1. Merutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepeba/stanbul Telefon: (0 212) 249 07 23 Telefax: (0 212) 249 13 50 www.tusiad.org Haziran 2014 Yayn No: TSAD-T/2014-06/553 Sina AFRA DJTAL PAZARIN ODAK NOKTASI E-TCARET: DNYADA TRKYENN YER, MEVCUT DURUM VE GELECEE YNELK ADIMLAR

2. ISBN: 978-605-165-003-6 Editrler: Ebru Dicle, Yasemin E. Avc, pek Aybay Kapak Tasarm: Doan Kumova Dizgi ve Sayfa Uygulama: Kamber Ertem Tm haklar sakldr. Bu eserin tamam ya da bir blm, 4110 sayl Yasa ile deiik 5846 sayl FSEK uyarnca, kullanlmazdan nce hak sahibinden 52. Maddeye uygun yazl izin alnmadka, hibir ekil ve yntemle ilenmek, oaltlmak, oaltlm nshalar yaylmak, satlmak, kiralanmak, dn verilmek, temsil edilmek, sunulmak, telli/telsiz ya da baka teknik, saysal ve/veya elektronik yntemlerle iletilmek suretiyle kullanlamaz. Grafik Tasarm: SS MATBAACILIK PROM. TANITIM HZ. TC. LTD. T. Eitim Mah. Poyraz Sok. No:1/14 Kadky - STANBUL Tel: (0216) 450 46 38 Basm CB Basmevi: (0212) 612 65 22 2014, TSAD 3. NSZ TSAD, zel sektr temsil eden sanayici ve iadamlar tarafndan 1971 ylnda, Anayasamzn ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hkmlerine uygun olarak kurulmu, kamu yararna alan bir dernek olup gnll bir sivil toplum rgtdr. TSAD, insan haklar evrensel ilkelerinin, dnce, inan ve giriim zgrlklerinin, laik hukuk devletinin, katlmc demokrasi anlaynn liberal ekonominin, rekabeti piyasa ekonomisinin kurum ve kurallarnn ve srdrlebilir evre dengesinin benimsendii bir toplumsal dzenin olumasna ve gelimesine katk salamay amalar. TSAD, Atatrk'n ngrd hedef ve ilkeler dorultusunda, Trkiye'nin ada uygarlk dzeyini yakalama ve ama anlay iinde, kadn-erkek eitliini, siyaset, ekonomi ve eitim asndan gzeten i insanlarnn toplumun nc ve giriimci bir grubu olduu inancyla, yukarda sunulan ana gayenin gerekletirilmesini salamak amacyla almalar gerekletirir. TSAD, kamu yararna alan Trk i dnyasnn temsil rgt olarak, giriimcilerin evrensel i ahlak ilkelerine uygun faaliyet gstermesi ynnde aba sarf eder; kreselleme srecinde Trk rekabet gcnn ve toplumsal refahn, istihdamn, verimliliin, yenilikilik kapasitesinin ve eitimin kapsam ve kalitesinin srekli artrlmas yoluyla ykseltilmesini esas alr. TSAD, toplumsal bar ve uzlamann srdrld bir ortamda, lkemizin ekonomik ve sosyal kalknmasnda blgesel ve sektrel potansiyelleri en iyi ekilde deerlendirerek ulusal ekonomik politikalarn oluturulmasna katkda bulunur. Trkiye'nin kresel rekabet dzeyinde tantmna katkda bulunur, Avrupa Birlii (AB) yelii srecini desteklemek zere uluslararas siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel iliki, iletiim, temsil ve ibirlii alarnn gelitirilmesi iin almalar yapar. Uluslararas entegrasyonu ve etkileimi, blgesel ve yerel gelimeyi hzlandrmak iin aratrma yapar, gr oluturur, projeler gelitirir ve bu kapsamda etkinlikler dzenler. 4. TSAD, Trk i dnyas adna, bu erevede oluan gr ve nerilerini Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM)'ne, hkmete, dier devletlere, uluslararas kurululara ve kamuoyuna dorudan ya da dolayl olarak basn ve dier aralar aracl ile ileterek, yukardaki amalar dorultusunda dnce ve hareket birlii oluturmay hedefler. TSAD, misyonu dorultusunda ve faaliyetleri erevesinde, lke gndeminde bulunan konularla ilgili grlerini bilimsel almalarla destekleyerek kamuoyuna duyurur ve bu grlerden hareketle kamuoyunda tartma platformlarnn olumasn salar. Dijital Pazarn Odak Noktas e-Ticaret: Dnyada Trkiyenin Yeri, Mevcut Durum ve Gelecee Ynelik Admlar balkl bu rapor, TSAD Bilgi Toplumu, Bilgi-letiim Teknolojileri ve novasyon Komisyonu'nun altnda faaliyet gsteren Bilgi Teknolojileri ve Telekomnikasyon alma Grubu'nun almalar erevesinde, Markafoni Kurucu Orta Sina Afra tarafndan hazrlanmtr. almann editryal dzenlemelerini TSAD Genel Sekreterlik ekibinden Ebru Dicle, Yasemin E. Avc ve pek Aybay stlenmitir. Haziran 2014 5. Sina Afra Sina Afra, Markafoni'nin Kurucu Orta'dr. Trkiye'nin ilk ve zel alveri kulb olan Markafoni 2009 ylndan balayarak; Avustralya, Gney Kore, Ukrayna, Yunanistan ve Polonya'da da zel alveri sitesi olarak faaliyete gemitir. Trkiye'de ise; zizigo.com, misspera.com sitelerini kurmu ve enmoda.com'u satn almtr. Naspers Grup'un Temmuz 2011'de Markafoni'nin ounluk hisselerini satn almasyla Trk internet sektrnn en byk anlamalarndan birine imza atlmtr. 2014 Mays'a kadar Sina Afra Markafoni grubunun Ynetim Kurulu Bakan ve CEO'su olarak grev yapmtr. Sina Afra "Melek Yatrmc" olarak gen giriimcilere ve onlarn giriimlerine yatrm yapmaktadr. Ayrca sosyal sorumluluk kapsamnda; Giriimcilik Vakf Ynetim Kurulu Bakan, TSAD yesi, Endeavor Trkiye Ynetim Kurulu yesi, Trkiye Biliim Vakf (TBV) Ynetim Kurulu yesi, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) Giriim Sermayesi Meclisi Asbakan ve Gen Giriimciler Meclisi st Kurul yesidir. Sina Afra, "Yln nternet Giriimcisi" ve "Yln Melek Yatrmcs" seilirken, Markafoni; 2011 ylnda "En yi nternet Giriimi", 2011, 2012 ve 2013 yllarnda "En yi zel Alveri Kulb Sitesi" dllerini kazanmtr. Markafoni Wired dergisi tarafndan 2012 ve 2013'te Avrupa'nn en hzl byyen 100 irketi arasnda gsterilmitir. Sina Afra 2014'te Avrupa'nn en nemli 100 Teknoloji insanndan biri olarak seilmitir (WRED dergisi). Mnster niversitesi letme Fakltesi'nden mezun olan ve 5 dil bilen Sina Afra; Markafoni'den nce eBay'de ve KPMG'de almtr. E-ticaret sektr hakkndaki dncelerini kiisel blogunda (www.sinaafra.com) ve Twitter'da (@sinaafra) paylamaktadr. ZGEM 6. KISALTMALAR BKM : Bankalararas Kart Merkezi BRIC : Brezilya, Rusya, Hindistan, in BTK : Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu IDC : International Data Corporation KOSGEB : Kk ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanl OECD : The Organisation for Economic Co-operation and Development TOBB : Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii 7. SUNU Dnya, dijitalleme srecinin ekonomiye yansmasyla bir eTicaret oluumuna girmitir. Son senelerde lkemizde eTicaretin hacminin art, organize perakende bata olmak zere muhtelif sektrlerde yapsal olarak hissedilebilir bir duruma geldi. Bununla beraber Trkiye'nin nnde bu alanda bir frsat penceresi olutu. Bu frsat Trkiye aktif bir ekilde deerlendirir, mevcut e-Ticaret altyapsn kaldra olarak kullanabilir ve tamamyla kayt altnda olan eTicaret sektrn bytebilirse, lkemizin nne ekonomik olarak yeni boyutlar alabilir. Bu raporun amac, Trkiye e-ticaret sektrnn dnyadaki yerini tespit etmek, Trkiye'nin ksa ve uzun vadeli ekonomik ve sosyal hedeflerine ulamasnda nemli bir yeri olan e-ticaretin gelimesi iin yaplmas gerekenleri belirlemek ve ilgili paydalara sunmaktr. Bu raporun hazrlanmas srasnda e-ticaret sektrnde faaliyet gsteren ve bu sektre katk, hizmet ve danmanlk salayan kiilerle yuvarlak masa toplantlar ve altaylar gerekletirilmitir. Raporun ikinci blmnde yer alan neri ekillendirilirken, sektrdeki nemli paydalarn igrleri ve fikirlerinden faydalanlmtr. Raporda, ayrca Euromonitor, Forrester, Goldman Sachs, AT Kearney ve Deloitte gibi aratrma irketleri, yatrm bankalar ve ynetim danmanl irketlerinin kresel e- ticaret sektr hakkndaki raporlar ve gncel verilerden faydalanlmtr. Trkiye pazaryla ilgili verilerin kayna ise, BKM, BTK, Boston Consulting Group, McKinsey, Euromonitor, TK ve IDC gibi kurumlarn makale ve yaynlardr. Raporu benimle beraber kaleme alan Sayn Murat zalp ve Sayn Can Ergelmi'e ncelikle teekkr etmek istiyorum. Ayrca, raporun hukuki altyap ile ilgili ksmlarna deerli katklar iin Sayn Yasin Beceni'ye ok teekkr ediyorum. Rapora, dzenlenen yuvarlak masa toplantlar ve altaylara katlmlaryla ve ilettikleri deerli fikirleriyle katkda bulunan Sayn zi Adato, Sayn Mehmet Akgn, Sayn Cenk Angn, Sayn Gkhan Uur Bac, Sayn Banu Balta, Sayn lker Baydar, Sayn Yasin Beceni, Sayn mit akmak, Sayn Kaan Dnmez, Sayn Zeynep Dura, Sayn Emre Ekmeki, Sayn Mahir Erkan, Sayn Ahmet Erten, Sayn Bora Gemiciolu, Sayn Emre Guzer, Sayn Ecem Gndz, Sayn Erkan Kaptan, Sayn zgr Karabulut, Sayn Asl 8. Karadeniz, Sayn Ali Ylmaz Kumcu, Sayn Ebru Kundak, Sayn Doan Okur, Sayn Kvan Onan, Sayn Prof. Dr. ule zmen, Sayn Erdost Pehlivan, Sayn Cenk Sezginsoy, Sayn Ayegl Toker, Sayn zlem Unan'a ve Elektronik Ticaret letmecileri Dernei- ETD'e teekkr ederim. Raporu yaynlayan TSAD'a, katk ve desteklerinden dolay TSAD Bilgi Toplumu, BT ve novasyon Komisyonu Bakan Sayn Esin Gral Argat'a ve Bilgi Teknolojileri ve Telekomnikasyon alma Grubu Bakan Sayn Erol Bilecik'e ve raporun her aamasnda byk destek salayan TSAD Genel Sekreterlii ekibine teekkr borluyum. Gelecein giriimcilie ve internete ait olduununa inanyorum. E-ticaret bu anlamda gelecein ekillenmesinde ok nemli bir rol oynayacak. Sina Afra Markafoni Kurucu Orta ve TSAD yesi 9. NDEKLER I. DNYADA VE TRKYE'DE E-TCARET .......................................................................25 1.1 Kullanc Saylar ve Profilleri............................................................................................25 1.2 Corafi ve Sosyo-Ekonomik Farkllklar ...........................................................................29 1.3 letmeler ve Mevcut e-Ticaret Modelleri .........................................................................37 1.4 E-Ticaretin tici Gleri......................................................................................................43 1.4.1 Kredi Kart Sahiplii, Kullanm Alkanl ve Alternatif deme Yntemleri...........44 1.4.2 Lojistik Altyaps...........................................................................................................45 1.4.3 Mobil nternet Kullanm.............................................................................................49 1.4.4 Sosyal Medya Kullanm..............................................................................................54 1.5 Sektrel Etkiler ve e-Ticaret Oranlar................................................................................55 1.6 Giriimcilik Ekosistemi ......................................................................................................60 1.7 Mevzuat ..............................................................................................................................76 1.7.1. nternet Giriimcilii ile lgili Mevzuat ......................................................................76 1.7.2 E-Ticaret ile lgili Mevzuat ..........................................................................................81 1.8 Yeni Trendler.....................................................................................................................95 II. TRKYE'DE E-TCARET HACMNNN DK OLMASININ SEBEPLER VE E-TCARETN GELTRLMES N NERLER ......................................................105 2.1 Alg ve Dijital Okuryazarlk.............................................................................................110 2.1.1 Bireylerin Dijital Okuryazarl ve Gven Algs ....................................................110 2.1.2 Kurumsal Bazda ve Perakende Sektr Asndan Dijital Okuryazarlk ve Gven Algs...............................................................................................................112 2.1.3 KOB'ler Asndan Dijital Okuryazarlk ve Gven Algs.......................................113 2.1.4 Karar Mercileri, Yasama ve Yrtme Organlar Asndan Dijital Okuryazarlk ve Gven Algs...............................................................................................................114 2.2 Altyap ..............................................................................................................................114 2.2.1 Teknolojik Altyap .....................................................................................................114 2.2.2 Alternatif deme Sistemleri ......................................................................................116 2.2.3 Hukuki Altyap...........................................................................................................118 2.2.4 Sektrel Raporlama Altyaps....................................................................................122 2.2.5 Sektrn Dzenlenmesi ............................................................................................123 2.2.6 Giriimcilik ve Finansman Altyaps .........................................................................125 III. 2023'DE TRKYE'DE E-TCARET: BR NGR ..................................................131 KAYNAKA ..................................................................................................................... 133 10. TABLOLAR ve EKLLER ekil 1 Dnya Nfusu ve nternet Nfusunun Yllara Gre Deiimi.........................25 ekil 2 Dnya nternet Nfusu - Corafi Dalm.........................................................26 ekil 3 Dnya ve Trkiye'de nternet Dnyas Oyuncular .........................................27 ekil 4 Kresel E-Ticaret Hacmi.....................................................................................28 ekil 5 E-Ticaret Geliimi Fazlar ...................................................................................29 ekil 6 lke Bazl nternet Pazar Potansiyeli ...............................................................31 ekil 7 Avrupa'da E-Ticaret Hacmi ................................................................................32 ekil 8 2012-2016 lke Bazl E-Ticaret Hacmi ..............................................................33 ekil 9 Trkiye'de E-Ticaret Potansiyeli ..........................................................................34 ekil 10 eitli lkelerde ve Trkiye'de nternet Penetrasyonu....................................34 ekil 11 AT Kearney 2012 E-Ticaret Endeksi ..................................................................35 ekil 12 Trkiye'de B2C E-Ticaret Harcamalar ..............................................................36 ekil 13 Online Satlarn Toplam Organize Perakende Satlar inde Pay ................36 ekil 14 Trkiye'de Online Satlarn Kategori Baznda Toplam Perakende Satlar inde Pay..............................................................................................37 ekil 15 E-Ticaret Modelleri .............................................................................................37 ekil 16 Trkiye'de ne kan E-Ticaret Firmalar.........................................................39 ekil 17 Trkiye'deki E-Ticaret irketlerinin Ciro Bazl Dalm...................................39 ekil 18 Trkiye'de B2B E-Ticaret Pazar........................................................................40 ekil 19 nternet'in KOB'lere Faydalar ..........................................................................41 ekil 20 Trkiye'de E-Ticaretin tici Gleri ..................................................................44 ekil 21 Trkiye'de Banka Kart, Kredi Kart ve POS statistikleri.................................45 ekil 22 Dnya'da Lojistik Altyaplar ..............................................................................46 ekil 23 Trkiye'de Kargo Teslim Sreleri ......................................................................48 ekil 24 Dnyada PC ve Mobil Cihaz Satlar ................................................................49 ekil 25 Alveri Esnasnda Kullanlan Cihazlar.............................................................50 ekil 26 Mobil Ticaretin E-Ticaret indeki Pay: ABD & Avrupa..................................52 ekil 27 Trkiye'de Mobil ve Mobil Genibant Abone Says ........................................52 ekil 28 Trkiye'de Mobil Bankaclk..............................................................................53 ekil 29 Trkiye'de Sosyal Medya ...................................................................................55 ekil 30 Perakende Sektrnde E-Ticaret Geliimi.........................................................55 ekil 31 Trkiye ve Avrupa'da Kategori Bazl E-Ticaret Younluu .............................56 ekil 32 Trkiye'de E-Ticaretin Sektr Bazl Dalm ....................................................57 11. 11 TABLOLAR ve EKLLER ekil 33 Trkiye'de E-Ticaret in Tercih Edilen Kategoriler .........................................57 ekil 34 Dnyada E-Ticaret Penetrasyonu ......................................................................58 ekil 35 Tketici Elektroniinde E-Ticaret Penetrasyonu...............................................58 ekil 36 Tekstilde E-Ticaret Penetrasyonu ......................................................................59 ekil 37 Gdada E-Ticaret Penetrasyonu .........................................................................59 ekil 38 nternet Ekosistemi.............................................................................................60 ekil 39 ABD'de Giriimcilerin Demografik Dalm.....................................................61 ekil 40 Trkiye'de irket Kurma Kolayl.....................................................................62 ekil 41 Giriim Evrelerine Gre Uygun Finansman Kaynaklar....................................63 ekil 42 Melek Yatrmcl A Saysnn Nfusa Oran................................................64 ekil 43 Finansman Salama Kolayl ............................................................................65 ekil 44 2011 Yl E-Ticaret Yatrmlar ............................................................................66 ekil 45 KOSGEB ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ve Ekonomi Bakanl Tarafndan Salanan Destekler ..........................................................................68 ekil 46 Avrupa'da 2010 Ylndaki VC klar...............................................................69 ekil 47 1991 - 2000 Aras klar...................................................................................71 ekil 48 niversitelerdeki Giriimcilik Merkezleri ..........................................................74 ekil 49 Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl niversiteler Aras Giriimcilik ve Yenilikilik Endeksi............................................................................................74 ekil 50 KOSGEB Uygulamal Giriimcilik Eitimleri .....................................................75 ekil 51 irket Kurma Kolayl........................................................................................77 ekil 52 Trkiye'de Yatrmc Koruma Durumu..............................................................79 ekil 53 Trkiye'de flas Durumu Mevzuat....................................................................80 ekil 54 Mobil Ticaretin E-Ticaret indeki Pay: ABD ve Avrupa.................................96 ekil 55 ABD'de Showrooming........................................................................................99 ekil 56 ABD E-Ticaret Sektrnn Reklam Gsterimleri............................................102 ekil 57 nternet'ten Alveri Yapmama Sebepleri.......................................................110 ekil 58 Trkiye'de KOB'lerin nternet Kullanm .......................................................113 ekil 59 Cihaz ve Genibant Penetrasyonu...................................................................115 ekil 60 Trkiye'nin 2023 Vizyonu ve E-Ticaretin Etkili Olaca Hedefler .................132 12. YNETC ZET 13. 15 YNETC ZET Bu rapor iki ana blmden olumakta ve sonunda ngrlere yer vermektedir. (1) Dnya'da ve Trkiye'de E-ticaret Raporun ilk blmnde, Trkiye'de nternet ve e-ticaret sektr tketiciler, online perakendeciler, yatrmclar ve karar mercileri asndan incelenmi, e-ticaretin itici gleri aratrlm, yaygn olarak grlen e-ticaret modelleri ve bu modeller dahilinde lkemizde faaliyet gsteren firmalar hakknda bilgi verilmitir. Ayrca, lkemizdeki giriimcilik ekosisteminin e-ticaretin geliimine olan etkisiyle ilgili tespitler yaplm, e-ticaret ve giriimcilikle ilgili konular dzenleyen mevzuat deerlendirilmitir. (2) Trkiye'de E-Ticaret Hacminin Dk Olmasnn Sebepleri ve neriler Raporun ikinci blmnde ise, gerekletirilen tespitler ve dnyadaki en iyi rneklerle yaplan karlatrmalar dorultusunda, lkemizde bata yasama ve yrtme kurumlar olmak zere, e-ticaret ekosistemindeki kurum ve kurulularn, sektr derinletirmek, gelitirmek ve bymesini salamak iin alabilecei aksiyonlara dair nerilerde bulunulmutur. (3) 2023'te Trkiye'de E-Ticaret: Bir ngr Raporun son blmnde, Trkiye'nin 2023 hedefleri dorultusunda e-ticaret sektrnn nemi vurgulanm, rapor boyunca sralanan neriler gerekletirildii takdirde, e-ticaretin 2023 vizyonunda belirlenen hedeflere ulalmasndaki rol ve nemi ile ilgili ngrlerde bulunulmutur. nternet Giriimcilii ve E-Ticaretin nemi nternet giriimcilii, dk balang ve yatrm sermayesi ve nispeten dk iletme sermayesi dolaysyla, yeni giriimlerin hzla ortaya kmasna, fikirlerin hzlca denenmesine ve ekonominin temel talarndan biri olan ve Trkiye'deki istihdamn %781'ini oluturan KOB'lerin saysal olarak artmasna katkda bulunmaktadr. Ayrca, nternet sayesinde, rn ve hizmetler, geni kitlelere hzla ulamakta ve leklenebilmektedir. nternet giriimciliinin bu faydalarn doal olarak tayan e-ticaretin topluma ve ekonomiye olan faydalar ise ok eitlidir: E-ticaret, verimlilik art salamann yan sra, yarataca yeni i kollar ve uzmanlklar sayesinde ilgili sektrlere dinamizm kazandrmakta ve yeni istihdam alanlar yaratmaktadr. 1 McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) 14. 16 Lojistik, bilgi ve iletiim teknolojileri gibi etkileimde bulunduu ve hizmet ald sektrleri gelitirirken, toplumun dezavantajl kesimlerine yeni imkanlar sunmaktadr. Ayrca, rnlerin yurtd tantmn daha kolay, hzl ve dk maliyetle salarken, irketlerin ihra potansiyelini artrmakta, ihra pazarlarn geniletmekte, satnalma tercihlerini artrarak girdi maliyetlerini drmektedir. Bu zellikleri sayesinde e-ticaret, ekonomide kayt dln azalmas ve rekabet gcnn artmasnn yansra yarataca yeni i kollar ve uzmanlklar sayesinde ilgili sektrlere dinamizm kazandracak ve yeni istihdam alanlar yaratacak, blgesel geliimin salanmasna, eitime ve sosyal dayanmann gelitirilmesine katkda bulunacaktr. Bylece e-ticaret, Dokuzuncu Kalknma Plan Stratejisi'nde belirtilen "stikrar iinde byyen, gelirini daha adil paylaan, kresel lekte rekabet gcne sahip, bilgi toplumuna dnen ve AB'ye yelik iin uyum srecini tamamlam bir Trkiye" vizyonunun hayata gemesinde pay sahibi olacaktr. Sonular ve neriler Trkiye, 76 milyonluk nfusu ve 36 milyon nternet kullancsyla ou Avrupa lkesinden daha yksek bir kullanc says ve potansiyeline sahip olmakla birlikte, kullanc saysnn nfusa oran ve yaratt ticaret hacmi asndan bu potansiyelinin gerisinde kalmtr. Trkiye'nin e-ticaret potansiyelini yakalayamamasnn en nemli nedenleri alg sorunu (mterilerin e-ticareti yeterince iyi bilmemesi nedeniyle e-ticarete duyduklar n yarg) ve altyap eksikliidir (e-ticaretin gereklemesi iin gerekli teknolojik, mevzuat, finansman altyaps gibi konularda olan eksiklik ve aklar). Alg sorunu tketicilerin yan sra, kurumsal irketleri, KOBleri, perakendecileri, eitim dnyasn ve hatta yasama ve yrtme organlarn da kapsamaktadr. lkemizde, e-ticaretin gelimesi iin gerekli olan gerek bireysel, gerekse kurumsal anlamda dijital okuryazarlk yeterli dzeyde deildir ve e-ticarete gven hissi de yerlememitir. nternet ve e-ticaretin gndelik yaantya, irketlere ve genel olarak lkenin geleceine salayabilecei katk ve sunduu olanaklar konusunda yeterli bilgiye sahip olunmamas da alg sorununu beslemektedir. Altyap eksiklii konusu da e-ticaretin gelimesi ve hacmin artmas iin zaruri olan teknolojik ve beeri altyapnn yan sra, mevzuat, finansal altyap, giriimcilik ekosistemi, sektrel raporlama ve eitim konularn da kapsamaktadr. Son yllarda nemli ilerlemeler kaydedilen mobil ve sabit genibant altyapsnn daha geni kitlelerin nternet'e eriimini salayacak ekilde gelitirilmesi ihtiyac vardr. Hukuki mevzuatn belirsizlii ise e-ticaret firmalarnn operasyonlarn zorlatrmakta, mterilerin gvensizliini beslemekte ve yatrmclarn e-ticaret sektrne yatrm yapmaya 15. ekinmesine sebep olmaktadr. Ayrca, nternet giriimcileri iin ok kritik olan finansman altyapsnn ve giriimcilik ekosisteminin de yetersiz olmas, e-ticaretin geliimine ket vuran sebepler arasndadr. Bu raporun hazrlanmas srasnda gerekletirilen aratrma ve sektrn nde gelenleriyle birlikte yaplan altaylar sonucunda, raporda bahsi geen sorunlar ve zm nerileri konusunda sektr temsilcilerinin ve konu paydalarnn detayl bilgi ve tecrbeyi haiz olduklar grlmtr. Gerekli admlarn atlmasndaki en byk engelin ise, sektr ile sektre danmanlk yapan gruplar arasnda bir ortak sylem ve eylem plan oluturabilecek ve bunu tek elden kanun yapclara iletebilecek bir oluumun eksiklii olduu grlmtr. Mevcut STK yapsnn; kanun yapclar ve sektr temsilcileri arasnda ihtiya duyulan kpry kurarak, sektrn taleplerinin detayl olarak tanmlanmasn, eylem planlarnn hazrlanarak ilgili kurum ve kurululara iletilmesini ve taleplerin uygulama boyutunun etkili bir biimde takibini salayacak ekilde gelitirilmesi gereklidir. Bylelikle sektrn sorunlarnn ve nerilerinin koordineli, rgtl ve odakl bir ekilde iletilerek idari yapyla iletiimin kuvvetlendirilmesi, sektrn geliimi iin faydal sonular douracaktr. dari yapya bakldnda, mevcut haliyle nternet ve e-ticaret sektr, Maliye Bakanl, Kalknma Bakanl, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl, Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl ve Gmrk ve Ticaret Bakanl'nn sorumluluk alanlarnda bulunmaktadr. Sektr temsilcileri ve STK'larn bu bakanlklarla haberlemelerini tek elden yrtmelerini salayacak, idari yap iinde bir muhatap kurumun oluturulmasnn zellikle mevzuat, finansman ve eitim gibi devlet destei gerektiren konularn daha abuk ve tm paydalarn menfaati dorultusunda zlmesine katks byk olacaktr. TBMM gndemindeki Elektronik Ticaret Kanun Tasars'nda da belirtildii zere, e-ticaret sektryle ilgili yetki ve sorumluluk sahibi olan Gmrk ve Ticaret Bakanl'nn bnyesinde, Ticaret Genel Mdrl'ne bal olarak kurulan Perakende ve Elektronik Ticaret Dairesi Bakanl'nn etkinliinin ve ilevselliinin arttrlmas faydal olacaktr. Sz konusu daire bakanl, ilgili firma ve kurulularla dorudan iliki kurarak, sektrn dzenlenmesi ve sektr paydalarnn kamu ile ilikilerinin yrtlmesinde ynlendirme ve koordinasyon konusunda liderlii stlenebilir. Byle bir kpr etkin bir ekilde alt takdirde, Trkiye'nin nmzdeki yllarda e-ticaret potansiyeline erimek ve gelimekte olan lkeler arasnda liderlie oynayabilmek iin yapmas gerekenler aadaki balklar altnda gruplanabilir: 17 16. 18 ALGI VE DJTAL OKURYAZARLIK v Tketici, kurum ve KOB'lerin, e-ticaretin gnlk yaantlarna ve irketlerine salayaca katk ve sunduu olanaklar hakknda bilgilendirilmesi v rgn eitimde nternet ve e-ticaret bilincinin yerletirilmesi v Devlet kurumlarnda, zellikle e-devlet zerinden, nternet kullanmnn artrlmas; idari yapnn internet teknolojilerinin ve ekonomisinin gelimesi iin gerekli ekosistem ve mevzuat deiiklikleri hakknda sektr temsilcilerini bilgilendirmesi ALTYAPI v Teknolojik altyap eksikliklerinin giderilmesine ynelik almalarn devam etmesi v Alternatif deme sistemlerinin yaygnlatrlmas v Mevzuat eksikliklerinin giderilmesi v Sektrel raporlama altyapsnn gelitirilmesi v Yatrmc ve giriimcilere sunulan eitim olanaklarnn iyiletirilmesi v Ekosistem ve finansal altyapnn gelitirilmesi, bir giriimcilik / teknoloji borsas kurulmas Raporun geri kalannda bu balklarn tm detayl olarak incelenmitir. Ancak bunlarn arasnda ncelikli drt gelime alan aadaki gibidir: (1) Dijital okuryazarlk ve gven algs Trkiye'de dijital okuryazarlk, hem gelimi, hem de gelimekte olan pazarlara gre olduka dktr. Dijital okuryazarln artrlmas iin: Altyapnn gelitirilmesi: - Sabit genibant ve mobil genibant eriiminin yaygnlatrlmas, - Cihazlar ve nternet paketleri zerindeki vergilerin dzenlenmesi ve dk yaylml blgelerde teviklerin gelitirilmesi, - Belediyeler tarafndan ehir merkezlerinde cretsiz kablosuz nternet hizmetinin daha yaygn bir ekilde salanmas, nternet kullanmnda cinsiyet, blge ve ya gruplar bakmndan farkllklarn giderilmesi, zel sektr ve devlet ortaklyla gerekletirilecek kamu spotlar oluturulmas ve yaynlanmas, Yeni neslin okullarda nternet teknolojilerini kullanmaya tevik edilmesi faydal olacaktr. 17. 19 E-ticaretin gelimesinin nndeki engellerden biri de gven algs eksikliidir. Akreditasyon sisteminin oturtulmas gven algsn olumlu ekilde deitirecektir. - nternet ve e-ticaret kullanclar tarafndan yksek bilinirlie sahip, - Gven algs oluturabilecek, - zerk, - Giriimciliin nne gemeyecek ekilde brokratik engeller yaratmayacak bir kurumun bu sreci stlenmesi faydal olacaktr. Avrupa Birlii liderliinde almalar devam eden ve hali hazrda pekok AB lkesinde bulunan TrustMark'a benzer bir gven damgas, kamu kurumu niteliinde meslek kuruluu zelliiyle TOBB tarafndan oluturulabilir. Ayrca, TOBB bnyesinde ihtilaflara bakacak bir ombudsman yapsnn (tahkim kurulunun) da oluturulmas, tketicilerin e-ticaret sektrne olan gvenini artracaktr. (2) Mevzuat E-ticaretin dzenlenmesine ilikin genel ereve bakmndan Trkiye'deki dzenlemeler ile Avrupa Birlii'ndeki dzenlemeler paralellik arz etmektedir. Avrupa Birlii'ndeki mevzuat genel erevesi ve e-ticaret ekosistemiyle balants bakmndan kendi iinde metodolojik dzen ve ahenk barndrmaktadr. te yandan Trkiye'de bu mevzuatlarn oluturulmas, uygulanmas ve e-ticaret ekosistemiyle balantsnn kurulmas konusunda bilgi ve tecrbe eksiklii bulunmaktadr. Trkiye'de de nternet giriimcilii ve e-ticaret ile ilgili mevzuatn gelitirilmesi iin olumlu ynde admlar atlm olmakla birlikte bu dzenlemelerin oluturulmas ve yorumlanmas aamasnda Avrupa Birlii dzenlemeleri ile paralelliin hassasiyetle ele alnmas gerekmektedir. Trkiye'de mevcut dzenlemelerin Avrupa Birlii'nde olduu gibi, kendi iinde tutarl olmas ve sektrn ihtiyacn tamamen karlamas iin yeni dzenlemelere yahut mevcut dzenlemelerin sektrn gncel ihtiyalar dorultusunda revize edilmesine ihtiya duyulmaktadr. Bu kapsamda e-ticaret sektrn dorudan ya da dolayl olarak regle eden belli bal dzenlemelerin hayata geirilmesi ve uygun biimde uygulamaya konulmas e-ticaret sektr iin byk nem tamaktadr. Halihazrda tasar olarak bulunan ve yakn zamanda yasalamas beklenen Elektronik Ticaretin Dzenlenmesi Hakknda Kanun Tasars ve Kiisel Verilerin Korunmas Hakknda Kanun Tasars sektre etki edecek en nemli dzenlemelerin banda saylabilir. Yine 28 Mays 2014 tarihinde yrrle giren 6502 sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun ve yakn zamanda yrrle giren deme ve Menkul Kymet Mutabakat Sistemleri, deme Hizmetleri ve Elektronik Para Kurulular Hakknda Kanun kapsamnda karlacak olan ikincil dzenlemeler e-ticaret sektr zerinde kayda deer bir etki gsterecektir. Bu dzenlemelere 18. 20 ilikin gelimelerin yakndan takip edilmesi, deiiklik srelerine katkda bulunulmas kritik nem arz etmektedir. Sektr oyuncularnn mevcut dzenlemeler kapsamndaki ykmllklere uygun hareket etmesi, Avrupa Birlii dzenlemesinin Trk mevzuatna yanstlmas, yeni dzenlemelerin sektr olumlu etkilemesi iin aadaki hususlarn hayata geirilmesi nemlidir: Avrupa Birlii'nde yaratlan ve Trk hukukuna aktarlacak mevzuatn, Avrupa Birlii politika, strateji ve eylem plan dzleminde takip edilerek, bu dzenlemelerin yapl amacnn (ratio legis) analiz edilerek yeni dzenlemelerin bu bak as ile ele alnmas. E-ticaretle ilgili oluturulan ve kurumsallaan bak as ve anlayn e-ticaret ekosisteminin ihtiyalar ve kaynak Avrupa Birlii mevzuatndaki deiikliklere uygun olarak gncel tutulmas ve bu erevede tesis edilen uygulama enstrmanlarnn (kanun, ynetmelik, tebli, politika, strateji) yorumlanmas, uygulanmas ve deitirilmesinin salanmas, ayrca bu anlayla etkinliklerinin llmesi, Elektronik Ticaretin Dzenlemesi ve Kiisel Verilerin Korunmas kanunlarnn karlmas, Tketicinin Korunmas Kanunu kapsamndaki ynetmeliklerin yrrle alnmas ve bu raporun ilerleyen blmlerinde listelenen iyiletirmelerin yaplmas, Sektr oyuncularyla yakn allmas halinde, mevzuat, e-ticaretin dinamiklerini daha gerekci yanstacak ve uygulanabilirlii daha yksek olacaktr. Bu nedenle mevzuat hazrlanrken ve gelitirilirken, e-ticaret sektrnde faaliyet gsteren firmalarn ve sektr STK'larnn da grlerinin dikkate alnmas nemlidir. (3) Ekosistem ve finansal altyap Ekosistemin gelitirilmesi iin: Mevcut STK yapsnn tm sektrn desteini ve temsil gcn yanstan bir yapya dntrlmesi ve sektr temsilcileri ile devlet arasndaki iletiimin etkili bir ekilde salanmas, Sektr temsilcileri ve STK'larn ilgili bakanlklara tek bir adresten ulamasn salayacak, idari yap iinde bir muhatap kurumun oluturulmas (Gmrk ve Ticaret Bakanl Ticaret Genel Mdrl'ne bal olarak kurulan Perakende ve Elektronik Ticaret Dairesi Bakanl'nn etkinliinin ve ilevselliinin arttrlmas). Bununla birlikte, kamuda biliim konularndan sorumlu bir yapya ("Chief Digital Officer" tanmlamasna benzer bir yap) gidilmesinin yolunun da almas. 19. 21 Finansal altyapnn glendirilmesi iin: Teknoloji ve nternet giriimleri odakl devlet teviklerinin gelitirilmesi, Yatrm enstrmanlar oluturulmas (Fonlarn fonu ve dorudan yatrm fonu), Finansal k olanaklarnn artrlmas (Giriimcilik / Teknoloji borsas), Melek yatrmcln ve giriim sermayelerinin yasal mevzuat ve destekler araclyla desteklenmesi. (4) Alternatif deme sistemleri lkemizde kredi kart kullanm ve yaylm ok yksektir, ancak hem kredi kart sahibi olan tketicilerin nternet zerinden alverilerini kolaylatrmak, hem de kredi kart olmayanlar da e-ticaret kullanmna altrmak iin alternatif deme sistemlerinin gelitirilmesi faydal olacaktr. Alternatif deme sistemlerinin yaygnlatrlmas; Gven algsnn geliimine olumlu katk salayacak, E-ticaretin bymesini destekleyecek, Halen nemli bir byklkte olan kayt d ekonominin azalmasna katkda bulunacaktr. Alternatif deme sistemlerinin gelitirilmesi iin: deme sistemleri konusundaki mevzuatn, alternatif deme yntemlerini kapsayacak ve bu yntemlerin uygulanmasna aklk getirecek ekilde revize edilmesi, deme koullar konusunda tketicilerin bilgi eksikliinin kamu ve zel sektrn ortaklaa yapaca almalarla giderilmesi, Elektronik faturann B2C pazarnda uygulanmas ve yaygnlatrlmas gerekmektedir. 20. 1B L M DNYADA VE TRKYE'DE E-TCARET 21. 1. DNYADA VE TRKYE'DE E-TCARET 1.1 Kullanc Saylar ve Profilleri 2.8 milyar internet kullancs 2013 itibariyle, yaklak 7.1 milyar olan dnya nfusunun 2.8 milyar,4 yani %39'u, nternet kullancs haline gelmitir5. Son on ylda nternetin geliimi ve yaylm hzl bir ekilde ilerlemi ve nternet kullanc says yaklak 6 kat6 artmtr. ekil 1. Dnya Nfusu ve nternet Nfusunun Yllara Gre Deiimi 25 Kaynak: Internet World Stats, Usage and Population Statistics. zellikle nternet teknolojilerinin yaygn olarak kullanld son yllarda doan yeni nesiller bydke ve gelirleri arttka, hem nternet, hem de e-ticaret kullanmnn artaca ve bu deiimin nternet sektrnn genel geliimine olumlu yansyaca beklenmektedir. te yandan, u ana kadar nternet eriimi olmayan nfusun gelir seviyesinin daha dk ve ya ortalamasnn daha yksek olmasndan tr, kullanc saysndaki artn nmzdeki yllarda ayn hzda devam etmesinin zor olduu da ngrlmektedir. 4 Internet World Stats, Usage and Population Statistics. http://www.internetworldstats.com/stats.htm 5 Brahima Sanou, International Telecommunications Union, ICT Facts and Figures, 2013 6 Henry Blodget, Business Insider, The Future of Digital, http://www.slideshare.net/jftello/ignition-2012-deck-future- of-digital-final, 11/2012 22. Blgelere Gre Dalm Kuzey Amerika ve Avrupa nfusunun byk bir ksm nternet kullanmaktadr; gelimekte olan blgelerde ise nternet yaygnl %50 seviyesinin altnda kalmtr. nmzdeki yllarda, nternet kullanmndaki artn byk blm gelimekte olan lkelerden kaynaklanacaktr.7 26 lkemizde nternet kullanm, nternet altyapsnn gelimesi ve gen nfusun etkisiyle birlikte son yllarda hzl bir art sergilemitir. 2013 itibariyle Trkiye 37.5 milyon nternet kullancs ile %498'luk bir penetrasyon oran yakalam ve yaplan uluslararas aratrmalarda 2012 rakamlar ile en ok nternet kullancsna sahip 20 lke arasnda penetrasyon asndan 11. srada yer almtr.9 7 Internet World Stats, Usage and Population Statistics. http://www.internetworldstats.com/stats.htm 8 TK, Bilgi Toplumu statistikleri, www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1615? 9 Internet World Stats, Usage and Population Statistics. http://www.internetworldstats.com/stats.htm Kaynak: Internet World Stats, Usage and Population Statistics. ekil 2 - Dnya nternet Nfusu - Corafi Dalm 23. 27 Balca e-ticaret kategorilerinin incelendii bu raporda medya ve elence kategorileri zerinden yaplan e-ticaret (rnein mobil oyunlar ierisindeki sat, online pazarlama, nternetten video veya mzik yayn hizmetleri gibi) kapsam d braklmtr. E-Ticaretin Byme Trendi Devam Edecek nternet kullanmnn artna paralel bir ekilde, hem dnyada, hem de lkemizde e-ticaret pazar son on ylda hzl bir byme kaydetmitir. E-ticaretin tketicilere salad zengin rn portfy, detayl rn bilgileri, rn zellik ve fiyatlarn karlatrma imkan, dk fiyatlar ve kolaylk, e-ticaretin gelimesinin en nemli etkenleri olmutur. nmzdeki yllarda ise e-ticaretin, (1) Klasik perakende sektrnn daralmas, (2) Gen nfusun nternet ve e-ticarete olan yatknl, (3) Mobil cihaz penetrasyonunun artmas ve (4) Gelimekte olan pazarlarn hzl bymesinin etkisiyle, gl bir byme trendi sergilemeye devam edecei ngrlmektedir.10 Kaynak: Yazar Sina Afra tarafndan hazrlanmtr. 10 Goldman Sachs Global Investment Research, Global Ecommerce to Accelerate, 04/06/2013 ekil 3 - Dnya ve Trkiye'de nternet Dnyas Oyuncular 24. 28 521 Milyar Dolarlk Global lem Hacmi Uluslararas yatrm bankas Goldman Sachs'n tahminlerine gre, 2012 yl sonu itibariyle 545 milyar Dolar olan dnya e-ticaret hacmi, nmzdeki 3 yl iinde 1 trilyon Dolar' geecektir.11 Kaynak: Goldman Sachs Global Investment Research, Global Ecommerce to Accelerate ekil 4 - Kresel E-Ticaret Hacmi Yllk %17.1'e Varan Byme E-ticaret, dnyann birok lkesinde geleneksel perakende sektrn batan aa deitirmekle birlikte, ayn zamanda ekonomilerin bymesinin nemli lokomotiflerinden biri haline gelmitir. Goldman Sachs, kresel e-ticaret pazarnn nmzdeki yl iinde yllk ortalama %17.112 orannda byyeceini ngrmektedir. E-ticaret konusunda dzenli raporlar ve ngrler yaynlayan Forrester, Euromonitor, IDC gibi aratrma kurulularnn ngrleri de Goldman Sachs tahminlerine paraleldir. ABD ve Avrupa gibi e-ticaretin olgunlua ulat blgelerde e-ticaret Dnya ortalamasna edeer bir byme sergileyecek, e-ticaretin kresel bymesine nclk eden en nemli pazarlar ise, %46 ile in ve %27 bymeyle Rusya olacaktr.13 Forrester'n, e-ticaret pazarlarnn gelimilii ve potansiyelini baz alarak hazrlad hazr olma durumu endeksine gre de in e-ticaret pazarnn potansiyeli byktr.14 11 Goldman Sachs Global Investment Research, eCommerce Expected to Accelerate Globally in 2014, 05/03/2014 12 Goldman Sachs Global Investment Research, eCommerce Expected to Accelerate Globally in 2014, 05/03/2014 13 Goldman Sachs Global Investment Research, eCommerce Expected to Accelerate Globally in 2014, 05/03/2014 14 Susan Huynh, Forrester, Forrester Readiness Index: 2013 eCommerce Global Study, 18/09/2013 25. 1.2 Corafi ve Sosyo-Ekonomik Farkllklar E-ticaret pazarlar, tketicilerin e-ticarete olan gvenleri ve kullanm alkanlklar bakmndan drt fazda incelenebilir. Kaynak: Raporun yazar tarafndan rnek olarak hazrlanmtr. 29 Trkiye'de E-Ticaret 3. Faz'da, 4. Faz'a ok Yakn Konumda Trkiye'de, Sosyal medya kullanm ok st seviyededir, nternet ve mobil bankaclk kullanm artmaktadr, Seyahat rezervasyonlar yaplmas ve satn alnmas yaygndr, Tketici elektronii gibi karlatrlabilir rnlerin sat gelimitir, Online moda sektr henz yeni gelimektedir. Bu dinamiklerden tr, Trkiye e-ticaret pazar, 4. Faz'a gemek zeredir. Her Fazn Kendine Ait Bir E-Ticaret Karakteristii Var lke ve blge bazndaki baz sosyo-ekonomik ve demografik farkllklar, deiik blgesel e-ticaret karakteristiklerinin olumasn salamtr. E-ticaret hacmi, e-ticaret ekil 5. E-Ticaret Geliimi Fazlar 26. oyuncularnn sunduu rn portfy, ortalama sat fiyatlar ve sepet byklkleri gibi faktrler lkelerin bulunduu blgeye ve e-ticaret gelimilii asndan hangi fazda olduklarna gre farkllk gstermektedir. Ortalama sat fiyatlar Refah seviyesi yksek olan Kuzey Amerika ve Bat Avrupa blgelerinde ortalama sat fiyatlar ve bununla balantl olarak e-ticaret firmalarnn brt marjlar daha yksek iken, kii bana den gelir seviyesi daha dk olan in, Gneydou Asya, Latin Amerika gibi bymekte olan pazarlardaki ortalama sat fiyatlar daha dktr. Mteri deer nerileri Gelimi pazarlarda e-ticaret oyuncular, hem tketici beklentilerinden, hem de pazarlarn dinamik rekabet ortamndan tr, daha zengin mteri deer nermeleri sunmak durumundadr. ndirimli fiyatlarn yan sra, Avrupa ve ABD pazarlarnda birok rn sezon fiyatlarndan satlabilmektedir. Gelimekte olan pazarlardaysa, fiyat, ilk satn alm kriteri olarak n plana kmakta, sunulan dier deer nerileri, sadece bir ek fayda olarak alglanmaktadr. nternet'te ierik retimi ve tketimi nternet kullanclar, gelimi nternet pazarlarnda, gelimekte olan pazarlara gre daha ok ierik retmektedir. Gelimekte olan pazarlardaki kullanclar ise ierik retmekten ok tketmektedir. Bu sebepten tr, gelimi pazarlara hizmet veren e- ticaret sitelerinde, rn ve hizmetlere dair daha ok yorum bulunmaktadr. Forrester'n yapt baka bir almaya gre, e-ticaret pazarlarnn potansiyelini aadaki kriterler belirlemektedir: (1) Kii bana den gelir ve buna balantl olarak harcanabilir gelir, (2) Teknolojiye yatknlk, (3) Kredi kart / banka kart yaygnl ve nakit dnda deme sistemlerine yatknlk, (4) Lojistik altyaps. Forrester'n belirledii, e-ticaret bymesine yksek frsata sahip ve gelimi olan ilk 10 pazar; ABD, in, Japonya, Gney Kore, ngiltere, Almanya, Hollanda, Norve, Singapur ve sve'tir.15 30 15 Susan Huynh, Forrester, Forrester Readiness Index: 2013 eCommerce Global Study, 18/09/2013 27. Amerika Birleik Devletleri En eski, en gelimi ve en byk e-ticaret pazar E-ticaret pazarnn en eski ve gelimi olduu lke, Amerika Birleik Devletleri'dir. Ayn zamanda dnyann en byk e-ticaret pazar olan ABD'nin 2012 ylnda 231 milyar Dolar olarak gerekleen e-ticaret satlarnn, 2016 ylnda 345 milyar Dolar'a ulamas beklenmektedir.16 ABD'de getiimiz 8 yl iinde online perakendenin toplam perakende sektrndeki oran, %3'ten %7.5'a kadar kmtr; bu oran 2016 ylnda ise %11.7'ye ulaacaktr.17 Avrupa Olgun ancak ok rekabeti E-ticaret konusunda nemli gemie sahip, ayn zamanda kyasya bir rekabete sahne olan Avrupa e-ticaret pazar, 2012 ylnda 156 milyar Dolar byklne ulamtr. Avrupa e-ticaret pazar, yllk ortalama %11.8 orannda byme sonucunda 2016 ylnda 243 milyar Dolar olacaktr. 31 Kaynak: Susan Huynh, Forrester, Forrester Readiness Index: 2013 eCommerce Global Study ekil 6. lke Bazl nternet Pazar Potansiyeli 16 Zia Daniell Wigder, Forrester, The Evolution of Global eCommerce Markets, 25/06/2013 17 Goldman Sachs Global Investment Research, eCommerce Expected to Accelerate Globally in 2014, 05/03/2014 28. 32 Bat Avrupa e-ticaret hacminin byk bir ksm olgun pazarlar olan ngiltere, Almanya ve Fransa'dan gelmektedir. te yandan nmzdeki yllarda talya ve spanya'nn Avrupa e-ticaret pazarnn bymesinde nemli pay olmas beklenmektedir.18 18 Martin Gill & Zia Daniell Wigder, Forrester, European Online Retail Forecast, 2012 to 2017, 13/03/2013 19 Martin Gill & Zia Daniell Wigder, Forrester, European Online Retail Forecast, 2012 to 2017, 13/03/2013 20 Kelland Willis & Zia Daniell Wigder, Forrester, Understanding the Dynamics of China's eCommerce Market, 05/04/2013 Rusya ise, Dou Avrupa e-ticaretinin bymesine nclk etmektedir; henz e-ticaret pazar potansiyelinin gerisinde olsa da, 140 milyonluk nfusu ve 60 milyonun zerinde nternet kullancsyla Rusya'nn nmzdeki yllarda hzl bir byme sonucunda dnyadaki en nemli pazarlardan biri olaca beklenmektedir.19 Asya-Pasifik in'in liderliinde gerekleen byk potansiyel Asya-Pasifik blgesinin e-ticaret hacmi, zellikle in ve Hindistan'n etkisiyle hzla bymektedir. in'in henz geliiminin ilk aamalarnda olan e-ticaret pazar, 2012 ylnda 169 milyar Dolar20 seviyesine ulaarak, Amerika Birleik Devletleri'nden sonra dnyann en byk ikinci e-ticaret pazar haline gelmitir. in'de e-ticaret, daha ksa sre nce ortaya km olmasna ramen, nfusun geneline yaylmay baarm ve Alibaba, Tencent gibi dnya apnda nternet ve e-ticaret irketlerinin Kaynak: Martin Gill & Zia Daniell Wigder, Forrester, European Online Retail Forecast, 2012 to 2017, (2013) ekil 7. Avrupa'da E-Ticaret Hacmi (Milyar Dolar) 29. 33 hzla bymesine olanak tanmtr. E-ticaret analistlerine gre, nmzdeki dnemlerde halka almas beklenen Alibaba, 110 milyar Dolar deerindedir ve halka arz sonucunda byme planlarn gerekletirmek iin 20 milyar Dolar civarnda bir nakit elde edecektir.21 Latin Amerika Henz gelime aamasnda E-ticaret anlamnda nispeten geriden gelen Latin Amerika'da ba eken lke Brezilya'dr. 2012 hacmi 12 milyar Dolar olarak gerekleen bu blgedeki e-ticaretin, 2016 ylnda yllk 18% bymeyle, 23 milyar Dolar'a ulamas beklenmektedir.22 21 John Koetsier, Alibaba IPO could raise $18B-$25B on $110B valuation, company's growth 'meteoric', http://venturebeat.com/2013/10/16/alibaba-ipo-could-raise-18-25b-on-110b-valuation-companys-growth-meteoric/, 16/10/2013 22 Zia Daniell Wigder, Forrester, The Global eCommerce Opportunity, 17/04/2013 23 TK, Bilgi Toplumu statistikleri, www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1615 Kaynak: Zia Daniell Wigder, Forrester, The Evolution of Global eCommerce Markets ekil 8. 2012-2016 lke Bazl E-Ticaret Hacmi (Milyar Dolar) Trkiye'de E-Ticaretin Potansiyeli Yksek 76 milyon olan Trkiye nfusunun 2013 yl sonu itibariyle %49'u, yani 37,5 milyonu23, nternet kullanmaktadr. nternet altyapsnn lke geneline yaygnlamas, balant hzlarnn ykselmesi ve mobil penetrasyonun artmasyla birlikte, kullanclar hem sosyal alarda aktif olmaya devam etmekte, hem de e-ticaret kullanmlarn artrmaktadr. 30. 34 nternet kullanm orannda, Trkiye, nternet kullanclar en fazla olan 20 lke arasnda 11. sradadr.24 Kaynak: Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce (2013) ekil 9. Trkiye'de E-Ticaret Potansiyeli 24 Internet World Stats, Usage and Population Statistics. http://www.internetworldstats.com/stats.htm Kaynak: Internet World Stats, Usage and Population Statistics (2012). ekil 10. eitli lkelerde ve Trkiye'de nternet Penetrasyonu 31. 35 Trkiye, gelimekte olan pazarlar iinde de e-ticaret potansiyeli asndan ileride Uluslararas ynetim danmanl firmas AT Kearney'in, gelimekte olan lkelerdeki e-ticaret pazarlarnn ekiciliini ve altyapsn inceledii endekste Trkiye'nin byme potansiyeli grlmektedir. Bu endeks, sadece pazarn ticari anlamdaki durumunu deil, onunla birlikte lkedeki nternet altyaps, deme sistemleri altyaps gibi teknolojik altyap faktrleri, dijital dnya hakkndaki reglasyonlar ve genel anlamda perakende sektrnn hangi safhada olduunu gz nnde bulundurmaktadr. Trkiye bu endekse gre gelimekte olan piyasalar arasnda e-ticaret potansiyeli en yksek olan dokuzuncu lkedir. Kaynak: Hana Ben-Shabat, Parvaneh Nilforoushan, Mike Moriarty, AT Kearney, (2012). E-Commerce is the Next Frontier in Global Expansion ekil 11. AT Kearney 2012 E-Ticaret Endeksi Trkiye'nin e-ticaret hacmi 15,3 milyar TL 2008 ylndan itibaren yllk ortalama %35.5 ile byyen e-ticaret pazarnn, 2012 ylndan, 2017 ylnda kadar yllk ortalama %15.8 orannda byyecei ngrlmektedir.25 Bankalararas Kart Merkezi'nin yapt aratrmaya gre ise, 2013 yl internetten yaplan kartl demeler 34,6 milyar TL olarak gereklemitir. Bu harcamalarn yaklak %14' tketici rnleri, %12'si telekomnikasyon ve dorudan pazarlama, %25'i ise seyahat harcamalardr.26 25 Euromonitor, 2013 26 Bankalararas Kart Merkezi, http://www.bkm.com.tr/istatistik/sanal_pos_ile_yapilan_eticaret_islemleri.asp,2013 32. 36 2012 verilerine gre e-ticaret harcamalar toplam 15.3 Milyar TLye tekabl etmektedir. Ayn yl itibariyle online satlarn, toplam perakende satlarn %1.7'si seviyesinde olduu tahmin edilmektedir.27 Bu oran, ngiltere, Almanya, Fransa ve Hollanda gibi gelimi pazarlarn ok gerisindedir ve Trkiye e-ticaret pazarnn yksek potansiyelini aka gstermektedir. Kaynak: : Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce (2013) ekil 12. Trkiye'de B2C E-Ticaret Harcamalar (TL) 27 Euromonitor, 2013 28 Martin Gill & Zia Daniell Wigder, Forrester, European Online Retail Forecast, 2012 to 2017, (2013) Kaynak: Martin Gill & Zia Daniell Wigder, Forrester, European Online Retail Forecast, 2012 to 2017, (2013) ekil 13. Online Satlarn Toplam Organize Perakende Satlar inde Pay28 % 33. 37 1.3 letmeler ve Mevcut E-Ticaret Modelleri E-ticaret dnyasndaki iletme modelleri aadaki ekilde gruplandrlabilir: Kaynak: Euromonitor, (2013) ekil 14. Trkiye'de Online Satlarn Kategori Baznda Toplam Perakende Satlar inde Pay (%) Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 15. E-Ticaret Modelleri 34. 38 Bu raporda dnyada ve Trkiye'de daha sk grlen iletme modelleri olan B2C, B2B ve C2C'ye odaklanlmtr. B2C (letmeden Tketiciye) B2C, iletmelerin tketiciye dorudan rn veya hizmet satt modeldir. rn ya da hizmet trne ya da i modeline gre finansal risk ya da stok riski deiebilmekle birlikte, stoklu alan tipik bir B2C sitesinin ilk yatrm maliyeti ve stok maliyetinden tr leklendirilmesi bir C2C modeline gre daha zordur. te yandan, B2C pazaryerleri de son yllarda hzla artan bir i modeli olarak ne kmaktadr. Dnyada, B2C formatnn farkl alanlarnda faaliyet gsteren baz firmalar aadaki gibidir: Yatay (birden fazla rn kategorisi): Amazon (ABD), Flipkart (Hindistan) Moda dikeyi (dikeyler bir rn grubuna odaklanm e-ticaret siteleri): Zappos (ABD), Zalando (Almanya), Asos (ngiltere), Yoox (talya) Mobilya: Fab (ABD) Ulam pazaryeri: Uber (ABD), Hailo (ngiltere) Salk pazaryeri: ZocDoc (ABD) B2B (letmeden letmeye) letmeden letmeye olan modeller, ilem bana den tutarlarn C2C ve B2C modellerine gre ok daha yksek olmasndan tr, daha byk hacimlere ulaabilmektedir. rnein 2013 yl itibariyle ABD B2C e-ticaret pazar 252 milyar Dolar olmu, B2B e-ticaret pazar ise bu rakamn iki katndan bile daha yksek, 559 milyar Dolar olarak gereklemitir.29 Dnya'da, B2B pazaryerlerinin en nemli oyuncular in'den kmtr. Yatay pazaryeri: Alibaba (in) Dikey pazaryeri: Chemnet (in) C2C (Tketiciden Tketiciye) C2C, tketicilerin kendi aralarnda ticaret yapmasn destekleyen pazaryeridir. C2C pazaryerleri, rn ya da hizmet alverii tketiciler arasnda gerekletiinden tr, stok riski tamazlar ve sadece araclk fonksiyonu stlenirler. Bu ynyle hzl leklenebilir olmakla birlikte, marjlar stok tutan firmalara gre daha dktr. C2C pazaryerlerinde sahtecilik riski B2B ya da B2C modellere gre daha yksektir, bu sebepten tr bu alanda uzmanlam firmalar mterilerinin madur olmamas iin gerekli prosedrleri yrrle koymutur. C2C pazaryeri rnekleri aadaki gibidir: eBay (ABD), Rakuten (Japonya), Taobao (in) 29 Andy Hoar, Forrester, Key Trends in B2B eCommerce For 2013, 18/10/2012 35. 39 Trkiye'deki En Gelimi E-Ticaret Modelleri B2C ve C2C B2C modelinde en byk irketler Hepsiburada, Markafoni, Hzlal, Kliksa ve Morhipo; C2C modelinde en yksek mal hacmine sahip platformlar ise Gittigidiyor, N11, Yemeksepeti ve Sahibinden'dir. Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 16. Trkiye'de ne kan E-Ticaret Firmalar Trkiye'de e-ticaret sektr yeni olduu ve potansiyelini henz tam olarak yakalayamad iin, cirosal olarak bakldnda $100M+ seviyesinde olan irketlerin oran e-ticaret piyasasnn gelimi olduu lkelere gre ok daha azdr. Kaynak: Yazar Sina Afra'nn tahminlerine dayanmaktadr. ekil 17. Trkiye'deki E-Ticaret irketlerinin Ciro Bazl Dalm 36. 40 Trkiye'de e-ticaretin geliimi ABD pazarndan farkldr. Trkiye'de nce B2C alanndaki e-ticaret firmalar ortaya km, ancak e-ticaretin 2008 ylndan sonraki asl bymesi, moda dikeyindeki zel alveri sitelerinin ortaya kmasyla birlikte gereklemitir. lk online perakende irketlerinden Hepsiburada, tketici elektroniine ynelmi, ardndan da baka kategorilere alarak yatay bir platform haline gelmitir. Yemeksepeti de Trkiye'deki e-ticaret sektrnn nclerinden olup, ilk B2C pazaryerlerinden biri olmutur. Gittigidiyor, C2C pazaryeri formatndaki en byk oyuncudur. Trkiye'de e- ticaretin asl bymesi ve kadnlarn online alverie ynelmesi, sektrn ilk oyuncusu Markafoni ve benzeri zel alveri sitelerinin kurulmasndan sonra gereklemitir. zel alveri sitelerinin sunduu dk fiyatl alveri olanayla birlikte, tketicilerin e-ticaret konusundaki en nemli beklentilerinden biri fiyat avantaj olmutur. Gnmzde birok e-ticaret firmasnn yaad zorluklarn banda, tketicilere e-ticaretin sunduu tek deerin fiyat avantaj olmadn, eitlilik, kolaylk, bilgi ve paylam gibi pekok farkl deer neriside bulunduunu anlatmak ve tketicileri buna altrmak gelmektedir. Trkiye'de B2B E-Ticaret B2C E-Ticarete Gre Daha Az Gelimitir IDC verilerine gre Trkiye'deki B2B pazar bykl son 4 ylda %28 orannda bymtr.30 lkemizde, tketicilere dokunan e-ticaret modelleri, firmalar arasnda gerekleen e-ticarete gre daha eski ve daha gelimitir. zellikle KOB'lerin rekabet avantaj kazanmas, toplu alm gcnn iyi fiyatlara dnebilmesi asndan B2B e-ticaret nemli ve gelitirilmesi gereken bir alandr. 30 IDC, 2013 Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Internet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu (2013) ekil 18. Trkiye'de B2B E-Ticaret Pazar (Milyar Dolar) 37. 41 KOB'ler ve E-Ticaret E-ticaret, lkemizdeki kk ve orta byklkteki iletmelerin, hem lke apnda, hem de uluslararas platformda rekabeti olabilmesi iin byk bir olanak sunmaktadr. KOB'ler tm istihdamn %78'ini oluturduundan, bu iletmelerin Trkiye ve yurtdna ynelik olarak e-ticaret yapabilmesi; (1) Ekonomimizin gelimesi, (2) lkemizin uluslararas arenada daha rekabeti bir konuma tanmas, (3) stihdamn artrlmas iin ok nemlidir. KOB'ler, e-ticaret sayesinde; rn ve hizmetlerini daha dk maliyetlere, daha byk kitlelere tantabilmekte, Hammadde ve hizmet alm konusunda, farkl tedarikilere kolay ulaabilmekte, Daha kolay ve dk maliyete fiyat karlatrmas gerekletirebilmekte, Alm ve deme srecini daha ksa bir srede tamamlayabilmektedir. Bu dorultuda, hem byme potansiyelini artrmak, hem de iletme maliyetlerini drmek iin e-ticaret, KOB'ler iin byk nem tamaktadr. Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Internet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu (2013) ekil 19. nternet'in KOB'lere Faydalar lkemizde, KOB'lerin e-ticaret kullanmn destekleyen organizasyonlar ve yaplar bulunmaktadr. rnein, Trkiye ekonomisinin bymesinde itici g olan KOB'lerin e-dnm srecinde onlara rehberlik edecek kapsaml zmler sunmak zere kurulan 38. 42 inizi nternet'e Tayn Platformu, KOB'leri e-ticaret dnyas ile tantrarak, rekabet glerini artrmay hedeflemektedir. Bu platform, Garanti Bankas, Google, Yurtii Kargo, IdeaSoft ve Sadece Hosting nclnde kurulmu olup, imdiye kadar birok KOB'nin nternet ve e-ticaret kullanmn artrmasna nclk etmitir. Ayrca KOB'lerin nternet kullanm ve e-ticaretle itigalini artran almalar, birok KOB'nin farkl pazarlara ulamasna ve bunu daha verimli bir ekilde gerekletirmesine katkda bulunmay amalamaktadr. Tm bunlara ramen, lkemizde KOB'ler gerek anlamda e-ticaretin nimetlerinden faydalanamamaktadr. Migros ve Hepsiburada gibi baz byk Trk irketleri B2B e- ticaret formatndan yararlanmaya balam olsalar da, genele bakldnda zellikle KOB'ler nternet'ten sat yapmamaktadr. Trkiye'de KOB'lerin e-ticaret kullanmyla ilgili alt temel engel ile kar karya olduu ne srlmektedir31: (1) Gvenlik KOB'lerin e-ticarete olan gvenleri henz yeteri kadar gelimemitir. Hem irket bilgilerinin, hem de rn ve hizmetlerinin detaylar ve fiyatlarnn nternet ortamnda paylalmasna aina deildirler. te yandan, e-ticarette hem deme, hem de tedarik srelerinde bire bir iletiimin dklnden tr, gvenlik endieleri yksek seviyededir. (2) gc KOB'ler, e-ticarete odaklanmak iin yeterli igc yatrm henz gerekletirmemitir. E-ticaret yapan KOB'lerin bir ksmndaysa, nternet sadece bir datm kanal ya da iletiim kanal olarak grlmekte, e-ticarete odaklanm ve bu konuda uzmanlk sahibi bir kii veya ekip bulunmamaktadr. Nitelikli ve eitimli alanlara sahip olmann kritik olduu sektrlerdeki KOB'ler, zellikle balang aamasnda nakit aklar yava olduundan bu tarz alanlar ekebilecek cretleri verememektedir. Gelimi lkelerde bu sorunu zmek iin kullanlan hisse opsiyonu ile ilgili lkemizde getirilen dzenlemeler ise henz yeterli deildir. (3) Finansman KOB'lerin zellikle irket balang aamasnda ihtya duyduklar finansmana ulamalarn salayacak olan melek yatrmc ve giriim sermayesi altyaps Trkiye'de yeni yeni olumaktadr ve henz yeterli destei ve dinamizmi salamaktan uzaktr. 31 zcan Cem, Elektronik Ticaret ve KOB'lerin Rekabet Gc, 2010 39. 43 (4) Teknik altyap Birok KOB, e-ticaret yapmak iin yeterli teknolojik altyapya sahip deildir. Her ne kadar e-ticaret ve teknoloji salayclar, e-ticarete geii daha dk maliyetli olmasn salayarak hzlandrmakta olsa da, KOB'ler e-ticaret sistemi kurmak iin gereken yatrm yksek bulmaktadr. (5) Uygulama maliyeti E-ticaret yatrmnn yan sra, hem bu kanal canl tutmann maliyeti, hem de gerekleecek olan ek mteri hizmetleri, tedarik zinciri ynetilmesi gibi iletme ve uygulama maliyetleri, KOB'ler iin yksek olabilmektedir. (6) Bilgi yetersizlii Altyap ve yatrm maliyetlerinin tesinde, birok KOB, henz e-ticaret, e-ticaretin getirecei i potansiyeli ve yaratabilecei kaynak verimlilii hakknda yeterli bilgi sahibi deildir. (Bu konudaki detayl inceleme ve zm nerileri raporun ilerleyen blmlerinde sunulmutur.) Bunlara ek olarak, KOB'lerin e-ticaret kullanmn zorlatran, Trkiye'ye zel iki faktr daha vardr: (1) Kayt d ekonomi (2) Yksek ek kullanm oran. Hali hazrda, KOB'lerin yarsndan aznn nternet sitesi bulunmaktadr. Yeni kan Trk Ticaret Kanunu, belli bir bykln zerinde olan tm firmalar iin web sitesi kurma zorunluluu getirmitir, ancak bu zorunluluu olmayan daha kk iletmelerin de nterneti daha ok kullanmas ve e-ticaretten faydalanmas, hem bu firmalarn kendi ileyileri iin, hem de Trkiye ekonomisi iin itici bir g olacaktr. 1.4 E-Ticaretin tici Gleri Bir lkede e-ticaretin bymesi ve gelimesi iin nemli itici gler arasnda: lkenin kii bana den gayrisafi yurtii haslas (GSYH) ve kii bana den harcanabilir gelir, nternet yaygnl ve kullanm alkanlklar, Kredi kart yaygnl ve kullanm alkanlklar, Lojistik altyaps, Mobil yaygnl ve kullanm alkanlklar, Sosyal medya yaygnl ve kullanm alkanlklar bulunmaktadr. 40. 44 Kaynak: Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce 2013 ekil 20. Trkiye'de E-Ticaretin tici Gleri 1.4.1 Kredi Kart Sahiplii, Kullanm Alkanl ve Alternatif deme Yntemleri Gnmzde, e-ticaretin yaygnlamasn, deme sistemlerinin gelimesi de desteklemekte ve hzlandrmaktadr. E-ticaret iletmelerinin sunduu deme ekillerinin kolayl ve gvenirlilii tketicilerin e-ticaret kullanmn etkileyen en nemli faktrlerden biridir. te yandan, iletmeler asndan bakldnda, deme sisteminin gvenliinin yan sra, dk maliyetli olmas kritiktir. Hali hazrda, birok uluslaras e-ticaret firmas kendi deme altyapsn sunsa da (eBay - PayPal, Amazon 1-Click), deme sistemleri konusuna uzmanlam onlarca firmann ksa sre iinde ortaya km olmas, e-ticaret firmalarnn ve tketicilerin farkl deme yntemleri kullanmaya yatkn olduunun en nemli gstergesidir. Ayn zamanda reglasyonlarn farkl deme ekillerini mmkn klmas, PayPal gibi sadece sanal bir deme sisteminin yan sra, hem sanal, hem de fiziksel bir yan olan Square'in ortaya kmasna, n demeli kartlardan, bankalarn ve telekom operatrlerinin sanal deme sistemleri sunmasna sebep olmutur. deme yntemleri be ayr kategoride incelenebilir: (1) Nakit (2) Banka / kredi kart (3) Dijital czdan (BKM Express,Avea, Turkcell ve Vodafone Czdan, PayPal, Payby.Me, 3 pay) (4) n demeli kart (Ininal, Mangrkart, Aktif Bank UPT) (5) Mobil deme (Avea, Turkcell ve Vodafone Mobil deme) Trkiye, kredi ve banka kart says bakmndan Avrupa'nn ikinci en byk lkesidir. 2013 sonu itibariyle 56,8 milyon kredi kart, 100,2 milyon banka kart, 42 bin ATM cihaz ve 2.3 milyon POS cihaz32 bulunan lkemizde, zellikle kredi kartlarnn yaygn olarak kullanlmas, tketicilerin online deme yapmasn kolaylatrmaktadr. 32 Bankalararas Kart Merkezi, POS, ATM Kart Saylar, http://www.bkm.com.tr/istatistik/pos_atm_kart_sayisi.asp 41. 45 te yandan, henz lkemizde alternatif deme sistemleri gelimemitir ve bu konudaki mevzuat zayftr. Alternatif deme sistemlerinin geliimiyle birlikte, e-ticaret kullanm daha da artabilecektir. Alternatif deme sistemlerinin geliimini, aadaki zorluklar engellemekte olup, bu zorluklarn zmyle birlikte bu yntemlerin geliimi ve bylelikle e-ticaret pazarnn bymesi desteklenebilecektir. (1) Tketicilerin alternatif deme sistemlerine kar olan gvensizlii, (2) Mevzuattaki belirsizlik, (3) ade srecinin birok alternatif deme sisteminde salkl bir ekilde zmlenmemi olmas, (4) Otomasyon eksiklii, (5) Yksek komisyon oranlar. Kaynak: Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce (2013) ekil 21. Trkiye'de Banka Kart, Kredi Kart ve POS statistikleri 1.4.2 Lojistik Altyaps Lojistik altyaps, e-ticaretin geliimi iin nemli itici faktrlerden biridir; bir lkedeki lojistik altyaps gelitike e-ticaret pazarnn byme potansiyeli de artar. 42. 46 (1) Ulatrma altyaps, (2) Lojistik sektrnn rekabetilii, (3) Sektrdeki oyuncularn bykl, (4) Yerel ya da global firmalarn piyasada faaliyet gstermesi, e-ticaret pazarn ve pazarda yer alan oyuncular etkilemektedir. E-ticaret sektrlerini, lojistik altyaplarnn gelimiliine gre drt ayr kategoride incelemek mmkndr: (1) Zayf altyap, yerel zmler (2) Bamsz lojistik firmalarnn ba ektii gl lojistik altyap (3) Ayn gn teslimat garantisinin saland yaplar (4) Yerel gda ve dayanksz rnlerin ayn gn teslim edilmesini salayan yaplar E-ticaret anlamnda gelimi ya da byk potansiyel vaadeden lkeler, lojistik altyaplar bakmndan farkl seviyelerdedir: Kaynak: Yazar tarafndan hazrlanmtr. ekil 22. Dnya'da Lojistik Altyaplar Amerika Birleik Devletleri Geni corafya, gelimi lojistik altyaps ABD, e-ticaret sektr ve lojistik altyaps bakmndan en gelimi pazarlardan biridir. lkenin yzlmnn bykl ve eit dalm nfus, lojistik hizmetlerini 43. 47 zorlatrmaktadr ve bu sebeple, birok e-ticaret sitesi iin ertesi gn teslimat standart bir uygulama deildir. Fedex, UPS ve USPS gibi nc parti tedarikiler tarafndan salanan standart cretsiz teslimat yntemleri araclyla rnler, tketicilere ortalamada ile be gn arasnda teslim edilmektedir. zel alveri kulpleri iin ise bu sre ortalama 15 gne kadar kmaktadr. Amazon, bu pazarda hem nc partilerin an, hem de kendi lojistik an deerlendirmektedir. FedEx, UPS gibi firmalarn hizmetlerini de kullanan Amazon, Amazon Prime yelerine iki gnlk teslimatlar cretsiz olarak yapmakta, ertesi gn teslimat seeneini de indirimli olarak sunmaktadr. Amazon, eBay, Google gibi firmalar, ayn gn teslimatla ilgili eitli deneyler gerekletirmekte, baz maazalarla ortaklklar yaparak, kilitli dolaplar araclyla teslim noktalar oluturmaktadr. zellikle Amazon Fresh isimli hizmetiyle, Amazon, gnlk gda gibi abuk bozulabilen rnlerin teslimini de yapabilmektedir. Ana ii fiziksel perakendecilik olan WalMart, Target gibi firmalar ise, maazalarn hem depo, hem teslimat noktas, hem de datm noktas olarak kullanabilmekte, bylelikle mterilerinin memnuniyetini artrmay hedeflemektedir. Doru Avrupa ve Rusya Geni ve zorlu corafya, gelimemi lojistik altyaps Amerika Birleik Devletleri'nin aksine, Rusya'da lojistik alt yaps hem geni corafyann etkisiyle, hem de lojistik endstrisinde yeterli rekabetin salanamam olmas sebebiyle ok zayftr. Bu sebeple, Ozon, Lamoda gibi byk e-ticaret firmalar kendi lojistik alarn oluturmu, zel alveri sitesi KupiVip ise, 150 kamyonluk bir filo kurmutur. KupiVip, daha kk ehirlerde, yerel lojistik operatrleriyle ortaklk gerekletirmekte, bylelikle kredi kart penetrasyonunun ve kullanmnn dk olduu Rusya genelinde kapda deneme ve deme hizmeti de sunmaktadr. Bat Avrupa Kuvvetli lojistik altyaps Bat Avrupa'da lojistik altyap ok kuvvetlidir. zellikle katalog zerinden alveri yapma alkanl bulunan ve ulatrma altyaps da ok gelimi olan Almanya ve Fransa gibi lkelerde, tketiciler hzl teslimat ve iade konusunda yksek beklentilere sahiptir. Ortadou, Afrika, Asya Pasifik ve Latin Amerika Balang aamasnda E-ticaretin hzla byd Ortadou, Afrika, Asya Pasifik (Japonya ve Avustralya hari) ve Latin Amerika'da, lojistik altyaps henz yeterince gelimemitir. Bu blgelerde 44. 48 faaliyet gsteren e-ticaret firmalarnn bazlar, Rusya ve Dou Avrupa'da olduu gibi, kendi lojistik alarn gelitirmek durumunda kalmtr. in: lkenin bykl, kalabalkl ve ehir / tara arasndaki demografik farkllklar, lojistik sektrnn ok byk zorluklarla kar karya kalmasna sebep olmaktadr. te yandan, e-ticaret alkanl gelien byk ehirlerdeki inli tketicilerin beklentisi, ortalama 2 gn iinde rnlerinin teslim edilmesi eklindedir. Ayn zamanda, lojistik altyapsnn az gelimi olmasndan kaynaklanan zorluklar, uluslararas e-ticaret oyuncularnn in'deki baarszlklarnn en nemli sebeplerinden biridir. Trkiye Gl lojistik altyaps lkemizde, yaygn ulatrma ann yan sra, lojistik firmalarnn teknolojik anlamda da gelimi olmas, online perakende irketlerinin, tketicilere rn ve hizmetlerini hzl ekilde sunmalarn kolaylatrmaktadr. Hem rn teslim, hem de iade srelerinin basit ve anlalr, srelerinin de ksa olmas, e-ticaret kullanmn kolaylatrmakta ve artrmaktadr. lkemizin en uzak noktasna iki gnde teslimat yapabilen lojistik salayclar, genellikle bir, en fazla iki gn iinde rn teslimini gerekletirebilmektedir. Trkiye'de, ok oyunculu bir lojistik pazar mevcuttur; bu sebepten tr kargo cretlerinin makul seviyelerde tutulmas konusunda online perakendecilerin pazarlk gc bulunmaktadr. Kaynak: Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce (2013) ekil 23. Trkiye'de Kargo Teslim Sreleri 45. 49 1.4.3 Mobil nternet Kullanm Akll telefonlarn ve tabletlerin artmasyla birlikte, mobil nternet kullanm, bata gelimekte olan lkeler olmak zere, tm dnyada hzla artmaktadr: 1) 2013 itibariye dnyada 6.8 milyar33 telefon bulunmaktadr. 2) Yine ayn ylda 1.7 milyar34 telefon sat gereklemitir ve bunlarn nemli bir blm genibant abonelie msait olan akll telefonlardr. 3) 2011 yl itibariyle akll telefon ve tablet satlar kiisel bilgisayar satlarn yakalamtr (bknz: ekil 24). Kiisel bilgisayar satlar yava yava derken, hem mobil cihaz satlar hzla artmakta, hem de toplam nternet eriiminin nemli bir ksm mobile doru kaymaktadr. Bu deiim, e-ticaretin geliimi iin mobilin nemini gzler nne sermektedir. 33 Benedict Evans, Enders Analysis, Mobile Is Eating The World, http://ben-evans.com/benedictevans/2013/5/17/mobile- is-eating-the-world, 05/2013 34 Benedict Evans, Enders Analysis, Mobile Is Eating The World, http://ben-evans.com/benedictevans/2013/5/17/mobile- is-eating-the-world, 05/2013 Kaynak: Benedict Evans, Enders Analysis, Mobile Is Eating The World, (2013) ekil 24. Dnyada PC ve Mobil Cihaz Satlar Mobil nternet kullanmnn yaygnlamasyla birlikte e-ticaret iin de yepyeni bir dnya almtr. Alveri deneyimi artk offline'la online' birletiren, birden fazla cihazn ayn anda ya da farkl zamanlarda kullanmna doru ilerlemektedir: Google'n Avustralya'da yapt ve gelimi nternet pazarlar asndan bir gsterge tekil edebilecek aratrmaya gre: 46. o Tketicilerin %63' bir cihazda balad alverie, baka bir cihazda devam etmektedir. o Akll telefon kullanclarnn %69'u anlk satnalmlar yapmakta, %31'i ise yapt almlar planl olarak gerekletirmektedir. Lokasyon bazl uygulamalardan, proaktif hatrlatmalara kadar akll telefonlarn ve tabletlerin sunduu olanaklar, e-ticaret firmalarnn mterileriyle iletiimini artrmaktadr. Showrooming ad verilen, tketicilerin maazada alveri yaparken, mobil aygtlar sayesinde fiyat karlatrmas yapmas, geleneksel perakendecilerin, e-ticaret firmalaryla dorudan rekabet halinde olduunun da bir gstergesidir.35 Mobilin alverie katt bu deer nerileri sadece online perakendeyi deil, offline perakendeyi de etkilemektedir. Deloitte'in yapt bir aratrmaya gre 2012 ylnda Trkiye'de ulalan mobil perakende hacmi 300 milyon TL iken, akll telefonlardan etkilenerek yaplm maaza alverilerinin toplam deeri ise 1.7 Milyar TL'yi bulmutur. o Bu mobil etki ABD ve ngiltere gibi gelimi lkelerin gerisinde olsa bile, 2016 ylna kadar ylda yaklak %80'lik bir byme gstermesi beklenmektedir.36 35 Google, The New Multi-Screen World: Understanding Cross-Platform Customer Behaviour, 03/2013 36 Deloitte, Perakendede Mobil Etkinin Ykselii, http://www.deloitte.com/assets/Dcom- Turkey/Local%20Assets/Documents/smll_Perakendede%20mobil%20etkinin%20y%C3%BCkseli%C5%9Fi.pdf, 2014 Kaynak: Google, The New Multi-Screen World: Understanding Cross-Platform Customer Behaviour, (2013) ekil 25. Alveri Esnasnda Kullanlan Cihazlar 50 47. Perakendecilerin, mterilerine farkl cihazlar ve fiziksel maazalar da ieren, kullanc tecrbesinin tutarl olduu bir online-offline ekosistemi sunmas, gnmzn gereklilii haline gelmitir. Keza, dnyada mobil ticaretin nimetlerinden en ok faydalanan firmalar, hem mobil uygulamalar, hem de mobil web siteleri araclyla hem trafik eken, hem de farkl platformlar zerinden alveri yapmay kolaylatran, tketicilerle ilikilerini de bu sayede scak tutabilen oyunculardr: 2012 ylnda Amazon'un gelirlerinin %8'i mobil cihazlardan gelmi, bu orann 2013'te ciddi anlamda ykseldii belirtilmitir. 2013'n ilk yarsnda Amazon'un mobil ziyaretcilerinin oran %57, siteye hi PC kullanmadan sadece mobil cihazlardan ulaanlarn oran ise %29 olmutur.37 Ayn dnemde eBay'in gelirlerinin %16's mobil cihazlarda yaplan alveriler zerinden kazanlmtr. 2013 ylnda bu orann %25'i gemesi beklenmektedir. 2013'in ilk yarsnda eBay'e sadece mobil cihazlardan ulaan ziyaretcilerin oran %24, mobil servisleri kullanan ziyaretilerin oran ise %50 olmutur.38 Alverilerin en youn olarak yapld ve her segmentten mterinin aktif olduu, iinde kran Gn ve Noel tatilini de barndran k dneminde, Amazon ve eBay'in 2013 mobil trafik ortalamalar %40', mobil ciro oranlar ise %20'yi yakalamtr.39 Online moda alannda mobilin nemi de gittike artmaktadr, ngiliz irket Asos'un trafiinin %20'si40, Amerikal Gilt ve Fransz Vente Privee irketlerinin ise gelirlerinin %4041' mobilden gelmektedir. ABD ve Avrupa gibi gelimi pazarlarda, mobil ticaretin pay, toplam e-ticaret iinde gittike artmaktadr. 51 37 Henry Blodget, Business Insider, The Future of Digital, http://www.slideshare.net/jftello/ignition-2012-deck-future- of-digital-final, 11/2012 38 Henry Blodget, Business Insider, The Future of Digital, http://www.slideshare.net/jftello/ignition-2012-deck-future- of-digital-final, 11/2012 39 Leena Rao, Techcrunch, Black Friday Desktop E-Commerce Spending Rose 15 Percent To $1.2B, Amazon Was The Most Visited Online Retailer, http://techcrunch.com/2013/12/01/black-friday-desktop-e-commerce-spending-rose- 15-percent-to-1-2b-amazon-was-the-most-visited-online-retailer/, 01/12/2013 40 ASOS 2013 Annual Report, http://www.asosplc.com/~/media/Files/A/ASOS/results-archive/pdf/annual-report- 2013.pdf 41 Benedict Evans, Enders Analysis, Mobile Is Eating The World, http://ben-evans.com/benedictevans/2013/5/17/mobile- is-eating-the-world, 05/2013 48. Amerika Birleik Devletleri'nde son bir ylda %56'lk bir art kaydeden mobil gelirlerin, 2017 ylnda toplam e-ticaretin %25'ine ulaaca ngrlmektedir.42 Trkiye'de, genibant nternet'in yaygnlamasnn yan sra, mobil nternet kullanm da hzla artmaktadr. 69 milyon mobil, 26 milyon genibant mobil abone olan Trkiye'de, 3G penetrasyonu cep telefonu sahipleri arasnda %20'ye ulamtr.43 52 42 Henry Blodget, Business Insider, The Future of Digital, http://www.slideshare.net/jftello/ignition-2012-deck-future- of-digital-final, 11/2012 43 Webrazzi, Trkiye nternet Ekosistemi Raporu, http://www.slideshare.net/sertacdoganay/trkiye-nternet-ekosistemi- analizi-kasm-2013, 11/2013 Kaynak: Mobilike, Madreport 2012-2013 zel Say ekil 26. Mobil Ticaretin E-Ticaret indeki Pay: ABD & Avrupa (Milyar Dolar) Kaynak: Webrazzi, Trkiye nternet Ekosistemi Raporu, (2013) ekil 27. Trkiye'de Mobil ve Mobil Genibant Abone Says 49. 53 lkemizde, mobil nternet alannda ne kan uygulamalar, oyunlar ve nternet bankacl olmu, mobil alanda uygulama gelitiren Pozitron, Peak Games gibi firmalar, sadece Trkiye'de deil, blgede, hatta kresel anlamda baarlara ulamtr. Pozitron'un 2014 banda yaklak 100 milyon Dolar'lk bir deerlendirmeyle Monitise'a sat bu alandaki en gncel baar yksdr. Bu anlamda hzla ilerleyen bir ekosistem olsa da, henz mobil yazlm konusunda uzmanlam igc yeteri seviyeye ulamamtr ve bu alanda lkemiz gelimeye aktr. Mobil alkanln ve trafiin artmasyla birlikte e-ticaret sektrnde, mobil zerinden yaplan alveriler de artm, bununla birlikte e-ticaret firmalar mobil sitelerine ve mobil uygulamalarna odaklanarak bu alanda yatrm yapmaya balamtr. Fakat gerek trafik, gerek kullanc alkanlklar, gerek de tketicilere sunulan hizmetler ve servisler asndan gelimi lkelerle kyaslandnda daha gidilecek ok yol vardr. Deloitte'in bu konuda yapt son aratrmaya gre: Trkiye nfusunun sadece %15'inin akll telefonu bulunmaktadr. Bu oran, gelimi lkelerin bir hayli gerisinde olmakla beraber, Android iletim sisteminin yaygnlamas ve cihaz saysnn artmasyla 2017 ylna kadar %40'a ulamas beklenmektedir. Akll telefon kullanclarnn %22'si telefonlarn alverilerine destek amal olarak telefonlarn kullanmaktadr. te yandan bu orann 2017'de %51'e kmas beklenmektedir. o Bu oran elektronik maazalarnda %68'lere karken, giyimde %56, gda perakendesinde ise %29 civarnda seyretmektedir.44 Kaynak: Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce (2013) ekil 28. Trkiye'de Mobil Bankaclk 44 Deloitte, Perakendede Mobil Etkinin Ykselii, http://www.deloitte.com/assets/Dcom- Turkey/Local%20Assets/Documents/smll_Perakendede%20mobil%20etkinin%20y%C3%BCkseli%C5%9Fi.pdf, 2014 50. 54 nmzdeki yllarda, yaplacak yatrmlarn farkl cihazlar ve fiziksel maazalar da ieren, kullanc tecrbesinin tutarl olduu bir online-offline ekosistemi yaratmak zerine younlamas durumunda, Trkiye'nin perakendenin artan mobil nternet trafiini ve perakendedeki mobil etkiyi en etkili yoldan kullanmasnn yolu da alacaktr. 1.4.4 Sosyal Medya Kullanm Aktif sosyal medya kullanmnn e-ticarete iki adan katks vardr: (1) Pazarlama masraflarnn azalmas: rn ve hizmet bilgilerinin tketiciler arasnda paylalmasna, viral etkilerin artarak pazarlama ve tantm masraflarnn dmesine yol amaktadr. in ve Amerika'da olduu gibi sosyal medya kullanmnn ve alkanlnn yksek olduu lkelerde, e-ticaret pazarlar daha hzl bymektedir. (2) Hedef kitleye kolay eriim: Sosyal medyay aktif kullanan e-ticaret firmalar -zellikle moda dikeyinde- rn krasyonuna younlaarak, paylam ve etkileim etkilerini artrmaktadr. rnein, Gilt ve Amazon gibi baarl firmalar, Pinterest zerinden takipilerine ulaabilmekte, Zappos ve Fab ise Flipboard gibi platformlar araclyla online dergiler karmakta ve ierik zerinden mterileriyle balant kurabilmekte, ek sat kanallar oluturabilmektedir. Trkiye, Facebook, Twitter, Foursquare ve Pinterest gibi sosyal alarn kullanm konusunda birok gelimi pazarla rekabet edebilecek konumdadr. Facebook'ta dnyada en fazla kaytl kullancs olan 7. lke konumundaki lkemiz45 Twitter'da bu adan onuncu srada bulunmaktadr46. Ayn zamanda Foursquare etkileimi de son yllarda hzla artan nternet kullanclar, Pinterest ve Youtube'u da aktif olarak kullanmaktadr. Sosyal medyann viral zelliinden faydalanan ve lkemizde faaliyet gsteren baz online perakende markalar, dk ilk pazarlama yatrmyla geni kitlelere ksa zamanda ulamay baarmtr. 44 Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce 2013, http://www.sinaafra.com/digital-bosphorus- the-state-of-the-turkish-ecommerce-2013, 31/03/2013 45 Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce 2013, http://www.sinaafra.com/digital-bosphorus- the-state-of-the-turkish-ecommerce-2013, 31/03/2013 51. 1.5 Sektrel Etkiler ve E-Ticaret Oranlar McKinsey & Company'nin yapt aratrmaya gre, Avrupa'da farkl perakende sektrlerinin nternet'e gei oranna gre farkl kategori gzlemlemek mmkndr: (1) Maazada kalanlar, (2) nternete gemekte olanlar, (3) nternete geenler. 55 Kaynak: Sina Afra, Digital Bosphorus: The State of Turkish eCommerce (2013) ekil 29. Trkiye'de Sosyal Medya Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Internet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 30. Perakende Sektrnde E-Ticaret Geliimi 52. Avrupa'da seyahat ve bilet, mzik, video oyunlar gibi baz kategoriler artk ounlukla nternet'e gemi olup, tekstil, dekorasyon, banka ve sigorta, kitap gibi sektrler de bu gei srecini yaamaktadr. Trkiye'de ise ev eyas, elektronik rnler ve giyim kategorileri gei aamasnda olup, tamamyla nternet'e geen bir sektr olmad grlmektedir. 56 Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 31. Trkiye ve Avrupa'da Kategori Bazl E-Ticaret Younluu lkemizin ise, tm sektrler gz nnde bulundurulduunda e-ticaret penetrasyon oran dnyann birok blgesinin gerisinde kalmasna ramen, sektrel bazda bakldnda da potansiyelinin yksek olduu grlmektedir. 2012 yl itibariyle Trkiye'de online satlar, toplam perakende satlarnn %2.1'i seviyesindedir. nmzdeki 4 yl iinde, e-ticaretin toplam perakende iindeki orannn giderek artmas ve 2017 ylnda e-ticaret penetrasyonunun 4.2% oranna ulamas beklenmektedir.47 Online satlar bakmndan tketici elektronii ilk sradadr; tketici elektroniini moda ve tekstil izlemektedir. te yandan 2017 ylnda, tekstil sektrnn birincilie kaca ve onu tketici elektroniinin takip edecei ngrlmektedir. 47 Euromonitor, 2013 53. 57 Ayn kategorilerin TK 2012 aratrmasna gre sonular aadaki gibidir: Kaynak: Euromonitor, (2013) ekil 32. Trkiye'de E-Ticaretin Sektr Bazl Dalm Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Internet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 33. Trkiye'de E-Ticaret in Tercih Edilen Kategoriler (%) 54. 58 Tketici elektronii penetrasyonu, 2008 ylndan 2012'ye %3.4'ten %4.7'ye ulam, son yllarda arta geen tekstil kategorisinde ise %0.2'den %1.9'a gelmitir.48 Her iki sektrde de online satlarn toplam perakende satlara olan oran dktr; ancak henz dnyada da kendini kantlamam olan gda alanndaki e-ticarette Trkiye'nin gidecei ok yol vardr. Kaynak: Euromonitor, (2013) ekil 34. Dnyada E-Ticaret Penetrasyonu (%) 48 Euromonitor, 2013 Kaynak: Euromonitor, (2013) ekil 35. Tketici Elektroniinde E-Ticaret Penetrasyonu (%) 55. 59 Kaynak: Euromonitor, (2013) ekil 36. Tekstilde E-Ticaret Penetrasyonu (%) Kaynak: Euromonitor, (2013) ekil 37. Gdada E-Ticaret Penetrasyonu (%) 56. 60 1.6 Giriimcilik Ekosistemi lkemizde e-ticaretin geliebilmesi iin, giriimcilik kltrnn yerlemesi, bunun iin de salkl bir giriimcilik ekosistemine sahip olunmas kritik nem tamaktadr. Kaynak: OECD, Financing High-Growth Firms. The Role of Angel Investors, (2011) ekil 38. nternet Ekosistemi Giriimcilerin eitlilii Baary Artryor Giriimciler, ekosistemin kalbini oluturur. lkemizde zellikle son yllarda gen e- ticaret giriimcileri ortaya kmakta, kurduklar irketlerle baar hikayeleri yazmaktadr. te yandan, hem yeni fikirlerin ortaya kmas, hem de uygulanmas asndan; Giriimcilerin farkl ya gruplarndan gelmesi, Erkekler kadar kadnlarn da yeni irket kurmaya tevik edilmesi, Sadece Trkiye'de deil, blge lkelerinde yetien gen ve yetenekli giriimcilerin lkemizde yeni irketler kurmalar iin tevik edilmesi ok nemlidir. Kauffmann Enstits'nn ABD'de yapt aratrmaya gre, zaman iinde giriimcilerin profilleri deimektedir. Son 12 ylda, 55-64 ya arasndaki giriimcilerin oran %14.3'ten %23.4'e km, yani sadece gen giriimcilerin deil, farkl sektrlerde tecrbe sahibi, uzmanlam giriimcilerin de ortaya kt ve baarl olduu grlmtr.49 49 OECD, Financing High-Growth Firms. The Role of Angel Investors, 2011 57. 61 te yandan, ABD dndan gelen giriimcilerin oran da bu sre zarfnda %13.7'den %27.1'e kmtr.50 Giriimci kitlesinin kltrel anlamda da eitlilik gstermesi, yeni fikirlerin ortaya kmasn desteklemektedir. Bu veriler dorultusunda, ABD hkmeti, gnmzde beyin gnn hzlandrlmas ve farkl kkenlere sahip dnya vatandalarnn ABD'de giriimcilie tevik edilmesi iin almalarna devam etmektedir. 50 OECD, Financing High-Growth Firms. The Role of Angel Investors, 2011 51 Dnya Bankas, Yapma Kolayl Raporu 2014, http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/turkey, 2013 Kaynak: OECD, Financing High-Growth Firms. The Role of Angel Investors, (2011) ekil 39. ABD'de Giriimcilerin Demografik Dalm Giriimlerin Ortaya kmas in irket Kurma, letme ve Kapatma Kolayl nemli Giriimlerin ortaya kmas ve bymesi, birok faktrn yan sra, irket kurma ve iletme iin salanan ortamla da ilgilidir. Dnya Bankas'nn ve Uluslararas Finans Kuruluu'nun yapt almaya gre, Trkiye'nin i kurmak ve iletmeyi kolaylatrmak ynnde yapmas gerekenler bulunmaktadr. Trkiye, Dnya Bankas tarafndan her sene hazrlanan Yapma Kolayl raporuna gre 189 lke arasndan 69. sradadr. Ayn raporun ie balama bal altnda ise 189 lke arasnda 93. sradadr.51 58. 62 McKinsey tarafndan lkeleri irket kurmann kolayl konusunda nesnel bir ekilde karlatrmak iin oluturulan "irket Kurma Kolayl Endeksi"52, dier lkelerle karlatrldnda Trkiye'nin ileride ancak, ngiltere ve ABD gibi lkelerin de gerisinde olduunu gstermektedir.53 Bu konu, raporun mevzuat ksmnda daha detayl olarak incelenmektedir. 52 Endeks, Dnya Bankas ve IFC kaynaklarn kullanarak irket kurma iin geen zaman, gereken prosedr ve maliyetler gibi ltleri harmanlamaktadr. 53 McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Internet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, 30/05/2013 Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 40. Trkiye'de irket Kurma Kolayl 59. 63 Finansman Kaynaklarnn eitlilii, Finansmana Eriim ve k Olanaklar Giriimlerin hayat dngsnde bulunduu evreye gre ihtiyac olan finansman salama yollar aada belirtilmitir: Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 41. Giriim Evrelerine Gre Uygun Finansman Kaynaklar Aile, dostlar ve giriimciler ilk kurulum iin nemlidir Gnmzde birok giriimin ilk sermayesi, giriimcinin kendisi ve yakn evresi tarafndan karlanmaktadr. Melek yatrmclar, hem bilgi, hem de finansal kaynaklaryla giriimi bir sonraki aamaya tar Melek yatrmclar, giriim fikir aamasndayken ya da kurulduktan sonra, rn prototipinin oluturulmas srecinin finanse edilmesi ve giriim sermayesi aamasna getirilmesi noktasnda devreye girmektedir. OECD'nin Melek Yatrmclk raporuna gre, zellikle gelimekte olan pazarlarda giriimcilik ekosisteminin glenebilmesi iin melek yatrmclarn oynad rol, dier finansrlere gre daha nemlidir, nk: 60. 64 (1) Melek yatrmclar, nemli bir finansman kaynadr: Melek yatrmclar melek yatrmc alar bnyesinde toplanmakta, giriimcilere hem bireysel, hem de grup olarak finansman sunmaktadr. (2) Melek yatrmclar, giriimcilere koluk ve mentorluk yapar: Melek yatrmclar, kendi giriimcilik tecrbelerini, yatrm yaptklar giriimlere bire bir aktrabilmekte, giriimcilerle yakndan alarak onlara koluk ve mentorluk yapabilmektedirler. Trkiye'de melek yatrmclk henz balang aamasnda 2011 itibariyle Trkiye'de 3' niversitelere bal olan 8 melek a ve 2011 ylnda kurulmu olan "Melek Yatrmclar Dernei" ad altnda bir melek birlii faaliyet gstermektedir.54 Ayrca, Galata Business Angels gibi yerel bir melek yatrmc ayla birlikte, Keiretsu Forum gibi uluslararas, prestijli bir melek yatrmc ana kaytl melek yatrmclarn bulunmas, Trkiye'nin nternet ve e-ticaret giriimciliindeki potansiyelini ortaya koymaktadr. Ksa bir sre nce yaynlanan Bireysel Katlm Sermayesi Ynetmelii sayesinde, akredite olan melek yatrmclarn hzl byyen giriimlere yatrm yapmas, vergi indirimleriyle de tevik edilmeye balanmtr. Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 42. Melek Yatrmcl A Saysnn Nfusa Oran (2010) 54 McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, 30.05.2013 61. 65 Giriimlerin finansman kaynaklarna kolay ulamas, bymelerini hzlandrmak, yeni mteri kitlelerine ulamak, rn ve hizmetlerini gelitirmek ve yeni pazarlara almak iin ok byk bir nem tekil etmektedir. Bunun yan sra, giriimlerin belli bir bykle geldikten sonra, hem stratejik alclar tarafndan satn alnmas, hem de halka alabilmesi, giriimin iinde bulunduu ekosistemin gelimesini ve yeni yatrmclarn piyasaya girmesini de tetiklemektedir. Bu adan bakldnda, 2011 yl Trkiye Internet giriimcilii ekosistemi asndan ok nemli bir yl olmutur. Amazon, Intel Capital, Tiger Global, Giriim sermayeleri, giriimcilik ekosisteminin en nemli elerindendir Giriim sermayeleri, profesyonel ortaklar tarafndan, hzl byyen sektrlerdeki yksek teknoloji ilerine yatrmak zere ynetilen fonlardr. Giriim sermayeleri, gen, yksek teknoloji ileri iin nemli finansman kaynaklardr ve getiimiz 50 yl iinde dnyada bilgi ve iletiim teknolojleri, biyoteknoloji ve yenilenebilir enerji sektrlerinin gelimesinde byk katkda bulunmutur. Trkiye'de, profesyonel ekipler tarafndan ynetilen giriim sermayeleri, zellikle son yllarda aktivitelerini artrsa da, henz giriimcilik ekosisteminin gelimesini, baarl giriimlerin ortaya kmasn salayacak yeterli miktarda finansman salaycs bulunmamaktadr. 2010-11 ylnda eitli nternet ve e-ticaret firmalarnn kresel oyunculara satlmasyla birlikte uluslararas giriim fonlarnn Trkiye'ye girii hzlanmtr, ancak 2012-13 yllarnda ayn ivme gzlenmemektedir. Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi Internet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 43. Finansman Salama Kolayl 62. 66 Devletin rol, giriimcilik ekosisteminin gelimesi iin ok nemlidir Devlet, giriimcilik ekosisteminin gelimesine birok ekilde katkda bulunabilir: Reglasyon bariyerlerini kaldrarak, Borlanmann kolaylamasn salayarak, Kredi ve kredi garantileriyle, Hibelerle, z kaynak finansmann destekleyerek, Vergi tevikleri salayarak. Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 44. 2011 Yl E-Ticaret Yatrmlar Kleiner Perkins Caufield Byers gibi irketlerin ve fonlarn yatrmlarnn yan sra, Naspers grubunun Markafoni'yi satn almas, Trkiye Internet giriimcilii ve e-ticaret sektr asndan byk nem tamaktadr. 2011 ylndan sonra, yeni giriimlerin oluma hz artm, piyasaya yeni yatrmclar da girmeye balamtr. 63. 67 Devletler, ortak yatrm fonlar ve fonlarn fonu gibi yaplar araclyla, giriimciliin desteklenmesini ve giriimlerin finansman bulmasn salamaktadr. Giriimcilik ekosisteminin gelimesinde devletin ciddi katklarnn olduu srail, Finlandiya, sve, ABD ve ngiltere gibi lkelerde, 2000'lerin bandan beri pek ok ortak yatrm fonu faaliyet gstermektedir. CIA'in yatrm kolu In-Q-Tel CIA'in yatrm kolu In-Q-Tel, uzun sredir giriim sermayesi irketi niteliinde yatrmlar yapmaktadr. 37 milyon Dolar ile kurulan fon, kuruluundan bu yana 150nin stnde irkete ve teknolojiye yatrm yapmtr. In-Q-Tel'in emniyet, istihbarat veya benzeri hassas teknolojileri ile ilgili birok alanda baarl yatrmlar bulunmaktadr. In-Q-Tel'in destekledii teknolojiler lke yararna sonular gstermitir: Gnmzde yaygn olarak kullanlan Google Earth teknolojisini bulan ve Google tarafndan satn alnan Keyhole isimli irket, In-Q-Tel portfynde bulunan giriimlerden bir tanesidir.55 DARPA, ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans ABD Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajans, zellikle giriimcilik ve Ar- Ge eksenlerinin kesiiminde olan bir devlet ajansdr. The Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA), ordu tarafndan kullanlmak zere, yeni teknolojiler retmekle sorumludur. DARPA, pek ok niversiteye salad finansman araclyla, bugnk anlamyla nternet'in oluumunu salam, Unix ve TCP/IP'yi de ieren birok gelitirme projesine katkda bulunmutur. Yozma Fonu, srail'in nternet giriimciliini destekleme arac srail devletinin erken seviye teknoloji firmalarna yatrm yapacak olan giriim sermayelerine yatrm yapmas amacyla kurduu Yozma Fonu sayesinde yksek teknoloji ve AR&GE konularnda ortaya kan yeni yksek teknoloji irketleri, hem ulusal, hem de uluslararas giriim fonlarnn ilgisini artrmtr. Yozma Fonu, giriimcilik alannda devlet katks bakmndan bir baar hikayesidir: 55 Sina Afra, Trkiye'nin nndeki Frsat Penceresi: nternet ve Trkiye'nin Yapmas Gerekenler, http://www.sinaafra.com/turkiyenin-onundeki-firsat-penceresi-internet-ve-turkiyenin-yapabilecekleri, 12/10/2013 64. Yozma ile kurulan 10 fondan 8'i devlet hisselerini satn alma imkann kullanm, Yozma kapsamnda kamu setii irketlere de yatrm yaplabilme imkann kullanarak kamu-zel giriimine iyi bir rnek oluturmu, Kamunun setii irketlerden %60' (15 irketten 9'u) satn alnm veya halka alm, Yozma kuruluundan drt yl sonra ilk yatrlan 100 milyon Dolar'dan daha fazla bir miktarla zelletirilerek devlet kasasna girdi salanmtr.56 Trkiye'de Devletin Fonlama Anlamnda Etkisi ve Katks Gelitirilmeye Ak Trkiye'de giriimlere KOSGEB, Bilim Teknoloji ve Sanayi Bakanl, TBTAK, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, Kalknma Bakanl'na bal Blgesel Kalknma Ajanslar ve Ekonomi Bakanl araclyla destek salanmaktadr. 56 McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi htiya Tespiti ve neriler Raporu, 28/08/2013 68 Kaynak: McKinsey & Company, Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi nternet Giriimcilii ve e-Ticaret Ekseni Mevcut Durum Raporu, (2013) ekil 45. KOSGEB ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ve Ekonomi Bakanl Tarafndan Salanan Destekler 65. 69 Yatrm k Olanaklar, Finansman Salayclarn Kararn En Temelden Etkiler Yatrmclarn yaptklar yatrmn geri dnn alabilmeleri ve lkenin giriimcilik ekosistemine olan itahlarnn st seviyede kalabilmesi iin, yatrm k olanaklarnn eitlilii nemlidir. rnein, Avrupa'da, 2010 ylnda giriim sermayeleri tarafndan yaplan klarn %41.2'si, ayn ya da benzer sektrde faaliyet gsteren byk irketlere sat eklinde, %13.7'lik ok nemli bir ksmysa giriimin sermaye piyasalar araclyla halka almasyla gereklemitir.57 57 OECD, Financing High-Growth Firms. The Role of Angel Investors, 2011 58 OECD, Financing High-Growth Firms. The Role of Angel Investors, 2011 Yaplan baka bir incelemeye gre de, getiimiz 20 yl boyunca kurulan yaklak 12 bin giriimin; %33' baka bir firma tarafndan satn alnm, %18'i baars