UKŁAD POKARMOWY. (Ewa Kołda)

Układ pokarmowy ma za zadanie dostarczenie organizmowi niezbędnych materiałów

budulcowych, energetycznych, a także składników mineralnych potrzebnych do prawidłowego

rozwoju i życia.

U zwierząt pierwoustych początek układu pokarmowego (otwór gębowy) powstaje w miejscu

pragęby, a jego koniec (odbyt) znajduje się w naprzeciwległym koocu. U zwierząt wtóroustych w

miejscu pragęby powstaje odbyt, a otwór gębowy znajduje się na drugim koocu układu

pokarmowego (rys. 1).

Rysunek 1 – Wczesne etapy rozwoju zarodkowego zwierząt i trzy główne formy układu pokarmowego.

Istnieją trzy rodzaje listków zarodkowych: ektoderma, mezoderma i endoderma. Nabłonki

wyściełające przedni oraz koocowy odcinek układu pokarmowego rozwijają się zwykle z ektodermy,

natomiast pozostała częśd nabłonka układu pokarmowego oraz gruczoły trawienne kręgowców

rozwijają się z endodermy.

Jamochłony (parzydełkowce i żebropławy; rys. 2 i 3) są

organizmami, u których można wyodrębnid jedną z najprostszych form

układu pokarmowego. Występuje u nich zjawisko podwójnego trawienia.

Wstępne trawienie pozakomórkowe zachodzi w jamie chłonąco-trawiącej,

do której pokarm zostaje wciągnięty

przez otwór gębowy. Nadtrawione

drobne fragmenty pokarmu są

pobierane przez komórki gastro-

dermy (na drodze fagocytozy), gdzie

ulegają trawieniu wewnątrz-

komórkowemu. Niestrawione

resztki przechodzą najpierw do jamy

gastralnej, a następnie zostają usuwane

przez otwór gębowy.

U płazioców (rys. 4) układ

pokarmowy (z wyjątkiem pasożytów, które pobierają pokarm całą powierzchnią

ciała) składa się z otworu gębowego, gardzieli i ślepo zakooczonego jelita.

Trawienie odbywa się podobnie, jak u jamochłonów (tzw. podwójne trawienie).

Zbędne produkty przemiany materii są usuwane całą powierzchnią ciała lub (u

wirków) otworem gębowym. Niektóre gatunki pasożytnicze posiadają narządy

czepne, które umożliwiają przymocowanie pasożyta do organizmu żywiciela.

Dopiero u obleoców pojawia się przewód

pokarmowy. Zaczyna się on otworem gębowym i

kooczy z drugiej strony odbytem. U nicieni (rys. 5)

jelito dzielimy na jelito przednie, nierozgałęzione jelito

środkowe (które może przekształcid się w narząd

magazynujący substancje odżywcze) oraz krótkie jelito

tylne. Pojawia się także kloaka, czyli wspólne ujście

jelita i nasieniowodu u samców. Kolejnym przykładem

obleoców są wrotki, które jako pierwsze wykształciły aparat żujący,

znajdujący się w gardzieli. Dzięki niemu drobny pokarm (np. fitoplankton)

mógł zostad poddany obróbce mechanicznej.

Pierścienice (rys. 6) posiadają

rurkowaty układ pokarmowy,

składający się z otworu gębowego,

umięśnionej gardzieli z chitynowymi

szczękami, przełyku (wchodzącymi w

skład jelita przedniego), żołądka (jelito

środkowe) i jelita tylnego

zakooczonego odbytem. Występują u

nich także gruczoły ślinowe. U

Rysunek 3 - Polip

Rysunek 2 - Meduza

Rysunek 4 - Układ pokarmowy i nerwowy płazioców

Rysunek 5 - Wewnętrzna budowa nicienia

Rysunek 6 - Budowa dżdżownicy i jej przekrój poprzeczny

skąposzczetów (m. in. dżdżownic) do jelita przedniego uchodzą tzw. gruczoły wapienne, pomagające

w obróbce pokarmu. U pasożytniczych pijawek gardziel przyjmuje często postad ryjka, a pobrana

krew magazynowana jest w wolach.

Następnym typem organizmów są stawonogi.

Tak jak u wyżej wymienionych grup zwierząt, ich

przewód pokarmowy dzieli się na trzy odcinki (jelita), a

otwór gębowy zaopatrzony jest w ząbki. Przedni i

koocowy odcinek wyściełany jest chitynowym

oskórkiem. Stawonogi dzieli się na:

a) skorupiaki, których jelito może tworzyd ślepe

uchyłki (u dużych skorupiaków rozwija się z

nich złożony gruczoł trawienny – tzw.

wątrobotrzustka),

b) owady, posiadające różne typy aparatów gębowych (zależnych od pobieranego pokarmu, a

także sposobu jego pobierania; rys. 8 i 9), składających się pierwotnie z pary żuwaczek i

dwóch par szczęk,

Rysunek 7 - Skorupiak (rak)

Rysunek 8 - Aparaty gębowe owadów

Rysunek 9 - Budowa wewnętrzna owada

c) pajęczaki (rys. 10), które wykształciły dodatkowo

szczękoczułki, służące do pobierania pokarmu. W

dodatku posiadają one ssący żołądek, który dzięki pracy

mięśni pozwala na wysysanie zdobyczy.

Układ pokarmowy mięczaków składa się z otworu

gębowego, gardzieli z gruczołami ślinowymi (rzadziej

jadowymi), żołądka połączonego z wątrobotrzustką oraz jelita

z odbytem uchodzącym do jamy płaszczowej. Ślimaki (rys. 11)

posiadają kolejną zdobycz ewolucyjną – umieszczony w

gardzieli, pokryty chitynową tarką służącą do rozdrabniania

pokarmu język. Małże (rys.12) zdobywają pokarm poprzez

filtrację wody wpływającej do jamy ciała syfonem

wpustowym, a (po opłukaniu skrzeli) wypływającej syfonem

wypustowym. Ani tarki, ani szczęki nie są im potrzebne.

Sklejone śluzem cząstki pokarmu przesuwane są rzęskami

nabłonka do otworu gębowego. Natomiast głowonogi (rys.

13) posiadają dwie ostre szczęki („papuzi dziób”), służące do

rozrywania zdobyczy. Ich tarka składa się z dużych i ostrych

zębów, a gruczoły ślinowe wydzielają jad, który zabija ofiarę.

Pierwszym typem zwierząt wtóroustych są szkarłupnie

(rys. 14). W ogólnej charakterystyce ich układ pokarmowy

składa się z otworu gębowego (umieszczonego po spodniej

stronie ciała), krótkiego przełyku i dużego żołądka. Dalej jest

jelito z gruczołami trawiennymi, zakooczone małym odbytem.

Poszczególne gromady szkarłupni różnią się nieznacznie

anatomią układu pokarmowego:

a) liliowce posiadają otwór gębowy skierowany do góry, co

umożliwia im łowienie czułkami zawiesin pokarmowych

(są to organizmy filtrujące),

b) żołądek rozgwiazd może się wynicowywad, dzięki czemu

może objąd ofiarę i strawid na zewnątrz ciała,

c) wężowidła nie posiadają odbytu, a zbędne resztki pokarmowe

wydalają przez otwór gębowy; swój pokarm chwytają za

pomocą ramion,

d) jeżowce pobierają pokarm pięcioma promieniście ułożonymi

zębami (zbudowanymi głównie z wapnia i pokrytymi

szkliwem),

e) otwór gębowy strzykw otoczony jest wieocem rozgałęzionych

czułków, służących do pobierania pokarmu (mułu).

Strunowce, czyli pierwsze zwierzęta posiadające strunę

grzbietową, dzielą się na dwa podtypy – osłonice i bezczaszkowce

(lancetniki). Jedną z gromad osłonic są żachwy (rys. 15). Prowadzą one osiadły tryb życia i (jak

wszystkie osłonice) zamieszkują tylko tereny morskie. Ich układ pokarmowy rozpoczyna się syfonem

wpustowym, prowadzącym do dużej, urzęsionej gardzieli ze szczelinami skrzelowymi. Dzięki rzęskom

Rysunek 10 - Układ pokarmowy pająka

Rysunek 11 - Budowa wewnętrzna ślimaka

Rysunek 12 - Budowa wewnętrzna małża

Rysunek 13 - Budowa wewnętrzna mątwy

Rysunek 14 - Budowa wewnętrzna szkarłupni (rozgwiazda)

woda wprawiana jest w ruch, omywa szczeliny skrzelowe dostarczając

organizmowi tlenu i pożywienia. Odfiltrowana woda wydostaje się na

zewnątrz syfonem wypustowym. Układ pokarmowy lancetnika (rys. 16)

diametralnie różni się od układu żachwy. Otwór gębowy poprzedza jama

przedgębowa, zaopatrzona w czułki, pełniące funkcje czuciowe.

Następnie woda wraz z drobną zawiesiną pokarmową trafia do

obszernej gardzieli z licznymi szczelinami, przez które

woda wydostaje się do jamy około gardzielowej, skąd

zostaje wydalona na zewnątrz. Natomiast

wyfiltrowany przy pomocy nabłonka rzęskowego

pokarm zostaje sklejony śluzem i trafia (przesuwając

się wzdłuż endostylu) do jelita. Odchodzi od niego

także gruczoł wątrobowy, pełniący podobne funkcje,

co trzustka u kręgowców.

Grupę kręgowców otwiera gromada

krągłoustych. Ich przedstawicielami są śluzice (posiadające charakterystyczne, leżące po bokach

otworu gębowego, ruchome płytki służące do pobierania pokarmu) oraz minogi (odżywiające się

krwią i płynami swoich ofiar, do których przysysają się przy pomocy ząbków, leżących na przyssawce

gębowej).

Kolejną gromadą kręgowców są ryby (rys.

17). Ich układ pokarmowy różni się w zależności od

formy przyjmowanego pokarmu. Ryby drapieżne

posiadają spiczaste zęby, którymi chwytają ofiary.

Te żywiące się drobniejszymi bezkręgowcami lub

roślinami również posiadają zęby, jednak są one

tępe i guzkowate, umieszczone na ostatnim łuku

skrzelowym. Planktonożercy pokarm odfiltrowują

za pomocą osadzonych na łukach skrzelowych

wyrostków filtracyjnych. Żołądek ryb nadtrawia pokarm, który następnie trafia do jelita

(nieposiadającego kosmków jelitowych). Długośd tego odcinka zależy od rodzaju pokarmu – pokarm

mięsny oznacza proste jelito w formie rury, a pokarm roślinny wymusza wydłużenie jelita, które

tworzy pętlę. Ryby posiadają również wątrobę i trzustkę. Otwór odbytowy uchodzi u nasady płetwy

ogonowej.

Cechą charakterystyczną w układzie pokarmowym

płazów (rys. 18) jest silnie umięśniony język, za pomocą którego

chwytają swoje ofiary (połykane w całości). Niektóre posiadają

zęby przyrośnięte do kości. Pokarm trafia z otworu gębowego do

obszernej jamy gębowo-gardzielowej zwilżanej śliną. Dalej, przez

krótki przełyk, pokarm dostaje się do żołądka i jelita. Koocowym

odcinkiem jelita jest stek (kloaka). Larwy płazów żywią się zwykle

innym pokarmem, niż osobniki dorosłe.

Układ pokarmowy gadów (rys. 19) nie różni się

zbytnio od układu pokarmowego płazów. Posiadają one

jednak zróżnicowane zęby, a język jedynie czasem służy

Rysunek 15 - Budowa wewnętrzna żachwy

Rysunek 16 - Budowa wewnętrzna lancetnika

Rysunek 17 - Budowa wewnętrzna ryby

Rysunek 18 - Układ pokarmowy żaby

Rysunek 19- Budowa wewnętrzna krokodyla

do zdobywania pożywienia. U form roślinożernych występuje jelito ślepe.

Ptaki (rys. 20) posiadają bezzębny dziób, różniący się kształtem

i wielkością w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu. Brak

uzębienia jest cechą przystosowawczą do lotu – dzięki temu zmniejsza

się ciężar czaszki. Do rozdrabniania pokarmu służą połykane przez

ptaki drobne kamienie, znajdujące się w żołądku. Przewód pokarmowy

ptaków posiada uchyłek, zwany wolem, gdzie pokarm jest

magazynowany i zachodzi jego wstępne trawienie. Również w tym

miejscu u drapieżników tworzą się tzw. wypluwki, czyli niestrawione

pióra lub sierśd ofiary. Niektóre gatunki przenoszą w nim pokarm dla

swojego potomstwa. Jego białkowa wydzielina nazywana jest ptasim

mlekiem. Żołądek ptaków dzieli się na dwie części: gruczołową i mięśniową. To właśnie w części

mięśniowej dochodzi do rozdrabniania bądź ścierania pokarmu za pomocą połkniętych kamieni.

Układ pokarmowy ssaków różni się u poszczególnych gatunków. Spowodowane

jest to różnorodnością spożywanych przez zwierzęta pokarmów. Jednak główny plan

budowy tej gromady jest podobny u wszystkich osobników. Rozpoczyna się on otworem

gębowym, prowadzącym do jamy gębowej, w której rozpoczyna się wstępne trawienie i

mechaniczna obróbka pokarmu. Udział w tym biorą wydzielana przez ślinianki ślina oraz

zęby. Młode ssaki posiadają zęby mleczne, wśród których można wyodrębnid siekacze,

kły i przedtrzonowe. Po pewnym czasie zęby mleczne wypadają, a w ich miejscu

wyrastają zęby stałe (także trzonowe). Zęby nie są jednakowe u wszystkich gatunków –

różnicuje je pokarm, którym zwierzę się odżywia (rys. 21).

Z jamy gębowej nadtrawiony pokarm poprzez gardło i przełyk dostaje się do

żołądka. Ten organ również różni się budową u drapieżników i roślinożerców. Żołądek

drapieżnika jest jednokomorowy, natomiast roślinożercy (przeżuwacza) posiada cztery

komory:

a) żwacz (tzw. komora fermentacyjna), w którym symbiotyczne bakterie

obrabiają celulozę do formy przyswajalnej przez organizm zwierzęcia. Stąd

pokarm trafia z powrotem do pyska, gdzie zachodzi jego dalsza obróbka

mechaniczna,

b) czepiec,

c) księgi,

d) trawieniec, gdzie odbywa się właściwe trawienie.

Z żołądka pokarm trafia do dwunastnicy – początkowego odcinka jelita cienkiego. Tutaj

uchodzą przewody dwóch gruczołów – wątroby i trzustki. Jelito cienkie łączy się z jelitem grubym.

Między jelitem cienkim i grubym występuje jelito ślepe. Wielkośd i funkcje jelita ślepego także zależą

od pobieranego pokarmu. U drapieżników jest to zwykle szczątkowy uchyłek jelita grubego,

natomiast u większości roślinożerców jest ono duże i stanowi komorę fermentacyjną. Koocowym

odcinkiem przewodu pokarmowego jest odbytnica, zakooczona odbytem.

Dokładny opis budowy i funkcji poszczególnych organów przedstawiony na przykładzie

organizmu człowieka

Rysunek 20 - Budowa wewnętrzna ptaka (kury)

Rysunek 21 - Uzębienie a) drapieżnego lisa, b) wszystkożernego dzika, c) roślinożernego bobra

Pierwszy odcinek układu pokarmowego – jama ustna – służy do

przyjmowania pokarmu, jego oceny i rozdrabniania. Tutaj także odbywa

się wstępne trawienie, zanim pokarm przejdzie dalej do gardła, a

stamtąd do przełyku. Pokarm zostaje rozdrobniony, miażdżony i

zmieszany ze śliną, która zawiera enzym trawienny amylazę ślinową

(ptialinę). Do miażdżenia i rozdrabniania służą zęby (rys. 23),

zróżnicowane na siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Natomiast

przy mieszaniu pokarmu ze śliną pomaga mięsieo – język, na którego

powierzchni znajdują się kubki smakowe.

Kolejnym odcinkiem układu pokarmowego jest gardło. Jest ono

skrzyżowaniem drogi oddechowej i pokarmowej. Ma kształt lejkowatej cewy mięśniowo-włóknistej,

położonej do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani, a do przodu od kręgosłupa szyjnego i ku

dołowi od podstawy czaszki. Gardło jest zamknięte z tyłu i boków przez błonę mięsną, zbudowaną z

mięśni prążkowanych: zwieraczy i dźwigaczy gardła, a od wewnątrz wysłane błoną śluzową.

Z gardła pokarm trafia przez przewód pokarmowy (od

wewnątrz pokryty błoną śluzową, natomiast na zewnątrz tkanką

łączną) do żołądka. Żołądek (rys. 24) jest workiem mięśniowym o

hakowatym kształcie, który z przełykiem łączy się przez wpust

żołądka, a z dwunastnicą przez odźwiernik – otwór otoczony silną

mięśniówką okrężną. Wnętrze żołądka pokryte jest błoną śluzową,

która chroni jego ściany przed działaniem kwasu i enzymów

trawiennych. Silne umięśnienie żołądka umożliwia jego skurcze,

dzięki którym pokarm miesza się z sokiem żołądkowym. Zasadniczą

rolą żołądka jest trawienie zawartych w pokarmie białek (nie

zachodzi trawienie tłuszczów, a trawienie cukrów jest wręcz

hamowane przez niskie pH żołądka). Żołądek wydziela sok żołądkowy

składający się z kwasu solnego, enzymów trawiennych:

a) podpuszczki – ścina białko w mleku (obecna tylko u niemowląt),

Rysunek 22 - Układ pokarmowy i jego funkcje

Rysunek 23 - Budowa zęba

Rysunek 24 - Budowa żołądka

b) pepsyny – zapoczątkowuje trawienie białek (w obecności HCl)

oraz śluzu, wody i soli mineralnych. Oprócz tego, gromadzi i przechowuje spożywane pokarmy, a

także je wyjaławia.

Z żołądka pokarm trafia do dwunastnicy (pierwszego odcinka jelita cienkiego). Tutaj jego

odczyn zostaje zobojętniony przez sok trzustkowy, który rozkłada cukry,

białka, tłuszcze i kwasy nukleinowe. Do dwunastnicy uchodzi także przewód z

wątroby produkującej żółd. Żółd zmniejsza napięcie powierzchniowe

tłuszczów i rozbija je na mniejsze cząsteczki, co ułatwia ich trawienie i

wchłanianie.

Jelito cienkie jest najdłuższą częścią przewodu pokarmowego. Dzieli

się ono na trzy odcinki – dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Wewnętrzne

ściany jelita są mocno pofałdowane. Fałdy z kolei pokryte są kosmkami

jelitowymi, zbudowanymi z jednowarstwowego nabłonka – enterocytów.

Zwiększa to powierzchnię chłonną jelit. Na kosmkach występują też

pojedyncze komórki kubkowe, produkujące śluz umożliwiający przesuwanie

treści pokarmowej. Wewnątrz kosmka znajdują się naczynia krwionośne i

limfatyczne, do których przenoszone zostają składniki odżywcze.

W jelicie grubym odbywa się koocowy proces formowania kału.

Błona śluzowa jelita grubego nie tworzy kosmków jelitowych. Jest również

silnie pofałdowana, co zwiększa jego powierzchnię. W jelicie grubym

zachodzi koocowy etap wchłaniania wody, elektrolitów i soli mineralnych z

resztek pokarmowych. Występują tutaj także bakterie symbiotyczne,

produkujące witaminę K oraz niektóre witaminy z grupy B.

Wątroba jest największym gruczołem trawiennym. Krew do

wątroby dostarczają dwa źródła: tętnica wątrobowa właściwa (unaczynienie

odżywcze, dostarcza 30% krwi, płynie nią świeża utlenowana krew z serca) i

żyła wrotna (unaczynienie czynnościowe, płynie nią krew z przewodu

pokarmowego na odcinku od żołądka do odbytnicy, bogata w substancje

odżywcze). Oto główne funkcje wątroby:

przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów;

magazynowanie witamin A, D, B;

wychwytywanie z krwi i przemiana substancji toksycznych;

wytwarzanie i magazynowanie glikogenu;

produkcja żółci;

wytwarzanie heparyny – substancji przeciwkrzepliwej;

wytwarzanie ciepła;

wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia;

uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych;

dostarczanie substratów energetycznych do mózgu,

mięśni i pozostałych narządów;

współdziałanie w regulacji stężenia hormonów we krwi i

ich oddziaływania na komórki docelowe.

Trzustka jest drugim co do wielkości gruczołem

trawiennym, a ponadto dokrewnym. Wyróżniamy w niej głowę,

trzon i ogon. Częśd zewnątrzwydzielnicza stanowi ok. 90%, a

Rysunek 25 - Wchłanianie cukrów

Rysunek 26 -Wchłanianie tłuszczy

Rysunek 27 - Budowa trzustki

wewnątrzwydzielnicza 10% masy gruczołu. Komórki wchodzące w skład wysp trzustkowych:

a) komórki B (β) - produkują insulinę;

b) komórki A (α) - produkują glukagon;

c) komórki D (δ) - produkują somatostatynę;

d) komórki polipeptydowe.

Trzustka spełnia dwie zasadnicze funkcje:

czynnośd zewnątrzwydzielnicza (sok trzustkowy wydzielany do dwunastnicy zawierający

przede wszystkim enzymy trawienne);

czynnośd wewnątrzwydzielnicza (hormony, z których najważniejsze to insulina i glukagon).

Tab. I – Enzymy

Odcinek przewodu

pokarmowego

Wydzielany enzym Składnik pokarmowy

trawiony przez enzym

Produkt trawienia Optymalne

pH

jama ustna amylaza ślinowa węglowodany krótkie łaocuchy węglowodanowe i dwucukier

maltoza

6,9

żołądek pepsyna białka krótkie łaocuchy polipeptydowe 2,0

trzustka –

wydzielanie do

dwunastnicy, gdzie

zachodzi trawienie

trypsyna, chymotrypsyna

białka tri- i dipeptydy 7,1 - 8,4

amylaza trzustkowa węglowodany dwucukry: sacharoza (glukoza i fruktoza), laktoza (glukoza i galaktoza), maltoza (glukoza i glukoza)

lipaza trzustkowa tłuszcze glicerol i wolne kwasy tłuszczowe

rybonukleaza RNA nukleotydy RNA

deoksyrybonukleaza DNA nukleotydy DNA

jelito cienkie maltaza, sacharaza, laktaza

maltoza, sacharoza,

laktoza

glukoza, fruktoza, galaktoza 7 - 8

peptydazy jelitowe peptydy aminokwasy

Regulacja układu pokarmowego

Regulacja wydzielania enzymów zachodzi na drodze:

a) hormonalnej

– rozciąganie się ścian żołądka przez masę pokarmową prowadzi do pobudzenia komórki

wydzielające hormon gastrynę. Gastryna z kolei powoduje wzmożone wydzielanie

pepsynogenu przez gruczoły żołądkowe,

– pod wpływem częściowego trawienia tłuszczy wytwarzany zostaje hormon

cholecystokinina, wydzielany przez śluzówkę dwunastnicy i jelita czczego. Cholecystokinina

wpływa na pobudzanie pęcherzyka żółciowego do skurczów i wydalenia żółci razem z sokiem

trzustkowym do jelita,

b) nerwowej – zachodzi w jamie ustnej i w żołądku. W jamie ustnej obecnośd pokarmu wysyła

sygnał nerwowy do ślinianek, aby te zaczęły produkowad ślinę. Bodźcem może byd również

myśl o pokarmie lub jego widok. W żołądku natomiast regulacja nerwowa polega na tym, że

masa pokarmowa rozciąga żołądek i tym samym powoduje pobudzenie nerwu, który wysyła

sygnał do gruczołów wydzielających sok żołądkowy, aby zaczęły go produkowad.

Pobieranie pokarmu kontrolowane jest przez ośrodki głodu i sytości (rys. 28), znajdujące się w

podwzgórzu. Ośrodek głodu jest pobudzany przez niskie stężenie glukozy we krwi, dając odczucie

łaknienia. Ośrodek sytości jest pobudzany przez wysokie stężenie glukozy we krwi, dając brak

łaknienia i uczucie sytości. Ponieważ adrenalina powoduje zwiększenie stężenia glukozy we krwi, w

sytuacjach stresowych ośrodek sytości jest silnie pobudzany, w wyniku czego u niektórych osób silny

stres może skooczyd się nawet mdłościami.

Rysunek 28 - Ośrodki głodu i sytości

Bibliografia:

Biologia część 1, tom 2 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w

zakresie rozszerzonym praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Czubaja, wyd. WSiP

Biologia podręcznik, tom 2, liceum ogólnokształcące, zakres rozszerzony J. Duszyoski,

J. Błoszyk, K. Grykiel, B. Jackowiak, Wyd. Szkolne PWN

Atlas anatomiczny BUCHMANN, Wyd. Edukacyjne Literat

Biologia anatomia i fizjologia człowieka T. Mossor-Pietraszewska, R. Stachowiak, J.

Strzałko, wyd. eMPi2

http://portalwiedzy.onet.pl

Ilustracje:

Rys. 1, 2, 3, 4, 7, 11, 12, 14, 16, 22

Biologia podręcznik, tom 2, liceum ogólnokształcące, zakres rozszerzony J. Duszyoski,

J. Błoszyk, K. Grykiel, B. Jackowiak, Wyd. Szkolne PWN

Rys. 5, 6, 8, 9, 13, 15, 17, 19, 20, 21

Biologia część 1, tom 2 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w

zakresie rozszerzonym praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Czubaja, wyd. WSiP

Rys. 10, 18, 23

Biologia 2, podręcznik liceum ogólnokształcące, zakres rozszerzony E. Holak, W.

Lewioski, M. Łaszczyca, G. Skirmuntt, J. Walkiewicz, wyd. OPERON

Rys. 25, 26

Biologia część 2, tom 2 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w

zakresie rozszerzonym praca zbiorowa pod redakcją Rafała Skoczylasa, wyd. WSiP

Rys. 24, 27

http://portalwiedzy.onet.pl

Rys. 28

http://sciaga.onet.pl