ukŁad pokarmowy. (ewa kołda) - marcinek.poznan.pl · ukŁad pokarmowy. (ewa kołda) układ...
TRANSCRIPT
UKŁAD POKARMOWY. (Ewa Kołda)
Układ pokarmowy ma za zadanie dostarczenie organizmowi niezbędnych materiałów
budulcowych, energetycznych, a także składników mineralnych potrzebnych do prawidłowego
rozwoju i życia.
U zwierząt pierwoustych początek układu pokarmowego (otwór gębowy) powstaje w miejscu
pragęby, a jego koniec (odbyt) znajduje się w naprzeciwległym koocu. U zwierząt wtóroustych w
miejscu pragęby powstaje odbyt, a otwór gębowy znajduje się na drugim koocu układu
pokarmowego (rys. 1).
Rysunek 1 – Wczesne etapy rozwoju zarodkowego zwierząt i trzy główne formy układu pokarmowego.
Istnieją trzy rodzaje listków zarodkowych: ektoderma, mezoderma i endoderma. Nabłonki
wyściełające przedni oraz koocowy odcinek układu pokarmowego rozwijają się zwykle z ektodermy,
natomiast pozostała częśd nabłonka układu pokarmowego oraz gruczoły trawienne kręgowców
rozwijają się z endodermy.
Jamochłony (parzydełkowce i żebropławy; rys. 2 i 3) są
organizmami, u których można wyodrębnid jedną z najprostszych form
układu pokarmowego. Występuje u nich zjawisko podwójnego trawienia.
Wstępne trawienie pozakomórkowe zachodzi w jamie chłonąco-trawiącej,
do której pokarm zostaje wciągnięty
przez otwór gębowy. Nadtrawione
drobne fragmenty pokarmu są
pobierane przez komórki gastro-
dermy (na drodze fagocytozy), gdzie
ulegają trawieniu wewnątrz-
komórkowemu. Niestrawione
resztki przechodzą najpierw do jamy
gastralnej, a następnie zostają usuwane
przez otwór gębowy.
U płazioców (rys. 4) układ
pokarmowy (z wyjątkiem pasożytów, które pobierają pokarm całą powierzchnią
ciała) składa się z otworu gębowego, gardzieli i ślepo zakooczonego jelita.
Trawienie odbywa się podobnie, jak u jamochłonów (tzw. podwójne trawienie).
Zbędne produkty przemiany materii są usuwane całą powierzchnią ciała lub (u
wirków) otworem gębowym. Niektóre gatunki pasożytnicze posiadają narządy
czepne, które umożliwiają przymocowanie pasożyta do organizmu żywiciela.
Dopiero u obleoców pojawia się przewód
pokarmowy. Zaczyna się on otworem gębowym i
kooczy z drugiej strony odbytem. U nicieni (rys. 5)
jelito dzielimy na jelito przednie, nierozgałęzione jelito
środkowe (które może przekształcid się w narząd
magazynujący substancje odżywcze) oraz krótkie jelito
tylne. Pojawia się także kloaka, czyli wspólne ujście
jelita i nasieniowodu u samców. Kolejnym przykładem
obleoców są wrotki, które jako pierwsze wykształciły aparat żujący,
znajdujący się w gardzieli. Dzięki niemu drobny pokarm (np. fitoplankton)
mógł zostad poddany obróbce mechanicznej.
Pierścienice (rys. 6) posiadają
rurkowaty układ pokarmowy,
składający się z otworu gębowego,
umięśnionej gardzieli z chitynowymi
szczękami, przełyku (wchodzącymi w
skład jelita przedniego), żołądka (jelito
środkowe) i jelita tylnego
zakooczonego odbytem. Występują u
nich także gruczoły ślinowe. U
Rysunek 3 - Polip
Rysunek 2 - Meduza
Rysunek 4 - Układ pokarmowy i nerwowy płazioców
Rysunek 5 - Wewnętrzna budowa nicienia
Rysunek 6 - Budowa dżdżownicy i jej przekrój poprzeczny
skąposzczetów (m. in. dżdżownic) do jelita przedniego uchodzą tzw. gruczoły wapienne, pomagające
w obróbce pokarmu. U pasożytniczych pijawek gardziel przyjmuje często postad ryjka, a pobrana
krew magazynowana jest w wolach.
Następnym typem organizmów są stawonogi.
Tak jak u wyżej wymienionych grup zwierząt, ich
przewód pokarmowy dzieli się na trzy odcinki (jelita), a
otwór gębowy zaopatrzony jest w ząbki. Przedni i
koocowy odcinek wyściełany jest chitynowym
oskórkiem. Stawonogi dzieli się na:
a) skorupiaki, których jelito może tworzyd ślepe
uchyłki (u dużych skorupiaków rozwija się z
nich złożony gruczoł trawienny – tzw.
wątrobotrzustka),
b) owady, posiadające różne typy aparatów gębowych (zależnych od pobieranego pokarmu, a
także sposobu jego pobierania; rys. 8 i 9), składających się pierwotnie z pary żuwaczek i
dwóch par szczęk,
Rysunek 7 - Skorupiak (rak)
Rysunek 8 - Aparaty gębowe owadów
Rysunek 9 - Budowa wewnętrzna owada
c) pajęczaki (rys. 10), które wykształciły dodatkowo
szczękoczułki, służące do pobierania pokarmu. W
dodatku posiadają one ssący żołądek, który dzięki pracy
mięśni pozwala na wysysanie zdobyczy.
Układ pokarmowy mięczaków składa się z otworu
gębowego, gardzieli z gruczołami ślinowymi (rzadziej
jadowymi), żołądka połączonego z wątrobotrzustką oraz jelita
z odbytem uchodzącym do jamy płaszczowej. Ślimaki (rys. 11)
posiadają kolejną zdobycz ewolucyjną – umieszczony w
gardzieli, pokryty chitynową tarką służącą do rozdrabniania
pokarmu język. Małże (rys.12) zdobywają pokarm poprzez
filtrację wody wpływającej do jamy ciała syfonem
wpustowym, a (po opłukaniu skrzeli) wypływającej syfonem
wypustowym. Ani tarki, ani szczęki nie są im potrzebne.
Sklejone śluzem cząstki pokarmu przesuwane są rzęskami
nabłonka do otworu gębowego. Natomiast głowonogi (rys.
13) posiadają dwie ostre szczęki („papuzi dziób”), służące do
rozrywania zdobyczy. Ich tarka składa się z dużych i ostrych
zębów, a gruczoły ślinowe wydzielają jad, który zabija ofiarę.
Pierwszym typem zwierząt wtóroustych są szkarłupnie
(rys. 14). W ogólnej charakterystyce ich układ pokarmowy
składa się z otworu gębowego (umieszczonego po spodniej
stronie ciała), krótkiego przełyku i dużego żołądka. Dalej jest
jelito z gruczołami trawiennymi, zakooczone małym odbytem.
Poszczególne gromady szkarłupni różnią się nieznacznie
anatomią układu pokarmowego:
a) liliowce posiadają otwór gębowy skierowany do góry, co
umożliwia im łowienie czułkami zawiesin pokarmowych
(są to organizmy filtrujące),
b) żołądek rozgwiazd może się wynicowywad, dzięki czemu
może objąd ofiarę i strawid na zewnątrz ciała,
c) wężowidła nie posiadają odbytu, a zbędne resztki pokarmowe
wydalają przez otwór gębowy; swój pokarm chwytają za
pomocą ramion,
d) jeżowce pobierają pokarm pięcioma promieniście ułożonymi
zębami (zbudowanymi głównie z wapnia i pokrytymi
szkliwem),
e) otwór gębowy strzykw otoczony jest wieocem rozgałęzionych
czułków, służących do pobierania pokarmu (mułu).
Strunowce, czyli pierwsze zwierzęta posiadające strunę
grzbietową, dzielą się na dwa podtypy – osłonice i bezczaszkowce
(lancetniki). Jedną z gromad osłonic są żachwy (rys. 15). Prowadzą one osiadły tryb życia i (jak
wszystkie osłonice) zamieszkują tylko tereny morskie. Ich układ pokarmowy rozpoczyna się syfonem
wpustowym, prowadzącym do dużej, urzęsionej gardzieli ze szczelinami skrzelowymi. Dzięki rzęskom
Rysunek 10 - Układ pokarmowy pająka
Rysunek 11 - Budowa wewnętrzna ślimaka
Rysunek 12 - Budowa wewnętrzna małża
Rysunek 13 - Budowa wewnętrzna mątwy
Rysunek 14 - Budowa wewnętrzna szkarłupni (rozgwiazda)
woda wprawiana jest w ruch, omywa szczeliny skrzelowe dostarczając
organizmowi tlenu i pożywienia. Odfiltrowana woda wydostaje się na
zewnątrz syfonem wypustowym. Układ pokarmowy lancetnika (rys. 16)
diametralnie różni się od układu żachwy. Otwór gębowy poprzedza jama
przedgębowa, zaopatrzona w czułki, pełniące funkcje czuciowe.
Następnie woda wraz z drobną zawiesiną pokarmową trafia do
obszernej gardzieli z licznymi szczelinami, przez które
woda wydostaje się do jamy około gardzielowej, skąd
zostaje wydalona na zewnątrz. Natomiast
wyfiltrowany przy pomocy nabłonka rzęskowego
pokarm zostaje sklejony śluzem i trafia (przesuwając
się wzdłuż endostylu) do jelita. Odchodzi od niego
także gruczoł wątrobowy, pełniący podobne funkcje,
co trzustka u kręgowców.
Grupę kręgowców otwiera gromada
krągłoustych. Ich przedstawicielami są śluzice (posiadające charakterystyczne, leżące po bokach
otworu gębowego, ruchome płytki służące do pobierania pokarmu) oraz minogi (odżywiające się
krwią i płynami swoich ofiar, do których przysysają się przy pomocy ząbków, leżących na przyssawce
gębowej).
Kolejną gromadą kręgowców są ryby (rys.
17). Ich układ pokarmowy różni się w zależności od
formy przyjmowanego pokarmu. Ryby drapieżne
posiadają spiczaste zęby, którymi chwytają ofiary.
Te żywiące się drobniejszymi bezkręgowcami lub
roślinami również posiadają zęby, jednak są one
tępe i guzkowate, umieszczone na ostatnim łuku
skrzelowym. Planktonożercy pokarm odfiltrowują
za pomocą osadzonych na łukach skrzelowych
wyrostków filtracyjnych. Żołądek ryb nadtrawia pokarm, który następnie trafia do jelita
(nieposiadającego kosmków jelitowych). Długośd tego odcinka zależy od rodzaju pokarmu – pokarm
mięsny oznacza proste jelito w formie rury, a pokarm roślinny wymusza wydłużenie jelita, które
tworzy pętlę. Ryby posiadają również wątrobę i trzustkę. Otwór odbytowy uchodzi u nasady płetwy
ogonowej.
Cechą charakterystyczną w układzie pokarmowym
płazów (rys. 18) jest silnie umięśniony język, za pomocą którego
chwytają swoje ofiary (połykane w całości). Niektóre posiadają
zęby przyrośnięte do kości. Pokarm trafia z otworu gębowego do
obszernej jamy gębowo-gardzielowej zwilżanej śliną. Dalej, przez
krótki przełyk, pokarm dostaje się do żołądka i jelita. Koocowym
odcinkiem jelita jest stek (kloaka). Larwy płazów żywią się zwykle
innym pokarmem, niż osobniki dorosłe.
Układ pokarmowy gadów (rys. 19) nie różni się
zbytnio od układu pokarmowego płazów. Posiadają one
jednak zróżnicowane zęby, a język jedynie czasem służy
Rysunek 15 - Budowa wewnętrzna żachwy
Rysunek 16 - Budowa wewnętrzna lancetnika
Rysunek 17 - Budowa wewnętrzna ryby
Rysunek 18 - Układ pokarmowy żaby
Rysunek 19- Budowa wewnętrzna krokodyla
do zdobywania pożywienia. U form roślinożernych występuje jelito ślepe.
Ptaki (rys. 20) posiadają bezzębny dziób, różniący się kształtem
i wielkością w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu. Brak
uzębienia jest cechą przystosowawczą do lotu – dzięki temu zmniejsza
się ciężar czaszki. Do rozdrabniania pokarmu służą połykane przez
ptaki drobne kamienie, znajdujące się w żołądku. Przewód pokarmowy
ptaków posiada uchyłek, zwany wolem, gdzie pokarm jest
magazynowany i zachodzi jego wstępne trawienie. Również w tym
miejscu u drapieżników tworzą się tzw. wypluwki, czyli niestrawione
pióra lub sierśd ofiary. Niektóre gatunki przenoszą w nim pokarm dla
swojego potomstwa. Jego białkowa wydzielina nazywana jest ptasim
mlekiem. Żołądek ptaków dzieli się na dwie części: gruczołową i mięśniową. To właśnie w części
mięśniowej dochodzi do rozdrabniania bądź ścierania pokarmu za pomocą połkniętych kamieni.
Układ pokarmowy ssaków różni się u poszczególnych gatunków. Spowodowane
jest to różnorodnością spożywanych przez zwierzęta pokarmów. Jednak główny plan
budowy tej gromady jest podobny u wszystkich osobników. Rozpoczyna się on otworem
gębowym, prowadzącym do jamy gębowej, w której rozpoczyna się wstępne trawienie i
mechaniczna obróbka pokarmu. Udział w tym biorą wydzielana przez ślinianki ślina oraz
zęby. Młode ssaki posiadają zęby mleczne, wśród których można wyodrębnid siekacze,
kły i przedtrzonowe. Po pewnym czasie zęby mleczne wypadają, a w ich miejscu
wyrastają zęby stałe (także trzonowe). Zęby nie są jednakowe u wszystkich gatunków –
różnicuje je pokarm, którym zwierzę się odżywia (rys. 21).
Z jamy gębowej nadtrawiony pokarm poprzez gardło i przełyk dostaje się do
żołądka. Ten organ również różni się budową u drapieżników i roślinożerców. Żołądek
drapieżnika jest jednokomorowy, natomiast roślinożercy (przeżuwacza) posiada cztery
komory:
a) żwacz (tzw. komora fermentacyjna), w którym symbiotyczne bakterie
obrabiają celulozę do formy przyswajalnej przez organizm zwierzęcia. Stąd
pokarm trafia z powrotem do pyska, gdzie zachodzi jego dalsza obróbka
mechaniczna,
b) czepiec,
c) księgi,
d) trawieniec, gdzie odbywa się właściwe trawienie.
Z żołądka pokarm trafia do dwunastnicy – początkowego odcinka jelita cienkiego. Tutaj
uchodzą przewody dwóch gruczołów – wątroby i trzustki. Jelito cienkie łączy się z jelitem grubym.
Między jelitem cienkim i grubym występuje jelito ślepe. Wielkośd i funkcje jelita ślepego także zależą
od pobieranego pokarmu. U drapieżników jest to zwykle szczątkowy uchyłek jelita grubego,
natomiast u większości roślinożerców jest ono duże i stanowi komorę fermentacyjną. Koocowym
odcinkiem przewodu pokarmowego jest odbytnica, zakooczona odbytem.
Dokładny opis budowy i funkcji poszczególnych organów przedstawiony na przykładzie
organizmu człowieka
Rysunek 20 - Budowa wewnętrzna ptaka (kury)
Rysunek 21 - Uzębienie a) drapieżnego lisa, b) wszystkożernego dzika, c) roślinożernego bobra
Pierwszy odcinek układu pokarmowego – jama ustna – służy do
przyjmowania pokarmu, jego oceny i rozdrabniania. Tutaj także odbywa
się wstępne trawienie, zanim pokarm przejdzie dalej do gardła, a
stamtąd do przełyku. Pokarm zostaje rozdrobniony, miażdżony i
zmieszany ze śliną, która zawiera enzym trawienny amylazę ślinową
(ptialinę). Do miażdżenia i rozdrabniania służą zęby (rys. 23),
zróżnicowane na siekacze, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Natomiast
przy mieszaniu pokarmu ze śliną pomaga mięsieo – język, na którego
powierzchni znajdują się kubki smakowe.
Kolejnym odcinkiem układu pokarmowego jest gardło. Jest ono
skrzyżowaniem drogi oddechowej i pokarmowej. Ma kształt lejkowatej cewy mięśniowo-włóknistej,
położonej do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani, a do przodu od kręgosłupa szyjnego i ku
dołowi od podstawy czaszki. Gardło jest zamknięte z tyłu i boków przez błonę mięsną, zbudowaną z
mięśni prążkowanych: zwieraczy i dźwigaczy gardła, a od wewnątrz wysłane błoną śluzową.
Z gardła pokarm trafia przez przewód pokarmowy (od
wewnątrz pokryty błoną śluzową, natomiast na zewnątrz tkanką
łączną) do żołądka. Żołądek (rys. 24) jest workiem mięśniowym o
hakowatym kształcie, który z przełykiem łączy się przez wpust
żołądka, a z dwunastnicą przez odźwiernik – otwór otoczony silną
mięśniówką okrężną. Wnętrze żołądka pokryte jest błoną śluzową,
która chroni jego ściany przed działaniem kwasu i enzymów
trawiennych. Silne umięśnienie żołądka umożliwia jego skurcze,
dzięki którym pokarm miesza się z sokiem żołądkowym. Zasadniczą
rolą żołądka jest trawienie zawartych w pokarmie białek (nie
zachodzi trawienie tłuszczów, a trawienie cukrów jest wręcz
hamowane przez niskie pH żołądka). Żołądek wydziela sok żołądkowy
składający się z kwasu solnego, enzymów trawiennych:
a) podpuszczki – ścina białko w mleku (obecna tylko u niemowląt),
Rysunek 22 - Układ pokarmowy i jego funkcje
Rysunek 23 - Budowa zęba
Rysunek 24 - Budowa żołądka
b) pepsyny – zapoczątkowuje trawienie białek (w obecności HCl)
oraz śluzu, wody i soli mineralnych. Oprócz tego, gromadzi i przechowuje spożywane pokarmy, a
także je wyjaławia.
Z żołądka pokarm trafia do dwunastnicy (pierwszego odcinka jelita cienkiego). Tutaj jego
odczyn zostaje zobojętniony przez sok trzustkowy, który rozkłada cukry,
białka, tłuszcze i kwasy nukleinowe. Do dwunastnicy uchodzi także przewód z
wątroby produkującej żółd. Żółd zmniejsza napięcie powierzchniowe
tłuszczów i rozbija je na mniejsze cząsteczki, co ułatwia ich trawienie i
wchłanianie.
Jelito cienkie jest najdłuższą częścią przewodu pokarmowego. Dzieli
się ono na trzy odcinki – dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Wewnętrzne
ściany jelita są mocno pofałdowane. Fałdy z kolei pokryte są kosmkami
jelitowymi, zbudowanymi z jednowarstwowego nabłonka – enterocytów.
Zwiększa to powierzchnię chłonną jelit. Na kosmkach występują też
pojedyncze komórki kubkowe, produkujące śluz umożliwiający przesuwanie
treści pokarmowej. Wewnątrz kosmka znajdują się naczynia krwionośne i
limfatyczne, do których przenoszone zostają składniki odżywcze.
W jelicie grubym odbywa się koocowy proces formowania kału.
Błona śluzowa jelita grubego nie tworzy kosmków jelitowych. Jest również
silnie pofałdowana, co zwiększa jego powierzchnię. W jelicie grubym
zachodzi koocowy etap wchłaniania wody, elektrolitów i soli mineralnych z
resztek pokarmowych. Występują tutaj także bakterie symbiotyczne,
produkujące witaminę K oraz niektóre witaminy z grupy B.
Wątroba jest największym gruczołem trawiennym. Krew do
wątroby dostarczają dwa źródła: tętnica wątrobowa właściwa (unaczynienie
odżywcze, dostarcza 30% krwi, płynie nią świeża utlenowana krew z serca) i
żyła wrotna (unaczynienie czynnościowe, płynie nią krew z przewodu
pokarmowego na odcinku od żołądka do odbytnicy, bogata w substancje
odżywcze). Oto główne funkcje wątroby:
przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów;
magazynowanie witamin A, D, B;
wychwytywanie z krwi i przemiana substancji toksycznych;
wytwarzanie i magazynowanie glikogenu;
produkcja żółci;
wytwarzanie heparyny – substancji przeciwkrzepliwej;
wytwarzanie ciepła;
wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia;
uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych;
dostarczanie substratów energetycznych do mózgu,
mięśni i pozostałych narządów;
współdziałanie w regulacji stężenia hormonów we krwi i
ich oddziaływania na komórki docelowe.
Trzustka jest drugim co do wielkości gruczołem
trawiennym, a ponadto dokrewnym. Wyróżniamy w niej głowę,
trzon i ogon. Częśd zewnątrzwydzielnicza stanowi ok. 90%, a
Rysunek 25 - Wchłanianie cukrów
Rysunek 26 -Wchłanianie tłuszczy
Rysunek 27 - Budowa trzustki
wewnątrzwydzielnicza 10% masy gruczołu. Komórki wchodzące w skład wysp trzustkowych:
a) komórki B (β) - produkują insulinę;
b) komórki A (α) - produkują glukagon;
c) komórki D (δ) - produkują somatostatynę;
d) komórki polipeptydowe.
Trzustka spełnia dwie zasadnicze funkcje:
czynnośd zewnątrzwydzielnicza (sok trzustkowy wydzielany do dwunastnicy zawierający
przede wszystkim enzymy trawienne);
czynnośd wewnątrzwydzielnicza (hormony, z których najważniejsze to insulina i glukagon).
Tab. I – Enzymy
Odcinek przewodu
pokarmowego
Wydzielany enzym Składnik pokarmowy
trawiony przez enzym
Produkt trawienia Optymalne
pH
jama ustna amylaza ślinowa węglowodany krótkie łaocuchy węglowodanowe i dwucukier
maltoza
6,9
żołądek pepsyna białka krótkie łaocuchy polipeptydowe 2,0
trzustka –
wydzielanie do
dwunastnicy, gdzie
zachodzi trawienie
trypsyna, chymotrypsyna
białka tri- i dipeptydy 7,1 - 8,4
amylaza trzustkowa węglowodany dwucukry: sacharoza (glukoza i fruktoza), laktoza (glukoza i galaktoza), maltoza (glukoza i glukoza)
lipaza trzustkowa tłuszcze glicerol i wolne kwasy tłuszczowe
rybonukleaza RNA nukleotydy RNA
deoksyrybonukleaza DNA nukleotydy DNA
jelito cienkie maltaza, sacharaza, laktaza
maltoza, sacharoza,
laktoza
glukoza, fruktoza, galaktoza 7 - 8
peptydazy jelitowe peptydy aminokwasy
Regulacja układu pokarmowego
Regulacja wydzielania enzymów zachodzi na drodze:
a) hormonalnej
– rozciąganie się ścian żołądka przez masę pokarmową prowadzi do pobudzenia komórki
wydzielające hormon gastrynę. Gastryna z kolei powoduje wzmożone wydzielanie
pepsynogenu przez gruczoły żołądkowe,
– pod wpływem częściowego trawienia tłuszczy wytwarzany zostaje hormon
cholecystokinina, wydzielany przez śluzówkę dwunastnicy i jelita czczego. Cholecystokinina
wpływa na pobudzanie pęcherzyka żółciowego do skurczów i wydalenia żółci razem z sokiem
trzustkowym do jelita,
b) nerwowej – zachodzi w jamie ustnej i w żołądku. W jamie ustnej obecnośd pokarmu wysyła
sygnał nerwowy do ślinianek, aby te zaczęły produkowad ślinę. Bodźcem może byd również
myśl o pokarmie lub jego widok. W żołądku natomiast regulacja nerwowa polega na tym, że
masa pokarmowa rozciąga żołądek i tym samym powoduje pobudzenie nerwu, który wysyła
sygnał do gruczołów wydzielających sok żołądkowy, aby zaczęły go produkowad.
Pobieranie pokarmu kontrolowane jest przez ośrodki głodu i sytości (rys. 28), znajdujące się w
podwzgórzu. Ośrodek głodu jest pobudzany przez niskie stężenie glukozy we krwi, dając odczucie
łaknienia. Ośrodek sytości jest pobudzany przez wysokie stężenie glukozy we krwi, dając brak
łaknienia i uczucie sytości. Ponieważ adrenalina powoduje zwiększenie stężenia glukozy we krwi, w
sytuacjach stresowych ośrodek sytości jest silnie pobudzany, w wyniku czego u niektórych osób silny
stres może skooczyd się nawet mdłościami.
Rysunek 28 - Ośrodki głodu i sytości
Bibliografia:
Biologia część 1, tom 2 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w
zakresie rozszerzonym praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Czubaja, wyd. WSiP
Biologia podręcznik, tom 2, liceum ogólnokształcące, zakres rozszerzony J. Duszyoski,
J. Błoszyk, K. Grykiel, B. Jackowiak, Wyd. Szkolne PWN
Atlas anatomiczny BUCHMANN, Wyd. Edukacyjne Literat
Biologia anatomia i fizjologia człowieka T. Mossor-Pietraszewska, R. Stachowiak, J.
Strzałko, wyd. eMPi2
http://portalwiedzy.onet.pl
Ilustracje:
Rys. 1, 2, 3, 4, 7, 11, 12, 14, 16, 22
Biologia podręcznik, tom 2, liceum ogólnokształcące, zakres rozszerzony J. Duszyoski,
J. Błoszyk, K. Grykiel, B. Jackowiak, Wyd. Szkolne PWN
Rys. 5, 6, 8, 9, 13, 15, 17, 19, 20, 21
Biologia część 1, tom 2 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w
zakresie rozszerzonym praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Czubaja, wyd. WSiP
Rys. 10, 18, 23
Biologia 2, podręcznik liceum ogólnokształcące, zakres rozszerzony E. Holak, W.
Lewioski, M. Łaszczyca, G. Skirmuntt, J. Walkiewicz, wyd. OPERON
Rys. 25, 26
Biologia część 2, tom 2 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w
zakresie rozszerzonym praca zbiorowa pod redakcją Rafała Skoczylasa, wyd. WSiP
Rys. 24, 27
http://portalwiedzy.onet.pl
Rys. 28
http://sciaga.onet.pl