilar [121, sah. 59-65, 121-126].

Kartli qalalanrun tamamlanmas1 ba~qa ciir hayata kef!;iril­

mi~dir, burada avvallar da miizakira etdiyimiz Mardakan qalas1

va itsari kandinda onun ila yaxm olan qalada [319] oldugu kimi

f!;Oxpillali kro~teynlara soykanan va uzaq masafaya uzadilrm~

ma~ikullar yox idi. Bu ciir miidafia iisuluna, ehtimal etmak olar

ki, Ab~eron yanmadasmm tayinatma gora analoji olan bir s1ra

digar tikililarinda da rast galmak olar. A.V.Salamzada tarafindan

Ab~eronun oz miqyasma gora an maraqh va ahamiyyatli olan va

bizim farziyyalarimiza gora biitiin «silindrik» qalalara niimuna

olan Q:Iz qalasmda ox~ar tamamlamarun olmas1 ila bagh irali

siiriilan va XIX asrin bazi arxiv materiallanrun malumatlan

asasmda inandmc1 daracada siibut edilmi~ fikirlari qeyd etmak

maraq dogurur [282, sah. 85-86]. A.V.Salamzada tarafindan irali

siiriilmii~ malumatlar, avvallar qeyd edilan farziyyalardan farqli

olaraq, Qiz qalas1run yalruz passiv miidafia ii~ deyil, hamf!;inin

gostarilan tadbirlar sayasinda onun aktiv miidafia formalarm­

dan da istifada edilmasi maqsadi ila i~a edilmasi haqqmda hi­

potezaru ifada etmaya imkan verir.

Harf!;and ki, P.P.Zakaraya Markazi Giirciistanm <<Silindrik>> qa­

lalanrun analoqlarmm Azarbaycan va Ermanistan memarhgmda

olmamas1ru iddia edirdi [67, sah. 216], orada va iimumilikda XVI­

XVIII asr Giirciistanm memarhgmda bazi «yad>> elementlarin

olmasrm «iran madaniyyati>>nin tasiri ila izah edirdi [212, sah.

100-105]. Lakin bu iddia ila razda~mamaga va Azarbaycan va

Giirciistarun planda dayirmi qalalanrun bir sua ox~ar cizgilara

malik olmas1 ila bagh fikir ifada etmaya icaza verak. Onlar ara­

smda qeyd etmak olar: kiira~akilli va f!;atma giinbazi martabalar

aras1 ortmalari, malumatlarm divara qura~dmlm1~ va da~dan

diizaldilmi~ spiral ~akilli nardivanlar vasitasila martabalar aras1

otiiriilmasi. Bu qalalar hamin dovr ii¢n yiiksak mai~at rahath~

sistemina malik idi: qura~dmlm1~ quyular, buxarlar va miixtalif

ciir taxc;alar, elaca da c;irklarin kanarla~dmlmas1 iic;iin kanallar

va d. [121, sah. 62-65, 124; 37, sah. 81, 147; 67, sah. 58, 144, 186-

187, 213].

Markazi Giirciistanm <<silindrik>> qalalan genezisina toxun­

duqda, onlann yaranmaSl yalruz silahlandmlmarun novlarinin

dayi~masinin deyil, feodalizm dovriinda Azarbaycan va Giirciis­

tan arasmda memarhq alaqalarinin movcudlugunun naticasidir

[153; 319]. Azarbaycan, Giirciistan va Da~starun qiillavari

miidafia tikili novlarinin - daghq vilayatlarda <<prizmatik» qala­

lar va <<silindrik>> qalalarm tahlilini iimumila~dirarak istar birinci,

istarsa da ikinci hallarda novliiliik cahatdan yaxm olan tikililarin

tarafimizdan baxlldt~ ila bagh hipotezaru irali siirak. Bu qalala­

nn formala~mas1 isa bir c;ox hallarda, burada orta asrda yer alm1~

ox~ar spesifik ~araitlar ila yenidan miiayyan edilmi~dir. Bununla

bela, masalan, onlann miixtalif vaxtlarda in~a edilmasi, memar­

hq-in~aat ananalari va yerli xarakterli bir stra digar amillar, eyni

zamanda, bu tikililarin har bir noviiniin sarbast ~akilda inki~af

etmasina komaklik gostarmi~dir.

Orta asr dovriiniin Azarbaycan, Giirciistan va Dagtstan xalq­

larmm memarh~da miizakira edilan qar~lltqh alaqalar, yayll­

ma sahasi bu vaxta qadar Darbandin yalmz bazi abidalari ila

mahdudla~an f;'irvan-Ab~eron dairasinin tasirinin sarhadlari va

xarakteri haqqmda tasavviirlari ahamiyyatli daracada geni~lan­

dirmaya imkan verir [121, sah. 371; 37, sah. 473-484].

Bununla bela, miixtalif xalqlann orta asr dovriina aid maddi

madaniyyat abidalarinin ara~dtrmalannm materiallan asasmda

ehtimal etmak olar ki, f;'irvan-Ab~eron memarhq-adabi dairasinin

tasiri daha geni~ sarhadlari ahata etmi~ va Volqaboyu Qual Orda

~aharlarina qadar yayllmt~dtr [ 287, sah. 400-402; 15, sah. 573,

63; 69, sah. 144]. Burada, bu alaqalari oziinda tacassiim etdirmi~

misal qisminda orta asr Bulqarm bazi tikililarini, xiisusila da

105

Volqa Bulqarivasmda "Q(lra palata6 ad/arum maqbm (Tatanstan, Rusiya).

106

S.S.Aydarov tarafindan Azarbaycan abidalari ila yaxm cizgilarinin

olmasmm qeyd edildiyi minaralar, elaca da, sonuncu tarafindan

Balodalo ~irvart§ahlar Saray1 kompleksindan Divan-xana ila

miiqayisa edilan [154, sah. 34, 137-139, 142] «Qara palata>>ru (XIV

asr) gostarmak olar. Ham~ qeyd edak ki, C.A.Qiyasi orta asr

Tabriz va Qtz1l Orda §ahari Saray arasmda memarhq alaqalarinin

olmasrm nazarda tuturdu [329]. Bununla alaqadar olaraq, orta

asr Bolqar va ~irvan arasmda ticarat alaqalarinin olmas1 ila bag­

h tabiat§ii.nas, cografiya9 va sayahat9, Peterburq Elmlar akade­

miyasmm haqiqi iizvii P.S.Pallasanm i§larinda rastla§d!gtm1Z

malumatlar hec; da az maraq dogurmur. P.S.Pallasa xiisusila orta

asr Bulqarm qabiriistii abidalarin epiqrafikaSIIU tasvir edarak

yazrrd1: « ... qabiriistii yazdarda bazilari haqqmda onlarm Pars

~amaxtya (~amaxt} ayalatindandilar, biri isa ~irvandandrr; bura­

dan aydm olur ki, §ahar ticarat vasitasila olduqca uzaq olkalarin

sakinlarinin diqqatini calb edirdh> [98, sah. 195).

Tamamila aydmd1r ki, ~irvanm bu ciir alaqalari, ham9flin

vaxtila ~imali Qafqaz arazisinda yerla§mi§ va madaniyyati bu

giina qadar taassiif ki, az oyranilmakda olan qiivvatli Qwi Orda

dovlatinin ~aharlari ila movcud idi. Bu diyarm memarhgt ii¢n

iki qeyri-adi abida - ta qadimdan bari yalruz yerli sakinlarin de­

yil, ham~;inin bazi sayahat~;i va tadqiqat~;Ilarm diqqatini calb edan

Borqa-Ka~ tiirbasi va Tatartup minarasini qeyd edilan alaqalarin

real tazahiirii kimi hesab etmak olar. Gorkamli olka~iinas va

etnoqraf, ~imali Qafqaz, sonra da Azarbaycarun memarhq

abidalarinin bOyiik balad~;isi i.P.~eblikin yaz1rd1: << ••• diiz sathda

yerla~an iki digar tikililar tamamila xiisusi ~akilda in~a edil­

mi~dir. Onlardan biri Pliyevo kandi yaxmligtnda - bu, «Borqa­

Ka~» adm1 da~1yan tiirba, ikincisi - Terekanm sol sahilindaki

«Tatartup>> adrm da~1yan minaradir. Onlann xarici goriinii~ii,

taglann formas1, giinbazlar, ~akillar gostarirlar ki, bu tikililar

ba~qa insanlar, xalqlar ila in~a edilmi~dir, lakin he~; da inqu~lar

tarafindan deyil. Nazardan kef!;irilan tikililari daghq memarhq

tikililari ila alaqalandirmak va onlar ila eynila~dirmak ii¢n he~;

bir malumat yoxdur. Onlarm yerli arazida meydana galmasi

tamamila tasadiifi hald1r va daghq arazilardaki tikililarin iislub

va xarakterina he~; bir tasir gostarmami~dir>> [301, sah. 27].

Tasavviir edilir ki, agar bu satirlarin miiallifi amin dovrda

orta asr Azarbaycan memarhq abidalari ila tam~ oldugu halda,

miiallif bu tikililarin yaranma manbalarini Azarbaycanda axtar­

maq ila bagh fikir soylayardi.

Onlarm memarhgtlli nazardan kef!;irak va oz farziyyalarimizi

konkret materiallar asasmda asasland1rmaga ~;ah~aq. inqu~

kandi yaxmligtnda yerla~an Borqa-Ka~ tiirbasi (XV asr) diiz­

giin memarhq formalan ila ki~;ik tikilidir. Ki~;ik tapada yerla~ir

va atrafdakl manzara fonunda ~;ox tasirli goriiniir. Zahiran bu,

kub formah paralelepipeddir, asas kameras1 yarrm~;evra ~akilli

giinbaz ila tamamlanu. Bir vaxtlar tiirbani ahata edan da~dan

diiziilmii~ va bazi tasvirlara gora tarunan hasar [41], onun ilkin

hacm-faza strukturunun novliiliik cahatdan On ~arqin bazi me­

morial komplekslari, elaca da Ab~eronun Qalaxan kandindaki

tiirba (XVII asr) va Tiirkiyadaki Mama-xahm tiirbasi (XIV asr)

ila ox~ar olmasrm ehtimal etmaya imkan verir. Bu komplekslarin

Volqa Bulqariyasmda minara (Tatanstan, Rusiya).

107

Bprqa Ka§ maqbmsi (Inqu§etiya, Rusiya).

108

xiisusiyyati, formalan va icrasma gora miixtalif olan biitov hasar­

lar va onlar ila amala gatirilmi~ makanlarm markazinda yerla~an

memorial tikililarin daxil olduqlan hacm-faza strukturunun

oziinamaxsuslugundan ibarat idi. Bununla bela, bu tiirbalar for­

malanna gora bir-birilarindan farqlanirdilar. L.S.Bretanitskinin

fikrina gora bu ciir memorial komplekslarin genetik koklari

6n ~arq xalqlarmm qadirni islama qadar dini ayinlarindan irali

galirdi [308, sah. 50-52].

Xaricdan tiirba, oz horgiisii ila ~irvan-Ab~eron memarhq

maktabi ii¢n saciyyavi olan iisullan xahrladan tamiz yonulmu~

va asash ~akilda uygurua~dmlm1~ da~ plitalarla ortiilmii~diir.

Daxildan tiirbanin divarlanna mala (suvaq) \;akilmi~dir. Adat

iizra tiirba iki yarusa boliinmii~diir- iist kamera va diiz tagtavan

ila ortiilmii~ sardaba. Tiirbada sardabanin olmas1, in~a edildiyi

da~m yiiksak i~lanmasi ila yana~1 Borqa-Ka~ tiirbasinin yaranma

koklarini Azarbaycanm orta asr memarhgmda axtarmaq imka­

m verir, ¢nki hazukl iisul ~imali Qafqaz xalqlarmm memarh~

ii\;iin saciyyavi deyil.

Borqa Ka§ maq barasi va ~irvan xatira memarhq tikililari ila onun genetik alaqasi.

Memarhq simastntn saciyyavi cahatlari.

M2rdaknn kandind<J Pir Hasan maqbarasi (Azarbaycan).

Pliyevo k<Jrtdind<J Borqa-Ka§ maqbarasi (Inqu~etiya, Rusiya).

~aqan kandind<J maqbm (Azarbaycan). Balaxam kandinda ~akir-aga maqbmsi (Azarbaycan).

Karr;aq aulunda maqbara (Dagzstan). Zzg kandind<J maqbm (Azarbaycan).

109

Konstruktiv va kompozisiya tikili~inin xiisusiyyatlari.

Borqa-Ka§ mi1qbiJriJsi (jnqu§etiya, Rusiya).

Fasadm sxemi.

A-Akasimi.

(iilpnal<Jr miiallifindir ).

I) L _._.....__..____,_ _ __,

110

$aqan kandindiJ mi1qbmnin plant ViJ kclsirrni (AziJrbaycan),

(OlrrrtiJliJT miiiJllifindir ).

0 , ' J " 1 1 I I I

MiJrdiJkan kandindiJ Pir HiJsm mi1qbiJriJsinin Jasadlannm sxemlm, plant ViJ kiJsimi

(AziJrbaycan), (OlrrrtiJliJT miiiJllifindir ).

Balaxam kiJndindiJ Hact $ahle mi1qbiJriJSinin fasadzntn sxemi, plant

ViJ kiJsimi (AziJT~'!}Ican), (iilrmiJliJT miii1llipndir ).

2,8 metr tara£ ila planda kvadrat formaya malik yuxan ka­

mera arhq qeyd edildiyi kimi iki i~1q oyuqlarmm oldugu va

asash suratda tamizlanmi~ kiira~akilli giinbaz ila ortiihnii~diir.

Boz rangli ahangli suva~ ila ortiilmii~ divarlarm iizarinda hiin­

diirliiyii 2,5 metr olan dekorativ taglar ke~ir. ~ahidin sozlari

asasmda apanlm1~ tasvira asasan [283, sah. 217-232], vaxtila

tiirbanin interyerinda divarlarm ortiildiiyii va bu vaxta qadar

qorunub saxlanmam1~ yazmm Bakidak1 ~irvan~ahlar saraYI

kompleksindan Seyid Yahya Bakuvinin tiirbasinin (XV asr)

[195, sah. 47-52] interyerinin dekoru ila ox~ar oldu~u ehtimal

etmak olar. Planda kvadrat formah makandan giinbazin asasma

ke~id dord yelkan vasitasila hayata ke~irilmi~dir. Onun kline

hissalarinda 2,15 metr hiindiirliiyiinda canubi-qarb va ~imali­

qarb tarafindan arhq a~yalar (zibil, tullanhlar) ila doldurulmu~

va tayinah tamamila miiayyan edihnami~ oyuqlar qorunub sax­

lanmi~dir. Onlar, L.P.Semyonov tarafindan zirzami ila alaqadar

havaland1rma kanallarmm a~lan kimi xarakteriza edilirdi

[283, sah. 217-232].

Tiirbanin canub tarafinda divann fonunda iist kameranm

yan divarlarmm davann kimi kolga sahnm1~ ba~ta~n ~atma ta~

ila aynlnn~ giri~ yerla~irdi. Hiindiir ~akilda qaldmhn1~ kandar

ila al~aq girl~ oyugu (qap1 yeri) birba~a kameraya apanr. Kan­

darm ohnas1 tiirbaya daxil olanlan qeyri-ixtiyari olaraq ba~m1

aymaya macbur edir- miisalman ~arqin bir ~ox orta asr memorial

tikililarinda kifayat qadar rast galinan iisul. Giinbazdaki daliklar

kimi giri~ oyugu da eyni zamanda interyerin i~1qlanmasma

xidmat gostarirdi. Tiirbanin yeriistii kameras1, ~aplik (ayrilik) ila

ki~ik dayinni dalik vasitasila zirzami ila birla~ir, bu iisula ~ox

vaxt zirzamisi olan Azarbaycan tiirbalarinda rast galinir [121,

sah. 146-148; 310, sah. 115].

Planda diizbucaqh formah 1,75 metr hiindiirliiya malik zir­

zami, ayani olaraq dekorativ yanm~evra ~akilli taglara soykanan

yanm~evra ~akilli tagtavan ortiilmii~diir. Onun ~arq divann­

da, tayinahru iist kameranm kiinclarinda yerla~an va adlar1 ~a-

111

112

kilan daliklar kimi miiayyan edilm.asi miimkiin olmayan 1 metr

darinliya malik taxc;a ( divar oyugu) yerla~ir. Zirzamida dafnlar ol­

marm~, lakin tiirbanin kifayat qadar atrafh tasvir edildiyi c;ox say­

da yaz1h manbalarin malumatlan, vaxtila burada olan dafnlarin

xarakteri haqqmda tasavviir yaratmaga imkan verirlar - meyitlar

xiisusi taxtlarda yerla~diril~ taxta tabu tiara uzadilm1~d1r va tabii

~araitlar sayasinda mumiyalamrddar. Burada olan meyitlarin sap

~ahidlar tarafindan miixtali£ gostarilirdi [283, sah. 217-232]. Borqa­

Ka~ tiirbasinda dafnlarin olmamas1 bu xiisusiyyati zirzamilari

(sardaba) olan bir s1ra Azarbaycan tiirbalari ila ox~ar cizgi kimi

qeyd etmaya imkan verir. Azarbaycan tiirbalarinin zirzamilarinda

dafnlar ya movcud deyil idi, ya da onlann yerini miiayyan etmak

c;atinlik ta~kil etmi~dir.

Tiirbanin dekorativ bazak elementlarindan haz1rda qorunub

saxlanmam1~, lakin ~ahidlarin tasvirlari asasmda tanman da~

giinbazin keramika lovhalari ila xarici bazayini, hamc;inin giri~in

dekorunu xiisusi olaraq qeyd edak. S.Bronevskinin tasvirlarinda

Borqa-Ka~ tiirbasinin giinbazinin «~ir c;akilmi~ kiramit» ila

tartibah [41] haqqmda malumatlar i.Lerx tarafindan ~lirvan~ah­

lar sarayillffi sardabasinin da~ giinbazinin ~iralanmi~ lovhalar -

«goy rangli da~lar ila>> bazadilmasi ila bagh tasvirlarini xahrladir

[224, sah. 32-33].

Hamc;inin bu ciir ka~1 lovhalar ila bir zamanlar Bakmm ta­

rixi hissasi olan «ic;ari~aharda>>ki Ciima mascidin giinbazi or­

tiilmii~diir [121, sah. 166-168]. Borqa-Ka~ tiirbasinin yuxan ka­

merasma giri~ arhq qeyd edildiyi kimi kolga sal=~ ba~tagm

c;atma tag1 ila vurgulanm1~d1r. Ba~tagm dekoru kifayat qadar

azhq ta~kil edir - onun taji;I 1,24 metr hiindiirliiyiinda ba~layan

va bir qadar kanara pxan c;arc;ivaya salma sathina daxil edilmi~­

dir. Ba~tagm tartibahnm bu ciir iisulu ~irvan-Ab~eron memarhq­

badii maktabin abidalarina xas idi va hamin dovrda qeyd edilan

abidalarda, elaca da memorial memarhgmda da geni~ ~akilda

istifada olunurdu. Bu ciir abidalarin s1rasma, masalan, Balaxaru

kandindaki ~akir Aga tiirbasini (XIV-XV asrlar) aid etmak olar

[121, sah. 222-225]. Bu cii.r ba~taglar orta sar Azarbaycarun ba~­

taglarmm tasnifah zamam R.B.Amenzada tarafindan <<ba~tag­

eyvanlar>> kimi adlanan sarbast qrupa daxil edilmi~ va xalq ya~a­

)'1~ ananalari ila alaqaya girirdilar [161, sah. 3-100].

Borqa-Ka~ tiirbasinin iist kamerasmm giri~i iizarinda asim­

metrik ~akilda yerla~mi~ va epiqraf~dar tarafindan miixtalif ciir

oxunan arab horma iisulu ila yerina yetirilmi~ yazdarla ii~ da~

lovha vard1r. 1928-ci ilda Azarbaycan epiqraf9s1 i.azimbayov ila

edilrni~ tarcii.malardan biri - tiirbanin in~a edildiyi vaxhn <<808-

ci hicri ili» (1405-1406-ci illar) yazdarm birinda gostarilmasi ila

bagh malumat vermi~dir. Eyni zamanda i.8zimbayov tarafindan

bildirilmi~dir ki, yaz1 savadh ~akilda gostarilmami~dir. Digar

yaz1da sifari~~n ad1 - <<Sultan Bay, Xuda~adm oglu», ii¢ncii.

isa in~aat9nJn ad1 <<Qerey tikilisinin sanatkan» qeyd edilmi~dir

[284, sah. 217-232].

~imali Qafqazm epiqrafikasmm onun bOyiik balad~isi olan

L.i.Lavrov tarafindan yerina yetirilrni~ asash ara~dmlmasmda

tikilinin in~a edilma tarixi avvallar oxunmu~ tarix ila uygun

galir, lakin digar yazdar miixtalif cii.r oxunur: sifari~~inin ad1 ila

yaz1 -»Sultan Bay b.Xudaynad», ehtimala gora in~aat~mm admm

oxundugu digar yaz1 << ... tikili ... » kimi tarcii.ma olunurdu. Yaqin

ki, zaman miiallifin adrm qoruyub saxlaya bilmarni~dir, lakin

L.i.Lavrov yaz1da miiallifin ad1 deyil, mahz tikiliya xo~ arzularm

oldugunu hesab edirdi [81, sah. 129-130].

Ola bilsin ki, yazdar miixtalif vaxtlarda edilmi~dir. Bu ehtimal

onlann bir qadar tasadiifi yerla~masi ila yaranm1~du. Bu versiya­

run tasdiqi qisminda tiirbanin xahrladdd1~ ilk yazd1 manbaya

asaslanaq - 1747-ci ilda poru9k Babiryurevin Kizlyar komen­

danh knyaz Obolenskiya novbati mii~ahida ila malumah: << ...

da~ iizarindaki yaz1 qadimidir, hans1 dialektdan gotiiriildiiyiinii

bilmirik: yaz1 kabardinlar tarafindan bilmayarakdan qaz1lm1~ va

hamin yerdan kasilmi~dir, miirakkab a~d1b tokiilmii~ va sozlari

aydlnla~dmrlar» [81, sah.129-130]. Ham~inin onu da diqqatiniza

~atd1raq ki, bazi manbalarda giri~in qar~ISllli hasarlayan arabdilli

113

Bax~asarayda Hacz Garay maqbarasi (Knm, UKrayna).

Samarqandda ~irin­b(i>a-aka maqbarasi (Ozbakistan).

114

yaz1 ila alan va hazuda itmi~ da~ lovhasi qeyd edilirdi. Ola bil­

sin ki, bu lovha tiirbanin tarixi haqqmda alava malumatlar

vera bilirdi. Girl~ oyugunun yan taraflarinda miirakkab ~akila

malik olmayan bitki omamentlari vardu. Omamentlar naxi~la­

rm xarakterina gora Azarbaycarun orta asr memarhgmda rast

galinan lent~akilli omamentlari xamladular [20, sah. 38-40].

Borqa-Ka~ tiirbasinin memarhq goriinii~iiniin manbalarinin

onu ara~d1ran alimlar tarafindan miixtalif ciir izah edilirdi.

Tiirbanin in~asm1 Genueziya ustalanna aid etmak cahdlari var­

dir [283, sah. 217-232]. Tiirbanin Orta Asiya va Knmm memorial

tikililari ila miiqayisa edilmasi inandmCI goriinmiir [47, sah.

146; 271, sah. 264-265]. Samarkandda ~irin-bika-aka (1385-ci

il) va Tuman-aka (1405-ci il) Orta Asiya [170, sah. 283-285, 290-

291], Knm- Bag4i:asaraydak1 Eski-Tiirba (XV asr) va HaCI-Qirey

(1501-ci il) [147, sah.141-142] tiirbalarindan onu bir s1ra saciyyavi

xiisusiyyatlar farqlandirirlar. Birinci halda, bu, tikinti materiah,

iimumi goriinii~ miitanasibliyi, memarhq konstruksiyalan, zir­

zaminin ( sardaba) olmas1, memarhq dekoru va d., ikinci halda isa

- kompozisiya qurulu~u, dekorativ bazak iisullan, giinbazlarin

formasmda va d. farqlarin olmas1.

Zann edilir ki, bu tikilinin an real banzarlari Azarbaycan

arazisinda qorunub saxl~dir. Ehtimala gora onun memarhq

obrazmm koklari burada oz b~lan~CliD gotiiriir. Prinsip etibari ila

onunla ox~arhq ta~kil edan, Azarbaycan memorial memarh~

eyni vaxtda va ya bir qadar sonra in§a edilmi§ abidalar arasmda

Balaxaru kandinda ~akir Aga tiirbasi (XIV-XV asrlar) va Hacr ~ahla

tiirbasi (XIV asr), Mardakan kandinda Pir-Hasan tiirbasi (XV asr),

~agan kandindaki tiirba (XVII asr) va digar abidalari qeyd edak

[140, sah. 33-34; 121, sah. 227, 273-276, 280-281; 242, sah. 489-500].

Borqa-Ka§ tiirbasi va onun Azarbaycan banzarlari arasmda

xiisusi ke<_;id hissasi qisminda Canubi Dag1stan arazisinda qo­

runub saxlanmi§ kub formah da§ tiirbalarin olmas1 fikrimizca

maraqhd1r [129, sah. 121]. Lakin Borqa-Ka§ tiirbasi ~irvan-Ab­

§eron memarhq maktabinin adlan <_;akilmi§ memorial tikililarini Qalakorey_~ aulunda

birla§diran bir <_;ox cizgilardan ba§qa (iimumi kompozisiya halli, maqbara (Dagtstan).

115

116

memarhq goriinii§iiniin saciyyavi ciddiyyati. (qatilik), memarhq

formalanrun yigcamh~, hacmlarin boyiik hissalara aynlmas1,

onlarm dekoru va d.) onlann har biri, bununla bela, yaradicda­

rmm novliiliik obrazmm sarbast §akilda izah edilmasinda ifada

edilmi§ fardiliya malikdirlar. Har halda boyiik ehti.mal ila bayan

etmak olar ki, Borqa-Ka§ tiirbasinin memarhq obrazmm nazarda

tutulan manbalari Azarbaycan, xiisusila da ~irvan-Ab§eron da§

memarhgmm ananalari ila alaqadard1r, bu da onlarmAb§eronda

XIX asradak inki§af etmasi, elaca da bu memarhq noviiniin bura­

da yayilmasmm saciyyavi xiisusiyyati. ila tasdiq edilir. Bununla

bela, isti.sna deyil ki, bu ciir hacm-faza hallila tiirbalarin geneti.k

koklarini Orta Asiyanm islama qadar memarhq ananalarinda

axtannaq lazrmdu. Q.A.Puqacyonkova tarafindan «ba§tag-giin­

baz «fonnal1 kimi xarakteriza edilan bu tiirbalar arasmda oz

memarhq hallina gora daha qadim tarixa malik va maraq kasb

edan Buxaradak1 Samanidlar tiirbasidir (IX-X asrlar) va onunla

eyni dovra aid edilanArab-ata (8rab-ata) tiirbasidir [266]. Xiisu­

si adabiyyatda, bu tiirbalarin onlar ila OX§ar olan orta asr Azar­

baycanm memorial ti.kililar qrupunun, elaca da Maragadakl

Qunbad-e Surx (1148-ci il) va Qunbad-e Qafariyya (1319-1336-a

illar) kimi tiirbalarinin yaranmasma tasiri qeyd edilmi§dir [37,

sah. 103, 186; 178, sah. 318]. Bu fakt orta asr miisalman ~arqi­

nin miixtalif vilayatlari, hamc;inin Azarbaycan va Orta Asiya

arasmda canlanmi§ va hartarafli madaniyyat alaqalarinin olma­

Slnm parlaq tasdiqidir. Bu alaqalar arasmda memarhq alaqalari

hec; da az ahamiyyat kasb etmirdilar. Bu ciir alaqalara niimuna

olaraq Xarazmda Bilyeuli karvansarasrm (X asr) gostannak olar.

Q.A.Puqacyonkova karvansararun memarhgmda Azarbay­

canm orta asr memarhgmm tasirinin olmasm1 ehti.mal edirdi

[102, sah.131]. Q.A.Puqac;yonkovanm bu farziyyasini konkret­

la§dirarkan zann etmak olar ki, boyiik ehti.mala gora bu, mahz

memarhgmm orijinalh~ ila farqlanan va da§dan ucaldllml§

oz ti.kililari ila geni§ §akilda tanman ~irvan-Ab§eron memarhq

maktabinin tasiri olmu§dur.

Borqa-Ka§ tii.rbasinin manbalarina galdikda isa, onun va ~ir­

varun onunla miiqayisa edilan tii.rbalarinin saciyyavi xiisusiy­

yatlari Orta Asiya analoqlarmm tasirinin ehtimal edildiyi kimi

birba§a, masalan, Xarazm vasitasila deyil [47, sah.146; 271, sah.

264-265], mahz dola)'l yolla - Azarbaycan va ~irvarun memorial

abidalari vasitasila ba§ tutmas1 ila bagh ehtimah irali siirmaya

imkan verirlar.

Azarbaycan va ~imali Qafqazm orta asr memorial memarh­

gmdakl memarhq alaqalari yalmz Borqa-Ka§ tii.rbasi, ~irvan-Ab­

§eron memar-rassamhq dairasinin onunla analoji olan tikililari ila

mahdudla§m1rd1, goriindiiyii kimi daha geni§ yay11ma sahasina

malikdirlar. Bununla alaqadar olaraq Yessentuki tii.rbalari, Ma­

can §<Jharinin tii.rbalari va onlar ila OX§ar olan Naxc;IVan me­

marhq maktabinin abidalari miiayyan maraq ta§kil edirlar. Bu

birlik yalmz onlarm xarici goriinii§iiniin cizgilarinin OX§arhg1

ila deyil, elaca da planlarm qurulmas1 va memarhq dekorunun

detallan ila miiayyan edilirdi [92, sah.88-100; 252, sah. 229-239].

V.A.Kuznetsovun Azarbaycan tii.rbalarinin ~imali Qafqazm bazi

zirzamilarinin [218, sah.174] goriinii§iiniin formala§masma da

tasir gostara bilmasi haqqmda fikri maraq dogurmaya bilmaz.

Memarhgmda, Azarbaycarun orta asr xiisusi memarhq mak­

tablarindan ~irvan-Ab§eron memar-rassamhq maktabinin sa­

ciyyavi cizgilarinin aks olundugu ~imali Qafqazm abidalari ta

qadimdan bari oz aralannda geni§ va miixtalif alaqalar ila bagh

olan xalqlann memarhgmda qar§Ihqh alaqalari a§kar etmaya va

imkanlar daxilinda atrafh §<Jkilda ac;1qlamaga, elaca da orta asr

Azarbaycarun deyil, hamc;inin onunla qoll§U olan va yax1nl1qda

yerla§an vilayatlarin tarixinda hala da «ag lakalar>> kimi qalml§

bazi hallarm magzini a§kar etmaya va oyranmaya imkan verirlar.

Qeyd etmak laz1md1r ki, Azarbaycanm orta asr ~imali Qaf­

qaz xalqlannm memarhg1 ila qar§Ihqh alaqasi hamin dovriin

Qafqaz va Zaqafqaziya xalqlan arasmda madani hamc;inin me­

marhq alaqalarinin tak niimunasi deyildir. Bu alaqalar biitiin

vilayatlarda saciyyavi, c;ox§axali va geni§ §akilda qurulurdu va

117

118

ham.in dovriin insanlanrun hayatlanrun an miixtalif ticarat, siya­

si, mai~at va digar taraflarini ahata edirdilar. Bu alaqalarin yalmz

islama etiqad edan xalqlann deyil, elaca da xristian memarhgm­

da eyni zamanda qadimi, intensiv va miixtalif olmas1 maraga

sabab olur. Buna misal olaraq, memarhgmda orta asr Giirciistan

memarhgmm oziinamaxsus cizgilarinin aks olundugu inqu~eti­

yadakJ. Txaba-Yerd1 kilsasi [78, sah. 106-112;], Osetiyada Zruqsk

mabadi [307] va Da~stanm Datun kandindaki kilsa [55, sah. 64;

83, sah. 117-118] gostarila bilar.

ARAN MEMARLIQ M8KT8Bi V8 ONUN MEMARLIQ 8LAQ8L8Ri iLa BAGLI B8Zi M8S8L8L8R

120

Aran memarhq maktabi dafalarla tadqiqab;Ilarm diqqatini

calb etmasina baxmayaraq orta asr Azarbaycanrmn yerli badii­

memarhq maktablari arasmda bu giina qadar an az tadqiq edilan

maktabdir.

Vaxtila bu maktabin movcudlugu haqqmda ehtimallar

M.M.Dyakonov va A.V.Salamzada tarafindan irali siiriilmii~dii.

Lakin asas miiddaalar tamamila farqli idi. Lakin, onlann asas

miiddaalan kokiindan faqlanirdirlar. agar birinci variantda,

M.M.Dyakonov tarafindan Aran memarhq maktabinin yayllma­

SI arazisina, malum oldugu kimi, banzarsizliyi ila farqlanan Nax­

<;IVan memarhq maktabi aid edilmi~dirsa, [211. sah. 79], A.V.Sa­

lamzada tarafindan irali siiriilan ikinci variant, onun tarafindan

daha sonradan inki~af etdirilmi~dir va onun asas maqamlan

son zamanlar tadqiq edilan bir sua memarhq abidalari asasmda

kifayat qadar inandmcr asaslar tapm1~d1r [113, sah. 209; 116].

A.V.Salamzadanin bir s1ra tarixi malumatlara asaslanan fi­

kirlarina gora, Aran memarhq maktabinin sarhadlari Aran ad1

ila tanman Kiir va Araz c;aylan arasmdak1 arazini ahata edirdi

[116, sah. 59-60]. Onun tarafindan nazarda tutuldugu kimi, bu

maktabin inki~afi dovrii X-XIII asrlari ahata edirdi, onun mar­

kazlarina isa Azarbaycanm orta asr an boyiik ~aharlari alan

Barda, Ganca, Balakan va ~amkir aid edilirdi. Aran memarhq

maktabinin badii-memarhq xiisusiyyatlarinin formala~mas1

Ganca va Barda ~aharlarinda hala IX asrda, XI asrdan etibaran

isa Balakanda ba~lami~dir, sonra isa ~amkirda daha da inki~af

etdirilmi~dir. Bir zamanlar bu boyiik ~aharlarin tarixan Aran ad1

ila tanman arazida yerla~masi fakhna istinad edarak va onu, bir

qayda olaraq, Azarbaycan da daxil olmaqla orta asrlarda, boyiik

~aharlarin yerli memarhq va incasanat maktablarinin yaran­

ma va formala~ma markazi olmas1 fakh ila miiqayisa etdikda,

A.V.Salamzada, Aran arazisinda orta asrlar ~aharlarinda, Aran

memarhq maktabinin saciyyavi xiisusiyyatlari ila tikililarin ya­

ranmasi va formala~mas1 haqqmda ozii tarafindan irali siiriil­

mii~ ehtimallan olduqca inand1nc1 ~akilda asaslandum1~d1 [116].

Han;and ki, Aran arazisinda ba~ vermi~ q1zgm tarixi hadi­

salar sababindan burada, taassiif ki, bir <;ox erkan memarhq abi­

dalari qorunub saxlanmam1~d1r, bununla bela, dovriimiiza qadar

galib <;atan va yalmz bu yaxmlarda tadqiq edilan bazi tikililarin

saciyyavixiisusiyyatlarionlarmoziinamaxsuslugu vatakrars1zh~

masalasini qar~1da qoymaga (qald1rmaga) imkan verir. Bu xii­

susiyyatlar novbati dovra aid bir sua memarhq abidalarinda oz

aksini tapm1~du. Aran memarhq maktabinin oziinamaxsus xii- Araz (ayz uzarinda Xudaforin korpiilari

susiyyatlari, onun abidalarina malum monumentalhgm (mohta- (foto miiallifindir).

121

Araz t;ay1 iizarinda on be§ a§mml! Xudafrrin kOrpiisii (Joto miialliftndir).

122

~amliyin) aid edilmasi va karpic, i~lanilmami~ ahang va kobud

~akilda dogranm1~ c;ay da~mdan ibarat va tarkibi iizra orijinal,

boyiik va miixtalif saciyyali h6rgiidan istifada edilmasinda oz

aksini tapm1~d1r. Aran memarhq maktabinin xiisusiyyatlari ara­

smda A.V.Salamzada tarafindan onun minaralarinin oziinamax­

suslugunun da gostarilmasi fakbru qeyd ebnak vacibdir. Aran

memarhq maktabina aid eda bilacayimiz va bu giin malum olan

abidalardan Mabad c;ay1 iizarindaki Sm1q korpii (XII asr) [37,

sah. 132-136], Araz c;ay1 iizarindaki on be~ a~mmh Xudafarin

Korpiisii (XIII asr) [116, sah .51-55], vaxtila movcud olmu~ vain­

diki dovra qadar galib c;abnam1~, lakin XIX asr ~akillari asasmda

miiayyan edilmi~ Gancac;ay iizarindaki iic; adad korpii (XII asr)

[282, sah.74-77], Qazax rayonunda 8skipara kandi yaxmhgmda­

ki bina kompleksi, ~amkir biirciiniin qahqlan (XI - XII asrlari),

va digar ahamiyyatli tikililarin adlarm1 c;akmak lazrmdu.

istar Aran memarhq maktabi, istarsa da yerli memarhq mak­

tablari iic;iin onlarm formala~masma tasiri sahasinda Aran kor­

piilari xiisusila ahamiyyat kasb edirlar. Orta asrlar dovriiniin

an i~lak (canlanm1~) ticarat yollanndan biri olan «ipak yolu>>

iizarinda vaxtila ucalddm1~ bu korpiilar, yalruz memarhq da­

yarlari ila deyil, hamc;inin miihandislik cahatdan hesablanma-

Araz fl'!l1 Uzarinda on be§ tl§<nmll Xudafarin kiirpiisii (Azarbaycan) (foto N. BliyeWuJ.ir).

Marag> va Zancan arasmda kiirpU (Canubi Azarbaycan).

Araz fl'!l1 Uzarinda on bir tl§lnml< Xudoforin kiirpiisu (Azarbaycan), (barpa A. Salammdanin va E. Avalovundur).

·-1 Qapragam kiirpiisu (Turkiya), (E.Ozanda gijra).

Kasax fl'!l1 Uzarinda A§taraka kiirpiisii (Ermanistan), (0. Xillpaxf!!ana gijra).

Arpa f"Y' Uzarindan Dadala kiirpiisii (Ermanistan). alinca fl'!l1 uzarindan Qozbel kOrpiisu (Azarbaycan).

123

Araz ~ayt Uz<mnda onbirll§mmlz Xudaforin kOrpiisu (foto muallijindir).

124

smm daqiqliyina gora diqqat calb etmi~dir. Onlarm ham1srm,

bir qayda olaraq, arazinin konkret ~araitlarina ugurlu baghhq,

arnq ad1 c;akilmi~ qan~1q horgiida ucalddm1~ sayi; c;aym erdili­

yindan as1h olaraq dayi~an va c;atma formasmda qahn taglar ila

6z aralarmda birla§mi§, ham!,;inin bu korpiilarin in§as1 zamaru

yiingiilla§diran tag oyuqlan, korpiilarin dayaqlannda taxc;alar,

miixtalif nov dalgayaranlar kimi orijinal miihandislik tadbirlari­

nin tatbiqi birla§dirir.

Bu korpiilarin Azarbaycarun digar tarixi vilayatlarinin bir

sua miihandis tikililarinin formala§masma tasiri va onlar ila ox­

§ar xiisusiyyatlarin olmas1 ila bagh bir s1ra ehtimallar avvallar da

irali siiriiliirdii [37, sah.134; 116, sah. 53-54]. Bela abidalar Sirasi­

na Sefirud c;ay1 iizarindaki Qaflangiih korpiisii (XII-XV asrlar),

8rdabil yaXInligmdakl iki korpii, ham!,;inin Maraga va Zancan

arasmdakl korpii aid edilirdi. Lakin, Aran korpiilarinin Yaxm va

Orta ~arqin OX§ar memarhq tikililarina tasir etmasi masalasi hala

da ac;1q qahr. Bu bax1mdan, Ermanistan arazisinda yerla§an va

Aran korpiilarinin in§asmdan istifada edilan iisullardan fayda­

lanan korpiilar xiisusi diqqat calb edir. Onlarm arasmda Kasax

c;:ap iizarindaki A§tarak korpiisii (1664-cii il) [94, sah.67, va ya

106; 291, sah. 89-90 va ya 13, 22, 54] va ela hamin c;:ay iizarindaki

O§akan korpiisii kimi tikililari da xiisusila qeyd etmak laz1md1r

(1706-o il) [291, va ya 35, 36, 55]. Bir fakb da nazara almaq la­

zrmdu ki, Ermanistan korpiilarinin memarhq xiisusiyyatlari

orta asr memarhgma xas deyil. O.Xalpaxc;:yan bazi digar ermani

alimlari kimi bunu <<iran madaniyyati>>nin tasiri ila izah etmaya

c;:ah§ml§dlr. Onlarm fikrinca bu tasir yalmz korpiilarin memarh­

gma deyil, hamc;:inin bir s1ra miihandis tikililarina, xiisusila da

karvansaralara, hamamlara va miiasir Ermanistan arazisindaki

XVI-XIX asrlara aid olan bir nec;:a ya§ap§ tikililarina da olmu§­

dur [326, sah. 85-86]. Lakin Ermanistan arazisinda saxlarulml§

bazi korpiilarin adlan xiisusila da ~ayqo§an (XII-XIII asrlar)

[291, sah. 91, 95], ~ubuqkorpii (XIII-XV asrlar) [291, sah. 85-86],

hamc;:inin Araz c;:ay1 iizarindaki ~obankorpiisii - bu korpiilarin

tikintisinda Azarbaycan ustalarmm i§tirakrm bOyiik aminlikla

qeyd etmaya imkan verir.

Orta asr Azarbaycanin korpiilarina misal kimi onlarm tiirk

alimlari tarafindan Tiirkiyanin bazi korpiilari ila miiqayisa

Kur ~ayt uzarinda S1mq !Corpu.

125

edilmasi maraq dogurur [352; 353]. Onlar arasmda memarhgm­

da Azarbaycan miihandis tikililarinin tasirinin aydm goriindiiyii

Stambuldak1 [345] Qap1-Agas1 korpiisii xiisusila diqqat ~akir.

Bugiina qadar qorunub saxlarulm1~, lakin ~ahidlarinin ifa­

dalarina va tasvirlarina asasan miiayyan edilan, oz memarhq

obrazma gora parlaq va banzarsiz olan minaralari qeyri-~artsiz

olaraq vaxtila kohna ~amkir arazisinda yerla~an abidalar sira­

sma daxil etmak laz1mdu. Onun haqqmda tasavviir yaratmaga

yalruz adlan ~akilan rasm va tasvirlar deyil, ham~inin hekayalar

i.P.~eblikin tarafindan Borqa-Ka~ tiirbasi ila yana~1 qeyd edilan

Tatartup minarasi (XV asr) imkan verir. i.P.~eblikin avvalki i~la­

rina istinadan, Zmeyaskayanm ~imali Osetiya yaxmhgmda yer­

la~an bu minara har ~eydan onca ~imali Qafqaz memarhg;t ii~

qeyri-adi idi. [47, sah. 26-31; 301, sah. 27].

Bu maraqh memarhq abidasi - movcudlugu ehtimal edilan

haz1rda qorunub saxlanmarm~ Yuxan Culat ~aharinda yerla~an

ii~ minaradan biridir [79, sah. 56]. Vaxtila qarb hissada yerla~an,

Ciima mascidi planmda trapesiya ~akilli olan va bugiiniimiiza

galib ~lxmayan minara oziinda ytgma karpic horgii postament

~imlkir qiill3si. Dvubuado Monperpenin r<JSmi.

Tatartup minar3si (joto mwllifindir ).

127

Tatartup minarasinin ust hissiiSi (foto muallifindir).

Yuxan Culat miiS­cidinin va Tatartup minarasinin rekon­struksiya varianh (sxem muallifindir ).

128

iizarinda duran 20 metr yiiksaklikda bir

karpic siitunu taqdim edirdi [237, sah. 66-86].

Onun govdasinda yerla~an dolama karpic

pillakan miiadzin (azan<;I) ii<;iin bir zamanlar

stalaktit qur~aq vasitasila saxlanan va sonra

minaranin tamamlanmas1 - kiibba qala<;asma

ke<;an "~arafa" eyvaruna apanr. Minaranin de­

korativ bazadilmasi va govdanin horgiisiina

(diiziilii~ qaydasma) va miikarnaslarin

gozliiklarina (eyvaru saxlayan stalaktit qur­

~aqlan) yerla~dirilan, dairavi va romba ox­

~ayan, firuzayi rangli mina ila ortiilmii~

elementlardan ibaratdir.

Tatartup minaralarinin orijinal memarhi9

bir <;ox tadqiqat<;Ilar tarafindan qeyd edilmi~­

dir. Onlann arasmda L.P.Semonovun adabi va digar manbalarin

hartarafli siyarus1 ila tachiz edilmi~ i~ini xiisusila vurgulamaq

laz1md1r [177]. Lakin, O.V.Miloradovi<;in i~i abidanin memarhq

baxurundan daha konkret saciyyavi xiisusiyyati onun va vaxtila

movcud olan mascidin asash yerina yetirilmi~ ol<;masindan

ibaratdir. 8slinda mahz O.V.Miloradovi<;in haz1rkl i~i bu

abidani elmi sahaya daxil etmi~dir [237]. Tatartup minarasinin

memarhq xiisusiyyatlarinin miimkiin man~ayini qeyd edarak,

O.V.Miloradovi~ Markazi Asiya, Bulqariyarun, Dunay ~ayt

hissasi, Knm, Ermanistan kimi arazilar ila yana~1, Azarbaycan1

xahrlatm1~du, onun real analoqlan arasmda isa Srmq qala

minarasinin adrm ~akmi~dir [237, sah. 86].

V.A.Kuznetsovun i~inda O.V.Miloradovi~in bu ehtimah Ta­

tartup minaralarinin yaranmas1 va orta asrlar Azarbaycan me­

marh~ ila baghhg1 sonrakl inki~anm tap1r. 0, bela yazu: « ... Ta­

tartup minaralarinin memarhq obraz1, onun iislub xiisusiyyatlari

va novliiliik analoqu bu nadir tikilinin man~ayini miiayyan

etmaya imkan verir.

Orta Asiya va iran minaralari Tatartup minaralarindan na­

zara ~arpacaq daracada farqlanirlar. Bunu eynila Knm va Volqa

Bolqanstaru minaralarina da aid etmak lazrmdu. Analoqlan­

run axtar1~1 bizi Azarbaycan SSR-na gatirir, burada Azarbaycan

memarhgmm f;)irvan-Ab~eron dairasinda haqiqatan ox~ar, istar

da~, istarsa da karpic minaralar a~kar edirik (masalan, Bakl ya­

xmh~ndaki Pirsaqat ~ayt va Bak1 yaxmhgmda f;)IX kandinda

xanagah- minaralar).

Goriiniir ki, Q1zll ordunun Azarbaycana hiicumlarmm bi­

rinda asir gotiiriilmii~ bir qrup in~aat~1 sanatkarlan ozlari ila

gatirmi~ va onlar yerli memarhq vasitalarindan istifada edarak oz

tikinti ananalarina uy~ Tatartup minarasini ~a etmi~dirlar.

Buna banzar minara digar Q1zll ordu ~aharciyinda Tatartupdan

30 kilometr ~imala dogru A~a~ Culatda in~a edilmi~dir ( qahqla­

ra asasan) [79, sah. 56].

i.P.f;)eblikinin va i. V.Kuznetsovun i~larindan bir-birini tamam­

layan sitatlar, ham9nin O.V.Miloradovi~in i~ina ke9d Tatartup

minarasi ila orta asr Azarbaycan memarhg1 arasmda alaqanin

daqiqla~dirilmasi ii~ yonlandirilmi~di. O.V.Miloradovi~ va

V.A.Kuznetsov tarafindan qeyd edilan minara ila miiqayisa edi­

lan f;)irvan-Ab~eron maktabinin minaralari hamin miisalman

diinyasmm miixtalif vilayatlarinin tikililarinin funksional ox-

129

130

~ar noviiniin miixtalifliyinda aydm yerla~dirilmi~ novliiliik

cahatdan eyni qrupu ta~kil edirdilar [37, sah. 475, 477-479]. Ta­

tartup minarasini hamin qrupun niimayandalarindan bir s1ra

xiisusiyyatlar farqlandirir: minara arhq qeyd edildiyi kimi,

qabanq nax1~h srralar va firuzayi mina ila ortiilmii~ dekorativ

elementlardan tatbiq etmakla yax~1 bi~irilmi~ karpicdan in~a

edilmi~dir. Malum oldugu kimi ~irvan minaralari da~ va banzar

iisullardan istifada edilmakla tikilmi~dir va bu nov bazak orna­

mentlari onda yox idi.

Bu hal V.A.Kuznetsovun, Tatartup minarasinin ona malum ol­

mayan karpicdan istifada etmak macburiyyatinda qalan ~irvanh

usta tarafindan in~a edilmasi ila bagh ehtimahru takzib etmir.

Ham9nin malumdur ki, bir tikinti materiahndan istifada edan

orta asr ustalan miixtalif ~artlardan as1h olaraq, farqli bir ~akilda

va farqli tikinti materiallarmdan memarhq asarlari yarad1rdllar.

Buna inandmo misal kimi «~arq qapiSI>>-nda da~larm xiisusi

i~lanmasini gostarmak olar. Tabrizli memar tarafindan tikilmi~

~irvan~ahlar saray kompleksinda malum oldugu kimi ananavi

tikinti materiah karpic idi [121, sah. 281-283]. Hamc;inin qeyd

edak ki, Tatartup minarasini ~irvan-Ab~eron qrupuna daxil olan

minaralardan yalruz onun i~a edildiyi material deyil, hamc;inin

xarici goriinii~iiniin asas hacminin miitanasibliyinin vurgulan­

rm~ uzunlugu, elaca da memarhq qurulu~unun xiisusiyyati

kimi cizgilari farqlandirir. Novliiliik cahatdan farqli olan bu

iki abidalar qrupunun miiqayisa edilmasi gostarir ki, Tatartup

minarasi daha diizgiin qurulu~a malik idi, hazrrda zadalanmi~

stalaktit qur~aq karnizlarin formalan daha inki~af etmi~dir, yu­

xanda isa indi qisman dagllrm~ kiibba-ba~hqlan var idi.

Bu manada, Tatartup minarasi Naxc;IVan memarhq makta­

binin avvallar da tadqiq edilmi~ minaralarindan uzaq masafada

yerla~irdi. Harc;and ki, Nax<;~van minaralari Tatartup minarasi

kimi karpicdan i~a edilmasina baxmayaraq, onlar bir s1ra

gostaricilar, daha daqiq isa oz kompozisiya qurulu~u, miitana­

sibliyina gora bir-birindan ahamiyyatli daracada farqlanirdi.

Bunu xii.susila da, hamin minaranin Qarabaglar kompleksi ila

mii.qayisasi zamaru mii.~ahida ehnak mii.mkii.ndii.r [121, sah.

281-283]. Qarabaglar kandindaki cii.t minaralari Tatartup mina­

rasindan onlarm daha c;ox oz birba~a funksiyalannm icras1

ii.c;ii.n deyil - dina sadiq ahalini ibadata c;a~rmaq ii.c;ii.n qii.lla,

aslinda dini-memorial ansambla giri~ ba~ta~nm vurgulanmas1

maqsadi ila elementi kimi in~a edilmasi farqlandirir. Bunu onla­

nn tamtaraqh c;IXl~ ba~ta~ ila birla~an vurgulanm1~ mohta~am

kompozisiyas1, hamc;inin zangin memarhq urbanizmi deyir.

Bizim nazarimiza gora Azarbaycanm orta asrlar memarh­

gmda Tatartup minaralarina an yaxm analoq, arazisinda indiki

~amkir ~ahari yerla~an vaxtila ~amxor adlanan rayonda «~am­

xor sii.tunu>> minaralari idi. XII-XIII asrlara aid edilan bu abida

Dyuba de Monterenin [37, sah. 91] va Q.Qaqarinin [121, sah. 74],

eskizlari, hamc;inin A.Suxanov da (XVII asr) daxil olmaqla bir

c;ox hamasrlarinin qeydlari asasmda mii.ayyan edilmi~dir, A. Su­

xanov yaz1rd1: « ... ~ahari kec;dik (~amxor- F.M.), ~ahar karpicdan

tikilmi~di, boyii.k va bo~ idi, ic;arida isa ba~qa cii.r idi; har ikisi­

nin divarlan zadalanmi~dir, lakin yalruz azan ii.c;ii.n ~a edilmi~

qii.lla daha hii.ndii.r va kifayat qadar gozal idi" [263, sah.103].

Daha soma ~amkir minarasi oz aksini fransiZ konsulu

Q.Qambanm sayahat qeydlarinda tapd1 [140, sah. 75-76]. Lakin

onun an geni~ tasviri N.Florovoskinin qeydlarinda oz aksini tap­

mi~dl (XIX asr), o qeyd edirdi ki, « ... oradakl abidalar ic;inda an

gorkamlisi dii.zanliyin ortasmda ~amxor c;aymm sol sahilinda

~ahardan taxminan iyirmi be~ verst masafada ucald1lan ~amxor

qii.llasi idi>> [289, sah. 363-364].

Haz1rda dovrii.mii.za galib c;ahnarm~ «~amxor qii.llasi>> da

karpicdan tikilmi~dir, Dyuba de-Monperenin va Q.Qaqarinin

eskizlarina asasan xarici goriinii.~ii.nii.n xii.susiyyatlarina, xii.susila

da flmdamentinin mii.tanasibliyina, poladdan tikilmi~ qii.llasina,

ozii.namaxsus postamentina, memarhq urbanh~nm xarakterina

gora Tatartup minarasi ila ox~ard1r. ~irvan-Ab~eron dairasindaki

minara qii.llalarinin spiralvari pillakanlari malum oldugu kimi

131

132

eyvan saviyyasinda tamamlarum~dl, Tatartup minarasinda

isa buna banzar pillakan qiibba hiindiirliiyiina qadar davam

edir [237, sah. 72]. N.Florovski tarafindan <<~amkir qiillasi>>nin

tasvirinda qeyd edilir ki, bu abidanin hiindiirliiyii da bu forma­

da idi. [289, sah. 363-364]. 8hamiyyatli cahat ondad1r ki, torpaq

~okmasi zaman1 boyiik ~at veran Tatartup minarasinin cari gorii­

nii~ii ila analoji hahn <<~amxor qiillasi>>-nda mii~ahida edildiyini

qeyd edan N.Florovskinin qeydlari iist-iista dii~iir.

Qeyd edilan xiisusiyyatlar ehtimal irali siirmaya imkan verir

ki, har iki minara Tatartup va <<~amkir qiillasi» iislub cahatdan

ox~ardular va eyni memarhq noviina aiddirlar. Ham~n ehti­

mal etmak olar ki, bugiiniimiiza qadar galib ~atmarm~ Tatartup

minarasinin bitma noqtasi eynila <<~amxor qiillasi»-nda oldugu

kimi idi, daha dogrusu mii~ahida postu funksiyas1m da~1yan

fanarli arkalara malik idi. O.V.Miloradovi~ Tatartup minarala­

rinin da bela bir funksiya da~1ya bilacayini ehtimal edirdi [237,

sah. 72].

Bizim fikrimizca Tatartup minaralari takca orta asrlarda

Azarbaycan va ~imali Qafqaz arasmda memarhq miinasibatlari­

nin olmasmm tasdiqi kimi maraqh va ahamiyyatli deyil, o

ham~inin Aran memarhq maktabinin bugiiniimiizda bela kifayat

qadar tadqiq edilmayan xiisusiyyatlarini oziinda aks etdirmasi

ila diqqati calb edir.

Vaxtila Aran arazisinda yerla~an, Yaxm va Orta ~arq abidalari,

elaca da islama qadarki dovr abidalari ila alaqali alan memorial

abidalar s1rasmda Azarbaycanm orta asrlar memorial memar­

hq niimunalari alan iki qeyri-adi abidalar - Malik 8jdar va Kar

Giinbaz maqbaralari xiisusi maraq dogurur. Kohna miisalman

qabiristanh~nda La~ rayonunun Cicimli kandi yaxmhgmda

yerla~an bu tikili ham9nin birinci abidada ko~ari ala~1qlarm ta­

sirinin ikinci abidada da Zaqafqaziya xristian abidalarinin tasi­

rinin izlari mii~ahida olunduguna gora xiisusi diqqata layiqdir.

Bildiyimiz kimi, marhumun xatirasinin abadila~dirilmasi,

islamm asas ehkamlarma ziddir, dinina sadiq bir ~axsin mazan

kifayat qadar sada olmahd1r: onun xatirasini yalmz kic;ik bir

tapacik abadila~dira bilar [74, sah. 51-52]. Lakin, islamm ilk asr­

larindan bu ehkamlar hatta ali din xadimlari tarafindan dafn

marasimlarinin mascid daxilinda kec;irilmasi ila tez-tez pozu­

lurdu. Miisalman ~arqinin bazi arazilarinda, hokmdarlarm va

onlarm aila iizvlarinin, yiiksak vazifali ~axslarin, ruhanilarin

dafn yerinda miistaqil memorial abidalar ucaldllud1 [90, sah.

314-316]. Onlann memarhgmda islama qadarki dovrlarin dini

va ya~ay1~ memarhg1 elementlarina tez-tez rast galinir. [253,

sah. 277-278].

Biitiin digar <<boyiik>> dinlar kimi, islam dininda arablar ta­

rafindan i~gal edilmi~ Olkalarda, an c;ox da ilkin marhalalarda

binalarda yeni iisullardan, badii memarhq fandlarindan geni~

istifada edirdilar. Bu bax1mdan, Cicimli kandi yaxlnl1gmda yer­

la~an, memarhgmda Azarbaycan va ana yaxm arazilarin islama

qadarki dovriiniin elementlarini oziinda aks etdiran, bu giina

qadar qorunub saxlamlm1~ maqbara xiisusila ahamiyyatlidir.

Baxmayaraq ki, bu maqbaralar arazi bax1mmdan Aran me-Cicimli kandinda

marhq maktabina daxildirlar, lakin bununla yana~1 onun tikin- xatira kompleksi (joto La9mm i§galmdan

ti xiisusiyyatina yad alamatlar movcuddur, bela ki onlarm in- sonra 9akilmi§dir).

133

Cicimli kandinda xatira kompleksi va onun tikililarinin memarhq koklari.

Laf!n rayonunun Cicimli /amdinda xatira kOmpleksi (Azarbaycan), ifoto muallifindir).

Malik Bjdar maqbarasinir: ylam va kasimz (iil~alar miJalliftndir).

La~m rayonunun Cicimli kandinda xatira kompleksinin b~ plant (Azarbaycan), (iil~alar muallifindir).

M1:1000

§asmda yax§I cilalaruru§ ahang da§mdan va bazalt plitalardan

istifada edilmi§dir. Onlar, digar ~oxsayh da§ qabirlar, ham~inin

bir ne~a ki~ik binalarm qahqlan ~ox boyiik maraq dogurur, bur a­

da yerla§an qasabanin ~ox qadim tarixa malik olmalan haqqmda

ehtimahru irali siirmaya imkan verir. Onun §ahidlari ham~inin

qeyd edilan maqbaralardir, onlann uzaqdan goriinan silueti

kand peyda olmami§dan daha avval diqqat ~akir.

Memarhgmda konstruktiv refraksiya elementlari, ko~ari ala-

9qlar a§kar edilan Malik 8jdar maqbarasi dafalarla tadqiqat~I­

larm diqqatini calb etmi§ va na§r edilmi§dir. Lakin maqbara oz

135

136

orijinal goriinii~ii, orta asr Azarbayean memarhgmda banzarsiz

analoqu ila dafalarla diqqat calb etmi~dir.

ilk maqbara i.P.~eblikinin tarafindan qeyd olunub, daha

sonra maqbaranin Ol~;ii va plan sxemini dare etdirmi~dir [302,

sah. 134; 140, sah. 85-87]. Sonralar tez-tez alimlar ona miiraciat

edirdilar. Orta asr Azarbayean maqbaralarinin tasnifah zamaru

A.V.Salamzada Malik 8jdar maqbarasini «sakkiz gu~ali ~aquli

istiqamatli» qrupuna daxil etmi~dir, mahz bu i~a hamin maqba­

ranin digar 61¢ versiyas1 na~r edilmi~dir. [275, sah. 237, 243].

Ma~ayini ko~;ari ya~ay1~ evlarindan gotiiran Malik 8jdar

maqbarasinin qeyri-adi memarhq genetik koklari haqqmda eh­

timal ilk dafa Azarbayean memarhq tarixina hasr olunmu~ asash

tadqiqat zamaru ifada edilmi~dir - «Azarbayean memarhq ta­

rixi». [121, sah. 101-104]. Bu ehtimahn inki~ah va abidanin tam

saciyyavi xiisusiyyati L.S.Bretaniskinin monoqrafiyasmda ~arh

edilmi~dir [37, sah. 128-130]. Digar memarhq abidalari ila yana­

~~ bu maqbara M.S.Bulatov tarafindan Miisalman ~arqinin orta

asr memarhgmda tagband konstruksiyasmm formala~ma qanu­

nauygunlugunun miiayyan edilmasi sababila tadqiq edilmi~di

[192, sah. 53-94; 43, sah. 256-257].

Fikrimizca, Cicimli kandindaki xatira kompleksinin tikililari­

nin gostarildiyi adabiyyat manbalarini nazardan ke<;irarkan, son

zamanlar meydana galan novbati Ermani elmi saxtakarhq fakhm

xiisusila qeyd etmak laz1md1r. Bela ki, 2001-ci ilda Tiirkmanistanda

dare edilmi~ "Qaraqoyunlu tiirkman sultanlarmm Ermanistanda

a~kar edilmi~ iki tiirbasi" adh maqalada "elmi sensasiya" iddias1

ila Ermani arxeoloqu A.Simonyan tarafindan qeyd edilir ki, " ...

avqust 2000-ci il tarixda ermani abidalarinin toplusunun redaksiya

ekspedisiyas1 Ermanistan Respublikasmm eanub-~arq hissasinda

geni~ miisalman qabiristanll~ va elmi adabiyyatda malum olma­

yan iki tiirbani ara~d1rm1~drrlar" [284, sah.94].

Oz ara~d1rmasmm predmeti haqqmda tasavviirii olmayan

miiallifin elmi eahatdan oziinii dogrultmamasl fakhm kanara

qoyaraq A.Simonyanm 2000-ci ilda haz1rlanan Ermanistan tarixi

va madaniyyatinin abidalarinin dovlat reyestrinin materiallan­

na istinad etdiyi ila bagh masala iizarinda xiisusila dayanmaq

laz1md1r. Biitiin beynalxalq konvensiyalanrun talablarina zidd

olaraq bu i~larin Azarbaycanm ermanilar tarafindan miivaqqati

i~gal olunmu~ arazisinda hayata ke9rildiyi malum faktdrr. Bunu

da, aslinda dovlat saviyyasinda hayata kec;irilan madani ekspan­

sionizmin bir tazahiirii kimi hesab etmak olar.

Bunla bela, gostarilan tiirbalarin memarhq xiisusiyyatlarina

yenidan nazar salarkan qeyd etmak olar ki, Azarbaycan Respub­

likasmm Lac;m rayonun Cicimli kandindaki memorial komp­

leksin abidalari boyiik maraq kasb edir va onlann haqiqi (asl)

niimunasinin yaranmas1 masalasi hala da bu giin diqqati calb

edir. Bununla alaqadar olaraq, Malik 8jdar tiirbasinin genezisi

va onun orta asr Azarbaycan va Yaxm va Orta ~arqin hamhiidud

olkalarinin xatira memarhgmda tutdugu yer haqqmda proble­

min hala da kifayat qadar i~Iqlandirmadigmi gostarmak olar.

Lakin, bununla yana~1 Malik 8jdar maqbarasinin orijinal

obrazmm yaranmas1 masalasi va onun orta asr Azarbaycan me­

marhgmm va qon~u Yaxm va Orta ~arq olkalarinin memorial

tikililari arasmda yeri halada kifayat qadar i~1qlandmlmam1~du.

Baxmayaraq ki, Miisalman ~arqinin bazi nov memorial ti­

kililari ila koc;ari ya~aYI~ maskanlarinin miimkiin genetik alaqa­

lari ideyas1 daha erkan dovra aid edilir, lakin bizim fikrimizca

bu barada konkret siibutlar kifayat qadar taqdim olunmam1~d1r.

Bu bax1mdan qeyd edak ki, maskunla~mw va koc;ari xalqlarm

madaniyyat alaqalari masalalari ham memarhq tarixinda, ham-

9nin iimumilikda madaniyyat tarixinda hala da an az tadqiq

edilan sahalardan hesab olunur.

Orta asr ~arq memarhgmm gorkamli alimi Q.A.Puqac;enkova

maskunla~m1~ va koc;ari xalqlarm «~arqi Asiya>> ~artlari albn­

da madam alaqalarinin movcudlugunu danm1rd1 va eyni za­

manda iddia edirdi ki, << ••• Monumental memarhgm formalan

haqda sohbat zamaru dekorativ elementlarinin koc;ari ya~ay1~

maskanlari memarhgma banzadilmasi boyiik sahvdir>> [266, sah.

137

138

77-80]. Tam aminlikla bu ciir alaqalarin an real niimayandasi

kimi, Malik 8jdar maqbarasini adlandumaq olar.

Maqbara i:iz plarunda sakkizgu~ali tiirbasi ila (yan tarafdan

3,6 metr) xarici gi:iriinii~ii bax1mmdan <<sddmm>> va ya <<mo­

nastu>> sardabaya banzayir. Lakin, diqqatli yoxlama zamaru

aydm gi:iriiniir ki, bu ki:i~ari yurtalar faktiki monumentalla~­

dirma tacassiimii onun i:iziinamaxsus memarhq obrazrmn <<da~

iizarina ki:i¢riilmasidir>>. Diinya memarhq tarixinda bir mate­

rial ila hayata ke~irilan tikilinin <<kor-korana>> tarciimasi malum

deyildir. Misal kimi Moskva yaxmhgma Kolomensk kandinda

ucalddm1~ mi:ihta~am kilsani (1532-ci il) gi:istarmak olar, salnama

onun qadim rus memarhg1 ila ox~arhgrm vurgulayaraq qeyd et­

mi~dir ki, o << ... taxtadan haz1rlanm1~ bir i~dan daha yiiksakdir>>

[42, sah. 141].

Malik 8jdar maqbarasi yiiksak olmayan postamentin ii¢ncii

marhalasi iizarinda yerla~ir. Onun asas sahasi iist sakkizbucaq

sahani ke~ir, o isa i:iz ni:ivbasinda kobud i~lanmi~ parabola ~akilli

giinbazin asasm1 ta~kil edir. Haz1rda da~ddrm~ va i.P.~blikinin

sahvan dekorativ bazadilmanin bir ni:ivii kimi qabul etdiyi bu

giinbaz aydm gi:iriiniir ki, vaxtila da~ plitalarla iizlanmi~di [140,

sah. 85-87]. Tiirbanin asasmdan giinbazin asasma ke9d, qovu­

~uq yerlari nazik yanm dairavi bi:ilma siitunlan ila qeyd edilan

kanarlanrun sathlarinin yuxan hissasina dogru daralan hamar

ayrinin ayilmasi vasitasila hayata ke~irilmi~dir. Giinbazin funda­

menti istar fasad, istarsa da daxili tartibatda ki~ik karnizla vu­

rulmu~dur.

Daxili ~evra - maqbaranin planm konturu diametri 6, 8 metr

olan dairadir. interyerin sathi ayri konturlan ila xarici divarla­

n takrarlapr va boz rangli ahang suvaqla i:irtiilmii~diir. Malik

8jdar maqbarasinin canubunda Zaqafqaziya xristian memarhgi­

run qurbangah sadlarini xahrladan sad a bazak detallanru i:iziinda

camla~diran mahrab yerla~irdi [138, sah. 209, 213]. Maqbarada

mahrabm olmas1, marhumun xatirasinin abadila~dirilmasi kimi

islam ehkamlarma zidd idi. Lakin, eyni zamanda Azarbaycan

maqbaralari da daxil olmaqla orta asr f;)arqillin bazi memori­

al tikililarinda Makkaya istiqamatlanm.i~ «qibla»-ni gostaran

mahrablar var (misal iic;iin Hac;;mdobatl1, A~a~ Veysal va digar

kandlardaki maqbaralar). [37, sah. 98]. Mahrabm yaxmh~da,

Malik 8jdar maqbarasinin qarbinda goriindiiyii kimi c;;ox qa­

dim zamanlara aid olan iki qabir var. interyerin ~arq divarmda

i.P.f;ielbkinin yazdarmda da qeyd olunmu~ insan va heyvan tas­

virlari ozdm1~dlr, goriiniir onlar hans1sa sehirli ahamiyyata

malik idilar [140, sah. 86]. i~1q maqbaraya giinbazin asasmdakl

dordtarafli qiibbadan niifuz edirdi.

Koc;;ari ya~ay1~ evlarillin konstruktiv c;;arc;;ivasinin asasrm

ta~kil edan maili kanarlar Malik 8jdar maqbarasinda sadaca

dekorativ xarakter da~1yud1. Maqbaranin asas1m, markazini va

sonunu bazayan daha bir sada dekoru qeyd edak - giina~in sxe­

matik aksini tamsil edan sada naXI~h altl1qlar. Bu giina~ ni~ana­

lari - bir c;;ox koc;;ari xalqlarm ornamental dekorasiyas1 iic;iin sa­

ciyyavidir. Siitunlarm asas1 va ortasmdak1 dekorativ xonc;;alar

har iki tarafda va tamamlanma da isa kic;;ik trapesiya ~akilli kapi­

telinin ortasmda yerla~ir.

Malik 8jdar maqbarasinin dekorativ bazadilmasinda onun

giri~indaki relyef xiisusila diqqata layiqdir. Onlar ilk dafa 1933-

cii ilda Kiirdiistan ekspedisiyas1 i~tirakc;;dan tarafindan tasvir Malik ajdar maqba­rasinin dekarativ

edilmi~dir. Sonralar onlar hamc;;inin i.P.f;)eblikin tarafindan xa- bazak elementlari.

139

brlarum~d1r. [140, sah. 86]. Lakin, onlarm daha atrafh tasviri

A.V.Salamzadanin i~inda movcuddur. [324, sah. 28].

Malik 8jdar maqbarasinin kamerasma ~imala dogru

yonlandirilmi~ giri~, onun biitiin markazi hissasini ahata edan

relyefli tasvirlari olan boyiik arxitrav da~ ila ortiilmii~diir.

itiuclu dekorativ arkamn iizarinda boyiik ifadalilikla okiiz

rasmi cizdmi~du. Lentvari ornamentla bazadilmi~ giri~in har

iki tarafinda nisbatan pis saxlamlm1~ okiiz tasviri var. Bu qo<;­

larm xarakterik xiisusiyyatlarina diqqat yetirak, quyruqlan­

mn iki yera ~axalanmi~ sonluqlan ko<;ari tayfalarm an qadim

va an geni~ yaydm1~ elementlarindan olan <<qo<; buynuzunu»

xahrladud1. Onun Azarbaycan dekorativ incasanatinda <<qo~a

Orta-qapl D<1Tbmd buynuz» ( <<qo~ala~ml~ buynuz») ad1 ila ma~hur olan novii

l:}:rfnaz:t;f:J:;rau. xiisusila da Minga<;evir yaxmhgmda tapdm1~ Tunc dovriina

Malik Bjdar maq­b<17'asinin giri~ hissasi (iilpnalar muallifindir ).

140

aid saxs1 qablarda oz aksini tapm1~du. Qo<; tasvirinin iizarinda

arab qrafikas1 ila i~lanmi~ va taassiif ki, hala da oxunmam1~

matn movcuddur.

141

Məlik Əjdər məqbərəsinin relyefi tikinti zamanı İslam ehkam-larının pozulmasının daha bir nümunəsidir. Bu fakt eyni zaman-da orta əsr Azərbaycan memarlığı üçün unikal deyildir. Bu nunla əlaqədar Bakıda sualtı arxeoloji qazıntılar zamanı tapıl mış zoo-morfik subyektli daş relyefləri misal göstərmək olar. Vaxtilə Səbail qalası kimi tanınan qalanın divarlarını bəzəyən bu relyeflər «Bayıl daşları» adı ilə tanınırdılar [37, səh. 82­87]. Həm çinin Haçındöbrətli məqbərəsinin oymalarını qeyd etmək la zımdır. [37, səh. 482­484]. Xarakterinə görə oxşar zoomorfik mo tivlərə Azərbaycana qonşu olan ərazilərin abidələrində də rast gəlinir. Bu baxımdan Ermənistandakı qoç və buğa rəsmli relyeflə bəzədilmiş Səlim Kar-vansaray baştağını [128, səh. 201­203; 94, səh. 66], həmçinin Dağısta-nın «Kubaçinski relyefi» xüsusilə qeyd etmək lazımdır [87, səh. 157­159]. İ.A.Orbelinin bu növ relyeflərinin tədqiqatı tamamilə «səlcuq üslubu» anlayı şın da birləşmişdi [323, səh. 139], L.S Bretantski Qaf-qaz xalqla rı nın ortaq mədəniyyətinin bir hissəsi kimi, onların oxşar xü su siy yət lə rini araşdırırdı. [37, səh. 78­79].

Səbail qəsrinin dekorativ kəmər elementlərindən biri (Bakı, Azərbaycan).

Səlim kar va n­sa rasının giriş baştağının bəzək elementləri (Ermənistan).

Azərbaycanın orta əsrlərə aid daş zoomorf qəbirüstü abidələr.

142

Malik 8jdar maqbarasinin dizayn elementlarindan giri~daki

da~1 xiisusila qeyd etmak laz1md1r. Onun tasvirlari ehtimal irali

siirmaya imkan verir ki, indi deformasiya olmu~, lakin vaxtila

heyvan rasmi olmu~ bu tasvir ya qoyun, ya da qoc; ba~1 olub. Qeyd

etmak lazrmdrr ki, hazrrda Azarbaycan memarhq abidalarinda

heykaltara~hq elementlarina, demak olar ki, rast galinmir. Eyni

zamanda, ma~hur alman sayyaru, cografiyac;1, riyaziyyatc;1,

~arq~iinas va tarixc;i Adam Oleariyanm qeydlarinda ~amaxmm

orta asr qala divarlanm bazayan heykaltara~hq rasmlari haqqm­

da qeydlar var [97, sah. 465].

Bu baxrmdan, hamayil-qoruyucu manasm1 da~1yan okiiz, qo­

yun, at, ajdaha va d. gostarildiyi da~ tasvirlara qo~u Da~stan

arazisinda in~a edilmi~ abidalarin iizarinda da tez-tez rast galinir

[31, sa h. 75]. Bur ada niimuna kimi Darband ~aharinin darvazalan

olan <<Orta qapl>> iizarindaki boyiik ~ir rasmini va minara iizarin­

daki heyvan tasvirini gostarmak olar (yeri galmi~kan epiqrafik

malumatlara asasan o, Azarbaycanh memarlar tarafindan in~a

edilmi~dir [135, sah. 90]. Orta asr Azarbaycandekorativ sanatinda

hamc;inin islam tarafindan qadagan edilmi~ mazarlarda at va ya

xalq tarafindan qoc; adlandmlan qoyun heykallari qoyula bilardi

[109, sah. 179-189; 11, sah. 69-72, 87-93, 179-182; 143].

Malik 8jdar maqbarasinin ilkin goriinii~iina qafldaq. Arhq

qeyd edildiyi kimi, onda koc;ari ya~aYl~ maskanlarinin monu­

mentalla~dmlml~ xiisusiyyatlari aydm ~akilda tasvir edilmi~dir,

bu isa onun genetik koklarini Azarbaycanm koc;ari va yanm ko­

c;ari tayfa memarh~nda axtarmaga imkan verir [216, sah. 32-34].

Onun arazisinda yay1lm1~ va demak olar ki, XIX asra qadar

hec; bir asash dayi~ikliya maruz qalmadan movcud olmu~ bela

nov ya~ayw evlari qisminda Mingac;evirin yaxmhgmda arxeo­

loqlar tarafindan a~kar edilmi~ Biiriinc dovriina aid olan alac;1ga

banzar oyuncaq modellar C>1Xl~ edir [19, sah. 128-132; 347, sah.

10, 11 ]. Bunu tarixi malumatlar da siibut edir [239, sah. 132-133].

Azarbaycanda yafllml~ alh nov koc;ari alac;1qlanndan biri

prinsip etibari ila ox~ar olan alac;1q novii Orta ~arq va Markazi

Asiyada ko~ari xalqlar arasmda genii? yayllmi~?di. Onlarm tasvir­

lari az deyildir, bela tasvirlara orta asr sayahat~ilarinin sayahat

qeydlarinda da rast galmak olar. Flamand fransiskan rahibi Gil­

yom Rubrukun tasvir etdiyi va xarakter cizgilarina gora Malik

8jdar maqbarasinin xarici goriinii~?iinii xahrladan ala~1qlara diq­

qat yetirak:

" ... Yatd1qlan evlari onlar ~buqdan horiilmii~? ~arxlar (takar)

iizarinda qururlar; tirlari qisminda ki9k takar ~?aklinda yuxan

dogru birla~?an ~buqlar 9Xl!? edir; ~arxm iizarinda pe~ ( ocaq)

bacaSl OX~?ar boru (bogaz) qalxu; onun iistiinii ke~a ila i:irtiir, ~OX

zaman isa daha parlaq i~?Ildasm deya ke~aya ahang, ag gil va sii­

miik unu hopdururlar, bazan isa qara ke~a ila da ortiirlar.

Yuxan bogazogm yarundak1 ke~ani miixtalif gozal rasmlarla

bazayirlar. Giri~?in qar~?Ismda da ke~a as1rlar, ke~alar alabazak

va alvan olur. Onlar mahz rangli va ya ba~?qa ke~ani bir-birina

tikib calamaqla iiziim salxrmlan va agaclar, qu~?lar va heyvan­

lann ~?akillarini tartib edirlar. Va bela ala~1qlan o daracada bo-

1 -Gil oyuncaqlar - Jcijr;Jri alar;tqlarm modellm (Azarbay­can, eramzzdan avval XI-IX asrlar). 2 - Sayyar tUrk Jcijr;arfa1ar;tgznzn re­konstruksiya variant!. 3-4- Kor;ari alar;zq.

143

144

yiik edirlar ki, bazan ala9gm eni 30 futa ~ahr" [110, sah. 91].

Alman ~arq~iinas1 A.fon Qabenin elmi ara~dumalan bu nov

ko~ari evlarin proobrazma hasr edihni~dir [346, sah. 173]. XVI­

II asr rassam1 Qilyom Rubrukun yazd1 tasviri asasmda ala~tq­

larm rasmlarini yaratmaq cahdlari da diqqatalayiqdir. Giinbazli

tiirbalarla bu ala9qlarm goriinii~larindaki iimumi cahatlar [356,

sah. 141, ill. 33] alimlari maraqlandtrmt~dtr.

Turk alilni N.Diyarbakirlinin hunnlarm yaradtohgma hasr

etdiyi monoqrafiyasmda bela ala9qlara verdiyi tasvirlar diqqa­

talayiqdir [344, sah. 44-45]. Onu da qeyd etmak lazrmdtr ki, bu

nov ala~tqlann rahatltgt va ko~ari hayat tarzina uygunla~m1~ ol­

mast, goriiniir, onlarm uzunomiirlii olmasmm sabablarindandir.

Masalan, XIX asrin sonu, XX asrin avvallarinda noqaylarda bela

ala9qlarm olmas1 [51, sah. 45], elaca da bela evlarin yaydma

arazisinin geni~liyi buna dalalat edir [254, sah. 55-67].

Ad1 ~akilan ko~ari evlari qadim zamanlardan Azarbaycanm

da arazisinda geni~ yaydmt~dtr va dediyimiz kimi, onlan "ala­

~tq" adlandmrddar. Bela evlarin sada konstruktiv qurulu~u va

xarici goriinii~lari Gilyom Rubrukun tasvirlarini va Malik 8jdar

tiirbasinin xarici goriinii~iinii xahrladtr. Ala9gm markazinda

ba~1 ~arpazla tamamlanan ikimetrlik dirak yerla~dirilirdi. Ba~da­

kl ~arpaza "~atmag' adlanan diametri bir metr olan halqa ke~i­

rilirdi. <;atmagtn biitiin perimetri boyu daliklar a~dtrdt. Hamin

daliklara uzunlugu 4-5 metr, qabnltgt 2-3 sm olan ayilmi~, yash

taxta zolaqlar (hamar ~buqlar) ke~irilirdi. Bunlar ala9gtn gov­

dasini ta~kil edirdilar. "<;atmag" va ~buqlar miitaxassis-sanat­

karlar tarafindan haztrlarurdt. Bazardan alman bu hissalar (de­

tallar) bir qayda olaraq uzun miiddat xidmat gostarirdi.

Ala~tgm asaslanrun iizarini kohb otriik, yan hissalari isa qa­

rm~ ~atan hasirlar ila ortiilmii~dillar. Ala~1gm giri~ina ke~a as1hrd1

[219, sah. 172-180]. Azarbaycanm miixtalif rayonlarmda ala~tgm

ayn-ayn konstruktiv hissalarinin farqli ~akilda adlandmlmas1

fakhm qeyd etmak maraqh olard1. Masalan, irni~li rayonunun

Qulubayli kand sakini 70 ya~h A.M.Quliyevin biza verdiyi rna-

lumata gora, karkasm ~iiviillari ~buq, onlarm barkidildiyi daira

isa ~anbar adlarurd1. Ala~1gm biitiin a~a~ ~evrasi boyu "daban

orkan" kandiri ~akilardi. Ondan bir qadar yuxanda novbati kan­

dir ~akilirdi va bu kandir arhq "orkan" va ya ''basmq" adlan1rd1.

Onlann arasmda qam1~ hasir- ~aran barkidilmi~dir. Ala9~n yu­

xansma ii~ hissadan ibarat ke~a ortiik sarilirdi. Ke~a ev ~araitinda

haz1rlansa da, ~iiviil ~buqlar adatan ba~qa yerlardan gatirilir va

sanatkarlardan almud1. Ala9gm do~amasina evda haz1rlanan

ke~a xal~a - namand sarilardi. Ala9~n Ol~lari adatan bela olar­

dl: 6-7 metrlik diametrin miiqabilinda hiindiirliik - 2-2,54 m.

Ala9q quru~dmld1qdan soma onun govdasi i~aridan ilikdan

toxunma ii~ kandir - sicimla barkidilir, sicimin uclan markazda

sancllm1~ payanm iistiinda baglanud1. Ala~1gm atrafmda yag1~

sularmm ax1b getmasi ii~ darin olmayan arx qazilird1. Ala9q­

lar imi~li rayonunun mai~atinda ke~an asrin 50-ci illarina qadar

movcud olmu~ va yerli ahalinin oturaq hayat tarzina ke~masi ila

alaqadar olaraq mai~atdan tamamila itmi~dir.

Daha bir maraqh maqam da odur ki, Da~tanm tiirkdilli xalq­

larmdan olan kllffilklarm ma~atinda da hala ilkin orta asrlardan

movcud olan bu ciir ya~a~ evlari mahz ala9q adlarurru. Lakin XIX

asrin sonu- XX asrin avvallarinda Azarbaycan yarlmko~arilarindan

farqli olaraq, kllffilklarda ala9q bir qadar ayn goriinii~da olmaqla

yan~1, tayinahm da da~arak, arhq ya~ayi~ evi deyil, ~buqlardan

hOrillm~ ma~at tikilisina ~vrilir [49, sah. 204].

XIX asrin sonu - XX asrin avvallarina qadar bela ya~ay1~

evlarinin kumlklarda, elaca da Dag1stan va Kalmlkiyada ya~a­

yan noqaylarda olmas1 faktlan da ala9qlarm hayat ii~ yararh

olmasmdan va davamhhgmdan xabar verir. Ba~qa maqam da

buna alava siibutdur - biza ~atan malumatlardan aydm olur ki,

XIX asra qadar Xiva xanlan yay vaxtlannda bela ala~1qlardan

istifada edir va orada ko~ari tayfalann ba~¢arm1 qabul edirdilar.

Xivanin Ta~ - Xauli sarayinda giinlarimiza qadar qalm1~, ala9q­

lann barkidilarak iizarinda qurulmasma xidmat edan iki karpic

postament da buna siibutdur [44, sah. 69, 128].

145

inqu~ sdl'daba!mndm biri (Rusiya).

(:egem ddl'asinda sdl'liaba!dl' (Qabardin­Ba!kar, Rusiya).

146

Bela nov koc;ari evlarini bazi alimlar tiirk c;adtr (yurta, yurd)

novlarina aid edirlar [141, sah. 29, 86, 321]. Masalan, N.M.~e­

petilnikov tiirk c;adulanm monqol c;ad1rlanndan farqlandiran

a~ag1dak1 dalillari irali siiriir. Birincisi, tiirk c;adulanmn dam1

dayirmi oldugu halda, monqol c;adularmda dam konus~akilli,

yash tapalidir [141, sah. 29, 86, 321]. 0, bu alamati konstruk­

tiv qurulu~larm ozalliklari ila alaqalandirir: tiirk c;adularmm

karkas oxlan - "uni"lar a~a~ ucda ayilir va konturlanna gora

parabolaru xahrlad1rlar, monqol c;adularmdak1 "uni"lar isa

diizxatlidirlar [141, sah. 66]. Orta asr yazd1 manbalarindan ma­

raqh bir fakt da malumdur ki, arhq XII asrda oturaq hayata ke­

c;idin geni~lanmasi ila alaqadar olaraq, koc;arilarin bir qismi bu

ciir alac;1qlar iic;iin taxta govdalarin hazulanmas1 iizra ixtisasla­

~Ir va zamanla pe~akar-sanatkarlar tabaqasini ta~kil edirlar [14,

sah. 43].

Koc;ari evlarinin oziinamaxsus monumentalla~ma niimunalari

az rast galinan olsa da, ba~qa xalqlann memarhgmda da movcud

olmu~dur. M.i.Kondratyeva hatta koc;ari c;ad1rlannm obrazla­

nrun Buryatiya, Monqolustan stasionar ya~aYI~ tikililarinin go­

riinii~iina koc;iiriilmasi ila bagh miixtalif niimunalarin tasnifahm

tartib etmaya cahd ehni~dir. Lakin onun oziiniin dediyi kimi, " ...

tikililarin primitivliyi biza har hans1 miiayyan memarhq iislubu­

nun movcudlugundan daru~maga imkan vermir" [217, sah. 14].

Lakin koc;ari ev obrazlarmm Orta f;iarqin memorial tikilila­

rinin zahiri goriinii§iina koc;iiriilmasi niimunalarina qay1daq

va bu regionun ba§qa vilayatlarinin memarhgmda rast galinan

niimunalari nazardan kec;irak. f;iarti olaraq "ala«;~q§akilli" adlan­

dudi~miz bu nov maqbaralara Tiirkmanistanda, Dexistan ya­

xmh~nda rast galmak olar [168, sah. 121-138; 23, sah. 69-72; 108

sah. 292-299]. Analoji memarhq motivlari f;iimali Qafqaz xalqla­

rmm in§a etdiklari yeriistii sardabalarin goriinii.§ii.nda da aydm

mii.§ahida olunur [16, sah. 93; 72, sah. 26-27; 222, sah. 71-84]. Ar­

hq qeyd edildiyi kimi, onlann memarhq obrazrmn asasmda eyni

motivlar durur, lakin bu tikililarin har bir qrupu fardi ozalliklara

malikdir, mahz hamin ozalliklari tahlil etmaya c;ah§aca~q.

Malik 8jdar maqbarasindan farqli olaraq f;iimali Qafqaz sarda­

balari Yax§l yonulmaml§, kobud da§dan in§a edilmi§dir. Bu sarda­

balar xaricdan iizlanmami§dir. Onlar Olc;illarina gora da farqlanir

(Malik 8jdar maqbarasi xeyli iridir- F.M.) va bir qadar saliqasiz in§a

edilmi§dir. Bundan ba§qa f;iimali Qafqazm ala«;~q§akilli (yurta§akilli)

sardabalarinda bir qayda olaraq onun hacmini iki hissaya b6lan

karniz va fasadlarm dekorativ tartibat elementlari yoxdur. Ala«;~~

karkasrm imitasiya edan tillar isa lap yuxanya qadar davam edir.

f;iimali Qafqaz xalqlan arasmda vaxtila ala«;~qlann olmas1 haqqm­

da malumatlar olsa da [220, sah. 46, 50, 52], A.F.Qol§teyn onlann Dexistan yaxmlt­

m<Jn§ayini sahv olaraq taxta stasionar Ya§aYI§ tikililari ila alaqalan- gmda "ala"q~akilli" maqb;rral;rrdan biri

dirirdi [54, sah. 118-119]. Lakin hamin tikililarin ozlari c;ox giiman ki, (Titrkmanistan).

genetik olaraq kOc;ari ya§ayi§ evlari

ila bagh olmU§dur. Maraqhs1 odur ki,

ala«;~q§akilli OX§ar tikilinin qahqlan

Tuvada a§kar edilmi§dir. Ancaq bu­

radakl tikili marasim tayinafudrr [80,

sah. 33-35; 127, sah. 881].

Tiirkmanistanm alac;Iq§akilli

maqbaralarinin genezisi problemi

ila iki hipotez baghdu: birincisi

onlann koc;ari ala«;~qlarmdan to-

147

148

radiklarini [168, sah. 121-133] bildirir, ikincisi isa Orta Asiya

tarixi memarhgtmn gorkamli bilicilarindan olan Q.A.Puqa­

<;enkovanm variantma asasan, tiirk basduma kurqanlan ila

alaqalandirir [264, sah. 57; 102, sah. 345; 104, sah. 120]. 8slinda,

bela nov memorial tikililarin man~ayi, <;ox gii.man ki, ko<;ari <;a­

dulan ila baghdu va Malik 8jdar maqbarasinin (va onun pa­

ralellarinin) zahiri goriinii~iin xiisusiyyatlari, elaca da epiqra­

fik malumatlar va bir sua orta asr miialliflarinin ko<;ari dafn

marasimlarinin tasviri verilmi~ salnamalarinin mazmunu bunu

asash ~akilda siibut edir.

Ox~ar hal kimi qadim ossuarilarin bazi novlarini va xarici go­

riinii~larinda ko<;ari hayat motivlari sezilan "nauslan" qeyd edak

[164, sah. 160]. Bununla bagh tiirkmanlarin "gii.nbaz" adland1r­

d1qlan ya~aYI~ evi novii diqqati <;akir. Bu evlar dairavi plana ma­

likdir, gild an- "saxs1dan" i~a edilmi~dir va ba~ hissasinda tiistii

ii<;iin daliyi olan gii.nbaz~akilli tikililardir. Q.A.Puqa<;enkovanm

haqh olaraq soyladiyi fikrina asasan, bela evlarin yaranma man­

~ayi ko<;ari ya~ay1~ evinin memarhgt ila alaqalandirilir [102, sah.

460-466].

Qeyd olundugu kimi, proobraz1 ko<;ari evi olan Azarbaycan,

Tiirkmanistan va ~imali Qafqazm uzaq ala<;~q~akilli memorial

tikililarinin memarhgmda vahid birliya baxmayaraq Malik 8jdar

maqbarasi, ~imali Qafqaz sardabalari va Dexistanm tiirkman

maqbaralarini onlara saciyyavi olan cizgilar farqlanirdilar. Ma­

salan, tiirkman maqbaralari daha hacmli idilar, fasad sathinin

daha <;ox hissalara par<;alanmas1 (bOliinmasi) bu tikililar ii<;iin

saciyyavidir, bu ahamiyyatli daracada onlarm ~asmda istifada

olunan materiahn - karpicin xiisusiyyatlari ila alaqadar idi. Di­

gar farqli cahat - kompozisiya ozalliyidir. Bu, tikililarda oziina­

maxsus karpic vestibiil- eyvanlarm olmasmdad1r. Xahrladaq ki,

Malik 8jdar maqbarasindaki az nazara <;arpan giri~ yalmz deko­

rativ bazakla i~lanib. Bundan ba~qa burada mehrab da vard1r.

Tiirkman maqbaralarinda, yalmz Q.A.Puqa<;enkova tarafindan

~arti olaraq NQ 4 kimi i~ara edilan istisna olunmaqla, bela ele-

ment yoxdur [102, sah. 292-293]. ~imali Qafqaz sardabalarinda

isa mehrablar iimumiyyatla olmur [78, sah. 93].

Digar farqlandirici cahatlardan Tiirkmanistanmaqbaralarinda

xarici sathin nazik dekorativ siitunlar ila hissalara aynlmasmm

olmamasl va ko~;ari yurtanm karkasmm oziinamaxsus ~akilda

interpretasiyast diqqata layiqdir. Tiirkman maqbaralarinda ka­

narlar iri '!;!Xlllhlar ~aklinda qeyd olunurdu. Ona novliiliiya ya­

xm olan memorial tikililar suasmdan Malik 8jdar maqbarasini

farqlandiran cahat na ala~;tq~akilli Tiirkman maqbaralarinda,

na da ~imali Qafqaz sardabalarinda rast galinmayan kiirsiilii­

yiin olmastdtr. Malik 8jdar maqbarasi obrazrmn memarhq ta­

mamlanmast va miikammalliyi, ham~;inin bazak i~larinin da

nisbatan daha yiiksak saviyyada yerina yetirilmasi farqlandirici

cahatlardir.

Bununla yana~t, arhq qeyd olundugu kimi, biitiin bu yerli

farqlandirici ozalliklara baxmayaraq, Azarbaycan, Tiirkmanistan

va ~imali Qafqazm nazardan ke~;irdiyimiz memorial tikililarini

birla~diran parlaq ifada olunmu~ xiisusiyyatlar bela ehtimal et­

maya imkan verir ki, onlarm genetik koklari ko~;ari ya~ayt~ ev­

larinin memarhgmdan, elaca da Orta ~arq va Markazi Asiyanm

ko~;ari xalqlarrmn dafn marasim adatlarindan ba~laytr.

Uslubi cahatlarin yaxmhgt, onlann arazi va xronoloji area­

It bu abidalari iimumi ala~;tq~akilli memorial tikililar novliiliik

qrupuna aid etmak imkant verir.

Azarbaycanm arazisinda memarhgmda ko~;ari ya~ayt~ evla­

rinin elementlari va xarici goriinii~ii oziinamaxsus ~akilda inter­

pretasiya olunmu~ maqbaranin meydana galmasi, bu arazida qa­

dimdan maskunla~mt~ ko~;ari va yanmko~;ari tayfalar arasmda

bu nov ya~ayt~ evlarinin yaytlmast ila alaqadardu. Lakin Malik

8jdar maqbarasinin unikalhgt Azarbaycanda bu memarhq no­

viiniin inki~aft ii¢n laztmi ~araitin olmamasmdan xabar ve­

rir. Bela da ehtimal etmak olar ki, bu ciir memarhq novii aha­

linin zovqiina uygun olmamt~dtr. Yalruz miiayyan daracada

goriinii~lari ila ala~;tqlan (yurtalan) xabrladan azsayh sardabalari

149

150

miiayyan manada miistasnalar hesab etmak alar. Misal olaraq,

La911 rayonunun Seyidlar kandinda bizim a~kar etdiyimiz bu

ni:iv sardabani gi:istarmak alar. Bu yerlarda yayllm1~ inanca gi:ira,

ki:ir,;ari-tarakamalar tarafindan in~a edilmi~dir. Bu bi:iyiik olma­

yan i:ilr,;illarda giinbaz ~akilli tikilidir, kobud i~lanmi~ da~lar­

dan qurulub, gi:ivdani imitasiya edan tillar, karniz va dekorativ

bazak elementlari yoxdur. Azarbaycanm digar ayalatlarinda rast

galinan digar ox~ar gi:iriinii~lii sardabalar kimi, gi:iriiniir, onlar

da Malik 8jdar maqbarasindan xeyli sonra tikilmi~lar.

Malik 8jdar maqbarasinin yaxmhgmda xarici gi:iriinii~iinda

Zaqafqaziya xristian memarhq motivlari i~ladildiyindan qeyri­

adiliyi ila diqqati r,;akan digar memorial tikinti - Kar Giinbaz

maqbarasi vard1r. Orta asrlar Azarbaycanmm qon~u xristian vi­

layatlarla qiZgm siyasi, ticari va madani alaqalari, onun islama­

qadarki memarh~nm formala~ma ~araiti - Azarbaycanm daha

sonrakl bir sua memarhq abidalarinda i:iziinamaxsus ~akilda da­

yi~mi~, yaradlClhq emalmdan ker,;mi~ ~akilda ifada olunur. Mahz

bu sabablardan miisalman tikililarinda tacassiim olunmu~ xristi­

an memarhq motivlarina da rast galmak alar.

Bu ni:iv abidalar arasmda bizim arhq nazardan ker,;irdiyimiz

Darbanddaki Ciima mascidi, Culfadakl Giiliistan maqbarasi va

Xar,;mdorbailidak1 maqbara va ba~qaland1r [121, sah. 97-101; 153-

157; 168-170; 37, sah. 78, 127].

Bela almmalara niimuna kimi Kar Giinbaz maqbarasi xiisusila

diqqati calb edir. Lakin avvalda sadalad1~rmz tikililardan farq

odur ki, o biitiinliikla Zaqafqaziya kir,;ik kilsalarinin (sovmaa)

memarhgrm takrar edir.

Bu adi hadisa deyil, ancaq bununla bela orta asrlar Azarbay­

can memarh~ iir,;iin, elaca da onunla qon~u alan xristian i:ilkalari

iir,;lin saciyyavidir. Saciyyavidir ona gi:ira ki, tarixi inki~af pro­

sesindan irali galarak burada xristian va miisalman badii ana­

nalari olduqca SlX va orqanik ~akilda bir-birina qan~1b. Bu hal

gi:irkamli ~arq~iinas alim i.A.Orbelinin ~arq madaniyyat abi­

dalarinin dini mansubiyyat baxrmmdan i:iyranilmasinin yolveril-

Lapn rayonunun Cicimli kmdind<l Kar gilnbaz tnaqbilldSinin plant va kiJsimlari (Azarbaycan), (ijlr;maw miiallifindir ).

152

E--, A

L J

mazliyi barada vaxtila irali siirdiiyii tezisin dagrulugunun tam

manasrm aks etdirir [246, sah. 14-15; 247, sah. 284].

Onu da qeyd etmak maraqh alard1 ki, bu ciir hallara miisalman

memarhq farmalarrmn yenidan dii~iiniilmii~ mativlarin az aldu­

gu yalmz arta asrlar Azarbaycan memarhgmda deyil, ham~inin

hamsarhad alan Giirciistan va Ermanistanda da rast galmak alar.

Bunlar takca Ermanistanm erkan korpiilarinda mii~ahida alun­

mur, bu korpiilarin bazilari, arhq qeyd alundugu kimi, azar-

baycanh ustalar tarafindan in~a edilib. Hamin motivlar bu olkala­

rin bir s1ra dini tikililarinda da mii~ahida olunur. Bu s1radan XIII

asrin avvallarina aid olan Kintsvisi va Timotes-Ubani karpic giir­

cii mabadlarini [34, sah. 18-19, 56-57], elaca da XII asra aid olan

Ermanistandakl Kirants monashnmn karpic kilsasini qeyd edak

[94, sah. 66]. Bu abidalarda Giirciistan va Ermanistan memar­

h~ iic;iin unikal bir hal mii~ahida olunur. Binalarm asas tikinti

materiah olan karpicin arasma, iistiina firuzayi mina c;akilmi~

ayn-ayn elementlar daxil edilmi~dir. Bela hallara Giirciistan va

Ermanistanm bazi ba~qa abidalarinda da rast galinmi~dir [88,

Dolis-Kana m~badi (Gurcustan).

Qo§avank monashnnm m~rbzi m~b~di (indi Nor­Getik, Ermmistan).

Marma§en monashnnm ki~ik kils~si (Ermmistan).

153

154

sah. 67-68; 327, sah. 252-261; 17, sah. 212-213, 299-302]. Bu qeyri­

adiliyi avvallar da qeyd edir, lakin iran tasiri ila izah etmaya c;a­

h~Ird:tlar [37, sah. 135-136; 327, sah.252-261; 17, sah. 212-213,299-

302; 34, sah. 221].

Bizim fikrimiza gora, bu termin bugiinkii giin iic;iin Zaqafqa­

ziyarun miisalman va xristian xalqlan arasmda movcud olan ma­

d ani, o ciimladan memarhq alaqalarinin xarakterini tamamila aks

etdirmir. Aydmdu ki, bu proses xeyli miirakkab va c;oxcahatli ol­

mu~dur. Bura ~iibhasiz ki, Yaxm va Orta ~arq regionlarmm digar

miisalman regionlan, bir c;ox miixtalif etnik qruplar va ilk nov­

bada, tarixan Azarbaycanm arazisinda ya~ayan xalqlar calb edil­

mi~dir. Bununla alaqadar olaraq orta asrlar Azarbaycan memar­

hgmm tadqiqatc;Ilarmdan olan N.A.Sarkisovun dediklarindan

sitat gatirmak maraqh olard1:

" ... "iran madaniyyati" On ~arqin bir c;ox xalqlan, o ciimladan

Zaqafqaziya xalqlan tarafindan yarad1lm1~du. iranm orta asrlar

madaniyyatinin inki~afmda madaniyyat, adabiyyat, kalliqrafiya

va albatta ki, memarhqdah ugurlan ~arq olkalarinda yiiksak

qiymatlandirilan Azarbaycan xiisusi yer tuturdu" [325, sah. 3-4].

Biitiin bunlar, amq orta asrlar sanatkarlanna binanm konfes­

sional mansubiyyatindan asili olmayaraq oz tikililarinda xo~a­

galmaz motivlar va elementlardan istifada etmaya manea yaratma­

yan dini manealarin nisbi asanllgma daf edilmasina ~ara edirdi.

Bu hadisanin unikalh~ bundadrr ki, Kar Giinbaz maqbarasinda

digar dini mansubiyyatli memarhga xas olan ayn-ayn elementlar

yenidan i~lanib hazul~, mahiyyatina gora tamamila farqli

istifada olunmu~ va ba~qa mana alda edilmi~dir. Bu qabildan

olan faktlara miisalman memorial tikintisinda nadir hallarda olsa

da rast galinir. Misal iic;iin Kasimov ~aharindaki XVII asr rus da~

memarh~ cahatlari aydm oxunan Avgan Mahammad Sultan

maqbarasini (1642) qeyd edak [93, sah. 205,207, 211].

Kar Giinbaz maqbarasi haqqmda malumat xiisusi adabiyyat­

dan arhq malum idi [18, sah. 129]. Bununla bela, yaxm vaxtlara

qadar bu maraqh tikili tadqiq va tasvir edilmami~, Olc;iilmami~dir.

Maqbara haqqmda q1sa malumata i.P.~ebhkinin i~larinda rast

galmak alar. i.P.~bhkin Kar Giinbaz maqbarasinin xarici gorii­

nii~iinii kic,;ik ermani kilsalari ila alaqalandirirdi [140, sah. 85].

Maqbaranin memarhq xiisusiyyatlarini ar~d1raq. Hiindiir,

ikipillali kiirsii iistiinda agrr, planda kvadra~akilli, tarafi 6,65 metr

va hiindiirliiyii 4,35 metr alan haem sakkizgu~ali barabanla ta­

mamlamr. Diametri 4,7 metr alan baraban dord i~1q dii~an arahga

malikdir. Barabanm iizlari ensiz, yar1mdaira kasimli kalankalarla

i~ara alunub. Onlar diizbucaqh asas-baza ila birla~mi~ va qa~a

kiira~akilli kapitellarla tamamlarurlar, anlar da oz novbasinda

yanmc,;evravi taglar iic,;iin dayaq rolunu aynayrr. Bu detallar ba­

rabanm iimumi c,;evrasinin kaskinliyini azald1r. Qeyd edak ki, bu

nov elementlara Giirciistan va Ermanistanm dini tikililarinda rast

galmak nadir hadisa deyil [34, sah. 43, 47; 146, sah. 22, 71; 119, sah.

108, 116, 196, 222]. Maqbaranin a~al?;l hissasi barabandan nisbatan

daha c,;ax irali c,;IXan iri da~ lovhalardan qurulmu~ karnizla aynhb.

Barabam tamamlayan hissa dovriimiiza qadar galib c,;atmami~­

dir, lakin movcud iislubi analaqlan anun piramid~akilli c,;adlr

farmasmda almasrm ehtimal etmaya asas verir. Bu hissa in~aat

qurgusunun dal?;llmaya daha c,;ax maruz qalan hissasinin qarun­

masl ila yana~1, iimumi badii ideyanm da~IYIO elementi kimi c,;I­

Xl~ edarak a~al?;l hacmlarin agrrhl?;lru bir qadar azaldrr va baraba­

nm miitanasibliyini xiisusi qeyd edir. Bu nov yiingiil tagh c,;adlr

ortiiklari, yani ic,;i ba~ va ya na isa yiingill bir ~eyla daldurulmu~

(masalan, Saxsl bardaqlar) dam ortiiklari ~arqda va Zaqafqaziya­

da geni~ tanrmrdl, bela ortiiklarin al?;lrhl?;l az idi.

Kar Giinbaz maqbarasi yanulmam1~ da~dan in~a edilmi~dir.

Maqbaranin iizlanmasinda istifada alunan q1rm1zl ranga c,;alan

da~ tavalar saliqa va daqiqlikla, bir-birina uygun ~akilda, SIX YI­

l?;llaraq qura~dmlrm~d1r. 2,4 metr hiindiirliikda tiind baz rangli

da~dan maqbaranin xarici divarlannm biitiin perimetri bayun­

ca qur~aq y1gllml~drr. ~imala istiqamatlanmi~ giri~ yeri iistiinda

yanmc,;evra ~akilli arxitrav vardrr. 0, sanki, giri~in yanlarmdakl

dekarativ siitunlarm sada kapitellarina istinad edir.

155

156

Planda xa~~akilli olan maqbara interyerinin tartibah pg­

camdlr. Boz rangli suvaqla ortiilmii~ divarlann iizarina bara­

ban arakasmalarindan daxil olan tabii i~1q i~arini yax~1 i~1qlan­

d1ra bilmirdi. Daxili yanmdairavi giinbaz yanm~evra taglarla

birla~an pilonlara (nax1~h siitun) diranir. interyerin konturu bo­

yunca ke~an ikipillali kiirsii iimumi goriinii~ii ila fasad tarafdan

kiirsiiniin goriinii~iinii takrar edir.

interyerin canub divarmda yerla~an sada~akilli mahrab

iimumi goriinii~ii va detallan ila Malik 8jdar maqbarasindaki

mahrab1 xahrladu. Mahrabm yanm~evravi tag1 ii~ sada~akilli

kapitellarla tamamlanan dekorativ siitunlardan olan dastalar da­

yaq rolunu oynaprlar. Maqbarada sardaba yoxdur, dafn izlari da

a~kar edilmami~dir.

Kar Giinbaz maqbarasi goriinii~iina gora Zaqafqaziya xristi­

an dini tikililarinin memarhq motivlarinin oziinamaxsus dayi~­

mi~ formada aks olunmas1 ila diqqati calb edir. Bu, ola bilsin ki,

maqbarani ~aat~1smm pe~akarhq tacriibasindan va yaxud da

sifari~~inin istayindan qaynaqlanm1~du.

Gcimli kandinin adrm ~akdiyimiz maqbaralari ila indiya qadar

dillarda gazan. diinyada va o ciimladan Orta asrlar $arqinda me­

mann kadarli aqibatindan d~an g~ yaplml~ ravayatin yerli

varianh alaqadarrur [277, sah. 73]. Ravayatda har iki maqbarinin us­

tanm ~agirdi ila birga ~a edildiyi deyilirdi. Usta, ~agirdin ucaltru~

maqbaranin daha yax~1 ahnd1~ gordiikda onu lanatlayir, naticada

maqbara kar ahrur, yani burada Malik 8jdar maqbarasindaki oldu­

gu kimi aks-sada e~idilmir va buna gora da Kar Giinbaz ad1 veril­

mi~dir. Eyni zamanda Malik 8jdar maqbaras1 yerli ahali arasmda

miiqaddas yer - pir kimi daha ~ox tanmrrd1. Goriiniir ki, bu xeyli

daracada onun memarhq formalan ila da baghdrr.

Qeyd etdiyimiz kimi, maqbaralarin he~ birinda onlann in­

~asl dovriina aid olan dafn izlari a~kar edilmami~dir. Bu, nadir

hadisa deyildir. Malumdur ki, Miisalman $arq olkalarinin bir

sua memorial abidalarinda iimumiyyatla dafn izlari yoxdur va

onlann vaxh ila yerla~diklari yerlarda isa onun izlarini miiayyan

etmak c;:atindir. Masalan, Giirgendaki Qunbad-e Kabus [165, sah.

255-256], Naxc;:1vandakJ. Momina-xatun maqbarasi [182, sah. 71],

hamc;:inin Bakmm ~irvan~ahlar saray1 kompleksinda memorial

tikili ehtimal edilan Divanxana [37, sah. 222-233]. Bununla bagh

Orta Asiyanm ic;:arisina sonradan sardabalar yerla~dirilan bazi

maqbaralari da maraq dogurur [243, sah. 45-50].

Miisalman ~arqinin bir sua memorial abidalarinda maqbara­

nin tikintisi ila eyni vaxta tasadiif edan dafnlarin olmamas1, go­

riiniir ki, Orta ~arq va Markazi Asiyanm koc;:ari xalqlan arasmda

avvallar movcud olmu~ dafn marasimlari va adatlari ila bagh ol­

mu~dur. Taassiifla qeyd etmak laz1mdu ki, olduqca maraqh olan

bu masala hala da az i~1qlandmlrm~d1r, halbuki onun tadqiqi

miisalman maqbaralarinin ma~ayi ila bagh bir s1ra az tadqiq

olunmu~ suallann cavablanru tapmaga imkan verardi.

Bununla alaqadar miiayyan maraq kasb edan bir nec;:a tarixi­

etnoqrafik fakh nazariniza c;:atd1raq. Bu manada koc;:ari-tiirklarin

dafn adatlarinin N.Y.Bic;:urinda rast galinan tasviri maraq dogu­

rur: " ... binarun ic;:inda qabirla yana~1 diinyas1ru dayi~mi~ ~axsin

rasmini, onun hayah boyu i~tirak etdiyi doyii~larin tasvirini

verirlar" [35, sah. 230]. V.V.Radlov " ... vafat etmi~ tiirk ba~c;:dan­

nm qabiriistii abidalari qabirin iistiina qoyulmurdu, vafat etmi~­

larin ~arafina ehsanlarm kec;:irilmasi iic;:iin qabirlardan kanar yer­

da xiisusi abidalar in~a edilirdi" fakhm qeyd edir [269, sah. 7]. Bu

mii~ahidalar Plano Karpininin sayahat qeydlarindaki Markazi

Asiya koc;:arilarinin adatlarinin tasvirini tasdiq edir [73, sah. 102].

L.i.Lavrovanm i~ina istinad edarak L.Q.Nec;:ayeva yaxmhqda

yerla~an maqbaralarin epiqrafik yazdan ila ox~ar olan qorunub

saxlanrm~ qabiriistii stelalarm epitafiyalarma asasan bazi ~ima­

li Qafqaz memorial abidalarin daha soma in~a edildiyi ehtima­

hru irali siiriir. Bu ehtimala gora bazi ~imali Qafqaz memorial

abidalari yaxmhqlarmdakJ. dafn yerlarinin yarunda sonradan

ucalddrm~lar [244, sah. 93].

Dii~iiniiriik ki, Malik 8jdar maqbarasi, elaca da Tiirkmanistan

va ~imali Qafqazm alac;:Iq~akilli memorial tikililarinin xarakterik

157

158

formalan onlan ko~arilarin dafn adatlari, 0 ciimladan, motabar

~axslarin qabirlarinin yarunda dafn ala~1qlanrun ucalddmas1 ila

alaqalandirmaya imkan verir.

Yekun olaraq qeyd edak ki, formasma gora bir qadar arxaik

olan Malik 8jdar maqbarasinin i~a edilma tarixi avvallar hesab

olundugu kimi XII-XIII asrlar deyil, [121, sah. 101; 37, sah. 129],

mahz bir qadar sonrakl dovra - XIV asra aiddir, yani ilxanilarin

hakimiyyatda olduqlan dovr hesab edila bilar. ilxanilar dovriin­

da ko~arilarin q1~laq yerlarinda memorial va digar in~aat qurgu­

larmm faal i~as1 apanhrd1. Kar Giinbaz maqbarasinin memar­

hq simas1 isa onu daha yaxm dovr XVII-XVIII asrlara aid etmak

imkaru verir.

Cicimli kandindaki memorial kompleks maqbaralarinin tak­

rarolunmaz goriintiisii maraqhd1r, Azarbaycarun orta asrlardan

qalma memarhq abidalari suasmda belalarina rast galinmir.

Lakin agar Kar Giinbaz maqbarasi mahiyyatca Zaqafqaziyanm

xristian dini tikililarinin miisalman maqbaralarinda takrarmdan

ibaratdirsa, Malik 8jdar maqbarasi mahiyyatca yeni obraz yara­

dan va ko~ari evinin motivlarini da~da maharatla hayata ke9fan

namalum miiallifinin qeyri-adi yarad1clliq fardiliyindan xabar

verir.

Cicimli kandinin maqbaralari Azarbaycanm orta asrlar me­

marhgrmn olkada arab istilasma qadar formala~rm~ memarhq­

badii ananalarla, elaca da hamsarhad, Orta ~arq va Markazi Asi­

ya xalqlan ila alaqalarinin movcudluguna dalalat edan parlaq

niimuna kimi ahamiyyatli va dayarlidirlar.

Biitovliikda iddia etmak olar ki, tadqiq etdiyimiz abidalar

Aran memarhq maktabinin ta~akkiil prosesinin indiya qadar ma­

lum olmayan cahatlarini a~kar etmaya, Yaxm va Orta ~arq me­

marhgrmn iimumi inki~afmdakl ahamiyyatini miiayyan etmakla

yana~1, regionun digar ayalatlarinda bir s1ra i~aat qurgulanrun

formala~ma prosesini canlandmb barpa etmaya imkan verir.

NeTic a

Orta asrlar dovrii - hamin dovrdaki hayabn ticarat, mada­

niyyat, siyasat va s. kimi bir c;ox sahalarinda istar istiqamati, istarsa da xarakterina gora canlandmlrm~ va miixtalif alaqalarin zamarud1r. Bu ciir alaqalarin memarhqda da movcud olmas1 istisna ta~kil etmirdi [59, sah. 124-147; 167-.182]. Bela alaqalarin real tacassiimlari arasmda azarbaycanl1 ustalann bazan dogma yerlardan xeyli uzaq ~aharlarda yaratd1qlan memarhq abidalari,

elaca da Y axm va Orta ~arqin qon~u va yaxmhqda yerla~an Olkalarinin memarhgma xas alan va hamin dovr iic;iin miitaraqqi alan kompozisiya, konstruksiya va dekorativ iisullannm yara­d1c1hq cahatdan i~lanmi~ ~akilda oz aksini tapd1qlan va Azar­baycan arazisinda qorunub saxlanm1~ tikililari qeyd etmak

laz1md1r. Haqqmda daru~d1~rmz alaqalar miiayyan daracada bu va ya digar abidalarin yaradllmas1 zamam memarhq hallina

tasir edir, bazan isa miiayyan tikili novlarinin yaranmas1 va formala~masma takan verarak, onlann bu geni~ regionun miix­talif vilayatlarinda ta~akkiilii va inki~afma dastak olurdu.

Bu tadqiqat, avval qeyd etdiyimiz kimi, orta asrlar Azarbaycan memarhq maktablarinin alaqalarinin biitiin istiqamatlarini i~1q­

land1rma~ va biitiin aspektlarini oyranmayi qar~1sma maqsad qoymam1~d1. Orta asrlar Azarbaycan memarhgmm bazan c;ox miirakkab va c;oxcahatli alan badii-memarhq alaqalari ila bagh alan problem va masalalarin tadqiqi bir ara~d1rmanm movzusu deyildir. Dediyimiz kimi, tadqiqabn maqsadi avvallar qatiyyan

ara~dmlmayan bu problemlarin bir s1ra kifayat qadar tadqiq edilmami~ aspektlarinin a<;~qlanmasmda va yaxud da indiya qadar farziyya ~aklinda irali siiriilanlarin ara~d1rumasmdadu. Masalan, burada Nax<;~van memarhq maktabinin ta~akkiilii

dovriinda onun memarhq alaqa masalalari daqiqla~dirilmi~dir. 0 ciimladan, regionda va Naxc;IVarun oz arazisinda markazi­giinbazli mascidlarin yaranmas1 va yay1lmas1, elaca da Yusif

159

160

ibn Qi.i.seyr va Momina-xatun maqbaralarinin novliiliik mansubiyyat masalasi, elaca da Yaxm va Orta ~arqda novliiliik cahatdan yaxm in§aat qurgularmm ta§akkiil tapmasmda onlarm ahamiyyati masalalari nazardan ke9rilmi§dir. Hamc;inin "kub formah qiillavari" va "konus§akilli qiillavari" maqbara qruplarmm formala§mas1, yayllmamas1 va onlarm ta§akkiiliiniin digar aspektlari ila bagh masalalar dairasi i§Iqlandirilmi§dir.

Va nahayat, hamin dovrlarda ucaldllmi§ qo§a cinah minaralari alan ba§tag qurgular, hamc;inin Yaxm va Orta ~arq regionunda sonralar ucaldilml§ analoji in§aat qurgulan ila alaqalari nazardan kec;irilmi§dir. Faslin sonunda Naxc;IVan memarhq maktabinin qon§u ayalatlarin memarh~nm ta§akkiiliinda yeri va rolunun konkretla§dirilmasi cahdlari edilmi§dir.

ikinci fasilda ~irvan-Ab§eron maktabinin memarhq alaqa­

larinin tasir sarhadlari haqqmda tasavviirlar xeyli daracada ge­ni§landirilmi§ va onun ayn-ayn istiqamatlari ila bagh masalalar daqiqla§dirilmi§dir. 0 ciimladan, ~irvan-Ab§eron memarhq maktabinin qoll§u Da~stan va ~imali Qafqazm, hamc;inin Vol­qaboyu digar vilayatlarin dini, memorial va miihafiza qurgu­larmm formala§masma tasiri daracasinin aspektlari nazardan

kec;irilmi§dir. Orta asrlar Azarbaycarunm QIZII Orda §aharlari ila memarhq kontaktlarmdak1 bazi maqamlar a§kara c;IXanlmi§dir. 0 zamankl Qafqaz va Zaqafqaziya xalqlarmm alaqalari haqqm­da avvallar hipotetik nazardan ke9rilan masalalar qisman kon­kretla§dirilmi§dir.

Yekun fasilda bir Slra sabablar iiziindan hala da az oyranilmi§ Aran memarhq maktabi tadqiqat obyektina c;evrilmi§dir. Bu

maktabin miihandis qurgularmm, 0 ciimladan korpiilarin oyra­nilmasi iizarinda bu qurgularm miiasir Ermanistan arazisinda yerla§an bir s1ra analoji qurgularm formala§masma tasiri ara§­dmlmi§dir. ~imali Qafqaz memarhgmda nadir hal hesab edilan Tatartup minarasini giiniimiiza qadar galib c;atmami§, lakin rasm va yaz1h tasvirlardan malum alan va onun miimkiin proobraz1 ola bilan "~amxor qiillasi (siitunu)" ila alaqalandiran

maqamlar daqiqla§dirilmi§dir. Va nahayat, Lac;m rayonunun Ci­cimli kandindaki memorial kompleks maqbaralarinin orijinal goriintiilari ila bagh alan masalalarin dairasi miiayyan edilib qaldirilmi§dir. Bu dairaya Azarbaycan, Tiirkmanistan va ~imali

Qafqazm "alac;1q~akilli" memorial tikililarinin man~ayi kimi kon­kret masalanin oyranilmasi fonunda orta asrlarda ya~ayan koc;ari va oturaq xalqlann madani alaqalarinin oyranilma daracasi ila bagh problemlar da daxil edilmi~dir. Eyni zamanda, ara~dmlan bu problem c;arc;ivasinda feodalizm dovriinda Zaqafqaziyanm xristian va miisalman ayalatlarinin madani va o ciimladan,

memarhq alaqalarinin bazi aspektlari daqiqla~dirilmi~dir. Bununla yana~1 ara~d1rma c;arc;ivasinda oziiniin sonrakl tad­

qiqini gozlayan bir s1ra problem va masalalar qaldmlrm~d1r. Bu suaya orta asrlar Azarbaycanrmn vaxtila qon~u va yaxm iran, Tiirkiya, iraq kimi digar olkalarin arazilarinda yerla~an miisal­man ~arqinin iri feodal birliklarinin memarhq maktablari ila alaqalarinin ara~dmlmas1 da daxil idi. Bela alaqalarin salcuq­larm hakimiyyati dovriinda, yani memarhq alaqalari da da­

xil olmaqla madani alaqalarin inki~af etdiyi, orta asr ~arq us­talarmm, o ciimladan vatandan xeyli uzaqlarda i~layib yaradan azarbaycanh ustalann yarad1c1hgrmn yiiksali~i dovriiniin fonunda oyranilmasi xiisusi maraq kasb edir.

Hala da sona qadar ara~dmlmam1~ orta asr Azarbaycan, Q1zll

Orda va Knm xanh~nm miixtalif ~aharlari arasmdakl memarhq alaqalari ilk dafa olaraq bu tadqiqat i~inda ara~dmlrm~du. Azar­baycan va Orta Asiyanm orta asr memarhq alaqalari hala da daha tam va dolgun ara~dmlmahd1r. Azarbaycan orta asr me­marhgmm farqli dini man~ayina baxmayaraq, bir c;ox iimumi inki~af cahatlarina malik olan qon~u Giirciistan va Ermanistan memarh~ ila birga tadqiqinin davam etdirilmasi da zaruridir.

Bununla bela, hazukl tadqiqat i~inda irali siiriilan problem

va masalalarin i~Iqlandirllmasi va ara~d1rumasi, indiya qadar qaldmlmam1~ masalalarin qar~1ya qoyulmas1, kifayat daracada malum olmayan (tanmmayan) tikililarin daha darindan oyranil­masi, elaca da avvallar malum olmayan memarhq abidalarinin a~kar edilmasi va taklif olunan rekonstruksiya va barpa layi­

halari onca qald1rllrm~ masalalardan bazilarini dolgun ~akilda ac;1qlamaga imkan vermi~dir. Bu isa galacakda, Yaxm va Orta ~arq region xalqlannm orta asrlar dovriindaki madani alaqalari ila bagh olan bir c;ox maraqh, bazan c;ox miirakkab problemlarin oyranilmasina komaklik edacakdir. 8lda edilmi~ material Azar­baycanm orta asr memarhgmm inki~af prosesini daha tam ~akil-

161

162

da tasavviir etmaya, onun Yaxm va Orta ~arqin qon~u va yaxm ayalatlari ila memarhq alaqalarini izlamaya, elaca da Yaxm va Orta ~arq regionunun badii-memarhguun iimumi inki~afl pro­sesinda Azarbaycan orta asr memarhgmm movqeyini daha konkret tayin etmaya imkan veracakdir.

KiTABLAR.

iSTiFAD8 EDiL8N 8D8BiYYAT SiYAHISI

AZ8RBA YCAN DiLiND8:

1. Azarbaycan tarixi (an qadim dovlatlardan XX asrin avval­larina qadar}, i.81iyevin redaktasi ila, BakJ., "Elm", 1993;

2. Azarbaycan tarixi (an qadim zamanlardan XX asradak}, Z.M. Bunyadovun va Y.B. Yusifovun redaktasi ila, BakJ.,

<<~Iraq», 2005; 3. A~urbayli S. Bak1 ~aharinin tarixi, Bak1, «Avrasiya press>>,

2006;

4. Buniyadov Z.M., Azarbaycan VII-IX asrlarda, BakJ., «Azarbaycan SSR-i Elmlar Akademiyasi>>, 1965;

5. Dada~ova S.U.,QasimZada E.8., Mammadov F.Q., Bak1 Tarixin sahifalari, Bak1, "Qorqud", 1998;

6. 8fandiyev R.S., Azarbaycarun sanat niimunalari diinya muzeylarinda, BakJ., «i~Iq>>, 1980;

7. Qiyasi C.8., Azarbaycarun Nizami dovrii memarhq abi­dalari, BakJ., «i~Iq>>,1991;

8. Nemat M., Azarbaycnda pirlar, BakJ., «Elm va tahsil>>, 2010. 9. Salamzada 8.V., Azarbaycarun memarhq abidalari, BakJ.,

«Azama~ir>>, 1958; 10. Salamzada 8.V., 8carni 8bubari oglu va Nax~IVamn me­

marhq abidalari, Bak1, «i~Iq>>, 1977;

11. Salamzada 8.V., Rzayev N.i., Karimov K.C., 8fandiyev R.S., Habibov N.D., Azarbaycan incasanati,. Bakl, «MaariD>, 1977;

12. Salamzada 8.V., Mammadzada K.M., Azarbaycan memar­hgmm Nax~IVan maktabinin abidalari, BakJ., "Elm", 1985;

163

164

RUS DiLiND8:

13. A6A ap-PaiiiHA aA-EaKJBH, KHTa6 TaXAHC aA-Acap

Ba*il,li,)KH6 aA-MaAHK aA-Kaxxap. ( <<CoKparn;eHHe /KHHrn

of «IIaMRTHHKaX>> H '!)' ,ll,eCa n;apR MOI)"lerO>> ), J13,ll,aHHe

TeKCTa, rrepeBO,I!, rrpHMeqaHHR H rrpHAO)I(eHHR 3.M.oy­

HHaTOBa, MocKBa, «HayKa>>, 1971;

14. Aril,li,)KaHoB c.r., CeAb,li,)I(JKHAbl H TypKMeHHR B XI-XII

BB., AIIIxa6a,11, «hiAbiM>>, 1973;

15. AH,ll,apoB C.C., AKceHOBa H.,Ll,., BeAHKHe EyArapbi, Ka-

3aHb, «TaTKHHrOH3,ll,aT>>, 1975;

16. AAHxaHOB P.A., l1BaHOB A.A., l1CKJCCTBO Ky6aqH, Ae­

HHHrpa,ll,, «Xy,li,O)I(HHK PC<l>CP>>,1976;

17. AMHpaHaiiiBHAH III.5.L, l1cTopHR rpy3HHCKoro HCKJCCTBa,

MocKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1963;

18. ApxHTeKTypa A3ep6aH,ll,xaHa 3IIOXH HH3aMH, MocKBa­

EaKJ, «focyAapCTBeHHOe apxHTeKTJPHOe H3,ll,aTeAbCTBO>>,

1947;

19. ACAaHOB r.M., BaH,li,OB P.M., l1oHe r.l1., ApeBHHM MHHre­

qayp (3rroxa HeOAHTa H 6poH3bi), EaKy, «l13,ll,aTeALCTBO

AKa,ll,eMHH HayK A3.CCP>>, 1959;

20. ACKepoBa H.C., ApXHTeKiypHDIM opHaMeHT A3ep6aH,ll,xaHa,

«l13,ll,aTeAbCTBO AKa,ll,eMHH HaYK A3.CCP>>, 1961;

21. ACAaHOB IO.H., IIoceAeHHR, )I(HAHrn;a H xo3RMCTBeHHble

rrocTpoi1KH 6aAKapn;eB, HaAbqHK, «3An6pyc>>,1976;

22. Arrpo,li,OB B.A., TbiaqeAeTHR BocroqHoro MarpH6a,

MocKBa, «HaJKa>>, 1976;

23. ATarappbieB E., Eep,ll,bieB 0., fy6aeB A., ,LI,yp,ll,bleB ,4., Kap­

p~>reB A., Opa30B 0., IlHARBCKHM B., Xo,ll,)l(a-HHR30B T.,

IOcyrroB X., ApXHTeKrypHnre rraMRTHHKH TypKMeHHH,

AeHHHrpa,l!, 1974;

24. AIIIyp6ei1AH C.E., focyAapcTBO IIIHpBaHIIIaxoB (VI-XVI

BB.), EaKJ, «3AM>>, 1983;

25. AIIIyp6ei1AH C.E., «l1cropHR ropo,ll,a EaKY- rrepHOA cpek

HeBeKOBbR>>, EaKJ, «A3epHeiiiHp>>, 1992;

26. AxyH,ll,oB ,LJ,.A., ApXHTeKrypa ApeBHero H paHHecpe,li,He­

BeKoBoro A3ep6ai1:,ll,)l(aHa, EaKJ,>> A3epHeiiiHp>>,1986;

27. EaKHxaHOB A.K., fiOAHCTaH -l1paM, EaKy, 1926;

28. EaKwxaHoB A.K., CoqwHeHI1JI, 3ai1MCKM, 11MCLMa, EaKy,

<<311M>>, 1983;

29. EaKAaHOB H.E., ApxwTercrypHLie 11aMJITHMKM AarecTaHa,

AeHwHrpa,ll, 1935;

30. EapT011hA B.B., MecTO 11pMKaCI1MHCKMx o611acTe:i1: B wcro­

pww MJCJllLMaHCKOfO MMpa (Kypc lleKIJ;MH, qJfTaHHhlX

aBTopoM Ha BocroqHoM <PaKJllLTeTe AIY), EaKJ, <<l13Aa­

Te11LCTBO A3.foc.YHMBepcwTeTa>>, 1924;

31. EarnKMpoB A. C., l1CKJCCTBO AarecTaHa, MocKBa, 1931;

32. Eepe3MH M.H., ITJTeiiieCTBwe 110 AarecTaey M 3aKaBKa-

3LIO, Ka3aHL, 1850,T. I;

33. EepHIIITaM A.H., ApxwTeKTJPHLie 11aMJITHMKM Kwpm-

3MM, MocKBa-AeHMHrpa,ll, <<l13,li,-BO AH CCCP>>, 1950;

34. EepM,ll,3e B.B., fpy3MHCKa.H apxwTeKrypa, T6M11MCM, << Aw­

TepaTJPa Xa110BHe6a>>, 1967;

35. EwqypwH H.51. (MaKMH<l>), Co6paHMe CBeAeHM:i1: o HapoAAX,

o6maBIIIMX B CpeAHe:i1: A3MM, Co6paHwe coqwHeHMH B 3-x

TOMax, MocKBa-AeHMHrpa,.'l, <<l13,li,-BO AH CCCP>>, 1950, T. I;

36. EpeTaHMIJ;KMH A.C., EaKy , MocKBa-AeHwHrpa,ll, <<l1CKJC­

CTBO>>, 1965;

37. EpeTaHMn;KM:i1: A.C., 3o,ll,qecTBO A3ep6a:i1:,li,:>KaHa XII-XV

BeKoB M ero MecTo B apxwTeKTJPe IIepe,li,Hero BocroKa,

M., << HayKa>>, 1966;

38. EpeTaHwn;KM:i1: A.C., Be:i1:MapH E.B., l1CKJCCTBO A3ep6a:i1:­

,ll,)l(aHa, MocKBa, <<l1CKJCCTBO>>, 1976;

39. EpeTaHMIJ;KMH A.C., CaAaM3a,ll,e A.B., ApxwTeKTJPa Co­

BeTcKoro A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa, MocKBa, <<l13,ll,aTeALCTBO llMTe­

parypLI 110 crpOMTellLCTBJ>>, 1973;

40. EpeTaHMn;KM:i1: A.C., XyAo:>KecrBeHHoe HaClle,li,Me IIepeA­

Hero BocroKa 3110XM <Peo,ll,aAM3Ma (w36paHHLie TPYALI),

MocKBa, <<CoBeTCKM:i1: xyAO:>KHMK>>, 1988;

41. EpoHeBCKMH C., HoBe:i1:rnwe reorpa<PwqecKwe w MCTopw­

qecKwe M3BeCTM.H o KaBKa3e, MocKBa, 1923,q, II;

42. EpJHOB H.M., B11aC10K A.M., Kaii11JH A.M., KmiapwcoB A.A.,

MaKCMMOB II.H., qepH.HKoB A.f., McropM.H pycCKo:i1: apXMTeK­

rypLI, 2-e M3,ll,aHMe, MoCKBa, <<foccrpo:i1:w3,ll,aT>>, 1956;

43. Ey11aTOB M.C., feOMeTpwqecKa.H rapMOHM3an;M.H B apxmeK­

~ Cpe,li,He:i1: A3MM IV-XV BB., MoCKBa, <<HaJKa>>, 1978;

165

166

44. EyAaToBa B.A., HoTKHH J1.J1., ApxJfTeKrypHLie rraMKTHM­

KM XMBbi, TamKeHT, «Y36eKMCTaH>>, 1965;

45. BenMapH E.B., MCKJCCTBO Cpe,li,Hen A3MM, MocKBa-Ae­

HMHrpa,ll,, <<J1CKJCCTB0»,194Q;

46. BeAMXaHALI H.M., J16H Xop,ll,a6ex, I<HMra rryTeH M crpaH

(MCCAe,li,OBaHMe, rrepeBO,ll, C apa6CKOrO, KOMMeHTapMM,

YKa3aTeAM M KapTLI), EaKJ, «3AM», 1986;

47. BMHOipa,li,OB J1.E., TanHbi MMHJBillMX BpeMeH, MocKBa,

«HaJKa», 1966;

48. ra,lJ,)I<MeBa c.x., ApxMTeKrypa IIIeKH - 3aKaTaAbCKOH 30-

HLI A3ep6aH,l\)l(aHa (McropM'IeCKaK AeBo6epe)I(HaJI KaB­

Ka3CKaK AA6aHJ1K - ceBepo-3arra,li,HLIH pernoH A3ep6an­

,ll,)l(aHa), EaKJ, «3AM», 2011;

49. fa,li,)I(MeBa C.III., KJMLIKH (HcropMKo-3THorpa<PM'IecKoe

MCCAe,li,OBaHMe), MocKBa, «J13,ll,aTeAbCTBO AH CCCP», 1961;

50. fa,li,)I(MeBa C.III., OcMaHOB M.O., IIamaeB A.f., MaTepM­

aAbHaK KJAbrypa ,ll,aprnHn;eB, MaxaqKaAa, <<,LI,arKHMrn3-

,ll,aT>>, 1967;

51. fa,li,)I(MeBa C.III., MaTepMaAbHaK KYA~>rypa Horann;eB B

XIX- HaqaAe XX BB.,MocKBa, «HayKa», 1976;

52. fen,ll,apoB M.X., fopo,ll,a M ropo,ll,cKoe peMeCAo A3ep6aH,ll,­

)l(aHa XIII-XVII BB.,EaKY «3AM», 1982;

53. foAL,ll,mTenH A.<P., ApxMTeKrypHbie rraMKTHMKM KanTa­

ra, MaxaqKaAa, <<,LI,arKHMrM3,ll,aT>>, 1969;

54. foAb,ll,mTeHH A.<P., Cpe,li,HeBeKoBoe 30,ll,qeCTBo qeqeHo­

MHiymeTMM M CeBepHon OceTMM, MocKBa, «HaJKa», 1975;

55. foAb,lJ,llTeH A.<P., EamHM B ropax, MOCKBa, <MCKJCCTBO», 1977;

56. fopMeBCKHH B.A., focyMpCTBo CeAb,ll,)l(yKOB MaAon A3MM,

MocKBa-AeHMHrpa,ll, «Vi3,l\aTeAbCTBO AH CCCP», 1941;

57. AMameB C.A., YcenHOB M.A., ApxMTeKrypa A3ep6aH,ll,­

)l(aHa XIII-XVIII BB., MocKBa, «J13,ll,aTeAbCTBO AKa,ll,eMMM

apxMTeKrypLI CCCP», 1948;

58. AMameB C.A., Y cenHoB M.A. ,AHcaM6Ab ,LI,Bopn;a IIIMp­

BaHmaxoB B EaKJ, MocKBa, «foccrponM3,ll,aT», 1956;

59. ,4apKeBJ1q B.II., AproHaBTLI cpe,li,HeBeKOBbK, MocKBa,

«HaJKa», 1976;

60. ,4e6MpoB II.M., Pe3I.6a no KaMHIO B ,LJ,arecraHe, MocKBa,

«HaJKa», 1966;

61. ,L\:>KaHAHepH M.l1., ll.e:>KaBa l1.l1., ApxHTeK'rypa ropHbiX pawoHoB fpy3HH, MocKBa, «focyAapcTBeHHoe apxHTeK­TJPHOe H3,ll,aTellbCTBO>>, 1940;

62. ,L\:>KaHAHepH M.l1., ll.e:>KaBa l1.l1., Hapo,l!.HCUI 6arneHHCUI apxHTeKTJPa, MocKBa, «foccrpoHH3,J,aT>>, 1976;

63. ,L\:>KaH6epH,J,3e H.III., llaMKTHHKH apxHTeKTJPhl fpy3HH, lleHHHrpa,ll, «ABpopa>>,1973;

64. ,L\:>KH,J,AH r.A., Cpe,J,HeBeKOBbiH ropo,J, llleMaxa (IX-XVII BB.}, EaKJ, <<311M>>, 1981;

65. 3achlrrKHH E.H., ApxHTeK'I'JPa Cpe,J,Hew A3HH, MocKBa, «l13AaTellbCTBO AKa,J,eMHH apxHTeKTJPbi CCCP>>, 1948;

66. 3aKap<UI n.n., KperroCTHhle coopyxeHH.R KapT11H, T6H-11HCH, «Meu;HHpe6a>>, 1968;

67. 3aKap<UI n.n., ApeBHHe KperrocrH fpy3HH, T6HllHCH,

«MepaHH>>, 1969; 68. 3aKap<UI n.n., llaM.RTHHKH BocTOqHOH fpy3HH, MocKBa,

«l1CKJCCTBO>>, 1983; 69. 3apHrrOB M.X., MHHAy6aeB )I(.E., OT Y llb.RHOBCKa 40 Ka-

3aHH, MocKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1976; 70. McropHK A3ep6aH,J,:>KaHa; B 3 TOMax, EaKJ, «l13,J,aTellb­

CTBO AH A3.CCP>>, 1958,T. I;

71. McropHK A3ep6aH,li,:>KaHa; B 3 TOMax, EaKJ, «l13AaTellb­CTBO AH A3.CCP>>, 1958,T. III;

72. Ka11oeB E.A., MaTepHaAbHCUI KJllbTJPa H rrpHKlla,J,HOe HCKJCCTBO oceTHH, MocKBa, «HaJKa>>, 1973;

73. KaprrHHH lliaHo, llJTernecTBHK B BOCToqHhle cTpaHhl,

MocKBa, «ferpa<Prn3>>,1957; 74. KepHMOB M.f., lllapHaT H ero cou;HallbHa.R cyru;Hocrb,

MocKBa, «HayKa>>, 1978;

75. KHhlrn A.,L\., MycyAbMaHCKHH MHCTHIJ;H3M, MocKBa­CaHKT-lleTep6ypr,2004;

76. Ko3y6cKHH E.l1., llaM.RTHa.R KHH:>KKa ,J,arecraHCKOH o6Aa­CTH, TeMHp-XaH-lllypa, 1895;

77. KpaqKoBcKaK B.A., l13pa3u;hl MaB30lleK llHp-XycewH, T6HllHCH, 1946;

78. KpyrrHOB E.l1., Cpe,l!.HeBeKOBa.R l1HryrneTHK, MocKBa, «HayKa>>, 1971;

167

168

79. Ky3Herwa B.A., Ilyremecrawe B ApeBHHH MpwcToH, Mo­

cKBa, «l1CKJCCTBO>>, 1974;

80. Kbi311acoa ll.P., McropiDI Tyahl a cpeAHwe aeKa, MocKaa,

«MfY>>, 1969;

81. llaapoa ll.M., 3rrwrpaqmqecKHe rraMHTHHKH CeaepHoro

KaBKa3a Ha apa6cKoM, rrepcHACKOM w rypen;KoM H3hlKax;

B 2 TOMax, MocKBa, «HayKa>>,1966, T.l;

82. MaroMeAOB P.M., 3aaoeaaHwe apa6aMw ,4arecTaHa B VII­

IX aeKax, MaxaqKa11a, «,4arrocH3AaT>>, 1940;

83. MaroMeAOB P.M., McropiDI ,4arecraHa c ApeBHetl:mwx ape­

MeH AO HaqaAa XIX aeKa, MaxaqKaAa, <<,4aryqrr~3>>, 1961;

84. MaroMeAOB P.M., McropwqecKwe 3TIOAhl, MaxaqKa11a,

<<,4aryqrreArH3>>, 1971;

85. MaMeAOBa <ll.,4:>K., <<Ilo11wTwqecKaH wcropwH w wcTopw­

qecKaH reorpa<J>IDI KaaKa3cKotl: All6aHHH>>, EaKJ, <<311M>>,

1986;

86. MaMeA3aAe K.M., CTPOHTellbHoe HCKJCCTBO A3ep6at~:A:>Ka­

Ha ( c ApeBHetl:mwx apeMeH AO XIX aeKa), EaKJ, <<311M>>, 1983;

87. MapKOBHH B.M., ,4oporaMw w TporraMw ,4arecraHa, Mo­

cKBa, <<l1CKJCCTBO>>, 1974;

88. Mapp H.51., AHw ( KHH:>KHaH wcTopiDI ropoAa w pacKOIIKH

Ha Mecre ropoAwrn;a), MocKBa-lleHHHipaA, 1934;

89. MaTIOIDHH r.H., 5ImMOBbiH IIOHC YpaAa, MoCKBa, <<l1C­

KJCCTBO>>, 1977;

90. Men; AAaM, Mycy11bMaHCKHH PeHeccaHc, MocKBa, <<HaJKa>>,

1973;

91. Mw3wea M.M., CpeAHeBeKOBhle 6amHH w CKllerrhl EaAKa­

pww w Kapaqaeaa, Ha.11bqHK, <<311b6pyc>>, 1970;

92. MwHaeaa T.M., Ot!epKw rro apxeo11ornw CTaaporro11H,

CTaaporr011b, 1965;

93. Mwxatl:lloacKHtl: E.B., MllbeHKO M.B., PH3aHb, KacwMOB,

MocKBa, <<l1CKJCCTB0>>,1969;

94. MHan;aKaHHH C.X., CrerraHHH H.C., IlaMHTHHKH apxwreK­

TJPhl a CoBeTCKotl: ApMeHHw, lleHHHipaA, <<Aspopa>>, 1971;

95. Mrolll1ep Aarycr, McropwH l1CAaMa, B 2 TOMax, MocKBa,

<<l13AaTe11bCTBO AcTpe11b>>, 2004;

96. HH.IlbCeH B.A., CTaHOB11eHwe <J>eoAa11bHOH apxwTeKrypbi

CpeAHetl: A3ww, TamKeHT, <<HayKa>>, 1966;

97. 0Aeap11ft .A,J,aM, OrmcaHI1e rryremecTBI1H B MocKOBI1IO

11 qepe3 MocKOBI110 B nepc11IO 11 o6paTHO, CaHKT-lleTep-

6ypr, 1906;

98. llaAAac n.c., llyremeCTBI1e IIO pa3HbiM npOBI1HQIDIM Poc­

CHHCKOH 11Mnep1111, B 2 TOMax, CaHKT-llerep6ypr, 1809, T. 1;

99. nama3a,l!,e 3Hsep, «MeqeTI1 11 n;epKB11 CTaporo Ear<y>>,

Ear<y, 2000;

100. lleTpymescKH:tl: J1.ll., A)Kapo - EeAoKaHCKI1e BOAbHble

o6rn;ecTsa nepso:tl: TpeTI1 XIX seKa, T11cpA11c, 1934;

101. llHAHBCKHH B.A., Ypre~ 11 MI13,1!,HXaH, <<CoKpos11rn;a

30,I!,qecrsa Hapo,I!,OB CCCP>>, MocKBa, 1948;

102. llyraqeHKOBa r.A., llyrl1 pa3BI1TI1H apx11TeKTypbl IO)KHO­

ro TypKMeHI1CTaHa nophl pa6osAa,l!,eHHH 11 cpeo,l!,aAI13Ma,

MocKsa, <<HayKa>>, 1958;

103. nyraqeHKOBa r.A., PeMIIeAb ll.J1., J1crop11R 11CK)'CCTB Y3-

6eKI1CTaHa c ,11,pesHeftm11x speMeH ,11,0 cepe,1!,11Hbi XIX se­

Ka, MocKBa, <<J1cr<yccTBO>>, 1965;

104. llyraqeHKOBa r.A., J1cr<yCCTBO TypKMeHI1CTaHa, MocKBa,

<<J1Cr<yCCTBO>>, 1967;

105. llropsees ,21,.E., Apx11TeKTYPa KaAMhiKHI1, MocKBa,

<<CTpOHI13,1!,aT>>, 1975;

106. PaTI1R III.E., MeqeTD E11611-xaHbiM B CaMapKaH,I!,e, Mo­

CKBa, <<fOcy,l!,apCTBeHHOe 113,1!,aTeAbCTBO apX11TeKTYPbi 11

rpa,i!,OCTp011TeAbCTBa>>, 1950;

107. PaxMaHI1 A.A., A3ep6a:tl:,I!,)KaH B KOHn;e XVI 11 B XVII seKe

(1590-1700 rr.). Ear<y, <<3AM>>, 1981;

108. PeMneAL ll.J1., J1cr<yccTBO Cpe,~~,Hero BocroKa, (J136paH­

Hble TPYAhl IIO 11CTOp1111 11 Teop1111 11CK)'CCTB), nyraqeHKO­

Ba r.A., MocKBa, <<COBeTCKI1H xy,I!,O)KHI1K>>, 1978;

109. P3aes H.J1., J1cr<yccrso KasKa3CKOH AA6aHI111, EaKy,

<<3AM>>. 1976;

110. Py6pyK fHALOM, J1cTopHH MOHroAoB, MocKsa, <<feorpacp­

rn3>>. 1957;

111. Py,11,HeB C.J1., KyA~>TYPa XJHHOB 11 HOJHYAI1HCKHe Kypra­

Hhl, MocKBa-lleH11Hrpa,t~, <<HayKa>>, 1962;

112. Ca11,11,6aes T.C., J1CAaM 11 o6rn;ecTBO, MocKBa, 1984;

113. CaAaM3a,l!,e A.B., Apxmercrypa A3ep6aH,I!,)KaHa XVI-XIX BB.,

Ear<y, <<l13,i!,aTeADCTBO AKa,i!,eMI111 HaYK A3ep6. CCP>>, 1964;

169

170

114. Call.aM3C!Ae A.B., ~eMH HaxWieBaHH, EaK)', «3ll.M»,

1976;

115. Call.aM3C!Ae A.B., ABall.OB 3.B., Ca11.aeBa P.,LI,., IIpo611.eMbi

COXpaHeHIDI H peKOHcrpy~HH HCTOpWieCKHX ropO,li.OB

A3ep6aH,li.:>KaHa, EaK)', <<3ll.M>>. 1979;

116. CallaM3C!Ae A.B., MaMe,ll.3a,ll.e K.M., IlaMJITHHKH Ha ApaK­

ce, EaK)', «3llM>>, 1979;

117. CeMeHoB A.II., TaTapryncKH:if MHHapeT, ,43ayA:>KHKay,

«focyAapcTBeHHOe H3,ll.aTell.bCTBO CeBepo-OceTHHCKOH

ACCP>>, 1947;

118. Tep-ABeTHCJIH C.B., fopoA Axyra, MaTepnaAbi no HCTO­

pnn ToproBbiX CHomeHHH A:>KJllb<j:>HHCKHX Kyrru;oB XV­

XVII HH., Tn<J?Anc, «li13,ll.aTellbCTBO f<IJAH CCCP>>, 1937;

119. ToKapcKH:if H.M., ApxnTercrypa ApMeHHH IV-XIV BB.,

EpeBaH, «li13,ll.aTell.bCTBO AKaAeMHH HaJK ApM.CCP>>, 1961;

120. YMHJIKOB li1.li1., ApxnTercrypHbie rraMJITHHKH Cpe,li.He:if

A3HH, TamKeHT, 1929;

121. Yce:ifHOB M.A., EpeTaHHQKHH A.C., CaAaM3C!Ae A.B., li1c­

TopiDI apxnTeKTJPbi A3ep6a:i1:,ll.)l(aHa, MocKBa, «focy,ll.a­

CTBennoe H3,ll.aTellbCTBO ll.HTepaTJPbi ITO crpOHTellbCTBJ,

apXHTeKTJPe H CTpOHTell.bHbiM MaTepHall.aM>>, 1963;

122. <Ila6pnu;KH:i1: E.E., IIIMell.eB li1.II., XnBa, AeHHHrpa,ll, «AB­

popa>>, 1973;

123. <Ilaryll.ll.aeB III.C., fpaAocrponTell.bCTBO EaK)' XIX-HaqalJ.a

XX BeKOB, AeHHHrpaA, «CTpo:i1:H3,ll.aT>>, 1978;

124. <Ilaryll.ll.aeB III.C., fpa,li.OCTponTellbCTBO H apxnTeKTJPa

A3ep6aH,li.:>KaHa XIX - HaqalJ.a XX BeKoB, AeHnHrpC!A,

«CTpOHH3,ll.aT>>, 1986;

125. <Ilaryll.ll.aeB-<IlnrapoB III.C., ApxnTeKrypHaJI 3HQHKll.orre­

AHJI EaK)', EaKy-AHKapa, «Me:>KAJHapoAHaJI AKC!AeMIDI

apxnTeKTJPbi crpaH BocTOKa>>, 1998;

126. <Ilaryll.ll.aeB-<IlnrapoB III.C., 3o,ll.qecTBO ArrmepoHa, EaK)',

«0Ka-O<J?cen>, 2003;

127. <1Je,li.OpOB-,4aBb!AOB f.A.,Ji1CK)'CCTBO KoqeBHHKOB 30ll.OTOH

Op,ll.bi, MocKBa, «li1CK)'CCTBO>>, 1976;

128. XaArraxqbJIH O.X., fpa)l(,ll.aHCKoe 30,ll.qeCTBo ApMeHHH,

MocKBa, «li13,ll.aTellbCTBO ll.HTepaTJPbi no crponTell.bCTBJ>>,

1971;

129. XaH-MaroMeAOB C.O., ,4ep6em, MocKBa, «foccTpOHI13-

AaT>>, 1958;

130. XaH-MaroMeAOB C.O., Ae3rnHCKoe HapOAHOe 30AqecTBO,

MocKBa, <<HayKa>>, 1969;

131. XaH-MaroMe,tl,OB C.O., ,4ep6em. fopmur CTeHa. Ay11hl Ta-

6acapaHa, MocKBa, «li1CKJCCTBO>>, 1979;

132. Xapy311H H.H., li1crop11H pa3BI1THH :>Kl1lli1ID;a y KoqeBDIX

11 llOllyKoqeBhlX TIOpKCKHX 11 MOHfOllbCKI1X HapO,tl,HOCTeH

Pocc1111, MocKBa .1896;

133. "lJeqeHOB li1.M., ,4peBHOCTI1 Ka6apA11HO-oaAKap1111,

Ha11bq11K, «3llb6pyc>>. 1969;

134. "lly611HaiiiBHlll1 r.A., ApXHTeKTYPa KaxeTI111, T6111111CI1,

«li13,tl,aTellbCTBO AKa,tl,eMI111 HayK fCCP>>, 1953;

135. lliHXCaJ1AOB A.P., Ha,tl,ni1CI1 paccKa3hlBaiOT, MaxaqKaAa,

«,Ll,arKHI1f03,tl,aT>>, 1969;

136. lliHXCaJ1AOB A.P., li1CAaM B cpeAHeBeKOBOM AarecraHe

(VII-XVII BB.), MaxaqKalla, 1969;

137. lliHXCaJ1AOB A.P., 3n11rpa<j:>J1qecKHe naMHTHI1KH ,LJ,are­

craHa, MocKBa, «HaJKa>>, 1984;

138. lliMep1111Hr P., Mallhle <j:lopMDI B apx11TeKTYPe cpe,tl,He­

BeKOBOH fpy31111, T6Hlli1CI1, «li13AaTellbCTBO AKa,tl,eMI111

HayK fCCP>>, 1962;

139. IIJ;e6AbiKI1H li1.II., KpaTKI1H oqepK I1CTop1111 ,Ll,BopQa

lli11pBaHrnaxoB B EaKJ, EaKy, «li13,tl,aTellbCTBO A3ep6aH,tl,­

:>KaHCKOro <j:ll1ll11aAa AKa,tl,eMI111 HaYK CCCP>>, 1939;

140. ID;e6llbiKHH li1.n., IIaMHTHHKH a3ep6aH,tl,:>KaHCKoro 3oAqe­

cma 3nOXH H113aMI1 (Marep11aADI), EaKJ, «li13,tl,aTellbCTBO

A3ep6aH,tl,:>KaHCKoro <j:ll1lll1aAa AKa,tl,eMl111 HaJK CCCP>>, 1943;

141. IIJ;eneTHllbHI1KOB H.M., Apx11TeKTYPa MoHrolll111, Mo­

cKBa, «foccTpoH113AaT>>,1960;

142. 3<j:leHA11eB O.A., A3ep6an,tl,)l(aHcKoe rocyAapcTBO Ce<j:le­

BJ1AOB 11 XVI BeKe, EaKy, «311M>>,1981;

143. 3<j:leHA11eB P.C., ,4eKopaTI1BHo-np11KAa,tl,Hoe 11CKJCCTBO

A3ep6an,tl,)l(aHa, EaKy, «li1IIIhlr>>, 1976;

144. 5IKJ6oBcKHH A.IO., Pa3BaAHHhl Ypre~a, AeHHHrpa,tl, 1940;

145. 5IKJ6oBCKHH A.IO., CaMapKaHA np11 Tl1MJPe 11 TI1MJPH,LJ,ax,

AeHHHrpa,ll, «li13,tl,aTellbCTBO focyAapcmennoro 3pMHTa:>Ka>>,

1933;

171

172

146. 5lKo6coH A.A., ()qepKH ncmpnn 3o,J,qecTBa ApMeHHH

V-VII BeKoB, MocKBa, «focyAapcTBeHHoe H3,J,aTeAbCTBO apXHTeK'rypDI H lpa,li,OCTpOHTeAbCTBa>>, 1950;

147. 5lKo6coH A.A., Cpe,li,HeBeKOBDIH KpDIM, MocKBa-AeHHH­rpaA, «Ha)'Ka», 1964.

M8QAL8L8R

AZ8RBAYCAN DiLiND8:

148. Bretanitski L.S., Salamzada 8.V., Orta asr Azarbaycarun memarlan va memarhq dekor ustalan, «Azarbaycan in­casanati», Bak1, 1956, c.V;

149. 8laskarzada a.a., ~irvan§ahlar saraymm sifar§~isi va memarhq1 barada, «Azarbaycan SSR-i Elmlar Akademi­

yasmm ~arq§unashq institutunun elmi yazdan», Bakl, 1959, NQ 1;

148. 8laskarzada 8.8., ~irv~ah ibrahim Darbandi devrina aid olan iki in§aat yaziSI, «Azarbaycan SSR-i Elmlar Akade­miyasmmTarix institutunun elmi asarlari», Bakl, 1947, c. I;

149. 8laskarzada 8.8., Yusif ibn Kiiseyir va Momina-xatm tiir­

balarin in§aat yazdan, <<Azarbaycan SSR-i Elmlar Akade­miyasmmTarix institutunun elmi asarlari», Bakl,1947, c. I;

150. Giyasi c.a., Siniq-qala - 900-illik abida, «Qobustan», Bakl, 1979, NQ3;

151. Goyii§OV R.B., Arxeologiya va din, «Azarbaycarun maadi madaniyyati», Bakl, 1965,ss. 269-279;

152. Karimov L., 8skarova N.S.,Azarbaycarun dekorativ-tatbi­

qi sanat ustalan, «Azarbaycan incasanati», Bakl, 1964, c.X; 153. Mammadov F.Q., Orta asr Azarbaycan miidafia tikilila­

rinin tipoloji tahlilina dair, «Azarbaycanda memarhq va §<Jharsalmarun inki§af problemlarina aid elmi konfransm materialan», Bakl, 1982;

RUS DiLiND8:

154. A:i1,ll,apoB C.C., ApxnTeKrypHbie KOMrrlleKCbi cpe,li,HeBe­

KOBoro Ey11rapa, «ApxnTeKrypHoe HaCile,li,CTBO>>, MocKBa,

<<foccrpo:i1n3,ll,aT>>, 1976, NQ 24;

155. AKHM)'IIIKHH O.<ll., li1BaHoB A.A., K tiTeHHIO Ha,li,IIHce:i1 c

HMeHaMH Ha MaB30lle.HX lliaX-H 3HH,ll,a, «li1croplUI H K)'llb­

rypa Hapo,li,OB Cpe,li,He:i1 A3HH>>, MocKBa, «HaYKa>>, 1976;

156. AllecKep3a,ll,e A.A., Ha,li,IIHCH rraMgTHHKOB 3,ll,aHHH ,Ll,Bopu;a

IIInpBaHmaxoB B EaK)', B KHHre: «li1.UID;e6llbiKHH, KpaT­

KHH oqepK ,Ll,Bopu;a IIInpBaHmaxoB B EaK)'>>, EaK)', 1939;

157. AllecKep3a,ll,e A.A., Ha,li,IIHCH apxnTeKrypHbiX rraMgTHH­

KOB A3ep6a:i1:,li,)KaHa 3rroxn Hn3aMH, «ApxnTeKrypa

A3ep6a:i1,li,)KaHa 3IIOXH Hn3aMH>>, MocKBa-EaKy, «foc­

crpo:i1n3,ll,aT>>, 1947;

158. AllecKep3a,ll,e A.A., 30,ll,tiHH ycbiiiaAbHHIJ;bi ,Ll,Bopu;a IIInp­

BaHmaxoB BEaK)', «llaMgTHHKH apxnTeKrypbi A3ep6aH,li,­

:>KaHa>>, EaK)', «A3epHemnp>>, 1950, BhlrrycK II;

159. AllneB M.f., 3aMoK B ceAeHHH Hap,ll,apaH, «ApxnTeKrypa

A3ep6a:i1,li,)KaHa 3rroxn Hn3aMH>>, MocKBa-EaK)', «focy­

,ll,apcrBeHHoe apxnTeKrypHoe H3,ll,aTellbCTBO>>, 1947;

160. Alln3a,ll,e A.A., BBe,ll,eHne K KHHre «B.<ll. MnHopcKHH, li1c­

Topng IIInpBaHa H ,Ll,ep6eHTa>>, MocKBa, «HaYKa>>,1963;

161. AMeH-3a,ll,e P.E., Kllaccn<j>nKau;ng rropTaAOB A3ep6a:i1,li,­

:>KaHa H OCHOBHble 3Taiibi HX 3B011IOIJ;HH, «li13BeCTJUI AKa­

,ll,eMHH HaYK A3ep6a:i1,li,)KaHcKo:i1 CCP>>, CepJUI llHTepary­

pbi, jl3biKa H HCK)'CCTBa, EaK)', 1979;

162. ApxnTeKrypa 3aKaTallbCKoro H EellOKaHCKoro pa:i1oHOB,

BBe,ll,eHne K KHHre: «llaMgTHHKH apxnTeKrypbi A3ep6a:i1-

,li,)KaHa>>, EaKy, «A3epHemnp>>, 1950, BblrrycK II;

163. Amyp6e:i111n C.E., 113 HCTopnn cypaxaHCKoro xpaMa or­

HerroKllOHHHKOB, B KHHre: «llaMgTHHKH apxnTeKrypbi

A3ep6a:i1,li,)KaHa>>, MocKBa-EaK)', «focy,ll,apcrBeHHoe ap­

XHTeKrypHoe H3,ll,aTellbCTBO>>, 1946, BblrrycK II;

164. EapT011M B.B., K Borrpocy o6 occyapJUix, (CotiHHeHng),

MocKBa, «HayKa>>, 1966, T. IV;

165. EapT011M B.B., EamHjl Ka6yca KaK rrepBbiH ,ll,aTnpoBaH­

HbiH rraMgTHHK MycyllnMaHCKOH rrepCH,li,CKOH apXHTeKry­

pbi, (CotiHHeHng), MocKBa, «HayKa>>, 1966,T. IV;

173

174

166. Eapro11M B.B., K sorrpocy o rrorpe6aAbHblX o6pK,ll.a.X rypoK

H MOHI'OllOB, (CoqnHeHrur), MoCKBa, <<Hayr<a», 1966,T. N;

167. EapTOllb,l\ B.B., OpneHTHposKa rrepBbiX MYC)'llbMaHCKHX

MeqeTe:i1:, (CoqnHeHrur), MocKsa, <<HayKa», 1966,T. VI; 168. EaqnHCKHH H.M., MallOH3BeCmhle apxnTeKTJPHhle rra­

MJITHHKH IO:)I(HOro TypKMeHncraHa, <<KpaTKHe coo6rn;e­

HIDI li1HCTH'I)'Ta HCTOpHH MaTepHallbHOH KJllbTJPhl>>,

MocKBa, 1950;

169. EexTa,L~,Je A., KoqesHHKH 3aKaBKa3cKoro KpaJI, <<CBO,ll, Ma­

TepnaAos ITO H3yqeHHIO 3KOHOMnqeCKOf0 6b1Ta fOC)',ll,ap­

CTBeHHbiX KpecrbJIH 3aKaBKa3cKoro KpaJI>>, Tn<jMHC, 1888,

T. III, f11.2;

170. Eopo,li,HHa li1.<Il., ApxnTeKrypa Cpe,li,He:i1: A3HH KOHIW

XIV-XV BB., B KHHre: <<Bceo6rn;aJI HCToprur apxnTeKry­

pbi>>, MocKBa, li13,ll,aHHe-2,<<foccTpo:i1:H3,ll,aT>>, 1969, T. 8;

171. Eopo,li,HHa li1.<Il., ApxnTeKrypa Typu;nn XII-XIX BB., B

KHHre: <<Bceo6rn;aJI ncropnH apxnTeKryphl>>, MocKsa, li13-

,ll,aHne-2, <<fOCCTpOHH3,ll,aT>>1 1969, T. 8;

172. Eopo,li,HHa li1.<Il., Oco6eHHOCTH <J:>opMnposaHHJI MeMopn­

all.bHhlX coop~eHH:i1: Cpe,L~,He:i1: AJHH X-XV BB., B KHHre:

<<ApXHTeKrypHoe HaClle,li,CTBO>>, <<fOCCTpOHH3,ll,aT>>, 1974;

173. EpeTaHHIJ;KHH A.C., EllbKHH r.A., MaMHKOHOB A.r., Mo­

THC ,Ll,.A., IlaMJITHHKH a3ep6a:i1:,l\)l(aHCKOH apXHTeKrype B

Kapa6ar11ape (HaxnqesaHCKaJI ACCP), B KHHre : <<HH3a­

MH>>, EaKy, <<A3rOCH3,ll,aTellbCTBO>>, 1940;

174. EpeTaHHIJ;KHH A. C., MbKHH r.A., MaMHKOHOB A.r., MoTHC

,Ll,.A., HeKoTophle rrpo611eMhl B3aHMOCBJI3H B apxHTeKrype

Hapo,li,OB 3aKaBKa3bJI, <<li13BeCTHJI A3ep6a:i1:,ll,)l(aHcKoro <Pn­

llHall.a AKa,L~,eMHH HaYK CCCP>>, EaKJ, 1942, N!! 7;

175. EpeTaHHIJ;KHH A.C., K rrpo611eMe HJyqeHHJI apxnTeK­

TJPHhlX Harrpasll.eHHH cpe,L~,HeseKosoro A3ep6a:i1:,ll,xaHa,

<<li13BeCTHJI AKa,ll,eMHH HaYK A3ep6a:i1:,ll,xaHCKo:i1: CCP>>,

EaKJ, 1945, N!! 7;

176. EpeTaHHIJ;KH:i1: A.C., K xapaKTepncTHKe Macrepos cpek

HeBeKosoro A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa, <<,Ll,oKAa,ll,hl AKa,L~,eMHH HaYK

A3ep6a:i1:,ll,xaHcKo:i1: CCP>>, EaKy, 1946, T. II, N!! 3;

177. EpeTaHHIJ;KHH A.C., K rrpo611eMe HJyqeHHJI apxnTeK­

TJPHhlX HarrpaslleHHH cpe,L~,HeseKosoro A3ep6a:i1:,ll,xaHa,

«,Ll,OI<Aa.Ahl AKa.AeMHH HayK A3ep6a:i1:A)I(aHcKo:i1: CCP»,

EaKJ, 1946, T. II, N!! 1;

178. EpeTaHHIJ;KHH A. C., K Bonpocy B3aHMOCBH3H B cpe,li,HeBe­

KOBOM 30,ll.qecTBe A3ep6a~aHa H Cpe,li.He:if A3HH, «Ao­

I<Aa,ll.hl AKa,ll.eMHH HayK A3ep6a:i1:,ll.)l(aHCKo:i1: CCP>>, EaKy,

1948, N!! 7;

179. EpeTaHHIJ;KH:if A.C., EA»KHH f.A., MaMHKOHOB A.f., Mo­

THc ,Ll,.A., YKpeiiAeHHe B EaKHHCKo:if 6y:x:Te, «KpaTKHe

C006m;eHHH HHCTHTJTa HCTOpHH MaTepHaAbHOH KJAbTJ­

pbi», BbiiiJCK XIX, 1948;

180. EpeTaHHn;KH:if A.C., ApXHTeKrypHhle mKOAhl cpe,li,HeBe­

KOBoro A3ep6a:i1:A)I(aHa, B KHHre : <<1-1cKJCCTBO A3ep6a:i1:A­

)I(aHa», EaKJ, <<l13,ll.aTeA»CTBo AKa.AeMHH HaJK A3ep6a:i1:A­

)I(aHcKo:i1: CCP», 1949, T. II; 181. EpeTaHHn;KH:if A.C., MaMHKOHOB A.f., 06opoHHTeAbHhle

coop~eHHH 3aKaTaAbCKoro H EeAoKaHcKoro pa:ifoHo~

B KHHre : «<laMHTHHKH apxnTeKTJPhl A3ep6a:i1:,ll.)l(aHa»,

EaKJ, <<A3epHemnp», 1950, BhliiJCK II;

182. EpeTaHHIJ;KHH A. C., 06 O,li,HOH apxnTeKTJPHOH KOHCTpJK­

IJ;HH B 3o,ll.qecTBe cpe,li,HeBeKoBoro A3ep6a:i1:A)I(aHa, <<Ao­

KAaAbi AKa,ll.eMHH HayK A3ep6a:i1:,ll.)l(aHcKo:i1: CCP», EaKy,

1954, T. X, N!! 1;

183. EpeTaHHn;KH:if A.C., K Bonpocy o HaJGI:qeBaHCKOH apXHTeK­

TJPHOH rnKoAe, A3ep6a~aHa H Cpe,li,He:if A3HH, B KHHre:

<<ApXHTeKrypa pecny6AHK 3aKaBKa3DH», MoCKBa, 1951;

184. EpeTaHHIJ;KHH A.C., ApxnTeKTJPHhle mKOAhl H npo6Ae­

Mhl CTHAH B 3o,ll.qecrBe cpe,li,HeBeKoBoro A3ep6a:i1:A)I(aHa,

B KHHre: <<J1CCAe,li.OBaHHH IIO HCTOpHH KJAbTJPbi Hapo­

,li.OB BocToKa», MocKBa-AeHHHrpa,.11, <<HayKa», 1960;

185. EpeTaHHn;KH:if A.C., CaAaM3a,ll.e A.B., llpocpeccnoHaA»­

Hbie 3BaHHH 3Q,ll.qHX H MacrepOB apXHTeKTJPHOfO ,ll.eKopa

no ,ll.aHHhlM crponTeA»HOH 3IIHrpacpHKH, B KHHre: <<3nn­

rpacpnKa BocroKa», MocKBa-AeHHHrpa.A, <<HaJKa», 1960,

BbiiiJCK III;

186. EpeTaHHn;KH:if A., fapHHK B., l1IIIXaHoB A., MaxMyA n6H

Ca 'A 6aKHHCKHH apxnTeKTop py6e)l(a XIII-XIV BB., B KHH­

re: <<ApxnTeKTJPHOe HaCAe,li.CTBO», MocKBa, <<foccrpo:i1:­

H3,ll.aT», 1967, N!! 16;

175

176

187. EpeTaHHQK11H A. C., K npo611eMe B3aHMOCBK3H H CTHllHC­

THqecKoH o6IIJ;HOCTH I<JllbTJP Hapo;!!,OB BocToKa (o CBK3IDC

apxnTeKTJPhl A3ep6aM;!!,:>KaHa H Cpe;!!,HeH A3HHB 3noxy

rocnO;!!,CTBa TnMypH;!!,oB), <<HapO;!!.bi A3HH H A<J:>pnKH>>,

MocKBa, 1970, NQ 6;

188. EpeTaHHQKHH A.C., 0 craryce H npo<J:>eccnoHallLHDIX

3HaHHKX 30,4qHx nepe;!!,Hero BocTOKa, <<HapO;!!,hl A3HH H

A<J:>pHKH», MocKBa, 1973, NQ 6;

189. EpeTaHHQKHH A.C., K npo611eMe H3}"'eHHK HCI<JCCTBa

BocToKa, <<11ci<JCCTBO», MocKBa, 1973, NQ 3;

190. EpeTaHHQKHH A.C., J•ki<JCCTBO HCllaMa HllH HCI<JCCTBO

MYCJll»MaHCKI1X crpaH, MocKBa, << liici<JCCTBO», 1974, NQ4;

191. EpeTaHHQKHH A.C., BeHMapH E.B., Mci<JCCTBO A3ep6aH­

,4)1(aHa XII - HaqaAa XIII BB. B KHHre <<llpo61leMDI A3ep-

6aH;!!,)I(aHcKoro peHeccaHca», Eai<J, <<311M», 1984;

192. Ey11ams M.C., ApQqH<>-CBO,ll,qaTDie <J:>opMDI B 30,4qecrne cpeA­

HeBeKoooro CaMapKaH;!!,a, B KHI1fe: <<113 ncropHH BellliKOro ro­

po;!!,a (K 2500-lleTHIO CaMapKaH;!!,a) TaiiiKeHT, <<J.1:3,4a.TellDCrBO

AHTeparyphl H HCK)'CCrBa HMeHH f.fyllKMa>>.1972;

193. Ban,4os C.M., fopqaKoB H.r., Ocnnos-CTenaHoB A.f., <Pa­

pa,4)1(3a,4e <D.C., IIJ;e611DIKI1H M.n., XaHera Ha peKe AllHH­

;!!,)I(aqajf, B KHHre : <<ApxnTeKrypa A3ep6aM;!!,:>KaHa 3IIOXH

Hn3aMH, MocKBa-Eai<J, <<focy;!!,apcTBeHHOe apxnTeKryp­

HOe H3,4aTellbCTB0»1 1947;

194. BaHHmTeHH C.M., npo61leMhl HCTOpHH )I(HllHIIJ; Koqes­

HHKOB Espa3HH, <<CoseTCKaK 3THorpa<J:>HK», 1976, NQ4;

195. BapTaHecos M.A., IIJ;apHHCKI1H T.5L, YcDIIIaA»HHQa ceH­

H;!!,a 5Ix»K EaKysH B KOMIIlleKce 6aKI1HCKoro ,Ll,sopQa

mnpsaHmaxos, B KHHre: <<ApxnTeKTYPa A3ep6aH;!!,)I(aHa

3IIOXH Hn3aMH, MocKBa-Eai<J, <<focy;!!,apcrseHHOe apxn­

TeKTJPHOe H3,4aTell»CTBO», 1946, BDinycK I;

196. BapTaHecos M.A., MaMHKOHosA.f., <PpeHMaH <D.P., 3aMoK

B ce11eHHH PaMaHa, B KHHre: <<ApxnTeKTYPa A3ep6aM;!!,­

:>KaHa 3IIOXH Hn3aMH, MocKBa-EaKy, <<focy,4apcrsennoe

apXHTeKTJPHOe H3,4aTellbCTBO», 1947;

197. BopoHHHa B.A., ApxnTeKTJPa A66aCH,4CKoro xaAn<J:>aTa,

B KH. <<Bceo6IIJ;aK ncropnK apxnTeKTJPDI», M3,4. 2-e, Mo­

CKBa, 1969, T. 8,;

198. BopoHMHa B.A., ApxwTeK'rypa cpeAHeBeKosoro MpaHa,

B KHMre: «Bceo6m;CUI wcropiDI apxwTeKTJPbi», J13A. 2-e,

MocKsa,1969, T. 8,;

199. BopoHMHa B.A., ApxwTeKTJPa Marpw6a, B KHMre: <<Bceo6-

m;ax wcropiDI apxwTeKTJPhl>>, J13A. 2-e, MocKBa,1969, T. 8,;

200. BopoHMHa B.A., ApxwTeKTJPa CpeAHeH AJMM VII-XVII

BB., B KHMre: <<Bceo6m;CUI MCTOPIDI apxwTeKTJPhl>>, MJA.

2-e, MocKBa, 1969, T. 8,;

201. BopoHMHa B.A., MpaH, ApxwTeKTJPa M M3o6pa3MTellbHOe

MCKJCCTBO, <<DOllbiiiaX COBeTCKCUI 3HQMKllOIIeAIDI>>, J13A.

3-e, MocKsa,1972, T. 10;

202. fwxcw ,4)1(.A., Te6pw3CKMe apxwTeKTophl B Typu;ww (XII­

XVI ss.), <<,LI,OKllaAhl AKaAeMMM HayK A3ep6ati:AXaHcKotl:

CCP>>, EaKy, 1975, T.XXX, NQ 7;

203. fOllbAIIITeHH A.CI>., 0 CTM.Ile apXMTeKTJPHOI'O opHaMeHTa

,4arecTaHa, <<Coo6m;eHwx focyAapcTBeHHOro MyJex Hapo­

AOB BocToKa>>, MocKsa, 1972, BhiiiJCK VI;

204. foADAIIITeHH A.CI>., HaMOI'MllbHLie CTMbi ,4arecraHa, B

KHwre: <<,LI,arecraHCKoe MCKJCCTBOBeAeHMe>>, Maxa'lKaAa,

1975;

205. fyceti:HoB P.A., CospeMeHHoe cocToxHMe M 6.11M)I(aHIIIMe

JaAa'lM MJyqeHMX cellbAXJKCKOH npo611eMbi, B KHMre:

<<TIOpKOllOI'M'lecKMH: c6opHMK -1973>>, MocKBa, <<HayKa>>,

1975;

206. AMaiiieB C.A., Yceti:HOB M.A., ApxwTeKTJPa 3AaHMH

KOMIIlleKca ,4sopu;a IIIwpsaHIIIaxos B EaKJ, B KHMre: <<lla­

MXTHMKM apxwTeK'I'JPhl A3ep6at!:AXaHa>>, EaKJ, <<A3ep­

HeiiiMp>>, 1950, BhiiiJCK II;

207. ,4aprnHQhl, B KHMre: <<HapoAbi KasKaJa>>, MocKBa, <<Ha­

JKa>>, 1960, T.! ;

208. ,4e6wpos II.M., K sonpocy o HeKOTOphlx MOTMBax pac­

TMTellLHoro opHaMeHTa B CpeAHeBeKOBOM MOHJMeHTallb­

HO-AeKopaTMBHOM MCKJCCTBe ,4arecraHa, B KHMre: <<,LI,are­

craHCKOe MCKJCCI'BOBeAeHMe>>, Maxa'lKaAa, 1976;

209. ,4e6wpos II.M., XapaK'I'epHhle oco6eHHOCTM pe3Horo

IIITJKa cpeAHeBeKOBOI'O ,4arecraHa (K BOIIpocy 0 CBX3XX C

wpaHCKMM MCKJCCTBOM), B KHMre: <<MCKJCCTBO M apxeo.llo­

rnx MpaHa>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1976, BbiiiJCK II;

177

178

210. ,Ll,MIKOHOB M.M., MpaH, M3o6pa311TeAbHoe 11CK)'CCTBO 11

apxeOAOI'JUI, «EOAbillCUI COBeTCKCUI 3HD;I1KAOIIe,li,JUI», M3,ll,.

2-e, MocKBa, 1953, T. 18;

211. ,Ll,LKKOHOB M.M., Peu;eH3JUI Ha KH11fJ M.n. rn;e6ALIKI1H,

«llaMKTHI1KH a3ep6aH,li,:>KaHCKoro 11CK)'CCTBa 3IIOXH H11-

3aMI1>>, <<MCTOp11'IeCKI1M :>KypHaA>>, 1954,NQ 5;

212. 3aKapaK ll.ll., MpaHCKI1e 3AeMeHThl B apX11TeKTJPe BOC­

TQqHQM fpy31111 XVI-XVIII BB., B KHI1re: <<MCK)'CCTBO 11 ap­

xeoAori1K MpaHa>>, MocKBa, <<HaJKa>>, 1976, BhliiJCK II; 213. M6parnMOB 10., KpyrArur 6amHK B ceAeHI111 Map,ll,aKKHbi,

B KHI1re: <<Apx11TeKTYPa A3ep6aH,li,:>KaHa 3IIOXI1 H113aMI1,

MocKBa-EaKy, <<focyAapCTBeHHoe apx11TeKTJPHOe 113,ll,a­

TeALCTBO>>, 1947;

214. III.A.Kaci1MOBa, llapHhle KapaBaH-capa11 A3ep6ai1,ll,)l(a­

Ha, <<M3BeCTI1K AH A3ep6.CCP>>, Cep11K AI1TepaTJPhl,

K3hlKa, 11CK)'CCTBa, EaK)', 1978, NQ 2;

215. Kaci1M-3a,ll,e 3.3., MaMeAOB ci>.f., EaKY- CBKThlHK Tpex pe­

AI1rni1,- <<Exclusive (extra magazine)>>, volume 3, EaK)',

2003;

216. Ko6~eB B.n., KpecrMIHcKoe )I(J1AI1ID;e HapoAOB A3ep-

6aM,ll,)l(aHa B XIX BeKe, B KHHre: <<KaBKa3CKHi1: 3THorpa<l>l1'!e­

cKHi1 c6opHHK>>, MoCKBa-AeHHHrpa,ll, <<HaJKa>>, 1962, T.III;

217. KoHApaTbeBa M.M., 0 ropToo6pa3HbiX 3,ll,aHI1KX BHemHei1

MoHroAI111, <<CoBeTCKCUI 3THorpa<l>JUI>>, 1935, NQ 3;

218. Ky3Heu;oB B.A., AKryaAbHhle Borrpoca 11cTop1111 30,ll,qe­

CTBa CeBepHoro KaBKa3a, B KHI1re: <<CeBepHhlM KaBKa3 B

ApeBHOcrl1 11 cpe,li,HI1e BeKa>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1980;

219. KyAI1eBa M.M., KH611TKH Ha Ki1Aarax rroAyKoqeBhlX TIO­

poK Ka3axcKoro ye3,ll,a, <<M3Becr:IDI 06IIJ;eCTBa o6CAe,ll,oBa­

HI1K 11113yqeHJUI A3ep6aM,ll,)l(aHa>>, EaK)', 1925, NQ 5;

220. AaBpoB A.M., ci>opMhl :>KI1AI1ID;a y HapoAOB ceBepo-3arra,li,­

Horo KaBKa3a AO cepe,li,I1Hhl XVIII BeKa, <<CoBeTCKrur 3THO­

rpa<l>I1K>>, MocKBa, 1951, NQ 4;

221. AaBpoB A.M., Kapaqai1: 11 EaAKap:IDI AO 30-x ro,li,OB XIX BeKa, B KHI1re: <<KaBKa3CKI1i1 3THorpa<l>11qecKHi1 c6op­

HI1K>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1969, BnmycK. IV;

222. AaBpoB A.M., AA:r,6oM 11 MaKeThl ,Ll,.A. Bpy6oBa no 3THO­

rpa<l>1111 11 apxeoAOrnl1 Ka6ap,li,11Ho-EaAKap1111, B KHI1re:

«MaTepHaJILHaJI KJA»rypa H xo3JI:tkTBo HapoAOB KaBKa3a,

CpeAHeM A3HH H Ka3axcraHa>>, MocKBa, «Ha)'Ka>>, 1978;

223. AeAeKOB A.A., CeMaHTnqecKHM napaAAeAH3M B opHa­

MeHTe Cpe,li,HeM A3HH, 3aKaBKa3bJI H ApeBHeM Pycn, «Co­

o6~eHHJI MY3eJI HapoAOB BocroKa>>;

224. Aepx 11., BDIIIHCKa H3 nyTemecTBHJI no IQ)I(HOMY 6epe­

ry KacnnwcKoro MopJI, B KHHre: «HOBhle e)l(eMeCJiqHhle

coqnHeHHJI K IIOAL3e H y»eceAeHHIO CAy)l(a~He>>, CaHKT­

lleTep6ypr, 1870-1871;

225. Aro6MOBa r.H., KyALTOBhle IIOCTpOMKH aryALCKHX ceAe­

HHM ropHoro AarecraHa, B KHHre: «llaMJITHHKH KYA»ry­phl>>, MocKBa, <<HayKa>>, 1961, BDinycK III;

226. MaMHKOHOB A.r., K H3yqeHHIO cpe,li,HeBeKOBhlX o6opoHH­

TeALHhlX coopy)l(eHHM AnmepoHa, B KHHre: «llaMJITHH­

KH apxnTeKryphl A3ep6aM,ll,)l(aHa>>, EaKy, «A3epHemHp>>,

1950, BhlnyCK II;

227. MaMHKOHOB A.r., BoccTaHOBAeHne 3aMKa XIV BeKa B ce­

AeHHH Map,ll,aKJIHLI, B KHHre: «Bonpoc»I pecra»paQHH na­

MJITHHKOB 30AqecTBa A3ep6aMAxaHa>>, EaKJ, «113,ll,aTeA»­

CTBo AKaAeMHH Ha)'K A3ep6aMAxaHCKOM CCP>>, 1960;

228. MaMe,ll,3aAe K.M., 0 cpeAHeBeKOBOM KJALTOBOM naMJIT­

HHKe B ceAeHHH CarHJIH IlleMaxHHCKoro pawoHa, «Ao­KAaADI AKaAeMHH HayK A3ep6aw,ll,)l(aHCKOM CCP>>, EaKJ,

1966, NQ 12;

229. MaMe,ll,3a,ll,e K.M., 0 npneMe ro<J>pnpoBaHHJI B apXHTeKry­

pe A3ep6aMAxaHa, Cpe,li,HeM A3HH H 11paHa, B KHHre «11c­

KJCCTBO H apxeoAorHJI 11paHa>>, MocKBa, «HaJKa>>, 1978;

230. MaMe,li,OB <P.r., HeH3BeCTHhlM naMJITHHK 30AqecTBa cpeA­

HeBeKoBoro A3ep6aw,ll,)l(aHa, «CoBeTCKaJI apxeoAOrHJI>>,

MocKBa, 1972, NQ 2;

231. MaMe,li,OB <P.r., PyHHhl cpeAHeBeKOBOM MeqeTH B ceAeHHH

KHpHa, «AOKAa,ll,hl AKa,ll,eMHH Ha)'K A3ep6aMAxaHCKOM

CCP>>, EaKJ, 1975, T. XXXI, NQ 3;

232. MaMe,li,OB <P.r., MeMopnaALHhlM KOMIIAeKc B ceAeHHH

A)l(Jl:A)KHMAH (K Bonpocy o6 3THOKYALTJPHhlX CBJI3JIX),

«CoBeTCKaJI 3morpa<)>HJI>>, MocKBa, «Ha)'Ka>>. 1976, NQ 5;

233. MaMe,li,OB <l>.r.,K apxnTeKTJPHhlM CBJI3JIM A3ep6aw,ll,)l(a­

Ha H Ce»epHoro KaBKa3a (TaTapryncKHM MHHapeT), «Ao-

179

180

I<Aa,ll,bl AKaAeMHH HayK A3ep6a:i1:,ll,)l(aHcKoil: CCP», EaKJ,

1978, T. XXXIV, N2 7;

234. MaMeAOB ct>.f., 0 HeKOTOpblx Bonpocax H3yqeHHH OT­

AeAbHOCTOH~Hx Kpenocreil: cpe,li,HeBeKOBoro A3ep6a:i1:,ll,­

)l(aHa, <<llpo6AeMbl pa3BHTHH apXHTeKTJPbl H HCKJCCTBa

B CoBeTcKoM A3ep6a:i1:,ll,)l(aHe>>, EaKJ, <<3AM>>, 1983;

235. MapKoBHH BJ1., HeKoTophle oco6eHHOCTH oceTHHCKoil:

6aiiieHHoil: apxnTeKrypbi, B KHHre: <<KaBKa3CKHH 3THO­

rpaqmqecKHH c6opHHK>>, MocKBa, 1976, BblnycK VI;

236. Mni<Ayxo-Mai<Aail: H.f., feorpacpnqecKoe coqnHeHne XIII

BeKa Ha nepcHACKOM H3b1Ke, << YqeHble 3aiiHCKH li'lHCTHry­

Ta BocroKoBe,ll,eHHH AKa,ll,eMHH HaYK CCCP>>, AeHHHrpa,ll,

1954, T.IX;

237. MHAopa,ll,oBnq O.B., CpeAHeBeKOBble MeqeTH ropoAH~a

BepXHHH A)l(yAaT, B KHHre: <<MaTepnaAbl no apxeoAo­

fHH CCCP>>, MocKBa, <<li'l3AaTeAbCTBO AKa,ll,eMHH HayK

CCCP>>, 1963, N2 114;

238. MHHAHKJAOB M.M., llaMHTHHKH apxnTeKrypbi Ka3ax­

CTaHa c KOHHqecKHMH H nnpaMH,ll,aAbHbiMH KynoAaMH, B

KHHre: <<ApxnTeKTYPa pecny6AHK Cpe,li,Heil: A3HH>>, Mo­

CKBa, <<foccrpoil:H3AaT>>, 1975;

239. MKJPTYMHH IO.li'l., K H3)"leHHIO cpopM CKOTOBOACTBa y

HapoAOB 3aKaBKa3bH, B KHHre: <<X03HHCTBO H MaTepHaAb­

Hax KYAbTJPa HapoAOB KaBKa3a B XIX-XX BB.>>, MocKBa,

<<HaJKa>>, 1971;

240. Heil:MaToBa M.X., 3HaqeHHe Aep6emcKHx Ha,li,IIHceil: MH

H3)"leHHH ncropnn IIInpBaHa, <<li'l3BeCTHH AKa,ll,eMHH

HaYK A3ep6a:i1:,ll,)l(aHcKoil: CCP>>, EaKy, 1975, N2 11;

241. Heil:MaToBa M.X., 0 HeKoTopblx 3IIHrpacpnqecKHX na­

MHTHHKax IIInpBaHa (XIV-XVI BB.), B KHHre: <<3nnrpa­

cpnKa BocTOKa>>, MocKBa-AeHHHrpaA, <<HayKa>>, 1963, T.

XV;

242. Heil:MaToBa M.X., HoBble 3IIHrpacpnqecKHe naMHTHHKH

XII-XV BeKOB Ha AniiiepoHe, B KHHre: <<ApxeoAornqe­

CKHe OTKpbiTHH>>, MoCKBa, <<HaJKa>>, 1978;

243. HeMu;oBa H.E., MaAOH3yqeHHbiH MaB30Aeil: H3 aHcaM6Ax

11Iaxn-3HH,ll,a, <<06~ecrBeHHbie HaYKH B Y36eKHCTaHe>>,

TaiiiKeHT, 1969, N2 8-9;

244. He<~aeBa ll.f., 0 MaB30ll.eHX CeBepHoro KaBr<a3a, B I<Hl1re:

<<MarepHall.bHaH I<Jll.b'I)'pa H X03.Hikrno HapOAOB l<aBI<a3a,

Cpe,li.Heil: A3ww H Ka3axcraHa>>,llemnnpa,''., <<Hayr<a>>, 1978;

245. Hro6epr r.c., MeTepHall.hl no orry6ll.HKOBaHHIO neXll.e­

BHHCKHX Ha,ll,nHCeH ,2J,ep6eHTa, <<li13BeCTHX 06m;eCTBa o6-

Cll.eAOBaHHX H H3J'leHHX A3ep6aH,ll,)l(aHa>>, EaKJ, 1929;

246. Op6ellw M.A., 0 KAaccoBDIX KopHXX HeKOTopDIX TPaAHQMH

HCTOpWieCKOH Ha)'KH, <<focy,ll,apCTBeHHax Ar<a,ll,eMHX HCTO­

pHH MarepHall.bHOH I<Jllb'I)'phl>>, MoCKBa, 1931, BbiiiJCK III;

247. Op6e11.H lit.A., fpy3HHCKax 6poH30Bax ll.aMna c apa6CKH­

MH HaAnHCXMH, B KHHre: <<llaMXTHHKH :;~noxw PycTaBe­

ll.H>>,lleHHHrpa,ll, 1938;

248. naxoMOB E.A., 0 Aep6eHTCKOM KHX)I(eCTBe XII-XIII BeKOB,

<<li13BecrHX A3ep6ail:,ll,)l(aHcKoro HayqHo-HCCll.eAOBaTellb­

cKoro HHCTH'ry'I'a HCTOpHH>>, naKJ, 1930, T.l, BhlnJCK II;

249. naxoMOB E.A., EaiiiHH-MaB30ll.eH B EapAe H HX HaAnHCH,

<<TpyADI A3ep6a~aHcKoro <}>Hli.Hall.a AKa,ll,eMHH HaJK

CCCP>>, CepHX wcropWiecKax, EaKy, 1936, T. XXV; 250. llaxoMoB E.A., CTapHHHhle o6opoHHTellbHhle coopy)l(e­

HHX AnrnepoHa(6aiiiHH}, <<TpyADili1HCTH'ry'I'a HCTopHH>>,

EaKJ, 1947, T. I;

251. lleTpyrneBcKH:il: lit.n., XaMAall.ll.ax Ka3BHHH KaK HCToq­

HHK no COIJ;Hall.bH0-3KOHOMHqecKOH HCTOpHH Bocroq­

HOrO 3aKaBKa3bX, <<li13BeCTHX AKa,ll,eMHH HaJK CCCP>>,

MocKBa, 1937, NQ 4;

252. llollHMnecroBa T.E., PyHwq lit.n., 0 eceHTJKHHCKHX MaB-

30llexx H craBKe Y36eK-xaHa, <<CoBeTcr<ax apxeoll.OrHX>>,

MocKBa, 1974, NQ 2;

253. lloll.XKOB c.n., 1IepeMHhlX Alit., llorpe6all.bHbie coopy­

)l(eHHX AOll.HHhl 3epaBrnaHa, B KHHre: <<,2l,oMycy llbMaH­

CKHe BepoBaHHX H o6pXADI B CpeAHeil: A3HH>>, MocKBa,

<<Hayr<a>>, 1975;

254. lloTanoB ll.n., li13 HCTopww KoqeBHWieCTBa ( Ha MaTepw­

all.e HapoAOB CCCP}, B KHHre: <<BecTHHK MHpoBoil: I<Jllb­

'I)'phl>>, MocKBa, <<HaJKa>>, 1957;

255. llpw6DITKOBa A.M., MaB30ll.eil: <I>axp-aA-AHH-Pa3H, B KHH­

re: <<ApxwTeKTJPHOe HaCll.eACTBO>>, MocKBa, <<foccTpoil:­

H3AaT>>, 1961, NQ 13;

181

182

256. Ilp116hiTKOBa A.M., 0 «Kpaci1BOH» MeqeTI1 AaHAaHaKaHa,

B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAeACTBO», MocKBa, <<foc­

cTpoi1113AaT>>, 1964, NQ 16;

257. Ilp116hiTKOBa A.M., K aorrpocy o MeCTHhiX TpaA11U:11HX

11 BAI1JIHI1JIX a apx11TeKrype Cpe,li,Hei1 A31111 IX-X aeKoB,

B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, MocKBa, <<foc­

cTpoi1113AaT>>, 1967, NQ 17;

258. Ilp116hiTKOBa A.M., 0 3acTpoi1Ke ropoAOB Cpe,li,Hei1: A31111

B IX-X aeKax, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>,

MocKBa, <<foccTpoi1:113AaT>>, 1969, NQ 18;

259. Ilp116hiTKOBa A.M., Apx11TeKrypa Cpe,li,Hei1: A31111 IX-XII

aeKoB, B KHI1re: <<Bceo6m;aJI 11crop11JI apx11TeKryphl>>, 113-

AaHI1e 2-e, MocKBa, <<foccTpoi1113AaT>>, 1969, T. 8;

260. Ilp116hiTKOBa A.M., YchlrraALHI1IJ;a Xope3Mmaxa TeKema,

B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, MocKBa, <<foc­

cTpoi1113AaT>>, 1972, NQ 20;

261. Ilp116hiTKOBa A.M., ApxnTeKrypHaJI mKOAa ceaepHoro

XopacaHa, B KHI1re: <<Apx11TeKrypHoe HaCAe,li,CTBO>>, Mo­

CKBa, <<foccrpoi1113AaT>>, 1974, NQ 22; 262. Ilp116hiTKOBa A.M., 0 MeTO,ll,e rrpoeKT11pOBaHHJI cpe,li,He­

BeKOBhiX 304q11x, B KHI1re: <<l1cropHJI 11 KYALrypa Hapo­

AOB CpeAHei1 A31111>>, MocKBa, <<Hayxa>>, 1976;

263. IlpocKI1HTap11i1 ApceHHJI CyxaHoaa 1649-1653 rDAOB, B

KHI1re: <<IlpaaoCAaBHO- rraAeCTI1HCKHi1: c6opH11K>>, CaHKT­

IleTep6ypr, 1889, BhlrrycK VII;

264. IIyraqeHKOBa r.A., K rrpo6AeMe B03HI1KHOBeHHJI maTpo­

BhiX MaB30Aeea XopacaHa, <<MaTep11aAhl IQ)I(HO-rypKMeH­

cKoi1 KOMIIAeKCHOH apxeOAOfl1qecKOH 3KCIIe,li,I1IJ;I111>>,

Amxa6a,ll, 1949, BnmycK I;

265. IIyraqeHKOBa r.A., I1YTI1 pa3BI1THJI apxnTeKryphl IOxHO­

ro TypKMeHI1CTaHa rropLI pa6oBAa,ll,eHHJI 11 <Peo,ll,aAI13Ma,

MocKBa, 1958;

266. IIyraqeHKOBa r.A., MaB30Aei1 Apa6-aTa (113 11CTOp1111 Ma­

aepaHaxpa IX-X BeKoa), B KHI1re: <<l1CKYCCTBO 304q11x Y3-

6eKHcraHa>>, TamKeHT, <<l13AaTeALCTBO AKa,ll,eMI111 Hayx

Y36eKCKOi1: CCP>>, 1963, BnmycK II;

267. IIyraqeHKOBa r.A., Macrepa cpe,li,Hea311aTCKOH apx11TeK­

ryphl XI-XVII aeKoa, B KHI1re: <<l1cKYccrao 304qnx Y36e-

KHCTaHa», TamKeHT, «l13AaTellbCTBO AKaAeMHH Ha)'K Y3-

6eKCKOH CCP», 1965, BbiiiJCK IV;

268. llyraqeHKOBa f.A., 06 o6~eCTBeHHOM IIOllOXeHHH H

po11:11 apxnTeKTopa B 30Aqecrse CpeAHeH A3HH, B KHHre:

<<l1CKJCCTBO 3oAqHX Y36eKHCTaHa>>, TamKeHT, «l13AaTellb­

crso AKaAeMHH Ha)'K Y36eKCKOH CCP>>, 1969, BhliiJCK VI;

269. Pa,ll.llOB B.B., MellHOpaHCKHH n.M., ApeBHeTIOpKCKHe rra­

MHTHHKH B Komo-Qa.H,ll.aMe, B KHHre: «C6opHHK TPYAOB

OpxoHCKOH 3KCIIe,li.HQHH>>, CaHKT-lleTep6ypr, 1897, T. IV;

270. PeMrreAb A.M., l1CKJCCTBO Pyrn H Bocror<, B KHHre: «l1CKJC­

crno Cpe,li.Hero BocroKa (n36paHHble TPYAhl no ncropnn H

reopnn HCKJCCTB), MoCKBa, «CoseTCKHH xyAO)I(HHK>>, 1978;

271. PTBella,ll.3e 3.B., Aaa MaB30lleH 30llOToopAhlHCKoro spe­

MeHH B paHOHe lliTHIDpbH, «COBeTCKaJI apxeOllOfHH>>,

MocKBa, 1969, N2 4;

272. CaAaM3a,ll.e A.B., HeKOTOpbie sorrpocbl reHe3nca H H H3-

yqeHHH 6ameHHhlX MaB301l.ees A3ep6aH,ll.xaHa, B KHHre:

«l1CKJCCTBO A3ep6aH,ll.xaHa>>, EaKJ, «l13AaTellbCTBO AKa­

AeMHH Ha)'K A3ep6a:tl:,ll.)l(aHcKoH CCP>>, 1949, BhliiJCK II; 273. CaAaM3a,ll.e A.B., fpo6HHQa Anpn-6a6a B ceAeHHH Ma­

pa3hl, «l13BeCTHH AKa,ll.eMHH HayK A3ep6aH,ll.xaHCKOH

CCP>>, EaKJ, 1949, N2 7;

274. CaAaM3a,ll.e A.B., AeKopaTHBHbie oco6eHHOCTH HaAIIH­

ce:tl: apxnTeKTJPHhlX rraMJITHHKOB A3ep6a:tl:,ll.)l(aHa, EaKJ,

«A3epHemnp>>, 1950;

275. CaAaM3a,ll.e A.B., ApxnTeKTJPa MaB30llees A3ep6aH,ll.­

xaHa XVI-XIX BeKoB, «l13BeCTHH AKa,ll.eMHH HayK A3ep-

6aH,ll.xaHCKOH CCP>>, EaKJ, 1951, N2 3;

276. CaAaM3a,ll.e A.B., ApxnTeKTJPa MaB30llees A3ep6a:tl:,ll.)l(a­

Ha XII-XV seKOB, B KHHre: «ApxnTeKrypa A3ep6aH,ll.xaHa

(oqepKH)>>, EaKJ, «l13AaTellbCTBO AKa,ll.eMHH Ha)'K A3ep-

6aH,ll.xaHCKOH CCP>>, 1952;

277. CaAaM3a,ll.e A.B., K AaTnposKe HeKoTophlx rraMHTHHKOB

A3ep6aH,ll.xaHa, «l13BeCTHH AKaAeMHH HayK A3ep6aH,ll.­

xaHCKOH CCP>>, EaKJ, 1952, N2 5;

278. CaAaM3a,ll.e A.B., ApxnTeKrypHbiH KOMIIlleKc B ApAe-

6H1l.e H HeKOTOpble BOIIpOCbl cpeAHeBeKOBOfO 30Aqecrsa

A3ep6aH,ll.xaHa, B KHHre: «l1CKJCCTBO A3ep6aH,ll.xaHa>>,

183

184

Ear<y, «J.h,J,aTell.LCTBO AKa,J,eMHH HayK A3ep6a:iit:A)I<aH­

cKo:iit: CCP>>, 1956, BLmycK V;

279. Call.aM3a,J,e A.B., ApX11TeKrypa r<yll.LTOBLIX coopy)l(eHH:iit:

XVI-XVII seKOB, B KHHre: «l1cr<yccTBO A3ep6af.t:A)I(aHa>>,

Ear<y, <<l13,J,aTell.LCTBO AKa,J,eMHH HayK A3ep6a:iit:A)I<aH­

cKo:iit: CCP>>, 1959, BLinycK VII; 280. Ca1laM3a,J,e A.B., 0 mKoll.ax 3o,J,qecTBa B A3ep6af.t:A)I(aHe

XVI-XVII BeKoB, B KHHre: <<J1cCAe,J,oBaHIDI no HcropHH

r<yll.LTJPLI HapoAOB BocToKa (C6opHHK B qecTL aKa,J,eMH­

Ka J1.A, Op6ell.H)>>, MocKBa-AeHHHrpaA, 1960;

281. Call.aM3a,J,e A.B., A3ep6af.t:A)I(aHCKCUI CCP. ApxHTeKTYPa

c ApesHe:iit:mHx speMeH ,21,0 coseTCKoro speMeHH, B KHHre:

<<l1cr<yccrso cTpaH H HapoAOB MHpa: KpaTKaH xyAO)I(e­

CTBeHHaH 3HD;HK1lone,J,IDI>>, MocKBa, <<CoseTcKaH 3HD;H­

Kll.One,J,HH>>, 1962, T. I;

282. Call.aM3a,J,e A.B., HosLie MaTepHMLI no HCTOPHH a3ep-

6a:iit:A)I<aHCKO:iit: apxHTeKTJPLI, B KHHre: <<J1CCll.e,J,OBaHIDI H

MaTepHMLI no apX11TeKrype H HCr<yCCTBY A3ep6a~a­

Ha>>, Ear<y, <<l13,ll,aTell.LCTBo AKa,J,eMHH HayK A3ep6af.t:A­

)I(aHcKo:iit: CCP>>, 1966;

283. Call.aM3a,J,e A.B., AA)KeMH cLIH A6y6eKpa, <<oOll.LmaH Co­

BeTCKaH 3Hn;HK1l.One,J,IDI>>, H3AaHHe 3-e, MoCKBa, 1970, T. I;

284. CeMeHOB A.IT., Mas3o11.e:iit: Eopra-Kam, <<l13secriDI l1H­

rymcKoro HayqHO-HCCll.e,J,OBaTell.LCKOrO HHCTHTJTa Kpae­

Be,J,eHIDI>>, B1la,J,HKaBKa3, 1928, BLinycK I;

285. Yce:iit:HoB M.A., EpeTaHHD;KHH A.C., K H3yqeHHIO naMHT­

HHKOB a3ep6a:iit:A)I<aHCKOH apXHTeKTJPLI B HaXJiqeBaH­

CKOH ACCP, <<l13BeCTIDI AKa,J,eMHH HayK A3ep6a:iit:A)I<aH­

cKo:iit: CCP>>, Ear<y, 1949, NQ 5;

286. <Pary11.11.aes III.C., HapOAHOe 30,J,qecTBO IlleKH-3aKaTali.L­

cKo:iit: 30HLI A3ep6af.t:A)I(aHCKO:iit: CCP Ha npHMepe r<yll.LTO­

BLIX coopy)l(eHH:iit:, Eyxapecr, <<l13,J,aTe11LCTBO PyMLIHCKo:iit:

AKa,J,eMHH HayK>>, 1977, T. XIV;

287. ¢le,J,opos-AaBLIAOB f.A., J1cr<yCCTBO KoqeBHHKOB J1 30110-

TOH OpALI, B KHHre: <<l1cr<yccrso HapoAOB CCCP (XIV­

XVII seKa),>>, MocKBa, <<l1cr<yccrso>>, 1974, T. 3;

288. <PHHKell.LmTe:iit:H A. C., IllapH<l>os A.M., 3aMOK B ce11.eHHH

PaMaHa, <<ApxHTeKTYPa A3ep6a:iit:A)I<aHa 3noxH HH3a-

MH», MocKBa-Ear<y, «focyAapcTBemme apxnTeKrypHoe

H3,J,aTeAbCTBO», 1947;

289. <I>AopoBCKHH H., EAncaBeTIIOAbCKHH oKpyr, CaHKT-lle­

Tep6ypr, 1836, qacTb II;

290. <l>pH,J,OAHH n.n., K Borrpocy H3)"'eHHR apxHTeKTJPHhlX

rraMRTHHKOB 3IIOXH Hn3aMH, B KHHre: <<HH3aMH>>, Eaar<y,

1947;

291. XaArraxqbRH O.X., I1H>KeHepHDie coopy)l(eHHR ApMeHHH,

B KHHre: «ApxnTeKTJPHOe HaCAe,J,CTBO>>, MocKBa, «foc­

CTpOHH3,J,aT>>, 1967, NQ 17;

292. XaH-MaroMe,J,OB C.O., CTeHDI H 6aiiiHH ,4ep6eHTCKOH

KperroCTH, B KHHre: «ApxnTeKTJPHOe HaCAe,J,CTBO>>, Mo­

cKBa, «foccrponH3,J,aT>>, 1964, NQ 16;

293. XaH-MaroMe,J,OB C.O., PaHHecpe,J,HeBeKOBaR ropHaR cTe­

Ha B ,LJ,arecraHe, «CoBeTcKaR apxeoAornR>>, MocKBa, 1966, NQ 1;

294. XaH-MaroMe,J,OB C.O., Me,21,pece KOMrrAeKca A)I(YMa-Me­

qeTH B ,4ep6eHTe, B KHHre: «ApxnTeKrypHoe HaCAe,J,­

CTBO>>, MocKBa, «foccrponH3,J,aT>>, 1964, NQ 16;

295. XaH-MaroMe,J,oB C.O., 06opoHHTeAbHhle coopy)l(eHHR

IO)I(HOro ,LJ,arecTaHa, B KHHre: «ApxnTeKrypHoe HaCAe,J,­

CTBO>>, MocKBa, «foccrponH3,J,aT>>, 1969, NQ 18;

296. XaH-MaroMe,J,OB C.O., A)l(yMa-MeqeTD B ,4ep6eHTe, «Co­

BeTcKaR apxeoAOrHR>>, MocKBa, 1970, NQ 1;

297. XaH-MaroMe,J,OB C.O., ApxnTeKTJPHLre IIIKOADIIO)I(Horo

,LJ,arecraHa, «Coo6~eHHR focyAapcrBeHHoro My3eR Hapo­

AOB BocroKa>>, MocKBa, 1972, BDirrycK VI;

298. XaH-MaroMe,J,OB C.O., 05:beMHD-IIpDcrpaHCTBeHHhle KOM­

II03J1:QHH 6aiiieHHbiX COOPJ)I(eHHH ropHDIX ayAOB ,LI,arecraHa,

«ApXHTercrypHoe HaCAe,J,CTBO>>, MoCKBa, <<I'occrponH3,J,aT>>,

1974;

299. XaH-MaroMe,J,oB C.O., ApxnTeKrypa Hapo,J,OB Ae3rnH­

CKOH rpyrrrrDI (IO)I(HhlH ,LI,arecTaH), B KHHre: «Tpa,J,H~HH

H coBpeMeHHOCTb>>, MaxaqKaAa, 1977;

300. IIInxcaH,J,OB A.P., Apa6cKHe crponTeAbHhle Ha,J,IIHCH

,LJ,arecraHa (XI-XVII BB.), «YqeHbie 3aiiHCKH J1HCTHTJTa

HCTOpHH R3hlKa H AHTeparypbl HM.f. lJ;a,J,aChl>>, MaxaqKa­

Aa, 1964, T. XIII;

185

186

301. IIJ;e61l.LIKHH J1.II. J1CK)'CCTBO Imrymei1: B naMHTHHKaX Ma­

TepHall.bHOH KJll.bTJPbl, «J13BeCTHH HaJ'IHO-HCCll.e,II,OBa­

Tell.bCKOrO HHCTHTJTa Kpaeae,ll,eHHH>>, B1la,II,HKaBKa3, 1928;

302. IIJ;e61l.LIKHH l1.II., IIaMHTHHKH apxnTeKrypLI KapHmH­

CKoro pai1oHa, «TpyALI A3ep6ai1,11,)1(aHCKoro <j>Hli.Hall.a

AKa,~~,eMHH HayK CCCP>>, EaKy, 1936;

303. IIJ;e611LIKHH l1.II., ApXHTeKTJPHLie naMHTHHKH 3noxn I-fu:-

3aMH B A3ep6ai1,11.xaHe, «l13BeCTHH AKa,ll,eMHH HaJK CCCP.

0r,ll,ell.eHne ll.HrepaTJPbi H H3LIKa>>, MoCKBa, 1941, NQ 2;

304. 3Hrell.brapA B.A., OnncaHHe ropo,11,a Ha.x<rnaaHa, «Kaa­

Ka3>>, 1851, NQ 36;

QURULTAYLARIN, KONFRANSLARIN, SiMPOZiUMLARIN MATERiALLARI:

305. AcpaTHH M.M., l1paHCKHe 31l.eMeHTbi B apMHHCKOH apxn­

TeKrype n03,11,Hero cpe,II,HeBeKOBbH, B KHHre: «l1CK)'CCTBO

H apxeOll.OrHH J1paHa H ero CBH3b C HCK)'CCTBOM HapO,II,OB

CCCP c ,11,peaHei1:mnx apeMeH>> (Te3HCLI ,II,OKll.a,ll,oB), Mo­

CKBa, «COBeTCKHH XJ,II,O)I(HHK>>, 1979;

306. EepH,11,3e B.B., HeKoTopLie acneKTLI rpy3HHCKoi1 K)'nOll.b­

HOH apXHTeKrypLI CO BTOpoi1: nOll.OBHHLI X BeKa ,11,0 KOHIJ;a

XIII aeKa, ,LI,oKll.a,ll, Ha Me)I(,II,JHapo,II,Hoi1: KOH<j>epeHIJ;HH

no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBY B ropo,11,e EepraMo (l1Ta11.HH),

29.VI, 1974, T6H11HCH, «Meu;nHnpe6a>>, 1976;

307. Eeco11oa B.E., fpy3HHo-oceTHHCKHe 3o,ll,qecKHe CBH3H H

KOHTaKTLI, ,LI,oKll.aA Ha II Me)I(,II,JHapoAHOM CHMn03HJMe

no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy, T6Hll.HCH, 1977;

308. EpeTaHHIJ;KHH A.C., ,LI,naaH-xaHe a EaKY H aonpocbi TH­

noll.om3au;nn apxnTeKrypHoro HaCll.e,II,HH IIepe,II,Hero

BocToKa, B KHHre: «IPHll.Oll.OrHH H HCTOPHH nopKCKHX

Hapo,II,OB>> (MaTepHali.LI Bcecoi03Hoi1 TIOpKo1J.ornqecKoi1

KoH<j>epeHIJ;HH. Te3HCLI ,II,OKll.a,ll,oB), AeHHHrpa,~~,, 1967;

309. EpeTaHHIJ;KHi1 A.C., HeKoTopLie npoH3Be,ll,eHHH a3ep-

6ai1:,11,)1(aHcKoro 30,II,qecTBa B CBeTe B3aHMOCBH3H cpe,II,He­

BeKOBOH apxnTeKrypbi A3ep6ai1:,11,)1(aHa H ApMeHHH,

,40K11a,ll, Ha II Me)I(,II,JHapOAHOM CHMn03HJMe no apMHH­

CKOMY HCK)'CCTay, EpeaaH, 1977;

310. EpeTaHHn;KH:i1: A.C., IIpo611eMLI H3)"'eHHH apxHTeKryp­

Horo HaCAeAHH Ilepe,li,Hero BocToKa 3noxH <Peo,li,011H3Ma,

B KHHre: «l1CKJCCTBO H apxeo11orHH J1paHa» (MaTepHaAbi

Bcecoro3HO:i1: KOH<l>epeHn;HH. Te3HCLI AOKlla,li,OB ), MocKBa,

<<HayKa>>, 1969;

311. EpeTaHHIJ;KHH A.C., IIpo611eMLI THno11orn3an;HH apxH­

TeKrypHoro HaClle,li,HH Ilepe,li,Hero BocToKa, B KHHre: «J1c­

KJCCTBO J1 apxe0110rHH J1paHa J1 ero CBH3b C HCKJCCTBOM

HapoAOB CCCP c ApeBHe:i1:rrmx BpeMeH>> (Te3HCLI AOKlla­

AOB), MocKBa, «CoBeTCKHH xyAO:>KHHK>>, 1979;

312. BopoHHHa B.A., KoHCTPYKn:HH H o6pa3 B apxHTeKrype

cpe,li,HeBeKoBoro J1paHa, B KHHre: «l1CKJCCTBo H apxeo11o­

= J1paHa>>, (MaTepHaALI Bcecoi03Ho:i1: KoH<l>epeHn;HH.

Te3HCLI AOKlla,ll,oB), MocKBa, «HaJKa>>, 1969;

313. fyM6aiiiH,ll,3e r., K Bonpocy KJ11bTYJ>HO-HCTOpWieCKHX

CBH3e:i1: cpeAHeBeKoBo:i1: fpy3HH c HapoAaMH CeBepHoro

KaBKa3a, ,40K11M Ha II Me:>KAJHapoAHOM CHMn03HJMe

no rpy3HHCKOMY HCKJCCTBy, T6H1lHCH, 1977;

314. fHHCH ,LJ,x.A., Po11b Te6pH3CKo:i1: apxHTeKTYJ>HOH IIIK011LI

B HHTerpan;HH apxHTeKrypHoro CTJ111H A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa

(XIII-XVIII BeKoB), C6opHHK MaTepHaAOB KoH<l>epeHn;HH

M0110ALIX yqeHbiX, B KHHre «AKTJaAbHLie npo611eMbi pa3-

BHTHH apxHTeKrypLI H HCKJCCTBa A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa>>, EaKy,

«311M>>, 1979;

315. AoMTaTH,ll,3e f.A, MaMaHamBJ111H H.ci>., lJxa.TapiiiB= M.H.,

K Brrpocy 0 KJ11bTJPHLIX CBH3HX cpeAHeBeKOBOH fpy3HH c

J1paHoM (no apxeo11orWiecKHM MarepHaAaM), B KHHre: <Mc­

KJCCTBO H apxeo11ornH J1paHa>>, MoCKBa, «HaJKa>>, 1971;

316. MaMe,li,OB ci>.f., K CBH3HM apxHTeKrypLI A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa H

CeBepHoro KaBKa3a (MaB3011e:i1: Eopra-Kam), «MaTepHa-

11LI Hayq:Ho:i1: KOH<l>epeHn;HH acnHpaHTOB AKa,ll,eMHH HaJK

A3ep6a:i1:,li,:>KaHCKo:i1: CCP>>, EaKJ, «311M>>, 1976;

317. MaMe,li,OB ci>.f., K CBH3HM o6opoHHTeAbHLIX coopyxeHHH

A3ep6a:i1:,li,:>KaHa H ,LI,arecraHa (6amHH ceAeHHH J1n;apH),

«MaTepHaALI Hayq:Ho:i1: KoH<l>epeHn;HH acnHpaHTOB AKa­

AeMHH HaJK A3ep6a:i1:,li,:>KaHcKo:i1: CCP>>, EaKJ, «311M>>, 1978;

318. MaMe,li,OB ci>.f., 0 reHe3Hce TaTapTJIICKoro MHHapeTa H

MaB3011eH Eopra-Kam, C6opHHK MaTepHa110B KOH<l>epeH-

187

188

IJ;HH MOAO,J,LIX yqeHLIX, B KHHre «AK'rya.AbHLie npo6AeMLI

pa3BHTIDI apxnTeKrypbi H HCK)'CCTBa A3ep6aH,li,:>KaHa>>,

EaK)', «3AM», 1979;

319. MaMe,J,OB Cl>.f., EameHHLie coop)':>KeHIDI A3ep6aH,li,:>KaHa,

fpy3HH H AarecTaHa H HeKoTopLie BonpoCbi HX apxnTeK­

rypHLIX CBH3eH ,(AoKAa,J,), << IV Me:>K,J,JHapo,J,HbiH cnMno-

3HYM no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy», T6HAHCH, 1983;

320. MaMe,J,oB Cl>.f.,O HeKoTopLix cpaBHHTeAbHLIX oco6eHHO­

CTHX JKpenAeHHbiX K)'AbTOBLIX KOMTIAeKCaX 3aKaBKa3bH,

«I1po6AeMLI apxnTeKrypbi ApMeHHH», Pecny6AHKaH­

CKaH Ha)"'HaH KOH<l>epeHn;IDI, nOCBHIIJ;eHHaH 120-AeTHIO

Topoca TapaMaHHHa», EpeBaH, 1984;

321. MaMe,J,OB Cl>.f., K Bonpocy o6 apxnTeKrypHLIX CBH3HX

AppaHcKo:ti: mKOALI 3o,J,qecTBa (IIIaMKHpcKHH MHHa­

peT), «~amkir. Arxeoloji irsi, tarixi va memarhgt. Birinci

respublika elmi-praktiki konfransi», ~amkir, 2007;

322. MaMHKOHOB ll.f., XyAo:>KeCTBeHHO-KOMno3nn;noHHLie

oco6eHHOCTH apxnTeKrypLI <Peo,J,aAbHOro A3ep6a:ti:,J,:>Ka­

Ha H npo6AeMa napaAAeAeH H B3aHMO,J,eHCTBHH B 30,J,qe­

CTBe Hapo,J,oB 3aKaBKa3hH, (AoKAa,J,), «IV Me:>K,J,JHapoA­

HLIH CHMn03HJM no rpy3HHCKOMY HCK)'CCTBy», T6HAHCH,

1983;

323. Op6eAH M.A., IIpo6AeMLI ceAbA:>KJKCKoro HCI<JCCTBa,

AoKAa,J, Ha III Me:>K,J,YHapo,J,HOM KOHrpecce no npaHCKO­

MY HCI<JCCTBY H apxeoAornn (1935 r.), MocKBa-lleHHH­

rpaA, 1939;

324. Ca.aaM3a,J,e A.B., 0 peAhe<l>HLIX H3o6pa:>KeHIDIX MaB30AeH

B ceAeHHH A:>KHA:>KHMAH JlaqnHcKoro pa:ti:oHa, MaTepna­

ALI K CeCCHH, nOCBHin;eHHOH HTOraM apxeOAOrHqecKHX H

3THorpa<PnqecKnx ncCAe,J,oBaHHH 1970 ro,21,a B A3ep6aH,J,­

:>KaHe, (Te3HCLI AOKAa,J,OB), EaK)', 1971;

325. CapKHCOB H.A., HeKoTopLie qepTLI cxo,J,CTBa B MoeyMeH­

TaAbHOM 3o,J,qecrBe fpy3HH H A3ep6aH,li,:>KaHa, (AoKAa,J,),

«IV Me:>K,J,JHapO,li,HLIH CHMn03HJM no rpy3HHCKOMY HC­

K)'CCTBy», T6HAHCH, 1983;

326. Xa.anaxqbHH O.X., J1paHCKoe BAHHHHe B 30,J,qeCTBe ApMe­

HHH XVI-XIX BeKOB, B KHHre: «J1cKyccrBo H apxeoAoriDI

J1paHa H ero CBH3b c HCI<JCCTBOM Hapo,J,OB CCCP c ,J,peB-

Heti:m11x BpeMeH» (Te311Chl AOKAaAOB), MocKBa, «CoBeT­

CKI1H XJAO:>KHI1K>>, 1979;

327. "lJy611HaillBJ1ll.l1 f.H., 11paHCKOe BAI1XHIDI B rraMXTHI1KaX

apx11TeKryphl fpy31111, ,LI,OKAM Ha III Me~apoAHOM KOHrpecce ITO 11paHCKOMY 11CKYCCTBY 11 apxeOAOfl111 (1935

r.), MocKBa-AeH11HrpM, 1939;

A VTOREFERA TLAR:

328. EpeTaH11U:KHH A.C., 3oAqecTBO A3ep6a~aHa XII-XV BeKOB 11 ero MecTo B apx11TeKrype IlepeAHero BocToKa,

ABTope<l>epaT A11CcepTaQI1X AOKTopa 11CK)'CCTBOBeAeHIDI,

AeH11HrpM, 1961;

329. fiDICH ,LI,:>K.A., Te6p113CKax apx11TeKrypHax mKoAa (XIII­

XVIII BB.); ABTope<PepaT A11CcepTaQI111 KaHAHAaTa apx11-

TeKryphl, Ear<y, 1978;

330. MaMI1KOHOB A.r., 11cr<yCCTBO KOMII0311U:1111 B apx11TeKTY­

pe A3ep6aftA:>KaHa, ABTope<l>epaT A11CcepTaQI111 AOKTopa

apx11TeKryphl, AeH11HrpaA, 1975;

331. CaAaM3Me A.B., Apx11TeKrypa A3ep6ati:A:>KaHa XVI-XIX BeKOB., ABTOpe<l>epaT A11CCepTaQI1X AOKTOpa 11Cr<yCCTBO­

BeAeHI1X, Ear<y, 1961;

332. Cl>aryAAaeB III. C., Apx11TeKrypa A3ep6ati:A:>KaHa XIX- Ha­

qaAa XX BeKoB., ABTope<PepaT A11CcepTau;IDI AOKTopa ap­

XI1TeKryphl, Ear<y, 1979;

333. 3<l>eHA11eB P.C., ,4eKopaTI1BHo-rrp11KAaAHoe 11Cr<yccrBo

A3ep6a~aHa (XIX - HaqaAa XX BeKoB ), ABTope<l>epaT

A11CCepTaQI1X AOKTOpa 11Cr<yCCTBOBeAeHIDI, oar<y, 1972;

DiGaR DiLL8RD8 OLAN 8D8BiYYAT:

334. AHBa3XH A.A., 11cropHKo-apXHTeKTJPHhle rraMXTHI1KH Ha­

xuqeBaHH, EpeBaH, «AHacraH>>. 1978 (Ha apMXHCKOM X3hlKe);

335. Arik 0., Erken devir Anadolu-tiirk mimarisinde tiirbe

Bisimleri, Anatol(Anatolis), S.XI, 1967dan bir air Basim;

Turk tarix kurumu Basievi, Ankara, 1969;

189

190

336. Arik 0., Bitlis yapilarinda selcuklu R6nesans1, Ankara, 1971;

337. Aslanapa 0., Diez E., Tiirk sanati, istanbul, 1955;

338. Aslanapa 0., Turkish arts, istanbul, 1960;

339. Aslanapa 0., 1970 temmus Van ulu camii kazisi, "Sanat tarixi yillici", c.IY, Sanat tarixi enstitiisii 1970-1971, istan­bul, 1971;

340. Aslanapa 0., Kazisi tamamlandikdan sonra Van ulu camii, "Sanat tarixi yillici", c.V, Sanat tarixi enstitiisii 1972-1973, istanbul, 1973;

341. Aslanapa 0., Kirim va kuzey Azarbaycan 'da tiirk eserleri, istanbul, 1979;

342. Ayverdi E., Osmanh mi'marinin ilk devri, I cilt, Ertogrul, Osman, Okhan Caailer Hiidavendigar va Yildmm Bayazid 630-805 (1230-1402), isanbul, 1966;

343. Dilaver S., Anatolu 'daki tek kubbeli selcuklu meschitleri­

nin mimarlik tarihi yoniinden onemi: Sanat tarihi yillici, 1970-1971, c. IY, istanbul, 1971;

344. Diyarbekirli N., Hun sanati, istanbul, 1972;

345. Dolokay V., Toplumucu Sinan: Koca Sinan, istanbul, 1955;

346. Gabian A., Friihe Zeugen der Scherengitterjurte: Studia Tiirkika, Bibliotheka jrientalis Hungarika, v. XVI, Buda­pest, 1971;

347. Gink K., Turanszky i., Azerbaydzsan, Budapest, 1976;

348. Godar A., Les monuments Maraga, Paris, 1934;

349. Godar A., Abarkuh: Athar-e '-iran, t.I, Haarlem, 1936;

350. Godar A., Note sur d'anciennes mosque de riran: Ao­I<Aa,.11, Ha III Me:x<AYHapoAHOM KoHrpecce «li1paHcKoe nc­KfCCTBO H apxeo11orHH» B 1935 ro4y, MocKBa-AeHHHipa,ll, 1939;

351. Godar A., L 'art de I' iran, Paris, 1962;

352. Gulpan C., XII-inci Artukocullari devir tas kopriiler ve Orellikleri devri: Sanat tarihi yillici, c. III, 1960-1970,

istanbul, 1970;

353. Gulpan C., Diyarbakir kureyi: devececidi sulukopriisu: artukogullari devri: Sanat tarihi yillici, c. III, 1969-1970~

istanbul, 1970;

354. Halil E., Anadolu 'da selcuklu abideleri: Halil Ehdem hatira kitabi, N.l, Ankara, 1947;

355. Konyali i., Abideleri ve kitabileri ile Konya tarihi, Konya, 1964;

356. Kudan D., Anadolu-tiirk mimarici tarihi: Anadolu-tiirk mimaricinin kaynak ve sevenleri, N.l, istanbul, 1955;

357. Kuran A., Anadolu medreseleri, Ankara, 1969; 358. Mamedov F.G., Sinan'm Sanah ve Azerbeycan-Tiirk

Mimari ili~kileri, «II Uluslararast Turk ve islam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi>>, istanbul, 1986;

359. Mamedov F.G., Architectural Interconnections in Medieval Bridges of Azerbaijan Turkey; Creative Activity of Sinan, «Uluslararast mimar Sinan sempozyumu», Ankara, 1988;

360. Mamedov F.G., On Genetic alliance of some memorial

Erections of the Orient with Turkic Nomadic Dwelling, <<9 Milletlerarast Turk sanatlan kongresi», Ankara, 1995;

361. Mamedov F.G., Some Aspects of Formation of New Tourist Image of Baku, «Innovative Policies for Heritage Safeguarding and Cultural Tourism Development», Moscow, 2005;

362. Mayer L., islamic arhitects and their woks, Geneva, 1956; 363. Okal Z., Konya 'da Alaud-din camii ve tiirbeleri: Yilhk

ara~tirmalari dergisi, NQ 1, Ankara, 1957; 364. Pallas P.S., Bemerkungen auf einer Reise in die siidlichen

Statthalttrschaften des Russischen Reiche, Leipzig, 1799; 365. Pope A., Persian architecture, London, 1969;

366. Ogel S., Anadolu Selcuklarinin Tac Teziyinati: Turk Tarih Kurumu Yaytmlan, Ankara, 1966;

367. Ogel S., Bemerkungen tiber die Quellen der anatolisch seldschukishen Steeinomamentik: Anatolika, NQ III, 1967-1970, Leiden, 1970;

368. Sarre F., Denkmaler persischer Baukunst, Berlin, 1901-1910; 369. Sarre F., Konia-seldschukische Baudenkmaler, Berlin,

1924;

370. Sozen M., Eine Moshe von Seltanem tip in Anatolien: die Seuh Fettullah Moschee in Gasiantep: Anatolika, NQ III,

1967-1970, Leiden, 1970;

191

192

371. Spzen M., Diyarbak1r'da tUrk mimarisi, istanbul, 1971;

356. Tabak N., Ahlat tUrk mimarisi, istanbul, 1972;

372. Talbot-Rise T., The Seljuks, London, 1961;

373. Tunger 0., Van yoresinde bilinmeyen bazi yapdanruz, <<Sanat tarihi>>, yillici, c. IV, Sanat tarihi enstitlisii, 1974-

1975, istanbul, 1976;

374. Unver A., Selcuklu tababeti X- XIV asirlar, Ankara, 1940;

375. Y akobstahl E., Mittelterliche Backsteinbsulen zu Nachtsche­

wan im Araxesethale: Deutsche Bauzeitung, S.A., Berlin, 1899;

376. Yetkin S., Mama Yatin turbesi, <<Yillik arasatirilmalar dergisi», NQ I, Ankara, 1957;

377. Yetkin S., islam mimarisi, Ankara, 1965;

378. Yetkin S., Turk mimarisi, Ankara, 1970.

193

MÜNDƏRİCAT

Giriş 3

FƏSİLIXII-XIIIəsrlərdəNaxçıvanmemarlıqməktəbininəlaqələri 13

FƏSİLIIŞirvan-Abşeronmemarlıqməktəbininəlaqələriiləbağlıbəziməsələlər 61

FƏSİLIIIAranmemarlıqməktəbivəonunmemarlıqəlaqələriiləbağlıbəziməsələlər 119

Nəticə 159

www.eastwest.az

www.fb.com/eastwest.az

Təqdim olunmuş materiallara uyğun sürətdə

Şərq-Qərb Nəşriyyat Evinin mətbəəsində çap olunmuşdur“ ” .

А 1123, , А , 17Z Bakı şıq Ələsgər küçəsi

.: (+99412) 374 83 43, : (+99412) 370 18 49Tel Faks

Çapa imzalanmışdır Formatı 6 X.06.2013. 0 90 1/1618

. 1 , 5Ofset çap üsulu Fiziki çap v r qi 2 2ə ə

13 . 1000Sifariş N Tiraj166