udh bio 10.pdf

1

Udhëzues për mësuesinpër tekstin shkollor

“Biologjia 10”

Botime shkollore Albas

Mirela Bega

Mimoza Dalipi

2

Këtë material mund ta shkarkoni falas nga faqja jonë e internetit: www.albas-shb.com.

9

Modele mësimore

Linja I. Kimia e jetës

Tema 1. Përbërësit kimikë të lëndës së gjallë (ora e parë)

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë: - të renditë katër elementet që gjenden më shumë te përbërësit organikë të gjallesave; - të përshkruajë vetitë që e bëjnë ujin të rëndësishëm për organizmat e gjallë; - të shpjegojë dukurinë e kapilaritetit; - të argumentojë se si uji e ndihmon qelizën për të ruajtur homeostazën.

Konceptet kryesore: përbërës joorganik, përbërës organikë, homestazë, kohezion, adezion, lidhje hidrogjenore etj. Struktura mësimore: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Brainstorming Diskutim i njohurive Punë individualeNdërtimi i njohurive Udhëzues i të vepruarit ndërlexues Lexim ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Diagrami i Venit Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grup

a) Parashikimi. BrainstormingMësuesi/ja u kërkon nxënësve të thonë se çfarë dinë ata rreth përbërjeve organike e joorganike, si dhe elementeve kimike që përbëjnë këto lëndë, duke i orientuar me pyetjet:

- Cilat elemente gjenden në orgasnizmat e gjallë në sasira më të mëdha?- Cilët janë disa nga përbërësit joorganikë te qeniet e gjalla?- Cila përbërës joorganik ndodhet më me shumicë te qeniet e gjalla?- Çfarë dini për vetitë e molekulës së ujit nga kimia?

Një nxënës shkruan në tabelë mendimet që japin nxënësit e tjerë për to.- Në qeniet e gjalla gjenden më me shumicë elementet H, C, o, N. - Në qeniet e gjalla gjendet Co2 dhe o2, H2o, kripëra të ndryshme.- Përbërësi që gjendet më me shumicë e qenieve të gjalla është uji.- Molekula e ujit është polare dhe ato lidhen midis tyre me lidhje hidrogjenore.

b) Ndërtimi i njohurive. Udhëzues i të lexuarit ndërvepruesMësuesi/ja harton një udhëzues, që të ndihmojë nxënësit ku të përqendrojnë vëmendjen gjatë leximit.Ai/ajo e ndan mësimin në 6 paragrafë dhe nxënësit në po aq grupe. Mësuesi/ja kërkon prej tyre që të lexojnë mësimin me vëmendje, duke bërë kujdes që të mendojnë rreth materialit dhe të arrijnë në përfundime. Gjatë leximit ata e ndajnë pjesën në paragrafë, për ta bërë atë më të kuptueshëm.

Grupi A lexon pjesën e parë deri tek “Uji, një përbërës joorganik i rëndësishëm”.Më pas, grupi A duhet të përgjigjet pyetjeve të mëposhtme:

- Cilat janë elementet kryesore kimike të organizmave të gjalla?- Ku ndryshon e gjalla nga jo e gjalla lidhur me përbërjet kimike të tyre?

10

Grupi B lexon pjesën e dytë: “Uji, një përbërës joorganik i rëndësishëm”Nxënësit e këtij grupi duhet t’u përgjigjen pyetjeve:

- Sa përqind e trupit tonë përbëhet nga uji?- Cili është roli i ujit në organizëm?

Grupi C lexon pjesën e tretë: “Uji ruan temperaturën”. Ky grup u përgjigjet pyetjeve:

- Si ndihmon uji për ruajtjen e homeostazës?- A mund të jepni shembuj për këtë nga bimët dhe njeriu?

Grupi D lexon pjesën e katër: “Kohezioni dhe adezioni”.Ky grup u përgjigjet pyetjeve:

- Si krijohet polariteti i molekulës së ujit?- Si krijohet lidhja hidrogjenore?

Grupi E lexon pjesën “Kohezioni” dhe u përgjigjet pyetjeve:- Ç’kuptoni me kohezion?- Ç’është tensioni sipërfaqësor?

Grupi F lexon pjesën “Adezioni” dhe u përgjigjet pyetjeve:- Ç’kuptoni me adezion?- Cilin proces fuqizon adezioni?- Si ndihmojnë forcat e adezion-kohezionit për ngjitjen e ujit te bimët?

Në përfundim nxënësit bëjnë një paraqitje të përgjithshme të informacioneve të marra, duke komentuar edhe figurat e tekstit.

c) Përforcimi. Diagrami e VenitNxënësve u kërkohet të krahasojnë lëndën e gjallë me jo të gjallën dhe të evidentojnë ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërmjet tyre lidhur me përbërjen kimike. Në pjesën e bashkimit të dy rrathëve vendosen të përbashkëtat dhe anash të veçantat. Diagrami i Venit paraqitet në tabelë dhe plotësohet nga nxënësit.

Ndryshime Ndryshime

Të përbashkëta

Detyrë. Analizoni shprehjen: “Në mungesë të lidhjeve hidrogjenore, uji do të ekzistonte vetëm në gjendje të gaztë”.

Vlerësimi i nxënësveNxënësit vlerësohen për përshkrimin e vetive të molekulës së ujit dhe për përcaktimin e saktë të përbërësve kimikë të gjallesave.

Lëndë e gjallë Lëndë jo e gjallë

11

Tema 2. Përbërësit kimikë të lëndës së gjallë (ora e dytë)

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të riprodhojë kuptimin për tretësirën përmes shembujve të tretësirave ujore;- të shpjegojë pse uji ka veti tretëse;- të përshkruajë ndryshimin midis përbërjeve organike dhe joorganike të qenieve të gjalla.

Konceptet kryesore: tretësirë, hidrofobe, hidrofi le, makromolekulë etj.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Brainstorming Diskutim i njohurive Punë individualeNdërtimi i njohurive Udhëzues i të vepruarit ndërlexues Lexim ndërveprues Punë në dyshePërforcimi Diagrami i Venit Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grup

a) Parashikimi. BrainstormingMësuesi/ja u kërkon nxënësve të thonë se çfarë dinë ata rreth tretësirave dhe tretësirave ujore në veçanti,

si dhe shembuj të tretësirave ujore në natyrë, duke i orientuar me pyetje:- Ç’janë tretësirat ujore?- Jepni shembuj të tretësirave ujore në natyrë.- A është molekula e ujit polare? Çfarë i siguron kjo veti molekulës së ujit?

Një nxënës shkruan në tabelë mendimet që japin nxënësit lidhur me këto pyetje.a. Tretësirat janë përzierje homogjene dhe transparente e dy ose më shumë substancave, ku përbërësit janë të përzierë aq mirë, sa grimcat janë të padallueshme.b. Tretësira quhet ujore kur tretësi është uji.c. Shembuj tretësirash ujore në natyrë janë: uji i detit, uji i liqeneve, lumenjve etj.

b) Ndërtimi i njohurive. Udhëzues i të lexuarit ndërvepruesMësuesi/ja harton një udhëzues, që t’i ndihmojë nxënësit ku të përqendrojnë vëmendjen gjatë leximit.Mësuesi/ja ndan mësimin në tre paragrafë dhe nxënësit në tri grupe. Ai/ajo kërkon prej tyre që të lexojnë mësimin me vëmendje, duke bërë kujdes që të mendojnë rreth materialit dhe të arrijnë në përfundime. Gjatë leximit ata e ndajnë pjesën në segmente për ta bërë atë më të kuptueshëm.

Grupi A lexon pjesën e parë deri te “...Por uji nuk mund të ndërveprojë me substanca polare”.Më pas grupi A duhet të përgjigjet pyetjeve të mëposhtme:

- Cilës vetie të strukturës së molekulës së ujit i detyrohet aftësia tretëse e molekulës së ujit?- Cilat lëndë quhen hidrofi le?- Cilat lëndë janë hidrofobe?

Grupi B lexon pjesën “...Por uji nuk mund të ndërveprojë me substancat jopolare”.Nxënësit e këtij grupi duhet t’u përgjigjen pyetjeve:

Tema 2. Përbërësit kimikë të lëndës së gjallë (ora e dytë)ora e dytë)ora e dytë

12

- Cilat janë substanca hidrofi le?- Pse paaftësia e molekulave jopolare për t’u tretur në ujë është e rëndësishme për organizmat e gjallë?

Grupi C lexon pjesën “Struktura dhe llojet e përbërëse organikë”. Ky grup u përgjigjet pyetjeve:

- Cilat janë ndryshimet kryesore midis përbërjeve organike e atyre joorganike?- Pse molekulat organike të qelizës janë më të mëdha dhe më të ndërlikuara se ato joorganike?Në përfundim nxënësit bëjnë një paraqitje të përgjithshme të informacioneve të marra, duke komentuar

edhe fi gurat e tekstit.

c) Përforcimi. Diagrami e VenitNxënësve u kërkohet të krahasojnë molekulat organike me ato joorganike të gjallesave dhe të tregojnë se nga vjen ky ndryshim. Në pjesën e bashkimit të dy rrathëve vendosen të përbashkëtat dhe anash të veçantat. Diagrami i Venit paraqitet në tabelë dhe plotësohet nga nxënësit.

Ndryshime Ndryshime

Të përbashkëta

Detyrë. Nxënësve u jepet si detyrë ushtrimi 6 në fund të mësimit.

Vlerësimi i nxënësveNxënësit vlerësohen për shprehjen e saktë të kuptimit mbi tretësirat dhe llojet e tretësirave ujore natyrore

dhe për shpjegimin e vetisë tretëse të ujit.

Tema 3. Sheqernat ose karbohidratet

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë raportin H : O në molekulat e sheqernave;- të tregojë funksionet biologjike të sheqernave;- të klasifi kojë sheqernat sipas monomerëve që ato përmbajnë në strukturën e tyre.

Konceptet kryesore: monosakaride, disakaride, polisakaride, monomerë, polimerë, celuloza, amidoni, glikogjeni etj.

Struktura mësimore: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Lëviz/Ndalo/Krijo dyshe Të lexuarit ndërveprues Punë në dysheNdërti mi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Të lexuarit ndërveprues Punë me klasënPërforcimi Ditari dypjesësh Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grup

Molekulat organike

Molekulat joorganike

13

a) Parashikimi. Lëviz/Ndalo/Krijo dysheGjatë kësaj ore mësimore nxënësit do të përdorin disa koncepte kyç, me të cilat do të karakterizojmë sheqernat.

Për të realizuar këtë është e domosdoshme kuptimi i saktë i secilit koncept në fazën e parë të orës mësimore. Teknika Lëviz/Ndalo/Krijo dyshe synon në gjetjen e një partneri të rastësishëm për kryerjen e detyrës së caktuar nga mësuesi.

Mësuesi/ja: Ju lutem merrni fletoren dhe stilolapsin dhe ngrihuni në këmbë. Kur unë të them “Nisuni”, do të lëvizni nëpër klasë, duke shkruar në drejtime të ndryshme. Kur të them “Ndaloni”, ju duhet të ndaloni dhe t’i jepni dorën shokut që keni pranë dhe prisni në heshtje për udhëzimet. Pas formimit të dysheve, mësuesi/ja u jep dysheve detyrën:

- Përkufizoni konceptet: karbohidrate, monosakarid, disakarid, polisakarid, monomer, polimer.Nxënësve u jepet koha e nevojshme 5-7 min për të punuar në dyshe, për të arritur në një përkufizim mbi këto

koncepte. Më pas lexohen përkufizimet me gjithë klasën dhe mësuesi bën saktësimet e nevojshme.

b) Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD)Në këtë stad, i cili mund të zgjasë rreth 20-25 minuta, mësuesi/ja u kërkon nxënësve të fillojnë të lexojnë paragrafin

parë të mësimit, pra të bëjnë një lexim me ndalesa. Pasi është lexuar paragrafi i parë, shtrohen pyetjet për diskutime:Mësuesi/ja: Pse sheqernat quhen ndryshe edhe karbohidrate?Nxënësi 1: Meqë në molekulat e tyre atomet e hidrogjenit e të oksigjenit qëndrojnë në raportin 2:1, si te uji.Mësuesi/ja: A mund të na tregoni dy nga dukuritë biologjike më të rëndësishme të sheqernave?Nxënësi 2: Sheqernat furnizojnë me energji qelizat e gjalla dhe janë përbërës strukturor të qelizave, si p. sh.,

celuloza te bimët. Lexohet paragrafi tjetër: Shtohen pyetjet për diskutim.Mësuesi/ja: Në sa grupe i klasifikojmë sheqernat?Nxënësi 3: Sheqernat klasifikohen në tri grupe: monosakaride, disakaride e polinakaride.Mësuesi/ja: Sa llojesh janë monosakaridet, duke u nisur nga numri i atomeve të C që ato përmbajnë?Nxënësi 4: Monosakaridet bazuar në numrin e atomeve të C ndahen në hekzoza e pentoza, si p.sh.: glukoza

është hekzozë, ndërsa riboza është pentozë. Mësuesi/ja: Sa monomerë kanë disakaridet? Cilët janë disa prej tyre?Nxënësi 5: Disakaridet kanë dy monomerë dhe të tillë janë sakarozi, maltozi, laktozi.

Vazhdohet me të njëjtën mënyrë dhe me paragrafët e tjerë. Kjo fazë mbaron pasi kanë dalë përgjigjet edhe për pyetjet për polisakaridet.

c) Përforcimi. Ditari dypjesëshMësuesi/ja e ndan tabelën në dy pjesë dhe në to shënohet respektivisht:

Llojet e sheqernave Përfaqësues të tyre1. Monosakaride2. Disakaride3. Polisakaride

Glukoza, fruktozaSakaroza, maltoza, laktozaCeluloza, amidoni, glikogjeni

Kolonat plotësohen nga nxënësit me njohuritë që sapo marrin.

Detyrë. Shkruani një raport ku të tregohet se çfarë ndodh kur bie sasia e glukozës në gjak apo kur ngrihet mbi nivelin e lejuar.

Vlerësimi i nxënësveNxënësit vlerësohen sa të aftë janë për të riprodhuar funksionet biologjike të sheqernave dhe për aftësinë për të klasifikuar sheqernat në tri grupe sipas numrit të monokromëve në molekulat e tyre.

14

Tema 4. Yndyrat ose lipidet

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të listojë elementet përbërëse të yndryrave.- të përshkruajë funksionet biologjike të lyrave;- të krahasojë trigliceridet me fosfolipidet;- të analizojë rëndësinë e lyrave për jetën e njeriut, bimëve e kafshëve.

Konceptet kryesore: acide yndyrore, forfolipide, trigliceride, asteroide, glicerol etj.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Kllaster Diskuti m i njohurive Punë individualeNdërti mi i njohurive Ditari dypjesësh Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grupPërforcimi Gushëkuqi rrethor Të nxënit në bashkëpunim Punë në grup

a) Parashikimi. KllasterNë këtë fazë të mësimit zhvillohet një kllaster në lidhje me çështjet e mëposhtme:

- Si klasifi kohen yndyrat sipas origjinës së tyre?- Cili është roli i tyre në organizëm?- A njihni lloje të ndryshme yndyrash?

Nëpërmjet këtyre pyetjeve jepen shumë përgjigje dhe ide.

b) Realizimi i kuptimit. Ditari dypjesëshMësuesi/ja e ndan klasën në 5 grupe me nga 6 nxënës dhe u shpjegon atyre detyrën, e cila konsiston si

më poshtë:Brenda grupit nxënësit ndahen në 3 çifte (1:2) (3:4) (5:6). Kjo ndarje korrespondon me ndarjen e pjesëve

në tekst (domethënë tri nënpjesë). Secili nga çiftet lexon dhe i thotë shokut idetë dhe pastaj diskutojnë idetë e tyre në grup. Secili çift dhe një anëtar i grupi paraqet idetë e detyrën e realizuar përpara klasës. Këtu ndërhyn mësuesi/ja për të shpjeguar idetë e konceptet e paqarta. Në tabelë paraqitet plani i ditarit dypjesësh: njëra anë paraqet planifi kimin e grupeve dhe, ana tjetër, çështjet që do të trajtohen.

Ditari dypjesësh

Planifi kimi i punës Çështjet që do të trajtohen

Ndarja e klasës në 5 grupe me nga 6 nxënës secili.Ndahen detyrat e grupit në tri çifte nxënësishSecili çift lexon pasi diskuton në grup paraqet idetë para klasës.

1. Yndyrat e thjeshta2. Fosfolipidet3. Steroidet

shtazore

vaji dhjami

bimore

burim energjie gjalpi

Yndyrat

15

c) Përforcimi. Gushëkuqi rrethor Përdoret teknika e “Gushëkuqit rrethor” për të përsëritur çështjet kryesore të mësimit. Nxënësit në grupe të vogla,

do të trajtojnë çështje të ndryshme të mësimit, do t’i shkruajnë dhe do t’ia tregojnë njëri-tjetrit në formë rrethi.

Detyrë. Shkruani një raport ku të analizoni rolin që luajnë yndyrat ushqimore në dietën tuaj.

Vlerësimi i nxënësveNë vlerësim mësuesi/ja duhet të mbajë parasysh aftësinë e nxënësve për të përshkruar aftësinë e tyre për

të krahasuar e për të nxjerrë përfundime në bazë të argumenteve të dhëna.

Nga përvojaNë këtë orë mësimi teknika e zgjedhur jep mjaft rezultat. Nxënësit këmbejnë idetë e tyre dhe mbi bazën e

tyre mund të bëjnë krahasime dhe të nxjerrin përfundimet.

Tema 5: Proteinat

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të listojë elementet përbërëse të proteinave;- të përshkruajë se si është ndërtuar një aminoacid;- të shpjegojë disa nga funksionet që kanë proteinat;- të shpjegojë rolin e enzimave në organizëm;- të analizojë procesin e çnatyrimit të proteinave e pasojat e tij për organizmin.

Konceptet kryesore: aminoacide, lidhje peptide, dipeptid, polipeptid, çnatyrim, enzima, katalizator, substrat etj.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Tryeza rrethore Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe

Ndërti mi i njohurive DRTA Diskuti m i ideve Punë me klasën Përforcimi Rrjedhshmëria gojore e dyshes Ndërti m i shprehive studimore Punë në dyshe

a) Parashikimi. Tryeza rrethoreNxënësit ndahen në grupe sipas çështjeve mësimore dhe vendosen rreth tavolinës. Grupeve u jepen detyrat

e mëposhtme:- Struktura e proteinave- Funksionet e proteinave- Enzimat

Nxënësit punojnë duke shprehur mendimin e tyre për çështjet që lexuan dhe bëhet ballafaqimi i ideve të një grupi me ato të grupeve të tjera për secilën çështje. Idetë e nxënësve do të shërbejnë si bazë mbi të cilën do të ngrihet tema e re.

b) Realizimi i kuptimit. (DRTA) Veprimtari e të menduarit dhe të lexuarit të drejtuarMësuesi u shpjegon nxënësve procedurën, e cila konsiston si më poshtë:

Materiali i dhënë në tekst do të lexohet me pjesë dhe pas çdo pjese do të bëhen pyetje. Pra, nëpërmjet leximit të orientuar DRTA, do të kryhet realizimi i kuptimit:

16

Mësuesi lexon pjesën Struktura e proteinave dhe nxënësit pasi e dëgjojnë me vëmendje të përqendruar, u përgjigjen pyetjeve:

- Cilat janë elementet që përmbajnë proteinat?- Si quhen monomerët ndërtues të proteinave?- Cilat janë pjesët përbërëse të një aminoacidi?- Si formohet një lidhje peptide midis aminoacideve?

Më pas mësuesi lexon pjesën Funksionet e proteinave dhe pastaj drejton pyetjen:- Cilat janë disa nga funksionet e proteinave?

Nxënësit rendisin funksionet e proteinave, si atë strukturor të lëvizjes dhe të tkurrjes së muskujve, funksionin transportues, rregullues, katalizator, mbrojtës, ushqyes e rezervues.

- Cili është roli i enzimave në qelizë?- Ç’kuptoni me specifi ket e enzimave?- Si emërtohen enzimat?

c) Përforcimi. Rrjedhshmëria gojore e dyshesNxënësit grupohen në dyshe i emërtuar A dhe B. Nxënësi A fi llon të tregojë çfarë mban mend nga teksti,

ndërkohë nxënësi B dëgjon me vëmendje. Pas një minute nxënësit ndalojnë dhe ndërrojnë rolet. Procedura vazhdon njëlloj, por me një kohë tjetër për 40 sekonda e pastaj për 20 sekonda.

Detyrë. Krahasoni procesin e përdorimit të një çelësi për të hapur një bravë me atë të enzimave në një reaksion biokimik.

Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për:- përshkrimin e ndërtimit të një aminoacidi;- shpjegimin për disa prej funksioneve të proteinave.

Nga përvoja. Kjo është një temë shumë e rëndësishme, e cila favorizon çdo mësues të përdorë teknika të tilla, që i nxit nxënësit të jenë më të përqendruar dhe më aktivë.

Përparësitë. Nxënësit janë të motivuar dhe marrin pjesë gjallërisht në mësim.

Tema 6: Acidet nukleike

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të rendisë emrat e tri përbërësve të një nukloidi të ADN-së;- të përshkruajë ndërtimin e molekulës së ADN-së;- të shpjegojë rolin e molekulave të ADN-së e ARN-së;- të krahasojë ADN-në me ARN-në.

Konceptet kryesore: acid nukleik, ADN, ARN, nukleotid, helikë e dyfi shtë, adeninë, timinë, guaninë, citozinë, uracil.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Parashikim me terma paraprakë Punë në dysheNdërti mi i njohurive Mbajtje e strukturuar e shënimeve Punë në grupePërforcimi Harta e koncepteve Punë me klasën

17

a) Parashikimi. Parashikim me terma paraprakë Hapi i parë: Mësuesi/ja zgjedh disa fjalë kyç të temës, si: nukleotid, ADN, bërthamë, acid nukleotid, informacion

gjenetik, helikë e dyfishtë.Hapi i dytë: I shkruan këto fjalë në tabelë.

Hapi i tretë: U kërkon dysheve të nxënësve të shkruajnë një paragraf që mund të lidhet me përdorimin e këtyre fjalëve.

Hapi i katërt: Pas 3-4 minutash nxënësit lexojnë para klasës tekstin e shkruar.Hapi i pestë: Mësuesi/ja u kërkon nxënësve që të dëgjojnë me vëmendje pjesën që ka përgatitur, duke

përdorur të njëjtat terma paraprakë dhe më pas mund t’i krahasojnë me ato që kanë krijuar vetë nxënësit.

b) Ndërtimi i njohurive. Mbajtje e strukturuar e shënimeveMësuesi/ja ndërton në tabelë një organizues grafik, duke përdorur kuti me shigjeta. Nxënësit mbajnë shënime,

duke regjistruar informacionin në skicën e grafikut. Mësuesi/ja kërkon nga nxënësit të respektojnë plotësimin e kutive në rrugë logjike, pasi ta kenë lexuar në dyshe me fragmente mësimin.

c) Përforcimi. Harta e koncepteveNë përfundim të mësimit, mësuesi/ja u kërkon nxënësve të plotësojnë një hartë konceptuale, me qëllim

përforcimin e njohurive të marra. ndodhen në bërthamë ADN (dyvargëshe) roli Acide nukleike struktura ARN (njëvargore) ruajnë informacionin gjenetik përbëhen nga nukleotide

ADN ARN - Adenina -Adeninë - Timina - Uracil - Guanina -Guaninë -Citozina - Citozinë

Nga përvoja. Shfrytëzohet shumë mirë mënyra e strukturuar e mbajtjes së shënimeve. Ndërmjet teknikës “Harta e koncepteve” nxënësit bëhen më aktivë gjatë orës së mësimit. Ajo ndihmon në pasurimin e të kuptuarit të koncepteve kryesore të mësimit.

Në një fazë të tretë, mësuesi/ja i orienton nxënësit për tryezën rrethore. Kështu, pasi nxënësit janë ndarë në grupe me 3-5 veta, ata kalojnë një letër ndërmjet tyre. Nxënësi i parë shkruan, p.sh.: ADN-ja, dhe ia pason nxënësit të dytë, i cili duhet të vendosë një veçori të saj. Më pas ai ia kalon nxënësit të tretë, i cili mund të vendosë një element ndërtues të ADN-së e kështu me radhë, derisa të gjithë nxënësit e grupit të kenë plotësuar fletën me informacione mbi ADN-në.

RoLI I TIJ Ruan informacionin gjenetik

MoNoMERINukleotidi

LLoJET E NUKLEoTIDEVE Adenina, Guanina, Timina, Citozina

LLoJET HIDRoGJENoREDyfishe midis A=T; Trefishe midis G≡C

ADN

18

Të njëjtën gjë bëjnë grupet e tjera, por për terma të tjerë si: Uji, problemat, sheqernat, lyrat.

Në fund, një nxënës nga secili grup lexon informacionet që kanë shkruar për secilin përbërës kimik të qelizës.

Detyrë. Vizatoni skemën e ndërtimit te molekulës së ADN-së.

Vlerësimi i nxënësve Mësuesi/ja i vlerëson nxënësit sa janë ata të aftë të përcaktojnë njësitë ndërtuese të molekulave organike të

qelizës. Ai/ajo i vlerëson se sa janë ata të aftë të krahasojnë në mënyrë analitike ndërtimin e ADN-së me ARN-në, rolin e lyrave me atë të proteinave apo të sheqernave me atë të proteinave. Nxënësit vlerësohen për përshkrimin e ndërtimit të ADN-së dhe rolin e saj në qelizë.

Nga përvojaTeknikat e përdorura gjatë kësaj ore mësimi janë mjaft efektive për të siguruar një pjesëmarrje mjaft të gjerë të

nxënësve në të. Ata janë aktivë, mendojnë, punojnë dhe shkëmbejnë mendimet me njëri-tjetrin. Njëkohësisht nga diskutimet ndërgjegjësohen edhe për gabimet e bëra.

Tema 7. Punë laboratori. Evidentimi i pranisë së amidonit, yndyrës, sheqerit dhe proteinës në produktet ushqimore

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të zhvillojë një eksperiment që çon në zbulimin e pranisë së proteinave, sheqernave e lyrave në produktet ushqimore; - të pasqyrojë përmes një tabele rezultatet e eksperimenteve të kryera;- të komentojë rezultatet e arritura në eksperimente.

Mjetet e punës: tretësirë amidoni, reagjent “Benedikti”, statik epruvetash, tretësirë jodi, tretësirë proteine, tretësirë glukoze Ho etj.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Punë me klasënNdërti mi i njohurive Kubimi Punë e pavarur Përforcimi Organizuesi grafi k Punë e pavarur

a) Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Gjatë kësaj faze mësuesi/ja zhvillon një përmbledhje të shpejtë mbi ndërtimin dhe funksionet e molekulave

organike të qelizës dhe mënyrën se si do të zhvillohet puna e laboratorit, duke treguar ecurinë e punë për zbulimin e amidonit, yndyrave, sheqerit e proteinave.

b) Ndërtimi i njohurive. KubimiPasi nxënësit kanë marrë informacionin e nevojshëm, fi llojnë punën e pavarur me grupe nga 4-5 nxënës për

zbulimin fi llimisht të pranisë së amidonit, pastaj për lyrat, proteinat e sheqerin e thjeshtë, glukozën. Nxënësit pasqyrojnë rezultatet e eksperimentit në tabela të veçanta dhe plotësojnë faqet e një kubi, të cilin e kanë ndërtuar vetë me letër.

19

Në secilën faqe të kubit do të shkruajmë:1. Përshkruani. Nxënësi përshkruan eksperimentin.2. Krahasoni. Nxënësi krahason se me cilën ngjajnë e me cilin ndryshojnë eksperimentet e kryera.3. Shoqëroni. Nxënësi shoqëron atë çfarë i shkon në mendje kur kryen eksperimentin.4. Analizoni. Nxënësi analizon vetitë e funksionet e përbërësve organikë të qelizës. 5. Zbatoni. Nxënësi shpjegon njësitë ndërtuese të përbërjeve.6. Argumentoni. Nxënësit argumentojnë pse këto përbërës shërbejnë si lëndë ushqyese për gjallesat.

Në fund të kësaj faze nxënësit kanë arritur në një përfundim për secilën çështje dhe këto diskutohen midis grupeve.

c) Përforcimi. Organizues grafi kMësuesi/ja u kërkon nxënësve të plotësojnë tabelën e mëposhtme, ku ata të arrijnë të bëjnë sintezën e

njohurive mbi sheqernat, yndyrnat e proteinat.

Lloji i molekulave Njësitë ndërtuese të tyre Elementet kimike që përmbajnë Roli i tyre në qelizëSheqernat YndyratProteinat

Vlerësimi i nxënësve Nxënësit vlerësohen për:- aftësinë për të kryer veprimtari eksperimentale.- aftësinë për të parashikuar, krahasuar dhe për të nxjerrë përfundime mbi rolin e molekulave organike të qelizës.

Nga përvoja: Kjo është një punë laboratori, ku nxënësit fi tojnë shkathtësi dhe shprehi në kryerjen e detyrave eksperimentale.

Tema 8. Ushtrime mbi kreun “Kimia e jetës”

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të listojë elementet që janë prezente te përbërësit organikë të gjallesave; - të shpjegojë pse ndryshojnë vetitë e proteinave në temperatura të larta;- të krahasojë funksionet e përbërësve organikë të qelizës.

Metoda: Role të specializuara në diskutime

Kohëzgjatja: 45 min.Mësuesi e ndan klasën në grupe sipas llojeve të inteligjencave (inteligjencat e shumëfi shta) me nga 4-5 nxënës për çdo grup. Më pas cakton rolin që do të ketë çdo anëtar i grupit. P.sh.:Nr. 1 i grupit (interpretuesi i problemit) do të paraqesë kërkesën e problemit, në mënyrë që të gjithë ta kuptojnë detyrën që kanë.Nr. 2 i grupit (gjetësi i termave) përcakton termat më të rëndësishme që do të përdoren për zgjidhjen e problemit.Nr. 3 i grupit (drejtuesi i zgjidhjes së problemit) drejton anëtarët e tjerë të grupit në zgjidhjen e problemit.Nr. 4 i grupit (kontrolluesi) kontrollon punën për të qenë të sigurt që është bërë mirë.Nr. 5 i grupit (lidhësi) drejton diskutimin brenda grupit për të gjetur shembuj të tjerë që zgjidhen me të njëjtën mënyrë.

20

Pasi është diskutuar zgjidhja e problemit brenda grupit, nxënësit shkojnë për të formuar grupet eksperte, ku shkëmbehet mënyra e zgjidhjes midis grupeve. P. sh., të gjithë gjetësit e termave të secilit grup mblidhen bashkë, duke formuar një grup ekspertësh për këtë rol që ata kanë, pra për të diskutuar se cilat terma janë më të rëndësishmet. Po kështu veprojnë edhe nxënësit e roleve të tjera, duke krijuar grupet e ekspertëve që të diskutojnë 5-8 minuta dhe këta nxënës shkojnë përsëri në grupet fi llestare (bazë), ku drejtojnë diskutimin dhe shprehin mendimin e konsoliduar të tyre. Kështu, për ushtrimet që kemi marrë në analizë mund të veprohet në të njëjtën mënyrë si më sipër:

Fillimisht, çdo grupi i kërkohet të diskutojë e të japë një përgjigje të konsoliduar rreth pyetjes: “Cilat janë elementet e pranishëm në përbërësit organikë të gjallesave?”.

Pasi është gjetur një përgjigje e konsoliduar sipas mënyrës së mësipërme, përmes punës në role të specializuara, lidhësi i çdo grupi gjen një shembull tjetër po në këtë ushtrim, me kërkesë të ngjashme me të parën, ku ndiqet e njëjta procedurë zgjidhjeje. Zgjidhja përfundimtare citohet para klasës nga një anëtar i secilit grup bazë.

-Në një etapë të dytë, nxënësve u kërkohet për të diskutuar sipas grupeve 4 pika nga ushtrimi në kërkesën “Rrethoni përgjigjen e saktë dhe pasi është dhënë përgjigjja e plotë përfundimtare për këtë ushtrim, u kërkohet të gjejnë një ushtrim të ngjashëm me të, siç është pika 6 te rubrika “Të menduarit kritik”.

- Në një etapë të tretë nxënësve të secilit grup u kërkohet të zgjidhin problemin 1 në rubrikën “Problema” dhe të gjejnë një të ngjashëm si pika 5 në rubrikën “Të menduarit kritik”.

- Së fundi, nxënësve u kërkohet të krahasojnë funksionet e karbohidrateve e yndyrave dhe të gjejnë një ushtrim të ngjashëm me të në tekst (ushtrimi 7).

Vlerësimi i nxënësveNxënësit vlerësohen për:

- gatishmërinë e tyre në bashkëpunimin në grup;- aftësinë për t’u përgjigjur mirë një pyetje;- argumentimin e nxënësit për një koncept apo proces;- gatishmërinë e grupit të ekspertëve.

Sugjerime që do të bënin më të suksesshëm përdorimin e këtyre roleve.1. Nxënësit duhet të nxiten që të bëjnë pyetje nga këndvështrimi i roleve të tyre.2. Nxënësit duhet të provojnë të gjitha rolet me rotacion nga një ushtrim në tjetrin, sepse përvoja e fi tuar

nga këto role të ndryshme zgjeron horizontin e secilit nxënës në biologji.

Refl ektime: “Rolet e specializuara në diskutim” është një strategji që i vë nxënësit në punë por duhet të sigurohemi që nxënësit po i diskutojnë gjërat me thellësi e jo shkurt.

Tema 9: Përsëritje mbi kreun “Kimia e jetës”

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përcaktojë molekulat joorganike dhe organike që përbëjnë organizmat e gjallë; - të shpjegojë rolin e ujit e të makromolekulave organike të qelizës (sheqernave, yndyrnave, proteinat dhe acideve nukleike;- të krahasojë ndërtimin e ADN-së me atë të ARN-së.

21

Metoda: Analizë e tipareve semantikeNë fillim mësuesi/ja përdor teknikën e analizës së tipareve semantike. Pasi ndërton në dërrasën e zezë

tabelën e mëposhtme, së bashku me nxënësit vendos nga një plus ose minus për plotësimin e saj.

Tiparet Molekula inorganike

Molekula organike të qelizës

Molekula jolineare Rol ndërtues në qeliza

Molekula e H2o + - - -Sheqernat - + + + Yndyrnat - + + + Proteinat - + + +

ADN - + + -ARN - + + -

Pasi plotësohet kjo tabelë, mësuesi/ja ndërton në dërrasën tabelën e mëposhtme dhe kërkon që nxënësit ta plotësojnë atë.

Tiparet ADN ARN Proteina Yndyra Sheqerna H2O1. Elementet kimike përbërëse

2. Njësitë ndërtuese3. Roli i tyre4. Lidhja hidrogjenore në molekulën e tyre midis molekulave

Mësuesi: Cilat janë elementet kimike që përbëjnë këto molekula të renditura në rresht?Nxënësi: - ADN dhe ANR kanë C, H, o, N, P; - Proteinat kanë C, H, o, N, S; - Yndyrat kanë C, H, o (P); - Sheqernat kanë C, H, o; - Uji ka H dhe o.Kështu, së bashku me nxënësit, mësuesi/ja plotëson të gjitha kolonat e tabelës. Në fund të kësaj faze kjo

tabelë duhet të ketë këtë formë.

Tiparet ADN ARN Proteina Lyra Sheqer H2O1. Elementet kimike përbërëse

C,H,o,N, P C,H,o,N,P C,H,o,N,S C,H,o(P) C,H,o H, o

2. Njësitë ndërtuese Nukleotidi Nukleotidi Aminoacidi Acidet

yndyroreMono-

sakaridet -

3. Roli i tyreRuan

informacionin gjenetik

Ruan informacionin

gjenetik- rol ndërtues- transportues

- rol ndërtues- burim energjie

- burim energjie

- rol ndërtues

- tretës- ruan

temperaturën e trupit midis molekulave

4. Lidhja hidrogjenore midis molekulave

Lidhje dyfishe e trefishe. - - - - -

22

Ushtrime të zgjidhura

Kreu I Kimia e jetës

Rubrika: Të menduarit kritik

1. Klasifi koni përbërësit e mëposhtëm, si karbohidrate, proteina ose acide nukleike: glukozë, vaj bimor, acid dezoksiribonukleik, fruktozë, ARN, insulinë, albuminë.

Sheqerna ose karbohidrate

- glukozë

- fruktozë

proteina

- insulinë

- albuminë

acid nukleik

acid dezoksiribonukleik

ARN

2. Shpjegoni se çfarë mund t’i ndodhë një qelize, kur ADN-ja e saj shkatërrohet.

Nëse ADN-ja e qelizës shkatërrohet, atëherë qeliza nuk mund të jetojë.

3. Argumentoni se çfarë mund t’i ndodhë një qelize, kur ADN-ja e saj ndryshon.

Nëse ADN-ja e qelizës ndryshon, qeliza mund të ndryshojë funksionet e saj.

4. Cilin nga funksionet e proteinës ju do të rendisni si më të rëndësishmin? Argumentoni përgjigjen tuaj.

Funksioni më i rëndësishëm i proteinave do të ishte funksioni si katalizator, sepse pothuajse të gjitha reaksionet në qelizë janë reaksione katalitike, ku marrin pjesë enzima të caktuara.

5. Siç e dini, gjatë reaksioneve biokimike enzimat nuk ndryshojnë. Në qoftë se enzimat do të ndryshonin apo do të hynin në reaksione, si do të ndikonte kjo në shpejtësinë e reaksioneve katalitike?

Nëse enzimat do të merrnin pjesë në reaksionet biokimike, kjo nuk do të rriste shpejtësinë e reaksionit kimik në qelizë.

6. Plotësoni fjalitë me fjalët që ndodhen në fund të ushtrimit. (timina - fosfat - polimere - ARN - nukleotidi - pesë - e azotuar - zinxhir - ribonukleiko - tek -proteina -citozina

- uracili - dyfi she)

ADN-ja dhe ARN-ja janë molekula polimere të përbëra nga njësia bazë që është nukleotidi, që formohet nga një grup fosfat, një sheqer me pesë atome karboni dhe nga një bazë e azotuar. ADN-ja është e formuar nga dy zinxhirë me nukleotide, që formojnë një helikë dyfi she, ndërsa ARN-ja është e formuar nga një zinxhir ribonukleik. Tri bazat azotike: adenina, guanina dhe citozina formojnë ADN-në dhe ARN-në, ndërsa baza e katërt, timina, është vetëm tek ADN-ja, ndërsa baza e pestë e azotuar që quhet uracili, është vetëm tek ARN-ja.


23

7. Plotësoni tabelën.

Krahasoni dhe bëni dallimin. Përdorni tabelën e mëposhtme dhe krahasoni funksionet e karbohidrateve dhe të proteinave.

Karbohidratet Proteinat

Njësia ndërtuese Monosakaridet Aminoacidet

Funksionet në organizëm - burim energjie

- rol strukturuar si celuloza

- rol strukturor

- lëvizja e tkurrja

- rol rregullues

- rol katalizatori

- rol mbrojtës

- rol ushqyes

Të menduarit krijues

1. Molekulat organike, domethënë jeta në këtë planet, është e bazuar tek atomi i karbonit. Si do të ishin përbërësit organikë, në qoftë se përbërja e tyre do të bazohej në atomet e hidrogjenit?

Nëse përbërjet organike do të bazoheshin në atomet e hidrogjenit, atëherë ato do të kishin përmasa të vogla e më pak të larmishme duke ditur se atomi i hidrogjenit mund të lidhet vetëm me një atom tjetër dhe jo me atome siç lidhet atomi i karbonit.

2. Shpjegoni në cilin aspekt të jetës suaj shprehja “Ju jeni çfarë hani” është korrekte dhe në cilin nuk është korrekte.

Në rastin e obezitetit gjen zbatim shprehja “ju jeni çfarë hani”, sepse kjo sëmundje vjen si rrjedhojë e konsumit të tepërt të yndyrave e sheqernave në dietën ditore.

Problema 1. E bardha e vezës është e përbërë kryesisht nga proteina albuminë. Kur e bardha e vezës gatuhet,

vetitë e saj ndryshojnë. Formuloni një hipotezë për të shpjeguar këto ndryshime.

Në rast se proteinat nxehen në temperatura të larta, ato do të ndryshojnë vetitë fizike e kimike të tyre.

2. Në gjethet e një bime të shkretëtirës janë gjetur dy substanca. Një shkencëtar biokimist analizoi këto substanca dhe arriti në përfundimin se molekula e substancës së parë përbëhej nga 12 atome karboni, 22 atome hidrogjeni dhe 11 atome oksigjeni. Ndërsa molekula e substancës së dytë përbëhej nga 2 atome karboni, 5 atome hidrogjeni, 1 atom oksigjeni dhe 1 atom azoti. Identifikoni grupin për secilën substancë.

Duke u bazuar në raportin e atomeve përbërëse të secilës substancë dhe llojin e atomeve të tyre arrihet në konkluzionin se substanca me formulë. C12H22o11 është sheqer, ndërsa substanca me formulë C2H5No është proteinë.

24

Linja II. Struktura e qelizës

Tema 1. Ç’është qeliza

Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë tri drejtimet kryesore të teorisë qelizore; - të shpjegojë disa nga përparësitë që kanë qelizat e vogla krahasuar me qelizat e mëdha të trupit tonë;- të argumentojë se si e kryen qeliza shkëmbimin e lëndëve e të energjisë me mjedisin e jashtëm.

Konceptet kryesore: qelizë, teori qelizore, bërthamë.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Brainstorming Punë me klasënNdërti mi i njohurive Leksion i avancuar Punë në dyshe Përforcimi Shënime mbi shënime Punë individuale

a) Parashikimi. BrainstormingMe anën e “Brainstorming” nxënësit do të shprehin mendimet e tyre lidhur me atë çfarë ata bënë mbi

historinë e zhvillimit të qelizës dhe të bërthamës së saj, cilët ishin shkencëtarët që i zbuluan ato dhe çfarë ata dinë për jetën e Robert Hukut apo Robert Braunit, si dhe aktivitetit shkencor të tyre. Mendimet e nxënësve plotësohen nga mësuesi.

b) Ndërtimi i njohurive. Leksion i avancuarLexohet nga një nxënës pjesa e mësimit “Thelbi i teorisë qelizore”. Pastaj nxënësit punojnë në dyshe rreth

pyetjeve të shtruara për diskutim nga mësuesi/ja lidhur me këtë pjesë të mësimit:- Cilat janë tri drejtimet kryesore të teorisë qelizore?- Cilat janë disa nga funksionet tipike të qenieve të gjalla që kryhen nga qelizat?- Përse qelizat studiohen përmes vëzhgimit me mikroskop?

Përgjigjet e nxënësve shënohen në tabelë.Lexohet pjesa tjetër e temës “Përse qelizat janë të vogla”Mësuesi/ja shton për diskutim çështjet:

- Cila është përparësia që kemi kaq shumë qeliza të vogla në vend të disa qelizave të mëdha?- Si ndikon raporti S/V në shkëmbimin e substancave përmes membranës qelizore?

c) Përforcimi. Shënime mbi shënime Mësuesi/ja i udhëzon nxënësit të punojnë në mënyrë individuale për të organizuar informacionin e marrë

nga teksti. Sipas nivelit të klasës, mësuesi/ka përcakton kategoritë kryesore.

Modeli shënime mbi shënimet:- Qeliza - u zbulua për herë të parë nga Robert Huku- Bërthama e qelizës -u zbulua më vonë nga Robert Brauni- Tri drejtimet e teorisë qelizore- Pse qelizat janë të vogla?- Si ndikon raporti S/V në shkëmbimin e lëndëve qelizore?

Vlerësimi i nxënësve. Nxënësit vlerësohen për riprodhimin e saktë të tri drejtimeve kryesore të teorisë qelizore, si dhe për përparësitë që kanë qelizat e vogla krahasuar me të mëdhatë.

Nga përvojaZhvillimi i orës së mësimit sipas kësaj metode e bën nxënësin më aktiv. Teknika “Shënime mbi shënime”, si një

teknikë shkrimi përmbledhëse, i ndihmon nxënësit të krijojnë lidhjet strukturore të njohurive të dhëna në tekst.

25

Tema 2. Dy tipat bazë të qelizave

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të renditë tri karakteristika të përbashkëta që kanë të gjitha qelizat; - të shpjegojë ndërtimin e një qelize prokariote e eukariote;- të krahasojë, duke gjetur anët e përbashkëta dhe ndryshimet midis një qelize prokariote dhe një qelize

eukariote.

Konceptet kryesore: qelizë prokariote, qelizë eukariote, bërthamë, organele, membranë.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Kllaster Punë me klasën 10’Ndërti mi i njohurive Kubimi Punë në grupe 25’Përforcimi Kllaster Punë me klasën 10’

a) Parashikimi. KllasterNë qendër të dërrasës së zezë mësuesi/ja shkruan temën e mësimit: “Dy tiparet bazë të qelizave”. Ai/ajo

udhëzon nxënësit të shkruajnë të gjitha fjalët dhe frazat që u vijnë në mendje rreth dy tipave kryesore të qelizave, atyre prokariote dhe eukariote, duke ndërtuar sa më shumë lidhje midis fjalëve. Më pas nxënësit shprehin mendimet e tyre për të krijuar një kllaster më të plotë për temën e mësimit.

Dy tipat bazë të qelizave

Qeliza prokariote Qeliza eukariote

b) Ndërtimi i njohurive. KubimiNxënësit ndahen në grupe me 5-6 nxënës dhe u jepet detyrë të lexojnë temën “Dy tipat bazë të qelizave”.

Secili grup i është dhënë nga një kub, në faqet e të cilit janë shkruar foljet: përshkruani, krahasoni, shpjegoni, analizoni, zbatoni dhe argumentoni.

Për secilën nga këto veprime mësuesi/ja ka përgatitur pyetje e ushtrime, të cilat i ka shkruar në tabelë.Nxënësit e lexojnë me kujdes tekstin, për të gjetur përgjigjet e pyetjeve:-Përshkruani karakteristikat e bërthamës në një qelizë prokariote dhe në një qelizë eukariote.-Krahasoni llojet e organeleve që ndodhen në dy tipat e qelizave.-Shpjegoni ndërtimin e përgjithshëm të qelizës prokariote dhe eukariote.-Analizoni se përse bakteret janë më primitive në qelizat e tjera.-Zbatoni: Jepni dy shembuj nga jeta e përditshme, ku bakteret janë të domosdoshme në jetën tonë. -Argumentoni se si qeliza eukariote ka mundësi të kryejë njëkohësisht shumë funksione të pavarura nga njëri-tjetri.

c) Refl ektimi. KllasterNë fund të kësaj faze bëhet fjalë një diskutim i hapur me të gjithë klasën. Nën drejtimin e mësuesit/es, përfaqësuesit

e çdo grupi japin përgjigjet dhe debatohet rreth tyre. Në fund përgjigjet e sakta plotësojnë kllasterin e fi llimit.

Nga përvojaMësuesi e përdor këtë teknikë, me synimin që nxënësit të rikujtojnë njohuritë e marra mbi qelizën në nivelet

më të ulëta shkollore.

26

Tema 3. Membrana plazmatike

Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë përbërjen e membranës qelizore;- të shpjegojë funksionet që luan membrana qelizore;- të analizojë veprimtaritë e njohjes së qelizave të huaja nga membrana qelizore.

Konceptet kryesore: membrana plazmatike, fosfolipide, enzima, proteina receptore.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Çfarë? Punë me klasën 10’Ndërtimi i njohurive E çfarë? Po tani çfarë? Punë me klasën 25’Përforcimi Rrjeti i diskutimit Punë dyshe dhe me klasën 10’

a) Parashikimi. Çfarë?Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që ta lexojnë mësimin në heshtje në mënyrë individuale për afro 5 minuta. Pas kësaj i mbledh, organizon dhe shënon idetë e nxënësve në kolonën “Çfarë?”

Çfarë?- Membrana qelizore është fl uide.- Në përmbajtjen e membranës marrin pjesë yndyrat.- Membrana ka përshkueshmëri përzgjedhëse.- Membrana qelizore përbëhet edhe nga proteinat.- Proteinat e membranës kanë funksionet: njohëse, receptore, transportuese dhe enzimatike.

b) Ndërtimi i njohurive. E çfarë? Po tani çfarë?Mësuesi/ja: Tani le të vendosim se çfarë është më e rëndësishme mbi informacionin e marrë mbi membranën qelizore, të cilat do t’i shënojmë në një tabelë në dërrasën e zezë.

E çfarë?- Përshkueshmëria përzgjedhëse e membranës shkaktohet nga mënyra sesi fosfolipidet veprojnë me ujin. - Yndyrat e membranës përbëhen nga grupi fosfat dhe dy acide yndyrore dhe ato vendosen në dy shtresa jopolare.

Mësuesi/ja hap diskutimin mes nxënësve dhe komentet e tyre i shënon në tabelë.

Në kolonën “Po tani çfarë?”, shkruan:

Po tani çfarë? Funksionet e membranës qelizore janë:

- ndarja- kapja e sinjaleve- shkëmbimi i lëndëve- njohja e qelizave të huaja si bakteret, viruset etj.

c) Përforcimi. Rrjeti i diskutimitMësuesi/ja shtron pyetjen për diskutim: A është membrana qelizore një barrierë për qelizën?Nxënësit mendojnë në dyshe për 3-4 minuta dhe shënojnë tri arsye që mbështetin argumentin e tyre. Secila dyshe bashkohet me një dyshe tjetër, duke plotësuar këtë rrjet diskutimi me të gjithë klasën.

27

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:

- të përkufi zojë ndërtimin e bërthamës në qelizën eukariote;

- të rendisë fazat e prodhimit të proteinave në qelizë;

- të shpjegojë rolin e bërthamës e të ribozomeve;

- të analizojë lidhjen anatomike e funksionale midis REP-it dhe ribozomeve.

Konceptet kryesore: kromatinë, kromozome, Aparati i Golxhit, lizozome, rrjeti endoplazmatik.

Mjetet mësimore: tabelë mësimore me pamjen e bërthamës e të REP-it


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Link Të nxënit në bashkëpunim Punë në dysheNdërti mi i njohurive Harta e koncepti t Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në dyshe

Përforcimi Shkrimi i shpejtë Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë individuale

a) Parashikimi. LINK

Mësuesi/ja shkruan në tabelë konceptin “organele” dhe kërkon përgjigje nga nxënësit për lidhjet e këtij koncepti me njohuritë që ata mund të kenë.

Ç’janë organelet?

Nxënësit i lë për 3-4 minuta në dyshe që të rendisin në

letër lidhjet ose marrëdhëniet me organelet të strukturave

të shënuara.

Detyrë. Skematizoni ndërtimin e qelizës e të membranës së saj.

Vlerësimi i nxënësve Nxënësit vlerësohen për:

- përshkrimin që i bëjnë përbërjes së membranës qelizore;- shpjegimin e funksioneve të membranës qelizore.

Nga përvojaFormulimi me nivel i pyetjeve dhe përfshirja e mësuesit nxisin daljen në pah të ideve më të rëndësishme të mësimit, përfshirjen e nxënësve në punë individuale, por në disa raste edhe në grup. Rrjeti i diskutimit siguron një gjallëri dhe aktivizim të të gjithë nxënësve në mësim. Nëpërmjet tij nxënësit refl ektojnë për ato që kanë mësuar dhe ato që kuptuan përmes diskutimit.

Tema 4. Organelet e qelizës

membrana e bërthamëskromatina

bërthamëza

poret e bërthamës

28

Mësuesi/ja u kërkon nxënësve që të thonë se çfarë kanë shkruar.

Nxënësi 1. organelet janë struktura shumë të vogla në citoplazmën e qelizës që nuk shihen me sy të lirë

Nxënësi 2. Një prej organeleve kryesore të qelizës është bërthama.

Nxënësi 3. Në qelizë ndodhet edhe organelet të quajtura lizozome.

Nxënësi 4. organele tjetër e qelizës është Aparati i Golxhit

Nxënësi 5. organele të vogla të qelizës janë edhe ribozomet.

Nxënësi 6. organele tjetër e qelizës është REP-

Mësuesi/ja bën kujdes me nxënësit më pak aktivë, duke synuar përfshirjen e gjithë klasës.

Nxënësit përgjigjen lirshëm për çka dinë mbi organelet e qelizës. Mësuesi/ja i shënon ato në tabelë.

b) Ndërtimi i njohurive. Harta e koncepteve

Mësuesi/ja paraqet hartën e koncepteve në formën e tabelës. Gjatë interpretimit thekson ndërtimin dhe rolin e secilës organele në qelizë. Mësuesi/ja kërkon që nxënësit të lexojnë tekstin, duke i vënë të punojnë në dyshe dhe duke plotësuar tabelën me konceptin e organeleve e llojeve të tyre. Mësuesi/ja thekson se ribozomet janë të lira në citoplazmë, por edhe mbi REP-in, duke formuar REP-in e kornizuar (shih origjinalin këtu).

Organelet Ndërtimi Funksioni

BërthamëKa membranën dhe lëngun bërthamor + bërthamëzat

Ruan dhe tejçon informacionin gjenetik

REP Sistem gypash e fshikëzash Transporton lëndët në qelizë

RibozometTë përbëra nga proteinat dhe ARN-ja, të cilat ndodhen të lira ose mbi REP-in

Sintetizojnë proteinat

Aparati i Golxhit Sistem trastëzash, gypash e fshikëzash Rol sekretues

Lizozomet Fshikëza me lëndë tretëse Tresin lëndët ushqimore të qelizës.

Ribozomet janë vendi i sintezës së proteinave dhe nxënësit rendisin në tabelë bashkë me mësuesin/en fazat e prodhimit të proteinave dhe shpjegohen lidhjet anatomike midis REP-it e ribozomeve.

c) Përforcim. Shkrim i shpejtë

Nxënësit lihen për disa minuta (afërsisht 5 minuta) të shkruajnë çfarë mësuan për organelet e qelizës dhe ndërtimin e rolit të tyre. Mësuesi/ja kërkon nga nxënësit të shkruajnë shpejt dhe pa e shkëputur lapsin nga letra, duke u përqendruar në atë që po shkruajnë dhe jo si po e shkruajnë atë. Mësuesi/ja u kërkon disa nxënësve që të lexojnë atë që kanë shkruar.

29

Tema 5. Organele të tjera të qelizës eukariote

Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë strukturën e funksionin e mitokondrinave;- të krahasojë duke përcaktuar ngjashmëritë dhe ndryshimet midis centriolave e qerpikëve apo kamxhikëve;- të analizojë se çfarë mund të ndodhë në një qelizë nëse pushojnë së punuari mitokondritë.

Konceptet kryesore: mitokondri, ADN mitokondriale, citoskelet, qerpikë, kamxhikë, mikrogyptha.

Mjetet e punës: tabelë mbi organelet e qelizës, maket i ndërtimit të qelizës eukariote.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Kubimi Punë me klasën 10’Ndërti mi i njohurive Kubimi Punë me klasën 25’Përforcimi Tabela e koncepteve Punë me klasën 10’

a) Parashikimi. KubimiNë fazën e evokimit nxënësit parapërgatiten për të zbatuar lehtësisht veprimet mendore, që parakupton

teknika e kubimit. Edhe gjatë parashikimit ata mund të përshkruajnë, të krahasojnë dhe të krijojnë lidhje, pra të plotësojnë tri faqet e kubit. Mësuesi/ja u kërkohet nxënësve të lexojnë mësimin dhe të vështrojnë tabelën me pamjen e mitokondrive. Mësuesi/ja u paraqet nxënësve disa kërkesa:

- Përshkruani ndërtimin e mitokondrive.- Krahasojeni atë me ndonjë organel që ju ngjason nga forma apo ndërtimi. - A mund të gjeni gjëra të përbashkëta apo të ndryshme të centriolave me organelet e tjera. Çfarë? Pse?

b) Ndërtimi i njohurive. KubimiNë këtë fazë të mësimit mësuesi/ja shtron në klasë çështjen për diskutim: Argumentoni. Tregoni si është e ndërtuar mitokondria, centriola e qerpikët me kamxhikët dhe citoskeleti?

Detyrë:

Zgjidhni ushtrimin 7 në faqen 33.

Vlerësimi i nxënësve

Nxënësit vlerësohen për:

- Përshkrimin e ndërtimit të organeleve

- Renditjen e fazave të prodhimit të proteinave

- Shpjegimin e rolit të organeleve qelizore

Nga përvoja: Nëpërmjet teknikës LINK nxënësit shprehen lirshëm për atë çka dinë mbi organelet qelizore, si dhe sigurohet një pjesëmarrje më e mirë në mësim. Gjithashtu harta e koncepteve rrit shkallën e aktivizimit të nxënësve gjatë orës së mësimit. Nxënësit përshkruajnë, rendisin dhe krahasojnë organelet e qelizës duke rritur cilësinë e përvetësimit. Këto janë teknika që përsosin të shkruarit.

30

Në këtë pikë nxënësi shfrytëzon materialin nga teksti. Zbatoni. Tregoni rolin e mitokondrive, centriolave, qerpikëve e kamxhikëve për jetën e qelizës.Analizoni. Çfarë mund të ndodhë në qelizë kur pushojnë së punuari mitokondritë?

c) Përforcimi. Tabela e koncepteveDuke përdorur tabelën mësimore me pamjen e mitokondrive dhe maketin me pamjen e qelizës shtazore me

organelet e saj, ndërtohet tabela e koncepteve.

Organelet dhe elemente ndërtimore të qelizave Ndërtimi apo përbërja Funksioni

Mitokondritë Një membranë me dy shtresa që dallohen nga funksioni e nga përbërja. Prodhimi i energjisë në formën e ATP-së

Citoskeleti Mikrofi jëza të përbëra nga proteina. Për mbështetjen elasticitetin e lëvizjen e qelizës.

Qerpikët dhe kamxhikët organele lëvizore të përbërë nga mikrogyptha. Lëvizjen e qelizës

Mikrogypthat Në formë kleçkash boshe të përbëra nga proteina.

Ndihmojnë në lëvizjen e kromozomeve gjatë ndarjes së qelizës.

Nga përvojaZhvillimi i mësimit duke përdorur këto metoda ka disa përparësi: Përmes tyre nxënësve u nxiten shprehitë

e vëzhgimit, u rritet interesi për temën e re, arrijnë të përpunojnë informacionin e marrë, shprehin gjykime dhe opinione, identifi kojnë lidhjet ndërtim-funksion të organeleve qelizore, nxjerrin përfundime dhe refl ektojnë mbi rezultatin, janë aktiv e krijues.

Tema 6. Qeliza bimore

Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë rolin e kloroplasteve, murit qelizor e vakuolës në qelizën bimore;- të krahasojë mitokondritë me kloroplastet;- të krahasojë nderimin e qelizës bimore me të asaj shtazore.

Konceptet kryesore: mur qelizor, kloroplaste, vakuolë qendrore, tilakoidi, grana, stroma.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Brainstorming Punë në dyshe dhe me klasën 10’Ndërti mi i njohurive INSERT Punë çift e dhe në grupe 25’Përforcimi Kllaster/Diagrami i Venit Punë me klasën 10’

a) Parashikimi. Brainstorming Mësuesi/ja drejton pyetjen:

- Ç’dini për ndërtimin e qelizës bimore?Nxënësit i shkruajnë idetë, të cilat i diskutojnë më pas në çift e në grup (bazohen në njohuritë e marra në nivelet e klasave më të ulëta).

- Cila është organelja specifi ke për qelizat bimore e që nuk gjendet në qelizat shtazore?- A dini struktura të tjera specifi ke për qelizën bimore?

31

b) Ndërtimi i njohurive. INSERT

në këtë fazë bëhet leximi i tekstit duke vendosur shenjat V, +, -, ?.Nënvizimet e bëra në libër hidhen në tabelën e INSERT-it. Pra, pjesët kryesore të mësimit të shënuara me shenjat përkatëse hidhen në tabelë (shenja V vendoset për

atë pjesë që nxënësi e di, shenja + për atë pjesë që është shtuar e re për të, shenja – për pjesën që nuk e di dhe shenja ? - për atë pjesë që nuk e kupton)

V + - ?

Zhvillohet diskutim në çifte e më pas në grupe. Sqarohen pyetje e çështje të ngritura nga nxënësit mbi krahasimin e mitokondrive me kloroplastet. Tabela plotësohet më tej nga mësuesi/ja.

c) Përforcimi. Kllaster ose Diagrami i Venit(Lihet në zgjedhje të mësuesit sipas nivelit të klasës)Krijohet një kllaster ose diagram i Venit me të gjithë nxënësit në tabelën e zezë me fjalët qelizë bimore.

Detyrë. Vizatoni një qelizë bimore të parë me mikroskopin elektronik (niveli bazë).Argumentoni pse vyshket e përkulet bima në vazo, kur ajo nuk ka ujë? (niveli mesatar e i lartë).

Shënim. Metoda më e përshtatshme për reflektimin do të ishte Diagrami i Venit, që nxjerr në pah ngjashmëritë dhe ndryshimet midis qelizës bimore e shtazore.


- përshkrimin e rolit të kloroplasteve, vakuolës e murit qelizor të qelizës bimore.- krahasimin e mitokondrive me kloroplastet.

Qelizë shtazore

Qelizë bimore

Të ndryshme Të ndryshme Të përbashkëta

Qelizë bimore

fotosinteza mur qelizor kloroplaste vakuola

32

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përgatisë preparatet për të vëzhguar një qelizë bimore e një qelizë shtazore me mikroskopin me dritë; - të identifi kojë strukturat që sheh në qelizat bimore e shtazore;- të krahasojë qelizën bimore me atë shtazore.

Mjetet e punës: mikroskop, pikatore, tretësirë jodi, qepë e thatë, xhama objekti, xhama mbulues, kruajtëse dhëmbësh, letër thithëse etj.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Punë me klasënNdërti mi i njohurive Shkëmbimi i një problemi Punë me klasënPërforcimi Organizuesi grafi k Punë me klasën

a) Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar e shënimeveGjatë kësaj faze mësuesi zhvillon një përmbledhje shumë të shpejtë mbi ndërtimin e qelizës bimore e shtazore

dhe mënyrën sesi do të zhvillohet puna e laboratorit. Mësuesi/ja demonstron fi llimisht vetë eksperimentin para nxënësve, pastaj udhëzon nxënësit që të përgatitin preparatet e tyre, të cilat do t’i vëzhgojnë në mikroskop si për qelizat e cipës së qepës, ashtu edhe për ato të mukozës së brendshme të faqeve.

b) Ndërtimi i njohurive. Shkëmbimi i një problemiPasi nxënësit kanë marrë informacionin e nevojshëm, fi llojnë punën e pavarur me grupe me nga 3-5 nxënës

për përgatitjen e preparateve të qelizës bimore e shtazore dhe fi llojnë vëzhgimin në mikroskop.

Mësuesi: Ju vëzhguat në mikroskop qelizën e mukozës së gojës. Cilat janë strukturat që ju vëzhguat nga këto qeliza?

Nxënësi 1: Nga vëzhgimi me mikroskop ne shohim membranën e qelizave shtazore të mukozës së gojës, bërthamën e citoplazmën e qelizës.

Mësuesi: Po, me ngjyrues pamja del më e qartë: sikurse punuat për eksperimentin e parë, ju do të punoni për eksperimentin e dytë: “Vëzhgimin e qelizës së qepës”. Cilat janë strukturat që vëzhguat me qelizën e cipës së qepës?

Nxënësi 2: Ne vëzhguam murin qelizor e cipën qelizore, bërthamën dhe vakuolën qendrore të qelizës.

c) Përforcimi: Organizues grafi k (tabela e koncepteve)Gjatë kësaj faze bëhet përforcimi i njohurive, ku grupeve të nxënësve mësuesi u kërkon të plotësojnë tabelën:

Konceptet Qelizë bimore Qelizë shtazore- Strukturat që vëzhguat- Forma e qelizave- Përmasat e qelizave- Forma e vakuolës

Në fund të orës mësimore mësuesi/ja u kërkon nxënësve të vizatojnë dhe emërtojnë organelet e një qelize bimore dhe shtazore në fl etoret e tyre.

Tema 7. Punë laboratori. Vëzhgimi me anë të mikroskopit me dritë i qelizës bimore dhe i qelizës shtazore

33

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë lidhjet midis organeve qelizore e funksioneve të tyre; - të shpjegojë rolin që luan secila organele e qelizës;- të krahasojë një qelizë bimore me një qelizë shtazore.

Metoda: Të nxënit në bashkëpunimMësuesi/ja e ndan klasën në grupe me 4-5 nxënës: Secili grup do të punojë fi llimisht një ushtrim me

kërkesën: “Qarkoni përgjigjen e saktë”. Çdo anëtar i grupit lexon përmbajtjen e ushtrimit dhe diskuton përgjigjet e mundshme sipas alternativave.

Mësuesi/ja u jep kohë grupeve që të paraqesin argumentet e mundshme dhe të zgjedhin përgjigjen. Zgjidhet nga një kryetar për secilin grup, për t’u shpjeguar grupeve të tjera përgjigjen.

Mësuesi/ja sigurohet që grupet t’i shpjegojnë me hollësi arsyet e zgjedhjeve që bënë dhe nxit e përkrah pjesëtarët e grupeve të tjera që të japin sugjerimet e tyre në rast se është e nevojshme.

Po kështu veprohet edhe me ushtrimet e tjera, si p.sh., me ushtrimet me kërkesën “Plotësoni fjalitë”.

Çdo grupi i jepet që të plotësojë nga një fjali, pastaj përgjigjja jepet nga kryetari i grupit që tashmë mund të jetë një anëtar tjetër i grupit. Përgjigja e saktë konfi rmohet dhe nga grupet e tjera si dhe mësuesi.

Në të njëjtën mënyrë veprohet edhe me ushtrimet e rubrikës “Të menduarit kritik”.

Nga përvoja: Kjo teknikë lufton braktisjen e fshehtë të nxënësit, duke bërë që të aktivizohet brenda grupit edhe nxënësi pasivë, sepse atij mund t’i vijë radha që të përgjigjet si kryetar i grupit përkatës.

Tema 8. Ushtrime për kreun “Struktura e qelizës”

Objektiva. Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë ndërtimin e një qelize prokariote dhe eukariote; - të shpjegojë rolin e organeleve të qelizës eukariote;- të bëjë dallimin mes qelizës bimore dhe asaj shtazore.

Konceptet kryesore: qelizë prokariote, qelizë eukariote, organele, membranë qelizore, bërthamë, mitokondria, kloroplaste, mur qelizor, vakuola etj.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Punë me klasën 10’

Ndërtimi i njohurive Mësimi i përqendruar mbi argumente Punë me klasën 25’

Përforcimi Të nxënit me këmbime Punë në grupe 10’

a) Parashikimi: Përmbledhje e strukturuar e shënimeve Mësuesi/ja fi llon mësimin duke shkruar në tabelë fjalën “qelizë”. Më pas i nxit nxënësit që të radhisin organelet

e një qelize eukariote, për të cilat ata kanë studiuar në këtë kapitull.Qeliza eukariote përmban këto organele: - bërthamën e plotë me membranë bërthamore

Tema 9. Përsëritje për kreun “Struktura e qelizës”

34

• mitokondritë • Aparatin e Golxhit• kloroplastet • lizozomet• ribozomet • REP• vakuolën

Për të përfshirë në këtë veprimtari të gjithë klasën, mësuesi/ja i nxit nxënësit nëpërmjet pyetjeve që shtron.-Cila është njësia më e vogël ndërtimore e funksionale e qenieve të gjalla?Njësia më e vogël ndërtimore e funksionale e gjallesave është qeliza.-Pse qelizat e vogla janë më efikase? Si është raporti sipërfaqe/vëllim në këto qeliza?Këto qeliza janë më efikase, sepse raporti sipërfaqe/vëllim në këto qeliza është më i madh se në qelizat e mëdha. - Ku qëndron ndryshimi thelbësor midis qelizave prokariote e eukariote?Qelizat prokariote përbëjnë gjallesat e thjeshta njëqelizore, ato nuk kanë bërthamë të plotë të rrethuar me membranë bërthamore.- Cilat janë funksionet kryesore të secilës organelë të qelizës eukariote?- Renditni të gjitha funksionet e organeleve të qelizës, si bërthamë drejton të gjithë veprimtarinë e qelizës. Mitokondria – kryen frymëmarrjen qelizore Ribozomet – sintetizojnë proteinat etj.- Si qelizat bimore, ashtu edhe ato shtazore janë eukariote, por ato kanë edhe ndryshime mes tyre. Cilat janë disa nga këto ndryshime?

Qeliza bimore ndryshon nga ajo shtazore, sepse ajo ka murin qelizor, kloroplastet dhe vakuolën qendrore.

Mësuesi/ja e administron situatën duke aktivizuar të gjithë nxënësit, edhe ata më pak aktivë e të pavendosur. Kjo teknikë realizon një nxehje të nxënësve për fazën tjetër të mësimit.

b) Ndërtimi i njohurive. Mësimi i përqendruar mbi argumente Mësuesi/ja shkruan në tabelë fjalën “qelizë” dhe së bashku me nxënësit evidentojnë dhe shpjegojnë konceptet

kryesore. Nëpërmjet shpjegimit të koncepteve, ata shpjegojnë edhe ndërtimin e qelizës.

c) Përforcimi. Të nxënit me këmbime

Pasi klasa ndahet në grupe të vogla, secilit prej tyre i jepet nga një fishë, ku secili do t’u përgjigjet pyetjeve të shkruara në to.

Fisha e parë: Nëse qeliza do të quhej si një fabrikë në miniaturë, tregoni se cila strukturë e qelizës do t’i korrespondonte “drejtuesit” të një fabrike.

Fisha e dytë: Cila strukturë e qelizës do të quhej “impianti” i paketimit të lëndëve?Fisha e tretë: Cila strukturë e qelizës do të përbënte “gjeneratorët” e energjisë për qelizën?Fisha e katërt: Cila strukturë e qelizës do të jetë “makina” që prodhon proteinat?Fisha e pestë: Cila strukturë e qelizës luan rolin e “trafikantit” të qelizës?

Qeliza prokariote eukariote

ribozome

lizozome

vakuola pa bërthamë me ribozome

kloroplaste

me bërthamëmitokondri

35


-përshkrimin e ndërtimit të qelizës prokariote e eukariote;-krahasimin e një qelize bimore me atë shtazore;-shpjegimin e rolin të organeve në qelizën eukariote.

Nga përvojaNë orën e përsëritjes mësuesi/ja ka hapësira për përdorimin e shumë metodave dhe teknikave. Ajo është

produktive në realizimin e objektivave, kur gërshetohet në mënyrë cilësore puna e mësuesit me punën në grup të nxënësve, mbështetur në përdorimin e materialeve didaktike.


Kreu II “Struktura e qelizës”

Rubrika: Të menduarit kritik

1. Me anë të një mikroskopi ju mund të shihni një bakter. Çfarë tipi qelize shihni ju? Cila nga thëniet e mëposhtme është e saktë për qelizën e bakterit? Argumentojeni përgjigjen.

Qeliza e bakterit është: a) një qelizë me bërthamë të mbështjellë me membranë; b) një qelizë me bërthamë pa membranë, por me material të shpërndarë në citoplazmë; c) një qelizë fare pa bërthamë.

Kur vëzhgojmë një bakter, ne shohim një qelizë prokariote. Për qelizën e bakterit është e vërtetë thënia “Qeliza e bakterit është një qelizë me bërthamë pa membranë, por me material të shpërndarë në citoplazmë”.

2. Në qoftë se membrana qelizore do të ishte plotësisht e përshkueshme, parashikoni se si do të ndikonte kjo gjë te qeliza.

Nëse membrana qelizore do të ishte plotësisht e përshkueshme, kjo gjë do të ndikonte negativisht në qelizë duke çuar në prishjen e ekuilibrit dinamik në dy anët e membranës dhe kjo mund të çonte në shkatërrimin e qelizës.

3. Ku ndryshon një organizëm njëqelizor nga qeliza e një organizmi shumëqelizor. Krahasoni dhe gjeni ndryshimin.

Qeliza e një organizmi njëqelizor ndryshon nga qeliza e një organizmi shumëqelizor, sepse në rastin e qelizës së një organizmi njëqelizor ajo është e paspecializuar dhe kryen të gjitha funksionet jetësore të organizmit njëqelizor si të ushqyerit, frymëmarrja etj.

Ndërsa qeliza e organizmit shumëqelizor është e specializuar dhe kryen vetëm një funksion të caktuar.

Të menduarit krijues

1. Një qelizë e gjallë është krahasuar me një fabrikë. Shpjegoni se cilat struktura të qelizës korrespondojnë me: menaxherin e fabrikës, drejtuesin e saj, impiantin e paketimit, gjeneratorët e energjisë, makinën që prodhon proteinat dhe murin e fabrikës.

36

Struktura e qelizës që korrespondon me: a. drejtuesin e saj, që është bërthama, b.impiantin e paketimit, që është aparati i Golxhit, c. gjeneratorët e energjisë, që është mitokondria.

ç. makinën që prodhon proteinat, që është ribotomi.

2. Supozoni se ju do të kishit madhësinë e një bakteri. Çfarë lloj veshjeje do të përdornit që do t’ju ndihmonte të hyni në një qelizë shtazore? Si do të hynit ju në qelizë?

Nëse do të isha një bakter, për të hyrë në një qelizë shtazore do të përdorja veshje proteinike me aminoacide polare dhe do të lidhesha me proteinat transportuese të membranës ose me veshje fosfolipidesh duke futur në fillim pjesën polare të fosfolipidit. Një variant tjetër do të ishte veshja sheqerore, e cila, duke u tretur në ujë, do të lejonte hyrjen dhe daljen lirshëm brenda dhe jashtë qelizës.

3. Parashikoni çfarë mund të ndodhë në një qelizë, në qoftë se pushojnë së punuari lizozomet.

Nëse në qelizë pushojnë së punuari lizozomet, atëherë qeliza nuk mund të tresë lëndët e saj ushqimore apo nuk mund të shkatërrojë lëndët e panevojshme që krijohen gjatë metabolizmit.

4. Cilat organele brenda qelizës ndikohen më shumë nga mungesa e insulinës? Shpjegoni zgjedhjen tuaj.

organelet që ndikohen më shumë nga mungesa e insulinës mund të jenë ribozomit, të cilat sintetizojnë proteinat meqë insulina është proteinë apo aparati i Galxhit, i cili ka rol sekretues dhe që gjendet me shumicë në qelizat gjëndërore që prodhojnë insulinën.

Zgjidhja e problemave1. Janë dhënë përmasat e dy tipa qelizash (për lehtësi llogaritjeje qelizat janë konsideruar në formë kubi):

qeliza e tipit A ka gjatësinë, gjerësinë dhe lartësinë 6 mikronë, ndërsa qeliza e tipit B ka gjatësinë, gjerësinë dhe lartësinë 3 mikronë.

a) Llogaritni vëllimin e qelizës A dhe qelizës B. b) Llogaritni sipërfaqen e qelizës A dhe qelizës B. c) Përcaktoni raportin e sipërfaqes ndaj vëllimit për qelizën A dhe qelizën B. ç) Cila qelizë është më aktive në thithjen e lëndëve ushqyese dhe largimin e mbetjeve?

Shpjegoni përgjigjen tuaj.

a) Vëllimi i qelizës A është i barabartë me 63 = 216 mikron3 (mm3)vëllimi i qelizës B është i barabartë me 33=27 mikron3 (mm3)

b) Sipërfaqja e qelizës A = 36 x 6 = 216 mikron2 (mm)2

Sipërfaqja e qelizës B = 9 x 6 = 54 mikron2 (mm)2

c) Raporti S/V për qelizën A është 216/216 = 1 për qelizën B = 54/27 2

ç) Qeliza A është më aktive në thithjen e lëndëve ushqyese dhe largimin e mbetjeve sepse ajo ka sipërfaqe më të madhe.

37

Objektivat. Nxënësi në fund të orës mësimore të jetë i aftë:- të bëjë lidhjen midis strukturës së membranës qelizore dhe funksionimit të saj për ruajtjen e një mjedisi konstant në qelizë;- të përshkruajë procesin e difuzionit dhe të shpërhapjes së lehtësuar; - të shpjegojë gradientin e përqendrimit.

Konceptet kryesore: homeostazë, transport pasiv, difuzion, gradient i përqendruar, shpërhapje e lehtësuar.

Struktura e mësimit: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Teknika LINK Punë në dyshe Ndërti mi i njohurive Harta e koncepteve Punë në dyshe Përforcimi Shkrimi i shpejtë Punë individuale

a) Parashikimi. Teknika LINKMësuesi shkruan në tabelën konceptin “membranë qelizore” dhe kërkon përgjigje nga nxënësit për lidhjet e

mundshme të këtij koncepti me njohuritë që ata mund të kenë.

Mësuesi/ja ngre pyetjen: -Çfarë dini për membranës qelizore?Nxënësit lihen për 3-4 minuta të diskutojnë dyshe dhe të renditin në letër lidhjet ose marrëdhëniet me

membranës qelizore.Mësuesi/ja u kërkon nxënësve që të thonë se çfarë kanë shkruar:

Nxënësi 1: Membrana qelizore e mbron qelizën.

Nxënësi 2: Membrana qelizore shërben për kalimin e lëndëve përmes saj nga mjedisi rrethues.

Nxënësi 4: Membrana qelizore e ndan brendësinë e qelizës nga mjedisi rrethues.

Mësuesi/ja bën kujdes me nxënësit më pak aktivë, duke synuar përfshirjen e gjithë klasës.Nxënësi përgjigjen lirshëm për çfarë dinë mbi membranën qelizore dhe mësuesi i shënon ato në tabelë (si

skema e mëposhtme).

Linja III. Qeliza në mjedisin e saj

Tema 1. Shkëmbimi nëpërmjet membranës qelizore

i jep formën qelizës

Membrana qelizore

mbron qelizën shërben si portë për shkëmbimin e lëndëve me mjedisin

e ndan nga mjedisi rrethues

b) Ndërtimi i njohurive. Harta e koncepteveMësuesi/ja kalon natyrshëm në shpjegimin e konceptit të homeostazës, pasi ka sqaruar me kujdes aftësinë

e mrekullueshme të organizmit për të ruajtur të pandryshuar mjedisin e brendshëm, edhe kur kushtet e mjedisit

38

të jashtëm ndryshojnë, po kështu edhe qeliza ruan homeostazën e saj pra, mjedisin e brendshëm të saj të pandryshuar. Këtë ajo e realizon përmes përshkueshmërisë përzgjedhëse të membranës së saj.

Mësuesi/ja paraqet hartën e konceptit në formën e tabelës dhe kërkon nga nxënësit që ata të lexojnë tekstin. I vendos ata të punojnë në dyshe, duke plotësuar një tabelë me konceptin e membranës qelizore dhe të përshkueshmërisë së saj. Ndërkohë që nxënësit punojnë me tekstin, mësuesi përgatit eksperimentin e thjeshtë me gotat e ujit dhe me pikën e lojës për të konkretizuar dukurinë e shpërhapjes. Pasi nxënësit e kanë përfunduar leximin e tekstit, u kërkohet që të vëzhgojnë me kujdes se si shpërhapen molekulat e bojës në gotën e ujit dhe pastaj të japin ata një shembull tjetër lidhur me shpërhapjen e molekulave në ajër.

Nga ky eksperiment nxirret përfundimi mbi shpërhapjen (difuzionin) dhe gradientin e përqendrimit.Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të tregojnë se cilat molekula e përshkojnë membranën qelizore përmes

shpërhapjes së lehtësuar dhe pastaj të paraqesin hartën e plotë të konceptuar në tabelë.

Shpërhapja e thjeshtë (difuzioni) Shpërhapja e lehtësuar

- A kërkon energji nga qeliza?- Çfarë forme transporti janë?- Cilat molekula e kalojnë membranën?- Si kalon lënda përmes membranës?- A duhen transportues?

- Nuk kërkon energji- Pasiv- Më përmasa të vogla si o2, Co2, H2o etj.- Sipas gradientit të përqendrimit- Jo

- Nuk kërkon energji- Pasiv- Me përmasa me të mëdha se poret e membranës qelizore, si proteinat, sheqernat etj.- Sipas gradientit të përqendrimit- Po

c) Përforcimi. Shkrimi i shpejtë Mësuesi/ja u lë nxënësit për 5 minuta të shkruajnë se çfarë mësuan për shkëmbimin e lëndëve përmes

membranës qelizore. Më pas u kërkon nxënësve të shkruajnë shpejt, duke u përqendruar në atë që mendojnë dhe jo se sa bukur po e shkruajnë atë.

U kërkohet disa nxënësve të lexojnë atë që kanë shkruar.

Detyrë. Jepni shembuj të dukurisë së difuzionit nga jeta e përditshme.

Vlerësimi i nxënësveNxënësit vlerësohen për:- përshkrimin e përshkueshmërisë së membranës përmes shpërhapjes së thjeshtë dhe shpërhapjes së lehtësuar;- lidhjen që i bën strukturës së membranës dhe lëndëve që ajo përshkon nëpërmjet difuzionit e shpërhapjes së lehtësuar;- krahasimin midis difuzionit e shpërhapjes së lehtësuar;- shpjegimin e konceptit “homeostazë” dhe “gradient përqendrimi”.

Nga përvojaNëpërmjet teknikës LINK nxënësit shprehen lirshëm për atë çka dinë mbi membranën qelizore, si dhe sigurohet

një pjesëmarrje më e mirë në mësim. Gjithashtu harta e koncepteve rrit shkallën e aktivizimit të nxënësve gjatë orës së mësimit. Nxin nxënësit të përshkruajnë dhe krahasojnë difuzionit e thjeshtë me shpërhapjen e lehtësuar, duke rritur cilësinë e përvetësimet. Këto janë teknika që përsosin të shkruarit.

39


- të përkufi zojë termin “osmozë”;

- të përshkruajë se çfarë është një tretësirë hipotonike, hipertonike dhe izotonike;

- të shpjegojë se çfarë e përcakton drejtimin e lëvizjes së ujit nga brenda-jashtë qelizës dhe e kundërta;

- të argumentojë rëndësinë e procesit të turgorit.

Mjetet mësimore: gotë me ujë, kokrra rrushi, sheqer, peshore.

Konceptet kryesore: osmozë, tretësirë hipotetike, hipertonike, izotonike, presion turgori.

Struktura e mësimit: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Përmbledhja e strukturuar e shënimeve Zhvillimi i fjalorit Të gjithë nxënësitNdërti mi i njohurive Shkëmbe një problem Të lexuarit ndërveprues Punë në grupePërforcimi Të nxënit me këmbime Të lexuarit ndërveprues Punë në grupe

a) Parashikimi. Përmbledhja e strukturuar e shënimeve

Përmbledhja e strukturuar mbi osmozën dhe llojet e tretësirave sipas përqendrimit të tyre.

Mësuesi/ja: Sot do të fl asim për difuzionin e ujit përmes membranës qelizore që quhet osmozë, e cila është një formë pasive e shkëmbimit të lëndëve përmes membranës.

Mësuesi/ja drejton pyetjen:

- Kur një tretësirë quhet me përqendrim të lartë ose e përqendruar?

Nxënësi 1: Tretësira quhet me përqendrim të lartë, kur sasia e lëndës së tretur është më e madhe se tretësi.

Mësuesi/ja: Këto tretësira quhen ndryshe hipertonike.

-Po tretësirat me përqendrim të ulët ose vëllimi i qelizës është i zvogëluar (origjinali)?

Nxënësi 2: Tretësira quhet me përqendrim të ulët ose të holluar kur sasia e substancës së tretur është më e vogël se sasia e tretësit.

Mësuesi/ja: Këto tretësira quhen ndryshe hipotonike, ku vëllimi i qelizës në këto tretësira zmadhohet për shkak të osmozës. Një tjetër tretësirë është ajo izotonike, ku vëllimi i qelizës të vendosur në këto tretësira nuk ndryshon, sepse përqendrimi i tretësirës është i njëjtë jashtë dhe brenda qelizës.

Pasi mësuesi/ja jep konceptet kryesore të osmozës, llojet e tretësirave dhe presionin e turgorit thotë: Tani le të kryejmë një eksperiment të thjeshtë. Ata vendosen në tretësira hipertonike apo hipotonike të sheqerit si dhe në ujin e pastër.

b) Ndërtimi i njohurive. Shkëmbe një problem

Mësuesi/ja cakton grupet në bazë prej 4 vetash. Secili grup do të punojë për zhvillimin e eksperimentit që përshkruhet nga mësuesi/ja.

Mësuesi/ja: Në eksperimentin e parë do të tretni 100 g sheqer në 1 l ujë ndryshimi do të pësojnë kokrrat e rrushit në përmasat e tyre pas 10 minutash.

Tema 2: Uji difuzon brenda dhe jashtë qelizës nëpërmjet osmozës

40

Nxënësit pasi kryejnë eksperimentin, japin një përgjigje.

Nxënësi 1: Kokrrat e rrushit nuk kanë pësuar ndryshim të dukshëm në përmasat e tyre.

Mësuesi: Shtoni sasinë e sheqerit në gotë duke e bërë atë 200 g në 1 l ujë. Çfarë do të vëreni në membranën e qelizave të kokrrës së rrushit pas 10 minutash?

Nxënësi 2. Vëmë re se me rritjen e përqendrimit të sheqerit kokrrat e rrushit fillojnë të tkurren.

Mësuesi: Si quhet tretësira e sheqerit në këtë rast?

Nxënësi 3: Tretësira quhet hipertonike

Mësuesi: Përsëriteni eksperimentin me ujë të pastër, pa sheqer dhe nxirrni konkluzionin mbi ndryshimin e volumit të qelizave të kokrrës së rrushit pas intervalit kohor prej 10 minutash.

c) Përforcimi. Të nxënit me këmbime

Mësuesi/ja. Tani do të lini grupet bazë dhe do të bëni një rigrupim. Për këtë numëroni brenda grupeve “një, dy, tre, katër”. Të gjithë nxënësit me numër 1 do të mblidhen së bashku për të formuar grupin e ekspertëve nr. 1.

Nxënësit me nr. 2 do të formojnë grupin e ekspertëve nr. 2 e kështu me radhë. Mësuesi/ja cakton një drejtues të diskutimit për secilin grup ekspert dhe u jep detyrat secilit grup të ekspertëve.

Grupi i ekspertëve nr.1: Ju do të përshkruani se çfarë është një tretësirë hipotonike dhe shpjegoni lëvizjen e ujit në këtë rast përmes membranës qelizore si ndryshon vëllimi i qelizës.

Grupi i ekspertëve nr. 2: Ju do të përshkruani se çfarë është një tretësirë hipertonike. Shpjegoni drejtimin e lëvizjes së ujit në dy anët e membranës qelizore e si ndryshon volumi i qelizës në këto tretësira?

Grupi i ekspertëve nr 3: Ju do të përshkruani se çfarë është një tretësirë ozotonike. Shpjegoni a ndryshon volumi i qelizës të vendosur në këto tretësira dhe pse?

Grupi i ekspertëve nr: 4: Ju o të shpjegoni me fjalët tuaja presionin e turgorit dhe do të argumentoni rëndësinë e tij.

Gjatë kohës që nxënësit punojnë mësuesi qarkullon nga grupi në grup që ti ndihmoj nxënësit të përqendrohen dhe ti sqarojë për çka ata mund të kenë nevojë. Pastaj grupet eksperte në bazë ku secili drejton pjesën e vet.


Në përfundim të orës së mësimit mësuesi u kërkon nxënësve të mendojnë se sa ka qenë kontributi i secilit në diskutim dhe se si mund të përmirësohet më tej veprimtaria:

- Nxënësit vlerësohen për përgjigjet e dhëna për 3 llojet e tretësirave hipertonike, hipotonike e izotomike, si dhe për mënyrën e përshkrimit të procesit të osmozës.

Nga përvoja: Puna në grup ekspertësh bën që nxënësit të fitojnë më tepër shprehi dhe aftësi në punët eksperimentale dhe në përcaktimin e saktë te llojet të tretësirave.

41

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të identifi kojë tretësirat në të cilat ndodhin osmoza;- të shpjegojë rolin e membranës qelizore në lidhjen me osmozën;- të analizojë se çfarë ka ndodhur në tri llojet e tretësirave me membranën qelizore të kokrrave të rrushit apo të grurit.

Mjetet e punës: kokrra rrushi apo gruri, tri gota, peshore, ujë, lëngë rrushi, tretësirë e ngopur sheqeri.

Zhvillimi i punësNdahet klasa në tri grupe pune: Njëri grup do të vëzhgojë dhe analizojë ndryshimet që do të pësojë kokrra e

rrushit në gotën me lëng rrushi të bardhë. Më parë peshon disa kokrra rrushi në përmasa pak të mëdha dhe më pas i fut në një gotë me lëng rrushi. Eksperimenti do të kryhet në laborator dhe do të vëzhgohet nga nxënësit pas 24 orësh, për të parë ndryshimet e mundshme të përmasave të kokrrës së rrushit.

Po kështu vepron edhe grupi i dytë, pasi ka peshuar dy kokrra rrushi, i ka futur në një gotë me tretësirë të ngopur sheqeri dhe e mbyll gotën me kapak, duke e vendosur në laborator, për ta vëzhguar pas 24 orësh.

Grupi i tretë, pasi ka peshuar dy kokrra rrushit, i vendos në një gotë me një ujë të pastër dhe i lë për 24 orë.Pasi të tri grupet kanë kryer eksperimentin, mësuesi/a ngre pyetjet

- Çfarë mendimi keni lidhur me eksperimentin?- Çfarë mund të ndodhë me kokrrat e rrushit?- Si mund t’i emërtojmë tretësirat që ndodhen në gota?- A janë ato izotonike, hipertonike apo hipotonike?

Në orën pasardhëse nxënësit e secilit grup vëzhgojnë kokrrat e rrushit dhe arrijnë në një përfundim mbi procesin e osmozës, se në cilën tretësirë ndodhi ajo.

Mësuesi/ja pyet:- Si e zbuluat se ku ndodhi osmoza?- A ndryshoi mendimi juaj pasi vëzhguat përfundimet.- A mund të shpjegoni se çfarë ka ndodhur me ujin brenda e jashtë qelizore të rrushit?

Mësuesja u kërkon nxënësve të hedhin konkluzionet e eksperimentet në tabelën e paraqitur në tekst, te puna e laboratorit dhe të japin një përkufi zim për procesin e osmozës.

Vlerësimi i nxënësve bëhet por organizmi në kryerjen e eksperimente dhe për përgjigjet e dhëna për pyetjet e brejtura nga mësuesi.

Tema 3. Punë laboratori. Osmoza

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë se ç’është transporti aktiv;- të shpjegojë se si realizohet transporti aktiv në qelizë;- të krahasojë procesin e endocitozës dhe ekzocitozës në këto procese.

Konceptet kryesore: transport aktiv, pompa membranore, ekzocitozë, endocitozë etj.

Tema 4: Transporti aktiv

42


Parashikimi Lapsat në mes Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe Ndërtimi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Të lexuarit ndërveprues Punë individuale Përforcimi Diagrami i Venit Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe të vogla

a) Parashikimi. Lapsat në mes

Mësuesi/ja ndan nxënësit në grupe të vogla dhe kërkon që të përshkruajnë mënyrat e përshkueshmërinë se lëndëve përmes membranës qelizore, duke u bazuar në njohuritë e marra në mësimet e mëparshme: Fillon diskutimi për difuzionin, pastaj për shpërndarjen e lehtësuar dhe për osmozën si forma të transportit pasiv.

Nxënësi i parë thotë idetë e tij. Vendos një laps në mesin e tavolinës. Ai nuk duhet të flasë derisa të gjithë anëtarët e grupit të kenë vënë lapsat në tavolinë. Nxënësi që nuk ka gjë për të thënë thotë “pas”, duke vendosur lapsin. Duke lëvizur lirshëm në klasë, mësuesi shkon në çdo grup, zgjedh një laps dhe pyet të zotin e tij. Në këtë mënyrë grupet plotësojnë njëri-tjetrin.

b) Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar, (VLD)

Pas etapës së parashikimit të strukturës mësimore, mësuesi/ja kalon në etapën e ndërtimit të njohurive me veprimtarinë e leximit të drejtuar (VLD) dhe u kërkon nxënësve të hapin librin në faqen e mësimit “Transporti aktiv” dhe të lexojnë në heshtje temën, duke e ndarë atë në tri nënpjesë të zotërueshme lehtësisht prej tyre, të cilat mësuesi ua dikton. Leximi do të zgjasë 5-10 minuta.

Nxënësi njihet me:1. Konceptin e transportit aktiv e të proteinave të transportit.2. Funksionimin e pompës natrium-kalium.3. Transportin aktiv me anë të fshikëzave (endocitoza e ekzocitoza).

Për çdo pjesë të ndarë mësuesi u drejtohet nxënësve se duhet të nxjerrin një përfundim, të cilin duhet ta shkruajnë në fletore për ta përdorur atë në përfundimet që do të nxirren në fund të veprimtarisë.

Diskutimi i këtyre çështjeve është një veprimtari kurorëzuese që nxënësit të kuptojnë më mirë thelbin e transportit aktiv në ndryshim nga mënyrat e tjera të përshkueshmërisë membranore.

c) Përforcimi. Diagrami i Venit

Gjatë kësaj faze bëhet përforcimi i njohurive, ku grupeve të nxënësve mësuesi u kërkon që të plotësojnë diagramin, ku të paraqiten anët e përbashkëta e ndryshimet midis endicitozës e ekzocitozës.

Vlerësimi i nxënësve:Nxënësit vlerësohen për aftësinë për të përshkruar transportin aktiv.Ata vlerësohen për shpjegimin që i bëjnë realizmit të transportit aktiv.Nga përvoja:

Për këtë mësim mund të përdoren edhe teknika të tjera si: Brainstorming, rrjeti i diskutimit, shkrimi i shpejtë, pasi me anë të këtyre teknikave nxënësit afrohen për të dhënë gjykime analitike individuale.

ndryshimet ekzocitozës

ndryshimet endocitozës

e përbashkëta

- qeliza fut lëndë brenda saj- është fagocitozë e pinocitozë

- janë forma aktive- bëhen me fshikëza

qeliza nxjerr lëndët nga brenda jashtë

43

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë se çfarë është fotosinteza dhe cilat janë fazat e saj;- të shpjegojë procesin e fotosintezës;- të krahasojë fazën shitore me fazën e errët të fotosintezës.

Konceptet kryesore: prodhues, konsumator, pigment, fotolizë, fotosintezë.


Parashikimi Diskuti m për njohuritë paraprake. (Brainstorming) Diskuti m i ideve Punë individuale

Ndërti mi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Të lexuarit ndërveprues Punë në grupe të vogla

Përforcimi Rrjedhshmëria gojore e dyshes Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshe

a) Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake

Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të thonë atë që dinë ata rreth gjallesave prodhuese e konsumatorëve, si dhe procesit të fotosintezës. Ai/ajo i orienton me anë të këtyre pyetjeve:

- Cilat gjallesa quhen prodhuese? Jepni shembuj gjallesash prodhuese.

- Cilat gjallesa quhen konsumatore? Jepni shembuj konsumatorësh.

- Ç’është fotosinteza?

- Cilat lëndë thith bima nga ajri e merr nga toka gjatë fotosintezës për të prodhuar lëndën organike?

- A mund ta plotësoni reaksionin përmbledhës të fotosintezës:

2 6 12 6

Energji dielloreCo ? C H o ?klorofilet

+ → +

Një nxënës shkruan në tabelë lëndët që mungojnë në reaksionin e fotosintezës, që janë H2o dhe o2, si dhe mendimet e nxënësve për pyetjet e mësipërme.

Nxënësi 1: Gjallesat që e prodhojnë vetë ushqimin me anë të fotosintezës quhen prodhuese, si për shembull bimët e algat.

Nxënësi 2: Gjallesat që e marrin ushqimin të gatshëm quhen konsumatorë e si të tilla përmendim kafshët dhe njeriun.

Nxënësi 3: Fotosinteza është procesi i formimit të lëndës organike nga lëndët joorganike nën ndikimin e energjisë diellore.

b) Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar, (VLD)

Në këtë stad, i cili mund të zgjasë 30’, mësuesi/ja u kërkon nxënësve të hapin librat dhe të fi llojnë të lexojnë pjesën “Përse klorofi li është i gjelbër”, pra të bëjnë një lexim me ndalesa. Pasi është lexuar kjo pjesë, shtrohen pyetjet për diskutim:

Mësuesi/ja:

-Cili pigment është i aftë ta bëjë të përdorshme nga bimët e algat energjinë e dritës diellore?

- Përse bimët kanë ngjyrën e gjelbër?

Tema 5. Fotosinteza

44

Nxënësi 1. Pigmenti që është i aftë ta bëj energjinë e dritës diellore të përdorshme nga bimët e algat është klorofili.

Nxënësi 2: Bimët kanë ngjyrë të gjelbër, sepse përmbajnë pigmentin klorofil, i cili pasqyron rrezet e dritës me ngjyrë të gjelbër në spektrin e saj.

Lexohet pjesa tjetër: “Reaksionet e fazës së dritës”.

Mësuesi/ja: Në cilën pjesë të kloroplastit ndodhin reaksionet e fazës në dritë?

Nxënësi 3: Këto reaksione ndodhin në granat e kloroplastit.

Mësuesi/ja: Cilat janë produktet e fazës dritore?

Nxënësi 4: Produktet e fazës dritore janë o2 që del nga fotoliza e ujit ATP dhe NADPH.

Lexohet pjesa tjetër: “Reaksionet e fazës së errët”

Mësuesi/ja: Në cilën pjesë të kloroplastit kryhen këto reaksione?

Nxënësi 5: Këto reaksione kryhen në stromën e kloroplastit.

Mësuesi/ja: Cilat janë produktet e fazës së errët?

Nxënësi 6: Në këtë fazë prodhohet glukoza duke u nisur nga Co2 i ajrit dhe H i prodhuar nga NADPH-ja e fazës dritore.

Kjo fazë mbaron mbasi kanë dalë përgjigjet e të gjitha pyetjeve.

c) Përforcimi. Rrjedhshmëria gojore e dyshes

Mësuesi/ja i vendos nxënësit në dyshe, duke i emërtuar A dhe B. Nxënësi A fillon të tregojë çfarë mban mend apo është interesante nga teksti. Nxënësi B dëgjon me vëmendje. Pas 60 sekondash nxënësit ndalojnë dhe ndërrojnë rolet. Pa rënë në përsëritje, procedura vazhdon njësoj, por me kohë tjetër 40 dhe 20 sekonda

Detyrë:

Paraqitni skemën e thjeshtuar që përfshin fazën e dritës dhe atë të errët të fotosintezës.

Vlerësimi i nxënësve:

Nxënësit vlerësohen për:

-leximin kritik që i bëjnë materialit, duke treguar veçoritë e fazës dritore e të errët të fotosintezës;

-krahasimin që u bëjnë dy fazave të fotosintezës, pasi i kanë shpjeguar ato.

Nga përvoja:

Këto teknika kërkojnë një nivel të lartë përqendrimi dhe arsyetimi. Ato funksionojnë mirë me një ndarje të qartë të detyrave te nxënësit.

45


- të tregojë se çfarë kuptojnë me frymëmarrje qelizore;

- të tregojë fazat e frymëmarrjes qelizore;

- të shpjegojë ecurinë e glikolizës;

- të krahasojë frymëmarrjen me fotosintezën.

Mjetet: provëza, glukozë, llambë alkooli, tabela mësimore për fazat e frymëmarrjes qelizore etj.

Konceptet kryesore: Frymëmarrje qelizore, glikolizë, acid piruvik, cikli i Krebsit.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Tryeza rrethore Të nxënit në bashkëpunim Punë individuale ose në grup

Ndërti mi i njohurive DRTA Të lexuarit ndërveprues Punë individuale

Përforcimi Diagrami i Venit Paraqitja grafi ke e materialit Punë individuale dhe në grupe

a) Parashikimi. Tryeza rrethore

Nxënësit vendosen rreth tavolinës në grupe dhe punohet sipas parimit që çdo nxënës të shkruajë mendimin

e tij. Letra do të kalojë nga një dorë në tjetrën.

Dy grupeve u jepet një problem për t’u trajtuar.

a. Ngjashmëria e ndryshimet midis frymëmarrjes qelizore e fotosintezës, duke u bazuar edhe te fi gura apo

skema e tekstit.

b. Pasi të zhvillojnë reaksionin e djegies së glukozit në provëz, të krahasojnë zbërthimin e glukozit në

provëz e në qelizë.

Pasi mbaron kjo veprimtari, bëhet paraqitja e ideve të dy grupeve, ballafaqimi i tyre. Këto ide do të shërbejnë

si bazë mbi të cilën do të ngrihet tema e re.

b) Ndërtimi i njohurive. DRTA

Në vijim mësuesi/ja u shpjegon nxënësve procedurën, e cila konsiston si më poshtë. Materiali i dhënë në

tekst do të lexohet me pjesë dhe pas çdo pjese do të bëhen pyetje: pra nëpërmjet leximit të orientuar DRTA

do të kryet ndërtimi i njohurive.

Pjesa e parë: Ç’është frymëmarrja qelizore?Pyetjet:

- Cilat janë lëndët nistore e produktet e frymëmarrjes qelizore?

- Ku ndryshon ajo nga fotosinteza?

Nxënësi 1. Proceset enzimatike që zbërthejnë molekulat e qelizës deri në Co2 dhe ujë quhet frymëmarrje qelizore.

Nxënësi 2. Frymëmarrja është procesi i kundërt me fotosintezën. Frymëmarrja e oksidon glukozën, kurse fotosinteza e prodhon atë.

Pyetja: A ka ndryshim në djegien e glukozës në provëz e në qelizë?

Tema 6. Frymëmarrja qelizore (ora I)

46

Nxënësi 3. Djegia e glukozës në provëz ndodh në një fazë dhe e çliron gjithë energjinë në formë nxehtësie, ndërsa frymëmarrja qelizore ndodh në disa faza dhe çliron energji duke formuar e ATP.

Pjesa e dytë: Glikoliza

Pyetjet:

- Ç’është glikoliza e kur kryhet ajo?

- Cilat janë produktet e glikolizës?

Nxënësi 4: Glikoliza është zbërthimi i glukozës në mungesë të o2 deri në acid piruvik dhe ajo ndodh në citoplazmën e qelizës.

Nxënësi 5: Glikoliza ka si produkte 2 ATP, 2 acid piruvik, 2NADH2.

c) Përforcimi. Diagrami e Venit

Në fazën përmbyllëse të këtij aktiviteti, mësuesi/ja u thotë nxënësve që ndryshimet midis frymëmarrjes e fotosintezës t’i paraqesin në formën e diagramit për t’i krahasuar.


Në vlerësim, mësuesi/ja duhet të mbajë parasysh aftësinë e nxënësve për të pashkruar, aftësinë e tyre për të krahasuar e për të nxjerrë konkluzione në bazë të fakteve e argumenteve.

Nga përvoja

Në këtë orë mësimi teknika e zgjedhur jep mjaft rezultat. Nxënësit këmbejnë idetë e tyre dhe mbi bazën e tyre mundin që të bëjnë krahasimin dhe të nxjerrin konkluzionet.

Kryhet në kloroplaste

Formohet glukozë

Thithet Co2 dhe H2o

Çlirohet oksigjen

Kryhet në mitokondri

oksidohet glukozë

Çlirohet Co2 dhe H2o

Janë reaksione energjetike

Frymëmarrja Të përbashkëta Fotosinteza

47

Tema 7. Frymëmarrja qelizore (ora II)


- të rendisë etapat e frymëmarrjes qelizore;

- të tregojë ndryshimin midis frymëmarrjes aerobe e anaerobe;

-të krahasojë fermentimin alkoolik me atë laktik.

Konceptet kryesore: anaerobe, aerobe, fermentim alkoolik e laktik.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Dy të vërteta dhe një gënjeshtër Zhvillimi fj alorit Punë individuale ose në grup

Ndërti mi i njohurive Veprimtari e leximit të drejtuar Të lexuarit ndërveprues Punë në grupe të vogla

Përforcimi Tabela e koncepteve Nxitja për të përsosur të shkruarit Punë në grupe të vogla

a) Parashikimi. Dy të vërteta dhe një gënjeshtër (Teknikë nxehjeje)

Hapi 1: Secili nxënës shkruan tri gjëra për vete: një hobi, një punë që bën në shtëpi etj. Dy fjalitë duhet të jenë të vërteta dhe njëra gënjeshtër. Megjithatë, gënjeshtra nuk duhet të jetë e dukshme, kurse fjalitë e vërteta mund të jenë befasuese.

Hapi 2. Nxënësit e tjerë në klasë gjejnë se cila thënie është e gënjeshtër.Ja çfarë shkruajnë ata:Nxënësi 1:

a. muzika e lehtë (G)b. sporti (V)c. nuk doja të shkoja te dentisti (V)

Nxënësi 2:d. Sistemimi i bibliotekës së shtëpisë (G)e. Pastrimi i oborrit nga gjethet (V).f. Ndihem mirë pas vizitës te mjeku im (V)

b) Ndërtimi i njohurive. Veprimtari e leximit të drejtuar (VLD)

Në këtë stad, i cili mund të zgjasë 30 min, mësuesi/ja u kërkon nxënësve të hapin librat dhe të fi llojnë të lexojnë “Ciklin e Krebsit”, fazën e parë dhe fazën e dytë të tij. Pasi është lexuar kjo pjesë, shtrohen pyetjet për diskutim.

Mësuesi/ja: Tregoni ndryshimin midis frymëmarrjes aerobe dhe asaj anaerobe.

Nxënësi 1. Frymëmarrja aerobe bëhet në prani të o2. Ato ndryshojnë dhe nga produktet e tyre.

Mësuesi/ja: Ç’është uji metabolik?

Nxënësi 2: Uji që del nga zbërthimi i glukozës quhet ujë metabolik.

Veçohet pjesa tjetër fermentimi.

Mësuesi/ja: Ç’është fermentimi alkoolik, në cilat qeliza ndodh ai?

48

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësit të jetë i aftë:- të përshkruajë proceset e shkëmbimet të lëndëve përmes membranës qelizore;- të shpjegojë rolin e osmozës në lëvizjen e ujit nga brenda jashtë qelizës dhe kundërta;- të krahasojë transportin aktiv me atë pasiv;- të krahasojë fotosintezën me frymëmarrjen qelizore e fermentimin.

Ndahet klasa në 6 grupe me nga 6 nxënës secili grup. Grupet do të janë heterogjene (me nxënës të tri niveleve). Çdo grup do t’i caktohet të zgjidhë dy nga ushtrimet e faqes 57 (1 deri 10) me kërkesë për rrethim të saktë të përgjigjes. Pasi nxënësit e grupit të parë kanë diskutuar bashkë ushtrimet dhe kanë gjetur përgjigjen e saktë, ata i ndërrojnë ushtrimet me nxënësit e grupit të dytë, të cilët i kanë përcaktuar përgjigjet për ushtrimet e

Tema 8. Ushtrime për kreun “Qeliza në mjedisin e saj”

Nxënësi 3: Fermentimi alkoolik është zbërthimi i glukozit në mungesë të o2 deri në alkool etilik dhe Co2. ai kryet në qelizat bimore, majatë etj.

Mësuesi/ja: Ç’është fermentimi laktik e në cilat qeliza ndodh?

Nxënësi 4: Fermentimi latik zbërthen glukozën deri në acid laktik. Kjo fazë mbaron, pasi kanë dalë të gjitha përgjigjet për pyetjet e bëra.

c). Përforcimi. Tabela e koncepteve

Gjatë kësaj faze bëhet përforcimi i njohurive, ku grupeve të nxënësve mësuesi/ja u kërkon të plotësojnë tabelën e mëposhtme: Në fund tabela duhet të ketë këtë pamje.

Proceset Aerob. apo anaerob. Lëndët nistore Produktet Bilanci energjetik1. Frymëmarrja Aerobe Glukozë + o2 Co2, H2o, ATP 38 ATP2. Fermentimi alkooli anaerob glukozë Metanol, Co2, ATP 2 ATP3. Fermentimi laktik anaerob Glukozë Acid laktik, ATP 2 ATP


Nxënësit vlerësohen për aftësinë e dallimit të ndryshimeve midis frymëmarrjes aerobe e anaerobe, si dhe aftësinë për të krahasuar dy llojet e fermentimit.

Detyrë

Cili është produkti i frymëmarrjes së qelizat e muskujve gjatë ushtrimeve fi zike të sforcuara.

Nga përvoja

Teknikat e mësipërme janë mjaft efi kase për të vlerësuar te nxënësit të nxënit e përmbajtjes, sa janë kuptuar idetë e mësimit të ri dhe sa janë përvetësuar ato.

Gjithashtu, nxënësit mbajnë mend më mirë informacionin dhe mund të dallojnë lidhje të kuptimshme midis tyre.

49

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësit të jetë i aftë: - të përshkruajë procesin e difuzionit dhe të shpërhapjes së lehtësuar;- të përshkruajë çfarë janë tretësirat hipotonike, hipertonike e izotonike;- të përshkruajë si zhvillohet faza anaerobe e aerobe e frymëmarrjes qelizore;- të shpjegojë çfarë është fotosinteza e fazat e saj;- të krahasojë fotosintezën me frymëmarrjen qelizore.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Ditari dypjesësh Punë në dysheNdërti mi i njohurive Pyetje-përgjigje Punë me klasën

Përforcimi Diagrami i Venit Punë me klasën

Tema 9. Përsëritje rreth kapitullit “Qeliza në mjedisin e saj”

tyre. Po kështu vepron edhe grupi i tretë me grupin e katër dhe grupi i pestë me grupin e gjatë.Kjo teknikë e të nxënit në bashkëpunim zgjat rreth 10 minuta, pastaj mësuesi/ja pyet për përgjigjen e ushtrimeve,

të cilat jepen nga një nxënës përfaqësues për secilin grup.Më pas çdo grupi i caktohet të japë përgjigjen nëse pohimi është i saktë apo i gabuar për 1 fjali nga ushtrimet

2, f. 57. Në rast se përgjigjja nuk jepet si duhet nga njëri grup, kërkohet përgjigja e saktë nga grupet e tjera.E njëjta teknikë përdoret edhe për ushtrimet 5, f. 57, për të plotësuar fjalitë me fjalë që ndodhen në fund të ushtrimit.

Koha për të listuar e punuar ushtrimet me përcaktimin e V (vërtetë) apo G (gabuar), si dhe plotësim të fjalive shkon rreth 10 minuta.

Më pas mësuesi krijon grupe të reja me nxënës homogjenë, d.m.th. dy grupe me nxënës të nivelet bazë, dy grupe me nxënës të nivelit mesatar dhe dy grupe me nxënës të nivelit të lartë: secilit grup i jep nga një ushtrim sipas nivelit të tyre:

P.sh., nivelit bazë i jepet ushtrimet 3 te rubrika “Të menduarit krijues”; nivelit mesatar i jepet ushtrimin 6 te rubrika “Përdorni tabelën e mëposhtme”. Pasi nxënësit kanë zgjidhur ushtrimet, mësuesi/ja kërkon që zgjidhë të paraqitet në tabelë nga çdo nxënës i secilit grup.

Përgjigjet plotësohen e saktësohen edhe nga grupet e tjera, por edhe nga mësuesi/ja. Kjo fazë e punës me grupe homogjene sipas niveleve mund të zgjasë afro 20 minuta, meqenëse edhe ushtrimet janë pak më të vështira dhe kërkojnë më shumë kohë për t’u zhvilluar. Në fund, mësuesi/ja jep detyrat për orën pasardhëse, të cilat i ndan për tri nivelet: Për nivelin bazë ushtrimi 1 (Të menduarit kritik); për nivelin mesatar ushtrimi 3 (Të menduarit kritik) dhe për nivelin e lartë problemat 1 dhe 2, në rubrikën “ Problema”.

Vlerësimi Nxënësit vlerësohen për kontributin e tyre gjatë punës me grupe, për përgjigjet e dhëna lidhur me ushtrimet

dhe gatishmërinë e tyre për të plotësuar apo korrigjuar përgjigjet e shokëve.

Nga përvojaPuna me grupe heterogjene e pastaj homogjene në orën e ushtrimeve është efi kase, sepse nxit të nxënit

në bashkëpunim te nxënësit, ku nxënësi mëson edhe nga njohuritë e shokut të tij, si dhe zhvillon mendimin kritik e të pavarur të nxënësve të nivelit të lartë që të kenë kërkesë më të larta ndaj vetes.

50

a) Parashikimi. Harta e koncepteve Mësuesi/ja ndërton në dërrasën e zezë një tabelë, ku kërkohet që nxënësit të plotësojë se cilat janë mënyrat

pasive e cilat janë mënyrat aktive të transportit të lëndëve përmes membranës qelizore. Nxënësit punojnë në dyshe dhe pas 5 minutash japin përgjigjen për puthjen e bërë. Tabela do të jetë:

Procesi Transporti pasiv Transporti aktiv1. Difuzioni2. Shpërhapja e lehtësuar3. osmoza4. Endocitoza5. Ekzocitoza

b) Ndërtimi i njohurive. Ditari dypjesëshNë këtë fazë mësuesi/ja drejton pyetjet:

- Kur qëndron ndryshimi midis tretësirave hipotonike, hipotonke e izotonike?- Çfarë mund të ndodhë me një rruazë të kuqe gjaku nëse ajo futet në një nga tretësirat e mësipërme?- Krahasoni difuzionin me shpërhapjen e lehtësuara. Cilat janë anët e përbashkëta dhe ndryshimet midis tyre?- Krahasoni shpërhapjen e lehtësuar me transportin aktiv. Ku qëndron ngjashmëri e ndryshimet midis tyre?

Për pyetjet e mësipërme mësuesi/ja u lë në dispozicion nxënësve kohën prej 10 minutash dhe pasi ata punojnë në dyshe, kërkon që nxënësit të japin përgjigjet për to. Më pas, një nxënës plotëson në tabelë reaksionin përmbledhës të fotosintezës:

H2O+ ? + Energji diellore → C6 H12o6 +?Një nxënës i dytë plotëson në tabelë reaksionin përmbledhës të frymëmarrjes qelizore:C6 H12o6 +? → CO2 + ?+ ?

Pasi nxënësit kanë plotësuar reaksionet, mësuesi/ja u kërkon të krahasojë këto dy procese dhe ngre pyetjet:- Ku qëndrojnë ndryshmet midis këtyre dy proceseve?- Në cilat organele kryhen ato?- Cilat janë produktet e fazës dritore e jo dritore të fotosintezës?

c) Përforcimi. Diagrami i VenitNë tabelë mësuesi/ja vizaton Diagramin e Venit për frymëmarrjen qelizore dhe fermentimin dhe kërkon që

nxënësit, pasi të jenë konsultuar në grupe dyshe, të gjejnë ndryshimet e anët e përbashkëta për proceset, të cilat do ti shënojnë në drejtim të shigjetave.

Ku ndryshojnë?

Përfundime Në këtë fazë të orës mësimore, mësuesi/ja ngre pyetjen për diskutim:

-A mund ta quajmë qelizën si një botë më vete? Kjo duket nga kompleksiteti i ndërtimit të saj dhe proceseve të ndërlikuara që ndodhin në të.

Vlerësimi. Nxënësit vlerësohen për bashkëpunimin në grupet dyshe, për aktivizimin gjatë shtjellimit të proceseve dhe për afërsinë e tyre për të korrigjuar përgjigjet jo të plota të dhëna nga nxënësit e tjerë.

Frymëmarrje Fermentimi

Të përbashkëta

51

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë karakteristika kryesore të kromozomeve te gjallesat prokariote dhe eukariote;- të përcaktojë hapat e realizimit të riprodhimit të qelizës tek gjallesat prokariote;- të rendisë hapat e realizimit të dyfi shimit të ADN-së;- të grupojë vlerat e riprodhimit qelizor për jetën.

Konceptet kryesore: kromozome të qelizave prokariote, kromozome të qelizave eukariote, mitoza, dyfi shimi i ADN.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Kllaster Punë me klasën 10’Ndërti mi i njohurive Kubimi Punë në grupe 25’Përforcimi Kllaster Punë me klasën 10’

a) Parashikimi. KllasterNë qendër të dërrasë së zezë mësuesi/ja shkruan temën e mësimit “Ndarja qelizore”. Ai/ajo udhëzon nxënësit

që të shkruajnë të gjitha fjalët dhe fazat që u vijnë në mëndje rreth ndarjes qelizore, të ndërtojnë sa më shumë lidhje në intervalin e caktuar të kohës. Më pas nxënësit shprehin mendimet e tyre, për të krijuar një kllaster më të plotë për temën e mësimit.

b) Ndërtimi i njohurive. KubimiNxënësit ndahen në grupe me 4-6 nxënës dhe u jepet detyrë të lexojnë temën “Ndarja qelizore”. Secili grup i

është dhënë nga një kub, në faqet e të cilit janë shkruar foljet: përshkruani, krahasoni, shoqëroni, analizoni, zbatoni, argumentoni. Për secilën nga këto veprime, mësuesi/ja ka përgatitur pyetje të cilat i ka shkruar në tabelë.

Nxënësit e lexojnë me kujdes tekstin për të gjetur përgjigjet e pyetjeve.-Përshkruani karakteristikat e kromozomeve në qelizat e gjallesave prokariote e eukariote.-Krahasoni ndarjen qelizore të qelizës prokariote dhe qelizës eukariote.-Shoqëroni: Shpjegoni dyfi shimin e ADN-së, duke iu referuar paraqitjes skematike të shembullit të librit.-Analizoni pse janë identike mes tyre dhe me qelizën nënë, qelizat që dalin pas procesit të ndarjes qelizore.-Zbatoni: Skematizoni procesin e dyfi shimit të ADN-së në qelizat eukariote duke vendosur bazat sipas parimit të përplotësimit.-Argumentoni vlerat që ka riprodhimi qelizor për jetën.

c) Përforcimi. KllasterNë fund të kësaj fazë bëhet një diskutim i hapur me të gjithë klasën. Nën drejtimin e mësuesit/es, përfaqësuesit

e çdo grupi japin përgjigjet, debatohet rreth tyre dhe në fund përgjigjet e sakta plotësojnë kllasterin e fi llimit.

Nga përvoja. Mësuesi/ja i përdor këto teknika, me synimin që nxënësit të rikujtojnë:- ndërtimin e kromozomeve te prokariotet (Biologjia 9).- ndarjen qelizore tek eukariotet, e cila bëhet me mitozë e me mejozë.

Tema 1. Ndarja qelizore

Ndarje qelizore

KREU IV: Riprodhimi i qelizës

52

Tema 3. Kromozomet dhe mitoza

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë: - të tregojë ndërtimin dhe përbërjen e një kromozomi;- të shpjegojë se çfarë është mitoza dhe si realizohet ajo;- të analizojë pse qelizat bija që lindin nga mitoza janë gjenetikisht të njëjta.

Koncepte kryesore: kromatinë, histon, mitozë, citokinezë.

Struktura e mësimit: PNPFazat e strukturës Metoda Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Kllaster Punë me klasën 10’Ndërti mi i njohurive Kubimi Punë me grupe 20’Përforcimi Kllaster Punë me klasën 15’

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësit të jetë i aftë:- të modelojë strukturën e molekulës së ADN-së;- të shpjegojë riprodhimin e molekulës së ADN-së.

Mjetet e punës: tabela e ndërtimit të ADN-së dhe dyfi shimit të saj, copa kartoni, lapsa me ngjyra, gërshërë etj.

Fillimisht mësuesi/ja rifreskon njohuritë e marra për ADN-në përmes këtyre pyetjeve që ua drejton nxënësve.- Cila është njësia ndërtuese e ADN-së?- Si lidhen nukleotidet e një vargu dhe të vargjeve?- Në bazë të cilit parim vendosen bazat e zotuara përballë njëra-tjetrës, në secilin varg të ADN-së?

Pastaj udhëzohen nxënësit se si do të ndërtojnë nukleotidet me copa kartoni me ngjyra të ndryshme për secilën bazë, po kështu do të modelohet edhe për sheqerin e grupin fosfat. Me nukleotidet e modeluara nxënësit do të ndërtojnë strukturën e një vargu të ADN-së me afër 10 nukleotide dhe pastaj të vargut tjetër plotësues me të parin. Duke përdorur molekulën e ADN-së, që ata ndërtuan, realizohet edhe dyfi shimi i saj.

Nxënësit punojnë në dyshe për ndërtimin e një molekule ADN-je në tryezën e tyre dhe pastaj vizatojnë ADN-në e krijuar në fl etore.

Mësuesi/ja kontrollon punën e çdo grupi prej dy vetash dhe në fund u drejton nxënësve këto pyetje:- Si lidhet struktura e ADN-së me aftësinë e saj për t’u riprodhuar?- Në qoftë se gjatë dyfi shimi të ADN-së bëhet një gabim, p. sh., në vend të C vendoset T, si mendoni, a ka ndikim kjo në renditjen e aminoacideve? Shpjegoni pse.

Vlerësimi Nxënësit vlerësohen për produktin e punës, d.m.th. ndërtimin e një molekule të ADN me copa kartoni ose

plastelinë dhe për përgjigjet e pyetjeve në fund.

Nga përvojaNë këtë metodë nxënësi krijon një përfytyrim më të plotë e më të qartë për molekulën e ADN-së e dyfi shimin e saj.

Tema 2. Punë laboratori. Modelimi i ADN-së dhe i dyfi shimit të saj

53

a. Parashikimi. Stuhi mendimit/ Kllaster

Në qendër të tabelës mësuesi/ja shënon termin kryesor të temës “Kromozom”. Më pas mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të shkruajnë të gjitha fjalët dhe frazat që të shkruajnë të gjitha fjalët dhe frazat që u vijnë në mendje rreth kromozomeve, të ndërtojnë sa më shumë lidhje në intervalin e caktuar të kohës. Më pas nxënësit shprehin mendimet e tyre për të krijuar një kllaster më të plotë për “kromozomet”.

b) Ndërtimi i njohurive. Kubimi

Nxënësit ndahen në grupe me 4-6 nxënës dhe u jepet detyrë të lexojnë temën “Kromozomet dhe mitoza”. Secilit grup i është dhënë nga një kub në faqet e të cilit janë shkruar fjalitë: Përshkruani, krahasoni, shpjegoni, analizoni, zbatoni, argumentoni.

Për secilën nga kërkesat e mësimërme, mësuesi ka përgatitur pyetje të cilat i ka shkruar në tabelë. Nxënësit lexojnë me kujdes tekstin për të përzgjedhur informacionin e duhur.

1. Përshkruani karakteristikat e ndërtimit të kromozomi në qelizat eukariote.2. Krahasoni kromozomet me kromatinat.3. Shpjegoni ndarjen me mitozë të qelizës, duke iu referuar paraqitjes skematike të shembullit të librit. 4. Analizoni dhe paraqitni skematikisht skemën e ndarjes me mitozë të një qelize me 6 kromozome 2n = 6.5. Zbatoni: Një qelizë ka 2n = 12 kromozome ndahet me mejozë. Sa qeliza bija formohen e sa është numri i

kromozomeve në secilën prej tyre?6. Argumentoni duke grupuar vlerat e ndarjes qelizore me mitozë për jetën.

c) Përforcimi. KllasterNë fund të kësaj faze bëhet një diskutim i hapur me të gjithë klasën. Nën drejtimin e mësuesit, përfaqësuesit e

çdo grupi japin përgjigjet, debatohet rreth tyre dhe në fund me përgjigjet e sakta plotësohet grafi ku i dhënë në fi llim.

Nga përvoja: Mësuesi/ja e përdor këtë teknikë me pikësynimin që nxënësit të rikujtojnë:- Ndërtimin e kromozomeve në qelizat eukariote.- Ndarjen qelizore tek eukariotet, e cila kalon në dy faza:• mitoza• citokineza.

Kromozome

Tema 4: Mejoza formon qeliza aploide

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë se çfarë është mejoza dhe në sa faza ndahet ajo;- të shpjegojë se ku ndryshon një qelizë që lind nga mejoza I nga ajo që lind nga mejoza II;- të krahasojë profazën I me profazën II.

Konceptet kryesore: mejozë, kromozome homologe, kryqkëmbim, profazë, metafazë, anafazë, telofazë.

54

Struktura e mësimit: PNPFazat e strukturës Metoda Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Kllaster Punë me klasën 10’Ndërti mi i njohurive Kubimi Punë me grupe 20’Përforcimi Kllaster Punë me klasën 15’

a. Parashikimi. Stuhi mendimit/ Kllaster

Në qendër të tabelës mësuesi/ja shënon termin kryesor të temës “Mejoza”. Më pas mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të shkruajnë çdo informacionin që u vjen në mendje rreth mejozës, të ndërtojnë sa më shumë lidhje brenda një kohe të përcaktuar. Më pas nxënësit shprehin mendimin e tyre për të krijuar një kllaster më të plotë për “mejozën”.


Nxënësit ndahen në grupe me 4-6 nxënës dhe u jepet detyrë të lexojnë temën “Mejoza formon qeliza aploide”. Secilit grup i është dhënë nga një kub në faqet e të cilit janë shkruar fjalitë: Përshkruani, krahasoni, shpjegoni, analizoni, zbatoni, argumentoni.

Për secilën nga veprimet e mësipërme, mësuesi/ja ka përgatitur kërkesa, të cilat i ka shkruar në tabelë. Nxënësit lexojnë me kujdes tekstin për të gjetur informacionin e duhur e plotësimin e detyrës.

1. Përshkruani mënyrën e formimit të letrave përmes kryqkëmbim në profazën I të mejozës.2. Krahasoni profazën me profazën II të mejozës.3. Shpjegoni ndarjen me mejozë të qelizës duke iu referuar paraqitjes skematike të shembullit të librit.4. Analizoni dhe paraqitni me skemë ndarjen me mejozë të një qelize me 6 kromozone 2n = 6.5. Zbatoni: Një qelizë ka 2n = 14 kromozome dhe ndahet me mejozë. Sa qeliza bija formohen e sa është

numri i kromozomeve në secilën prej tyre?6. Argumentoni duke treguar vlerat e ndarjes qelizore me mejozë, për riprodhimin seksual.

c) Përforcimi. KllasterNë fund të kësaj faze bëhet një diskutim i hapur me të gjithë klasën. Nën drejtimin e mësuesit/es përfaqësuesit

e çdo grupi japin përgjigjet, debatohet rreth tyre dhe në fund me përgjigjet e sakta plotësohet kllasteri i fi llimit.

Nga përvojaMësuesi/ja/ja e përdor këtë teknikë me pikësynimin që nxënësit të rikujtojnë ndarjen qelizore me mejozë që përfshin:a. mejozën Ib. mejozën II c. kryqkëmbimin si proces i rëndësishëm për trashëgiminë e tipareve.

Mejoza

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë se ku dhe si formohen gametat te meshkujt dhe femrat;- të tregojë se ku formohen gametat te bimët;- të shpjegojë procesin e formimit të gametave femërore e mashkullore;- të krahasojë spermatogjenezën me ovogjenezën.

Koncepte kryesore: spermatozoide, spermatogjenezë, ovogjenezë, trupa polarë, pistil, thekë.

Tema 5. Gametat formohen gjatë mejozës

55


Fazat e strukturës Metoda Organizimi i nxënësve KohaParashikimi Kllaster Punë me klasën 10’Ndërtimi i njohurive Kubimi Punë me grupe 20’Përforcimi Kllaster Punë me klasën 15’

a) Parashikimi. Stuhi mendimit/ Kllaster

Në qendër të tabelës mësuesi/ja/ja shënon termin kryesor të temës “Gametë”

Më pas mësuesi/ja/ja udhëzon nxënësit të shkruajnë të gjithë informacionin që u vjen në mendje rreth gametave dhe të ndërtojnë sa më shumë lidhje me këtë term në përputhje me intervalin kohor të caktuar.

Më pas nxënësit shprehin mendimet e tyre për të krijuar një kllaster më të plotë për “gametat”.


Nxënësit ndahen në grupe me 4-6 nxënës dhe u jepet detyrë të lexojnë temën “Gametat formohen gjatë mejozës”. Secilit grup i është dhënë një kub, në faqen e secilit janë shkruar foljet: përshkruani, krahasoni, shpjegoni, analizoni, zbatoni, argumentoni.

Për secilin nga këto veprime, mësuesi/ja ka përgatitur kërkesa, pyetje dhe ushtrime, të cilat i ka shkruar në tabelë. Nxënësit e lexojnë me kujdes tekstin për të gjetur të dhënat e duhura dhe për t’iu përgjigjur kërkesës.

1. Përshkruani vendin ku formohen gametat te bimët me lule.2. Krahasoni spermatogjenezën me ovogjenezën te gjallesat shtazore.3. Shpjegoni etapat e spermatogjenezës dhe ovogjenezës duke paraqitur dhe skemat e tyre. 4. Analizoni se, nëse një qelizë e qenit që ka 2n = 78 kromozome, a i nënshtrohet mejozës dhe sa kromozome

do të kenë qelizat që formohen.5. Zbatoni: Paraqitni me skemë procesin e spermatogjenezës dhe ovogjenezës për një qelizë të testikujve 2

n = 4 kromozome dhe një qelizë të vezores 2n = 6 kromozome.6. Argumentoni rolin e gametave për riprodhimin seksual e për shumëllojshmërinë e tipareve të reja të fituara.

c) Përforcimi. KllasterNë fund të kësaj faze bëhet një diskutim me të gjithë klasën. Nën udhëheqjen e mësuesit/es përfaqësuesit e çdo

grupi japin përgjigjet, debatohet rreth tyre dhe në fund me përgjigjet e sakta nxënësit plotësojnë kllasterin e fillimit.

Nga përvoja: Mësuesi/ja e përdor këtë teknikë me pikësynimin që nxënësit të përforcojnë njohuritë mbi:- formimin e gametave te mashkulli e femra- formimin e gametave te bimët

Gametë

56

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë se çfarë ndodh në çdo fazë të mitozës;- të shpjegojë se si realizohet citokineza.

Mjetet: fi je akriliku me ngjyra të ndryshme dhe gërshërë, letër

Metoda: Demonstrim dhe eksperiment. Pyetja sjell pyetjen.

Zhvillimi i orës mësimore

Paraprakisht realizohet një kontroll mbi njohuritë më kryesore të nxënësve lidhur me mitozën nëpërmjet disa pyetjeve që i drejtohen klasës?

- Ç’kuptoni me ndarje mitotike? - Si janë qelizat bija krahasuar me qelizën nënë për nga numri i kromozomeve e lloji i tyre? - Ç’është citokineza?- Në cilën fazë të mitozës fi llon ajo?Nxënësit japin përgjigjet për pyetjet e bëra, si:

- Mitoza është ndarja qelizore në dy qeliza bija me numër të barabartë kromozomesh me qelizën nënë e me të njëjtin lloj kromozomesh me qelizën nënë. - Citokineza është ndarja e citoplazmës së qelizës. - Citokineza fi llon në fundin e telofazës.

Pasi nxënësit u përgjigjen të gjitha pyetjeve, fi llon pjesa tjetër e orës mësimore, pjesa eksperimentale: - Ndahet klasa në grupe me 5-6 nxënës për të bërë ndarjen qelizore me mitozë:

Grupi I - për qelizën me 2 kromozome, Grupi II – për qelizën me 4 kromozome;Grupi III - për qelizën me 6 kromozome.

Dy kromotidet e çdo kromozomi do të paraqiten me fi je akrilike me të njëjtën ngjyrë, të cilat do të ndryshojnë nga ngjyra e kromozomeve të tjera. Ndërtohen fi jet e boshtit mitotik me fi je akriliku dhe paraqitet vendosja e kromozomeve në çdo fazë të mitozës. Pasi çdo grup i ka paraqitur fazat e mitozës, shkruajnë të dhënat në fl etoret e punës duke u dhënë përgjigje kërkesave që mësuesi/ja i ka shkruar në tabelë.

- Krahasoni përmasat e qelizave të reja që formohen me madhësinë e qelizës nënë; - krahasoni numrin e kromozomeve të bërthamës se qelizës nënë me numrin e kromozomeve të qelizave bija.

Çfarë vini re?Përgjigjet e pyetjeve:- Qelizat bija janë më të vogla se qelizat nënë. - Numri i kromozomeve në qelizën nënë është i barabartë me numrin e kromozomeve të qelizave bija.

Pasi nxënësit i hedhin konkluzionet e punës në fl etore ata pastrojnë e sistemojnë mbetjet që u formuan gjatë punës.

Tema 6: Punë laboratori. Modelimi i mitozës

57

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë se çfarë ndodh në çdo fazë të mejozës;- të shpjegojë ndryshimet që ndodhin në bërthamën e qelizave bija, krahasuar me atë të qelizës nënë.

Mjetet: Fije akriliku me ngjyra të ndryshme, gërshërë, letër.

Metoda: Pyetja sjell pyetjen dhe eksperimenti.

Zhvillimi i punës

Fillimisht mësuesi/ja drejton disa pyetje që lidhen me rikujtimin e njohurive të marra mbi mejozën, si:- Ç’është mejoza? - Ç’është kryqkëmbimi? - Cilat qeliza quhen gameta? - Cilin proces paraprin mejoza?- Në cilat organe të trupit të njeriut qelizat ndahen me mejozë? Nxënësit, pasi i diskutojnë përgjigjet e pyetjeve në grupe të vogla, i komentojnë ato para klasës. Përgjigjet mund të jenë: - Mejoza është procesi i ndarjes së qelizës nënë, në 4 qeliza bija që kanë gjysmën e numrit të kromozomeve

të qelizës nënë. - Kryqkëmbimi është procesi i këmbimit të segmenteve midis kromozomeve homologe dhe ndodh në

profrazën I të mejozës. - Qelizat që kanë gjysmën e kompletit kromozonik, quhen gameta. - Mejoza paraprin si prodhimin seksual sepse ajo formon gametet? - Qelizat e trupit të njeriut që ndahen në mejozë, janë qelizat e organeve riprodhuese femërore e mashkullore.

Fillon pjesa e dytë e orës mësimore, pjesa eksperimentale, ku klasa ndahet në grupe me 5-6 nxënës dhe nxënësit ndajnë detyrat brenda grupit:

Dy nxënës përgatisin çiftet kromozonalë me fi je akriliku të ndryshme; një nxënës jep idetë për përgatitjen e boshtit mitotik, një nxënës tjetër paraqet vendosjen e kromozomeve në 4 fazat e mejozës I e II; nxënësi i fundit shpjegon se si mund të ndodhë kryqkëmbimi dhe paraqet me fi je akriliku me ngjyra si

mund të formohen rikombimantë përmes kryqkëmbimit.

Pasi të gjitha grupet kanë paraqitur ndarjen e qelizave, përkatësisht njëri grup ndarjen e qelizës 24 = 2 kromozome, pastaj qelizës 24 = 4 kromozome, grupi tjetër për qelizën 24 = 6 kromozome, atëherë fi llon hedhja e konkluzioneve në fl etoret e punës: duke iu përgjigjur pyetjeve.

- A ka ndryshime numri i kromozomeve në qelizat bija krahasuar me qelizën nënë në fund të mejozës?Përgjigjja: - Qelizat bija kanë gjysmën e numrit të kromozomeve të qelizës nënë, por ato mund të kenë edhe

kromozome të ndryshme nga ato të qelizës nënë për shkak të kryqkëmbimit. - Cili do të ishte ndryshimi në fund të mejozës nëqoftëse nuk do të ndodhte dyfi shimi i kromozomeve para

ndarjes së parë mejotike? Përgjigjja: - Kjo do të ndryshonte numrin e kromozomeve tek gametat duke e çuar atë më pak se gjysma e

kompletit kromozonik të qelizës nënë.

Pasi nxënësit kanë shkruar në fl etoret e punës konkluzionet, ata pastrojnë e sistemojnë mbetjet që formohen gjatë punës.

Tema 7: Punë laboratori. Modelimi i mejozës

58

Objektiva. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të rendisë disa lloje të gjallesave që riprodhohen me rrugë aseksuale përmes mitozës;- të tregojë rolin që luan ndarja mitotike e mejotike për organizmat shumëqelizore;- të shpjegojë ndryshimet midis mitozës e mejozës;- të analizojë rolin e korsingoverit në shfaqjen e tipareve të reja.

Struktura e mësimitPërsëritja do të bazohet në përdorimin e fjalëve kyç të kreut. Metoda që do të përdoret është “Pyetja sjell pyetjen”.

Mësuesi/ja drejton pyetjet dhe nxënësit përgjigjen.- Ç’kupton me gjene? Ku ndodhen ato?- Ku ndryshon një kromozom nga një kromatid?- Cila molekulë e qelizës e ka vetinë e dyfi shimit?- SI dyfi shohet ADN-ja në qelizat prokariote? Po në qelizat eukariote?- Cilat qeliza të trupit tonë ndahen me mitozë e cilat me mejozë?- Si emërtohen proceset e formimit të vezëve e spermatozoideve?

Klasës i jepen udhëzime që të punojnë në dyshe dhe të gjejnë ndryshimet midis mitozës e mejozës, të cilat, pasi përcaktohen nga çdo dyshe në mënyrë të pavarur, shpjegohen para klasës.

E njëjta gjë përsëritet edhe për krahasimin e spermatogjenezës me ovogjenezën. Pasi nxënësit punojnë të pavarur në dyshe për afro 5 minuta, i lexojnë shpjegimet e tyre para klasës. Në fund, mësuesi/ja/ja nxit nxënësit që t’i drejtojnë pyetje njëri-tjetrit në lidhje me konceptet kryesore të kapitullit dhe nxënësi që jep përgjigje të gabuar, e merr përgjigjen e saktë për atë pyetje nga vetë nxënësi që drejton pyetjen.

Vlerësimi Nxënësit vlerësohen për aktivizimin e tyre gjatë përgjigjeve të dhëna në pjesën e parë të mësimit dhe për

bashkëpunimin gjatë punës në dyshe për pjesën tjetër të orës mësimore.

Nga përvojaMetoda “Pyetja sjell pyetjen” i lejon mësuesit/es që të aktivizojë sa më shumë nxënës në orën mësimore, për

të luftuar braktisjen e fshehtë dhe puna në dyshe nxit nxënësit në bashkëpunim.

Tema 8: Përsëritje për kreun “Riprodhimi i qelizës”

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësit të jetë i aftë:- të përshkruajë rëndësinë ndarjes qelizore;- të analizojë dyfi shimin e ADN-së;- të shpjegojë procesin e mitozës e mejozës;- të krahasojë mitozën e mejozën.

Fillimisht punohet me të gjithë klasën, ku mësuesi/ja drejton pyetjet: -Ku qëndron rëndësinë e ndarjes qelizore?-Pse themi se dyfi shimi i ADN-së është semikonservativ?

Pasi nxënësit japin përgjigjet për këto pyetje, kalohet në punën me grupe. Ndahet klasa në grupe me nga 5-6 nxënës, ku secilit grup i caktohen ushtrime për të tri nivelet.

Kështu, për nivelin bazë jepen pyetjeje me çiftëzim të termave me shigjetë apo të përcaktojë nëse pohimet

Tema 9. Ushtrime mbi kreun “Riprodhimi i qelizës”

59

janë të sakta apo të gabuara, si p.sh., ushtrimi 1, 2, 5 në tekst në f. 72.Për nivelin mesatar, ushtrimet që kërkojnë shpjegime për proceset e mitozës dhe mejozës. Për këtë mund të

përdoren ushtrimet me nr. 2, 4 dhe 7 në tekst në faqen 72.Për nivelin e lartë jepen ushtrimet që kërkojnë krahasime e analiza për riprodhimin e qelizës. Për këtë mund

të përdoren ushtrimet që lidhen me rubrikën “Të menduarit krijues” dhe problemat 1, 2, 3 në tekst. Mësuesi/ja i përcakton secilit grup ushtrime për secilin nivel dhe, pasi nxënësit bashkëpunojnë për zgjidhjen e tyre, japin shpjegimet e tyre për mënyrën se si i kanë zgjidhur.

Një nxënës nga çdo grup përgjigjet për pyetjet e nivelit bazë, një nxënës tjetër po i këtij grupi për pyetjet e nivelit mesatar dhe një nxënës i tretë, po nga ky grup, për pyetjeve e nivelit të lartë. E njëjta procedurë ndiqet edhe me grupet e tjera. Ndarja e detyrave brenda grupit bëhet nga vetë nxënësit e grupit. Në fund, mësuesi/ja mund të punojë edhe ushtrime të tjera jashtë tekstit, që lidhen me objektivat e këtij kreu.

Nga përvoja Ndarja e punës me grupe dhe caktimi i detyrave brenda grupit nga vetë nxënësit, bën që secili nxënës të gjejë

veten, duke zhvilluar atë ushtrim që ai e ka më të lehtë për ta zhvilluar, gjë që inkurajon nxënësin e dobët për të ecur drejt asaj që ai e quan të vështirë.

Tema 10. Përsëritje për kreun “Riprodhimi i qelizës”

Objektiva. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të rendisë disa lloje të gjallesave që riprodhohen me rrugë aseksuale përmes mitozës;- të tregojë rolin që luan ndarja mitotike e mejotike për organizmat shumëqelizore;- të shpjegojë ndryshimet midis mitozës e mejozës;- të analizojë rolin e korsingoverit në shfaqjen e tipareve të reja.

Struktura e mësimitPërsëritja do të bazohet në përdorimin e fjalëve kyç të kreut. Metoda që do të përdoret është “Pyetja sjell pyetjen”.

Mësuesi/ja drejton pyetjet dhe nxënësit përgjigjen.- Ç’kupton me gjene? Ku ndodhen ato?- Ku ndryshon një kromozom nga një kromatik?- Cila molekulë e qelizës e ka vetinë e dyfi shimit?- Si dyfi shohet ADN-ja në qelizat prokariote? Po në qelizat eukariote?- Cilat qeliza të trupit tonë ndahen me mitozë e cilat me mejozë?- Si emërtohen proceset e formimit të vezëve e spermatozoideve?

Klasës i jepen udhëzime që të punojnë në dyshe dhe të gjemë ndryshimet midis mitozës e mejozës, të cilat pasi përcaktohen nga çdo dyshe në mënyrë të pavarur, shpjegohen para klasës.

E njëjta gjë përsëritet edhe për krahasimin e spermatogjenezës me ovogjenezën. Pasi nxënësit punojnë të pavarur në dyshe për afro 5 minuta, i lexojnë shpjegimet e tyre para klasës. Në fund, mësuesi/ja nxit nxënësit që t’i drejtojnë pyetje njëri-tjetrit në lidhje me konceptet kryesore të kapitullit dhe nxënësi që jep përgjigje të gabuar, e merr përgjigjen e saktë për atë pyetje nga vetë nxënësi që drejton pyetjen.

Vlerësimi Nxënësit vlerësohen për aktivizimin e tyre gjatë përgjigjeve të dhëna në pjesën e parë të mësimit dhe për

bashkëpunimin gjatë punës në dyshe për pjesën tjetër të orës mësimore.

Nga përvojaMetoda “Pyetja sjell pyetjen” i lejon mësuesit që të aktivizojë sa më shumë nxënës në orën mësimore, për

të luftuar braktisjen e fshehtë dhe puna në dyshe nxit nxënësit në bashkëpunim.

60

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi duhet: - të perifrazojë termat: trashëgimi, gjenetike, kariotip, kromozome homologe, kromozome trupore, kromozomet e seksit;- të shpjegojë ndërtimin e kariotipit te njeriu;- të dallojë kromozomet trupore (autozomet) nga kromozomet e seksit (heterokromozomet)

Materialet: tabelë e kariotipit të njeriut, teksti “Biologjia 10”

Konceptet kryesore: trashëgimi, gjenetikë, kromozome, kariotip, kromozomet homologe, kromozome të seksit dhe autozome.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Pyetje çelës Punë me klasënNdërti mi i njohurive Pyetje-përgjigje Punë në grupe Përforcimi Punë e lirë Punë individuale

a) Parashikimi. Pyetje çelës Mësuesi/ja nxit diskutimin në klasë përmes pyetjeve të drejtuara. Tre nxënës përgjigjen, ndërsa të tjerët

plotësojnë ose korrigjojnë ata. 1. Si mendoni, ç’tipare tuajat keni marrë nga nëna dhe cilat nga babai?2. A keni tipare të ngjashme me gjyshërit apo të tjerë të afërm?3. Ku ruhet informacioni për trashëgiminë e këtyre tipareve?

Diskutimi çon në përfundimet se ngjashmëria mes anëtarëve të një familjeje është rrjedhojë e trashëgimisë dhe shkenca që merret me studimin e trashëgimisë është gjenetika.

b) Ndërtimi i njohurive. Punë me grupe Ndahet klasa në grupe pune sipas nivelit të të nxënit dhe shkruhen në tabelë pyetjet për çdo grup. Ndërkohë,

nxiten nxënësit për të lexuar temën.GR. I. Shpjegoni termat: kormozom, kromozome trupore (autozome), kromozome të seksit

(hereokromozome), kariotip, gjenetike.GR. II. Si ndërtohet kariotipi i njeriut?GR. III. Tregoni dallimin mes autozomeve dhe heterokromozomeveÇdo grup përgjigjet për pyetjet e dhëna e diskuton mbi to.

c) Përforcimi. Punë e lirë me tekstin Punohen ushtrimet Gr. I, p. 1, 2, f. 74Gr. II, p. 3, f. 74Gr. III, p. 4, f. 74

Vlerësimi - Niveli bazë:1. Impenjimi i punës në grup, përgjigjja e pyetjeve në E. 22. Përgjigjja e pyetjeve 1, 2 në përforcim ( E. 3)

Kreu V. Mekanizmat e trashëgimisë

Tema 1: Trashëgimia e tipareve dhe kromozomet

61

- Niveli mesatar:1. Impenjimi punës në grup, përgjigjja pyetjes në E. 22. Përgjigja e pyetjes 3 në E. 3.Niveli i lartë: 1. Punë në grup për t’iu përgjigjur pyetjes në E. 22. Përgjigja e pyetjes 4 pas temës në E. 3.

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 5

Thellim njohurish - Materiale nga interneti mbi gjenetikën, si “gur i rëndësishëm themeli. Në fushën e gjerë të biologjisë”.- Diskutim mbi të.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë eksperimentet e Mendelit dhe përfundimet e tyre;- të shpjegojë kuptimin e termave: linjë e pastër, hibridë, tipar i fshehtë, tipar zotërues, dihibrid, homozigod, hoterozigod; - të arsyetojë pse bima e bizeles është një model eksperimental gjenetik shumë i mirë.

Konceptet kyç: kryqëzim monohibrid, kryqëzim dihibrid, linjë e pastër, tipar zotërues, tipar i fshehtë

Mjetet: tabela e Ligjit I e II të Mendelit, tabela mësimore, libri.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Përsosje e të shprehurit Punë individuale

Ndërti mi i njohurive Ditar dypjesësh Përsosje e të shkruarit Punë në grupe dyshe

Përforcimi Gushëkuqi rrethor Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupe

Zhvillimi i mësimit 1. Parashikimi. Stuhi mendimesh: 6’ – 7’Mësuesi/ja shkruan në tabelë temën e mësimit “Kryqëzimet e Mendelit” dhe përmes pyetjeve nxit kujtesën e nxënësve mbi çka dinë ata për punë e tij. - Ç’dini për Mendelin? - Cila bimë qe objekt i studimeve të tij? - Pse Mendeli zgjodhi këtë bimë për eksperiment? - Ç’kuptoni me termat: formë prindërore, linjë e pastër, hibridë, tipar i fshehtë, tipar zotërues (dominant). Në fund bëhet një përmbledhje e njohurive të sjella nga nxënësit duke i kanalizuar në atë që lidhen me temën mësimore.

2. Ndërtim njohurish. Ditar dypjesësh (25’)Ndahet tabela në dy pjesë. Në njërën prej pjesëve renditen njëra pas tjetrës termat. Ndërkohë nxënësit lexojnë me vëmendje të përqendruar në libër materialin e temës së re.

Tema 2: Kryqëzimet e Mendelit

62

Termi Shpjegimi Linjë e pastër prindërore homozigod breznia F1

heterozigod hibridë tipar i fshehtë tipar zotërues kryqëzim monohibrid kryqëzim dihibrid

Nxënësit duke shfrytëzuar njohuritë që kanë dhe materialin në libër, plotësojnë tabelën. Për çdo term ngrihet një nxënës në tabelë për të shkruar shpjegimin e për të bërë komentet e duhura. Nxënësit ndërveprojnë në dyshe.

3. Përforcimi. Gushëkuqi rrethor (15’) U kërkohet nxënësve të renditin njëra pas tjetrës në fletoren e klasës arsyet pse bima e bizeles ishte një model i mirë eksperimental. Ndërkohë një nxënës punon në tabelë për këtë. Renditen 7 tiparet që janë në dy forma plotësisht të dallueshme tek bizelja, fakti që janë bimë që rriten lehtësisht, piqen shpejt dhe japin shumë pasardhës. - Ndahet klasa në dy grupe. U kërkohet grupeve të shpjegojnë rezultatet e: Grupi I – kryqëzimit monohibrid:

Vg kokërr e verdhëVg kokërr e gjelbër P:f. VV x a v v G: V v 100% 100%F1: Vv (vetëpllenim)

F2: VV, 2 Vv, 1 vv (1: 2:1)g gjenotifikisht 34

V- 14

VV (’1: 3) g fenotifikisht

Grupi II – kryqëzimit dihibrid:

T g bimë e lartë P: oTTGG x f tt gg t g bimë e ulët G: tG 100y tg 100%

G g bishtajë e gjelbër

g g bishtajë e verdhë

F1: TtGg (diheterozigod) X Tt Gg (vetëplenim)

G: TG, tg, tG, Tg TG, tg, tG, Tg 25%, 25%, 25%, 25% 25%, 25%, 25%, 25%

F2: 9 T-G -: 3 T-gg : 3 ttG- : 1 ttgg

63

Përfaqësues nga çdo grup bëjnë interpretimin e përfundimeve në tabelë.

4. Vlerësimi i nxënësve bëhet duke pasur parasysh veprimtaritë e tyre në klasë:

1. aktivizimi gjatë fazës së parashikimit;2. saktësisë dhe seriozitetit në plotësimin e ditarit dypjesësh gjatë ndërtimit të njohurive. 3. renditjes së arsyeve të përdorimit të bizeles si model eksperimental dhe shpjegimit të rezultateve të Mendetit në kryqëzimin monohibrid dhe dihibrid.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të listojë hipotezat që ngriti Mendeli pas eksperimentimeve;- të përkufi zojë tri ligjet e Mendelit për trashëgiminë;- të analizojë kombinimet gjenotipike e fenotipike sipas 3 ligjeve të Mendelit.

Konceptet kyç: Ligji i zotërimit të tipareve, Ligji i zbërthimit të tipareve. Ligji i transmetimit të pavarur të tipareve.

Mjetet: Tabelat e Ligjeve I, II, III të Mendelit, libri, tabela mësimore

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Lexim i drejtuar Listi m i informacionit Punë në dysheNdërti mi i njohurive Të nxënit me këmbime Nxitje e diskuti meve Punë në grupePërforcimi Diskuti m Nxitje e diskuti mevfe Punë individuale

Zhvillimi i mësimit 1. Parashikimi. Lexim i drejtuarMësuesi/ja shënon temën në tabelë dhe i orienton nxënësit të lexojnë pjesën e parë të mësimit. Ndërkohë

në tabelë shkruhet pyetja: - Ç’hipoteza ngriti Mendeli në fund të eksperimenteve me bizelen? Çdo nxënës punon i pavarur me materialin e librit dhe pas 5’ ata diskutojnë me njëri-tjetrin mbi këto hipoteza. Përgjigjet e mundshme:1. Te hibridët tiparet ruajnë identitetin e tyre. 2. Çdo tipar kontrollohet nga gjene që kanë 2 forma alternative, njëra merret nga nëna, tjetra nga babai. 3. Në mejozë çdo gamet ka nga një alel për çdo tipar. 4. Gjatë pllenimit gametat kombinohen rastësisht duke formuar çiftin kromozomik.5. Homozigodë janë individë me dy alele të njëjta dhe heterozigodë janë individët që kanë 2 alele të

ndryshme. Homozigodët prodhojnë 1 tip gamete, heterozigodët dy tipe gametash. Çdo nxënës që thotë një hipotezë të ngritur nga Mendeli, e paraqet atë në tabelë.

2. Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime (30’). Ndahet klasa në tri grupe pune dhe secilit grup i jepet materiali që ata do të punojnë, si dhe u shtrohen

pyetjet.

Fleta e ekspertit I: - Ç’thotë Ligji I i Mendelit dhe ç’kombinime gjenotipike dhe fenotipike marrim sipas tij?

Tema 3: Tri ligjet e Mendelit

64

Fleta e ekspertit II: Ç’thotë Ligji II i Mendelit, ç’kombinime gjenotipike dhe fenotipike marrim në zbatim të tij?

Fleta e ekspertit III: Ç’thotë Ligji III i Mendelit, ç’kombinime gjenotipike dhe fenotipike marrim në zbatim të tij?

Përfaqësues nga çdo grup ekspertësh bën formulimin e ligjit dhe, duke përdorur simbole me germa të alfabetit për alelet, paraqet kombinimet gjenotipike e fenotipike të pritshme në tabelën e ndarë në tri pjesë.

3. Përforcimi. Diskutim (10’)Ushtrimi 2, 3, 4, 5 f.79

4. Vlerësimi i nxënësve bëhet duke pasur parasysh:• veprimtarinë e kryer gjatë fazës së parë të zhvillimit të mësimit mbi hipotezat e Mendelit; • punën në grupe ekspertësh dhe përgjigjen e dhënë mbi detyrën e lënë;• saktësinë e përgjigjeve të pyetjeve të zhvilluara.

Fleta e ekspertit III.

P: RrGg x RrGg

G: RG, rg, Rg, rG, RG rg Rg rG

F1 3R- G-

3R-gg 3rrG-

1 rrgg

Fleta e ekspertit II.

P: Aa x Aa

G: A a A a

F1: AA 2Aa 1aa 1 : 2: 1 (gjenotipik)(A-) 3 : 1(aa) (fenotifi kisht)

Fleta e ekspertit I.

P: AA x aa G: A a F1 Aa 100%

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë termat: homozigod, heterozigod, gjenotip, fenotip, tipar zotërues, tipar i fshehtë, alel

zotërues dhe i fshehtë, lokus;- të dallojë alelet nga gjenet, homozigotët nga heterozigotët, tiparin zotërues nga ai i fshehtë; - të shkruajë për çdo kombinim alelin e fenotipin e duhur.

Konceptet kyç: alel, lokus, homozigotë, gjenotip, fenotip.

Mjetet: libri, tabela mësimore.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Ditar dypjesësh Përsosje e të shkruarit Punë në dyshe

Ndërti mi i njohurive Diagrami i Venit Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grupe

Përforcimi Punime ushtrimesh Aft ësim për zgjidhje ushtrimesh Punë individuale

Tema 4: Gjenotipi dhe fenotipi

65

Termi Shpjegimi alel alel zotërues alel i fshehtë lokus homozigotë heterozigotë gjenotip fenotip

Për të dhënë shpjegimin e çdo termi, ngrihen nxënës të ndryshëm në tabelë.

2. Ndërtimi i njohurive. Diagrami i Venit Nxënësve u jepet detyrë të dallojnë:

a) alelet nga gjenet b) gjenotipin nga fenotipi c) homozigotët nga heterozigotët

3. Përforcimi. Punime ushtrimesh1. Përcaktoni fenotipin në këto gjenotipe ku a gtipar albin (bardhosh) Ag normal për ngjyrën e lëkurësAA g normal për ngjyrën e lëkurës Aa kAa g albin

2. Shkruaj gjenotipet e mundshme për këto fenotipe. a. bizele kokërr verdhë; b. bizele kokërr gjelbër; c. bizele lule bardhë. VV, Vv vv pp

3. Emërto gjenotipet: a. II; b. Tt c. TtH. dominant heterezigotë H. i fshehtë

4. Përcakto gametat që formojnë këto gjenotipe:

a. PP b. Pp c. pp d. Pp Ll 100%P 50%P 100% p 25% PL 25% Pl 50%p 25% p, L 25% pl

4. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 4, f. 81

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet duke u bazuar në:• vëzhgimin e bërë gjatë parashikimit për plotësimin e ditarit dypjesësh;• dallimin e aleleve nga gjenet; gjenotipit nga fenotipi, homozigodëve nga heterozigodët;• saktësisë në zgjidhjen e ushtrimeve.

Ndryshimeta. alele

b. fenotip c. homozigotë

Të përbashkëtat

Ndryshimeta. gjene

b. gjenotipc. heterozigotë

Zhvillimi i mësimit1. Parashikimi. Ditar dypjesësh (10’)Nxënësit njihen përmes leximit me temën e re. Duke shfrytëzuar njohuritë e mëparshme dhe ato të reja

shpjegojnë termat në tabelën e ndërtuar nga mësuesi/ja.

66

Tema 5. Punë laboratori. Kryqëzime që përfshijnë dy tipare

Objektivat. Në fund punës së laboratorit nxënësi duhet: - të listojë gametat e mundshme që formon një individ diheterozigotë (RrVv);- të evidentojë gjenotipat e mundshëm që fi tohen nga kryqëzimi RrVv x RrVv përmes ndërtimit të rrjetës “Penet”;- të llogaritë raportin fenotipik të pasardhësve të këtij kryqëzimi.

Mjetet e punës: fl etore e punës së laboratorit, laps, vizore, rezervë e kuqe, blu, e zezë dhe jeshile ose lapsa me ngjyra, si dhe shkumësa me ngjyra për të punuar në tabelë.

Zhvillimi i punës:1. Paraprakisht nxënësit njihen me punën që do të zhvillohet dhe do të evidentohet prania e mjeteve të

punës nga çdo nxënës.

2. Ndahet klasa në grupe pune dhe caktohet detyra që do të zhvillojnë.GR I - gjejnë gametat e mundshme të individit Rr Vv.GR II - ndërton rrjetën “Penet” për kryqëzimin RrVv x Rr Vv, duke evidentuar të gjithë gjenotipat e mundshëm.GR III - evidenton llojet e fenotipave të mundshëm të këtij kryqëzimi në rrjetën “Penet”.GR IV - llogarit raportin fenotipik në kryqëzimin RrVv x RrVv bazuar në rrjetën “Penet”.

Mësuesi/ja pasi ndjek me vëmendje ecurinë e punës në çdo grup pune, fton përfaqësuesit e çdo grupi që të hedhin rezultatet në tabelë.

a- Përcaktohen gametat nga GR. Ib- Ndërtohet rrjeta “Penet” nga GR. II, ku shkruhen të gjithë gjenotipat. c- Tregohen fenotipat e mundshëm të kryqëzimit RrVv x RrVv nga GR. III.d- Llogaritet raporti fenotipik i këtij kryqëzimi nga GR. IV.

3. Bëhet hedhja e përfundimeve në fl etoren e punës së laboratorit dhe dorëzohet ajo.

4. Vlerësimi i nxënësit bëhet në bazë të aktivizimit, saktësisë dhe punës së bërë në fl etoren e punës së laboratorit.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përcaktojë saktë gametat dhe përqindjen apo shpeshtinë e tyre për gjenotipe të ndryshme;- të llogaritë rezultatet e pritshme të një kryqëzimi gjenetik monohibrid duke përdorur rrjetën Penet.

Konceptet kyç: gametë, rrjetë Penet, Ligji i shumëzimit dhe i mbledhjes së propabiliteteve.


Metodika: EER

Zhvillimi i përmbajtjes

Motivimi: E dini që tipari fl okë i errët, fl okë kaçurrel, sy të errët, hundë shqiponjë, llapë e veshit e lirë është zotërues ndaj tiparit fl okëkuq, fl okë të drejtë, sykaltër, çdo lloj tjetër hunde, llapë e veshit ngjitur? Dhe për më tepër, thelbësor në zgjidhjen e problemave gjenetike, është përcaktimi saktë i tiparit zotërues.

Tema 6: Studimi i trashëgimisë (ora e parë)

67

EvokimiNxënësve u jepen për të punuar ushtrime që kërkojnë përcaktimin e gametave për gjenotipe të ndryshme. Grupi I – punon ushtrimin 1, pika a,b, në f. 82; Grupi II – punon ushtrimin 2, f. 82;Grupi III – punon ushtrimin 1, pika c, ç, në f. 82.

Përfaqësuesi i çdo grupi zgjidh në tabelë ushtrimet duke bërë dhe komentet e duhura. Pasi mësuesi/ja bindet për përcaktimin saktë të gametave në gjenotipet ku merren në studim një tipar, vazhdon më tej me shpjegimin e llogaritjes së rezultateve të një kryqëzimi monohibrid.

Realizimi i kuptimit: Përdoret teknika e mbajtjes së shënimeve. Shtrohet para nxënësve një situatë problemore: Tipari llapa e veshit e lirë përcaktohet nga aleli zotërues E.Tipari llapa e veshit e ngjitur përcaktohet nga aleli i fshehtë e.Dy individë heterozigodë martohen me njëri-tjetrin. Sa është mundësia që fëmijët të trashëgojnë formën E

apo e nga prindi?

- Përcaktohen gjenotipet e prindërve duke bashkëbiseduar me nxënësit P: Ee • Ee

- Përcaktohen gametët e prindit duke bashkëbiseduar me nxënësit. 12

Çdo prind jep G : 50% E ose 12

50% e ose

- Mësuesi/ja ndërton rrjetën Penet në tabelë duke sqaruar vendosjen vertikalisht të tipave të gametave mashkullore dhe horizontalisht tipat e gametave femërore.

Brenda kutive vendos kombinimet e mundshme alelike.

-Interpretohen rezultatet e rrjetës Penet: 14

EE; 2/4 Ee; 14

ec Raporti gjenotipik: 1 : 2 : 2 Raporti fenotipik: 3 : 1 3

4 individë me llapë veshi të lirë ose 75% E- (EE, Ee)

14

individë me llapë veshi të ngjitur ose 25% (ee)

Ligjet e probabilitetit mundësojnë llogaritjen e rezultateve të kryqëzimeve gjenetike të një tipari. Bëhet formulimi i: a. Ligjit të shumëzimit të propabiliteteve: Propabiliteti që dy ose më shumë ngjarje të ndodhin së bashku,

është produkt i propabiliteteve për të ndodhur veç e veç.

12

P.sh:

EE g • 12

= 14

; Ee g 12

• 12

= 14

Ee g 12

• 12

= 14

ee g 12

• 12

= 14

b. Ligji i mbledhjes së propabiliteteve: Mundësia që një ngjarje të ndodhë në dy ose më shumë mënyra të pavarura është sa shuma e mundësive individuale.

a. Që një fëmijë të jetë me llapë veshi të ngjitur (ee) është 14

ose 25%.

♀/♂ E 1/2 e 1/2

E EE1/4 Ee1/4

e Ee 1/4 ee 1/4

1212

68

♀/♂ V 1/2 v 1/2

V VV Vv

v Vv vv

1212

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përcaktojë saktë gametat në gjendje dihibride;- të ndërtojë rrjetën Penet për kryqëzimet dihibride;- të përcaktojë probabilitetin në kombinimet.

Konceptet kyç: kryqëzim dihibrid, kryqëzim provë


Metodika: EER

Zhvillimi i mësimit1. Evokimi.U kërkohet nxënësve të përcaktojnë në fl etoren e tyre gametat që jep një individ diheterozigotë dhe

shpeshtimi për çdo njërin tip gamete Rr VvRg kokërr rrumbullake Vgkokërr e verdhërg kokërr e rrudhosur Vgkokërr e gjelbër Rr Vv

G: RV rv 1

4 1

4 Rv FV 1

4 1

4

2. Realizmi i kuptimit. Përdoret teknika e shënimeve. Nxënësve u shtrohet problemi: 1. Në kryqëzimin dihibrid (që përfshin dy çifte tiparesh të kundërta) Rr Vv • Rr Vv

Tema 7: Studimi i trashëgimisë

b. Që një fëmijë të jetë me llapë veshi të lirë (Ee ose EE) është 14

+ 14

+ 14

= 34

ose 75%.

3. Refl ektimi: Punohet nga nxënësit në mënyrë të pavarur një ushtrim ku të konkretizohen njohuritë e marra. Mësuesi/ja kalon në çdo bankë gjatë punimit të ushtrimit.

Ushtrimi 7. f. 84

(P: Vv • Vv G: V g 50% ose 12

v g 50% ose 12

VV g 14

Vv g 14

+ 14

+ 14

= 12

vv = 14

Bizele kokërr verdhë 14

+ 12

+ 14

= 34

ose 75%

Bizele kokërr gjelbër (vv) 14

ose 25%.

Një nxënës e punon ushtrimin në tabelë.

4. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 6, 8, f. 84.

69

a. Gjeni gjenotipet e pasardhësve përmes rrjetës Penet.

Nxënësit në mënyrë të pavarur ndërtojnë rrjetën Penet dhe përcaktojnë të gjitha gjenotipet e mundshme që rrjedhin nga kryqëzimi dihibrid.

b. Llogaritni raportin gjenotipik të kryqëzimit dihibrid. Nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për të nxjerrë rezultatin e kërkuar.

RRVVg1

16 RRVv g 2

16 RrVr g

416

RrVVg 2

16 rrVv g

116

Rrvv g 216

rrVVg 2

16 rrVV g

216

RRvv g 1

16 rrvv g

116

c. Llogaritni raportin fenotipik të kryqëzimit dihibrid

9

16R-V-

316

R- vv 3

16rrV- 1

16rrvv g9 : 3 : 3 : 1.

Ndërkohë që nxënësit nxjerrin përfundimet për raportet gjenotipike e fenotipike, hap pas hapi bëhet dhe pasqyrimi i tyre në tabelën mësimore nga mësuesi/ja pas përfundimeve të nxënësve.

b. Shtrohet një tjetër situatë problemore para nxënësve: - Si mund të përcaktohet që një fenotip zotërues është homozigotë zotërues, p.sh. VV apo heterozigod Vv?

U shpjegohet nxënësve që për këtë përcaktim përdoren kryqëzimet provë ku një me gjenotip të panjohur, por fenotip zotërues, kryqëzohet me një homozigotë të fshehtë,

p.sh: P: V? x vv Nëse F1: bizele kokërr verdha Vv atëherë gjenotipi është P: VVNëse F1: bizele kokërr verdha dhe bizele kokërr gjelbër gatëherë gjenotipi P:Vv

3. Refl ektimi. Nxënësit punojnë në libër për të analizuar kryqëzimin provë te lepujt, f. 84.

4. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 7 f. 84.

Tema 8: Modelet e trashëgimisë janë të ndërlikuara

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të perifrazojë konceptet: tipar poligjenik, bashkëzotërim, alele të shumëfi shta; - të dallojë zotërimin jo të plotë nga bashkëzotërimi.

Konceptet kyç: zotërimi jo i plotë, bashkëzotërimi

Mjetet: libri, tabela mësimore

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Përsosje e të shprehurit Punë individualeNdërti mi i njohurive Pyetje përgjigje Lexim ndërveprues Punë në grupePërforcimi Diagrami i Venit Paraqitje grafi ke Punë në grupe

Tema 8: Modelet e trashëgimisë janë të ndërlikuara

70

Grupi II – lexon paragrafi n “Tipare të njëkohshme – Bashkëzotërimi” për t’iu përgjigjur pyetjeve: - Ç’kuptoni me bashkëzotërim? - Ç’fenotip marrin në F1 në këtë rast?

Grupi III – lexon paragrafi n “Alelet e shumëfi shta” për t’iu përgjigjur pyetjeve: - Ç’kuptoni me konceptin alele të shumëfi shta? - Ç’janë tiparet poligjenike? - Si do jetë shfaqja fenotipike në këtë rast?

Në përfundim përfaqësuesit e grupeve bëjnë paraqitin përfundimet e punës në grupe, u përgjigjen pyetjeve të dhëna e komentojnë fi gurat e dhëna në libër.

3. Përforcim. Diagrami i VenitIu kërkohet nxënësve të krahasojnë zotërimin jo të plotë nga bashkëzotërimi. Diagrami paraqitet në tabelë

dhe plotësohet prej nxënësve.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë se ç’kupton me gjene të lidhura zinxhir;- të dallojë raportet fenotipike në kryqëzimet dihibride, kur gjenet janë të lidhura e s’ndodh kryqkëmbim dhe kur gjenet janë të lidhur e ka ndodhur kryqkëmbimi.- të ndërtojë hartën gjenetike të një kromozomi.

Tema 9: Gjenet e lidhura dhe kryqkëmbimi

4. Detyrë. Ushtrimi 3, f. 86

5. Vlerësimi i nxënësve bazohet në: a. përgjigjet e pyetjeve të drejtuara gjatë fazës së stuhisë së mendimeve; b. përfundimet e nxjerra në punën në grupe dhe saktësisë së përgjigjeve të pyetjeve të dhëna; c. plotësimin e diagramit të Venit.

Bashkëzotërimi- Shprehja e dy

tipareve në F1

Zotërimi jo i plotë- asnjë alel nuk zotëron plotësisht mbi tjetrin

- fenotip i ri në F1

-Shmangie nga ligjet i Mendeljane,

- ka njëtrajtshmëri tiparesh në F1

1. Parashikimi. Stuhi mendimeshPërmes pyetjesh drejtuar nxënësve, bëhet një përmbledhje të përfundimeve të ligjshmërisë mendeljane. - Ç’thotë Ligji I i Mendelit? - Po Ligji II i Mendelit? - Cili është raporti gjenotipik e fenotipik i pritshëm? - Ç’thotë Ligji III i Mendelit, cili është raporti fenotipik i pritshëm?

2. Ndërtimin i njohurive. Pyetje-përgjigje. Lexim ndërvepruesMësuesi/ja ndan klasën në 3 grupe pune, të cilave u kërkon të lexojnë me vëmendje materialin e tri

çështjeve mësimore e të arrijnë në përfundimet e tyre.

Grupi I – lexon paragrafi n “Tiparet ndërmjetëse- zotërimi jo i plotë” për t’iu përgjigjur pyetjeve: - Ç’kuptoni me zotërim jo të plotë? - Ç’raporte fenotipike hasen në F1, F2 në zotërimet jo të plota?

71

Konceptet kyç: Gjene të lidhura, kryqkëmbim, rekombinantë


Metodika: EER

Zhvillimi i mësimit1. Evokimi.Shkruhet në tabelë tema e orës së mësimit. Paraqiten objektivat mësimorë sipas niveleve. Më tej pyeten nxënësit

se çfarë dinë rreth kryqkëmbimit, rekombinantëve, gjeneve të lidhura. Pyetjet dritare që mund të përdoren janë:- Ku vendosen gjenet? - Ç’ndodh mes gjeneve të vendosura mbi të njëjtin çift kromozomik gjatë mejozës? - Çfarë individësh fitohen si rrjedhojë e kryqkëmbimit?

2. Realizimi i kuptimit. Teknika e shënimevea. Përpunohen idetë e paraqitura nga nxënësit me njohuritë e reja, ku theksohen:a. Kur gjenet vendosen në kromozome të ndryshme, quhen të pavarura dhe, në bazë të ligjeve mendeljane,

ato trashëgohen në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri. Në këtë rast raporti i fenotipit do të jetë 1:1 në kryqëzimet monohibride dhe 1:1:1:1 në kryqëzimet dihibride.

P.sh. kryqëzimi provë: AaBb x aabb 1 : 1: 1 : 1

b. Gjenet që vendosen në një kromozom quhen të lidhura dhe, në bazë të ligjeve të trashëgimisë, ato tejçohen të lidhura, kur numri i grupeve të lidhura është i barabartë me numrin haploid të kromozomeve të llojit.

• Shqyrtohet rastet: a. Në fig. 24, f. 87 për X2Y • X2Xr me raport fenotipik 1:1. - Nëse ndodh kryqkëmbimi, ka shmangie nga ligjet mendeljane. - Kryqkëmbimi çon në formim G rekombinant dhe fenotipe rekombinant. - Sa më afër njëri-tjetrit të jenë gjenet e lidhura, aq më e vogël është mundësia e ndodhjes së kryqkëmbimit

dhe e kundërta. • Shqyrtohet rasti i mizës heterozigotë sykuqe, me trup të zi, që kryqëzohet me një mizë me trup të zi e sykuqe.

b. Fig. 24 f. 87. 47% trup të zi, sy të kuq 3% trup të zi dhe sy të bardhë47% trup gri, sy të kuq 3% trup gri dhe sy të bardhë

- % R (p.sh: 3 + 3 = 6%) tregon largësinë e gjeneve nga njëri-tjetri në kromozom dhe na ndihmon të ndërtojmë hartën e kromozomeve, kur dihet që 1 njësi harte = 1% kryqkëmbim.

3. Reflektimi.a. Përmblidhet informacioni i ri përmes zhvillimit të pyetjeve 1, 2, 3 pas temës. b. Punohet ushtrimi: Kryqëzohet një femër diheterozigotë me një mashkull dihomozigotë të fshehtë. Largësia mes dy gjeneve është

4%. Numri i individëve rekombinantë është 20 Numri i pasardhësve me gjenotip të njëjtë me prindërit është: a. 96 b. 180 c. 240 ç. 480

AB ab Ab aBAb AaBb aabb Aabb aaBb 25% 25 % 25% 25%

72

4. Detyrë. Jepet ushtrimi i mposhtëm:

Kryqëzohen një Aabb me aabb. Në F1 u shfaqën 4 klasa fenotipike 110 heterozigodë për të dy tiparet; 106 homozigodë të fshehtë për dy tipare;16 dominantë për tiparin e parë, të fshehtë për të dytin; 18 i fshehtë për tiparin e parë, dominant për të dytin. Largësia mes gjeneve është a) 6,5%; b) 13,5% c)10,6% d)34%.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë që çdo individ ka kariotip të ndërtuar nga kromozome autozomike dhe 1 çift kromozomesh seksuale;- të shpjegojë kur në llojin tonë lind një pasardhës ♀ (femër) e kur ♂ (mashkull);- të përshkruajë se gametët me numër haploid kromozomesh bashkohen për të dhënë një individ të ri, në shumicën e rasteve.

Konceptet kyç: kromozome të seksit, gjeni SRY, gjene të lidhura me kromozomet e seksit


Tema 10: Kromozomet e seksit. Përcaktimi i gjinisë


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Stuhi mendimesh Përsosje e të shprehurit Punë individuale

Ndërti mi i njohurive Pyetje përgjigje Lexim ndërveprues Punë në dyshe

Përforcimi Shkrim i shpejtë Përsosje e të shkruarit Punë individuale

Zhvillimi i punës

1. Parashikimi. Stuhi mendimesh (5’)Përmes pyetjeve dritare drejtuar nxënësve, rikujtohen njohuritë e mëparshme që kanë lidhje me temën e re. - Ç’lloj kromozomesh përmban kariotipi i një individi? - Ku dallohen autozomet nga kromozomet seksuale?- Ç’formë kanë kromozomet e seksit te një individ mashkull e te një individ femër?- Si shënohet një gjenotip ♀(femër) apo ♂ (mashkull), bazuar në kromozomet e seksit? - Ç’lloj gametash prodhojnë ato?- Cili është numri i kromozomeve në gametat seksuale?

2. Ndërtimi i njohurive. Marrëdhëniet pyetje-përgjigje (30’).

Në tabelë shkruhen pyetjet: - Si përcaktohet gjinia e një fëmije? - Ç’është gjeni SRY dhe cili është roli i tij? - Si paraqitet struktura e larmia e kromozomeve të seksit në organizma të ndryshme?

Nxënësit punojnë në grupe dyshe për t’u dhënë përgjigje pyetjeve duke shfrytëzuar njohuritë që kanë dhe ato që ofron tema e re mësimore.

73

Pas punës së pavarur, nxënësit diskutojnë mbi përgjigjet e pyetjeve të dhëna.

3. Përforcimi. Shkrim i shpejtëU lihet 5’ kohë në dispozicion nxënësve për të shkruar se çfarë mësuan për përcaktimin e gjinisë tek individë

të ndryshëm. Më pas u kërkohet të lexojnë ato që kanë shkruar.

4. Detyrë. Nëse një çift ka një fëmijë mashkull, cila është mundësia që fëmija e dytë të jetë mashkull? Po që të jetë femër?

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për:

a. përgjigjet e sakta të pyetjeve të dhëna në lidhje me kromozomet e seksit, numrin e kromozomeve në gametat ♀ dhe ♂, formën e kromozomeve të seksit;

b. përgjigjet e dhëna gjatë fazës së ndërtimit të njohurive; c. punën me shkrim të bërë gjatë përforcimit.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë shembuj të ndikimit të mjedisit në shprehjen e tipareve;- të diskutojë për tipare që nuk ndikohen nga mjedisi;- të shpjegojë për ndikimet e mjedisit mbi binjakët identikë.

Konceptet kyç: ndikimi mjedisor mbi fenotipin

Mjetet: libri, tabela mësimore, materiale të ndryshme mbi ndikimin mjedisor mbi fenotipin

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Shkëmbe një problem Të nxënit në bashkëpunim Punë në grupeNdërti mi i njohurive Rrjeti i diskuti mit Të nxënit në bashkëpunim Punë në dyshePërforcimi Shkrim i shpejtë Përsosje e të shkruarit Punë individuale

1. Parashikimi. Shkëmbe një problemU kërkohet nxënësve të tregojnë çfarë dinë për ndikimin e mjedisit mbi fenotipin. Ndërkohë paraqiten pamje

të ndryshme të të njëjtave gjallesa bimore apo shtazore me të njëjtat gjenotipe, por që shfaqin fenotipe të ndryshme në mjedise të ndryshme ku ato jetojnë.

Nxënësit i pasurojnë më tej këta shembuj me të tjerë, qoftë nga bota bimore apo shtazore, si dhe nga bota njerëzore.

2. Ndërtimi i njohurive. Rrjeti i diskutimitNxënësit hapin librin për të lexuar, komentuar dhe diskutuar për temën. Në tabelë shkruhet pyetja binare.Po Jo

Mbi disa tipare si:

ngjyra e gëzofi , gjatësia e trupit, inteligjenca, talenti, agresiviteti ...

te njeriu:

A ndikon mjedisi mbi fenotipin?

ngjyra e syve te njeriu, forma e fl okëve, ...

Tema 11: Ndikimi i mjedisit mbi fenotipin

74

U kërkohet nxënësve të punojnë në dyshe për të nxjerrë në pah pohimet dhe kundërshtitë e pyetjes së mësipërme.

Gjatë kohës që nxënësit punojnë, u kërkohet të japin sa më shumë argumente për të dyja anët e rrjetit të diskutimit. Pas diskutimit ata arrijnë në përfundimin e përbashkët se: Përfundimi: Fenotipi është rezultat i bashkëpunimit të vazhdueshëm mes gjenotipit dhe mjedisit. 3. Përforcimi. Shkrimi i shpejtë (5’)Nxënësit lihen të lirë për disa minuta të shkruajnë një shembull nga jeta e përditshme ku ndikimi i mjedisit mbi

një tipar të tyren është i skajshëm. Në varësi të kohës në dispozicion u kërkohet nxënësve të lexojnë atë që kanë shkruar.

4. Detyrë. Sillni shembuj tiparesh që ndikohen ose jo nga mjedisi.

5. Vlerësimi i nxënësve mbi bazën e:a. aktivizimit në dhënien e informacionit mbi ndikimet e mjedisit mbi fenotip;b. punës serioze e të argumentuar në rrjetin e diskutimit.

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi duhet: - të përkufi zojë objektin e gjenetikës dhe tri ligjet e Mendelit për trashëgiminë;- të listojë arsyet e përdorimit të bimës bizeles si model shumë i mirë i eksperimenteve gjenetike;- të perifrazojë fjalët kyç të këtij kreu;- të shpjegojë përçimin e tipareve të trashëgimisë në bazë të parimeve të Mendelit; - të shpjegojë se çfarë është kryqëzimi provë dhe kur përdoret ai;- të shpjegojë konceptet zotërim jo i plotë, bashkëzotërim, alelizëm shumëfi sh;- të dallojë:

a. Homozigotën nga heterozigota b. Gjenin nga aleli c. Zotërimin jo të plotë nga bashkëzotërimi d. Kryqëzimi monohibrid nga ai dihibrid e. Gjenet e lidhura nga ato jo të lidhura f. Tiparin zotërues nga tipari i fshehtë

- të shpjegojë pse përdoret kryqëzimi provë, rrjeta “Penet”;- të konkludojë për:

• rëndësinë e 2 ligjeve të probabilitetit në llogaritjen e rezultateve të pritshme në kryqëzime monohibride• Mënyrën e llogaritjes së largësisë mes gjeneve.

- të diskutojnë mbi:a. Kryqkëmbimin në gjenet e lidhura si burim i larmishëm gjenetik. b. Ndikimin e mjedisit në karakteristikat e individëve.

Metodika: Konkurs

Zhvillimi i mësimit:1. Për lehtësi pune, klasa ndahet në tri skuadra sipas tre rreshtave. Nxënësit e çdo skuadre bashkë punojnë

me njëri-tjetrin gjatë konkursit dhe lideri i grupit bën koordinimin e punës dhe cakton kush do të përgjigjet.2. Mësuesi harton pyetjet për çdo skuadër me gjithë përgjigjet dhe vlerësimin me pikë. (pyetjet hartohen në

përputhje me nivelin e klasë).3. Caktohet një nxënës për të drejtuar konkursin.4. Zgjidhet një juri e përbërë nga mësuesja dhe dy nxënës që do të bëjnë vlerësimin e përgjigjeve të skuadrave.

Tema 12: Përsëritje

75

5. Me short përcaktohet radha e pyetjeve.- Ç’ është gjenetika- Ç’ kuptoni me trashëgimi - Ç’ është kariotipi (Vlerësimi, 1 pikë)- Përkufi zoni ligjin e parë të Mendelit- Përkufi zoni ligjin e dytë të Mendelit - Përkufi zoni ligjin e tretë të Mendelit (Vlerësimi, 1 pikë)- Shpjegoni termat: kryqëzimi monohibrid, linjë breznia P1, F1, F 2.- Shpjegoni termat: gjenotip, homozigotë, heterozigotë, alel zotërues, alel i fshehtë.- Shpjegoni termat: tipare të lidhur me seksin, tipar autozomik, tipar poligjenik alelizëm i shumëfi shtë, tipar

monogjenik. (Vlerësimi, 3-5 pikë)- Ç’kuptoni me kryqëzim prove, kur përdoret A1, shembull- Ç’ kuptoni me bashkëzotërim, shembull- Ç’kuptoni me zotërim jo të plotë, shembull. (Vlerësimi 4-5 pikë)- Krahasoni zotërimin jo të plotë me bashkëzotërimin.- Krahasoni gjenet e lidhura me ato të pavarura.- Krahasoni kryqëzimin monohibrid me dihibrid.

- Në kryqëzimin Ee x Ee, cili është probabiliteti i pasardhësve me fenotip dominat?- në kryqëzimin Dd x Dd, cili është probabiliteti i pasardhësve heterozigotë?- Në kryqëzimin Vv x Vv (te bizelja), cili do jetë probabiliteti i bimëve homozigotë recesive? (Vlerësimi, 6-8 pikë)- Ku qëndron rëndësia e kryqëzimit në larminë gjenetike?- Ku evidentohet ndikimi i mjedisit në fenotipin e një individi? - Pse Mendeli konsiderohet “Babai i gjenetikës”? (Vlerësimi, 7-10 pikë)- Në kryqëzimin AaBb x aabb u morën në F1, 4 klasa fenotipike në raportin 1:1:1:1. Gjenet vendosen në

një kromozom apo jo?- Në kryqëzimin AaBb x aabb u morën F1 2 klasa fenotipike në raport 1:1. Ç’mund të thoni për gjenet A dhe B.- Në kryqëzimin AaBb x aabb u morën në F1 4 klasa fenotipike me shpeshti të ndryshëm dy nga dy (2 kl fenotipike nga 47 %, 2 kl fenotipike nga 3%) shpjegoni rezultatin e marrë në F1. (Vlerësimi, 8-10 pikë)

Tema 13: Ushtrime

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet:Niveli bazë:- të rrethojë përgjigjen e saktë në ushtrimet me alternativa.- të emërtojë gjenotipat e ndryshëm të dhënë apo fenotipat e tyre.- të gjejë gametat në kryqëzimet monohibride.- të nxjerrë gjenotipat e f1 në kryqëzime mes individëve që ndryshojnë për një tipar.

Niveli mesatar:- Të zbatojë ligjshmëritë e Mendelit në ushtrimet e dhëna.

76

- Të dallojë dhe të zgjidhë ushtrime për zotërimin jo të plotë.- Të dallojë e të zgjidhë ushtrime për dukurinë e bashkëzotërimit.

Niveli i lartë:- Të ndërtojë hartën konceptuale me termat kyç të kreut 5.- Të llogarisë rezultatet e mundshme të raporteve fenotipike dhe gjenotipike në F1, F2, për kryqëzime të dhënave ushtrime- Të gjejë saktë gametën e një gjenotipi kur gjenet janë të lidhur dhe nuk ndodh krosingoveri dhe kur ndodh A1.- Të gjejë largësinë e gjeneve apo renditjen e tyre mbi kromozom.

Zhvillimi i mësimitPunë në grupe. Nxënësit ndahet në grupe pune prej 3 ose 4 vetash çdo grup në bazë të nivelit jepet një fishë

me ushtime.Gr. I zgjidh ushtrimet 1, 3,5 të f. 95 dhe në fishë u jepen gjenotipa të ndryshëm që do të emërtohen apo do t’u

përcaktohet fenotipi (për realizimin e o.B/a.b)

Gr. II ushtrimet 2, 4, 6 të ushtrime f. 95 dhe në fishë u jepen gjenotipa të ndryshëm, ku do të përcaktohen gametë. (për realizimin e o.B/a,c)

Gr. III. ushtrimi 7, 12 f. 95 (për realizimin e O.B/c.d) dhe ushtrimi 8, 9 f. 95.

Gr. IV. ushtrimi 2, f95 dhe në fishë ushtrime të ngjashme, ushtrimi 5, f. 84 për zotërimin jo të plotë (për realizimin e o.M/ a.b)

Ushtrimet zgjidhen nga libra ushtrimesh për Biologjinë 10 të miratuar.Gr V ushtrimi 5 f 95 dhe ushtrime të ngjashme me atë f. 86, U.3 në fishë së bashku me ushtrimet mbi alelizmin

e shumëfishtë (për realizimin e O.M/ a.c)Ushtrimet zgjidhen nga “Libër ushtrimesh, Biologjia 10“.

Gr. VI, ushtrimi 6, 10 f 95 dhe në fishë ushtrime të ngjashme me ushtrimin 4, f 86, dhe 7, f. 84.

Gr VII, ushtrimi 1 f 95, fishë me ushtrim ku kërkohet probabiliteti i gjenotipave të caktuar në F1 ose F2 (për realizmin e o.L/ a. b)

Gr. VIII, ushtrime 3 f. 95, fishë me ushtrim kërkohet probabiliteti i fenotipeve të caktuara në F1 ose F2 ( për realizimin e o.L / b)

Gr. IX, fishë me 2 ushtrime, ku gjenet janë të lidhur ka ndodh krosingover dhe kërkohet të gjendet gjenotipat në F1, raportet fenotipike, individët prindëror e rekombinat dhe largësia mes gjeneve.

Radhën e vendosjes gjeneve mbi kromozom (për realizmin e o.L/c.d)nxënës nga çdo grup do pasqyrojë zgjidhjen e ushtrimit në tabelë njëri pas tjetrit.

Vlerësimi. Vlerësimi bëhet bazuar në zgjidhjet e ushtrimit nga nxënësi sipas nivelit të fishave të dhëna nga mësuesi.

77

Kreu VI. SI FUNKSIONOJNË GJENET

TEMA 1. Ç’janë çrregullimet gjenetike?

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje:- të përshkruajnë së çfarë janë çrregullimet gjenetike, mutacionet;- të shpjegojnë si shkaktohen çrregullimet gjenetike;- të krahasojnë mutacionet gjenetike autozomike me ato të lidhura me seksin.

Konceptet kryesore: mutacionet, çrregullimet gjenetike, daltonizëm, hemofi li, anemi drapërforme.

Mjetet kryesore: tabela, teksti, fl etore

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Punë me klasënNdërti mi i njohurive Ditar dypjesësh Punë në grupe Përforcimi Diagrami i Venit Punë individuale

a) Parashikimi. Stuhi mendimeshMësuesi/ja shkruan termin “mutacion” dhe me informacionet që dinë nxënësit plotësojnë skemën:

Bëhet një përmbledhje e informacionit të kujtuar.

a) Ndërtimi i njohurive. Ditar dypjesëshNxiten nxënësit të lexojnë me kujdes temën dhe orientohen për të plotësuar tabelën e ditarit dy pjesësh.

Klasa ndahet në katër grupe pune.

FJALA KOMENTI

Çrregullime Gjenetike• Mutacione të dëmshme të trashëgueshme

a. të fshehta [(p.sh. a,a)ose mbarten tek Aa ose tek X]b. Zotëruese (AA,Aa ose XA)

S. gjenetikë autozomike-Anemia drapërforme

• Aleli i ndryshuar ndodhet në autonome• Eritrocitet në formë drapri shkaktohen nga aleli mutant qe mbart informacionin

për prodhimin e proteinës hemoglobine, me funksion transport O2 në të gjithë trupin.

Gametat seksuale

Përshtatshmëri

më e mirë

Sëmundje Të dëmshmeMUTACION

Të trashëgueshme

Prekin gjenet

Në numër Prekin kromozomet

Të përhershme

Të dobishme Të rralla

Larmi gjeneti ke

Në strukturë

78

S. Gjenetike të lidhura me kromozomin XA. DaltonizmiB. Hemofi lia

• Aleli mutant vendoset në kromozomin X• Shkaktohet nga një gjen i fshehtë në (Xd) duke shkaktuar “verbëti” ndaj ngjyrave.• Çrregullim gjenetik i fshehtë (Xh ) çrregullon aftësinë mpikse të gjakut.• Pasardhësi mashkull e merr nga nëna se Y s’ka gjen normal kompensues.

a) Përforcimi. Diagrami i VenitPas përfundimit të tabelës së bërë nga puna e nxënësve në grupe nxënësve u kërkohet të krahasojnë

sëmundjet gjenetike hemofi lie. Me anemi drapërforme, duke nxjerrë në pah ngjashmëritë dhe ndryshimet. Puna do të mbështetet në njohuritë e sapo marra përmes një organizuesi grafi k (Diagrami i VEN-IT)

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 6.Vlerësimi i nxënësve: • Përshkrimin e mutacioneve dhe çrregullimeve gjenetike.• Shpjegimin e sëmundjeve gjenetike: anemi drapërforme, daltonizëm e hemofi li• Krahasimi i anemisë drapërforme me hemofi linë

Nga përvoja. Nuk është i vështirë për t’u realizuar. Kjo metodë i bën nxënësit të lexojnë për të kuptuar dhe pastaj të ndërveprojnë me idetë që hasin.

Anemia dradërforme- aleli i fshehtë vendoset

në autonome (aa,aa)- eritrocitet si drapër

- heterozigotet mbrohen nga malaria.

- homozigotët recesiv probleme të rënda shëndetësore

- shfaqet tek meshkujt dhe femrat

Sëmundje gjenetike

- mutacioni - çon në prodhimin e një proteine të ndryshuar.

- shfaqet ose mbartet tek pasardhësit si sëmundje e

fshehtë.

Hemofi lia- Aleli fshehtë vendoset në kromozomin X (xhuxh) (xhy) - shfaqet tekmeshkujt kur e marrin nga X i nënës (xhy), bartëse f - Çrregullim të aftësisë të mpiksëse të gjakut.

Tema 2. Si procedohen çrregullimet e trashëgimisë

Objektivat: Në fund të orës nxënësit të jenë të aftë:- të përshkruajnë si tejçohen çrregullimet gjenetike në një organizëm;- të shpjegojnë ç’është trisomia, duke e konkretizuar te sindroma Daun;- të diskutojë mbi përcaktimin dhe kurimin e çrregullimeve gjenetike.

Konceptet kryesore: trisomi, terapi gjenetike, sindroma Daun.

Mjetet kryesore: tabela, teksti, tabela amnioçenteres, fl etore.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Termat paraprakë Punë me klasënNdërti mi i njohurive INSERT Punë me klasën Përforcimi Ditar dypjesësh Punë individuale

79

Zhvillimi i mësimit:a) Parashikimi. Termat paraprakëHapi I: Paraprakisht zgjidhen disa fjalë kyçe:46 kromozome, 23 çifte, autonome, heterokromozome, kariotip human, qelizë somatike, gametë seksualë. Hapi II: Shkruajmë fjalët në tabelë.Hapi III: Nxënësit (2-3) e një banke shkruajnë një ese të shkurtër me to.Hapi IV: Nxënësit pas 3-4 min. Lexojnë esenë para klasës.Hapi V: Mësuesi/ja lexon esenë që ka përgatitur vetë dhe nxënësit e krahasojnë me ato që kanë krijuar vetë.

b) Ndërtimi i njohurive. INSERTHapet libri dhe lexohet mësimi duke vendosur shenjat e teknikës “Insert”

Kontrollo Informacion i ri Informacion ndryshe nga ai që dinë Më shumë informacion

Njeriu ka 23 çifte kromozomike, 22 çifte janë kromozome autozomike, 23 çifte kromozomesh sigurojnë zhvillimin normal e funksionimin normal të organizmit kur aleli difektoz është në autonome kemi të bëjmë me sindromën autozomike. Ato mund të jenë dominante dhe shfaqen tek AA, Aa, por mund të jenë dhe recesive dhe shfaqen tek aa.

Trisomi-Njerëzit me 2 ose më shumë kopje të një kromozomi nuk zhvillohet normalisht.- Atyre që u mungon qoftë dhe një kopje nga 46 kromozomet nuk mbijetojnë.-Sindroma Daun.Janë individë më fytyrë të rrumbullakët, karakteristike: sytë e tërhequr dhe të ngushtë, kanë prapambetje mendore dhe gjuhë të madhe që u vështirëson të folurën.

Sindroma Daun: I sëmuri me këtë sindromë ka tri kopje të kromozomit 21, pasi ka dështuar ndarja kromozomeve dhe formohen gamete me 2 kromozome të pandara.Pra, zigota ka 3 kopje kromozomesh 21.

Pjesa më e madhe e sistemit gjenetik të pakurueshmeKëshillimi gjenetikFormë e mbikëqyrjes që informon njerëzit për problemet gjenetike që mund të prekin ata ose pasardhësit. Terapi gjenetikeTeknikë e zëvendësimit të gjenit difektoz me kopje të shëndetshme.Testimi prenatalMundëson diagnostikimin e bebes që në barkun e nënës

c) Përforcimi. Ditar dypjesëshTERMI KUPTIMI

2 n = 46 kromozome2n+1 = 47 kromozome

•Zhvillimi (normal) të organizmit•Funksionim Trisomi

S. Daun47 (+21)

• Çifti 21 ekziston në tre kopje kariotipi me 47 kromozome• Shfaqet fenotipike

S. Autozomikea. S.A zotërueseb. S.A e fshehtë

Aleli difektoz gjendet ne kromozomet autozomike.AA, Aa – shfaqin çrregulliminAa - shfaqin çrregullimin

Këshillim gjenetik Formë e mbikëqyrjes njerëzore për informim rreth problemeve gjenetike që mund të prekin një individ apo pasardhësit e tij.

Terapi gjenetike Teknikë e korrigjimit të çrregullimeve gjenetike përmes zëvendësimit të gjeneve difektoze me kopje të shëndetshme.

Testim prenatalPërmes amnioçentezës diagnostikohen tek fetusi çrregullime të mundshme të trupit të kromozomeve, prania e një gjeni difektoz apo ekzistenca e çrregullimeve gjenetike shkaktare të sindromave.

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 5 në tekst.

Vlerësimi i nxënësve:• të përcaktojnë si përçohen çrregullimet gjenetike.• të shpjegojnë si shkaktohet sindroma Daun si lloj trisomie dhe të renditin shfaqet fenotipike të saj.• të diskutojnë mbi këshillimin gjenetik, terapinë gjenetike dhe testimin prenatal.

Nga përvoja: Kjo teknikë nxit ndërtimin e shprehjeve studimore të të nxënit. Ato mund të kontribuojnë shkallën e të kuptuarit gjatë leximit.

80

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë ç’është pema gjenealogjike;- të shpjegojnë rëndësinë e përdorimit të pemës gjenealogjike;- të ndërtojnë dhe analizojë tejçimin e tipareve në një pemë gjenealogjike.

Konceptet kryesore: pemë gjeologjike, mbartës, tipar zotërues, tipa.

Mjetet e punës: tabela, libri, fl etore.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Parashikimi me terma paraprakë Punë me klasën

Ndërti mi i njohurive Pyetja sjell pyetjen Punë në grupe Përforcimi Punë e lirë me ushtrime Punë individuale

a) Parashikimi. Parashikimi me terma paraprakeMësuesi/ja: Ç’ju kujton termi: Pemë gjenealogjikeNxënësit: Tregon mënyrën e trashëgimit të një tipari nga një brez në tjetrin të një familje me gjuhën e

simboleve.Nxënësit: Na ndihmon të kuptojmë nëse tipari i ndryshuar mbartet tek prindërit dhe nëse do shfaqet tek pasardhësit.

Mësuesi/ja: Ç’simbolikë përdorim për paraqitjen e saj.Nxënës të ndryshëm ngrihen në tabelë dhe paraqesin simbolet që përdorën në një pemë gjenealogjike.

b) Ndërtimi i njohurive. Pyetja sjell pyetjenNxënësit punojnë me materialin që ofron libri në këtë temë për t’iu përgjigjur pyetjes së mësuesit:Nga studimi i një peme gjenealogjike, ç’informacion marrin?Mësuesi/ja: Ç’përcaktojnë në fi llim nga vëzhgimi i një peme gjenealogjike?Nxënësit: Nëse tipari është autozomik ose i lidhur me seksin.Mësuesi/ja: Kur tipari është autozomik?Nxënësit: Kur shfaqet njëlloj tek femrat dhe meshkuj.Mësuesi/ja: Kur tipari autozomik është dominant (zotërues) dhe kur i fshehtë?Nxënësit: Kur është tipar autozomik zotërues patjetër njëri prind është me këtë tipar.Nxënësi: Kur është tipar autozomik i fshehtëp prindërit mund të jenë normal, ose njëri ose të dy e kanë tiparin.Mësuesi/ja: Individët me këtë tipar autozomik zotërues ç’gjenetik e fenotip kanë?Nxënësi: AA, Aa - Gjenotipi fenotipikisht janë të sëmurëaa - Gjenotipi Fenotipikisht janë normal (jo të sëmurë)Mësuesi/ja: Kur tipari autozomik është i fshehtë, cilat do të jenë gjenotipat e fenotipeat normalë, të sëmurë, mbartës?Nxënësi: Gjenotipi a,a fenotipi i sëmurëA, a fenotipi i normal por mbartësA, A fenotipi i normal por mbartës Mësuesi/ja: Kur tipari është i lidhur me seksin?Nxënësi: Nëse të sëmurë janë kryesisht meshkujt defekti lidhet me kromozomin X të nënës, pasi nga babai ka marrë Y, në këtë rast sëmundja është e fshehtë.Nxënësi: Nëse të sëmurat janë femrat tipari i vendosur në X e nënës është zotërues. Kurse babai është

normal. Kur tipari është i fshehtë, pasardhëset femra do të marrin një alel nga nëna (që mund të jetë e sëmurë ose mbartëse) dhe një alel nga babi që është i sëmurë.

TEMA 3: Studim i trashëgimisë së tipareve. Pema e historisë familjare

81

c) Përforcimi. Punë e lirë me ushtrimeJepen tre pemë gjenealogjike në tabelë. Secila do të analizohet nga një grup i madh që bashkë punon me

njëri-tjetrin për të përcaktuar nëse kemi të bëjmë me strukturë autozomike apo të lidhur me seksin XAXaXaY.P. Tipari lidh me seksin P. Autozomike P. Autozomike vendoset në X dhe është zotëruese e fshehtë I fshehtë

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 4Nga përvoja: Praktimi i njohurive teorike në ushtrime rrit shkallën e përvetësimit të tyre nga ana e nxënësve,

rrit aftësinë analizuese të nxënësve këta nxënës kontrollojnë shkallën e të kuptuarit të njohurive të marra.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë termat: gjen, kopjim, përkthim, sintezë proteinash;- të tregojë rolin e gjeneve dhe proteinave në organizëm;- të shpjegojë ç’është kopjimi, përkthimi i informacionit të ADN-së dhe sinteza e proteinave.

Konceptet kyç: gjen, proteinë, përkthim, kopjim, sintezë proteinash.

Mjetet: Tabelë e sintezës së proteinave, tabelë e acideve nukleike, maket i AND-së, libri, tabela mësimore.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diagrami i Venit Paraqitje grafi ke e informacionit Punë me klasën

Ndërti mi i njohurive Të nxënit me këmbime, grupi i ekspertëve Nxitja e diskuti meve Punë në grupe

Përforcimi Organizues grafi k Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grupe

Zhvillimi i mësimit

1. Parashikimi. Diagrami i Venit (5’)Mësuesi/ja shkruan në tabelë dy Ac. nukleike ADN, ARN dhe nxit nxënësit të rikujtojnë informacionet e marra

mbi to duke evidentuar të përbashkëtat e dallimet mes tyre.

Tema 4: Ç’është gjeni

ADN1. dy vargore me

vargje që lidhen me lidhje hidrogjenore me njëri-tjetrin.

2. formë heliksi dyfi sh3. sheqeri dezoksiribeozë

4. reç A,G,C ka dhe bazën T

Mbartës e tejçues i informacionit gjenetik

1. Ac nuikleike2. përcaktuese të

vendosjes së aminoacideve në vargun proteinik3. molekula polimere

me monomer nukleotidin (sheqer + gr fosfat + bazë e

azotuar)4. nukleotidet lidhen

me njëri-tjetrin me lidhje kovalente.

5. bazat e azotuara G,C,A

ARN1. një vargore

2. sheqeri ribozë3. veç bazave të azotuara

G,C,A ka në vend të T, U (uranium)

4. 3 llojesh: mARN, tARN, rARN

Ndërmjetës i informacionit për sintezën e proteinave

82

2. Ndërtimi i njohurive. Të nxënit me këmbime. Grupet e ekspertëve. Mësuesi/ja tregon materialin që duhet punuar nga nxënësit. Ndahet klasa në 4 grupe pune, sa janë edhe

paragrafët e tekstit mësimor. Për çdo pjesë të dhënë grupeve të punës u shtrohet një pyetje.Fleta e ekspertit I. - Ç’është gjeni, ku vendoset ai?

Përgjigjja: Është copë ADN-je me renditje të caktuar të nukleotiteve A, T, G, C, njësi trashëgimie

Gjenet ndodhen në kromozome

Fleta e ekspertit II. - Ç’rol kanë gjenet. Si funksionojnë ato?

Fleta e ekspertit III. -Tregoni rolin e proteinave në organizëm?

tretjen imunitetin Proteinat qarkullimin komunikimin ndërqelizor lëvizjen

Fleta e ekspertit IV. - Cilat janë etapat nëpër të cilat kalon sinteza e proteinave ose shprehja e gjeneve?

E. 1 Þ Kopjimi: zbërthimi i ADN-së 2 vargore nga një enzimë, (transkriptimi) ndërtimi i mARN-së nga një varg i ADN-së (model) - në

bërthamë.E. 2 Þ Përkthimi: kodi i ARN-së përkthehet në ribozome për translatim) prodhimin e proteinave specifike sipas recetës së ADN-së. E 1 + E2 = sintezë e proteinave (shprehja e gjeneve)

3. Përforcimi. Organizuesi grafik- harta e koncepteve

ndërtimi gjenet roli

vendndodhja

udhëzues i qelizës se ç’duhet bërë e si duhet vepruar

gjenet

• kod për formimin e proteinave apo recetë gatimi e proteinave

• i tregojnë qelizës se çdo të jetë pas zhvillimit të saj

• udhëzues për qelizat se ç’duhet të bëjnë e kur duhet të veprojnë

• kontrolluesi i ndezjes e fikjes së gjeneve

Gjeni Paketë udhëzimesh për ndërtimin e

mbijetesën e organizmit në mjedis.

kontrolluesi i ndezjes dhe i fikjes gjeneve kopjimi i inf. ADN

nga mARN në bërthamëpërkthimi i inf. mARN në vargje proteinike specifike në ribozome

recetë gatimi e proteinave

Pjesë ADN me renditje të caktuar të A,G, C,T

kromozomei tregon qelizës çdo të jetë pas zhvillimit të saj

83

4. Detyrë. Ushtrimi 5, f. 104.

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për: 1. përcaktimin e ngjashmërive e dallimeve mes ADN-së e ARN-së; 2. punën në grupe për të përcaktuar ç’është gjeni, ku vendoset, ç’rol ka, rolin e proteinave në organizëm,

shpjegimin e etapave të sintezës së proteinave; 3. strukturimin e njohurive të reja në një grafi k informacioni.

Tema 5: Nga ADN-ja tek ARN-ja

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë termat: transkriptim, mARN, ARN, polimerazë;- të tregojë ku dhe si kryhet transkriptimi;- të shpjegojë si ndodh transkriptimi i ADN-së e ç’formohet në fund të procesit në qelizat prokariote e ato eukariote.

Konceptet kyç: transkriptim

Mjetet: Tabelë e sintezës së proteinave, libri, tabela mësimore.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskuti m njohurish paraprake Përsosje e të shprehurit Punë individualeNdërti mi i njohurive Lexim i imët me kodim teksti Të lexuarit ndërveprues Punë në dyshePërforcimi Diagrami i Venit Paraqitje grafi ke e informacionit Punë me klasën


1. Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprake (5’)Iu drejtohen nxënësve pyetjet e mëposhtme dhe diskutohet mbi to. - Ku mbartet informacioni për prodhimin e proteinave? - Ku është makineria e prodhimit të proteinave? - Si quhet ajo?- Ç’është kopjimi ose procesi i transkriptimit? - Si formohet mARN-ja?

2. Ndërtimi i njohurive. Lexim i imët me kodim teksti (30’)Hapi I. Përcaktohen kodet dhe lexohet teksti në grupe dyshe nga ADN-ja tek ARN-ja. Hapi II. U shpjegohet nxënësve me kujdes llojet e informacionit që do të gjejnë në tekst.Hapi III. U kërkohet të vendosin kodet në tekst pas një leximi të kujdesshëm.

Shënohen që në fi llim në tabelë kodet: Kodet: Përkufi zim (P), shkak + pasojë (Sh®P)

84

PërkufizimP

Shkak + pasojë ShgP

InterpretimI

KrahasimK

Transkriptim: Procesi i formimit të mARN-së nga ADN-ja

Sh. - Lidhja e ARN polimerozës tek promotori i gjenit që do kodohet. P. - Kopjimi i informacionit në gjuhën e ARN-së

Lidhja ARN polimerazës tek ADN para gjenit që do kodohet sjell shpleksjen e 2 vargjeve helikoidale të ADN si rrjedhojë këputen lidhjet mes bazave të zinxhirëve komplementarë të ADN. Njëri zinxhir i ADN shërben si model për formimin e mARN.

Transkriptimi tek qelizat prokariote ndodh në citoplazmë, kurse tek eukariotët ndodh në bërthamë, ku ndodhen dhe modekulat e ADN.

mARN: Molekula njëvargore që mbart informacionin e ADN-së

Sh. - Përparimi i enzimës përgjatë ADN-sëP. - Shtrimi dhe lidhja njëra pas tjetrës i nukleotideve të mARN deri kur enzima takon kodimin “stop”.

Enzima lexon gjenin duke përparuar përgjatë ADN ndërkohë shtohen e lidhen njëri pas tjetrit përmes lidhjeve kovalente nukleotidet e mARN, kur takon kodimin “stop” shkëputet nga ADN.

Transkriptimi ndjek rregullat e çiftimit të bazave të ADN dhe ndryshimet që përballë adeninës (A) vendoset uracili (U)

3. Përforcimi. Diagrami i Venit (5’)Nxënësve u kërkohet të evidentojnë ngjashmërinë e ndryshimet ndërmjet transkriptimit të qelizave eukariote

dhe atyre prokariote.

4. Detyrë. (5’)Gjeni vargun e ARN në bazë të këtij vargu ADN:

a. ACC, CGA, AGG, ATC, TTA, ACG, GGT (rreshti I)b. TGG, GCT, TCC, TAG, AAA, TGC, CCT (rreshti II)C. TCC, CGT, TTT, CAC, GGG, TCT, GGA (rreshti III)

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për:• përgjigjet e dhëna gjatë diskutimit të njohurive paraprake; • punës në grupe dyshe për lexim të koduar të tekstit;• krahasimit të procesit të transkriptimit në qelizat eukariote e prokariote;• gjetjes së vargut të ARN-së, kur jepet model një varg ADN-je.

• kopjimi infor. nga ADN në mARN• nga një gjen formohen shumë molekula identike ARN

Q. prokariote- Ndodh në citoplazmë- Pak gjene

Q. eukariote- Ndodh në bërthamë- Shumë gjene

85

Tema 6: Kodi gjenetik shkruhet me “fjalë trinukleotidëshe”

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë se çfarë përfaqëson kodi gjenetik;- të tregojë se nga është i përbërë kodi gjenetik;- të shpjegojë karakteristikat e kodit gjenetik.

Konceptet kyç: kodon, kod gjenetik

Mjetet: Tabelë e kodit gjenetik, libri, tabela mësimore.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimi Diskuti m idesh Punë me gjitha klasënNdërti mi i njohurive Ditari dypjesësh Përsosje e të shkruarit Punë në grupePërforcimi Organizues grafi k Paraqitje grafi ke e informacionit Punë në grupe


1. Parashikimi. Stuhi mendimesh (5’)Mësuesi/ja prezanton para nxënësve tabelën e kodit gjenetik dhe u kërkon atyre ta vëzhgojnë me kujdes dhe

të thonë mendimet apo konkluzionet e tyre për këtë vëzhgim.

Në fund bëhet përmbledhje të përfundimeve të nxjerra nga vëzhgimi i kodit gjenetik, shpjegohet pse kodi ndërtohet nga treshe nukleotidesh (kodone).

2. Ndërtimi i njohurive. Ditar dypjesësh

Tema 6: Kodi gjenetik shkruhet me “fjalë trinukleotidëshe”

1 aminoacid mund të kodohet nga më shumë se një treshe bazash

kodi gjenetikka 3 sinjale stop dhe 1 nistor

në kolonat anësore vendoset:baza I dhe III në reshtin sipër, baza II e tresheve nukleotidike

ndërtohet nga treshe bazash të azotuara

është në gjuhën e ARN

Shpjegimi i vetive

1 aminoacid kodohet nga më shumë se i kodon për t’u mbrojtur nga ndikimet e dëmshme të mutacioneve.

Çdo kodon (triplet) kodon vetëm 1 aminoacid të caktuar.

Këto kodone s’kanë informacion, kur ARN polimeraza takon me to, merr sinjal për të nisur ose stopuar kopjimin e informacionit.

Është i njëjtë dhe përdoret nga të gjithë organizmat, sepse format e jetës kanë një stërgjysh evolutiv të përbashkët me një kod gjenetik unik.

Vetitë e kodit gjenetik

• i degjeneruar

• i pangatërruar

• përmban 3 sinjale stop dhe 1 nistor universal

86

4 grupeve të para të punës së nxënësve u kërkohet interpretimi i një vetie të kodit gjenetik, kurse grupit V i kërkohet të përmendë përjashtimet nga kodi gjenetik.

3. Përforcimi. Organizues grafi k (5’)Me pjesëmarrjen e 5 grupeve bëhet organizimi grafi k i vetive të kodit gjenetik.

4. Detyrë. Punë individuale

Duke përdorur tabelën e kodit gjenetik, gjej aminoacidet që kodojnë këto triplete. 1. UAC 2. CGC 3. GCU 4. AGG 5. AUC UAA CAG GUU ACC ACA

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për: • listimin e veçorive të kodit gjenetik;• shpjegimin e vetive të kodit gjenetik;• shpjegimin e përjashtimeve të kodit gjenetik;• përcaktimin e aminoacideve që kodojnë tripletet e dhëna në ushtrim.

6. Detyrë shtëpie. Interpretoni kodin gjenetik për të përcaktuar që kodohen nga kodoni CCU.

përjashtimet leximi i kodoneve stop nga ADN mitokondriale dhe e kloroplasteve

leximi i kodoneve nga prokariotët mikroskopikë

i degjeneruar

universal kodi gjenetik i pangatërruar

me disa përjashtime në lexim të kodoneve stop

ka 3 kodone stop dhe 1 kodon nistor

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë elementet qelizore që marrin pjesë në translatim;- të shpjegojë mënyrën e sintezës së vargut proteinik gjatë fazave të translatimit;- të krahasojë rolin e tri llojeve të ARN-së gjatë translatimit.

Konceptet kyç: translatim, rARN, mARN, tARN

Mjetet: tabelë e sintezës së proteinave, libri, tabela mësimore, fl etë letre.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Parashikim nga termat paraprakë Nxitje për të përsosur të shprehurit me shkrim Grupe dyshe

Ndërti mi i njohurive Diagram piramidal Lexim ndërveprues Grupe dyshe

Përforcimi Zgjidhje ushtrimesh Fiti m i shprehive në zgjidhjen e ushtrimeve Punë individuale

Tema 7: Nga ARN-ja te proteinat

87


1. Parashikimi. Parashikim nga termat paraprakë (5’)Mësuesi/ja shkruan në tabelë termat: ribozom, rARN + ARN, mARN dhe nxit nxënësit për të lexuar paragrafin

1 e 2 të mësimit për të evidentuar funksionin e secilit prej tyre në procesin e translatimit, ku ato janë elemente qelizore të pranishme.

Nxënësit lexojnë punën e tyre.

• Ribozomet ndodhen në citoplazëm e ndërtohen nga rARN + proteina dhe janë vendi ku prodhohen proteinat. Te mARN, e ardhur nga bërthama në citoplazmë, kapet ribozomi. Po aty vjen dhe tARN-ja që transporton një aminoacid të caktuar dhe ka një treshe nukleotidesh – antikodonin – që është komplementar me një kodon të mARN. Çdo ribozom ka përkohësisht 1 mARN, 2 molekula tARN. Ka 2 zona:

A gqë lexon tripletin B gku ndodhen dy aminoacide të njëpasnjëshme.

2. Ndërtimi i njohurive. Diagrami piramidal - rreth 30’Gjatë kësaj faze nxënësit të ndarë në grupe pune dyshe lexojnë materialin dhe plotësojnë skedat që iu

shpërndahen për temën e re. Gjatë leximit ata plotësojnë informacionin për secilën rubrikë.

Faza VI

Kur njëri prej kodoneve stop UAG; UAA; UGA të mARN-së, vjen në zonën A, sinteza e proteinave ndalon, sepse s’ka tARN për t’u lidhur në zonën A me antikodon komplementar.

• Proteina e re e formuar lirohet në qelizë

• Dy nënnjësitë e ribozomit ndahen.

Translatimi

Përkthimi i informacionit gjenetik nga gjuha e mARN-së në gjuhën e proteinave.

Faza I

Ribozomi funksional ka qendrën A e P, kodoni nistor AUG i mARN-së vendoset në A, ku vjen dhe një tARN me antikodonin përplotësues të AUG-së. Ky antikodon çiftohet me kodonin e mARN-së dhe zhvendoset në zonën P, kurse A pret një aminoacid tjetër nga +ARN-ja.

Faza II

Zonat P e A mbajnë të lidhura molekula tARN me nga 1 aminoacid specifik. Aminoacidet fqinje lidhen mes tyre me ndërmjetësinë e enzimave, përmes lidhjeve peptitike.

Faza III

Molekula + ARN në zonën P shkëputet duke lënë pas aminoacidet dhe largohet nga ribozomi.

Faza IV

tARN nga zona A lëviz për në P së bashku me kodonin e mARN-së si njësi e vetme. Në zonën A është i pranishëm një kodon i ri që pret një tjetër tARN me aminoacidin e saj. Aminoacidi i ri lidhet te vargu proteinik në rritje.

Faza V

tARN në zonën P shkëputet dhe lë pas vetes aminoacidin e saj.

88

Pas përfundimit nxënësit diskutojnë mbi fazat e procesit të translatimit.

3. Përforcimi. Zgjidhje ushtrimesh mbi kodin gjenetik (5’)Jepet vargu ADN: GCA, CGA, AAC, AAT, GAA, ATG, CCG, TCC, ACC. a. Gjeni vargun përplotësues të ARN-së dhe numrin e lidhjeve hidrogjenore mes tyre. b. Gjeni renditjen e aminoacideve që kodohet nga vargu i ARN-së, i ndërtuar mbi bazë të informacionit t vargut

të ADN-së (duke përdorur kodin gjenetik).

Zgjidhje: a. G C A C G A A A C AAT G AA ATG C C G T CC A C C III III II III III II II II III II II II III II II II II III III III III II III III II III III C G T G C T T T G T T A C T T T A C G G G A G G T GG

E lidhjeve hidrogjenore. 13 (A=T) • 2 + 14 (G≅C) • 3 = 68 l.H.

b. Vargu ARN: CGU, GCU, UUG, UUA, CUU, UAC, GGC, AGG, UGGargininë g alanin gleucinë gleucinë gleucinë gtirozinë gargininë gtriptofan.

4. Vlerësimi i nxënësve bëhet në bazë të veprimtarive të zhvilluara në klasë. 1. punës me shkrim për esenë me termat paraprake;2. aktivizimit gjatë punës në grupe dyshe;3. saktësisë në zgjedhjen e ushtrimit.

5. Detyrë shtëpie. Pyetja 6 pas temës.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë termat gjen, proteinë represore, promotor, introne dhe ekzone;- të shpjegojë se si kryhet kontrolli i proteinave te qelizat eukariote;- të krahasojë mes tyre gjenet rregullatore me ato strukturore.

Konceptet kyç: gjen rregullator, gjen strukturor, proteinë represore, promotor, introne, ekzone.

Mjetet: tabelë e organizmit të gjeneve te prokariotët, tabelë e organizimit të ekzoneve, libri, tabela mësimore.

Metodika: EER Motivimi. Ne e nisim jetën nga një qelizë e vetme që, duke u ndarë, formon miliarda qeliza që diferencohen

nga njëra-tjetra dhe specializohen për të kryer funksion të ndryshme. Si ndodh kjo, kur paketa gjenetike është e njëjtë për çdo qelizë?

Evokimi. Prezantohet para nxënësve tema e orës mësimore dhe objektivat e saj. Pyeten nxënësin ç’dinë rreth temës, duke përdorur pyetjet si:a. Ç’janë gjenet?b. Ku vendosen ato?c. Si punojnë gjenet?ç. Ç’rol kanë ato? d. Ku ndryshon ADN-ja nga ARN (nga materiali gjenik që përmbajnë)?.

Tema 8: Si rregullohet shprehja e gjeneve

89

Realizimi i kuptimit. Përpunohen njohuritë e reja me njohuritë e nxënësve, të prezantuara gjatë evokimit. Përdoret teknika e

organizuesit grafi k për prezantimin e njohurive të reja.

(informacion për prodhim proteinash)

gj. strukturor gj. operator(kontrollon aktivitetin e gj. strukturor)

Shpjegohet me ndihmën e tabelës së hapjes e mbylljes së gjeneve te prokariotët funksioni i operatorit te bakteret. Më tej në tabelën e procedimit te eukariotët shpjegohet organizimi në introre e ekzone të ADN-së eukariote

dhe rolin e çdonjërës në organizmat eukariotë. Këputjen e introneve nga mARN me ndihmën e enzimave, qepjen e ekzoneve të mbetura që do të përkthehen për prodhimin e një proteine.

Më tej evidentohen ndryshimet mes kontrollit të sintezës së proteinave në qelizat prokariote me ato eukariote.

3. Refl ektimi- Cili është roli i gjeneve strukturore dhe rregullatore në organizëm? - Cilat janë ndryshimet mes tyre? - Cili është roli i gjenit operator dhe proteinës represore në kontrollin e sintezës së proteinave te prokariotët? - Ç’rol ka gjeni promotor? - Ku ndryshojnë ekzonet nga intronet?

4. Detyrë shtëpie. Pyetja 4 pas temës.

gj. rregullator (kontrollon funksionin e gj. strukturor)gj. promotor(kontrollon shprehjen e gjeneve te bakteret)

gjen

Tema 9: Mutacionet dhe formimi i proteinave jofunksionale

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë burimin e ndryshimeve në një popullatë;- të listojë llojet e mutacioneve që ndeshen dhe tipat e përfshirë në to; - të krahasojë llojet e mutacioneve me njëri-tjetrin.

Konceptet kyç: mutacion strukturor, kromozomik, mutacion numerik, kromozomik, mutacion gjenetik (pikëzor)


Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimesh Përsosje e të shprehurit Punë në dysheNdërti mi i njohurive Organizues grafi k Paraqitje grafi ke info Punë në grupePërforcimi Diagrami i venit Paraqitje grafi ke info Punë në klasë


1. Parashikimi. Stuhi mendimesh (10’)Nxënësit lexojnë paraprakisht temën e re. Ndërkohë në tabelë shënohen tema, objektivat. Shtrohet para

nxënësve pyetja: - Cili është burimi i ndryshimeve në një popullatë?

90

Nxënësit punojnë 3’ për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetje në grupe dyshe. Më tej ata paraqesin mendimet e tyre, që mund të jenë:

Burimi i ndryshimeve në një popullatë: - është riprodhimi seksual, - është kryqkëmbimi në mejozë, - janë rikombinimet gjatë pllenimit, - janë mutacionet që ndodhin te gametat që çojnë në shfaqjen e individëve mutantë.

Bëhet një përmbledhje e mendimeve të prezantuara nga nxënësit prej mësuesit.

2. Ndërtimi i njohurive. Organizues grafik (25’)Ndahet klasa në tri grupe pune. Çdo grupi i caktohet si detyrë të skematizojë: a. llojet e mutacioneve strukturore kromozomike (grupi I)b. llojet e mutacioneve numerike kromozomike (grupi II)c. llojet e mutacioneve gjenetike (pikëzore) kromozomike (grupi III)

Pasi kanë punuar në grupet e tyre për rreth 6-7’ çdo grup zgjedh një përfaqësues për të bërë skematizimet në tabelë dhe për të dhënë shpjegimet e duhura.

M. strukturor kromozomik

traslokacion inversion delecion humbje segmenti kromozomik

Shkëmbim segmentesh kromozomik rrotullim 1800 segmentit kromozomik.

M. numerike kromozomikeMutacion gjenomik

Polisomia Monosomia

Shtimi i numrit të kromozomeve Pakësimi i numrit të kromozomeve

M. gjenetik (pikëzor)

3. Përforcimi. (10’)Nxënësit japin të përbashkëtat dhe të veçantat mes mutacioneve strukturore e numerike kromozomike duke

përdorur diagramin e Venit.

M. S. Krom. Të përbashkët M. N. Krom.

b. Ushtrim mbi M. pikëzore. (ushtrimi punohet në mënyrë të pavarur nga çdo nxënës)Jepet: AUG UGU GCA UAA varg normal. a. AUG UGA GCA UAA zëvendësim b. AUG UGU CGC AUAA shtrim c. AUG U GG CAU AA këputje

Zëvendësim i një nukleotidi

zëvendësim

Shtim i një nuklotidi

shtim

Largim i një nukleotidi

këputje

91

Gjeni në vargjet e mëposhtme tipin e mutacioneve pikëzore dhe renditjen e aminoacideve bazuar në informacionin që ato përmbajnë.

4. Vlerësimi i nxënësve: Gjatë kësaj ore mësimore nxënësit do të vlerësohen në bazë të vëzhgimit të kryer për veprimtaritë e

zhvilluara në klasë. • Aktivizimit gjatë punës në dyshe dhe gatishmërinë për zhvillimin e detyrës së dhënë. • Saktësinë e punës gjatë organizimit të grafi këve gjatë ndërtimit të njohurive. • Saktësisë së përgjigjeve në fazën e përforcimit për ndërtimin e diagramit të Venit dhe zgjidhjes së ushtrimit.

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi të jetë i aftë:- të demonstrojë si ndikon një mutacion mbi një proteinë;- të modelojë sintezën e proteinave;- të krahasojë strukturën e funksionin e ADN dhe ARN.

Mjetet e punës: karton, pipa plastike me ngjyra të ndryshme, pineska me ngjyra, kapëse letrash, lapostila me ngjyrë, fl etë shënimesh, letra në formë ovale, shirit transparent.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Përmbledhje e strukturuar Punë me klasënNdërti mi i njohurive Pyetja sjell Pyetjen Punë në grupe Përforcimi Pune e lirë me ushtrime Punë individuale

Zhvillim i punës së laboratorit.a) Parashikimi. Përmbledhje e strukturuarNxënësit njihen paraprakisht me objektivat e punës së laboratorit, ecurinë e saj. Ato ndahen në grupe pune

të vogla.

b) Ndërtimi i njohurive

Etapa I: Modeloni

Grupi I. Me materialet e dhëna ndërtoni modelin e ADN me një varg nukleotidesh që ka radhitjen: TTT GGT CTC TC (2 modele) dhe një qelizë.

Grupi II. Me materialet e dhëna ndërtojmë modelin e ARN mbi bazën e vargut të ADN (2 modele)

Grupi III. Bëni një plan pune për modelimin e transkriptimit. Modeloni transkriptimin e informacionit nga ADN në mARN në bërthamën e qelizës duke shfrytëzuar punën grupit I dhe II e duke bashkuar të dy grupet me njeri-tjetrit.

Grupi IV. Bëni një plan pune për modelimin e translatimit. Pastaj modeloni translatimin e informacionit të mARN në ribozome (autoplazmën qelizore) duke bashkëpunuar me grupin II.

Tema 11. Punë laboratori: Si të modelojmë sintezën e proteinave

92

Etapa II. Ngrihet hipoteza nga nxënësit për pasojat e zëvendësimit në molekulën e hemoglobinës dhe për shtimin

e një baze tek ADN-ja (insercion) në kodonin e parë para kopjimit të saj. Përdoret modeli për të vërtetuar hipotezën e ngritur nga nxënësit.

Etapa III: Analizoni dhe argumentoniMësuesi/ja drejton pyetjen:- Ku ndryshon mARN e modeluar në bazë të vargut të ADN-në fi llim nga vetë ADN?Nxënësi: Ndryshon renditja e nukleotideve: përplotësimi: T→A; C→G G→C

ADN: ATT GGT TCT TCARN AAA ÇA AGA AG

Mësuesi/ja: Ç’lidhje ka mes radhitjes së bazave në një gjen dhe strukturës së proteinës.Nxënësi: Radhitja në gjen përcakton renditjen e aminoacideve në proteinë. Mësuesi/ja: Si lidhet antikondi në një tARN me aminoacidin që bart tARN.Nxënësi: Antikodoni që ka tri baza, gjatë translacionit, çiftohet me një kodon, në bazë të vetisë së

përplotësimit, të nARN që kodon aminoacidin specifi k. Aminoacidi me lidhje kovalente lidhet në skajin tjetër të ARN-së.

Mësuesi/ja: A ndikon mutacioni në një gjen mbi proteinën që kodon .Nxënësi: Mutacioni çon në prodhimin e një proteine jofunksionale. Domethënë sëmundja gjenetike do të

shfaqet tek individi në fjalë.

Etapa IV. Punë e pavarur me fl etoren e Punës së Laboratorit për hedhjen e të dhënave, konkluzioneve të arritura.

Nxënësve u lihet detyrë të bëjnë një ese me temë: “Sinteza e proteinave”.

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:1) Të përshkruajnë konceptet kryesore të kreut VI;2) Të dallojnë: - sëmundjet autozomike nga ato të lidhura me seksin;- gjenet strukturore nga ato rregullatore;- transkriptimin nga translatimi;- mutacionet kromozomike nga gjenetike;- kodin gjenetik nga kodoni;3) Të krahasojnë:- mutacionet gjenomike me njëra-tjetrën;- mutacionet kromozomike me njëra-tjetrën;- transkriptimin në qelizat eukariote me atë të qelizave prokariote;- fazat e translatimit me njëra-tjetrën, rolin mARN me tARN;- kontrollin e sintezës së proteinave tek eukariotet me atë te prokariotet.

Koncepte kryesore: mutacion, çrregullim gjenetik, pemë gjenetike, gjen, kod gjenetik, transkriptim, translatim, operon, intron, ekzon.

Tema 10: Përsëritje. Si funksionojnë gjenet

93

Mjetet e punës: tabelat mësimore të kreut, kartonë, lapostila, pineska.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësitParashikimi Pyetja sjell pyetjen Punë individualeNdërtimi i njohurive Organizues grafik Punë në grupePërforcimi Interpretim i tabelave mësimore dhe grafike Punë individuale

Zhvillimi i mësimit:a) Parashikimi. Pyetja sjell pyetjenMësuesi/ja u drejtohen nxënësve pyetjet dhe pas çdo pyetje pritet përgjigja e nxënësit apo plotësimi i

përgjigjes nga të tjerë nxënës.- Ç’janë rregullimet gjenetike?- Si klasifikohen sëmundjet gjenetike?- Ç’përfaqëson një pemë gjenealogjike?- Po një gjen? - Ç’është kodi gjenetik?- Po kodoni?- Listoni vetitë e kodit gjenetik- Ç’është transkriptimi, ku ndodh (zhvendoset), kush merr pjesë?- Ç’është translatimi, ku zhvillohet? Kush merr pjesë?- Ç’rol kanë gjenet strukturore?- Po ato rregullator?- Listoni llojet e mutacioneve kromozomike.- Listoni llojet e mutacioneve gjenetike.

b) Ndërtim njohurish. Organizues grafikMësuesi/ja e ndan klasën në tri grupe dhe u kërkon të organizojnë njohuritë që kanë për sëmundjet

gjenetike, veçoritë e kodit gjenetik, llojet e mutacioneve në trajtë grafiku. Për këtë çdo grupi i jepet karton dhe lapustila, pineska për të kapur në mur në fund këto grafike.

Gjatë kohës që nxënësit punojnë, mësuesi/ja kalon në çdo grup, ku vëzhgon dhe urdhëron kur është e nevojshme.

Grupi I

Grupi II

Sëmundje të lidhura me seksin

Çrregullime gjenetike

Sëmundje autozomike

Kryesisht të fshehtaTë fshehta Zotëruese

Ka 1 sinjal nistor 3 sinjale stop

Kodi gjenetikUniversal

I degjeneruarKod tripletësh

I pangatërrueshëm

94

Grupi III

Në fund të punës çdo grup komenton grafikun e ndërtuar dhe arsyet e një ndërtimi të tillë.

c) Përforcimi. Interpretim tabelash e grafikuKrahas grafikëve të ndërtuar, mësuesi/ja vendos në mur tabelën e biosintezës së proteinave të modelit të

operonit, tabelën e riorganizimit të zakoneve, më pas drejton pyetje dhe nxënësit diskutojnë rreth tyre.- Ç’ndodh gjatë procesit të transkriptimit dhe translatimit? Dalloni fazat e tyre.- Krahasoni transkriptimin te prokariotet me atë të eukarioteve.- Si funksion operoni te prokariotet?- Po tek eukariotet? Evidentoni ndryshimet.- Interpretoni veçoritë e kodit gjenetik.- Krahasoni mutacionet kromozomike me gjenetike.- Krahasoni llojet e mutacioneve kromozomike me njëra-tjetrën.- Krahasoni llojet e mutacioneve të gjenomës me njëra-tjetrën.- Krahasoni sëmundjet autozomike nga ato të lidhura me seksin.- Krahasoni: a) strukturën e ADN-së me ARN; b) mARN me tARN nga ana funksionale.

Vlerësimi

• Nxënësit vlerësohen për përshkrimin e koncepteve kryesore të kreut.• Nxënësit vlerësohen për klasifikimin e llojeve të sëmundjeve të shkaktuara nga çrregullimet gjenetike, të

veçorive të kodit gjenetik, dallimin e mutacioneve kromozomike dhe dallimeve nga njëra-tjetra.• Nxënësit vlerësohen për shpjegimin e krahasimit të proceseve të biosintezës së proteinave, të funksionimit

të kontrollit të sintezës së proteinave tek eukariotet dhe prokariotet, të aftësisë për të krahasuar sëmundjet autozomike me ato të lidhura me seksin, mutacionet kromozomike me njëra-tjetrën dhe me ato të gjenomës.

Translokacione

Mutacione kromozomike

Ndryshim i numrit të kromozomeve

Dyfishime

Mutacione të gjenomës

Inversione

Monosomi

Mutacione gjenetike ose pikësore

Këputje

MUTACIoNE

Polisomi

Zëvendësim

Shtim

Këputje

95

Linja VII. Evolucioni Tema 1: Larmia e gjallesave dhe përshtatshmëria me mjedisin

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:- të përcaktojë kuptimin e përshtatshmërisë; - të shpjegojë llojet e ndryshme të përshtatshmërisë;- të analizojë kuptimin shkencor të termit “i evoluar”

Mjetet e punës: laptop, fotoprojektor, material mbi llojshmërinë e gjallesave të planetit tonë, libri.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve

Parashikimi Përmbledhje e strukturuar/Stuhi mendimesh Punë me klasën dhe në grupe në dyshe

Ndërti mi i njohurive Mbajtja e strukturuar e shënimeve Punë në dyshe

Përforcimi Marrëdhënie pyetje-përgjigje Punë individuale

a) Parashikimi. Përmbledhje e strukturuar/Stuhi mendimeshMësuesi/ja u paraqitet nxënësve përmes një fotoprojektori një materiali të përgatitur në fl esh mbi larminë

e gjallesave që popullojnë planetin tonë në mjedise të ndryshme. Ai/ajo u tërheq vëmendjen e nxënësve dhe nxit diskutimin mbi aftësitë e gjallesave për t’u përshtatur mjediseve të ndryshme të jetës për të siguruar mbijetesën e për t’u prodhuar. Më tej kërkon që secili të lexojë pjesën e parë në temën “Larmia e gjallesave dhe përshtatshmëria me mjedisin, e ta diskutojnë në grupe dyshe me njëri-tjetrin. Më tej kërkon të thonë kuptimin e termit “përshtatje”.

b) Ndërtimi i njohurive. Mbajtja e strukturuar e shënimeve Krijoj një tabelë një organizues grafi k që nxënësit do e plotësojnë duke punuar në grupe dyshe me librin

për pjesën e dytë të temës. Tabela e plotësuar do të ishte:

Nxënësit diskutojnë mbi llojet e ndryshme të përshtatshmërive duke i konkretizuar me shembuj dhe duke i krahasuar ato me njëri-tjetrin. Më tej iu kërkoj të lexojnë pjesën e fundit të temës për të dhënë kuptimit e termit evolucion, i evoluar. Nxënësit e skematizojnë kuptimin e tyre dhe diskutojnë me njëri-tjetrin ato.

Përshtatja fi ziologjike

Kanë të bëjnë me metabolizmin e organizmit, prodhim enzimash apo lënde të prodhuara nga qeliza të ndryshme.

p.sh.: rrjeti merimangës, helmi i nepërkës

Përshtatje strukturore

Ndryshimet trupore në një organizëm.

p.sh: krahët e shpendëve janë struktura për fl uturim, të peshqve për notim

Mimetizmi

Formë e mbrojtje së kafshëve nga armiqtë përmes ngjashmërisë me lloje të tjera.

p.sh. fl utura bajrak imiton fl uturën mbretërore

Përshtatje të sjelljeve

Lidhen me sjelljen e organizmit

p.sh: migrimi i shpendëve, gjumi letargjik i kafshëve etj.

Maskimi

Aftësia e kafshës për të ndryshuar ngjyrën apo mbulesën për t’iu përshtatur mjedisit e shmangur armiqtë.

p.sh. fl utura mbretërore me ngjyra të shndritshme

Përshtatshmëria

96

c. Përforcimi. Marrëdhëniet pyetje-përgjigje (MP– P)Bëhet përmbledhja e materialit të tekstit sipas metodës MP-P. Nxënësit i ndërtojnë pyetje shoku shokut në

lidhje me njohuritë e marra dhe duke dhënë përgjigjet e tyre që plotësohen nga të tjerat kur s’janë të plota. Vlerësimi bazohet në aftësinë e nxënësve për të:- përkufi zuar termat përshtatje, mimetizëm, evolucion - klasifi kimit e shpjegimit të llojeve të ndryshme të përshtatshmërisë- shpjeguar kuptimin shkencor të termit i evoluar.

Nga përvoja: Nxënësit përsosën shprehitë e studimit të pavarur dhe në grup, duke e paraqitur grafi kisht informacionin, duke ndërtuar pyetje për vete dhe shokun dhe duke vlerësuar përgjigjet që jepen.

Zhvillim

Evolucion

Modifi kim

Ndryshim

I EVoLUARtë kesh ardhur

përmes modifi kimesh

të kesh ardhur apo rrjedhur nga forma të

mëparshme

të jesh shfaqur më vonë në kohë

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përshkruajë 2 parimet kryesore të teorisë së evolucionit të Lamarkut;- të diskutojë mbi parimet ku bazohet teoria e Lamarkut dhe e Kyvierit;- të krahasojë teorinë e Lamarkut me atë të Kyvierit.

Koncepte kyç: Parimi i përdorimit dhe mospërdorimit të organeve, parimi i trashëgimisë të tipareve të fi tuara, katastrofi zmi (teoria e katastrofave).

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Diskuti m për njohuritë paraprake Diskuti m idesh Punë individualeNdërti mi i njohurive Mbajtje e strukturuar e shënimeve Nxitje për përsosje të shkruarit Punë në dyshePërforcimi Shkrimi i shpejtë Nxitje për të përsosur të shkruarit Punë individuale

1. Parashikimi. Diskutim për njohuritë paraprake Nxënësve u kërkohet të thonë çfarë dinë rreth evolucionit të gjallesave sipas natyralistit francez Lamark.

orientimi bëhet përmes pyetjeve, si: - Ç’mendonte Lamarku për evolucionin e gjallesave? - Pasi të vëzhgoni fi gurën 9 të f. 122 të librit dhe të shikoni me kujdes pikën a, b, c, ç’mund të thoni për to?

Tema 2: Lamarku dhe idetë e para mbi origjinën e gjallesave

97

Nxënësit komentojnë fi g. 9 duke vënë në dukje përdorimin e qafës te gjirafat për të arritur ushqimin lart dhe trashëgimin e qafës së gjatë tek pasardhësit.

2. Ndërtimi i njohurive. Mbajtje e strukturuar e shënimeve: Dallo. Krahaso. Analizo. Mësuesi/ja ndërton në tabelë një organizues grafi k duke përdorur kube dhe shigjeta. Nxënësit do të mbajnë

shënime duke regjistruar informacionin e duhur në hapësirat e skicuara në grafi k. Kërkoj nga nxënësit të plotësojnë grafi kun në mënyrë logjike pasi të kenë lexuar në dyshe temën mësimore.

Pasi plotësohet grafi ku përmes punës në dyshe, për çdo kuadrat të skicuar nxënësit ngrihen në tabelë për të bërë shënimet e duhura e për t’i komentuar.

3. Përforcimi: Shkrim i shpejtë: punë individuale Nxënësve u jepet si detyrë për të shkruar një ese të shkurtër me temë. “Pro dhe kundër Teorisë së katastrofave të Kyvierit. Iu bëhet e qartë nxënësve se në ese ka rëndësi përmbajtja dhe logjika e të shprehurit dhe jo si e kanë

shkruar atë. Nxënësit pasi kanë punuar individualisht në fl etoret e tyre, lexojnë esetë e shkruara.

4. Detyrë: ushtrimi 6, f. 123

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për: • Përshkrimin e Teorisë së Lamarkut e Kyvierit. • Dallimin e veçorive të çdo teorie (të metat, meritat) • Krahasimin mes tyre.

Sipas Kyvierit Teoria e katastrofave:--

Teoria e evolucioni

Sipas Lamarkut - Parimi 1. 2.

Meritat e të metat e Teorisë së Lamarkut

--

Krahasimi tyre:---

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të tregojë ku u mbështet Darvini për teorinë e tij të evolucionit; - të përshkruajë ç’kuptonte Darvini me përzgjedhje natyrore;- të listojë parimet kyç të teorisë darviniane.

Konceptet kyç: Teoria e evolucionit të llojeve, përzgjedhja artifi ciale, luftë për ekzistencë, përzgjedhje natyrore.

Mjetet: libri, tabela, materiale të ndryshme nga interneti për teorinë e evolucionit të Darvinit, CD, laptop.

Tema 3. Darvini dhe teoria e evolucionit

98


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Diskutimi i njohurive paraprake. Di. Paraqitje grafike e informacionit. Diskutim idesh Punë individuale

Ndërtimi i njohurive Dua të di Nxitje e diskutimit. Paraqitje grafike info Punë individualePërforcimi Mësova më shumë Paraqitje grafike e informacionit. Punë individuale

1. Parashikimi: Diskutim për njohuritë paraprake. Di

Shënohet në tabelë tema dhe objektivat e saj. Përmes pyetjeve drejtuar nxënësve mblidhet informacion për njohuritë paraprake që kanë ata për punën

kërkimore të Darvinit (natyralist anglez) dhe teorinë e evolucionit të llojeve. Nxënësit orientohen me anë të pyetjeve, si:

- Ç’ju kujton emri Çarl Darvin?- Pse u bë i famshëm udhëtimi i tij me anijen Bigëll? - Ç’teori formuloi ai bazuar në vëzhgimet e bëra në ishujt Galapagos dhe në Amerikën e Jugut? Bëhet një përmbledhje e informacioneve të sjella nga përgjigjet e nxënësve dhe plotësohet kolona e parë e

grafiku organizues: Di, Dua të di, Mësova.

Di Dua të di Mësova

2. Ndërtimi i njohurive: Dua të diKlasa ndahet në tri grupe, sipas nënçështjeve të mësimit. Pasi lexojnë titujt, nxënësve u kërkohet të formulojnë

pyetje që u lindin, pa lexuar materialin mësimor.Plotësohet kolona Dua të di me pyetjet e nxënësve, si:- Cilat janë shkaqet e evolucionit sipas Darvinit?- Ku u mbështet Darvini për zbulimin e teorisë së tij?- Ç’vepra ndikuan në formulimin e teorisë së Darvinit? - Ç’është përzgjedhja artificiale sipas Darvinit? - Ku e vëzhgoi ai atë? - Ç’kuptoi me luftë për ekzistencë Darvini? - Si ndikon mjedisi mbi individët e ndryshëm?- Ç’pika kyçe pati teoria e Darvinit? - A pati kufizime ajo?

3. Përforcimi: Mësova më shumë. Nxënësit të ndihmuar nga leximi i materialit mësimor, u japin përgjigje pyetjeve të shtruara, si dhe bëjnë

plotësimin e kolonës së tretë në tabelë. Mësuesi/ja ndihmon në rast paqartësie për të plotësuar atë.

Di - Darvini formuluesi i Teorisë

së Evolucionit- Udhëtoi me anijen “Bigëll”

si natyralist në Amerikën Jugore dhe ishujt Galopagos.

- Studioi botën bimore e shtazore në ato zona.

Dua të Di- Ç’vepra të kohës ndikuan

në teorinë e Darvinit. - Ç’është përzgjedhja

artificiale? - Ku e vëzhgoi atë? - Ç’kuptoi ai me luftë për

ekzistencë?

MësovaI. Darvini për teorinë e tij u mbështet:a. te vrojtimet e drejtpërdrejta në natyrë;b. te veprat shkencore të paraardhësve,

si vepra e gjeologut Lajëll mbi modelimin e tokës nga veprimi i forcave tëngadalta e të vazhdueshme mbi të; te teoria e Maltusit mbi luftën për ekzistencë të popullatave njerëzore;

99

4. Vlerësimi i nxënësve bëhet për: - mënyrën e formulimit të pyetjeve;- si diskutojnë me njëri-tjetrin sipas etapave për çështjet kryesore të mësimit;- saktësimi i përgjigjeve gjatë fazës Mësova më shumë.

- Trishtilat e ishujve Galapagos dhe pëllumbat e egër u studiuan shumë prej tij.

- Si ndikoi mjedisi mbi individë të ndryshëm?

- Ç’është seleksionimi natyror?

- Cilat ishin pikat kyçe të T. Darvinit?

- A pati kufizime ajo?

c. te kultivimi i kafshëve, kryqëzime individësh (p.sh. pëllumbat e egër me tipare tërheqëse për njeriun për të marrë individë siç dëshiron kultivuesi, pra kryqëzime jonatyrore, që çojnë në formim llojesh të zbutura.

II. Përfundimet që arriti: a. Në çdo brezni lindin më shumë

individë, sesa mund të përballohen nga burimet ushqimore në natyrë. Kështu lind një konkurrencë e vazhdueshme apo luftë për ekzistencë, ku mbijetojnë individët me tipare që u mundësojnë përshtatshmëri më të mirë në mjedisin ku jetojnë.

- Ndikimi i mjedisit tek qafa e gjatë e gjirafës. Gjirafat qafëgjata u favorizuan nga evolucioni si përshtatje më e mirë në mjedis.

- Nën veprimin e mjedisit në një popullatë shfaqen ndryshime tek individët. Në luftën për ekzistencë mbijeton ai që përshtatet më mirë. Këtë proces Darvini e quajti: përzgjedhje natyrore (seleksiono natyror).

a) individët e popullatave të llojeve të ndryshme kanë larmi tiparesh, të ndryshme nga të zakonshmet.

b) individët e popullatës përpiqen të japin numër pasardhësish më të madh sesa përballojnë burimet e kufizuara natyrore;

c) në luftën për ekzistencë pak individë mbijetojnë dhe riprodhohen. Mjedisi përmes përzgjedhjes natyrore favorizon më të përshtaturit;

d) organizmat më të përshtatur mbijetojnë dhe ua transmetojnë tiparet pasardhësve, kështu popullata evoluon;

e) organizmat më pak të përshtatur zhduken me kohë.

- Të metat e teorisë së evolucionit të Darvinit: a) Nuk shpjegonte nga buron ndryshueshmëria e si tejçohet në brezat pasardhës.

b) Nuk bën dallimin mes ndryshimeve të trashëgueshme dhe ndryshimeve të patrashëgueshme mjedisore.

100

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë: - të tregojë se fosilet janë prova të rëndësishme të evolucionit;- të përshkruajë përmes shembujsh se si anatomia e krahasuar dhe embriologjia janë gjithashtu prova të

rëndësishme për evolucionin;- të shpjegojë se si proteinat dhe acidet nukleike janë dëshmi të evolucionit.

Konceptet kyç: fosile, struktura homologe, struktura analoge, struktura rudimentare

Mjetet: tabelë e zhvillimit embrional të vertebrorëve, të strukturave homologe, analogë

Metodika: PNP

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Harta e koncepti t Zhvillim fj alori Punë me gjithë klasënNdërti mi i njohurive Udhëzues i të lexuarit ndërveprues Lexim ndërveprues Punë në grupePërforcimi Ditar trepjesësh Ndërti mi i shprehive studimore Punë në dyshe

1. Parashikimi. Harta e konceptitNdërkohë që në tabelë mësuesi/ja shënon temën, orientohen nxënësit për të lexuar pjesën e parë mësimore. Duke shfrytëzuar njohuritë dhe përmes pyetjesh të ndryshme nxënësit plotësojnë hartën e mëposhtme që

paraqitet në tabelë nga mësuesja. Ç’janë?

Si formohen? Fosilet Ç’rëndësi kanë?

Kush i studion? Ku gjenden?

Për çdo pyetje të shkruar, nxënësit plotësojnë përgjigjen.

2. Ndërtimi i njohurive. Lexim ndërvepruesNdahet mësimi në tri pjesë dhe nxënësit në po aq grupe pune. Kërkohet prej nxënësve të lexojnë mësimin

me vëmendje duke bërë kujdes të mendojnë rreth materialit, të bëjnë lidhje dhe të arrijnë në përfundime.

Grupi I – lexon nënçështjen Ngjashmëritë anatomike dhe u përgjigjet pyetjeve:- Ç’janë strukturat homologe? - Ç’janë strukturat analoge e rudimentare?- Ç’rëndësi kanë si prova evolucioni?

Grupi II – lexon nënçështjen Zhvillimin embrional dhe u përgjigjet pyetjeve: - Ç’tregon krahasimi i zhvillimit embrional i peshqve, pulave, derrit, njeriut? - Ç’prova shtesë afrohen mbi marrëdhëniet evolutive?

Grupi III – lexon nënçështjen Molekulat biologjike mbajnë “dëshminë e evolucionit” dhe u përgjigjet pyetjeve:- Ç’tregon diversiteti i proteinës: citokromi c në organizma të ndryshëm? - Ç’tregon krahasimi i ADN-së të llojeve të ndryshme (shkalla e ngjashmërisë dhe ndryshimit)?

Tema 4: Provat e evolucionit

101

Në përfundim nxënësit bëjnë një paraqitje të përgjithshme të informacionit të marrë. Bëhen komente mbi fi gurat e ndryshme të librit, të tabelave të paraqitura në klasë, apo dëshmive të

gjurmëve fosile të zbuluara.

3. Përforcimi. Ditar tripjesëshNxënësit në këtë fazë komentojnë rreth çdo pyetjeje të shtruar dhe shkruajnë përgjigjen në shtyllën

përkatëse. Për çdo pyetje mendohen pak minuta dhe u tregojnë shokëve të grupit përgjigjet e tyre. Mësuesi/ja merr pjesë në diskutime duke bërë komentin e tij/saj.

Çështja Komenti nxënësit Komenti i mësuesit

• Ç’janë fosilet dhe ç’na mundësojnë ato? • Ç’ofron anatomia e krahasuar në lidhje me strukturat homologe, analoge, rudimentare?• Ç’dëshmon krahasimi i zhvillimit embrional i katër gjallesave vertebrore?• Pse themi që molekulat biologjike mbajnë “dëshminë” e evolucionit?

4. Detyrë. Kërkesa 6, në faqen 129.

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për: - interpretimin e rëndësisë së fosileve për evolucionin; - listimin e provave të evolucionit; - shpjegimin e provave të evolucionit si dëshmi të evolucionit të gjallesave.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë ç’është përzgjedhja natyrore; - të shpjegojë procesin e bashkevolucionit; - të diskutojë për rëndësinë e përzgjedhjes seksuale; - të krahasojë përzgjedhjen natyrore me atë artifi ciale.

Konceptet kyç: përzgjedhje natyrore, bashkevolucion (koevolucion)

Mjetet: tabela, libri

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Shkrim i shpejtë Zhvillim fj alori Punë individualeNdërti mi i njohurive Pyetje-përgjigje Lexim ndërveprues Punë në grupePërforcimi Krahasimi – Diagrami i Venit Ndërti mi i shprehive studimore Punë në dyshe

1. Parashikimi. Shkrim i shpejtë – punë individualeU kërkohet nxënësve të shkruajnë një ese shkencërisht të saktë me termat: fenotip, gjenotip, përshtatje,

përzgjedhje natyrore me 5 rreshta maksimumi. Nxënësit lexojnë esetë e tyre dhe i komentojnë ato të njëri-tjetrit.

Tema 5: Përzgjedhja natyrore në veprim

102

2. Ndërtimi i njohurive. Pyetje-përgjigje – lexim ndërveprues. Ndahet klasa në tri grupe pune.

Grupi I – lexon nënçështjen Mekanizmat e ndryshëm përzgjedhës dhe i përgjigjet pyetjes: - Cilat janë disa mënyra të veprimit të përzgjedhjes natyrore? Përshkruaji duke i konkretizuar përmes shembujsh. Grupi II – lexon nënçështjen Bashkevoluimi dhe i përgjigjet kërkesës: - Shpjego procesin e bashkevoluimit duke konkretizuar me shembuj. Grupi III – lexon nënçështjen A ndodh evolucioni me shpërthim? dhe u përgjigjet pyetjeve:- Ç’kuptoni me gradualizëm? - Ç’kuptoni me teorinë e ekuilibrave të ndërprerë?Përgjegjësi i çdo grupi jep përgjigjen në emër të grupit dhe diskutohet mbi to.

3. Përforcimi. Diagrami i VenitDuke përdorur diagramin e Venit nxënësit krahasojnë: a) përzgjedhjen natyrore me artifi cialeb) gradualizimin me ekuilibrat e ndërprerë

ndryshime të përbashkëta ndryshime

4. Detyrë. Kërkesa 6 f. 132

5. Vlerësimi i nxënësve: • për mënyrën e të shprehurit saktë shkencërisht në ese; • për punën në grupe për t’iu përgjigjur saktë pyetjeve të dhëna; • për plotësimin e saktë të Diagramit të Venit.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë: - të përshkruajë procesin e formimit të llojeve të reja;- të analizojë mekanizmat e izolimit riprodhues (morfologjik, stinor, fi ziologjik) në formimin e llojeve të reja;- të përshkruajë se çfarë është migrimi dhe si ndihmon ai në shpeshtinë .......

Konceptet kyç: lloji, divergjencë, llojformim


Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Kllaster Diskuti m idesh Punë me klasënNdërti mi i njohurive Tabela e koncepteve Nxitje për të përsosur të shkruarin Punë në grupePërforcimi Diskuti m Nxitje për të përsosur të folurit Punë individuale

1. Parashikimi. KllasterShënohet në qendër të tabelës tema e mësimit “origjina e llojit dhe llojformimin”.Udhëzohen nxënësit të shkruajnë ç’iu kujtohet në lidhje me llojet e llojformimin. Ato i shprehin mendimet e

tyre për të krijuar një kllaster më të plotë për temën mësimore.

Tema 6: Origjina e llojit dhe llojformimi

103

tërësi individësh të njëjtë jetojnë në të njëjtin territor llojpër një kohë krahasimisht të gjatë kryqëzohen mes tyre duke lënë pasardhës pjellorë

2. Ndërtimi i njohurive. Tabela e koncepteve

Mësuesi/ja ndan nxënësit në grupe dheu kërkon të shkruajnë etapat e llojformimit, mekanizmat e makroevolucionit dhe shpjegimin për çdo njërën prej tyre.

Ky është ditar dypjesësh dhe jo hartë koncepti

Termi Kuptimi

Mikroevolucioni Studion proceset evolutive që ndodhin te llojet

Evolucioni divergjues Diferencim i llojeve të ngjashme që jetojnë në mjedise të ndryshime, p.sh., balenat që rrjedhin nga thundrakët.

Shpërthim evolutiv përshtatës Një lloj evoluon duke dhënë disa lloje të ndryshme, ku çdo lloj i ri popullon një mjedis të ri, ku fiton përshtatshmëri, p.sh. trishtilat e idhujve Galapagos.

Evolucion konvergjes Individë shumë të largët nga ana fisnore zhvillojnë përshtatshmëri të ngjashme dhe pamje të jashtme e të ngjashme. P.sh. krahët e shpendëve dhe insekteve.

Çdo grup pune plotëson pjesën e duhur në hartën e koncepteve dhe diskutojnë rreth konceptit të dhënë.

3. Përforcimi. DiskutimGjatë fazës së parë përmes pyetjesh bëhet përmbledhje e informacionit të ri të marrë gjatë orës së mësimit

duke shfrytëzuar organizuesin grafik Harta e konceptit.

izolim gjeografik lloj formimi izolim riprodhues

- Gjatë fazës së dytë iu kërkohet nxënësve të japin mendimin e tyre mbi arsyet pse ndodh zhdukja e llojeve. Nxënësit diskutojnë me njëri-tjetrin dhe evidentohen arsyet e zhdukjes së llojeve.

LlojformimiKrijimi i

divergjencave brenda llojit, favorizuar nga përzgjedhja natyrore

E. 1: Izolimi gjeografik- faktorët që ndalojnë

2 grupe brenda llojit të kryqëzohen (pengesa gjeografike)

- çdo grup ka pasurinë e tij gjenetike dhe mund të evoluojë

- pengesat gjeografike: mal, lumë, çarje toke, shkretëtirë.

E. 2: Izolimi riprodhues- humbje e aftësisë për t’ u kryqëzuar- faktorë të izolimit riprodhues

• Parazigotik a- ndryshime të sjelljes çiftueseb- ndryshime në kohën e çiftimitc- ndryshime në strukturat e organeve

riprodhuese, sperma s’fekondon vezën. • Paszigotik: - vdekja e embrionit - pasardhës steril

evolucion konvergjues

evolucion divergjues mikroeolucion

shpërthim përshtatës

104

4. Detyrë. Kërkesa 7, f. 136

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet duke marrë parasysh: • punën e nxënësve me kllasterin; • saktësinë e seriozitetin e punës me tabelën e koncepteve; • diskutimin për evidentimin e arsyeve të zhdukjes së llojeve.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të japë përkufi zimin e ligjit të Hardi – Weinbergut;- të përshkruajë thelbin e teorisë sintetike të evolucionit;- të përshkruajë se çfarë është migrimi dhe si ndikon ai në shpeshtinë alelike.

Konceptet kyç: Ligji i Hardi – Weinbergut, popullatë, migrim


Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Pyetje përgjigje Diskuti m idesh Punë në klasënNdërti mi i njohurive Pyetja sjell pyetjen Lexim ndërveprues Punë në grupePërforcimi Rrjedhshmëria gojore e dyshes Ndërti m i shprehive studimore Punë ë dyshe

1. Parashikimi. Pyetje përgjigjePër të parapërgatitur nxënësit për temën Teoria moderne e evolucionit, të cilën mësuesi/ja e shkruan në

tabelë, u drejtohen atyre pyetje, si: - Si e kemi quajtur tërësinë e gjeneve të një individi? Nxënësi: Gjenotip.- Kur një individ shfaq ndryshueshmërinë gjenetike?Nxënësi: - Kur ndodh mutacioni – rikombinim gjenetik.- A ndikon përzgjedhja natyrore mbi ndryshimet gjenetike të individit? Nxënësi: - Favorizon përshtatje më të mirë në mjedis.- Po mjedisi a ndikon? Nxënësi: - Mjedisi bashkëvepron me gjenotipin duke çuar në shfaqjet fenotipike të individit.

2. Ndërtimi i njohurive. Organizues grafi kShpjegohet koncepti popullatë në ekuilibër dhe jepet formulimi i ligjit të Hardi Wainbergut për këtë.

Shtrohet para nxënësve pyetja: - Kur prishet ekuilibri në një popullatë? Për të marrë përgjigjen e duhur të kësaj pyetjeje, orientohen nxënësit të shikojnë skemën e f. 137 mbi

mekanizmat bazë që mundësojnë ndryshueshmërinë evolutive.

Nxënësit i listojnë ato. 1. përzgjedhja natyrore 2. drifti gjenik 3. lëvizja e gjeneve ose migrimi

Tema 7: Teoria moderne e evolucionit

105

4. mutacionet5. përzierja e gjeneve nga mekanizmat e seksit

Ndahet klasa në 5 grupe pune dhe secilit grup i kërkohet të perifrazojë 5 termat e mësipërm. Pas 3’ nxënësit lexojnë perifrazimet e bëra.

Iu sqarohet nxënësve se një popullatë është vazhdimisht në ndryshim dhe vështirë se gjen një popullatë në ekuilibër. Më pas jepet formulimi i teorisë sintetike të evolucionit dhe u kërkohet nxënësve të evidentojnë nga leximi i pjesës në f. 93 faktorët kryesore të evolucionit:

- popullata- ndryshueshmëria- përzgjedhja natyroreNjë nxënës i shkruan ato në tabelë.

Më pas u kërkohet nxënësve t’i perifrazojnë këto terma në fl etoren e tyre. Shtrohet para nxënësve pyetja: - Kush e shkakton ndryshueshmërinë në popullatë?

Duke studiuar paragrafi n e parafundit të temës, nxënësit japin përgjigjen për pyetjen e shtruar. Nxënësi: Migrimi: shpërndarja e aleleve të favorshme në popullata të ndryshme, të të njëjtit lloj. Nxënësi: Lëvizja e gjeneve: ndryshimi rastësor i shpeshtisë alelike në popullata të vogla.

3. Përforcimi. Rrjedhshmëria gojore e dyshesNxënësit e grupuar në dyshe emërtohen A e B. Nxënësi A tregon çfarë mban mend nga ajo që mësuan,

ndërkohë nxënësi B dëgjon me vëmendje. Më pas nxënësi B tregon çfarë mban mend nga teksti. Procedura përsëritet, por me kohë më të shkurtër.

4. Detyrë. Pyetja 7, f. 139.

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet për: - formulimin e ligjit të Hardi – Weinbergut, Teorinë Sintetike të Evolucionit; - listimin e faktorëve që çojnë në ndryshime evolutive në popullatë;- shpjegimin e migrimit, lëvizjes së gjeneve në shpeshtim alelik të popullatës.

Objektivat: Në fund të orës nxënësi të jetë i aftë:- të përkufi zojë termin abiogjenezë;- të tregojë për hipotezën heterotrofe mbi origjinën e jetës;- të shpjegojë ç’janë koacervatet dhe si ndërtohen ato;- të përshkruajë se si ishin organizmat e para fotosintetikë dhe si evoluuan ata.

Konceptet kyç: abiogjenezë, koacervate, hipoteza heterotrofe


Tema 8: Origjina e jetës. Nga molekulat e para organike të qelizat e para

106

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaria e nxënësve Organizimi i nxënësveParashikimi Stuhi mendimi Kllaster, Diskutim idesh Punë në klasënNdërtimi i njohurive Pyetja e përgjigje Lexim ndërveprues Punë në grupePërforcimi Kllaster Diskutim idesh Punë ë klasë

1. Përforcim. Stuhi mendimi. KllasterMësuesi/ja shënon në tabelën mësimore temën e mësimit: “origjina e jetës” dhe kërkon nga nxënësit të

shprehin mendimet e tyre për origjinën e jetës. Me mendimet e shprehura krijohet një kllaster për temën e mësimit.

Origjina e jetës

2. Ndërtimi i njohurive. Pyetje-përgjigje, punë në grupeNdahet klasa në grupe me nga 4-6 nxënës dhe u jepen pyetje, për të cilat do të punohet me materialin

përkatës të librit për t’i dhënë përgjigjen e duhur.

Grupi I – Ç’është abiogjeneza, si e shpjegon ajo lindjen e jetës?Grupi II – Si lindi jeta sipas hipotezës heterotrofe?Grupi III – Ç’janë oxhaqet hidrotermale e si ndikuan ato në lindjen e jetës?Grupi IV – Ç’rol luajnë mbetjet e ardhura në tokë për ndërtim të molekulave biologjike? Grupi V – Si ishte ndërtuar atmosfera primitive e tokës e kush e popullonte tokën 3.5 miliardë vjet më parë? Grupi VI – Si u kalua në organizma autotrofë fotosintetikë dhe si e ndryshoi kjo mjedisin e tokës.

Nxënësit punojnë 10’ në mënyrë të pavarur me paragrafët e dhënë për t’iu përgjigjur pyetjeve. Më tej kalohet në diskutime, ku çdo grup zgjedh një përfaqësues për të thënë përgjigjen e pyetjes. Në qoftë se nxënësit e tjerë shfaqin ndonjë paqartësi në atë që dëgjojnë, ndërhyhet nga mësuesi/ja.

3. Përforcimi. KllasterNën drejtimin e mësuesit/es bëhet diskutimi i hapur me qëllim që të plotësohet saktë kllasteri i dhënë që në

fazën e parashikimit.

abiogjeneza hipoteza heterotrofe origjina e jetës

oxhaqet hidrotermale nënujore detare shpërthimi i kometave e meteorëve

4. Detyrë. Kërkesa 7, f. 141

5. Vlerësimi i nxënësve bëhet duke pasur parasysh: • punën në grupe për t’iu përgjigjur saktë pyetjes së shtruar; • saktësinë e plotësimit të kllasterit.

107

Qëllimi: Nxënësit të kuptojnë procesin e seleksionim natyror.

Materialet mësimore: gazetë, karton me ngjyrë, gërshërë, kuti kartoni

Skenari: Nxënësit e klasës e imagjinojnë veten si grabitqarë që kërkojnë ushqim.

Ushqimi ka formë katrori. Katrori do të kapet sa më shpejt që ta shihni.

Zhvillimi i punës së laboratorit:

Etapa 1. Zhvillimi i eksperimentit

1. Ndahet klasa në grupe me 4 nxënës. Çdo grup pajiset me gazetë dhe karton me ngjyrë, gërshërë, kuti kartoni.

2. Çdo grup pret gazetën e kartonin me ngjyrë në 64 katrorë (5 x 5 cm) dhe i grumbullon në kutinë e kartonit, ku i përziejmë me njëri-tjetrin.

3. Hidhen katrorët mbi tavolinë, përhapen, që të mos ketë mbivendosje të tyre.

4. Çdo anëtar grupi 5 herë rresht kap nga 1 katror, atë që sheh të parin me shpejtësi. Mbahen shënime për kartonët e kapur duke plotësuar tabelën.

Nxënës gazetë me ngjyrë1234

Etapa 2. Mbledhja e të dhënave

Nxënësit e çdo grupi 1. llogarisin numrin e katrorëve të kapur në bazë të ngjyrës

2. llogarisin numrin e katrorëve të çdo lloji të pa kapur

3. Paraqesin të dhënat në trajtë grafi ku

Etapa 3. Nxjerrje e përfundimeveNxënësit krahasojnë grafi kët me njëri-tjetrin për të përcaktuar a) llojin e katrorit me mbijetesë më të ulët b) shkakun e marrjes së këtij rezultati

Etapa 4. Përmbledhje e konkluzioneve si ese

Mbi bazën e përfundimeve të nxjerra dhe duke pasur të qartë ç’simbolizojnë katrorët, tavolina ku u hapën katrorët, rolin e ngjyrës në përshtatshmëri. Ju kërkoj nxënësve të shkruajnë një ese të shkurtër për mënyrën e veprimit të seleksionim natyror.

Etapa 5. Zhvillimi krijues

E ndaj klasën në 3 grupe pune. Çdo grupi i caktoj të punojnë e të diskutojnë rreth njërës prej pyetjeve të rubrikës: zhvillimi krijues. Grupi I punon pyetjen 1, grupi 2 punon pyetjen 2, grupi 3 punon për situatën 3 (Me shkrim-përfundimet) Pas rreth 5-6 minutash nxënësit e kanë paraqitur me shkrim mendimin e tyre dhe përfaqësues të çdo grupi e diskutojnë atë. Ndërkohë grupet e tjera dëgjojnë dhe mund t’i komentojnë përgjigjet ose t’i plotësojnë ato.

Tema 9: Punë laboratori:Seleksionimi natyror

108

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi duhet:

- të përkufi zojë fjalët kyç të kreut;

- të përshkruajë teorinë e evolucionit të Lamarkut, të katastrofi zmit të Kyvierit dhe të evolucionit të Darvinit;

- të listojë mekanizmat e llojformimit;

- të bëjë lidhjet midis teorisë së hershme të evolucionit dhe teorisë

- moderne, përshtatshmërisë dhe përzgjedhjes natyrore;

- të shquajë rolin e fosileve në përcaktimin e rrugës evolutive të gjallesave;

- të analizojë mënyrat e veprimit të përzgjedhjes natyrore;

- të debatojnë për teoritë e ndryshme të prejardhjes së jetës.

Konceptet kryesore: Teoria e Lamarkut, teoria e katastrofi zmit, teoria e Darvinit, evolucioni organik, evolucioni gjeologjik, fosile, struktura homogjene, struktura analoge, struktura rudimentare, përzgjedhje natyrore, përshtatshmëri, llojëzim, izolim gjeografi k, izolim riprodhues, evolucion divergjues, shpërthim përshtatës, evolucion konvergjues, përzgjedhje seksuale, L. Hardi-Weinbergut, popullatë, teoria sintetike e revolucionit, hipoteza heterotrofe, koacervate, melanizmi industrial, bashkevolucion, abiogjenezë, larmi.

Mjetet e punës: laptop, fotoprojektues dhe materiale të tjera ndihmëse.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve

Parashikimi Stuhi mendimesh Punë individuale dhe në dysheNdërti mi i njohurive Marrëdhënie pyetje-përgjigje/ese Punë në grupe dhe individuale

Përforcimi Të menduarit kriti k Punë me klasën

a) Parashikimi. Stuhi mendimesh

Mësuesi/ja shënon në tabelë 5 grupime të fjalëve kyç dhe koncepteve kryesore të kreut 7: Evolucioni dhe u lë nxënësve në dispozicion rreth 5 minuta çdo rresht që të mendojë për perifrazimet e grup-termave përballë tyre. Më tej mësuesja kërkon nga nxënësit e një banke të përshkruajnë ose perifrazojnë një nga termat apo konceptet e dhëna në grup-termat e tyre. Kjo bëhet që të ingranohet e tërë klasa në diskutim.

b) Ndërtimi i njohurive. Marrëdhënie pyetje-përgjigje

Jepen në tabelë me fotoprojektim pamjen vizive të gjirafave qafëshkurtra dhe atyre qafëgjata, si dhe fotografi në e Lamarkut. Ndërkohë nxënësit lexojnë pyetjen:

Gr. I - Çlidhje ekziston mes dy fotografi ve?Gr. II – Cila ishte pikëpamja e Lamarkut për evoluimin?Gr. III – Thoni 2 parimet e Lamarkut duke i konkretizuar me shembullin e dhënë.Gr. IV – Evidentoni meritat e të metat e saj?

Nxënësit diskutojnë rreth tyre, duke u dhënë përgjigje pyetjeve e plotësuar njëri-tjetrin.

Më tej paraqes pamje vizive të udhëtimit të Darvinit në anijen Bigell përgjatë bregdetit të Amerikës Jugore

Tema 10: Përsëritje

109

dhe disa ishujve të paqësorit. Pamje të tipave të ndryshme të pëllumbave, izolimit të qafës së gjirafave sipas Darvinit dhe nxënësit lexojnë pyetjet:

Grupi I – Ku u mbështet teoria e evolucionit të Darvinit?

Grupi II – Listoni disa pika kyç të saj.

Grupi III – Shpjegoni rolin e përzgjedhjes natyrore në mbijetesën e gjirafave qafëgjata.

Grupi IV – Listoni tri kufizime të saj.

Nxënësit shkruajnë përgjigjet e pyetjeve, i kalojnë ato dorë më dorë dhe më pas i lexojnë përgjigjet grup pas grupi, duke dëgjuar dhe duke sugjeruar çështje që mund të kenë.

Më pas mësuesi/ja shkruan në tabelë termat: teoria sintetike e evolucionit, popullatë, natyrshmëri gjenetike, migrimi dhe lëvizja gjeneve, përzgjedhje natyrore.

Mësuesi/ja u kërkon grupimeve të bëjnë një ese të shkurtër në lidhje me këto terma. Përfaqësuesit e çdo grupi lexojnë esenë dhe japin vlerësime për ato të grupeve të tjera. Evidentohet eseja më e mirë.

Shpërndahen në çdo grup materiale me pamje të ndryshme fosilesh të punuara nga nxënësit.

a. Ç’janë fosilet? Si formohen? Ku gjenden ato?

b. Ku qëndron rëndësia e gjetjes së fosileve?

b. Cilat janë provat e marrëdhënieve evolutive të llojeve?

ç. Shpjegoni se si proteinat dhe acidet nukleike janë dëshmi evolucioni.

Çdo grup diskuton rreth njërës pyetjeje. Atyre iu lihet 2-3 minuta për t’u përgatitur.

Grupeve ju shpërndahet nga një fishë me tabelë për t’u plotësuar.

Grupi I

Llojformimi Kuptimi Shembull

Izolimi 1. Gjeografik

2. Riprodhues

Grupi II

Mekanizmi Kuptimi Shembull

Evoluimi divergjues

Evoluimi konvergjues

Grupi III


Shpërthim evolutiv përshtatës

110

Grupi IV


Zhdukja e llojeve

Tabelat e plotësuara qarkullojnë në çdo grup. Lexohen nga një përfaqësues i grupit dhe saktësohen në rast gabimi nga grupet e tjera.

c) Përforcimi. Të menduarit kritik Shtrohet para nxënësve një grup pyetjesh mbi prejardhjen e jetës në tokë, për të hapur debatin me këtë

temë mes tyre.2) Cilët ishin përbërësit atmosferikë të tokës primitive?3) Si lindën koacervatet? Ç’ndërtim kanë?4) Si ndryshoi mjedisi i tokës nga veprimtaria e organizmave të gjallë. Nxënësit diskutojnë duke shprehur secili qëndrimin e tij në mbështetje ose jo të njohurive të marra mbi këtë

temë nga libri i tyre apo të lexuara nga burime të tjera informacioni. Përmes argumenteve të sjella përvijohen dhe qëndrimet kryesore.

VlerësimiNxënësit vlerësohen për:

- përkufi zimin apo përshkrimin e fjalëve apo koncepteve kyç;- evidentimin të rolit të fosileve në përcaktimin e rrugës evolutive, evidentimit të lidhjeve mes teorive të ndryshme të evolucionit;- analizën e veprimit në mënyra të ndryshme të përzgjedhjes natyrore mbi gjallesat;- debatimin mbi prejardhjen e jetës në tokë.

Tema 11: Ushtrime Kreu 7

Objektivat. Gjatë kësaj ore nxënësit të jenë të aftë për të: - të gjejnë alternativën e saktë në ushtrimet me alternativa;- të gjejë termin që mungon në fjalitë e dhëna në ushtrime;- të përkufi zojnë terma të kreut VII;- të shpjegojë konceptet kyçe të kreut VII apo të komentojnë shprehje të tij;- të krahasojnë teorinë e evolucionit të Darvinit me të Lamarkut; maskimin me mimetizmin; rolin e organizmave autotrofë dhe atyre anaerobë në evolucionin aerobik të kafshëve tokësore. - të zgjidhen problema mbi përzgjedhjen natyrore apo mbi evolucionin e gjallesave duke bërë llogaritje e argumentime.


Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Zgjidhje ushtrimesh Punë e pavarur në grupeNdërti mi i njohurive Bashkëbisedim Punë me klasën Përforcimi Diskuti m Punë e pavarur në dyshe

111

a) Parashikimi. Zgjidhje ushtrimesh

Punë e pavarur në grupeNdaj klasën në 3 grupe të mëdha (rreshta)Grupit të parë i jepet detyrë të punojë për zgjidhjen e ushtrimeve nga 1 deri në 10 f. 145. Nxënësit e një grupi komunikojnë me njëri-tjetrin për gjetjen e alternativës së saktë apo termat që mungojnë

në fjalitë e dhëna në ushtrimin 6 deri në 10 f. 145. Puna ndahet e tillë që çdo nxënës të përfshihet në zgjedhjen e ushtrimeve. Grupit të dytë i jep si detyrë të punojë për përgjigjet e pyetjeve 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 24 f. 145.

Nxënësit e një grupi komunikojnë me njëri-tjetrin e ndajnë punën mes tyre, ku çdo nxënës të jetë i përfshirë dhe të japë kontribut në gjetjen e përgjigjeve të sakta e të plota të pyetjeve të dhëna. Po kështu dhe për grupin e tretë. Grupi i tretë do të punojë për përgjigjet e pyetjeve dhe zgjidhjen e ushtrimeve.

22, 23, 25, 28, 29, 27 f. 145. Ndërkohë, mësuesi qarkullon në çdo grup.

b) Ndërtimi i njohurive. Bashkëbisedim

Pas punës së pavarur në grupe, çdo nxënës përfshihet në dhëniet e përgjigjeve të ushtrimeve të caktuara. Përgjigjet e dhëna dëgjohen me vëmendje dhe në raste vërejtjesh ndërhyhet për plotësime nga shokët e grupit apo të grupeve të tjera që dëgjojnë me vëmendje përgjigjet.

Kështu punohen të gjitha ushtrimet problemore të faqes së ushtrimeve me përjashtim të ushtrimeve 28 f. 145, për të cilin një nxënës nga grupi i tretë (i zgjedhur nga ky grup) bën veprimet e ushtrimit në tabelë. Në bazë të llogaritjeve nxirren edhe konkluzionet e diskutohen ato.

c) Përforcimi i njohurive. Diskutim U kërkohet nxënësve të lexojnë secili ushtrimin 26 f. 145, me kujdes dhe për 5 minuta të mendojnë sugjerimet

e tyre për zgjidhjen e situatës problemore të dhënë. Më tej sugjerimet ato i diskutojnë me njëri-tjetrin e më pas i bëjnë prezente para gjithë klasës.

Vlerësimi i nxënësveVlerësimi i nxënësve bëhet mbi bazën:

- e punës së bërë në grupet e punës dhe saktësisë së dhënies së përgjigjeve të ushtrimeve të dhëna për zgjidhje. - aftësisë për të shpjeguar e krahasuar koncepte të kreut VII.- aftësisë për të argumentuar fakte, dukuri, pemë evolutive gjallesash.

Nga përvojaKjo mënyrë organizimi e orës së ushtrimeve është gjithëpërfshirëse për nxënësit. Ato përfitojnë nga puna e

përbashkët në grupe dhe nga bashkëbisedimi mes tyre, duke i qartësuar dhe përforcuar njohuritë që zotërojnë.

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 31 f. 145.

udh bio 10.pdf

Documents