2

Komisioni Evropian Drejtoria e Përgjithshme për Shëndetin dhe Konsumatorët Qendra Kërkimore e Përbashkët e Drejtorisë së Përgjithshme – Instituti për Shëndetin dhe Mbrojtjen e Konsumatorit Kontakt Adresa: xxxxxxx E-mail: xxxxxx@ec.europa.eu Tel.: +xxxxx Fax: +xxxxx Më shumë informacion mbi Drejtorinë e Përgjithshme për Shëndetin dhe Konsumatorët mund të gjendet në: http://ec.europa.eu/dgs/health_consumer/index_en.htm Më shumë informacion mbi Qendrën Kërkimore të Përbashkët gjendet në: http://ihcp.jrc.ec.evropa.eu http://www.jrc.ec.evropa.eu Shënim ligjor Ky është një botim i përbashkët i Komisionit Evropian - Drejtorisë së Përgjithshme për Shëndetin dhe Konsumatorët dhe Qendrës Kërkimore të Përbashkët të Drejtorisë së Përgjithshme – Instituti për Shëndetin dhe Mbrojtjen e Konsumatorit. Qëllimi i tij është të ofrojë një mbështetje me bazë shkencore në mbështetje të procesit të hartimit të politikave. Rezultatet shkencore të paraqitura nuk shprehin asnjë qëndrim politik të Komisionit Evropian. As Komisioni Evropian dhe asnjë person tjetër që përfaqëson Komisionin Evropian nuk është përgjegjës për përdorimin e të dhënave të këtij publikimi. Përgjegjësia për përmbajtjen e këtij raporti është e autorëve dhe e kontribuesve. Mendimet e shprehura në vazhdim nuk paraqesin ato të Komisionit Evropian, as ato të Bashkimit Evropian. Komisioni Evropian apo Agjencia Ekzekutive për Shëndetin dhe Konsumatorët nuk marrin përsipër asnjë përgjegjësi për informacionin e përmbajtur në këtë raport ose për përdorimin e tij. JRC7xxxx EUR xxxx EN ISBN 978-xxx-xxx xxx ISSN xxxx-xxxx Doi: xxx/xxx Luksemburg: Zyra e Publikimeve e Bashkimit Evropian, 2014 © Bashkimi Evropian, 2014 Riprodhimi është i autorizuar nëse përmendet burimi.

Printuar in Itali

Përmbledhje

Ky dokument përshkruan kuadrin udhëzues për mjedise të shëndetshme në shkollat në Evropë, i përgatitur në kuadër të projektit SINPHONIE (Ndotja në Mjediset e Brendshme të Shkollave dhe Shëndeti - Rrjeti Vëzhgues në Evropë). Objektivi i tij është të ofrojë një udhëzues referues, i cili bën së bashku, në mënyrë logjike dhe gjithëpërfshirëse, njohuritë më të fundit të dala nga projekti SINPHONIE. Këtu përfshihen strategjitë kyçe drejtuese, të parandalimit, të kontrollit, të përmirësimit dhe të komunikimit për një mjedis të shëndetshëm në shkolla në Evropë. Këto udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane janë të drejtuara kryesisht tek politikëbërësit përkatës si në nivel evropian dhe kombëtar dhe tek autoritetet vendore, me qëllim për të përmirësuar mjedisin e brendshëm shkollor në vendet e tyre, duke respektuar specifikat (mjedisore, sociale, ekonomike) e situatave të tyre kombëtare dhe lokale. Grupi i dytë, i cili do të përfitojë direkt nga këto udhëzime janë projektuesit dhe menaxherët e shkollave (përgjegjës për projektimin, ndërtimin dhe rinovimin e ndërtesave shkollore), nxënësit dhe prindërit e tyre, mësuesit dhe personeli

3

tjetër i shkollës. Përdoruesit e këtij udhëzuesi Përdoruesit e këtij udhëzuesi duhet të konsultohen në radhë të parë me udhëzimet përkatëse kombëtare dhe ta përdorin këtë botim për të marrë informacion shtesë.

4

SINPHONIE

Ndotja në Mjediset e Brendshme të Shkollave dhe Shëndeti - Rrjeti Vëzhgues në Evropë

Udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane

Ky raport është përgatitur nga:

Stylianos Kephalopoulos (Komisioni Evropian, Qendra Kërkimore e Përbashkët), Éva Csobod (REC, Hungari), Yuri Bruinen de Bruin (RIVM, Hollandë), Eduardo de Oliveira Fernandes (IDMEC-FEUP, Portugali)

me kontributin e:

Paolo Carrer (UMIL, Itali), Corinne Mandin (CSTB, Francë), Marianne Stranger (VITO, Belgjikë), Isabella Annesi-Maesano (UPMC Paris 06, Francë), Marcia Giacomini (UBA, Gjermani), Ellen Koudijs (RIVM, Hollandë), Hans Moshammer (Universiteti Mjekësor i Vienës, Austri), Peter Rudnai (NIEH, Hungari), Joana Madureira (FEUP, Portugali), Dejan Mumovic (UCL, Mbretëria e Bashkuar), Edvinas Krugly (KUT, Lituani), Anne Hyvärinen, Martin Täubel dhe Kati Järvi (THL, Finlandë), Zorica Zivkovic (USMS, Serbi), Helena Kazmarová (SZU, Republika Çeke), Michal Jajcaj dhe Henrieta Savinová (UVZSR, Sllovaki), Margarita-Niki Assimakopoulos (UOA, Greqi), John Bartzis dhe Krystallia Kalimeri (UOËM, Greqi), Eugen S. Gurzau dhe Iulia Neamtiu (EHC, Rumani), Peter van den Hazel (VGGM, Hollandë), Stephen Montefort (ËALDONET, Maltë), Adamos Hadjipanayis (Spitali i Përgjithshëm Larnaca, Qipro), Eduart Cani (REC, Shqipëri)

The Regional Environmental Centre for Central and Eastern Europe 2000 Szentendre Ady Endre ut 9-11, Hungary

5

Falenderimet:

Ky dokument është prodhuar në kuadër të projektit SINPHONIE (Ndotja në Mjediset e Brendshme të Shkollave dhe Shëndeti - Rrjeti Vëzhgues në Evropë), financuar nga Parlamenti Evropian dhe zbatuar sipas kontratës me Drejtorinë e Përgjithshme të Komisionit Evropian për Shëndetin dhe Konsumatorin (DG SANCO) (SANCO/2009/C4/04, kontrata SI2.570742).

Bashkëautorët e këtij raporti dëshirojnë të shprehin mirënjohjen e tyre më të thellë për të gjithë bashkëpunëtorët për ndihmën e tyre të palodhur për zbatimin e projektit SINPHONIE dhe për përgatitjen e udhëzimeve për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane.

Një mirënjohje e veçantë shkon për mësuesit, nxënësit dhe prindërit të cilët morrën pjesë në projektin SINPHONIE, për entuziazmin e tyre dhe bashkëpunimin e ngushtë.

6

Udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat

evropiane

Përmbajtja

1. HISTORIKU DHE OBJEKTIVAT E UDHËZUESIT PËR MJEDISE TË SHËNDETSHME NË SHKOLLAT EVROPIANE .................................................................................................................. 7

2. VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM DHE ANALIZA E NISMAVE EKZISTUESE NDËRKOMBËTARE PËR NJË MJEDIS TË BRENDSHËM TË SHËNDETSHËM NË SHKOLLË ....... 10

3. UDHËZIME PËR MJEDISE TË SHËNDETSHME NË SHKOLLAT E EVROPËS ....................... 13

3.1 DREJTIMET KRYESORE PËR NJË MJEDIS TË BRENDSHËM TË SHËNDETSHËM NË SHKOLLË ..................... 15 3.2 SIMPTOMAT E SHËNDETIT DHE PROBLEMET KUNDREJT NGARKESAVE TË MUNDSHME ......................... 18

3.2.1 Simptomat e shëndetetit në lidhje me ngarkesat fizike, kimike dhe biologjike ............ 18 3.2.2 Si të njohim cilësinë e ajrit të brendshëm lidhur me problemet shëndetësore në shkolla .................................................................................................................................................. 19

3.3 TREGUESIT, MJETET, PROTOKOLLET DHE UDHËZIMET PËR MONITORIMIN E CILËSISË SË AJRIT TË BRENDSHËM DHE VLERËSIMI I SHËNDETIT NË NJË MJEDIS SHKOLLOR ...................................................... 19 3.4 UDHËZIME MBI STRATEGJITË E PARANDALIMIT, KONTROLLIT, REHABILITIMIT DHE KOMUNIKIMIT....... 26

3.4.1 Udhëzime mbi higjienën e përgjithshme dhe kërkesat specifike të cilësisë së ajrit të brendshëm në ndërtesat e shkollës ......................................................................................... 26 3.4.2 Udhëzime mbi kërkesat strukturore të ndërtesës së shkollës........................................ 27 3.4.3 Udhëzime mbi klimën në mjediset e brendshme, ajrimi dhe kërkesat akustike për ndërtesat e shkollës ................................................................................................................. 30 3.4.4 Udhëzime mbi menaxhimin e burimeve të ndotjes së ajrit të brendshëm .................... 31 3.4.5 Udhëzime mbi strategjitë e kontrollit të ekspozimit ..................................................... 31 3.4.6 Udhëzime mbi edukimin dhe komunikimin ................................................................... 32

3.5 KËSHILLA PËR NJË MJEDIS TË SHËNDETSHËM NË SHKOLLË SIPAS DEPARTAMENTEVE TË CAKTUARA SHKOLLORE ...................................................................................................................................... 34

4. KRITERET PËR ZBATIMIN E UDHËZIMEVE PËR MJEDISE TË SHËNDETSHME NË SHKOLLAT EVROPIANE NË LEGJISLACIONIN KOMBËTAR ........................................................ 44

4.1 LIDHJA NDËRMJET KOSTOS SË MASAVE DHE PËRFITIMEVE SHËNDETËSORE ........................................ 45

5. SFIDAT E ZBATIMIT DHE REKOMANDIMET ...................................................................... 50

6. REFERENCAT ......................................................................................................................... 54

7. SHTOJCAT .............................................................................................................................. 56

SHTOJCA A - PASQYRË INFORMACIONI MBI NISMAT E POLITIKAVE (RREGULLORET, LIGJET, UDHËZIMET, PROGRAMET) NË VENDET EVROPIANE MBI MJEDISE TË SHËNDETSHME NË SHKOLLA .................................... 57 SHTOJCA B - NGARKESAT FIZIKO-KIMIKE TË AJRIT NË MJEDISET E BRENDSHME NË LIDHJE ME BURIMET, EFEKTET SHËNDETËSORE, MENAXHIMIN E RREZIKUT/MASAT E KONTROLLIT, STANDARDET/UDHËZIMET/REZULTATET PËR KRAHASIM ME PROJEKTIN SINPHONIE ............................... 68 SHTOJCA C - NGARKESAT MIKROBIOLOGJIKE TË AJRIT NË MJEDISET E BRENDSHME (BURIMET, EFEKTET NË

SHËNDET, MENAXHIMI I RREZIKUT/MASAT E KONTROLLIT, STANDARDET/UDHËZIMET/REZULTATET PËR

KRAHASIM ME PROJEKTIN SINPHONIE) .............................................................................................. 85

7

1. Historiku dhe objektivat e udhëzuesit për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane

Një mjedis i shëndetshëm i shkollës është domosdoshmëri pwr garantimin e rritjes së fëmijëve, mundësi dhe performancë e të mësuarit dhe zhvillimit të tyre kulturor dhe social. Cilësia e ajrit në mjedisin shkollor është shqetësim i veçantë për nxënësit, të cilët kalojnë një kohë të gjatë në shkollë dhe karakteristikat fiziologjike i bëjnë ata një grup vecanërisht të ndjeshëm krahasuar me pjesën tjetër të popullsisë. Në Evropë, më shumë se 64 milion studentë dhe 4.5 milion mësues janë të ekspozuar ndaj ajrit të brendshëm në shkolla. Ata shpenzojnë pjesën më të madhe të kohës në mjedise të mbyllura (fillore, 9-vjeçare, të mesme dhe mjedise të tjera për kujdesin ndaj fëmijëve), më shumë se në çdo vend tjetër, përveç se në shtëpi.

Ka të dhëna të qarta të ndikimeve të dëmshme në shëndet për një numër të madh ndotësish të ajrit, që gjenden në mjediset e mbyllura, duke përfshirë edhe shkollat. Cilësia e dobët e ajrit ndikon në mirëqenien tonë të përgjithshme dhe ka efekte të tjera shëndetësore të lidhura me sëmundje respiratore, kardiovaskulare dhe kanceroze, për shkak të pranisë së disa ndotësve të veçantë që shkaktojnë këto probleme të shëndetit. Kjo është raportuar gjerësisht në literaturën shkencore (p.sh. rregulloret e cilësisë së ajrit (OBSH, 2005, 2009, 2010), strategjitë e menaxhimit për cilësinë e ajrit të brendshëm (IAQ) [EnVie, 2008; SEARCH, 2010, etj.]) dhe pasqyrohet edhe në deklaratat politike (Deklarata Ministeriale e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH) në Parma, 2010).

Në dekadat e fundit të shekullit të 20-të, në botën e industrializuar është dokumentuar përhapja e astmës bronkiale, përfshirë Evropën. Njihet se fëmijët astmatikë janë të ndjeshëm ndaj efekteve të cilësisë së dobët të ajrit. Prandaj, shkollat janë një mjedis veçanërisht kritik për këtë grup të popullsisë. Një raport nga Federata e Shoqatave Evropiane të Astmës dhe Alergjive (EFA) në 2002 identifikoi probleme të ndryshme të cilësisë së ajrit të brendshëm në shkollat e vendeve evropiane. Ai nënvizoi mungesën e studimeve mbi pasojat e tyre në shëndet dhe të metodologjive të standardizuara për të mundësuar çështjet të përqasen në një mënyrë gjithëpërfshirëse, si dhe vlerësimin e ndikimit të politikave të ndryshme vendore lidhur me mjedisin e brendshëm të ndërtesave të shkollës.

Në vitin 2010, Deklarata e Parmës e OBSH-së në Evropë, nënshkruar nga 53 vende, u bëri thirrje vendeve anëtare të rajonit të OBSH-së të zbatojnë veprime të matshme me qëllim arritjen e objektivave të vendosura.

Objektivi i 3-të i saj mbi Prioritetet Rajonale për parandalimin e sëmundjeve përmes përmirësimit të cilësisë së ajrit në mjediset e jashtme dhe të brendshme thotë: "Ne synojmë t’i sigurojmë çdo fëmije një mjedis të brendshëm të shëndetshëm në çerdhe, kopshte, shkolla dhe mjedise rekreative publike, përmes zbatimit të udhëzimeve të OBSH-së për cilësinë e ajrit të brendshëm, të udhëhequr nga Konventa Kuadër për Kontrollin e Duhanit, duke siguruar që këto mjedise të jenë pa duhan deri në vitin 2015”.

Në vazhdën e objektivave të Deklaratës së Parmës, projekti SINPHONIE (Ndotja në Mjediset e Brendshme të Shkollave dhe Shëndeti - Rrjeti Vëzhgues në Evropë), financuar nga Parlamenti Evropian dhe mbështetur nga Komisioni Evropian, ishte projekti i parë pilot në mbarë Evropën për të monitoruar mjedisin e shkollës dhe shëndetin e fëmijëve, në mënyrë paralele në 23 vende evropiane (SINPHONIE, 2013) Projekti dy vjeçar (2010-

8

2012) bashkoi ekspertizën shumë-disiplinore të 38 partnerëve (dhe një partneri të asociuar) nga 25 shtete.

SINPHONIE ka qenë një projekt historik, i cili ka siguruar metodologji dhe mjete të standardizuara për një përcaktim më të mirë të mjediseve të brendshme të shkollave dhe vlerësim të rreziqeve shëndetësore për nxënësit dhe punonjësit. Ai ka zhvilluar, gjithashtu, udhëzuesit dhe rekomandimet për mjedise të shëndetshme në shkolla që mbulojnë një sërë situatash në Evropë. Për më tepër, ai përfaqëson një mundësi unike dhe një mjet të shkëlqyer për ngritjen e kapaciteteve për disa institucione kombëtare, kryesisht në vendet e Evropës Lindore dhe Jugore. Në këtë kuptim, ai ka qenë një rast i mirë i “transferimit të teknologjisë” në lidhje me cilësinë e ajrit të brendshëm dhe metodologjitë e vlerësimit të ndikimit në shëndet në vendet evropiane. Për të arritur objektivin e mjediseve të shëndetshme të shkollave në Evropë, një qasje e harmonizuar dhe gjithëpërfshirëse për parandalimin, kontrollin, strategjitë përmirësuese dhe të komunikimit, është i nevojshëm adresimi i çështjeve të cilësisë së ajrit dhe çështjet e shëndetit në shkolla (d.m.th zinxhirin nga ekspozimi ndaj shkaqeve të mundshme dhe burimeve, në vlerësimin e rrezikut në shëndet, strategjitë dhe politikat), së bashku me vendndodhjen e tyre, projektimin, ndërtimin, shfrytëzimin, administrimin dhe mirëmbajtjen.

Ky dokument përshkruan kornizën e rregullave të përgjithshme për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane, e zhvilluar në kuadër të projektit SINPHONIE si bazë për të përkrahur zhvillimin e mundshëm të një programi të koordinuar të BE-së për një mjedis të shëndetshëm në shkollë.

Objektivi i tij është të sigurojë një udhëzues referimi që lidh së bashku, në mënyrë koherente dhe gjithëpërfshirëse, njohuritë më të përditësuara nga rezultatet e projektit SINPHONIE. Ai përmbledh drejtimet kryesore dhe strategjitë e parandalimit, kontrollit, rehabilitimit dhe komunikimit për një mjedis të shëndetshëm shkollor në Evropë. Ky udhëzues ka për qëllim të japë këshilla, të cilat mund të konsiderohen të zbatueshme në pjesën më të madhe të mjediseve të shkollave në Evropë. Pasi çdo mjedis është i veçantë (në aspektin e projektimit, kushtet klimatike, metodës së punës etj.), udhëzuesi duhet të përshtatet në përputhje me rrethanat në nivel kombëtar ose lokal. Për këtë qëllim janë dhënë, gjithashtu, kriteret për përshtatjen dhe zbatimin e udhëzuesit në masa dhe veprime të politikave kombëtare në vendet evropiane. Në këtë perspektivë, udhëzuesi i paraqitur në këtë raport nuk ka për qëllim të zëvendësojë, por më tepër të pasurojë dhe të përforcojë udhëzuesin ekzistues kombëtar dhe vendor, i cili do të vazhdojë të jetë pika e parë e referimit.

Duhet theksuar se këto udhëzime kanë për qëllim të përkrahin një qasje parandaluese dhe me kosto efektive, në kuadër të përpjekjeve dhe të kostove shtesë të nevojshme për arritjen e cilësisë së mirë të ajrit të brendshëm në një mjedis të caktuar shkollor - në kundërshtim me qasjen bazuar te problemi që kërkon zgjidhjen e problemit vetëm pasi ai është shfaqur.

Këto udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane janë të drejtuara kryesisht tek politikëbërësit përkatës si në nivel evropian dhe kombëtar dhe tek autoritetet vendore, me qëllim për të përmirësuar mjedisin e brendshëm shkollor në vendet e tyre, duke respektuar specifikat (mjedisore, sociale, ekonomike) e situatave të tyre kombëtare dhe lokale. Grupi i dytë, i cili do të përfitojë direkt nga këto udhëzime janë projektuesit dhe menaxherët e shkollave (përgjegjës për projektimin, ndërtimin dhe rinovimin e ndërtesave shkollore), nxënësit dhe prindërit e tyre, mësuesit dhe personeli tjetër i shkollës.

9

Përdoruesit e këtij udhëzuesi duhet të konsultohen në radhë të parë me udhëzimet përkatëse kombëtare dhe ta përdorin këtë botim për të marrë informacion shtesë.

10

2. Vështrim i përgjithshëm dhe analiza e nismave ekzistuese ndërkombëtare për një mjedis të brendshëm të shëndetshëm në shkollë

Zhvillimi i këtij dokumenti është bazuar mbi një rishikim të informacionit më të përditësuar të mbledhur nga literatura dhe përmes partnerëve të projektit SINPHONIE në lidhje me nismat kombëtare (udhëzuesit, programet dhe rregulloret), që synojnë përmirësimin e mjedisit të brendshëm në shkollat në të gjithë Evropën dhe ndërkombëtarisht. Informacioni i mbledhur më pas u analizua, duke u përqëndruar në situatën në Evropë; duke identifikuar dhe raportuar ngjashmëritë dhe dallimet kryesore në të gjitha vendet e Evropës.

ISIAQ

Shoqëria Ndërkombëtare për Cilësinë e Ajrit të Brendshëm dhe Klimës (ISIAQ) publikoi në vitin 2001 raportin “Krijimi i një mjedisi të brendshëm të shëndetshëm në shkolla”, i cili përfshin kërkesat për një mjedis të brendshëm të mirë, metodat për vrojtimin e ndërtesave shkollore me probleme të brendshme klimatike dhe për rinovimin dhe menaxhimin e shëndetshëm në shkolla, si dhe masat përmirësuese.

EFA

Në vitin 2001, në kuadër të projektit të financuar nga BE – “Ndotja e ajrit të brendshëm në shkolla", Federata Evropiane e Shoqatave për astmën dhe alergjitë (EFA) përgatiti rekomandime dhe propozime për një mjedis shkollor të shëndetshëm në Evropë, të përshkruara në broshurën "E drejta për të thithur ajër të brendshëm të shëndetshëm në shkolla”.

WHO/OBSH

OBSH ka publikuar dy dokumente me udhëzime dhe rekomandime për cilësinë e ajrit të brendshëm (megjithëse jo në mënyrë të veçantë të fokusuar në

mjedisin shkollor). Në vitin 2009, u publikua udhëzuesi për lagështinë dhe mykun (OBSH, 2009)

dhe në vitin 2010 mbi ajrin e brendshëm dhe kimikatet (OBSH, 2010). Edhe pse të dy udhëzuesit përqëndrohen

në cilësinë e ajrit të brendshëm në banesa, ata janë të zbatueshëm edhe për ndërtesat e shkollës. Udhëzimet e OBSH-së për cilësinë e ajrit të brendshëm rekomandojnë

objektivat për cilësinë e ajrit të brendshëm, sipas të cilave rreziqet shëndetësore, të tilla si astma, sëmundjet që prekin hundët dhe fytin e që shkaktohen nga poleni, sindromat atopike, etj. mund të zvogëlohen në mënyrë të konsiderueshme. Gjithashtu, ata ofrojnë një bazë shkencore për standardet ligjërisht të detyrueshme në të gjitha rajonet e botës. Udhëzuesit iu drejtohen profesionistëve të shëndetit publik të përfshirë në parandalimin

11

e rreziqeve shëndetësore që lidhen me ekspozimin ndaj mjedisit, si dhe specialistëve dhe autoriteteve të përfshirë në projektimin dhe përdorimin e ndërtesave, të materialeve të brendshme dhe produkteve.

US EPA

Për më shumë se 10 vjet, Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit në SHBA (US EPA) ka siguruar paketën e veprimeve "Mjetet për cilësinë e ajrit të brendshëm për shkollat” për punonjësit e shkollave, stafin e objekteve të ndryshme shkollore, mësuesit, profesionistët e kujdesit shëndetësor, si dhe për studentët dhe prindërit e tyre. Kjo paketë siguron praktikat më të mira, udhëzimet dhe një model plani të menaxhimit të cilësisë së ajrit të brendshëm, për të përmirësuar ajrin në shkollë me kosto të ulët apo pa kosto. Të gjitha materialet përkatëse janë në dispozicion në: http://www.epa.gov/iaq/schools/.

Paketa e veprimit është përdorur edhe në Kanada.

Vendet evropiane

Një përmbledhje e informacioneve të marra për vendet evropiane është dhënë në Shtojcën A. Aty mund të shihet se masat politike ndryshojnë midis vendeve. Në rastin e vendeve që vërtet kanë masa politike në fuqi, ka disa të përbashkëta në objektivat e tyre, megjithëse qëllimi dhe niveli i detajeve të këtyre masave ndryshon. Disa vende kanë përshtatur udhëzime dhe rekomandime, përmes të cilave mundësojnë informacion për shkollat se si të krijojnë një mjedis të brendshëm të shëndetshëm. Megjithatë, shumë nga këto udhëzime nuk lidhen

drejtpërdrejt me përmirësimin e cilësisë së ajrit të brendshëm specifikisht në ndërtesat shkollore. Disa nga masat janë të detyrueshme, ndërsa të tjerat janë vetëm rekomandime. Një vend parashikon edhe matjet e detyrueshme të cilësisë së ajrit të brendshëm.

Shtojca A tregon se disa vende evropiane kanë në fuqi kërkesat për higjienën. Duket se shumë prej këtyre kërkesave nuk u krijuan fillimisht për të përmirësuar cilësinë e ajrit të brendshëm në mënyrë specifike, por për të ruajtur higjienën themelore në ndërtesat e shkollave, duke parandalur kështu disa sëmundje infektive të zakonshme. Kërkesat për higjienën përmbledhin kujdesin në praktikat e pastrimit, higjienën personale, sigurinë e ushqimit dhe kushtet e dhomës (ndriçim dhe ajrim). Shtojca A tregon, gjithashtu, se disa vende kanë kërkesa më teknike, që specifikisht synojnë të përmirësojnë cilësisë e ajrit të brendshëm në ndërtesat shkollore. Këto kërkesa mund të përmbledhin projektimin e ndërtesave shkollore, vendosjen e ajrimit mekanik apo programet e rehabilitimit të problemeve të ndeshura.

Shqyrtimi i nismave kombëtare në shtetet anëtare të BE-së dhe vendet kandidate për të hyrë në BE, përmes projektit SINPHONIE, vuri në dukje se Gjermania dhe Franca kanë nxjerrë direktiva dhe rekomandime gjithëpërfshirëse në lidhje me higjienën dhe kërkesat e cilësisë së ajrit të brendshëm për shkollat, masat për të kontrolluar ndotësit specifikë të ajrit të brendshëm, kërkesat për klimën në mjedisin e brendshëm, si dhe për procedurat për mjediset e brendshme lidhur me rastet problematike dhe rehabilitimin e tyre.

12

Udhëzuesit gjermanë për Higjienën e Ajrit të Brendshëm në Ndërtesat e Shkollës janë botuar nga Umweltbundesamt në vitin 2008 (UBA, 2008).

Në Francë, dhe në kuadër të programit francez për mjedisin "Grenelle Envionment” (Francë, viti 2010), janë zhvilluar, në mënyrë periodike, kërkesa të detyrueshme për monitorimin e rregullt dhe auditimin e cilësisë së ajrit të brendshëm në shkolla dhe për krijimin e sistemit të etiketimit për materialet e ndërtimit dhe ato dekorative.

13

3. Udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat e Evropës

Kompleksiteti i burimeve të brendshme të ndotjes dhe lidhja e tyre me ekspozimin dhe efektet shëndetësore paraqet sfida të mëdha për zhvillimin bashkëkohor të mjedisit shkollor. Gjithashtu, është i rëndësishëm numri i madh i palëve përgjegjëse për krijimin dhe kontrollin e ndotjes së ajrit të brendshëm, në ndërtesa në përgjithësi dhe në ndërtesat e shkollave, në veçanti.

Është e qartë, se për të qenë efektive, politikat e drejtuara në përmirësimin e cilësisë së ajrit të brendshëm duhet të jenë pjesë e një strategjie menaxhimi gjithëpërfshirëse, e qëndrueshme për së brendshmi dhe së jashtmi, që përfshin qeveritë, institucionet, organet profesionale dhe individët. Planet duhet të orientohen si tek ndërtesat e reja dhe te ato ekzistuese dhe duhet të përfshijnë veprime në nivel lokal dhe kombëtar. Konsideratat më të rëndësishme përfshijnë: klimën dhe cilësinë e ajrit në mjedisin e jashtëm; materialet dhe stilet e ndërtimit; njohuritë dhe modelet e sjelljes së banorëve; energjitë dhe politikat mbështetëse; si dhe teknologjitë e sistemit të ndërtimit. Kërkesat për projektimin e një strategjie të suksesshme përfshijnë vlerësimin paraprak, caktimin e qëllimit, vlerësimin e mundësive të menaxhimit dhe vullnetin politik.

Konsideratat e lartpërmendura theksojnë nevojën për të vlerësuar mjedisin e shkollës në një mënyrë gjithëpërfshirëse dhe me lidhje logjike. Kjo mund të bëhet përmes lidhjes së një sërë elementësh të zinxhirit të burimeve të ekspozimit në shëndet të lidhur me ajrin dhe vlerësimit të alternativave politike për të minimizuar pasojat e padëshiruara shëndetësore, si përfitime të arritshme publike shëndetësore. Në të njëjtën kohë, duhet të merren parasysh sa të arritshme janë në aspektin politik, ligjor, teknologjik, ekonomik dhe social në vendet e Evropës.

Projekti SINPHONIE ishte projekti i parë në mbarë Evropën për monitorimin e mjedisit në shkollë dhe shëndetin e fëmijëve paralelisht në 23 vende evropiane, duke u ndërtuar mbi konceptin gjithëpërfshirës i zhvilluar nga projekti i financuar nga BE - EnVie (EnVie 2008) (Figura 1). Projekti SINPHONIE vlerësoi cilësinë e ajrit (të brendshëm dhe të jashtëm) lidhur me shëndetin e fëmijëve në shkollat në mbarë Evropën, duke përdorur metodologji dhe mjete të standardizuara e të përbashkëta. Ai zhvilloi, gjithashtu, mundësitë e menaxhimit të rrezikut dhe udhëzimet për ajër të shëndetshëm në mjediset shkollore në Evropë.

14

Figura 1: Përqasja e projektit SINPHONIE

Në këtë raport janë paraqitur udhëzime, të cilat janë zhvilluar duke pasur parasysh rëndësinë e sigurimit të cilësisë së përgjithshme të ajrit (i brendshëm/i jashtëm) në ndërtesat shkollore dhe faktin se shumë ndërtesa ekzistuese janë mjaft të vjetra dhe duhet të rindërtohen për të përmbushur kërkesat e strategjisë së BE-së 2020 për performancën energjitike dhe për të përshtatur qasje të reja edukative. Projekti SINPHONIE formuloi një udhëzues kuadër për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane, duke u fokusuar te materialet burimore, konceptet dhe rekomandimet e dala nga:

• Analiza e nismave ekzistuese ndërkombëtare për një mjedis të shëndetshëm shkollor (siç përshkruhet në Kapitullin 2 të këtij raporti).

• Rezultatet specifike të projektit SINPHONIE dhe projekte të tjera të ngjashme të financuara nga BE.

Udhëzimet për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane, përshkruar në këtë raport, lidh në mënyrë të logjikshme dhe gjithëpërfshirëse (Figura 2):

• Drejtimet kryesore për një mjedis të brendshëm të shëndetshëm shkollor.

• Simptomat shëndetësore, problemet dhe ngarkesat e tyre të mundshme.

• Këshillat për një mjedis shkollor të shëndetshëm për hapësira të veçanta shkollore.

• Strategjitë parandaluese, të kontrollit, të rehabilitimit dhe të komunikimit.

• Kriteret e zbatimit dhe rekomandimet për politikat kombëtare dhe ato të BE-së.

15

Figura 2: Korniza konceptuale e udhëzuesve për mjedise të shëndetshme në shkollat

evropiane

3.1 Drejtimet kryesore për një mjedis të brendshëm të shëndetshëm në shkollë

Mjedisi i brendshëm në një ndërtesë shkolle është një sistem kompleks, që përfshin shumë parametra me ndikim në shëndetin dhe komoditetin e banorëve. Ndërtesa e shkollës, si çdo godinë tjetër, është një ndërtim fizik i përdorur, ndër qëllimet e tjera, edhe për të rregulluar ose kontrolluar ekspozimin ndaj mjedisit. Disa hapësira brenda një ndërtese shkollore mund të caktohen të përdoren për qëllime të ndryshme (p.sh. klasa, salla ngrënie, salla shkencore, laboratorë, palestra, dhoma me dollape me kyç, mjedis i jashtëm) dhe me kërkesa të ndryshme, sipas densitetit të popullimit, llojit të ajrosjes (p.sh. ajrim mekanik hapur/mbyllur, ajrim natyror, etj.), ngrohjes dhe ngarkesës ndotëse. Ngarkesa ndotëse në një ndërtesë shkolle varet, në masë të madhe, nga ndërveprimi mes ndërtesës dhe mjedisit të saj të jashtëm, si dhe nga mënyra si është ndërtuar, mobiluar dhe përdorur, nga lloji i sistemit të ajrimit dhe aktivitetet e banorëve të saj. Burimet kryesore të ndotësve të ajrit në një ndërtesë shkolle janë:

- Ndotja e ajrit të jashtëm për shkak të trafikut, aktiviteteve urbane e atyre industriale, nga fqinjët dhe nga burimet nëntokësore, të cilët hyjnë në ndërtesën e shkollës me anë të sistemit të ajrimit ose nëpërmjet infiltrimit (përshkueshmëria e izolimit të godinës, të tilla si themelet, çatia, muret, dyert dhe dritaret);

- Materialet e ndërtimit të shkollës dhe orenditë (p.sh. muri dhe materiali i dyshemesë, përdorimi i bojërave, materialet izoluese, etj.);

- Gjendja e ndërtimit të godinës së shkollës (p.sh. mosha, dëmtimi i mureve dhe i tavaneve si rezultat i futjes së ujit, mirëmbajtja e strukturës së ndërtesës dhe pajisjeve, etj.);

- Uji dhe toka (p.sh. ndotësit e ajrit që vijnë përmes furnizimit me ujë, radoni dhe toka e kontaminuar, etj.);

- Proceset që ndodhin brenda ndërtesave të shkollës (p.sh. ndonjë proces djegieje, ngrohjeje, ajrimi dhe sistemet e ajrit të kondicionuar, të përpunimit të letrës të tilla si fotokopjimi, etj.); dhe

16

- Vetë banorët e ndërtesës së shkollës dhe aktivitetet e tyre (p.sh. pirja e duhanit, përdorimi i produkteve të pastrimit, bimët, kafshët shtëpiake, gatim, etj.).

Burimet tipike të ndotësve të ajrit të brendshëm në ndërtesat e shkollës janë treguar në Tabelën 1.

Për të vlerësuar siç duhet dhe për të ruajtur një mjedis të shëndetshëm në shkollë, është e rëndësishme që: (a) të merret informacion në lidhje me karakteristikat e ndërtesës së shkollës dhe kushtet e punës (p.sh. aktivitetet e punonjësve, rutina e mirëmbajtjes, etj.) (b) të identifikohet, të matet dhe të monitorohet ecuria e burimeve të brendshme e të jashtme në ndërtesën e shkollës dhe fuqia e tyre, dhe (c) te hetohet marrëdhënia ndërmjet ngarkesave të ndotjes (fizike, kimike, biologjike) dhe problemeve shëndetësore të nxënësve dhe stafit.

Përsa i përket ndikimit të mundshëm në shëndet të këtyre burimeve ndotëse lidhur me mjedisin shkollor, duhet të merret parasysh edhe ndikimi i ndryshimeve klimatike. Rritja e parashikuar e temperaturave në mjedis dhe fenomeni ‘ishulli i ngrohtë’ në zona të veçanta urbane, për shkak të ndryshimit të klimës, mund të shkaktojnë ndryshime në kushtet atmosferike. Nga ana tjetër, këto mund të ndikojnë kushtet e brendshme, lëvizjen e ajrit nëpërmjet dritareve dhe ngarkesën ndotëse në ndërtesat e shkollës. Si pasojë, rekomandohet të vlerësohet ndikimi i ndryshimeve të ardhshme klimatike mbi cilësinë e ajrit të brendshëm të një mjedisi të dhënë shkollor, e më pas të harmonizohen të dhënat e mbledhura mbi burimet dhe ngarkesat që ndikojnë këtë mjedis shkollor, siç u paraqit në projektin SINPHONIE.

Për më tepër, zbatimi i kërkesave të efikasitetit të energjisë në BE (Direktiva e Performancës Energjitike të Ndërtesave (EPBD), 2010), do të rezultojë në lëvizjen graduale drejt ndërtesave eficiente në energji në Evropë, përsa i përket ndërtesave të reja dhe atyre ekzistuese, përfshirë dhe ndërtesat e shkollës. Duke u përballur me kërkesat për eficiencë energjitike të ndërtesave shkollore, rekomandohet t’i kushtohet vëmendje ruajtjes së cilësisë së ajrit të brendshëm, për të shmangur ndikimin negativ mbi shëndetin, komoditetin dhe produktivitetin e banorëve të ndërtesës së shkollës. Në këtë kuadër, rekomandohen në përgjithësi ndërtesat pasive dhe me energji të ulët. Sfida është që të racionalizohen dhe të optimizohen shpenzimet e energjisë, ndërkohë që, në mënyrë të përshtatshme, përmbushen kërkesat shëndetësore dhe të komoditetit të banorëve të ndërtesës së shkollës.

17

Tabela 1: Burimet tipike të ndotësve të ajrit të brendshëm në ndërtesat shkollore

(Burimi: Mjetet për Cilësinë e Ajrit të Brendshëm në Shkolla – Udhëzues reference, US EPA)

BURIMET E JASHTME NDËRTESA

PAJISJET, ELEMENTËT DHE ORENDITË

BURIME TË TJERA TË MUNDSHME TË

BRENDSHME

Ndotës të ajrit të jashtëm

Polena, pluhuri, spore myku

Shkarkime industriale

Shkarkime nga automjetet

Shkarkime nga makineri në mjediset e jashtme

Pajisjet HVAC

• Rritja e mykut në tubacione, sifone dhe lagështues ajri

• Oxhak i papërshtatshëm i produkteve të djegura

• Pluhur dhe mbetje në tubacione

• Pajisje shkencore laboratorike

• Pajisje profesionale arti

• Zonat e përgatitjes së ushqimit

• Zonat ku tymoset duhan

• Materiale pastrimi/pastrues ajri

• Shkarkime nga mbetjet

• Pesticidet

• Aromat, PM (grimcat e imta) dhe VOCs (komponime organike të paqëndrueshme) nga bojërat, stukoja, ngjitësja, llaku

• Banorë me sëmundje infektive

• Lapsa fshirës të thatë apo stilolapsa të ngjashëm

• Insekte dhe kafshë të tjera

• Produkte të kujdesit vetjak

• Benzinë e ruajtur, pajisje kopështi dhe lëndine

Pajisje të tjera

• Shkarkime nga pajisjet e zyrës (komponime organike të paqëndrueshme, ozoni)

• Shkarkime nga punishtet, laboratorët dhe pajisjet e pastrimit

Komponentët

• Myk i rritur mbi/ose në materiale të dëmtuara tokësore ose ujore

• Kurthe kimike që lejojnë kalimin e gazit të kanalizuar

• Materiale me përmbajtje VOCs (komponime organike të paqëndrueshme) ose azbest i dëmtuar

• Materiale që prodhojnë lëndë të grimcuar (pluhur)

Burimet fqinje

• Platforma ngarkim - shkarkimi

• Aroma nga koshat e plehrave

• Mbetje johigjienike ose shkarkime të ndërtesave pranë pikave të ajrit të jashtëm

18

Burime nëntokësore

• Radoni

• Pesticidet

• Rrjedhje nga depozitat nëntokësore të magazinimit

Mobiljet • Shkarkime nga mobiljet e reja dhe parketi • Myk i rritur mbi/ose në mobiljet e dëmtuara nga

uji ose toka

3.2 Simptomat e shëndetit dhe problemet kundrejt ngarkesave të mundshme

3.2.1 Simptomat e shëndetetit në lidhje me ngarkesat fizike, kimike dhe biologjike

Ekspozimi ndaj një numri të madh ngarkesash fizike, kimike dhe biologjike të pranishme në mjedisin shkollor rrit mundësinë për problemet shëndetësore afatshkurtra dhe afatgjata midis nxënësve dhe stafit të shkollës, si dhe ndikimet negative mbi cilësinë e ndërtesave të shkollës.

Rezultati i projektit SINPHONIE nxjerr në pah aspekte të rëndësishme të modelit kompleks të ndërlidhjes mes faktorëve fizikë, kimikë e biologjikë, ekspozimit, burimeve/shkaqeve dhe ndikimeve shëndetësore te nxënësit e shkollës.

Problemet shëndetësore që ndikojnë banorët e godinës së shkollës variojnë nga frekuentimi më i ulët, komoditeti, shkalla e performancës dhe niveli i rritur i mungesave mes nxënësve dhe stafit tek efektet akute shëndetësore (p.sh. acarim i rrugëve të frymëmarrjes), sëmundjet kronike (p.sh. astma dhe alergjitë) dhe simptomat që lidhen me të ashtuquajturin ‘sindromi i ndërtesës së sëmurë’ (acarim sysh, dhimbje koke, etj.). Individët alergjikë dhe astmatikët përballen me një rrezik më të lartë.

Efektet e problemeve të cilësisë së ajrit të brendshëm te nxënësit dhe punonjësit e ndërtesës së shkollës më shpesh janë simptoma jo-specifike sesa sëmundje të mirë përcaktuara. Simptomat, që zakonisht i atribuohen problemeve të cilësisë së ajrit të brendshëm përfshijnë: sytë, hundën, fytin dhe acarim të lëkurës; sinuse të mbushura, kollitje dhe teshtitje; mungesë frymëmarrjeje (gulçim); dhimbje koke dhe lodhje.

Këto simptoma mund të shkaktohen nga përkeqësimi i cilësisë së ajrit në mjedisin e shkollës (i brendshëm/i jashtëm) ose mund të lidhen dhe me faktorë të tjerë (p.sh. ndriçim i dobët, stres, zhurma, etj.). Si pasojë e ndjeshmërive të ndryshme mes banorëve të shkollës, problemet e cilësisë së ajrit të brendshëm mund të prekin një grup personash ose individë të veçantë dhe ata mund të prekin persona të tjerë në mënyra të ndryshme. Individët që mund të jenë, veçanërisht, të prekshëm nga efektet e ndotjes së ajrit të brendshëm, janë persona me: astma, alergji, ndjeshmëri kimike, sëmundje të frymëmarrjes dhe sistem imunitar të dobët (si pasojë e rrezatimit, kimioterapisë apo sëmundjeve të tjera).

Një rezultat i projektit SINPHONIE tregon se astma në shkollë mund të ndikojë 100.000 fëmijë në Evropë.

Përsa i përket vetë ndërtesës së shkollës, cilësia e papërshtatshme e ajrit të brendshëm mund të përshpejtojë përkeqësimin e izolimit të ndërtesës në tërësi, të zvogëlojë

19

efikasitetin e objekteve shkollore dhe të pajisjeve dhe të rrisë mundësinë për mbylljen e shkollës apo zhvendosjen e banorëve brenda të njëjtës ndërtesë ose në një shkollë tjetër.

Përsa i përket ndikimit social, problemet e cilësisë së ajrit të brendshëm në mjedisin e shkollës mund të tensionojnë marrëdhëniet midis administratës së shkollës, prindërve të nxënësve dhe personelit të shkollës, mund të kenë një ndikim negativ në besimin e komunitetit, madje edhe të krijojnë probleme të përgjegjshmërisë.

3.2.2 Si të njohim cilësinë e ajrit të brendshëm lidhur me problemet shëndetësore në shkolla

Diagnostikimi i simptomave lidhur me cilësinë e ajrit të brendshëm në shkolla mund të jetë i vështirë, duke patur parasysh se simptoma të tilla si dhimbje koke, lodhje, gulçim, sinuse të mbushura, kollitje, teshtitje, marramendje, vjellje dhe acarim të syve, hundës, fytit dhe lëkurës mund të shkaktohen nga faktorë të tjerë (p.sh. stresi, zhurma, ndriçimi i dobët, etj.) Më poshtë janë disa shenja që mund të sugjerojnë se cilat simptoma janë të lidhura me problemet e cilësisë së ajrit të brendshëm:

• Simptomat janë të përhapura në një klasë ose në shkollë.

• Simptomat zhduken kur fëmijët apo personeli lenë ndërtesën e shkollës në fund të ditës ose për periudha të gjata kohore.

• Fillimi i simptomave është i papritur, pas ndryshimeve të caktuara në shkollë (të tilla si instalimi i mobiljeve të reja, lyerja, përdorimi i pesticideve).

• Reagimet ndodhin në mjedise të mbyllura, por jo jashtë.

• Simptomat janë identifikuar nga një mjek, si të lidhura me cilësinë e ajrit të brendshëm.

Megjithatë, duhet theksuar se nuk është i sigurt supozimi se mungesa e simptomave do të thotë që cilësia e ajrit të brendshëm në shkollë është e pranueshme. Efektet shëndetësore nga ekspozimi afatgjatë (të tilla si kanceri i mushkërive për shkak të radonit) mund të mos shfaqen për shumë vite.

E vetmja mënyrë objektive për të identifikuar nëse simptomat e vërejtura ose efektet shëndetësore janë të lidhura me cilësinë e ajrit të brendshëm është monitorimi i treguesve që njihen si të lidhur me problemet më të zakonshme të cilësisë së ajrit të brendshëm të lidhura me shëndetin ose ndërtesën në shkolla (shih seksionin 3.3 më poshtë). Një monitorimi i tillë përfshin:

• Një inspektim shëtitës nëpër mjediset e ndërtesës së shkollës.

• Matjen e ngarkesave fizike, kimike dhe biologjike të dyshuara për shkaktimin e problemeve shëndetësore.

• Rezultatet e hetimeve në hapat 1 dhe 2 të informacionit në lidhje me karakteristikat e ndërtesës së shkollës (projektimin, elementët e ndërtimit, orenditë, pajisjet dhe klimën), sjelljen e banorëve dhe burimet e mundshme të brendshme e të jashtme, të mbledhura nga pyetësorë të veçantë, teste klinike dhe mjete të tjera.

3.3 Treguesit, mjetet, protokollet dhe udhëzimet për monitorimin e cilësisë së ajrit të brendshëm dhe vlerësimi i shëndetit në një mjedis shkollor

20

Gjatë dy dekadave të fundit, treguesit, mjetet, protokollet dhe udhëzimet për monitorimin e ndotjes së brendshme atribuar ngarkesave fizike, kimike dhe biologjike dhe për vlerësimin e shëndetit të banorëve në mjedise të ndryshme të brendshme janë zhvilluar në mënyrë progresive nga Komisioni Evropian, OBSH-ja dhe disa shtete anëtare të BE-së.

Përsa i përket ndotjes së ajrit të brendshëm për shkak të kimikateve, në vitin 2010 OBSH ka nxjerrë udhëzime dhe rekomandime, bazuar në shëndetin, për kimikatet e mëposhtme të lidhura me ajrin e brendshëm (ndotësit e ajrit) si: benzeni, monoksidi i karbonit, formaldehidet, naftalina, dioksidi i azotit, hidrokarburet aromatike policiklike (sidomos benzo[a]pireni), radoni, trikloretileni dhe tetrakloretileni. Këto kimikate kanë burime të brendshme, janë të njohura për rreziqet e tyre shëndetësore dhe shpesh gjenden në mjedise të mbyllura, përfshirë ndërtesat e shkollës, në përqëndrime që shkaktojnë shqetësime për shëndetin.

Udhëzimet e OBSH-së për kimikate të veçanta bazohen mbi vlerësimin kritik të përcaktimit dhe zbatimit të kufijve të ekspozimit të brendshëm në BE, të kryera nga Komisioni Evropian (DG SANCO dhe DG JRC) në kuadër të projektit të BE-së - INDEX (Kotzias et al., 2005).

Një tjetër aspekt kyç i ndotjes së ajrit të brendshëm rezulton nga ngarkesat biologjike. Ai është shkaktuar nga qindra lloje bakteresh dhe kërpudhash, në veçanti kërpudhat fijëzore (myku), që rritet në mjedise të mbyllura, ku ka mjaftueshëm lagështi. Referuar endotoksinave, studimet e fundit kanë treguar se nivelet e ekspozimit në klasat e shkollës janë shumë herë më të larta se në mjedisin e shtëpisë. Në vitin 2009, OBSH ka ofruar një rishikim të plotë të provave shkencore për problemet shëndetësore që lidhen me lagështirën e ndërtesës dhe ngarkesat biologjike. Rishikimi arriti në përfundimin se efektet më të rëndësishme përfshijnë rritjen e simptomave të frymëmarrjes, alergjitë dhe astmën, si dhe dobësimin e sistemit imunologjik lidhur me ngarkesat e ndryshme mikrobiologjike. Rezultatet nga projekti SINPHONIE treguan lidhjen e shumëfishtë të ngarkesave të caktuara mikrobiale në pluhurin brenda në shkolla me simptomat e kohëve të fundit, simptomat e kaluara të shëndetit respirator dhe matjet klinike. Kjo tregon lidhjen e ngushtë të agjentëve mikrobialë me shëndetin respirator të nxënësve dhe mësuesve.

Në përputhje me udhëzimet dhe rekomandimet e lartpërmendura, projekti SINPHONIE përdori disa tregues dhe përcaktoi mjetet dhe protokollet për cilësinë e ajrit të brendshëm dhe monitorimin shëndetësor në shkollat evropiane, siç tregohet në Tabelat 2 dhe 3. Rekomandohet përdorimi i tyre kur heton modelin kompleks të ndërlidhjes mes faktorëve fizikë, kimikë dhe biologjikë, ekspozimit, burimeve/shkaqeve dhe ndikimeve shëndetësore për nxënësit dhe stafin e shkollës. Informacione më të hollësishme mbi ngarkesat fizike, kimike dhe mikrobiologjike më të rëndësishme në mjedisin e ajrit të brendshëm në shkolla në lidhje me burimet, efektet shëndetësore, mundësitë e menaxhimit të rrezikut/masat e kontrollit, standardet/udhëzimet dhe rezultatet për krahasim me projektin SINPHONIE, janë paraqitur në Shtojcat B dhe C.

Një pjesë e treguesve të lartpërmendur dhe protokollet janë përshtatur me objektivat e OBSH-së për monitorimin e ndotësve të ajrit të brendshëm në shkollat e rajonit të OBSH-së dhe janë përforcuar në vitin 2011 nga OBSH-ja në bashkëpunim të ngushtë me projektet e Komisionit Evropian - Projekti Pilot i Monitorimit të Ajrit të Brendshëm (marrëveshja administrative nr. SI2.582843 mes DG SANCO dhe DG JRC) dhe Projekti SINPHONIE. Treguesit dhe protokollet që do të përdoren për të monitoruar zbatimin e angazhimeve, të kufizuara në kohë, për të zvogëluar efektet shëndetësore të rreziqeve

21

mjedisore mes fëmijëve, miratuar nga shtetet anëtare në Konferencën e Pestë Ministrore të OBSH-së për Mjedisin dhe Shëndetin në vitin 2010, janë:

• Myku dhe lagështia

• Ajrimi (llogaritur nga përqëndrimet e CO2).

• Ekspozimi ndaj ndotësve të caktuar të ajrit të brendshëm në shkolla (NO2 dhe formaldehidet si ndotësit kryesorë dhe benzeni si ndotës fakultativ).

Treguesi i mykut/lagështisë kërkon inspektime të shkollave, ndërsa treguesit në lidhje me ajrimin dhe ekspozimin ndaj kimikateve të caktuara në ajrin e brendshëm kërkojnë monitorim të cilësisë së ajrit në shkolla. Protokollet për monitorimin e cilësisë së ajrit në shkolla janë përshkruar në raportin e OBSH-së - JRC (2011).

Në Shqipëri dhe në Kroaci është zhvilluar në vitin 2011-2012 një studim pilot për të testuar realizueshmërinë e protokolleve të sugjeruara dhe zbatimin në shkallë më të gjerë në rajonin e OBSH-së, i cili filloi në vitin 2013-të.

Duhet theksuar se zhvillimet e lartpërmendura morrën avantazhin e zhvillimeve paralele në kuadër dhe të Projektit Pilot të Monitorimit të Ajrit të Brendshëm të Komisionit Evropian (2010-2012). U zhvillua një kuadër i harmonizuar kriteresh, protokollesh dhe teknikash për monitorimin e ajrit të brendshëm në mjedise të ndryshme të brendshme dhe për objektiva të ndryshme të monitorimit të ajrit të brendshëm. Treguesit koherentë dhe të fuqishëm, mjetet dhe protokollet për cilësinë e ajrit të brendshëm dhe monitorimi i shëndetit në mjedisin shkollor në Evropë dhe në vendet e rajonit të OBSH-së u mbështetën mbi bashkëveprimin në rritje dhe të ndërthurur mes Komisionit Evropian (DG SANCO dhe JRC), OBSH-së, 23 vendeve evropiane të përfshira në projektin SINPHONIE dhe programeve në vazhdim për monitorimin e cilësisë së ajrit të brendshëm në Evropë, të tilla si Observatori francez mbi cilësinë e ajrit të brendshëm (OQAI 2001) dhe Studimit Gjerman për Mjedisin (GerES).

22

Tabela 2. Treguesit e projektit SINPHONIE për kontrollin e cilësisë së ajrit të brendshëm në shkollat evropiane

Ngarkesat fizike dhe kimike Ngarkesat mikro-biologjike

Benzeni

Trikloroetileni

Tetrakloroetileni

Formaldehidet

Naftalina

Benzo(a)pireni

a-pineni

d-limoneni

PM2.5

PM10

NO2

Ozoni

CO

Radoni

Endotoksina

Grupe specifike kërpudhash dhe bakteriale

• Penicilina/Aspergillus

• Cladosporium herbarum

• Aspergillus versicolor

• Alternaria alternata

• Trichoderma viride

• Streptomyces spp.

• Mycobacterium spp.

Alergene

• Pluhuri dhe insekte shtëpie

• Alergenë nga kuajt, qentë e macet

23

Tabela 3. Mjetet dhe protokollet e projektit SINPHONIE për cilësinë e ajrit të brendshëm dhe monitorimin e shëndetit në mjedisin e brendshëm të shkollave në BE

MJETET DHE PROTOKOLLET E PROJEKTIT SINPHONIE PËR CILËSINË E AJRIT TË BRENDSHËM DHE MONITORIMIN E SHËNDETIT NË MJEDISIN

E BRENDSHËM TË SHKOLLAVE NË BE

LLoji Qëllimi Palë/Subjekte të

interesuara/të

përfshira

Përshkrimi

Pyetësorët Pyetësorë për vlerësimin e shëndetit respirator të fëmijëve dhe mësuesve dhe mundësitë e ngatërrimit me faktorët që lidhen me mjedisin e shtëpisë së tyre.

Pyetësor për fëmijët Për të mbledhur informacion mbi simptomat/sëmundjet alergjike/të frymëmarrjes te fëmijët, vetë-perceptimi mbi cilësinë e ajrit brenda/jashtë shkollës, dhe ndikimi i vetë-perceptuar i cilësisë së dobët të ajrit në performancën e shkollës. Në rastin e kopshteve dhe shkollave fillore pyetësori është plotësuar nga prindërit e fëmijëve.

Pyetësor për prindërit

Për të mbledhur informacion mbi simptomat/sëmundjet alergjike/të frymëmarrjes dhe mënyrës të të ushqyerit të fëmijëve të tyre, faktorët më të zakonshëm të rrezikut në shtëpi (p.sh. zakonet si pirja e duhanit, mbajtja e kafshëve shtëpiake, prania e mykut/lagështisë, sistemi i gatimit/ngrohjes, pajiset me gaz, produktet e pastrimit, etj.) dhe njohja me sëmundjet alergjike/të frymëmarrjes. Ky pyetësor i vetë-administruar është projektuar për të hetuar simptomat gjatë jetës dhe ato të kohëve të fundit, karakteristikat e banimit dhe të stilit të jetesës.

Pyetësor për mësuesit

Për të mbledhur informacion mbi simptomat/sëmundjet alergjike/të frymëmarrjes dhe mënyrës të të ushqyerit, vetë-perceptimi mbi cilësinë e ajrit brenda/jashtë shkollës, dhe ndikimi i vetë-perceptuar i cilësisë së dobët të ajrit në performancën e shkollës, faktorët më të zakonshëm të rrezikut në shtëpi (p.sh. zakonet si pirja e duhanit, mbajtja e kafshëve shtëpiake, prania e mykut/lagështisë, sistemi i gatimit/ngrohjes, pajiset me gaz, produktet e

24

pastrimit, etj.), njohja me sëmundjet alergjike/të frymëmarrjes, dhe njohuri/menaxhim i çështjeve të shkollës në lidhje me cilësinë e ajrit dhe të fëmijëve me astmë.

Pyetësorë për vlerësimin e karakteristikave të ndërtesës së shkollës dhe klasave.

Pyetësor rreth ndërtesës së shkollës

Në lidhje me informacionin mbi karakteristikat e ndërtesës së shkollës (p.sh. sistemi i ajrimit), që do të plotësohet nga drejtori i shkollës.

Pyetësor rreth klasave të shkollës

Një pyetësor për çdo klasë të monitoruar, mundësisht të plotësohet me bashkëpunimin e të gjithë mësuesve që japin mësim në atë klasë, në lidhje me karakteristikat fizike të klasës, procedurat e pastrimit, mobiljet dhe perceptimin e cilësisë së ajrit të brendshëm.

Test për

vëmendjen/për

qëndrimin

Test për vlerësimin e vëmendjes/aftësisë së përqëndrimit të nxënësve në lidhje me faktorë të ndryshëm që ndikojnë në mjedisin e tyre të brendshëm shkollor.

Fëmijët Testi përmbledh një seri testesh matematikore dhe logjike që bëhen gjatë orës së parë të mësimit dhe përsëriten në të njëjtën ditë në orën e fundit të mësimit, brenda një kohe të caktuar.

Mungesat Mjet për vlerësimin e sëmundjeve të lidhura me nivelin e mungesave të nxënësve

Fëmijët Mungesat vlerësohen duke plotësuar një raport frekuentimi, që plotësohet nga një mësues (ose personel tjetër i udhëzuar) për çdo klasë, në mënyrë që të regjistrohen mungesat e fëmijëve lidhur me sëmundjen, për një periudhë të caktuar kohore. Sëmundjet respiratore janë përcaktuar në bazë të pyetësorëve shëndetësorë.

Protokollet për

testet klinike

dhe matjen e

biomarkerëve

jo-invazive

Teste dhe matje për vlerësimin e reagimit të mukozës së rrugëve të frymëmarrjes në mjedise të brendshme të ndryshme shkollore dhe për vlerësimin e

Fëmijët Testet klinike dhe matjet e biomarkërsave jo-invazive(jo hyrës në inde) që përfshijnë: - Testin e funksionit të mushkërive (spirometria) - Nivelet e nxjerrjes së oksidit të azotit (NO) - Nivelet e nxerrjes së monoksidit të karbonit (CO) - Testi i alergjive nga hunda (Rhinometria akustike) - Lavazhi (larja)e hundës

25

pranisë së ndjeshmërisë alergjike te fëmijët e shkollës.

- Kondensimi i frymënxjerrjes - Testi lotsjellës me ndërprerje në kohë - Testi i shpimit të lëkurës

26

3.4 Udhëzime mbi strategjitë e parandalimit, kontrollit, rehabilitimit dhe komunikimit

3.4.1 Udhëzime mbi higjienën e përgjithshme dhe kërkesat specifike të cilësisë së ajrit të brendshëm në ndërtesat e shkollës Kërkesat e përgjithshme të higjienës kanë të bëjnë me strukturën e të gjithë

ndërtesës së shkollës, vendndodhjen e saj dhe kushtet e oborrit, si dhe ofrimin e materialeve të ndërtimit, të cilat duhet të garantohen gjatë gjithë jetës së ndërtesës. Përveç kësaj, nuk duhet të ketë ura termike, pasi mund të shkaktojnë lagështi dhe myk. Këto kërkesa higjienike zbatohen edhe për dhomat individuale të shkollës dhe zonat për të cilat duhet të garantohet, gjithashtu, pastrimi i rregullt dhe i përshtatshëm, ajrimi, ngrohja dhe ofrimi e përdorimi i pajisjeve me nivel të ulët shkarkimesh.

Pajisje të veçanta, si fotokopjet dhe printerat, të cilat gjatë punës lëshojnë komponime organike të paqëndrueshme dhe lëndë të grimcuara, duhet të vendosen në dhoma të veçanta të ndërtesës së shkollës me sistemin e tyre autonom të ajrimit.

Puna apo mësimdhënia në fusha të specializuara brenda ndërtesës së shkollës duhet të kryhet duke respektuar të gjitha masat mbrojtëse në fuqi për nxënësit dhe personelin (p.sh. një numër i mjaftueshëm kapash tymi që mirëmbahen dhe funksionojnë siç duhet në orët e laboratoreve; eksperimentet e kimisë dhe trajtimi i çdo lënde kancerogjene, lëndëve të dyshuara kancerogjene, mutagjene apo me efekte toksike duhet të kryhen vetëm nga personeli i specializuar dhe i trajnuar mirë për mësimdhënie, duke përdorur pajisjet e nevojshme mbrojtëse të tilla si maska fytyre, syze mbrojtëse, doreza, përparëse laboratori, etj.). Si shembull për masat mbrojtëse në fusha të specializuara shih: German GUV 19.161

Lloji, procedurat dhe shpeshtësia e pastrimit duhet të përshtaten sipas zonave të shkollës dhe materialeve që do të pastrohen, me qëllim zvogëlimin e ekspozimit ndaj ndotësve kimikë e mikrobiologjikë dhe sëmundjeve infektive në mjedisin e brendshëm shkollor (p.sh. pastrimi i duhur të paktën një herë në ditë është thelbësore për zonat sanitare, zonat e hyrjes duhet të pastrohen çdo ditë, ndërsa rekomandohet që korridoret dhe shkallët të pastrohen së paku tri herë në javë; salla sportive dhe zonat e ngjashme kërkojnë pastrim të përditshëm; klasat dhe tabelat duhet të lahen çdo ditë për të zvogëluar përqëndrimin e lëndëve të grimcuara; ndërsa pastrimi me dezinfektues duhet të bëhet çdo ditë në zonat sanitare dhe dhomat e larjes).

.

Klasat duhet të ajrosen në mënyrë të përshtatshme. Kjo do të thotë se shkalla e

ajrimit është bazë për shëndetin dhe është e përcaktuar dhe e shprehur në litra/sekondë për person dhe jo thjesht si ndryshime të ajrit për orë. Ekuivalenca e kësaj të fundit në l/s për person kërkon njohjen e dendësisë së shfrytëzimit të dhomës së shkollës. Ajrimi mekanik do të justifikohet me cilësinë e ajrit në mjedisin e jashtëm, përreth një zone të caktuar të shkollës, p.sh. kur ajri i jashtëm nuk i përmbush udhëzimet e OBSH-së për cilësinë e ajrit dhe, si rrjedhojë, duhet të filtrohet në dhoma të ndryshme të shkollës. Kur një sistem mekanik ajrimi instalohet dhe vihet në punë, duhet t'i kushtohet vëmendje

1 German GUV 19.16 (http://rzlpws50.hbk-bs.de/~vogt/bilder/guv1916.pdf)

27

inspektimit të rregullt dhe mirëmbajtjes për të garantuar që ajri filtruar është gjithmonë i pastër. Ajrimi natyror duhet të projektohet dhe të punojë për të përmbushur nivelin e kërkuar të ajrimit. Kjo nënkupton një sistem ajrimi i cili, për shembull, në dimër mund të kërkojë që nivelet e CO2 të mos kalojnë mbi 1.500 ppm. Në disa vende të BE-së, në klasa përdoren sinjalizuesit e nivelit të CO2, si një mënyrë praktike paralajmërimi kur CO2 arrin nivele të papërshtatshme në klasë. Kjo nënkupton që ajrimi përkatës mund të jetë plotësisht në gjendje pune vetëm gjatë pushimeve, kohëzgjatja e të cilave duhet të planifikohet në përputhje me rrethanat. Një praktikë e mirë ajrimi mund të jetë ajrosja e klasave para fillimit të mësimit dhe pastaj përsëri në kohëzgjatjen e çdo pushimi, në të gjitha stinët. Gjatë dimrit, është e rekomandueshme që radiatorët të jenë të mbyllur gjatë ajrosjes, për të minimizuar humbjen e energjisë. Metodat e ajrimit në klasa (ajrim natyror, ajrim i ndërthurur, ajrim mekanik) janë në varësi të hermeticitetit të ndërtesës, zonës klimatike, sezonit, cilësisë së ajrit të jashtëm, nivelit të zhurmave përreth ndërtesës së shkollës dhe kapacitetit rezervë të sistemit të ngrohjes që duhet të lejojë ringrohjen e shpejtë të klasave pas ajrimit.

3.4.2 Udhëzime mbi kërkesat strukturore të ndërtesës së shkollës

Përzgjedhja e produkteve dhe e materialeve për ndërtimin e godinave shkollore dhe punëve rinovuese:

Produktet e ndërtimit dhe materialet e përdorura gjatë instalimeve dhe montimeve në hapësirat e brendshme gjatë ndërtimit të shkollës ose rinovimit të saj, duhet të përmbushin kërkesat shëndetësore dhe mjedisore të Rregullores për Produktet e Ndërtimit të BE-së Nr 305/2011 (CPR, 2011), dhe të kenë etiketa të BE-së (zgjedhje e preferuar) ose etiketa kombëtare. Një përmbledhje e skemave private dhe vullnetare të etiketimit dhe udhëzimet për shkarkimet kimike në BE nga materialet dhe produkteve e ndërtimit është dhënë më poshtë, në Tabelën 4.

Për shkak të rritjes së kërkesave për eficiencën e energjisë në ndërtesat e BE-së, në ndërtesat shkollore është bërë e domosdoshme përdorimi i produkteve dhe materialeve të ndërtimit me shkarkime të ulta të ndotësve. Kjo bën të mundur kontrollimin e ndotjes së ajrit të brendshëm dhe mbajtjes në nivele që minimizojnë rreziqet lidhur me shëndetin e nxënësve dhe të personelit, duke racionalizuar përdorimin e ajrimit për të zbutur nivele të papranueshme të ndotësve të ajrit të brendshëm. Kjo rekomandohet si pjesë e një qasjeje gjithëpërfshirëse lidhur me projektimin, funksionimin dhe mirëmbajtjen e ndërtesave të qëndrueshme shkollore në Evropë. Përpjekje e rëndësishme është duke u bërë në avancimin e risive drejt ndërtesave të qëndrueshme. Kjo ka për qëllim: (a) reduktimin e ndikimit të përgjithshëm të mjedisit të ndërtuar në shëndetin e njeriut dhe në mjedisin natyror, duke siguruar përdorim efikas të energjisë, ujit dhe burimeve të tjera; (b) mbrojtjen e shëndetit të banorëve dhe përmirësimin e produktivitetit të punonjësve; dhe (c) zvogëlimin e mbetjeve, të ndotjes dhe degradimit të mjedisit. Disa nga nismat për ndërtesa të qëndrueshme dhe të gjelbëra në Evropë janë paraqitur në Tabelën 5.

28

Tabela 4. Materialet e ndërtimit, etiketat e produkteve dhe udhëzime mbi shkarkimet kimike në BE

Materialet e ndërtimit, etiketat e produkteve dhe udhëzime mbi shkarkimet kimike në BE

• European Ecolabel (p.sh. parket tekstil për dyshemenë, parket druri, dyshekë, bojëra të brendshme dhe të jashtme dhe llaqe: Evropë)2

• EMICODE ® (ngjitës, izolues, llak për parket dhe produkte të tjera ndërtimi: Gjermani/Evropë)

3

• GUT (tapete: Gjermani/Evropë)

4

• Blue Angel (Gjermani)

5

• Nordic Swan (Skandinavi)

6

• Umëeltzeichen (Austri)

7

• AgBB (specifikime për produktet e ndërtimit: Gjermani)

8

• M1 (produkte ndërtimi: Finlandë)

9

• ANSES [më parë AFSSET] (produkte ndërtimi: Francë)

10

• CertiPUR (shkumë PU për industrinë e mobiljeve: Evropë)

11

• Mark Ü (specifikime në lidhje me markën CE: Gjermani)

12

• Danish Indoor Climate Label (etiketa daneze për klimën e mjediseve të brendshme)

13

• Swedish byggvarubedomningen (materiale ndërtimi suedeze)

14

• Natureplus (materiale ndërtimi: Gjermani/Evropë)

15

2 European Ecolabel (http://ec.europa.eu/environment/ecolabel/) 3 EMICODE® (http://www.emicode.com/index.php?id=1&L=1) 4 The GUT label (http://pro-dis.info/86.html?&L=0)

5 Blue Angel (http://www.blauer-engel.de/en/index.php) 6 Nordic Swan (http://www.svanen.se/en/Nordic-Ecolabel/) 7 Umweltzeichen (http://www.umweltzeichen.at/cms/home233/content.html) 8 AgBB (http://www.umweltbundesamt.de/produkte-e/bauprodukte/agbb.htm) 9 M1 (http://www.rakennustieto.fi/index/english/emissionclassificationofbuildingmaterials.html) 10 ANSES (http://www.anses.fr/fr/upload/bibliotheque/892980998778406505212938602998/COV_Avis_signe_2009_10.pdf) 11 CertiPUR (http://www.europur.com/index.php?page=certipur) 12 Ü mark (http://www.dibt.de/index_eng.html) 13 Danish Indoor Climate Label (http://www.teknologisk.dk/ydelser/dansk-indeklima-maerkning/dim-omfatter/253,2) 14 Swedish ’byggvarudeklaration’ (http://www.byggvarubedomningen.se/sa/node.asp?node=455) 15 Natureplus (http://www.natureplus.org/)

29

Tabela 5. Nismat për ndërtesa të qëndrueshme dhe të gjelbëra në Evropë

Nismat për ndërtesa të qëndrueshme dhe të gjelbëra në Evropë

• BREEAM (promovim dhe çertifikim i ndërtesave të qëndrueshme: United Kingdom)16

• Demarsh HQE (promovim dhe çertifikim i ndërtesave të qëndrueshme: Francë)

17

• DGNB [Deutsche Gesellschaft für Nachhaltiges Bauen] (promovim dhe çertifikim i ndërtesave të qëndrueshme: Gjermani)

18

• VALIDEO (sistem vullnetar i çertifikimit ndërtesave të qëndrueshme: Belgjikë)

19

Zgjedhja e llojit të dyshemesë (dru/produkte druri, mbulim i ndryshueshëm dhe me pllaka qeramike) varet nga përdorimi i synuar për zonën dhe standardet e nevojshme të kërkuara. Për shembull, mbulimi me pllaka qeramike duhet të përdoret kudo ku shtrimi duhet të jetë i qëndrueshëm nga përdorimi i vazhdueshëm dhe pastrimi i shpeshtë (p.sh. pajisjet sanitare). Mbulimi i dyshemesë me material që mund të lahet vetëm me ujë duhet të bëhet pas ndërtimit apo rinovimit të ndërtesës së shkollës.

Mbulimi i dyshemesë me tekstile nuk është i rekomanduar për ndërtesat shkollore për shkak të kostos relativisht të lartë të pastrimit (në aspektin e kohës dhe të parave), si dhe për kontributin e tyre të konsiderueshëm në ri-pezullimin e grimcave të imta (PM) në ajrin e brendshëm të shkollës.

Ngjitësat për mbulimin e dyshemesë pa tretës dhe me nivel të ulët shkarkimi preferohen për të gjitha llojet e mbulieve (mbulim i ndryshueshëm, qilim, parket).

Në ndërtesat shkollore duhet të përdoren vetëm produkte mobilimi që mbajnë etiketën me nivel të ulët formaldehide ose pa formaldehide

Përpara lyerjes dhe lustrimit, duhet të bëhet një kontroll nëse kërkohet të përdoren bojëra apo në vend të tyre mund të përdoren bojëra emulsione. Bojërat emulsione dhe ato akrilike me bazë ujin (latex) janë të përshtatshme për sipërfaqë minerale (muret dhe tavanet).

Bojërat me nivel të ulët ndotësish ose llaku i drurit janë më të përshtatshme për mbrojtjen e sipërfaqeve të trarëve mbajtës në zonat e brendshme (klasa, zyra). Bojërat me ndotje të ulët, që përdoren për të mbrojtur sipërfaqet e elementëve prej druri apo objekteve të ekspozuara ndaj motit, gjenden lehtësisht në treg.

Produktet për trajtimin e sipërfaqeve me përmbajtje të lartë tretësish nuk duhet të përdoret për parketet e lustruara. Në vend të tyre duhet të përdoren produkte me bazë uji (izolues uji) bazuar në rrëshirë akriliku ose poliuretani.

Bojërat emulsione janë të përshtatshme për mbulimin e sipërfaqeve të mëdha të mureve, tavaneve dhe fasadave në ndërtesat shkollore. Në zonat e brendshme të ndërtesave duhet të përdoren vetëm bojëra muresh me shkarkim të ulët (p.sh.

16 BREEAM (http://www.breeam.org/) 17 Démarche HQE (http://assohqe.org/hqe/spip.php?rubrique9) 18 DGNB (http://www.dgnb.de/en/) 19 VALIDEO (http://www.valideo.org/Public/valideo_menu.php?ID=8641)

30

hidromati, bojëra me shkëlqim mëndafshi dhe me shkëlqim latex dhe bojëra emulsioni silikati).

Për të mbrojtur personat që vuajnë nga alergjia, në etiketën e përmbajtjes së kanaçeve të bojërave me bazë ujin duhet të theksohen elementët ruajtës të bojës.

3.4.3 Udhëzime mbi klimën në mjediset e brendshme, ajrimi dhe kërkesat akustike për ndërtesat e shkollës

Temperatura e përshtatshme fizike për funksionim të rehatshëm në klasë duhet të jetë, gjatë gjithë vitit, sipas sezonit dhe temperaturave të ajrit të jashtëm (midis 20˚C dhe 26˚C).

Muret, dyshemetë dhe tavanet në një ndërtesë shkolle duhet të projektohen në mënyrë të tillë që të pengojnë shkëmbimin e pakëndshëm të rrezatimit termik me sipërfaqet e ftohta.

Rreziku i mbinxehjes në shkolla mund të reduktohet me përdorimin e masës së brendshme termike të ekspozuar gjatë ftohjes natën/pastrimit të ajrit, çka ndihmon në thithjen e të nxehtit të krijuar brenda në klasë edhe kur temperatura e jashtme është më e lartë se kufiri termik i komoditetit.

Izolimi i ndërtesës së shkollës nga jashtë do të ndihmojë në përmirësimin e rezistencës termike të ndërtesës për të parandaluar largimin e të ngrohtit jashtë dhe ruajtjen e masës termike ekzistuese për ta përdorur gjatë ftohjes natën.

Ndërtesat e shkollës me dritare të mëdha sa faqja e murit mund të përmirësohen duke përdorur panele izolimi me lustër dhe pajisje mbrojtëse nga drita e jashtme për të parandaluar përçueshmërinë e ngrohjes diellore përmes dritareve. Veshjet me lustër, me nivel të ulët shkarkimi, mund të reduktojnë direkt dhe indirekt rrezatimin infra të kuq, veçanërisht kur mbrojtja nga drita e jashtme është e vështirë të sigurohet.

Zvogëlimi i ngrohjes së brendshme mund të jetë, gjithashtu, i dobishëm për të siguruar komoditet termal për nxënësit. Kjo mund të arrihet duke përdorur pajisje me eficiente në energjie, strategji ndriçimi dhe pajisje elektrike.

Aktualisht ka një synim domethënës për një qasje të komfortit termik në klasa dhe kjo do të rritet në të ardhmen. Nevoja për qasje strategjike të komfortit termik në ndërtesat shkollore do të rritet, duke iu kërkuar nxënësve të veshin rroba të lehta dhe të rritet qarkullimi i ajrit të brendshëm qoftë dhe në mënyrë pasive, përmes projektimit të duhur të dritareve ose përdorimit të ventilatorëve që ndihmojnë në largimin e nxehtësisë më shpejt gjatë sezonit veror.

Ftohja komforte me kursim energjie është e rekomanduar për zonat e ngrohta klimatike nëse është e vështirë arritja e komfortit termik vetëm me masat pasive. Për shembull, ftohja pasive direkte/indirekte me avullim të rrymave të poshtme të ajrit, tubat ajër – tokë, ose duke përdorur materiale me ndryshim fazash në njësitë e trajtimit të ajrit për të ruajtur ftohje të lirë natën janë vetëm disa nga teknologjitë ftohëse me nivel të ulët energjie.

Projektimi akustik i të gjithë ndërtesës së shkollës, i përshtatur sipas departamenteve (klasa të përgjithshme, dhoma muzikore, zona sportive, zona sociale, etj.), duhet të jetë i përshtatshëm për arritjen e kushteve optimale të punës dhe të mësimit.

31

3.4.4 Udhëzime mbi menaxhimin e burimeve të ndotjes së ajrit të brendshëm

Menaxhimi i burimeve të brendshme të ndotjes së ajrit në ndërtesat e shkollës përfshin:

Heqjen e burimit: eleminimi i burimeve ndotëse ose ndalimi i hyrjes së tyre në ndërtesën e shkollës. Shembujt përfshijnë autobusë dekurajues që rrinë kot jashtë ndërtesave të shkollës dhe zëvendësojnë materiale të mykura.

Zëvendësimin e burimit: duke zëvendësuar burimet ndotëse. Shembujt përfshijnë përzgjedhjen e materialeve dhe produkteve me shkarkime të ulta në ndërtesat shkollore.

Bllokimi i burimit: duke vendosur një pengesë rreth burimit në mënyrë që të lëshojë më pak ndotës në ajrin e brendshëm të ndërtesave shkollore. Shembujt përfshijnë arka druri të presuar me sipërfaqe të vulosur apo të petëzuar ose duke përdorur thasë plastikë që përmbajnë papastërti kur rinovohen.

Kontrolli i burimit në mjedisin e jashtëm: kontrollimi i cilësisë së ajrit të jashtëm që hyn në mjedisin e brendshëm të shkollës duke zgjedhur zonat 'pa ndotje' ku të ndërtohet shkolla, ose duke vendosur masa të rrepta për të përmirësuar kushtet e trafikut në afërsi të ndërtesave të shkollës (p.sh. brenda një rrezeje prej 1 km).

Kontrolli i burimit në mjedisin e brendshëm: duke shmangur përdorimin e tepërt të produkteve që lëshojnë aroma, si detergjentët e pastrimit dhe aromatizuesit e ajrit në shkollë.

3.4.5 Udhëzime mbi strategjitë e kontrollit të ekspozimit

Përshtatja e kohës dhe e vendit të ekspozimit të ndotësve. Një shembull i përshtatjes së kohës është caktimi i fërkimit dhe llakimit të dyshemesë (me sistem ajrimi funksional), për shembull, gjatë fundjavës (me kusht që shkolla nuk përdoret gjatë asaj periudhe). Kjo lejon produktet të çlirojnë gazrat gjatë fundjavës, ndërkohë që shkolla është e lirë. Përshtatja e vendit nënkupton lëvizjen e burimit ndotës larg banorëve apo edhe zhvendosjen e banorëve të ndjeshëm.

Rritja e përkohshme e ajrimit shoqëruar me përdorimin e duhur të sistemit të thithjes ndërkohë që lyhet apo përdoren pesticide, për shembull, mund të jetë e dobishme në hollimin e përqëndrimit të tymrave helmues në ajër.

Sigurimi i ajrimit të përshtatshëm bazuar në shëndet (me mjete natyrore apo mekanike), sipas qasjes së projektit të ventilimit HEALTHVENT [Udhëzime për ajrosjen bazuar në shëndet] (Carrer et al., 2013), rekomandohet për të zvogëluar barrën e ndotësve me origjinë nga mjedisi i brendshëm dhe të rreziqeve në shëndet prej tyre dhe për të ruajtur kushte të mira komforti.

Filtrimi i grimcave të imta dhe ndotësve të gaztë kur ajri kalon në pajisjet e ajrimit. Në shumicën e rasteve ky lloj sistemi duhet të projektohet rast pas rasti, në varësi të ndërtesës.

Heqja e pikave burimore të ndotësve të brendshëm (përmes kapave për thithjen e tymit dhe aspiratorëve thithës lokalë) në pjesën e jashtme përpara se të shpërndahen në ajër. Shembujt përfshijnë sistemet e nxjerrjes nga tualeti, kuzhina, laboratorët shkencorë, depot, zona e shtypshkronjës dhe e fotokopjimit, dhe zonat profesionale/industriale (të tilla si kabinat e saldimit dhe furrat).

32

3.4.6 Udhëzime mbi edukimin dhe komunikimin

Është thelbësore mësimdhënia, trajnimi dhe ndërgjegjësimi i banorëve të shkollave (mësuesve, nxënësve, personelit tjetër të lidhur me shkollën) rreth çështjeve të cilësisë së ajrit të brendshëm. Kjo do të ndihmojë për të zvogëluar ekspozimin e tyre ndaj disa ndotësve në mjedisin e brendshëm shkollor, duke siguruar informacion bazë dhe këshilla se si të parandalojnë, heqin ose kontrollojnë këta ndotës gjatë aktiviteteve të tyre të përditshme në shkollë. Më poshtë janë dhënë disa shembuj të nismave të fundit në Evropë .

Fletëpalosje dhe broshura të projektit SINPHONIE (në 20 gjuhë evropiane)

www.sinphonie.eu/documents

• “Ajër i pastër, fëmijë të shëndetshëm, e ardhme e ndritur”

• “Në rrugë për palestër dhe shëndet në shtëpi dhe shkollë”

• “Kthimi i kërkimeve në veprime”

Portal informacioni i BE-së mbi cilësinë e ajrit të brendshëm (http://indoor-air-quality.jrc.ec.evropa.eu/Home)

Ky portal informacioni përmban këshilla për një mjedis të shëndetshëm shkolle, siç përshkruhet në kapitullin 3.5 të këtij raporti.

33

Dokumente udhëzimi dhe mjete për autoritetet vendore dhe për menaxherët e shkollave dhe të qendrave të kujdesit ditor në Francë

• Dy udhëzues operacionalë për menaxhimin e cilësisë së ajrit të brendshëm u botuan në vitin 2010 nga Ministria franceze e Shëndetësisë dhe Instituti për Mbikëqyrjen e Shëndetit Publik:

- Një udhëzues për menaxhimin e cilësisë së ajrit të brendshëm në ndërtesat e hapura për publikun, i orientuar për drejtuesit e këtyre institucioneve. Mund të shkarkohet nga faqja e internetit e Ministrisë së Shëndetësisë www.sante.gouv.fr në seksionin "Les dossiers" (artikujt) – "La santé de A à Z" (shëndeti nga A në Z) – shkronja S - "Santé environnement" (shëndeti mjedisor):

http://www.sante.gouv.fr/guide-de-gestion-de-la-qualite-de-l-air-interieur-dans-les-etablissements-recevant-du-public.html

- Një udhëzues për diagnostikimin dhe trajtimin e sidromës së pa shpjegueshme kolektive, i orientuar për departamentet shtetërore përgjegjëse për menaxhimin e këtyre ngjarjeve. Mund të shkarkohet në faqen e internetit www.invs.sante.fr në seksionin ‘Publikimet’ – ‘Gjithë publikimet’:

http://www.invs.sante.fr/display/?doc=publications/2010/syndromes_collectifs_inexpliques/index.html

• Paketa ‘Ecol’air – Un établissement qui respire, c’est bon pour l’avenir - les outils pour une bonne gestion de la qualité de l’air dans les écoles" ("Një institucion që merr frymë është i mirë për të ardhmen – Mjete për menaxhim të mirë të cilësisë së ajrit në shkolla’). Paketa përmban një seri mjetesh për autoritetet vendore dhe drejtuesit e shkollave dhe të qendrave të kujdesit ditor mbi mënyrat e sigurimit të një cilësie më të mirë të ajrit në ndërtesa. Paketa përshin:

- Një udhëzues të thjeshtuar të sistemeve të ajrimit në shkolla.

- Një udhëzues për blerjen dhe përdorimin e produkteve të pastrimit për një cilësi më të mirë të ajrit.

- Një grup rekomandimesh se si të merret parasysh cilësia e ajrit të brendshëm në projektet e ndërtimit dhe rikonstruksionit të shkollave.

- Një poster: Ajri i shkollës - Cilësi më e mirë e ajrit të brendshëm ndikon tek të gjithë!

- Katër fletë me këshilla praktike

Dokumentet mund të shkarkohen nga faqja e internetit e Agjencisë për Menaxhim të Energjisë dhe Mjedisit (ADEME) www.ademe.fr seksioni ‘Publications et documents’– ‘Air intérieur’ (ajri i brendshëm):

http://www2.ademe.fr/servlet/getDoc?cid=96&m=3&id=79962&p1=00&p2=01&ref=17597

• Një udhëzues teknik për sistemet mekanike të ajrimit në shkolla, të publikuar nga CETIAT (Centre Technique des Industries Aérauliques et Thermiques), qendra teknike për ngrohjen, ventilimin dhe sistemet e kondicionimit (HVAC) – ‘Ajrimi efikas në shkolla – Udhëzues projektimi: konceptimi, instalimi dhe mirëmbajtja’. I shkarkueshëm në faqen e internetit: http://www.cetiat.fr/.

34

3.5 Këshilla për një mjedis të shëndetshëm në shkollë sipas departamenteve të caktuara shkollore

Klasa

Mobiljet

• Parapëlqehen mobilje me nivel të ulët shkarkimi të ndotësve.

• Duhet të përdoren produkte pa erë, të thara plotësisht e të izoluar nga shkarkimet.

• Orenditë e reja duhet të ruhen në një zonë të thatë, të pastër, të ajrosur mirë deri sa komponimet organike të pa qëndrueshme (VOC) të zvogëlohen ndjeshëm.

• Instalimi i mobiljeve dhe orendive duhet të planifikohet gjatë periudhave kur nuk bëhet mësim apo gjatë pushimeve, kohë përpara se të fillojë viti shkollor.

Dërrasa e zezë

• Klasat duhet të pastrohen nga pluhuri, me fshesë me vakuum me filtër që ka efikasitet të lartë ose me fshesë me avull në fund të çdo dite mësimi në shkollë.

• Tabelat e zeza duhet të pastrohen vetëm me një sfungjer të lagur.

• Puna për pastrimin dhe mirëmbajtjen duhet të bëhet pas mësimit dhe e shoqëruar me ajrim të bollshëm gjatë dhe pas pastrimit; detergjentët e përdorur duhet të jenë të përshtatshëm për këtë punë dhe të përdoren sipas udhëzimeve, në sasi dhe shpeshtësi të arsyeshme.

• Parapëlqehen produkte pastrimi nivel të ulët shkarkimi të ndotësve.

• Fëmijët duhet të ndalohen të luajnë apo të vrapojnë në klasë, sa më shumë të jetë e mundur.

Ajrimi

• Nëse nuk ka një sistem mekanik ajrimi të instaluar, duhet të përdoret ajrimi natyral (p.sh dritaret e hapura) si zgjidhja e parë për futjen e ajrit të freskët; dritaret duhet të hapen në mënyrë sistematike para mësimit dhe gjatë pushimit mes orëve.

35

• Nëse nuk është e mundur apo e lejuar të hapen dritaret për shkak të motit, niveleve të ndotjes së ajrit të jashtëm, zhurmave apo për arsye sigurie, duhet të merret parasysh ajrimi mekanik (me pajisje të kontrollimit të ajrit). Normat e ajrosjes duhet të llogariten në bazë të popullimit të klasës me nxënës, madhësisë së klasës dhe shpërndarjes. Duhet të kontrollohen standardet evropiane apo kodet kombëtare për t’u siguruar që sistemi i ajrimit është përshtatur me situatën specifike të shkollës.

• Për të parandaluar futjen e ajrit të jashtëm dhe të radonit, është e rëndësishme të sigurohet që ndërtesat e ajrosura mekanikisht të ruajnë një presion më të lartë të ajrit në mjediset e brendshme se sa jashtë.

• Klasat duhet të jenë të pajisura me aparate për monitorimin e CO2 që sinjalizon kur niveli i CO2 bëhet shumë i lartë (p.sh. mbi 700ppm) dhe, si pasojë, është e nevojshme ajrosja.

• Ajrimi duhet të përshtatet në mënyrë të rregullt për të mbajtur temperaturën dhe lagështinë në nivele të qëndrueshme dhe të rehatshme.

• Teknologjitë e kontrollit të ajrimit, algoritmet (instruksionet e njëpasnjëshme për zgjidhjen e problemit) e optimizuara dhe praktikat që përshtaten me ndryshimin e temperaturës, të lagështisë dhe të nivelet e ndotjes, duhet të zhvillohen më tej.

• Sistemet e ajrimit duhet të inspektohen rregullisht dhe të caktohet një plan për mirëmbajtjen e tyre, me përfshirjen e stafit profesional teknik.

• Filtrat duhet të ndërrohen rregullisht dhe nxjerrëset e kondensatit të kontrollohen për t’u siguruar që kullojnë siç duhet.

• Mësuesit dhe nxënësit duhet të jenë të vetëdijshëm se ajrimi i përshtatshëm është thelbësor, se ventilatorët duhet të mbahen të regjistruar dhe se ajrimi mekanik nuk duhet fikur.

Dyshemeja

• Kur ndërtohet shkolla, projektuesi duhet të marrë në konsideratë përdorimin e dhomës përpara se të propozojë llojin e shtrimit të dyshemesë për atë dhomë.

• Projektuesit duhet të marrin parasysh, në mënyrë të qartë, pastrimin dhe mirëmbajtjen kur përcaktojnë specifikimet për dyshemetë.

• Duhet të zgjidhen produkte dyshemeje me nivel të ulët të shkarkimit të ndotësve.

• Projektuesit duhet të specifikojnë përdorimin e sistemeve mat në hyrje, me stilin dhe madhësinë e përshtatshme për të kapur dheun, ndotësit dhe lagështinë që, në të kundërt do të përhapeshin në të gjithë ndërtesën e shkollës (dhe këto duhet të zbatohen nga menaxherët e shkollave).

• Tapetet duhet të pastrohen me fshesë me vakuum, të pajisur me filtër HEPA (filtër ajri me efikasitet të lartë).

• Kur është koha për të zëvendësuar parketin, rekomandohen si alternativa linoleumi, druri i fortë ose pllaka.

36

Laboratori shkencor

Pajisjet shkencore

• Pajisjet e rrezikshme shkencore nuk duhet të lihen jashtë apo të pa mbikqyrura.

• Rregullat për studentët duhet të hartohen në respektim të përdorimit dhe të mirëmbajtjes së pajisjeve shkencore.

• Nxënësit duhet të mbikqyren nga afër gjatë kryerjes së eksperimenteve.

• Në çdo laborator duhet të instalohen mjetet e sigurisë, të cilat duhet të inspektohen dhe të mirëmbahen rregullisht.

Ajrimi

• Duhet të instalohet një sistem ajrimi, i cili t’i përshtatet përdorimit të dhomës, madhësisë saj dhe shkallës së saj të popullimit.

• Tubacioni shkarkues duhet të nxjerrë ajrin direkt në mjedisin e jashtëm dhe jo ta qarkullojë në sistemin e përgjithshëm të ajrimit të shkollës.

• Sistemi i ajrimit duhet të inspektohet, të mirëmbahet dhe të pastrohet rregullisht.

• Shishet që përmbajnë substanca që çlirojnë gaz nuk duhet të lihen hapur në tavolinë gjatë pushimit ose për më gjatë se sa duhet.

• Nxënësit duhet të përdorin maska dhe pajisje të tjera mbrojtëse gjatë eksperimenteve të veçanta.

• Furnelat nuk duhet të lihen ndezur kur nuk përdoren.

• Duhet të jenë të instaluar detektorët e CO2 dhe të rritet shkalla e ventilimit nëse bie zilja e alarmit.

37

Palestra

Materialet sportive

• Pajisjet sportive duhet të fshihen nga pluhuri rregullisht gjatë periudhave të shkollës (para ose pas mësimit).

• Dezinfektuesit duhet të përdoren vetëm në raste të jashtëzakonshme për pastrim, të tilla si në rritjen e dukurive të sëmundjeve ngjitëse në shkollë.

• Detergjentët e pastrimit nuk duhet të përdoren, sidomos pak para mësimit në klasën sportive.

• Nxënësit duhet të udhëzohen të lajnë/dezinfektojnë duart e tyre pas mësimit në klasën sportive.

• Para fillimit të një viti të ri shkollor, palestra duhet të pastrohet dhe të dezinfektohet. Kjo duhet të bëhet përpara në kohë, në mënyrë që gazi i çliruar nga detergjentët e pastrimit të largohet nga ajri.

Detergjentët e pastrimit

• Kur përcaktohen specifikimet për dyshemetë, duhet të merren parasysh kërkesat e pastrimit dhe të mirëmbajtjes.

• Pastrimi i pluhurave dhe/ose larja me ujë mund të mos jenë të mjaftueshme në të gjitha rastet, të tilla si pas stërvitjes intensive ose lojërave.

• Parapëlqehen produkte pastrimi me nivel të ulët shkarkimi të ndotëse.

• Produktet e pastrimit duhet të zgjidhen në bazë të sipërfaqeve të veçanta që duhet të pastrohen, për të shmangur përzierjen. Ato duhet të përdoren në përputhje me udhëzimet në etiketë.

• Duhet të shmangen aromatizuesit e ajrit ose të përdoren në mënyrë të moderuar (pa e tepruar).

• Kur duhet, mund të përdoren detergjentë pastrimi të fortë, por kjo vetëm pas mbarimit të mësimit dhe duke rritur shkallën e ajrosjes.

Ajrimi

38

• Nëse e lejon projekti i ndërtimit të shkollës, palestra duhet të vendoset pranë oborrit të shkollës ose në një park të gjelbër. Kur kjo është e mundur, ajrimi natyror (dritaret e hapura) duhet të përdoren sa më shumë dhe sa më shpesh që të jetë e mundur, sidomos gjatë orëve të mësimit sportiv.

• Ajrimi natyror është më pak i këshillueshëm nëse dritaret hapen mbi rrugë, pasi grimcat e imta nga trafiku dhe ndotës të tjerë ajrorë, që janë të rrezikshëm për shëndetin, mund të hyjnë në ndërtesën e shkollës.

• Nëse ajrimi natyror nuk mund të përdoret, projektimi i sistemit të ajrimit, në drejtim të zgjedhjes së teknologjisë dhe shkallës së ventilimit, do të varet nga cilësia e ajrit të jashtëm, madhësia dhe kapaciteti i palestrës, kushtet sezonale dhe orari i klasave sportive.

• Sistemi HVAC (ngrohje, ventilim dhe ajër i kondicionuar), duhet të kontrollohet, të mirëmbahet, të pastrohet dhe të riparohet rregullisht.

• Oxhaqet nuk duhet të bllokohen me orendi, pajisje sportive apo veshje.

• Hapjet për furnizimin me ajër nuk duhet të bllokohen me tapa për të ndaluar rrymat e ajrit. Duhet të kryhen rregullimet ose riparimet e duhura.

• Nuk duhet të lejohen fëmijët të rregullojnë ose të rregjistrojnë sistemin e ajrimit, pasi kjo mund të ndikojë në qarkullimin e ajrit në të gjithë shkollën.

39

• Salla e ngrënies

Zona e gatimit

• Duhet të instalohet aspiratori lokal i thithjes (i pajisur me filtra) dhe të kontrollohet presioni i ajrit në zonën e përgatitjes së ushqimit.

• Tubi i shkarkimit duhet të përshtatet në mënyrë të tillë që tymi dhe erërat e thithura nga zona e përgatitjes së ushqimit të mos kalojnë në sistemin kryesor të ajrimit të shkollës.

• Zona e përgatitjes së ushqimit (d.m.th. kuzhina) duhet të izolohet nga salla ngrënies sa më shumë të jetë e mundur.

• Ushqimi i ekspozuar duhet të mbrohet sa më shumë të jetë i mundur. Tubat thithës duhet të instalohen dhe të pastrohen rregullisht.

Detergjentët e pastrimit

• Fëmijët duhet të mësohen të jenë sa më shumë të kujdesshëm ndaj derdhjes së ushqimit dhe lëngjeve dhe të tregojnë sa më shpejt të jetë e mundur.

• Në zona të mëdha, duhet të përdoren detergjentë pastrimi me nivel të ulët shkarkimi të ndotësve në ajër, në sasitë e duhura dhe duke ndjekur udhëzimet në etiketa. Dhomat duhen ajrosur mirë gjatë pastrimit. Kur duhet të përdoren detergjentë më të fortë pastrimi, ata duhet të përdoren pas mësimit dhe me nivelin e përshtatshëm të ajrimit.

• Duhet të përdoren tapete gome, që nuk rrëshqasin, pasi mund të derdhet ushqim ose lëngje; kur përcaktohen specifikimet në projekt për dyshemenë në sallat e ngrënies, duhet të merren parasysh në mënyrë të qartë pastrimi dhe mirëmbajtja e saj.

• Kutitë duhet të hidhen menjeherë pas përdorimit, çantat dhe paketimet nuk duhet të ruhen. Kazanët e mbetjeve duhet të hiqen sa më shpejt të jetë e mundur për të parandaluar afrimin e furrtarieve (insekteve).

• Enët e kuzhinës, pjatat dhe sipërfaqet duhet të pastrohen në fund të çdo dite, me qëllim për të krijuar një mjedis të pafavorshëm për insektet. Nëse është e

40

nevojshme përdorimi i pesticideve, parapëlqehet të bëhen trajtime në sasi të vogla vetëm pas mbarimit të mësimit.

Ajrimi

• Presioni relativ i ajrit në sallën e ngrënies dhe sistemi i saj i ajrimit duhet të projektohen në mënyrë të tillë që qarkullimi i ajrit, kontrolli i lagështisë, kontrolli i papastërtive dhe avujt janë zgjidhur në mënyrë automatike dhe në përshtatje me nevojat e veçanta të kësaj zone.

• Në kushte të caktuara klimatike, ajrimi natyral është joefektiv për kontrollin e lagështisë në mjedisin e brendshëm, pasi ai bëhet burim lagështire; sistemet mekanike të ajrimit janë të nevojshme për të hequr lagështinë nga ajri që hyn nga jashtë ose nga ajri i riqarkulluar.

• Sistemi i ajrimit i përdorur në dhomën e ngrënies duhet të jetë i ndarë nga ai i përdorur në klasa.

• Duhet të zhvillohen rregullisht studime për të identifikuar teknologjitë e reja dhe materialet e avancuara që parandalojnë formimin e mykut.

• Dëmet nga lagështira duhet të trajtohen shpejt, sapo të vihen re. Në rast të një vonese në trajtimin e një problemi lagështire, duhet bërë kujdes për të hequr mykun.

• Materiali i ndotur me kërpudha, përfshirë ndotësit nga myku në shtresën e pluhurit, duhet të hiqen në mënyrë efektive dhe të sigurt.

41

Dhoma e tualetit

Dollapët

• Duhet të instalohet një sistem ajrimi, i përshtatshëm për madhësinë dhe vendndodhjen e banjës, i cili duhet të inspektohet dhe të mirëmbahet rregullisht.

• Fëmijët duhet të udhëzohen të mbyllin dyert ose të instalohet një sistem automatik i mbylljes së derës, për të parandaluar ajrin e lagësht të qarkullojë në dhomat e tjera të ndërtesës së shkollës.

• Rrjedhjet e ujit apo dorezat e thyera duhet të riparohen sa më shpejt të jetë e mundur.

• Fëmijët duhet të udhëzohen që të mos lenë rroba ose peshqirë të lagur në dollape.

• Dollapet me kyç duhet të pastrohen me fshesë me vakuum pas orëve të mësimit, dhe, nëse është e mundur, dyert e dollapëve të lihen hapur gjatë natës për ajrosje.

• Nëse shfaqet myk, ai duhet të hiqet menjëherë.

• Nëse janë përdorur dezinfektantë ose biocide për të hequr mykun, kjo duhet bërë gjithmonë jashtë orarit të mësimit. Zona e banjës duhet të ajroset dhe ajri të nxirret jashtë. Klori zbardhues nuk duhet të përzihet me detergjentë të tjerë apo ata që përmbajnë amoniak, pasi kjo mund të shkaktojë prodhimin e gazrave toksikë.

Dushet/WC-të

• Kur përcaktohen specifikimet për dyshemenë në dushe dhe tualete (WC), duhet të merren parasysh pastrimi dhe mirëmbajtja.

• Fëmijët duhet të udhëzohen me rregullat e higjienës: duart duhet të lahen me sapun/dezinfektues; fëmijët nuk duhet të pijnë ujë nga rubinetat (duhet të jenë të instaluar burimet e ndara të ujit të pijshëm), etj.

• Dushet dhe WC-të duhet të pastrohen në fund të çdo dite të shkollës.

• Parapëlqehen produkte pastrimi me natyrë bimore.

42

• Produktet e pastrimit duhet të zgjidhen në bazë të sipërfaqeve të veçanta që do të pastrohen, duke shmangur përzierjen e papërshtatshme të tyre. Ato duhet të përdoren në përputhje me udhëzimet në etiketë.

• Nëse duhet të përdoren detergjentë të fortë pastrami, ata duhet të përdoren pasi të kenë ikur nxënësit dhe me rritjen e shkallës së ajrosjes.

• Instalimet e ujit të ngrohtë duhet të vendosen në një temperaturë më të lartë se 50°C (e cila vret Legionellen). Duhet të instalohen pajisje për kontrollin e temperaturës në mënyrë që fëmijët të mos digjen.

• Sistemet e ujësjellës-kanalizimeve duhet të inspektohen, të mirëmbahen dhe të pastrohen rregullisht.

• Çezmat duhet të hapen dhe të dezinfektohen çdo gjashtë muaj.

43

Mjedisi i jashtëm

• Nëse është e mundur, shkollat duhet të jenë të vendosura larg nga rrugët me shumë trafik.

• Automjetet nuk duhet të parkohen pranë ndërtesave të shkollës, sidomos në afërsi të dritareve (që fusin ajrin nga jashtë).

• Ajrimi natyror (d.m.th. hapja e dritareve) që është më i këshillueshëm (sidomos në klasat me numër të lartë nxënësish), duhet të përdoret me kujdes, duke marrë në konsideratë vendosjen dhe kohën ditore (p.sh. afër trafikut të rënduar ose kur prindërit sjellin / marrin fëmijët e tyre duke lënë motorët e makinave ndezur); kushtet e motit (p.sh. smog, poleni, lagështi); dhe kërkesat sezonale për eficiencën e energjisë.

• Nëse është e mundur, ajrosja duhet kryer përmes dritareve që “shikojnë nga rruga”.

• Nëse është e mundur, zona ku merren fëmijët nuk duhet të jetë e vendosur në afërsi të dyerve apo dritareve të shkollës.

• Ajrimi mekanik nuk duhet të kufizohet vetëm në nxjerrjen e ndotësve të ajrit të brendshëm dhe zëvendësimin e tij me ajër të jashtëm, por duhet, gjithashtu, të filtrojë dhe të ulë efektin e ajrit të jashtëm të ndotur.

44

4. Kriteret për zbatimin e udhëzimeve për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane në legjislacionin kombëtar

Janë propozuar katër kritere në ndihmë të autoriteteve kombëtare dhe vendore për të gjykuar se cilat masat politike, në lidhje me zbatimin e udhëzimeve për mjedise të shëndetshme shkollore në shkollat evropiane, janë më të përshtatshme për situatën e tyre kombëtare ose lokale.

Këto kritere janë përshkruar më poshtë:

1) Efektiviteti Efektiviteti i referohet vlerësimit të ndryshimeve të pritshme lidhur me rreziqet ose ndikimet kur zbatohet një masë politike apo veprim. Me fjalë të tjera, duhet të tregohet efektiviteti i pritshëm i një mase politike në termat e kapaciteteve të zvogëlimit të rrezikut. Në rastin e një mjedisi shkollor, është e rëndësishme të bëhet dallimi mes ndikimit në një grup të përgjithshëm nxënësish dhe në një grup tjetër nxënësisht, si për shembull një grup i prekshëm (p.sh. astmatikët). Edhe pse, në mënyrë rigoroze nuk është e mundur të ndahen këto grupe, është e rëndësishme të dini nëse një masë ka për qëllim përmirësimin e shëndetit të fëmijës ose të performancës së tij/saj në shkollë, apo të dyja bashkë (pasi një fëmijë i shëndetshëm, me siguri, do të ketë rezultate më të mira në mësime). 2) Proporcionaliteti Proporcionalitet do të thotë sigurimi i një pasqyre të shpenzimeve kundrejt përfitimeve në drejtim të shëndetit të fituar. Të qenit të informuar për kostot dhe përfitimet do të ndihmojë autoritetet kombëtare dhe vendore të vlerësojnë masat dhe të gjykojnë më mirë mundësitë e tyre ekonomike. Një këndvështrim më i gjerë i kostove mund të merret nga metodat e bazuara në analizat kosto-përfitim, si ato të përshkruara nga Fisk et al. (2011). Për këtë qëllim, është përdorur në mënyrë të veçantë informacioni në lidhje me mungesat për shkak të sëmundjes mes personelit mësimor dhe nxënësve. Realizueshmëria teknike luan gjithashtu rol, edhe pse ky kriter pritet të jetë kryesisht specifik në ndërtimin e shkollës sesa për shtetin. Një shembull do të ishin sistemet mekanike të ajrimit që përdoren për të përmirësuar cilësinë e ajrit të brendshëm në ndërtesat shkollore. Shumë ndërtesa ekzistuese të shkollave në Evropë janë projektuar në mënyrë të tillë që, modifikimi i mëvonshëm i strukturës së ndërtimit për të vendosur sisteme mekanike ajrimi nuk është kosto-efektiv. Megjithatë, kjo varet në masë të madhe nga llojet e ajrimit të zgjedhur. Disa zgjedhje, të tilla si një shkarkim i kontrolluar me ventilatorë të montuar në dritare, mund të jenë teknikisht më të realizueshme dhe për këtë arsye me kosto efektive. 3) Zbatueshmëria Zbatueshmëria ka të bëjë me vlerësimin e zbatueshmërisë, të detyrimit dhe të menaxhimit të udhëzimeve apo të rekomandimeve. Për shembull, monitorimi i detyrueshëm i mjediseve të brendshme në shkolla mund të përfshihet në politikat kombëtare, por, në mungesë të strategjive të duhura të zbatimit dhe të udhëzimeve në rast se disa rregullore/standarde kombëtare shkelen, ai nuk është as praktik dhe as efikas. 4) Kontrollueshmëria Kontrollueshmëria i referohet vlerësimit të ndikimeve të drejtpërdrejta (p.sh. niveleve të ekspozimit, standardeve higjienike) dhe jo të drejtpërdrejta (p.sh.

45

simptomave të shëndetit si rrjedhje hundësh, kollë apo astmë me shkallë përhapjeje afatgjatë) të masave politike që janë ndërmarrë dhe përgatitjes së një pasqyre të kostove të monitorimit.

4.1 Lidhja ndërmjet kostos së masave dhe përfitimeve shëndetësore

Siç u përmend në mënyrë specifike në lidhje me kriterin e proporcionalitetit, çdo masë e ndërmarrë përfshin dhe kostot. Prandaj, është e këshillueshme të vlerësohet paraprakisht se cila masë pritet të rezultojë me një shkallë të caktuar përfitimi shëndetësor. Është e rëndësishme të mbahet mend se përfitimi shëndetësor nuk shkon gjithmonë me të njëjtin përpjestim me shpenzimet. Ndonjëherë zgjidhjet më të lira mund të rezultojë në përfitim më të madh shëndetësor. Ky koncept është ilustruar më poshtë në Figurën 3.

Figura 3: Skema e marrëdhënieve mes shpenzimeve të pritshme dhe përfitimit përkatës shëndetësor të masave kombëtare Në lidhje me konceptin e paraqitur në figurën 3, teoria bazë është se masa 1 mendohet të përfshijë një zgjidhje me kosto të ulët, por që çon në një përfitim relativisht të lartë shëndetësor. Nëse përfitimi shëndetësor nuk arrin nivelin e dëshiruar, duhet të parashikohen dhe të ndërmerren masa shtesë, të cilat do të vazhdojnë të përmirësojnë shëndetin, por ndoshta me një kosto më të lartë. Kjo figurë është një ilustrim shumë i thjeshtë teorik i raportit midis kostove të pritshme dhe përfitimeve përkatëse shëndetësore. Në realitet, kjo lidhje është shumë më e ndërlikuar pasi mënyra me të cilën vlerësohen përfitimet shëndetësore dhe kostot, ndikon gjerësisht në marrëdhënien e tyre. Megjithatë, qëllimi është për të ilustruar marrëdhënien midis masave, kostove dhe përfitimeve shëndetësore20

. Gjithashtu, është e rëndësishme të mbahet parasysh se cila pjesë apo palë do të duhet të paguajë/ndajë shpenzimet, si për shembull autoritetet kombëtare apo vendore, shkollat, prindërit, etj.

20 Më shumë informacion për metodat dhe raportet mbi kosto-efektivitetin në lidhje me mbrojtjen e shëndetit mund të gjeni në http://kosteneffectiviteit-preventie.rivm.nl/algemene-hta-literatuur/richtlijn-kea-onderzoek/

46

Marrëdhëniet mes përfitimeve shëndetësore të masave dhe kostot përkatëse mund të vlerësohet në aspektin sasior duke përdorur tregues të përshtatshëm, si ato të treguar në Tabelën 6. Tabela 6: Treguesit për marrëdhënien mes përfitimeve shëndetësore të masave dhe kostot përkatëse (Burimi: Udhëzues vullnetar i US EPA për zhvillimin e shtetit dhe zbatimin e një programi për shëndetin mjedisor në shkollë)

Lloji i treguesit

Tregues shembull

Shëndeti - Përqindja e uljes së numrit të vizitave te mjekët e shkollës në një vit. - Përqindja e rënies së rasteve me astmë në një vit. - Përqindja e rënies së mungesave. - Rënia në përqindje e rasteve të raportuara lidhur me sëmundje të tjera të frymëmarrjes.

Kosto - Disa ankesa për kompensim të stafit të shkollës lidhur me cilësinë e ajrit të brendshëm. - Kosto e zvogëluar e energjisë përmes mirëmbajtjes së pajisjeve dhe ndërtesës së shkollës.

Sociale - Vlerësime pozitive nga sindikatat e stafit të shkollës dhe shoqatat e prindërve. - Mbulim pozitiv i medias. - Rritje e besimit të komunitetit.

Bazuar në shqyrtimin e udhëzimeve ekzistuese kombëtare dhe të rekomandimeve për mjediset shkollore, masat që mund të merren janë kategorizuar në gjashtë grupe: Grupi 1: Kërkesat higjienike për procedurat e pastrimit dhe shpeshtësinë (sa herë duhet bërë pastrimi). Pritet që pastrimi bazë, me përdorim të arsyeshëm të produkteve të pastrimit, do të kontribuojë më shumë në shmangien e sëmundjeve infektive. Grupi 2: Rritje e vetëdijes. Mendohet se higjiena e mjediseve të brendshme mund të përmirësohet në masë të madhe nga rritja e vetëdijes, si edukimi i personelit (të ri) të shkollës, i stafit të pastrimit, i prindërit dhe nxënësve. Logjika të thotë se ndërgjegjësimi nuk është vetëm një ngjarje, por një mekanizëm që përsëritet në mënyrë rutinore gjatë një periudhe të caktuar kohe. Edukimi për pastrimin, shmangien e pirjes së duhanit, përdorimin e praktikave të mira të higjienës, karakteristikat e produkteve të caktuara të ndërtimit, etj., mund të ndikojnë pozitivisht sjelljen dhe të çojnë në përmirësim të shëndetitn. Shembujt përfshijnë një fletëpalosje holandeze “Klima e brendshme në shkollat fillore” (http://www.ggdkennisnet.nl/groep/7/documenten/1189) dhe materiale edukative belge në dispozicion si për shkollat fillore (http://www.lekkerfris.) dhe për shkollat e mesme (http://www.airatschool.be). Në përvojën belge, monitorimi ka treguar përmirësime në cilësinë e ajrit të brendshëm pas përdorimit të materialeve edukative. Grupi 3: Praktikë e mirë ajrimi. Dihet tashmë se praktika e mirë e ajrosjes në klasa ul përqëndrimet e CO2 në ajër, duke zvogëluar edhe përqëndrimet e ndotësve që prodhohen në mjedisin e brendshëm dhe ndikon pozitivisht në kapacitetet e të mësuarit të fëmijëve. Përqëndrimet e ndotësve të ajrit të brendshëm, gjithashtu, mbeten në nivele të ulta me një ajrosje të mirë (natyrore si hapja e dritareve në klasë, apo mekanike).

47

Grupi 4: Përdorimi i produkteve/materialeve. Kjo masë është e lidhur fort me masat e grupit 2. Duke ditur që produktet e ndërtimit, orenditë (bazuar në përbërjen) dhe produktet si ngjitëse, bojëra, etj., përmbajnë dhe lëshojnë substanca të caktuara, mund të merren vendime bazuar te njohuritë për të shmangur përdorimin e këtyre produkteve dhe për të zëvendësuar ato me të tjera që nuk ndotin ajrin e brendshëm dhe, si rrjedhim, zvogëlojnë rreziqet që lidhen me shëndetin. Në arritjen e këtij qëllimi do të jetë me mjaft vlerë përdorimi i materialeve të ndërtimit dhe i produkteve të konsumit me nivel të ulët shkarkimi, etiketimi i produkteve dhe rregulloret për shkarkimet e materialeve. Grupi 5: Ndërhyrjet teknike, të tilla si projektime të ndërtesave (të reja) të shkollave ose rinovim (pjesor) i ndërtesave ekzistuese të shkollave, i kushtojnë vëmendje të veçantë higjienës së brendshme. Kjo mund të përfshijë instalimin e ajrimit mekanik dhe specifikat e tij teknike (përcaktimin e normave të rrjedhjes, parandalimit të zhurmës shqetësuese, etj.). Masat teknike pritet të kenë kosto më të larta se përfitimet shëndetësore, të cilat janë të vështira për t'u matur. Kostot e masave të tilla teknike janë ende relativisht të ulta krahasuar me kostot e rinovimit total. Kështu, në rastin e rinovimeve të planifikuara, vënia në zbatim e masave teknike ende mund të jetë kosto-efektive. Grupi 6: Monitorimi i cilësisë së ajrit të brendshëm. Mund të zgjidhet një listë e shkurtër e treguesve për të monitoruar rregullisht cilësinë e ajrit të brendshëm në një numër të kufizuar klasash të zgjedhura rastësisht. Këta tregues duhet të përcaktohen në bazë të udhëzimeve të disponueshme për cilësinë e ajrit të brendshëm (p.sh.të OBSH-së), të mundësive të vlerësimit dhe kostove të arsyeshme.

Tabela 7 jep shembuj të përshkrimeve cilësore të masave të mundshme që kanë për qëllim përmirësimin e cilësisë së ajrit në shkolla, bazuar në kriteret e përshkruara në kapitullin 4, si dhe në marrëdhëniet mes kostove dhe përfitimeve në shëndet e përshkruar në seksionin 4.1.1.

Tabela 7: Shembuj të përshkrimeve cilësore të kritereve të zbatueshme për masa specifike

Masat Kriteret Përshkrimi Efikasiteti Proporcionaliteti Zbatueshmëria Kontrollueshmëria Higjiena Pastrimi i

tualeteve Për fëmijët e vegjël me efikasitet më të lartë krahasuar me nxënësit më të rritur për shkak të kontaktit të duarve me tualetet dhe futjes së dorës në gojë.

Priten pak kosto shtesë. (Ri) edukimi i personelit të pastrimit dhe të stafit të shkollës.

Mund të bëhet inspektim vizual i tualeteve. Listat kontrolluese ku stafi i pastrimit shkruan kohën e pastrimit të fundit.

Kjo masë mund të monitorohet përmës një pyetësori të rregullt (p.sh. vjetor) mbi kënaqësinë lidhur me këtë masë, i shpërndarë te nxënësit (më të mëdhenj).

Rritja e ndërgjegjësimit

Hapja e dritareve

Rritja e ndërgjegjësimit për të ruajtur CO2 dhe VOC në nivele të

Edukimi i personelit të shkollës, i prindërve dhe nxënësve kërkon

Mund të përcaktohen dhe të koordinohen përmes

Mund të monitorohet numri i shkollave që këshillohet/ndjek programet e

48

ulëta në klasat pa ajrim mekanik, duke hapur më shpesh dritaret. Kjo rrit përqëndrimin e nxënësve dhe zgjeron kapacitetet e të mësuarit, gjithashtu i dobishëm për zhvillimin e duhur të trurit.

kohë; po kështu ndryshimi i sjelljes kërkon kohë. Duhet të përgatiten materiale mësimore, në gjuhën lokale. Megjithatë, pritet që shpenzimet të jenë të kufizuara pasi i njëjti material mund të përdoret ndër viteve.

masave politike programe për rritjen e vetëdijes; mund të bëhen vullnetare apo edhe të detyrueshme për shkollat.

ndërgjegjësimit.

Përdorimi i produkteve/materialeve

Shmangia e përdorimit të bojërave dhe ngjitësve që përmbajnë tretës.

Fëmijët nuk duhet të ekspozohen ndaj tretësve të dëmshëm. Edhe pse reduktimi i rrezikut është i vështirë të matet, shmangia e ekspozimit të shpeshtë ndaj tretësve mbetet e dobishme.

Ndryshimi i produkteve nuk pritet të ketë rritje të ndjeshme të kostove.

Shkolla mund të ndryshojë mënyrën me të cilën blihen produktet ose të ndryshojë furnitorin. Një inspektim vizual nga personeli i shkollës mbetet fakultative.

Nuk ka

Shmangia e përdorimit të materialeve të ndërtimit që lëshojnë disa substanca të lidhura me astmën21

Nëse materiale të caktuara ndërtimi nuk përdoren më, punonjësit nuk duhet të ekspozohen ndaj disa substancave të lidhura me astmën. Në varësi të materialeve alternative të ndërtimit, mund të arrihet reduktimi i rrezikut.

.

Kostot varen nga çmimi i materialeve alternative të ndërtimit. Krahasuar me shpenzimet shoqërore të trajtimit të astmës, kostot e materialeve alternative të ndërtimit pritet të jenë relativisht të ulëta.

Politika kombëtare mund të kërkojë përdorimin e materialeve të ndërtimit për rinovimin dhe ndërtimin e ndërtesave (të reja) shkollore, të cilat nuk janë të lidhura me astmën dhe mund ta zbatojë këtë masë me anë

Në termat afatgjatë, efekti i prevalencës së astmës mund të monitorohet në ndërtesat me materiale alternative ndërtimi. Në afat më të gjatë, kostot për monitorimin e prevalencës së astmës janë të vështira për t’u vlerësuar, por ende pritet të jenë më të ulta në krahasim me

21 “Mjedise të shëndetshme: Një paraqitje e Substancave lidhur me Astmën” (2012). Ky raport i fundit (8 gusht 2012) jep një pasqyrë të substancave që gjenden në materialet e ndërtimit, të cilat mund të shkaktojnë astmë. Kjo pasqyrë është një burim i vlefshëm në përcaktimin e astmagenëve dhe elementëve ngacmues të astmës dhe ka si qëllim të ndihmojë në minimizimin e përdorimit të tyre në materialet e ndërtimit dhe të mobilimit: http://transparency.perkinswill.com/assets/whitepapers/NIH_AsthmaReport_2012.pdf.

49

të inspektimit. kostot e trajtimit të astmës.

Masat teknike

Instalimi i një monitori për CO2 në klasë, si një tregues i cilësisë së ajrit të brendshëm (p.sh. dritat e trafikut të CO2 në Hollandë ose llambat treguese në Belgjikë).

Mbajtja e një niveli të mirë CO2 çon në nivele më të mirë të përqëndrimit dhe kapacitete më të larta të të mësuarit tek fëmijët, është gjithashtu i dobishëm për zhvillimin e duhur të trurit.

Blerja e një aparati për matjen e CO2 është një zgjidhje me kosto të ulët.

Zbatueshmëria varet nga fakti se si është e vendosur të ulet përqëndrimi i CO2 kur tejkalohet niveli i rekomanduar. Instalimi i ajrimit mekanik është (dukshëm) më shtrenjtë se hapja e dritareve.

Instalimi i një aparati për matjen e CO2 në çdo klasë lejon personelin e shkollës dhe nxënësit të monitorojnë përqëndrimet e CO2. Kostot pritet të jenë të ulta.

Monitorimi i cilësisë së ajrit të brendshëm

Kontrolloni pajtueshmërinë me udhëzimet ekzistuese të cilësisë së ajrit të brendshëm.

Identifikimi i situatave kritike (burimet e ndotjes së brendshme, zagushi e ajrit në klasë, etj.).

Shpenzimet e përfshira në monitorim pritet të jenë më të ulta se shpenzimet e trajtimit të astmës dhe e humbjes së aftësisë të të mësuarit.

Përdorimi i mostrave pasive dhe aparatit të monitorimit të CO2.

Përqindja e shkollave apo e klasave në të cilat janë tejkaluar udhëzimet për cilësinë e ajrit të brendshëm; evolucioni gjatë viteve.

50

5. Sfidat e zbatimit dhe rekomandimet

Kuadri i udhëzimeve për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane, i paraqitur në këtë raport, hedh bazat dhe promovon zhvillimin e programeve të qëndrueshme të shëndetit mjedisor në shkolla në Evropë. Kjo mund të arrihet përmes një përqasjeje parandaluese dhe kosto-efektive për të patur një mjedis të shëndetshëm në shkollë, krahasuar me përqasjen me bazë problemin çka kërkon zgjidhjen e problemit pasi ai është shfaqur. Në këtë kuptim, është nxitur krijimi i programeve të qëndrueshme të shëndetit mjedisor në shkolla si një strategji gjithëpërfshirëse, logjike dhe e realizueshme, duke integruar masat parandaluese dhe adresuar çështjet e shëndetit mjedisor përmes kujdesit për ndërtesat e mirëmbajtura të shkollave dhe kopshteve. Programe të tilla duhet të promovojnë një mjedis shkollor të favorshëm për të mësuar dhe që mbron shëndetin e nxënësve dhe të stafit. Krahas përmirësimit të mjedisit fizik dhe minimizimit të rreziqeve të mundshme shëndetësore, programet e qëndrueshme të shëndetit mjedisor në shkollë në Evropë duhet të ndihmojnë edhe në bashkërendimin e përpjekjeve të autoriteteve në nivel kombëtar dhe vendor për të bërë zgjedhje të shëndetshme, të sigurta e me kosto efektive, të cilat adresojnë prioritetet shëndetësore mjedisore të secilës shkollë. Disa nga përfitimet përfshijnë: përmirësimet në shëndetin e nxënësve; norma të ulëta të mungesave të fëmijëve dhe të mësuesve; përformancë më të fortë akademike mes nxënësve dhe pjesëmarrje më e madhe në klasë; kënaqësi më e madhe në punë, kursim kostosh përmes ruajtjes së energjisë e të ujit dhe mirëmbajtje e përmirësuar e ndërtesës.

Një parakusht i rëndësishëm i një programi të qëndrueshëm për shëndetin mjedisor në shkollë është projektimi i ndërtesave të qëndrueshme shkollore, duke harmonizuar përparimet në arkitekturë dhe inxhinieri me vlerat klimatike dhe ato kulturore rajonale/lokale, si dhe përparimet e fundit në funksionet e ndara ngrohje/ftohje dhe ajrim. Ajrimi nuk duhet të shihet si ilaç për gjithë të këqijat, por si një zgjidhje për

51

mbajtjen e niveleve të ekspozimit ndaj ngarkesave fizike, kimike dhe biologjike që ndikojnë në mjedisin e brendshëm në shkollë, në nivele të sigurta. Prandaj, këshillohet çdo përpjekje për të shmangur ndotjen e ajrit të jashtëm në zonën e ndërtimit të shkollës dhe për të mbajtur ndotësit e shkarkuar apo të krijuar brenda ndërtesës në nivele të ulëta. Për shembull, shkarkimet e tepërta të CO2, si ato të identifikuara në studimin e projektit SINPHONIE, për shkak të projektimit të papërshtatshëm të ndërtimit, të ndërtimit, funksionimit dhe të mirëmbajtjes, si dhe të përdorimit të materialeve dhe produkteve në klasa dhe ndërtesa, paraqesin në mënyrë të qartë një nga sfidat me të cilat duhet të përballemi. Në mënyrë të ngjashme, nivelet e grimcave pezull duhet të reduktohen dhe ndërtesat ekzistuese të shkollave duhet të izolohen për të arritur kërkesat dhe standardet për kursimin e energjisë.

Lidhur me ajrimin, metoda natyrale nuk mund të rekomandohet për të arritur cilësinë e pranueshme të ajrit të brendshëm në ndërtesat e shkollës. Kështu, një kalim drej zbatimit praktik udhëzimeve të zhvilluara kohët e fundit lidhur me ajrimin bazuar në shëndet, në kuadër të projektit të financuar nga BE-HEALTHVENT (2010-2012) (Carrer et al., 2013), mund të jetë vendimtar për zhvillimin e qëndrueshëm të mjediseve të shëndetshme në shkolla në Evropë. Në kuadër të programeve të tilla, organet përkatëse në nivel kombëtar dhe vendor duhen të sponsorizojnë, të koordinojnë dhe të zbatojnë zgjidhje teknikisht të përshtatshme dhe ndërhyrje bazuar në nivelet më të larta të zhvillimit (state-of-the-art) dhe në aftësitë teknologjike.

Programet e qëndrueshme të shëndetit mjedisor në shkolla në Evropë mund:

Të përkrahin nismat, duke përfshirë nismat ligjore për të rregulluar ndërtesat shkollore në aspektin e projektimit, ndërtimit, materialeve të përdorura, procedurave të pastrimit dhe të mirëmbajtjes së ndërtesës, si dhe të ndalimit të duhanit, shmangies së alergenëve dhe ajrimit bazuar në shëndet në shkolla.

Të nxitin fushata për rritjen e ndërgjegjësimit dhe trajnime për një mjedis të shëndetshëm në shkollë, fokusuar te fëmijët e shkollave dhe familjet e tyre, personeli i shkollës, profesionistët, politikëbërësit dhe publiku i gjerë.

Të nxisin kërkimin dhe novacionin për të zhvilluar masa të qëndrueshme që kanë për qëllim përmirësimin e cilësisë së ajrit të brendshëm në mjedisin e shkollës dhe arritjen e përfitimeve në shëndetin publik përmes kostove efektive dhe përqasjeve shkencore e teknologjike të nivelit më të lartë të zhvillimit lidhur me mjedisin e ndërtuar.

Më poshtë janë rekomanduar një listë, jo përfundimtare, e veprimeve, nismave dhe zhvillimeve që mund të ndërmerren për të ndihmuar në sigurimin e mjediseve të qëndrueshme të shëndetshme në shkolla në nivel kombëtar dhe vendor, në kuadër të një perspektive evropiane dhe më gjerë:

Zhvillimi dhe vënia në zbatim e një pakete mjetesh për një mjedis të shëndetshëm në shkollat në BE (treguesit, pyetësorët e standardizuar, mjetet, protokollet dhe testet klinike për monitorimin e cilësisë së ajrit të brendshëm, auditimet e ndërtesave të shkollave, vlerësimet e shëndetit në mjedisin e shkollës dhe përcaktimin sasior të masave për përfitimet shëndetësore kundrejt kostove përkatëse). Krahas kësaj, duhet të përcaktohen kërkesat për monitorimin periodik, auditimin dhe vlerësimin e cilësisë së ajrit të brendshëm dhe parametrat lidhur me shëndetin në shkolla, në përputhje me kuadrin e harmonizuar të projektit “PILOT INDOOR AIR MONITOR” dhe metodave e mjeteve të standardizuara të projektit SINPHONIE.

52

Ngritja e një sistemi evropian të mbikëqyrjes mjekësore për ekzaminimin e shëndetit të nxënësve dhe të stafit, përfshirë dhe udhëzime për menaxhimin e astmës. Një sistem i tillë mund të ndërtohet mbi bazën e të dhënave të përditësuara të projektit SINPHONIE, duke bashkuar monitorimin për cilësinë e ajrit në mjediset e brendshme dhe të dhënat shëndetësore nga çdo fushatë e ardhshme në shkollat evropiane dhe duke i bërë ato të disponueshme për publikun nëpërmjet nismës së DG ENV për Platformën e Informacionit për Monitorimin Kimik (IPCheM), e cila është mbështetur nga DG JRC (http://ies.jrc.ec.evropa.eu/index.php?page=80).

Dhënia e udhëzimeve mbi zbatimin e një programi kombëtar për një mjedis të qëndrueshëm në shkollë në vendet evropiane: (a) bazuar në nivelet më të larta të zhvillimit të teknologjive të ndërtimit dhe strategjitë për cilësinë e ajrit të brendshëm që nxisin kontrollin në burim të produkteve dhe materialeve të ndërtimit, si dhe ndarjen e funksioneve ngrohje/ftohje në shkollat evropiane në përputhje me qasjen për ventilim me bazë shëndetin të zhvilluar nga projekti HEALTHVENT, i financuar nga BE-ja; (b) duke i dhënë vëmendjen e duhur veçorive dhe specifikave gjeografike, klimatike dhe atyre kulturore në të gjitha shtetet anëtare të BE-së; dhe (c) duke bërë të mundur përshtatjen e rregulloreve ekzistuese kombëtare, të politikave, të udhëzimeve dhe të aftësive ekonomike në një mënyrë eficiente në burim.

Dhënia e udhëzimeve për menaxhimin e mjedisit në shkollë, duke marrë parasysh shëndetin dhe sigurinë e nxënësve e të personelit në të gjitha praktikat që lidhen me projektimin, ndërtimin, rinovimin, operimin dhe mirëmbajtjen e ndërtesave të shkollave e kopshteve, si dhe duke i përdorur burimet në mënyrë të qëndrueshme (uji, energjia, materialet edukative, produktet dhe procedurat e pastrimit, etj.).

Ngritja e një inventari, në mbarë BE-në, mbi praktikat më të mira në shkollë për cilësinë e ajrit të brendshëm dhe shëndetin e fëmijëve në Evropë.

Zhvillimi dhe vlerësimi i masave zbutëse me kosto efektive për shkollat ku janë identifikuar problemet, të cilat do të mund të përfitojnë nga rezultati i ekspertizës së projektit SINPHONIE dhe përvojat e rrjeteve ekzistuese kombëtare të monitorimit mbi cilësinë e ajrit të brendshëm dhe shëndetin në shkolla në vendet evropiane.

Promovimi i menaxhimit të mirë të ndotjes së ajrit të jashtëm (për shkak të trafikut dhe aktivitetit urban e industrial) dhe i burimeve të tjera pranë ose nën ndërtesën e shkollës, për të përmbushur vlerat e kërkuara nga legjislacioni përkatës i BE-së dhe në përputhje me udhëzimet dhe rekomandimet e OBSH-së.

Ndalimi i pirjes së duhanit dhe kërkesa për përdorimin e materialeve dhe produkteve me nivele të ulëta shkarkimesh dhe të etiketuara nga BE-ja, në të gjithë mjedisin e shkollës.

Zbatimi i strategjive të duhura për parandalimin dhe zbutjen e niveleve të radonit, duke përfituar nga rekomandimet e projektit të financuar nga BE-RADPAR (2009-2011) (http://web.jrc.ec.evropa.eu/radpar/documents.cfm).

53

Zbatimi i masave për të parandaluar lagështinë dhe mykun në ndërtesat e shkollave dhe për të ulur ekspozimin ndaj burimeve alergene, duke marrë në konsideratë udhëzimet dhe rekomandimet përkatëse të OBSH-së.

Dhënia e udhëzimeve mbi procedurat efektive të pastrimit dhe të mirëmbajtjes së ndërtesës së shkollës, të sistemeve të ngrohjes dhe të ajrimit dhe pajisjeve të tjera.

Dhënia e trajnimeve të duhura për fëmijët, prindërit e tyre dhe mësuesit lidhur me cilësinë e ajrit të brendshëm dhe çështjet e shëndetit dhe për stafin e shkollës përgjegjës për menaxhimin, mirëmbajtjen dhe pastrimin e ndërtesave të shkollës.

54

6. Referencat

Carrer P, Wargocki P, De Oliveira Fernandes E, Kephalopoulos S, et al. (2013). Guidelines for health-based ventilation in Evrope, Evropean Commission. ECA Report No. 30, DG Joint Research Centre, Luxembourg: Office for Official Publications of the Evropean Communities (in preparation).

Construction Products Regulation (CPR, 2011). Regulation (EU) No. 305/2011 of the Evropean Parliament and of the Council of 9 March 2011 laying down harmonised conditions for the marketing of construction products and repealing Council Directive 89/106/EEC.

Csobod E, Rudnai P, Vaskovi E (2010). School Environment and Respiratory Health of Children (SEARCH). Szentendre, Hungary.

Csobod E, Annesi-Maesano I, Carrer P, Kephalopoulos S, Madureira J, Rudnai P, De Oliveira Fernandes E, Barrero-Moreno J, Beregszaszi T, Hyvärinen A, Moshammer H, Norback D, Paldy A, Pandics T, Sestini P, Stranger M, Täubel M, Varró M, Vaskovi E, Ventura G, Viegi, G (2013). SINPHONIE (Schools Indoor Pollution and Health Observatory Network in Evrope) project’s final report (SANCO/2009/C4/04 contract SI2.570742). Evropean Commission Directorate-General for Health and Consumers (in preparation). http://www.sinphonie.eu/

De Oliveira Fernandes E, Jantunen M, Carrer P, Seppänen O, Harrison P, Kephalopoulos S (2008). EnVie Co-ordination Action on Indoor Air Quality and Health Effects: Final Activity report. Project No. SSPE-CT-2004-502671, IDMEC, Porto, Portugal.

EPBD (2010). Directive 2010/31/EU of the Evropean Parliament and of the Council of 19 May 2010 on the energy performance of buildings (recast). http://eur-lex.evropa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2010:153:0013:0035:EN:PDF

Evropean Federation of Asthma and Allergy Associations (EFA) (2000). Indoor air pollution in schools. EFA publications. http://www.efanet.org

Fisk W J, Black D, Brunner G (2011). "Benefits and costs of improved IEQ in U.S. offices." Indoor Air 21(5): 357-367.

France (2010). Le Grenelle Environnement. http://www.developpement-durable.gouv.fr/IMG/pdf/Grenelle_Loi-2_GB_.pdf

GerES (Health and Environmental Hygiene German Environmental Survey). Germany. http://www.umweltbundesamt.de/gesundheit-e/survey/

HEAL (2009). Directory of Agencies by EU country providing information on damp and mould to the public (http://www.vzbb.sk/sk/urad/narodne_centra/nrc_vo/Directory_of_agencies_July09.pdf)

Jantunen M, De Oliveira Fernandes E, Carrer P, Kephalopoulos S (2011). Promoting actions for healthy indoor air (IAIAQ). Luxembourg: Evropean Commission, Directorate-General for Health and Consumers; http://ec.evropa.eu/health/healthy_environments/docs/env_iaiaq.pdf

International Society of Indoor Air Quality (ISIAQ) (2001). ISIAQ Task Force report on “Creation of a healthy indoor environment in schools”. http://www.isiaq.org/publications/TF Schools Creation of Healthy Indoor Environment in Schools.pdf/view

55

Kephalopoulos S, Kotzias D, Arvanitis A, Jantunen M, De Oliveira Fernandes E, Madureira J, Silva G, De Brouwere K, Molhave L, Schneider T, Mandin C, Fromee H, Kettrup A, Samoli E, Katsouyanni K, Carrer P, Fossati S, Ruggeri L, Cavallo D, Nevalainen A, Haverinen-Shaughnessy U, Forastiere F, Cesaroni G, Koistinen K (2012). ECA Report No. 28. Health risks from indoor particulate matter (INDEX-PM). Evropean Commission DG Joint Research Centre, Luxembourg: Office for Official Publications of the Evropean Communities, EUR 25588 EN, 2012.

Kephalopoulos S, Crump D, Dauemling C, Winter-Funch L, Horn W, Keirsbulck M, Maupetit F, Sateri J, Saarela K, Scutaru AM, Tirkkonen T, Witterseh T, Sperk C (2012). ECA Report No. 27. Harmonisation Framework for Indoor Products Labelling Systems in EU. Evropean Commission DG Joint Research Centre, Luxembourg: Office for Official Publications of the Evropean Communities, EUR 25276 EN, 2012.

Kotzias D, Koistinen K, Kephalopoulos S, Schlitt C, Carrer P, Maroni M, et al. (2005). The INDEX project. Critical Appraisal of the Setting and Implementation of Indoor Exposure Limits in the EU. Final Report. EUR 21590 EN: Evropean Commission, DG Joint Research Centre.

OQAI (Observatoire de la Qualité de l'Air Intérieur) (2001). France. http://www.oqai.fr/obsairint.aspx

Perkins+Will (2012). Healthy Environments. A Compilation of Substances linked to Asthma. National Institutes of Health, Office of Research Facilities, Division of Environmental Protection. http://transparency.perkinswill.com/assets/whitepapers/NIH_AsthmaReport_2012.pdf

UBA (German Federal Environment Agency) (2008) Guidelines for Indoor Air Hygiene in School Buildings. Umweltbundesamt, Berlin. http://www.umweltdaten.de/publikationen/fpdf-l/4113.pdf

US Environmental Protection Agency. Website on Creating Healthy Indoor Environments in Schools. http://www.epa.gov/iaq/schools/

US EPA Indoor Air Quality Tools for Schools – Reference Guide. http://www.epa.gov/iaq/schools/pdfs/kit/reference_guide.pdf

World Health Organization (2005). Air Quality Guidelines Global Update 2005: particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide. WHO Regional Office for Evrope.

World Health Organization (2009). WHO guidelines for indoor air quality: dampness and mould. Copenhagen: WHO Regional Office for Evrope: http://www.evro.who.int/en/what-we-publish/abstracts/who-guidelines-for-indoor-air-quality-dampness-and-mould

World Health Organization (2010). WHO Guidelines for Indoor Air Quality: Selected pollutants. Copenhagen: WHO Regional Office for Evrope: http://www.evro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/128169/e94535.pdf

World Health Organization. Parma Declaration on Environment and Health. 2010. http://www.evro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/78608/E93618.pdf

WHO-JRC (2011). Report on methods for monitoring indoor air quality in schools. http://www.evro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/147998/e95417.pdf

56

7. SHTOJCAT

57

SHTOJCA A - Pasqyrë informacioni mbi nismat e politikave (rregulloret, ligjet, udhëzimet, programet) në vendet evropiane mbi mjedise të shëndetshme në shkolla

Vendi anëtar i BE-së

Masat kombëtare politike (rregulloret, ligjet, udhëzimet, programet)

Tipi Përshkrim i përgjithshëm Specifikat (parametrat) Grupet e

interesit/audienca Referenca/

Burim informacioni Shqipëria

Nuk ka udhëzime - - - -

Austria

Udhëzime për kërkesat e higjienës në shkolla

Udhëzimet e përgjithshme që përshkruajnë masat e higjienës në shkolla.

Përmban rekomandime për pastrimin dhe higjienën personale, higjienën e ushqimit, etj. Një kapitull për mjediset e brendshme në shkolla parashikohet të përfshihet në përditësimet e ardhshme.

Punonjësit e shkollës http://www.bmukk.gv.at/schulen/unterricht/hygieneplan.xml

Udhëzime për ajrin në mjedisin e brendshëm të shtëpive

Udhëzime mbi vlerësimin e ajrit në mjediset e brendshme të shtëpive. Këto udhëzime zbatohen edhe për shkollat.

Përmban rekomandime për vlerësimin e agjentëve kimikë dhe biologjikë dhe kërkesat për ajrimin (kërpudhat, formaldehidet, CO2, tolueni, stireni, tetrakloretileni, të gjitha lëndët organike të paqëndrueshme VOCs) dhe përshkruan vlerat kufi bazuar në shëndet.

- http://www.innenraumanalytik.at/richtwerte.html

Udhëzime gjermane për higjienën e ajrit të

Udhëzime të hollësishme gjermane për shëndetin në mjedisin e brendshëm në

Shih ‘Gjermania’ më poshtë për një përshkrim të detajuar.

- www.umweltdaten.de/publikationen/fpdf-l/3689.pdf

58

brendshëm në ndërtesat e shkollës

ndërtesat e shkollës; përdoret shpesh edhe në Austri.

Belgjika Rregulloret dhe vendimet flamande në lidhje me klimën e brendshme (ARAB, KB (12 gusht 1993), KB (27 mars 1998, 3 maj 1999, 11 mars 2002 dhe 17 korrik 2002), -Vendim Qeverie Flamande (8 dhjetor 2006, 11 qershor 2004, 19 nëntor 2010, dhe 1 qershor 1985)

Udhëzimet dhe rekomandimet për një mjedis të brendshëm të sigurt dhe të pastër, duke përfshirë edhe Dekretin Flamand të Mjedisit për cilësinë e ajrit të brendshëm.

Përmban kërkesat për temperaturën, lagështinë, ajrimin, sistemet e ngrohjes, përdorimin dhe depozitimin e detergjentëve të pastrimit, dhe cilësinë e ajri të brendshëm në aspektin e vlerave udhëzuese dhe të ndërhyrjes për agjentët fizikë, kimikë dhe biologjikë. Belgjika gjithashtu ofron programe mësimore për shkollat fillore dhe të mesme, përqëndruar në edukimin për ajrosjen e klasës duke hapur dritaret. Efikasiteti i tij është vërtetuar nga matjet e cilësisë së ajrit të brendshëm në shkollat pjesëmarrëse.

- http://www.lekkerfris.be/, www.airatschool.be

Qipro Nuk ka udhëzime - - - - Republika Çeke

Ligjet për mbrojtjen dhe promovimin e shëndetit publik në mjedisin shkollor (drejtuar ndaj ndërtesave publike, përveç apartamenteve (Dekreti i Ministrisë së

Këto ligje përshkruajnë në përgjithësi kërkesat higjienike për mjediset e brendshme (CR Nr. 6/2003 Ld.) dhe për mjedise të projektuara si ndërtesa shkolle për nxënësit dhe të rinjtë (Nr. 410/2005 Ld.).

Përmban kërkesat mbi agjentët fizikë, kimikë dhe biologjikë në mjedisin e brendshëm të hapësirave të banueshme (CR Nr. 6/2003 Ld.), dhe mbi ajrimin, izolimin, ndriçimin, mobiljet, pastrimin, etj. (Nr. 410/2005 Ld.).

- -

59

Shëndetësisë CR Nr. 6/2003 Ld. dhe Dekreti i Ministrisë së Shëndetësisë CR Nr. 410/2005 Ld.)

Finlanda Rekomandime të përgjithshme dhe udhëzime mbi aspekte të ndryshme të cilësisë së ajrit të brendshëm në të gjitha ndërtesat

Rekomandime të detyrueshme për klimën e brendshme dhe ajrosjen e ndërtesave (Rakennusten sisäilmasto ja ilmanvaihto. Määräykset ja ohjeet (2012). Rekomandime mbi shëndetin në shtëpi (Asumisterveysopas Sosiaali-ja teveysministeriö). Udhëzime për problemet e lagështisë dhe të mykut në ndërtesat e shkollës (Homevauriot Koulurakennusten kosteus-ja. Opas ongelmien selvittämiseen (ne finlandisht)).

Përmban rekomandime mbi kushtet fizike, si temperatura, zhurma dhe ndriçimi, nivelet e përbërësve kimikë dhe mikrobet (jepen vlerat e pranueshme). Udhëzimi i referohet zgjidhjes së problemeve të lagështirës.

- -

Franca Ligji për monitorimin e detyrueshëm të cilësisë së ajrit të brendshëm në shkolla (Dekreti Nr. 2011-1728)

Të dy ligjet përshkruajnë strategjitë e monitorimit të detyrueshëm të ajrit të brendshëm në shkollat fillore e të mesme dhe qendrat e kujdesit ditor. Benzeni, formaldehidet dhe ajri i rëndë

Të gjitha shkollat fillore dhe qendrat e kujdesit ditor duhet të kryejnë një monitorim të cilësisë së ajrit të brendshëm përpara janarit 2018. Ky monitorim duhet të përsëritet çdo shtatë vjet, përveç rasteve kur vlerat e

Ministritë, bashkitë, shkollat, kompanitë e akredituara

http://www.legifrance.gouv.fr/

60

dhe Ligji që parashikon me shumë detaje rreth monitorimit (Dekreti 2012-14)

janë tre tregues të synuar. Përveç kësaj, kryhet një auditim i ajrimit.

udhëzimit për treguesit e synuar janë tejkaluar. Në këtë rast matjet duhet të përsëriten brenda dy viteve.

Vendimi për ekzekutimin e ligjeve për IAQ në shkolla (DEVP1200916A)

Vendimi përshkruan kushtet për vlerësimin e cilësisë së ajrit të brendshëm dhe inspektimin e ajrimit.

Matjet dhe auditimi i ajrimit duhet të bëhet nga institucione të akredituara dhe laboratore. Akreditimi do të jepet nga Komiteti francez i akreditimit (COFRAC).

Ministritë, bashkitë, shkollat, kompanitë e akredituara

http://www.cofrac.fr/

Gjermania Udhëzime për higjienën e ajrit të brendshëm në ndërtesat e shkollës (2008)

Udhëzues i detajuar që përshkruan masat që duhet të ndërmerren për të krijuar një klimë të brendshme të shëndetshme në shkolla.

Udhëzimet përmbajnë rekomandime të hollësishme mbi: a) kërkesat e higjienës në shkolla, përfshirë pastrimin dhe ajrimin, punimet e vogla të ndërtimit dhe rinovimet; b) ndotësit e brendshëm dhe efektet shëndetësore (agjentët fizikë, kimikë dhe biologjikë); c) kërkesat e ndërtimit, përfshirë materiale të caktuara ndërtimi, mobiljet dhe kërkesat akustike; d) procedurat se si të përballen me raste të problemeve në mjediset e brendshme; dhe e) pasqyrë e udhëzimeve ekzistuese për rinovim/rehabilitim.

Mësuesit, nxënësit, prindërit, administratorët e shkollave, autoritetet e arsimit, departamentet e planifikimit, departamentet e shëndetit dhe të mjedisit, grupet profesionale të përfshira në planifikimin, ndërtimin, rinovimin ose modernizimin e ndërtesave të shkollave.

www.umweltdaten.de/publikationen/fpdf-l/4113.pdf

Greqia Nuk ka rregulla specifike lidhur me cilësinë e ajrit të brendshëm apo

Greqia ka dy rregullore në lidhje me eficiencën e energjisë në ndërtesa, të cilat marrin në konsideratë ajrimin. Të dyja

Rekomandimet për performancën e energjisë të ndërtesave (llogaritje e konsumit të energjisë të ndërtesave,

Rregulloret iu drejtohen, kryesisht, inxhinierëve të ndërtimit dhe inspektorëve që merren

http://www.epbd-ca.eu/ http://kenakteetdk.files.wordpress.com

61

ajrosjen rregulloret kanë energjinë si fokusin e tyre kryesor. Kjo mund të ndikojë në cilësinë e ajrit të brendshëm në ndërtesat e shkollës (Ligji grek 3661/2008 (KENAK, Αρ. Φύλλου 407) dhe Udhëzuesi teknik i Dhomës Teknike të Greqisë (TOTEE)).

përcakton kërkesat minimale të performancës së energjisë dhe përshkruan çështjen e çertifikimit të performancës së energjisë, inspektimin e kaldajave dhe të sistemeve të ajrit të kondicionuar, si dhe ngritjen e një institucioni kombëtar të inspektorëve të energjisë, në përputhje me Direktivën Evropiane 2002/91/EC), për karakteristikat termo-fizike të materialeve strukturore të ndërtesës dhe për inspektimin e eficiencës së izolimit për ngrohje. Rekomandimet për ajrimin në ndërtesat e banimit (aplikimi i ajrimit natyror i gjykuar sipas TOTEE) dhe ndërtesat terciare me ajrim mekanik, ajrim në bazë të numrit maksimal të pritshëm të njerëzve dhe vëllimit minimal të ajrit për person për të patur një minimum ajri të freskët. KENAK propozon rregullore për normat e ndërrimit të ajrit sipas llojit të përdorimit të brendshëm, por nuk përfshin shkollat. Shkalla e ajrimitt llogaritet nëpërmjet një formule standarde.

me lëshimin e çertifikatave të performancës së energjisë. Aktorët e tjerë përfshijnë: grupe profesionale të përfshira në planifikimin, ndërtimin apo rinovimin e ndërtesave të shkollës dhe ministrinë e Mjedisit, Energjisë dhe Ndryshimeve Klimatike dhe atë të Shëndetësisë, Arsimit dhe Punës

(greqisht) http://portal.tee.gr/portal/page/portal/tptee/totee/FEK%20407-B-2010%20-%20KENAK.pdf

62

Hungaria Nuk ka udhëzime të veçanta të adresuara për cilësinë e ajrit të brendshëm. Ekzistojnë standarde për rregullimin e temperaturës

Standardi përmban një përshkrim të temperaturës në ndërtesat e shkollave fillore.

Përmban një rekomandim për përdorimin e ajrimit natyrore, përjashtuar hapësirat ku mbahen takime masive. Në këtë rast duhet të prodhohet një rrymë e qëndrueshme ajrimi pa krijuar shumë zhurmë apo rryma ajri.

- -

Italia Gazeta zyrtare Nr. 252. Udhëzime për parandalimin e faktorëve të rrezikut për alergjitë dhe astmën në mjediset e brendshme në shkollë (2010)

Udhëzime për masat e higjienës në shkolla, përfshirë rekomandime mbi strukturën e godinës dhe mirëmbajtjen e saj.

Përmban rekomandime për sigurinë e ushqimit, projektimin/ndërtimin dhe menaxhimin e ndërtesave, udhëzime për standardet/vlerat për ndotësit e ajrit në mjediset e brendshme, rehabilitimin/rinovimin e ndërtesave (heqjen e burimeve të ndotjes), higjienën (pastrimin), ajrimin e kondicionuar (kontrollet, mirëmbajtja), parandalimin e pirjes së duhanit/duhanpirja pasive, edukimin e fëmijëve/familjeve/stafit të shkollës dhe promovimin e jetesës së shëndetshme.

Ministri të ndryshme, personeli i shkollës, nxënësit dhe familjet

-

Lituania Standardi i higjienës (HN21:2011)

Standardi përcakton se ndërtesat e shkollave duhet të jenë të projektuara dhe të instaluara me sistemet e ngrohjes, ajrimit dhe (ose) të

Përmban rekomandime mbi temperaturën: temperatura mesatare në klasa duhet të jetë 18-20ºC; Lagështinë: lagështia e ajrit në ndërtesat e shkollës

- -

63

ajrimit të kondicionuar, duke mbështetur dhe rregulluar parametrat e mikroklimës dhe të cilësisë së ajrit.

duhet të jetë 35-60%; Ajrosja: çdo klasë dhe palestër duhet të sigurojnë ajrim natyror duke hapur dritaret. Klasat dhe dhomat e trajnimit nuk duhet të kenë sistem mekanik të ajrimit, duhen ajrosur duke hapur dritaret pas çdo mësimi. Sisteme të ndara të ajrimit duhet të vendosen në klasa, salla seminaresh, salla sportive, dyqane, dhoma për përgatitjen e ushqimit, tualete dhe dushe. Kufijtë e CO2: kufiri i përqëndrimeve mesatare të CO2 në klasa gjatë orës mësimit është 1500 ppm; përqëndrimet limit afatshkurtër janë 5000 ppm.

Standardi kufi i vlerave të ndotësve të ajrit në shkolla (HN34: 2007)

Ky standard përshkruan vlerat kufi për një sërë ndotësish të ajrit.

Përmban vlerat kufi për nivelet e agjentëve kimikë dhe fizikë, mes të cilëve NO2, ozoni, CO, formaldehidet, benzeni, trikloretileni, tetrakloretileni, grimcat e imta PM10, PM2.5. Testet e ndotjes së ajrit kryhen në shkolla vetëm nëse autoriteti kompetent merr një ankesë.

- -

Malta Udhëzime për zvogëlimin e mbetjeve në shkollat 2011

Qëllimi i këtyre udhëzimeve është t’u ofrojë mësuesve dhe nxënësve informacion për nisjen e një fushate të zvogëlimit e mbetjeve në

Përmban rekomandime për zvogëlimin e sasisë letrës dhe të materialeve të tjera organike. Gjithashtu ofron udhëzime për mbledhjen e artikujve

Personeli i shkollës dhe nxënësit

http://www.ekoskola.org.mt/uploads/2011/11/Printable-Version-of-Waste-reduction-Guidlines-for-a-Whole-

64

shkollat e tyre. kancelarikë dhe kompostimin e mbetjeve.

School-Approach.pdf

Hollanda Udhëzime dhe rekomandime për një mjedis të brendshëm të sigurt

Udhëzimet përshkruajnë masat higjienike në planifikimin dhe ndërtimin e shkollës.

Përmban vlera udhëzuese për ajrimin (tregues kryesor për cilësinë e përgjithshme të ajrit), akustikën, ndriçimin, temperaturën, aktivitetet e pastrimit dhe të rehabilitimit (asbesti). Gjithashtu, jepen udhëzime për ndërtimin e shkollave të reja me një mjedis të brendshëm të shëndetshëm.

Personeli i shkollës http://www.scsb.nl/images/stories/modellen/naslagwerk_definitief_binnenmilieu.pdf http://www.agentschapnl.nl/content/brochure-een-nieuwe-frisse-school. http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/609021044.pdf Advices for a healthy indoor environment for newly build schools Datasheets for improving of the ventilation in primary schools Directive of the Municipal Health Service on environmental medicine

Portugalia Rregullore e Rregullorja përshkruan kushtet Përmban kërkesat për CO2, PM10, Bashkitë, shkollat, http://dre.pt/pdf1sdip

65

detyrueshme portugeze për cilësinë e ajrit të brendshëm dhe shënime teknike për më shumë detaje rreth monitorimit. Që nga janari 2009, SCE ka qenë i detyrueshëm për të gjitha ndërtesat: ndërtesat e reja, rinovimet kryesore në ndërtesat ekzistuese, ndërtesat publike dhe të gjitha ndërtesat për shitje ose me qera

për vlerësimin e cilësisë së ajrit të brendshëm dhe inspektimit e ajrimit. • Dekret-Ligji nr. 78/2006. (2006). Sistemi kombëtar për çertifikimin energjitik dhe cilësinë e ajrit të brendshëm të ndërtesave (në portugalisht: Sistema Nacional de Certificação Energetico e do Qualidade interior Ar nos Edifícios (SCE)). • Dekret-Ligji nr. 79/2006. (2006). Rregullorja për sistemet energjitike dhe HVAC në ndërtesa (në portugalisht: Regulamento dos Sistemas de Energéticos Climatização em Edifícios-RSECE). • Dekret-Ligji nr. 80/2006. (2006). Rregullorja për karakteristikat e sjelljes termike të ndërtesave (në portugalisht: Regulamento das Veçori de Comportamento TERMICO dos Edifícios-RCCTE)..

CO, HCOH, O3, VOCs, radonin, shkallën e ajrimit, bakteret, kërpudhat dhe legjionelën, si dhe përcakton përqëndrimet maksimale përkatëse. Një auditim i matjeve dhe i ajrimit duhet të bëhet nga institucionet e akredituara dhe laboratoret.

laboratoret e çertifikuar dhe kompanitë

/2006/04/067A00/24162468.pdf http://dre.pt/pdf1sdip/2006/04/067A00/24682513.PDF http://dre.pt/pdf1sdip/2006/04/067A00/24112415.PDF Shënim: Portugalia është i vetmi vend i Bashkimit Evropian që ka bërë më shumë progres në përfshirjen e masave të kontrollit të cilësisë së ajrit të brendshëm në procesin e auditimit të ndërtesave për eficiencë energjitike

Rumania Udhëzime mbi Udhëzimet përshkruajnë Përmban rekomandime për Qarku dhe departamenti i http://80.96.57.20/fisi

66

cilësinë e ajrit të brendshëm (Akti Nr. 1955/1995)

kërkesat e higjienës, si pjesë e një programi rregullator për higjienën në shkollë.

aspekte të tilla si trajtimin e ujërave të zeza, kërkesat ushqimore (marrja e kalorive), kërkesat për ngrohje, ndriçim, ajrim, kushtet e dhomës (të temperaturës dhe lagështirës), normat për aktivitet fizik, (sanitare) kërkesat e pastrimit dhe kërkesat për mobiljet.

shëndetit publik lokal, Inspektoriati i shkollës/personeli i shkollës

ere/Ordin_1955.pdf

Serbia Nuk ka udhëzime - - - - Sllovakia

Ligjet mbi mbrojtjen, mbështetjen dhe zhvillimin e shëndetit publik në lidhje me mjedisin e brendshëm dhe cilësinë e ajrit në ndërtesat publike (Act. Nr. 355/2007 dhe Dekreti Nr. 259/2008)

Masat politike përshkruajnë kërkesat për kushtet e mikro-klimës, ngrohjen dhe ajrimin, ndriçimin dhe cilësinë e ajrit të brendshëm në ndërtesat publike, përfshirë shkollat.

Përmban kërkesat ligjore dhe rekomandimet për mikroklimën (temperatura dhe lagështira), ngrohjen, ajrimin, ndriçimin dhe pastrimin. Cilësia e ajrit është e mbuluar me Dekretin Nr. 259/2008, duke siguruar kushtet për agjentët kimikë dhe fizikë, përfshirë erërat e pakëndshme (CO, PM10, NO2, O3, SO2, HCHO, NH3, C7H8, C4H4 (CH3)2, C8H8, C2Cl4, CS2, H2S dhe asbestin.

Autoritetet e administratës shtetërore, komunitetet, persona të tjerë juridikë dhe fizikë: sipërmarrësit, projektuesit, menaxherët e shkollës dhe përdoruesit

http://jaspi.justice.gov.sk/jaspiw1/htm_zak/jaspiw_mini_zak_vyber_hl1.asp?clear=N http://www.zbierka.sk

Dekreti i Ministrisë së Shëndetësisë Nr. 259/2008 Coll. mbi kërkesat për mjedisin e brendshëm të ndërtesave

Politika përshkruan kërkesat specifike të detyrueshme për mjedisin e brendshëm, përfshirë ndërtesat shkollore për fëmijët, nxënësit dhe të rinjtë.

Përmban vlerat e synuara për cilësinë e ajrit të brendshëm/ndotjen e ajrit të brendshëm: vlerat kufi për ndotjen kimike, mikrobiologjike dhe atë të brendshme biologjike dhe kërkesat për grimcat e imta/klimën e brendshme,

Autoritetet e administratës shtetërore, komunitetet, persona të tjerë juridikë dhe fizikë: sipërmarrësit, projektuesit, menaxherët e shkollës dhe përdoruesit

http://www.zbierka.sk

67

kërkesat për ngrohje, ajrim, izolim, ndriçim dhe ajër të kondicionuar. Prania e mykut të dukshëm në mjedisin e brendshëm është e ndaluar.

Dekreti i Ministrisë së Shëndetësisë Nr. 257/2007 Coll.

Politika përshkruan kërkesat specifike të detyrueshme në lidhje me mbrojtjen e shëndetit të fëmijëve dhe të të rinjve në qendrat për fëmijët dhe të rinjtë (qendrat e kujdesit ditor, shkollat, etj.)

Përmban rregullore mbi projektimin e ndërtesave për fëmijët dhe të rinjtë, p.sh. numri i fëmijëve/m2 në dhomat e qendrave të kujdesit ditor, në klasat e shkollave fillore dhe të mesme sipas specializimit të tyre, numri i objekteve higjienike, kërkesat për ngrohje dhe ajrim, dhe detyrimet e menaxherit të shkollës për të krijuar një plan praktikash pastrimi dhe dezinfektimi dhe shpeshtësinë e tyre, si dhe praktikën e ajrimit (natyror). Autoritetet e shëndetit publik në Sllovaki mbikqyrin përmbushjen e rregullave të kësaj politike dhe të rregullave detyruese ligjore.

Autoritetet e administratës shtetërore, komunitetet, persona të tjerë juridikë dhe fizikë: sipërmarrësit, projektuesit, menaxherët e shkollës dhe përdoruesit

http://www.zbierka.sk

68

SHTOJCA B - Ngarkesat fiziko-kimike të ajrit në mjediset e brendshme në lidhje me burimet, efektet shëndetësore, menaxhimin e rrezikut/masat e kontrollit, standardet/udhëzimet/rezultatet për krahasim me projektin SINPHONIE

Ngarkesa Përshkrimi Burimet Efektet në shëndet Masat e kontrollit dhe menaxhimi i rrezikut

Standardet/Udhëzimet/Rezultatet për krahasim me SINPHONIE

NGARKESAT FIZIKO KIMIKE NË AJRIN NË MJEDISET E BRENDSHME

Grimcat e imta (PM2.5 dhe PM10)

Grimcat e imta në ajër janë përzierje të qindra substancave të ndryshme që ekzistojnë si grimca jashtëzakonisht heterogjene në aspektin kimik dhe të madhësisë, me një shkallë të lartë të ndryshueshmërisë në hapësirë dhe në kohë.

Një komponent i rëndësishëm i grimcave të imta (PM2.5) është bloza. Bloza është një komponent që

Përqëndrimet e grimcave të imta në mjedisin e brendshëm varen nga burimet e hapura dhe të mbyllura të PM-ve. Grimcat nga djegiet në mjedisin e jashtëm shpërndahen nga oxhaqet industriale, shkarkimet e automjeteve të transportit rrugor (naftë/benzinë), e automjeteve të transportit jo-rrugor (p.sh. detare, të ndërtimit, bujqësore dhe lokomotivat), shkarkimet e ngrohësve (me qymyr ose dru), zjarreve në pyje dhe zjarreve të tjera të hapura apo djegie (p.sh. mbeturinat e kopshtit dhe e mbetje të tjera).

Studimet epidemiologjike tregojnë se ekspozimi ndaj ndotjes së ajrit me grimcat e imta PM është i lidhur me efektet shëndetësore afatshkurtra dhe afatgjata tek njerëzit. Në veçanti, grimcat e imta PM lidheshin me një rrezik të shtuar të sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë nga sëmundjet kardiovaskulare, sëmundjet e mushkërive, astma dhe probleme të tjera të frymëmarrjes. Nën-popullatat, të tilla si fëmijët, të moshuarit dhe njerëzit me

Minimizim i parkimit të automjeteve të transportit në afërsi të ndërtesave të shkollës.

Përdorim i teknologjive efektive për të zvogëluar grimcat e lidhura me trafikun, si filtra dhe katalizatorë për automjetet e transportit.

Merr parasysh burimet kryesore të grimcave të imta PM (nga trafiku dhe industria) në mjediset përreth zonës së ndërtimit të një shkolle të re.

Rekomandohet zbatimi i udhëzimeve për ajrimim me bazë shëndetin (i projektit HEALTHVENT) për të kontrolluar ekspozimin ndaj NO2 nga burime të brendshme dhe të jashtme në ndërtesat e shkollës.

Nuk ka standarde për PM2.5 dhe PM10 në mënyrë specifike për ajrin e brendshëm në shkollat e BE-së.

Udhëzimet OBSH-së 2005 të ajrit në mjedis për PM2.5 (25 μg/m3 si mesatare 24 orëshe dhe 10 μg/m3 si mesatare vjetore për t’u mbrojtur respektivisht nga efektet afatshkurtra dhe afatgjata) dhe PM10 (50 mikrg./m3 si mesatare 24 orëshe dhe 20 μg/m3 si mesatare vjetore) janë të rekomanduara për ajrin e brendshëm në mjediset e shkollës.

Këto vlera udhëzuese duhet të rishqyrtohen në të ardhmen, në dritën e dëshmive të kohëve të fundit (Kephalopoulos et al., 2012), të cilat japin të dhëna se grimcat që formohen në mjediset e brendshme mund të jenë më shumë bioaktive se grimcat në mjedis, shpesh të lidhura me praninë e endotoksinave dhe komponentëve të tjerë pro-inflamatorë në grimcat me

69

çlirohet nga nafta dhe është më pak se 2,5 mikron në diametër.

Shkalla në të cilën këto grimca me burim nga mjedisi i jashtëm ndikojnë në ajrin e brendshëm të një ndërtese shkolle varet nga vendndodhja e ndërtesës, afërsisë me burimet e ndotjes së jashtme, drejtimin kryesor të erës lidhur me burimin e ndotjes, lloji i sistemit të ajrimit në përdorim, raportet e përzierjes së ajrit të jashtëm me ajrin e brendshëm, dhe vendndodhja e thithjes së ajrit.

Burimet e brendshme të grimcave të imta përfshijnë pajisje ngrohjeje, fotokopje, proceset e tharjes, pajisjet e gatimit dhe tymin e duhanit

sëmundje të frymëmarrjes (p.sh. sëmundje kronike obstruktive e mushkërive, bronkit akut, astma, pneumoni), janë në rrezik të shtuar të efekteve shëndetësore nga ekspozimi ndaj grimcave të imta PM.

Fëmijët janë veçanërisht të ndjeshëm nga ndotja e ajrit, sepse ata thithin 50% më shumë ajër për kg të peshës trupore sesa të rriturit.

Grimcat PM2.5 paraqesin rrezik më të madh për shëndetin dhe mund të përkeqësojnë kushtet ekzistuese të frymëmarrjes, të tilla si astma dhe bronkit. Kjo lidhet drejtpërdrejt me rritjen e shtrimeve në spital dhe vizitat e

origjinë mjediset e brendshme.

Shkollat SINPHONIE: Projekti SINPHONIE është fokusuar në përqëndrimet mesatare PM2.5 në orën e mësimit, në vend të mesatares 24-orëshe, pasi fëmijët janë të pranishëm vetëm gjatë orëve të mësimdhënies dhe të dy nivelet mund të ndryshojnë me 50%.

Në përgjithësi, vetëm 40% e nxënësve ishin të ekspozuar në më pak se 10 μg/m3, 47% mes 10 dhe 25 μg/m3; dhe 13% në më shumë se 25 μg/m3, duke paraqitur rrezik për efektet afatgjata në funksionet kardiovaskulare, të frymëmarrjes dhe të vdekshmërisë prej kancerit të mushkërive.

70

urgjencës për sëmundjet e zemrës dhe të mushkërive, zvogëlimin e funksionit të mushkërive dhe vdekje të parakohshme.

Ekspozimi afatshkurtër mund të shkaktojë gulçim, acarim sysh dhe mushkëri të acaruara, të përziera, bezdi nga drita, dhe përkeqësim të mundshëm të alergjive.

Benzeni Benzeni është një lëng pa ngjyrë në temperaturën e dhomës dhe në presionin atmosferik të mjedisit. Ai është i paqëndrueshëm për shkak të pikës së ulët të vlimit dhe presionit të lartë të avujve, me veti të lartë ndezshmërie e me

Benzeni në ajrin e brendshëm vjen nga ajri i jashtëm (tymi i shkarkuar nga burime të lëvizshme) dhe nga burime të brendshme si djegiet (ngrohja, gatimi, djegie temjani, pirja e duhanit, etj.), nga garazhet ngjitur, materialet e ndërtimit, vinili, goma dhe dyshemetë e shtruara me material plastik PVC,

Benzeni shkakton dëme të sistemit nervor qendror pas ekspozimeve akute.

Ekspozimi kronik ndaj benzenit mund të çojë në sëmundshmëri të palcës së eshtrave.

Rreziku më i madh për shëndetin lidhur me ekspozimin ndaj nivelit të ulët të

Pakësim i përmbajtjes së lejuar të benzenit në çdo material dhe produkt konsumi të përdorur në ndërtesat e shkollës.

Shmangia e ndërtimit të garazheve pranë shkollave.

Garantim i mirëmbajtjes së rregullt/inspektimit të të gjitha pajisjeve djegëse të përdorura në ndërtesat e shkollës.

Ndalim i pirjes së duhanit në të gjitha hapësirat në ndërtesat e shkollave të vendeve anëtare të

Benzeni është klasifikuar nga Agjencia Ndërkombëtare për Kërkime mbi Kancerin (IARC) si substancë kancerogjene për njeriun, pra nuk ka nivel të sigurt të ekspozimit që mund të rekomandohet. Përqëndrimi i tij në ajrin e brendshëm duhet të mbahet sa më i ulët të jetë e mundur - në çdo rast nuk duhet të kalojë përqëndrimet në natyrë.

Në Direktivën për Cilësinë e Ajrit (2008/EC/50) (88), një vlerë kufi e BE-së për nivelet në mjedis të benzenit është caktuar në 5 μg/m3 (mesatare

71

një erë karakteristike aromatike. Benzeni ka një përdorim të gjerë si tretës industrial, si te ngjyrat, bojërat, llaku, holluesit dhe benzina(1 në 4%). Ai mund të përdoret, gjithashtu, si lëndë e parë (kimike e ndërmjetme) në sintezën e stirenit, fenolit, ciklohekzanit, anilines, alkilbenzenit në prodhimin e lëndëve të ndryshme plastike, rrëshirave dhe detergjentëve, apo për sintezat e pesticideve dhe produkteve farmaceutike. Ai mund të gjendet,

qilimat me fije sintetike, mobiljet dhe depozitat për ruajtjen e tretësave.

benzenit është leuçemia dhe lidhja e fortë me njerëzit është leuçemia jo-limfocitike akute (ANLL). Niveli më i ulët i ekspozimit në të cilën një incidencë në rritje e ANLL mes punëtorëve profesionistë të ekspozuar, është gjetur në rangun e 32-80 mg/m3.

Njësia e vlerësuar e rrezikut për leuceminë për 1 μg/m3 është 6 × 10-6, dhe një rrezik i shtuar gjatë jetës të 1/10 000, 1/100 000 dhe 1/1000 000 janë respektivisht 17, 1.7 dhe 0.17 μg/m3.

BE-së.

Rekomandohet zbatimi i udhëzuesit për ajrimin me bazë shëndetin (i projektit HEALTHVENT) për të kontrolluar ekspozimin ndaj NO2 nga burime të brendshme dhe të jashtme në ndërtesat e shkollës.

vjetore).

Shkollat e SINPHONIE: Rreth 25% e nxënësve janë të ekspozuar ndaj niveleve të mësipërme 5 μg/m3 me përqindjet më të larta në vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore.

72

gjithashtu, si një papastërti në përzierjet kimike nga industria e naftës.

NO2 Dioksidi i azotit (NO2) është një gaz me ngjyrë të kuqe në kafe, me një pikë vlimi 21.2°C dhe një peshë molekulare 46.01 g/mol.

Ai shkarkohet nga proceset e djegies dhe prodhohet nga reaksionet fotokimike.

Është një oksidant i fortë me një erë karakteristike të athët.

Burimet më të rëndësishme të brendshme të NO2 janë pajisjet me gaz, ngrohësit me vajguri, stufat e druve dhe vatrat e zjarrit pa tubat e ajrosjes.

Ajri i mjedisit (shkarkime makinash) është një kontribues i fortë në përqëndrimet e NO2 në mjediset e bredshme.

Burimet kryesore të formimit të oksideve të azotit (NOx) përfshijnë futjen nga stratosfera të NOx, veprimet bakteriale dhe vullkanike dhe shkarkimet e rrufeve. Automjetet dhe pajisjet me djegie të brendshme që punojnë me karburant fosil lëshojnë oksid azoti (NO), një komponim

NO2 është një agjent oksidues shumë irrituese i membranave të mukozës dhe shkakton një shumëllojshmëri të gjerë të efekteve në shëndet. Shumë studime tregojnë ndryshime thelbësore në funksionin e mushkërive te të rriturit normal të shëndetshëm në nivelet ose përtej përqëndrimeve të NO2 prej 2 ppm.

Astmatikët arrijnë të jenë të përgjegjshëm në rreth 0.5 ppm dhe ankesat subjektive janë raportuar në këtë nivel.

NO2 rrit reaktivitetin bronkial duke

Kontroll i ekspozimit ndaj NO2 në kuzhinat e shkollës me anë të ventilimit të duhur me thithje nëpërmjet oxhakëve me mbulesë.

Rekomandohet zbatimi i udhëzuesit të ajrimit me bazë shëndetin (i projektit HEALTHVENT) për të kontrolluar ekspozimin ndaj NO2 nga burime të brendshme dhe të jashtme në ndërtesat e shkollës.

Ndalim (zgjidhje epreferuar), ose sigurim i ventilimit thithës lokal të çdo sobe gazi pa oxhak, që mund të jetë ende në përdorim në ndërtesat e shkollave evropiane.

Sigurim i mirëmbajtjes së rregullt/inspektim i të gjitha pajisjeve djegëse në ndërtesat e shkollës.

Rekomandohet udhëzuesi i OBSH-së 2010 dhe BE-INDEKSI 2005 dhe 2009 për ajrin e brendshëm për NO2 prej 40 μg/m3 (mesatare vjetore dhe javore) dhe 200 μg/m3 (1 orë) për ajrin e brendshëm në mjediset e shkollës.

Shkolla SINPHONIE: Me përjashtim të disa klasave ku janë vërejtur nivele të larta NO2 brenda në klasë, nxënësit ishin në përgjithësi të ekspozuar ndaj niveleve më të ulëta se vlera e udhëzuesit prej 40 μg/m3.

73

reaktiv i cili oksidohet në NO2.

ngushtuar rrugët e bronkeve. Matjet janë kryer në subjekte normale dhe astmatike, me agjentë farmakologjikë.

Studimet epidemiologjike sugjerojnë se fëmijët e ekspozuar ndaj ndotësve prej djegies nga soba me gaz, kanë shkallë më të lartë të simptomave të sëmundjeve të frymëmarrjes se sa fëmijët e tjerë.

Ka patur shqetësime se foshnjat mund të jenë në rrezik më të lartë ndaj niveleve të NO2 për shkak të normave të larta të frymëmarrjes në krahasim me përmasat e trupit dhe për shkak se ata shpenzojnë një pjesë të madhe të kohës së tyre në shtëpi.

74

Formaldehida Formaldehida (HCHO) është një gaz me peshë molekulare prej 30,03 dhe një pikë vlimi -21°C.

Ajo renditet ndër HPVCs kryesore (kimikate me vëllim të lartë prodhimi): në vitin 2004 prodhimi i saj në BE dhe Norvegji arriti në 10.7 milion ton (FormaCare 2008)

Formaldehida shkarkohet nga shumica e materialeve me bazë druri, përdoret gjërësisht si ruajtës, dezinfektues dhe biocid, si një përbërës i ngjitësve, llaqeve, materialeve të printuara, trajtimeve të tekstilit, markerave, pajisjeve automotive dhe dhjetëra produkteve të tjera.

Ajo formohet, gjithashtu, gjatë proceseve të djegies, pirjes së duhanit në veçanti, nga kimia ajrore e terpenit që gjendet në aromat dhe aromatizuesit e ajrit, dhe në veçanti si një produkt i hidrolizës rrëshirëse formaldehidike (kryesisht rrëshirat urë-formaldehide, fenol-formaldehide dhe melamine-formaldehide).

Për shkak të numrit të madh të burimeve të saj të brendshme, formaldehida gjendet

Formaldehida ka një erë të athët dhe ka veti irrituese, të cilat shkaktojnë jo rehati. Simptomat e shfaqura pas ekspozimit afatshkurtër ndaj formaldehidës janë: acarim të syve, të hundës dhe të fytit, së bashku me shqetësimet që lidhen me ekspozimin si teshtitja, kollitja, të përzierat dhe vështirësitë në frymëmarje. Raportohet se fëmijët janë më të ndjeshëm ndaj ekspozimit me formaldehide. Në dhjetor 2012, sistemi i harmonizuar evropian i klasifikimit dhe etiketimit, e ka klasifikuar formaldehiden si një kancerogjen të Kategorisë 1B. Shënim: Kategoria

Minimizim i shkarkimeve të formaldehidës nga materialet e ndërtimit të shkollës, produkteve dhe orendive.

Përdorimi, në shkolla, i materialeve të ndërtimit, i produkteve dhe orendive të etiketuara sipas skemave ekzistuese të etiketimit në nivel kombëtar dhe të BE-së.

Rekomandohet sigurimi i ajrimit të bazuar në shëndet për mjediset e brendshme në shkolla, sipas udhëzimeve të projektit HEALTHVENT.

Udhëzuesit e OBSH 2010 për cilësinë e ajrit të brendshëm dhe të BE-INDEKSI 2009 rekomandojnë respektivisht vlerat udhëzuese prej 120 μg/m3 dhe 90-120 μg/m3 (mesatarisht 30 min) për të parandaluar acarimin ndijor në popullatën e përgjithshme.

Këto vlera udhëzuese janë të vlefshme për çdo 30 minuta dhe, gjithashtu, për të parandaluar efektet e ekspozimit afatgjatë në funksionin e mushkërive ose rrezikun e kancerit nasofaringal.

Shkolla SINPHONIE: Duhet theksuar se vlerat e mësipërme udhëzuese nuk mund të krahasohen direkt me vlerat e matura në shkollat e SINPHONIE, pasi këto të fundit janë të lidhura me një periudhë një-javore të marrjes së mostrave.

Rezultatet e matjeve në mjediset e brendshme të formaldehidës në shkollat SINPHONIE shkojnë 1,3-66,2 μg/m3, me dallime të mëdha midis vendeve pjesëmarrëse. Nivelet kanë qenë dukshëm më të larta në vendet perëndimore dhe Qendrore eLindore sesa në vendet Veriore dhe Jugore.

75

pothuajse në të gjitha mjediset e mbyllura (në këtë mënyrë edhe në ndërtesat e shkollës) në nivele që tejkalojnë përqëndrimet në mjedisin e jashtëm me një magnitudë më të madhe.

Përqëndrimet në mjediset e brendshme të formaldehidës janë të ndikuara nga temperatura, lagështira, shkalla e ajrimit, mosha e ndërtesës, përdorimi i produktit, prania e burimeve të djegies dhe zakonet e pirjes së duhanit nga njerëzit.

1A e një substance është e njohur ose prezumohet që të ketë potencial kancerogjen/mutagjen për njerëzit. Për kategorinë 1A, vlerësimi është i bazuar kryesisht në të dhënat njerëzore; për kategorinë 1B vlerësimi është i bazuar kryesisht në të dhënat për kafshët.

Naftalina Naftalina është një pluhur i bardhë kristalin me një erë aromatike. Është një hidrokarbur dy-unazor i izoluar nga katrani i qymyrit me një pikë vlimi prej 218°C dhe

Naftalinë është një produkt i ndërmjetëm në prodhimin e ftalateve, rrëshirave sintetike, ftaleinës, ngjyrave, konservuesve,produkteve farmaceutike, celuloid blozë, pluhur pa tym, antrakinon, indigo perilen dhe hydronafthalin.

Shqetësimet kryesore shëndetësore të ekspozimit ndaj naftalinës janë lezione të traktit të frymëmarrjes, përfshirë tumoret në traktin e sipërm respirator. Bazuar në klasifikimin e IARC,

Kufizoni përdorimin në objektet shkollore e produkteve që përmbajnë naftalinë (p.sh. deodorues bllok-solid për ËC).

Shmangni përdorimin e ngrohjes me vajguri pa oxhak dhe ndaloni duhanin brenda objekteve shkollore.

Rekomandohet për të siguruar ajrim të shëndetshëm për

Një vlerë afatgjatë udhëzuese e10 μg/m3 është vendosur si një mesatare vjetore për të parandaluar rreziqet shëndetësore lidhur me ekspozimin ndaj naftalinës (OBSH, 2010). E njëjta vlerë është rekomanduar edhe nga BE-INDEX në vitin 2005 dhe 2009. Shkolla të SINPHONIE: Përqëndrimet e naftalinës në shkolla të ndryshme varionin 0-30,8 μg/m3.

76

një peshë molekulare prej 128,18 g/mol. Naftaline ka një gjysmë jetë prej tre deri në tetë orë në atmosferë.

Naftalina kristalinë është përdorur si një ilaç kundër molës dhe si deodorant bllok-solid për ËC. Ajo është përdorur edhe në prodhimin e insekticideve. Tymi i drurit, nafta dhe benzinapërmbajnë naftalinë. Shkarkimet e naftalinës në atmosferë kryesisht vijnë nga shkarkimet e automjeteve motorike. Derdhjet në tokë e në ujë gjatë magazinimit, transportit dhe depozitimit të naftës e katranit janë humbje të lëshuara në atmosferë për shkak të paqëndrushmërisë, fotolizës, adsorbimit, dhe biodegradimit. Burimet e zakonshme në mjediset e brendshme të naftalinës janë ngrohja me vajguri pa oxhak dhe tymi i duhanit.

naftalina është ndoshta kancerogjene për njerëzit (Grupi 2 B).

mjedise të brendshme në shkolla sipas udhëzimeve të projektit HEALTHVENT-së.

Vendet Jugore Qendrore-Lindore kanë përqëndrime në mënyrë te konsiderueshme të larta naftaline, edhe pse vlera mesatare e të katër rajoneve të BE-së kanë qenë shumë nën vlerën e udhëzimit OBSH-së. Rreth 5% e nxënësve ishin të ekspozuar ndaj naftalinë në më shumë se 10 μg/m3. Shumica e shkollave ishin të ekspozuar ndaj niveleve shumë të ulëta të naftalinës (me pak se 1 μg/m3).

Monoksid Carboni

CO është një gaz pa ngjyrë, pa erë dhe jo-reaktiv

CO përhapet gjerësisht në mjedise të mbyllura në pajisje djegieje pa

Ekspozimi ndaj niveleve të larta të monoksidit të

Të gjitha pajisjet e djegies të përdorura në ndërtesat e shkollës duhet të nxjerrin gazrat

Seria e vlerave udhëzuese të rekomanduar nga OBSH 2010 për të parandaluar efektet e ekspozimit të

77

dhe është një produkt i djegies jo të plotë, edhe disa procese industriale dhe biologjike e prodhojnë atë.

oxhak, veçanërisht nëse ato janë të ndezura në dhoma të ajrosura dobët.

Tymi i duhanit është gjithashtu një burim i rëndësishëm i ndotjes me CO në mjedise të brendëshme.

karbonit është një shkak i shpeshtë i aksidenteve fatale.

Nivele të ulëta, ekspozimi të çojnë në aftësinë e reduktuar në stërvitje dhe rritjen e rrezikut të sëmundjes ishemike të zemrës. Studimet epidemiologjike që përfshijnë grupe të mëdha të popullsisë, ku ekspozimet ishin përgjithësisht në nivele relativisht të ulëta të monoksidit të karbonit, kanë treguar gjithnjë rritje të rasteve me peshë të ulët të lindjes, defekte të lindura, vdekshmëri në fëmijë të vegjël e të rritur, shtrime kardiovaskulare, bllokime të zemrës, goditje, astmë, tuberkulozi dhe pneumoni (OBSH)

në oxhaqet/kapat/tuba që dalin jashtë.

Është e rekomanduar për të vendosur në të gjitha vendet evropiane inspektime të detyrueshme dhe të çertifikuara në bazë të rregullores për pajisjet e djegies që përdoren në ndërtesat e shkollës.

Rekomandohet fuqishëm për të instaluar në mënyrë të detyrueshme në të gjithë shtetet europiane, aparate monitoruese me sinjal alarmi për CO në hapësirat e brendshme në ndërtesa shkollore që përmbajnë pajisje të djegies.

Është e rekomanduar për të siguruar ajrim të shëndetshëm në mjediset e brendshme të shkollave sipas udhëzuesit të projektit HEALTHVENT-së.

shkurtër me nivele të larta të CO (vlerat mesatare janë në kllapa): - 100 mg/m3 (15 minuta) - 60 mg/m3 (30 minuta) - 30 mg/m3 (1h) - 10 mg/m3 (8 h) - 7 mg/m3 (24 h) Shkolla të SINPHONIE: Në të gjitha rastet, përveç njërit, fëmijët në shkollat e projektit SINPHONIE janë ekspozuar më pak se vlera e udhëzuesit 7 mg/m3 (24 h)

78

2010).

Ozoni Ozoni (O3) është një gaz natyral i krijuar nga reaksione foto-oksidimi nga rrezet e diellit, dhe artificialisht është krijuar si një nënprodukt i veprimtarive njerëzore si jashtë dhe brenda mjediseve.

Jashtë, sidomos në mjediset urbane në zonat e trafikut të lartë, niveli i ozonit mund të bëhet mjaft i lartë duke shkaktuar probleme shëndetësore, sidomos në individë të ndjeshëm, siç janë të moshuarit apo asthmatikët. Kur ajri i jashtëm futet në ndërtesa përmes sistemeve të ajrimit ose dritareve të hapura, nivele të larta të ozonit në ajrin e jashtëm mund të shkaktojnë nivele të larta në mjediset e brendshme Një numër i burimeve të brendshme mund të rrisë nivelet e ozonit edhe më shumë. Burimet kryesore të brendshme të ozonit janë makineri zyre (sidomos pajisje elektrike), kompjutera, printera, lazer dhe fotokopjues. Një numër i madh i pajisjeve të tilla dhe/apo mangësi në sistemet e ajrimit mund

Duke qënë një oxidant i fortë, ozoni mund të ushtrojë efekte të ndryshme fiziologjike në funksionin e pulmoneve (mushkërive), duke përfshirë zvogëlimin e funksionit të mushkërive, shkallën e shkëmbimit të ajrit dhe përshkueshmërinë e rrugëve të frymëmarrjes. Ozoni mund të veprojë si një ngacmues. Ndikimet shëndetësore ndaj ekspozimi të niveleve të larta të ozonit përfshijnë iritim të syve, gulçim (dyspnoea), kollitje, astme, prodhim të tepërt të mukusit, acarim të cipës së mukusit, dhimbje

Mbani printerat lazerat dhe makinat fotokopjuese, larg nga klasat dhe zyrat, në dhoma të përshtatshme dhe të ajrosura në mënyrë autonome (të veçanta) në ndërtesën e shkollës. Shmangni ose zvogëloni aktivitetin fizik të nxënësve në hapësira të jashtme në ditët kur nivelet e ozonit kalojnë mbi vlerën e udhëzuesit të OBSH

Rekomandohet për të siguruar ajrim të shëndetshëm për mjedise të brendshme në shkolla sipas udhëzuesit të projektit HEALTHVENT-së.

Vlera ËHO 2005 udhëzim (për qëllim uljen e rrezikut të një game të gjerë të simptomave respiratore lidhur me ekspozimin ndaj ozonit) është: 100 μg/m3 (8 h) Shkollat e SINPHONIE: Në shkollat SINPHONIE, vlerat e ozonit shkonin 0-141 μg/m3.

79

të çojë në nivele të larta të ozonit e të shkaktojë efekte negative shëndetësore.

gjoksi apo shpejtim frymëmarrje. Subjektet si asthmatikët dhe ata më të rinjtë alergjikë mund të jenë veçanërisht të ndjeshëm ndaj efekteve të ozonit në nivele të larta.

d-Limoneni Ka një përdorim të gjërë të d-limonenit si një agjent aromatizues në produkte të shumta të konsumit të përdorura në mjedise të brendshme.

Rreziqet potenciale të ekspozimit ndaj d-limonenit janë sytë dhe acarim i rrugëve të frymëmarrjes. Gjetjet shkencore sugjerojnë se reaksionet midis komponimeve të paqëndrueshme të pangopura (p.sh. limoneni, α-pineni, stirenit) dhe ozon ose radikalet hidroksile (OH) të prodhuar nga produkte kimikisht reaktive ka shumë mundësi të jenë përgjegjës për acarimin e syve dhe rrugëve të

Kufizoni përdorimin e produkteve të konsumit që përmbajnë d-limonene, të tilla si freskuesit e ajrit, në ndërtesat e shkollës.

Shmangni përdorimin e tepruar të agjentëve të pastrimit të aromatizuar në ndërtesa shkollore

Është e rekomanduar për të siguruar ajrim të shëndetshëm për mjedise të brendshme në shkollë sipas udhëzuesit të projektit HEALTHVENT-së.

Kufiri i ekspozimit 450 μg/m3 u rekomandua nga projekti i BE-INDEX në vitin 2005. Megjithatë, thuhet se nuk ishte e mundur për të rekomanduar këtë vlerë afatgjatë të ekspozimit si një vlerë udhëzuese për d-limonenin për shkak të mungesës së të dhënave të mjaftueshme toksikologjike.

Shkolla e projektit SINPHONIE: Përqëndrimet e brendshme të d-limonenit në shkollat SINPHONIE shkonin 0-671 μg/m3, me nivele shumë më të larta në vendet e Lindjes, jugore dhe perëndimore dhe shumë të ulëta në vendet veriore. Pjesa më e madhe e nxënësve ishin të ekspozuar ndaj niveleve shumë të ulëta të d-limonenit (më pak

80

frymëmarrjes më shumë se VOCs (Komponime organike të paqëndrueshme) kimikisht jo-reaktive që janë matur zakonisht në mjedise të mbyllura. Prandaj pritet që një rendim i efekteve shëndetësore do të shoqërohet me praninë e ozonit në mjediset e brendshme.

se 100 μg/m3).

Trikloretileni Trikloretileni (TCE) është një tretës industrial me përdorim të gjerë. Është një lëng i paqëndrueshëm, pangjyrë, me erë specifike dhe shije të ëmbël si të kloroformit. Ka pikën e shkrirjes -84,8°C, një pikë vlimi 86.7°C. Konstantja e

Konsumatorët mund të jenë të ekspozuar ndaj TCE kur përdorin bojra druri,verniqe,zbukurues, lubrifikantë, ngjitëse, makinë shkrimi, korrigjues të lëngshëm, heqës boje dhe pastrues të caktuara, ku TCE është përdorur si një tretës. Uji i ndotur ose toka me TCE mund të kontribuojnë në ndotjen e mjedisit të brendshëm.

Ekspozimi ndaj TCE rrit rrezikun e kancerit te mëlçisë, veshkave dhe testikujve si dhe Limfomes jo-Hodgkin. Ka prova të mjaftueshme se TCE është një kancerogjen edhe gjenotoksik, të gjitha ekspozimet në mjedise të mbyllura konsiderohen të rëndësishme dhe nuk ka prag që mund të përcaktohet.

Kufizo përdorimin e produkteve të konsumit që përmbajnë TCE në objektet e shkollës.

Monitoro TCE në ujë dhe tokë në zonën e shkollës për të shmangur ndotjen potenciale të brendshme në ndërtesat e shkollës përmes TCE nga uji i ndotur (banjë/dush) dhe tokës.

Rekomandohet për të siguruar ajrim të shëndetshëm për mjedise të

Në bazë të udhëzimeve të OBSH për cilësinë e ajrit të brendshëm (2010) Rreziku i vlerësuar njësi është 4.3 x 10-7 për μg/m3. Përqëndrimet e TCE ajrore që lidhen me një rrezik të tepruar kancerit jetës prej 1:10 000, 1:100 000 dhe 1:1000 000 janë përkatësisht 230, 23 dhe 2.3 μg/m3. Shkolla SINPHONIE: Në shkollat SINPHONIE është vërejtur një gamë e madhe e vlerave (0 - 126 μg/m3) me nivele dukshëm

81

Ligjit të Henrit është 1.03 x 10-2 ATM-m3/mol në 20°C, me një presion të avujve i=7.8 kPa në 20°C, tretshmëria në ujë 1.1 g/l në 20°C dhe një Kou log (oktanol-uje koeficient ndarje) prej 2.29. TCE është përdorur kryesisht për heqjen e yndyrës së avullit dhe pastrim të ftohtë të pjesëve metalike të prodhuara. (80-95% të konsumit). Përdorimet e tjera industriale përfshijnë pastrimin kimik në të thatë, shtypje, prodhimin e bojës shtypit, procese ekstraktimi,

IARC i ka klasifikuar TCE si kancerogjene për njerëzit (Grupi 2A) në bazë të provave të mjaftueshme në kafshë dhe dëshmive të kufizuara të njerëzve.

brendshme në shkollë sipas udhëzuesit të projektit HEALTHVENT-së.

më të ulta brenda TCE në vendet Perëndimore dhe Veriore se sa në ato Jugore dhe Lindore. Vetëm 10% e femijëve janë të ekspozuar ndaj TCE në shkolla në më shumë se 5 μg/m3.

82

prodhimi bojrave dhe printimin e tekstileve

Tetrakloretileni Tetrakloretileni (TCA) (CAS 127-18-4 Numri i regjistrit, C2Cl4, pesha molekulare 165,83) është lëng lehtësisht volatil(i paqëndrueshëm), pa ngjyrë, me një erë si eter. Vetitë kryesore fizike dhe kimike janë: pesha molekulare 165,83 g/mol; densiteti (ne 20°C) 1,6227 g/ml; pika e shkrirjes afërsisht -22°C. Pika e vlimit 121°C; tretshmëria në ujit (në 25°C) 150 mg/litër; presioni i avullit 18.47 mmHg në 25°C (2), 1.9 kPa

Produktet e konsumit që mund të përmbajnë TCA përfshijnë ngjitëse, aroma, heqës pikash, heqës njollash, pëlhura të fabrikuara, lëndët për pastrimin e ujit, pastrues druri, pastrues automjeteve motorike dhe pëlhura të pastruara në të thatë. Produktet e konsumit të përshkruara më sipër janë burimet e ekspozimit të brendshëm të TCA. Uji i pijshëm i ndotur mund të jetë një burim i ekspozimit të brendshëm TCA kur të bëhet një dush ose lahen enët.

Ekspozimi ndaj TCA mund të ndikojë në sistemin nervor qëndror, sytë, veshkat, mëlçi, mushkëritë, mukozën dhe lëkurë. Kanceri nuk është përdorur si një pikë fundore, pasi nuk ka tregues se TCA është edhe gjenotoksik dhe ka disa paqartësi në lidhje me provat epidemiologjike, si dhe rëndësinë e të dhënave kancerogjene të kafshëve për njerëzit. Megjithatë, për shkak të pasigurisë së mbetur në lidhje me vetitë kancerogjene të TCA, ajo duhet të mbahet nën shqyrtim. IARC arriti në përfundimin se ka prova pozitive mes ekspozimit ndaj TCA

Monitoro furnizimin me ujë të objekteve shkollore për të siguruar se ata nuk janë të kontaminuara me TCA për të shmangur ekspozimin kur të bëhët një dush në banjë dhe larjen e enëve në kuzhinat e shkollave.

Rokomandohet për të siguruar ajrim të shëndetshëm për mjedise të brendshme të shkollave në bazë të udhëzuesit të projektit HEALTHVENT-së.

OBSH (IAQ) 2010 rekomandon një vlerë për udhëzues TCA për ekspozim-vjetor prej 250 μg/m3. Shkolla të projektit SINPHONIE: Asnjë nga fëmijët nuk ishin të ekspozuar ndaj TCA në më shumë se 250 μg/m3. Vetëm 10% e fëmijëve janë të ekspozuar ndaj TCA në shkolla në më shumë se 3.3 μg/m3.

83

në 20°C, 3.2 kPa në 30°C dhe 6.0 kPa në 40°C; konstantja e Ligjit të Henrit 0.018 atm-m3/mol në 25°C; log Koë (octanol/ujit Koeficienti ndarjes) 3.40 (vlera matje) dhe 2.97 (vlera e parashikuar); dhe log Koc (octanol/karbonit koeficienti ndarjes) 177 ~ 350 (vlera matjes).

dhe rreziqet për kancerin e ezofagut dhe qafës së mitrës dhe Limfoma jo-Hodgkin. TCA është klasifikuar nga IARC si një kancerogjen Group 2A (ndoshta kancerogjen për njerëzit).

Radoni Gazi i radonit (222Rn) është një burim i rëndësishëm i rrezatimit me origjinë natyrore dhe një kontribues i madh jonizues në doza rrezatimi që merret nga popullata e

Burimi kryesor i radonit në mjedisin e brendshëm është radoni prodhuar nga zbërthimi i radium në themelet poshtë një ndërtese.

Ekspozimi ndaj radonit dhe produktet e tij të zbërthimit është mbytja (nga frymëmëmarrja në mjedis të ngarkuar).

IARC ka klasifikuar atë si Grupi 1 kancerogjen për njerëzit në vitin 1988, ndërsa OBSH e

Nivelet radonit në ndërtesa shkollore duhet të kontrollohen nga mundësitë e ndryshme të teknologjisë së ndërtimit, të tilla si instalimi i ullukeve të shkarkimit të radonit dhe membranat e provës të radonit në themelet e ndërtesave shkollore.

Rekomandohet për të miratuar strategjitë e rregullimit të

Rreziku për jetën nga radoni nxiti kancerin e mushkërive i cili është 6 x 10-4 për Bq/m3. Në pikëpamje të të dhënave të fundit shkencore mbi efektet shëndetësore të radonit në mjediset e brendëshme, OBSH (2010) ka rekomanduar një nivel kombëtar referues në 100 Bq/m3. nëse kjo nuk mund të arrihet niveli referencë i zgjedhur nuk duhet të jetë më i lartë se 300 Bq/m3. Për fëmijët, një nivel reference e 167

84

përgjithshme në mjedise të ndryshme të brendshme (shtëpi, shkolla, vende pune). Duke mos i përfshirë dozat e radioterapisë dhe të aksidenteve nga rrezatimi, radoni është kontribuesi më i madh në dozën e rrezatimit mesatar vjetor të marrë nga popullsia botërore.

konsideron atë të jetë shkaku i dytë i kancerit të mushkërive, pas pirjes së duhanit e cigareve.

ndërtimit në vendet e Evropës që kanë për qëllim reduktimin e niveleve mesatare të radonit në ndërtesa të reja, duke përfshirë objektet shkollore, nën nivelet aktuale mesatare kombëtare.

Vende anëtare të BE duhet të konsultohen me një rrjet të gjerë të rekomandimeve për parandalimin e radonit dhe strategjitë e rehabilitimit të lëshuara në vitin 2012 në kuadër të projektit të financuar nga BE-RADPAR (http://ëeb.jrc.ec.europa.eu/radpar/)

Bq/m3 mund të përdoret por lidhet me rrezik të shtuar gjatë jetës prej 1 x 10-3. Shkollat e projektit SINPHONIE: Rezultatet e matjeve të radonit në shkollat SINPHONIE tregojnë vlerat 0-9186 Bq/m3 (vlera mesatare 100.9 Bq/m3) me nivele shumë më të larta në vendet e Europës Jugore Qendrore-Lindore se në vendet Veriore dhe Perëndimore. 50% e fëmijëve janë ekspozuar në më shumë se100Bq/m3.

85

SHTOJCA C - Ngarkesat mikrobiologjike të ajrit në mjediset e brendshme (burimet, efektet në shëndet, menaxhimi i rrezikut/masat e kontrollit, standardet/udhëzimet/rezultatet për krahasim me projektin SINPHONIE)

Ngarkesa Përshkrimi Burimet Efektet në shëndet Masat e kontrollit dhe menaxhimi i rrezikut

Standardet/Udhëzimet/Rezultatet për krahasim me SINPHONIE

NGARKESAT MIKROBIOLOGJIKE TË AJRIT NË MJEDISET E BRENDSHME

Endotoksinat Llojet e këpurdhave/grupet, p.sh.: Grupi

Penicillium/Aspergillus/Paecilomyces spp.

Aspergillus

versicolor Alternaria

alternata Grupi i bakterieve, për shembull,

Endotoksinat janë komponentët përbërës të membranës së jashtme të baktereve gram-negative dhe janë të përbëra nga proteina, lipide dhe lipopolysaharide.

Llojet e kërpudhave/grupet janë kudo në mjedis, si brenda dhe jashtë. Këto janë organizma eukariotike një ose shumëqelizore që përmbajnë mijëra lloje të ndryshme. Shumë kërpudha kanë fuqi për të prodhuar mykotoksina, të cilat

Burimet kryesore të baktereve dhe kërpudhave në mjedisin e brendshëm janë të ajrit të jashtëm, njerëzit (direkt dhe indirekt mbartin materialin nga jashtë nëpër rroba) dhe rritja mikrobiale për shkak të lagështirës në sipërfaqe dhe strukturave të brendshme.

Endotoksinat ajrore janë të lidhura zakonisht me grimcat e pluhurit ose aerosolet ujore. Grimcat kanë përmasa nga më të ndryshme, por nivelet e endotoksinave mund të

Efektet më të rëndësishme të ekspozimit ndaj këtyre ndotësve janë rritur: Prevalenca e simptomave të frymëmarrjes, alergji dhe astmë si dhe çrregullimi i sistemit imunitar. Megjithatë, hulumtimet për të provuar raste mes ekspozimit mikrobial dhe shëndetit të frymëmarrjes janë ende në vazhdim.

Marrëdhëniet midis lagështisë, ekspozimit mikrobial dhe efektet shëndetësore në masë të madhe të ndryshme janë

Lagështia e qëndrueshme dhe rritja mikrobiale në sipërfaqet e brëndshme dhe në strukturat e ndërtimit të shkollës duhet të shmanget ose minimizohet.

Monitorimi periodik dhe inspektimi i plotë i shkollave duhet të kryhet për të identifikuar dhe hequr lagështinë e brendshme dhe rritjen e fuqishme të mikrobeve.

Projektimi i duhur, ndërtimi dhe mirëmbajtja e ndërtesave dhe kontrolli i temperaturës dhe i ajrimit të shkollave ndalon lagështinë e tepërt,

Udhëzimet e OBSH-së për lagështinë dhe mykun (2009):

- Broshurë informacioni mbi lagështinë dhe mykun (rreziqet e shëndetit, parandalimin dhe veprimet përmirësuese) (2009) - Ndërhyrjet dhe veprimet kundër lagështirës dhe mykut: rishikimi i studimeve të rasteve të zgjedhura (2008)

- HEAL [Drejtoria e Agjencive nga shtetet e BE-së ofron informacion për publikun për lagështinë dhe mykun (2009).

- Referojuni arritjeve

86

Streptomyces spp. Mycobacterium

spp.

janë biomolekula me masë relativisht të ulët molekulare, disa prej të cilave janë toksike për kafshët dhe qëniet njerëzore. Bakteret janë organizma prokariotikë një-qelizorë, që përmbajnë shumicën e llojeve. Ato mund të gjenden në ajër, pluhur dhe në sipërfaqet e çdo ndërtese, duke përfshirë edhe ato që nuk kanë probleme me lagështirën. Gjithashtu, këto mikroorganizma prodhojnë një shumëllojshmëri të komponimeve bioaktive, disa prej tyre potencialisht të rrezikshme për shëndetin e njeriut.

jenë më të larta në pjesën e trashë të pluhurit apo aerosoleve.

Literatura shkencore tregon se ekspozimi ndaj endotoksinave në klasat e shkollave tejkalon qartë ekspozimin në mjedisin e shtëpisë dhe prirje të ngjashme mund të priten për ndotës të tjerë mikrobialë.

të vështira për t'u matur saktësisht. Prandaj, nuk ka udhëzues –bazë shëndetësorë me vlera sasiore ose pragje që mund të rekomandohet për nivele të pranueshme të ndotjes prej mikroorganizmave në ambientet e brendshme.

Shumë lloje këpurdhash prodhojnë alergene të tipit I. Imunoglobulin (Ig) E ndikohet ndaj llojeve më të zakonshme të jashtme dhe të brendshme të këpurdhave, si Alternaria, Penicillium, Aspergillus dhe Cladosporium spp.Gjë që është e lidhur me sëmundje alergjike të frymëmarrjes, në veçanti astma.

kondensimin në sipërfaqe te materialet e ndërtimit të shkollës.

Ajrimi duhet të shpërndahet në mënyrë efektive në të gjitha hapësirat e ndërtimit të shkollës, dhe zonat e ajrit të ndenjur duhet të shmangen.

bashkohore të projektit SINPHONIE për marrjen e mostrave dhe analizimin e agjentëve mikro-biologjikë në mjediset e brendshme në shkollë (2013) Shkollat e SINPHONIE: Baza e të dhënave e SINPHONIE jep të dhëna për shpërndarjen e ekspozimit ndaj ngarkesave mikrobiologjike në mjediset e shkollave europiane dhe tregon një shoqërim të rritjes agjentëve mikrobial me simptoma respiratore shëndetësore në fëmijët e shkollës dhe mësuesit dhe matjet klinike në rastin e nxjerrjes së frymës me NO.

87

) Ky dokument është prodhuar në kuadër të projektit SINPHONIE (Ndotja në Mjediset e Brendshme të Shkollave dhe Shëndeti - Rrjeti Vëzhgues në Evropë), financuar nga Parlamenti Evropian dhe zbatuar sipas kontratës me Drejtorinë e Përgjithshme të Komisionit Evropian për Shëndetin dhe Konsumatorin (DG SANCO) (SANCO/2009/C4/04, kontrata SI2.570742). Puna është realizuar përmes bashkëpunimit të 25 shteteve (vendet anëtare të BE-së dhe vendet kandidate për në BE), udhëhequr nga Qendra Rajonale për Mjedisin në Evropën Qendrore dhe Lindore, Hungari. EUR xxxx EN ISBN 978-xxx-xxx-xxx ISSN xxx-xxx Doi xxx/xxx Përmbledhje Ky dokument përshkruan kuadrin udhëzues për mjedise të shëndetshme në shkollat në Evropë, i përgatitur në kuadër të projektit SINPHONIE (Ndotja në Mjediset e Brendshme të Shkollave dhe Shëndeti - Rrjeti Vëzhgues në Evropë). Objektivi i tij është të ofrojë një udhëzues referues, i cili bën së bashku, në mënyrë logjike dhe gjithëpërfshirëse, njohuritë më të fundit të dala nga projekti SINPHONIE. Këtu përfshihen strategjitë kyçe drejtuese, të parandalimit, të kontrollit, të përmirësimit dhe të komunikimit për një mjedis të shëndetshëm në shkolla në Evropë. Këto udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane janë të drejtuara kryesisht tek politikëbërësit përkatës si në nivel evropian dhe kombëtar dhe tek autoritetet vendore, me qëllim për të përmirësuar mjedisin e brendshëm shkollor në vendet e tyre, duke respektuar specifikat (mjedisore, sociale, ekonomike) e situatave të tyre kombëtare dhe lokale. Grupi i dytë, i cili do të përfitojë direkt nga këto udhëzime janë projektuesit dhe menaxherët e shkollave (përgjegjës për projektimin, ndërtimin dhe rinovimin e ndërtesave shkollore), nxënësit dhe prindërit e tyre, mësuesit dhe personeli tjetër i shkollës. Përdoruesit e këtij udhëzuesi Përdoruesit e këtij udhëzuesi duhet të konsultohen në radhë të parë me udhëzimet përkatëse kombëtare dhe ta përdorin këtë botim për të marrë informacion shtesë.

88

Europa Direkt është një shërbim që ju ndihmon në gjetjen e përgjigjeve për pyetjet rreth Bashkimit Evropian

Numri i telefonit pa pagesë (*): 00 800 6 7 8 9 10 11 (*) Disa operatorë telefonie nuk lejojnë thirrje drejt numrave 00 800 ose këto thirrje mund të jenë me pagesë. Më shumë informacione mbi Bashkimin Europian mund të gjenden në internet. Hyrja është e mundur nëpërmjet serverave në Evrope http://evropa.eu/ Si të gjejmë botimet e BE-së Botimet mund t’i gjeni në librarinë e BE-së (http://bookshop.evropa.eu); duke i porositur përmes agjentëve të shitjes. Zyra e Publikimeve ka një rrjet të gjerë agjentësh shitjeje. Ju mund të gjeni kontaktet e tyre përmes faksit në +352 2929-42758 Komisioni Evropian EUR xxx EN – Qendra Kërkimore e Përbashkët e Drejtorisë së Përgjithshme – Instituti për Shëndetin dhe Mbrojtjen e Konsumatorit Titulli: Udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane Autorët: Stylianos Kephalopoulos (Komisioni Evropian, Qendra Kërkimore e Përbashkët), Éva Csobod (REC, Hungari), Yuri Bruinen de Bruin (RIVM, Hollandë), Eduardo de Oliveira Fernandes (IDMEC-FEUP, Portugali) Kontribues: Paolo Carrer (UMIL, Itali), Corinne Mandin (CSTB, Francë), Marianne Stranger (VITO, Belgjikë), Isabella Annesi-Maesano (UPMC Paris 06, Francë), Marcia Giacomini (UBA, Gjermani), Ellen Koudijs (RIVM, Hollandë), Hans Moshammer (Universiteti Mjekësor i Vienës, Austri), Peter Rudnai (NIEH, Hungari), Joana Madureira (FEUP, Portugali), Dejan Mumovic (UCL, Mbretëria e Bashkuar), Edvinas Krugly (KUT, Lituani), Anne Hyvärinen, Martin Täubel dhe Kati Järvi (THL, Finlandë), Zorica Zivkovic (USMS, Serbi), Helena Kazmarová (SZU, Republika Çeke), Michal Jajcaj dhe Henrieta Savinová (UVZSR, Sllovaki), Margarita-Niki Assimakopoulos (UOA, Greqi), John Bartzis dhe Krystallia Kalimeri (UOWM, Greqi), Eugen S. Gurzau dhe Iulia Neamtiu (EHC, Rumani), Peter van den Hazel (VGGM, Hollandë), Stephen Montefort (WALDONET, Maltë), Adamos Hadjipanayis (Spitali i Përgjithshëm Larnaca, Qipro), Eduart Cani (REC, Shqipëri). Ky dokument duhet të referohet si:

Udhëzime për mjedise të shëndetshme në shkollat evropiane

Kephalopoulos, S., Csobod, E., Bruinen de Bruin, Y., De Oliveira Fernandes, E.

Bashkëautor me Komisionin Evropian - Drejtoria e Përgjithshme për Shëndetin dhe Konsumatorët dhe Qendra

Kërkimore e Përbashkët, Luksemburg, 2014.

Luksemburg: Zyra e Publikimeve e Bashkimit Evropian, 2014 2014 – 86 pp. – 21.0 x 29.7 cm EUR – seria e Kërkimit Shkencor dhe Teknik – ISSN xxxx-xxxx (në internet) ISBN xxx-xx-xx-xxxxx-x (PDF) doi:xx.xxxx/xxxxx

89

Misioni i Qendrës Kërkimore të Përbashkët

Si shërbim shkencor i Komisionit, misioni i Qendrës Kërkimore të Përbashkët

është t’u ofrojë politikave të BE-së mbështetje shkencore dhe teknike

bazuar në të dhëna përgjatë gjithë ciklit të politikës. Në bashkëpunim të ngushtë me

Drejtorinë e Përgjithshme Qendra adreson

sfidat kryesore shoqërore ndërkohë që nxit novacionin

përmes zhvillimit të metodave, mjeteve dhe standardeve të reja

dhe shkëmben njohuritë e saj me Shtetet Anëtare të BE-së,

komunitetin shkencor dhe partnerët ndërkombëtarë.

I shërben shoqërisë Nxit novacionin

Mbështet legjislacionin