OPEN ACCESS

DEFINICJA OPEN ACCESS

Dostęp do literatury Open Access musi być bezpłatny dla wszystkich użytkowników, którzy mają dostęp do internetu. Wszystkie zastosowania służące celom naukowym, czyli czytanie, zapisywanie na dysku komputera, kopiowanie, dystrybuowanie, drukowanie, przeszukiwanie i linkowanie, jest dozwolone.Jedynym ograniczeniem narzuconym na użytkownika jest poprawne cytowanie i określenie autorstwa pracyOA wg Petera Saubera, rzecznika ruchu.

Open Access (OA) to otwarty, darmowy dostęp do tekstów naukowych w Internecie; materiały są dostępne za darmo i wolno je wykorzystywać w zakresie wykraczającym poza reguły dozwolonego użytku gwarantowaneprzez system prawa autorskiego. W ramach dozwolonego użytku materiały chronione prawem autorskim mogą być wykorzystywane nieodpłatnie i bez dodatkowej zgody autora (np. w przypadku użycia do celów osobistych lubprzez instytucje oświatowe i naukowe), ALE zasady dozwolonego użytku w praktyce naukowej są często niewystarczające, tak więc ruch Open Access postuluje stosowanie licencji prawnych, które określają szerszy zakres zastosowań utworów.

PUBLIKOWANIE W MODELU OPEN ACCESS

w recenzowanym czasopiśmie OA

w otwartym repozytorium

Udostępnianie publikacji naukowych w OA przebiega dwoma drogami:

1. - opublikowanie artykułu : * czasopisma OA publikują artykuły recenzowane i starają się utrzymać wysoki poziom publikacji; * prawa autorskie do tekstów w większości przypadków pozostają własnością autorów; * stopień otwartości czasopism naukowych nie jest jednakowy (część udostępnia wszystkie materiały w otwartym dostępie bez opóźnienia, niektóre pozwalają autorom na archiwizację jedynie postprintów, inne zgadzają się na autoarchiwizację); * koszty funkcjonowania czasopisma są znacznie wyższe, niż koszty prowadzenia repozytorium, głównie ze względu na opłaty związane z procesem recenzowania i przygotowywania tekstu do publikacji; nie ma jednego modelu finansowania czasopism OA (część z nich otrzymuje dotacje od instytucji naukowych, inne pobierają opłaty od autorów za publikowane teksty, jeszcze inne stosują modele mieszane);

2. - umieszczenie tekstu : * umieszczenie kopii (e-printu) opublikowanego lub przygotowywanego do publikacji w tradycyjnym czasopiśmie w cyfrowym repozytorium; e-printy mogą mieć formę postprintów (tekstów zrecenzowanych) lub preprintów (nierecenzowanych wersji przed wydrukiem); * sposób preferowany przez autorów, którzy pragną nadal publikować w uznanych tytułach; * model nie ingeruje właściwie w tradycyjny model publikacji, wymaga jedynie zgody wydawcy na umieszczenie tekstu w repozytorium; * podstawową funkcją repozytoriów jest zapewnienie narzędzi i przestrzeni dyskowej do przechowywania tekstów; * w repozytoriach i archiwach mogą się znaleźć zarówno teksty niepublikowane i nierecenzowane (preprinty), jak i publikacje, które przeszły proces recenzji i zostały zaakceptowane do druku (postprinty); * większość tekstów umieszczanych w cyfrowych repozytoriach to dokumenty recenzowane, które spełniają “ostre” kryteria jakości, co wynika z faktu, że czasopisma w znacznej większości nie sprzeciwiają się umieszczaniu przez autorów reprintów w archiwach; * repozytoria zazwyczaj są zlokalizowane przy ośrodkach akademickich lub instytucjach badawczych; * istnieje wiele repozytoriów tematycznych (dla określonych dyscyplin naukowych); * koszty funkcjonowania repozytoriów są marginalne (obejmują przestrzeń na serwerze instytucji oraz koszty pracy informatyka); * stworzenie nowego repozytorium nie wymaga pisania specjalistycznego oprogramowania (dostępne są gotowe programy tego rodzaju, powszechnie dostępne jako wolne oprogramowanie); * repozytoria powinny być zgodne z opracowanym przez Open Archives Initiative (OAI) protokołem pobierania metadanych, (dzięki niemu można przeszukiwać zbiory wielu archiwów jednocześnie, bez konieczności przeglądania stron poszczególnych repozytoriów).

droga złota

droga zielona

KORZYŚCI Z PUBLIKOWANIA W MODELU OA:

Dostęp do wyników badań finansowanych z publicznych funduszy

Większa dostępność artykułów i wyższa cytowalność

Ułatwione wyszukiwanie informacji naukowych

Udoskonalenie przepływu informacji

Promocja współpracy międzynarodowej i nowe możliwości interdyscyplinarnych przedsięwzięć naukowych

Zwiększenie wydajności procesu naukowego

Możliwość zachowania praw autorskich do artykułów

Długoterminowe przechowywanie tekstów

Dzięki OA wyniki badań finansowanych z publicznych funduszy są dostępne dla wszystkich zainteresowanych, również dla osób nie związanych ze środowiskiem naukowym.

Jednym z najsilniejszych argumentów za udostępnianiem wyników badań w otwartym dostępie jest ich większa widocznośći oddziaływanie; artykuły OA docierają do większej grupy czytelników, niż te publikacje, które nie są dostępne online; ponadto większy odsetek czytelników przekłada się bezpośrednio na przyrost cytowań danego artykułu; artykuły OA notują trzy razy wyższe poziomy cytowań i są cytowane znacznie szybciej, niż teksty nie będące w otwartym dostępie.

Dokumenty OA są opisywane za pomocą metadanych, które ułatwiają ich wyszukiwanie nie tylko w zwykłych wyszukiwarkach internetowych(takich jak Google czy Google Scholar), ale przede wszystkim w specjalistycznych serwisach naukowych (OAIster, SPIRES);dzięki metadanym artykuł jest widoczny w bazach danych na całym świecie w zasadzie po chwili od umieszczenia go w repozytorium, czy publikacji w cyfrowym czasopiśmie.

Dokumenty cyfrowe mają znaczną przewagę nad materiałami papierowymi,gdyż są stale dostępne; można je kopiować, przesyłać dalej, drukować i wykorzystywać jako szablon/podstawę do kolejnych publikacji; zajmują niewielką przestrzeń dyskową; dzięki wykorzystaniu dokumentów cyfrowych i narzędzi do ich publikacji, takich jak repozytoria, zostaje zwiększona wydajność przepływu informacji między naukowcami; powstają również nowe formy współpracy naukowej.

Wzrost liczby wolnodostępnych zasobów naukowych przyczynia się bezpośrednio do częstszych kontaktów między naukowcami oraz umożliwia uruchamianie nowych interdyscyplinarnych i ponadnarodowych projektów naukowych.

OA wymiernie przyczynia się do poprawy warunków współpracy naukowej i usprawnienia komunikacji dotyczącej złożonych problemów badawczych;repozytoria naukowe, z których korzysta wielu naukowców, umożliwiają bardzo szybką wymianę informacji o najnowszych osiągnięciach, co prowadzi do skrócenia procesu badawczego.

W większości przypadków autorzy dokumentów opublikowanych w otwartym dostępie zachowują prawa autorskie do swoich publikacji,udzielając jedynie wydawcom niewyłącznych licencji na wykorzystywanieutworu; wolne licencje, wykorzystywane często w przypadku publikacji OA,pozwalają autorom dokładnie określić warunki, na których można wykorzystywać ich prace.

Repozytoria OA gwarantują długotrwałe przechowywanie dokumentów i ich stałą dostępność.

POCZĄTKI OPEN ACCESS

OPEN ACCESS to:

DARMOWY DOSTĘP DO PUBLIKACJI NAUKOWYCH MOŻLIWY JEST DZIĘKI PUBLIKOWANIU W MODELU OPEN ACCESS.

Pionierzy Open Access to przedstawiciele nauk ścisłych, fizycy, informatycy i astronomowie; w 1991 r. stworzyli słynne repozytorium arXiv.org w Los Alamos; sukces repozytorium, wynikający przede wszystkim z wysokiej jakości publikacji, braku opłat za dostęp i możliwości korzystania z tekstów z każdego miejsca na świecie, przyczynił się do popularyzacji tej formyprezentowania publikacji naukowych wśród przedstawicieli nauk ścisłych.W październiku 2008 r. liczba artykułów w repozytorium wielodziedzinowym arXiv.org przekroczyła pół miliona; w każdym tygodniu z repozytorium korzysta ok. 400 tys. użytkowników, którzy pobierają około 200 tys. artykułów.

* zmiana myślenia o udostępnianiu informacji;* zmiana modelu finansowania publikacji naukowych;* zmiany w ocenach parametrycznych (impact factor i cytowania);* zmiany prawne (swobodniejsze licencjonowanie);* zmiana współpracy z wydawcami komercyjnymi;* zmiana szybkości i swobody przepływu informacji (przez Internet);* publikowanie elektroniczne (nowymi kanałami dostępu): repozytoria dziedzinowe, repozytoria instytucjonalne; czasopisma otwarte; otwarte kursy i materiałykonferencyjne; własne naukowe strony WWW; otwarty i darmowy dostęp do wiedzy dla celów edukacyjnych z zachowaniem praw autora do dzieła.

Logo Open Access zaprojektowane przezPublic Library of Science (PLoS)

OPEN ACCESS (OA) czyli otwarty dostęp do publikacji naukowychIDEA, RUCH, INICJATYWY

Oprac. BPKna podstawie (źródło: http://otwartanauka.pl/przewodnik-po-otwartej-nauce/)

Przewodnika po otwartej nauce

INSTYTUCJONALNE INICJATYWY WSPIERAJĄCE OPEN ACCESSWybór przykładów

Organizacje międzynarodowe

Inicjatywy uniwersyteckie

OPEN ACCESS W POLSCE

Repozytoria cyfrowe

Czasopisma naukowe

Biblioteki cyfrowe

Projekty

CERN (The European Organization for Nuclear Research) w dniu powstania, w 1953 r. ogłosiła, że wyniki przeprowadzanych przez nią badań będą publicznie dostępne.

Komisja Europejska podjęła wiele działań na rzecz promocji rozszerzaniadostępu do zasobów wiedzy; zaleca, aby publikacje będące rezultatem finansowanych przez nią badań były obligatoryjnie dostępne w otwartych archiwach po upływie określonego czasu.

Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition (SPARC) od 1998 r. w USA; czołowa instytucja działająca na rzecz opracowywania nowych modeli publikowania materiałów naukowych i promująca OA.

Styczeń 2008 r.: reprezentujące 791 uniwersytetów z 46 krajów Stowarzyszenie Europejskich Uniwersytetów (European University Association - EUA) przyjęło rekomendację grupy roboczej ds. Otwartegodostępu: Wszystkie uniwersytety europejskie powinny stworzyć instytucjonalne repozytoria i narzucić wymóg umieszczania w nich wszystkich artykułów z chwilą publikacji. Teksty te powinny stać się wolnodostępne w najkrótszym możliwym czasie; wśród członków EUA jest rownież Politechnika Krakowska.

Najstarsze polskie czasopisma otwarte były tworzone jeszcze w latach 90; z czasem niektóre wydawnictwa przyjęły model OA i mniej więcej od 2005 r.zaczęły publikować czasopisma w internecie; polskie wydawnictwa naukowe OA:ViaMedica, Termedia, Versita.

Pierwsze repozytorium naukowe (medyczne w projekcie Ecnis): prowadzonerazem przez Bibliotekę Naukową Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wraz z Biblioteką Politechniki Łódzkiej oraz Collegium Medicum UMK;Repoyztorium Eny Politechnika Wroclawska; Repozytorium Katedry Lingwistyki Formalnej UW.

W Polsce istnieje co najmniej kilkadziesiąt czasopism stosujących złoty model OA. W prowadzonej przez ICM UW Bibliotece Wirtualnej Nauki znajdują się dwie kolekcje czasopism naukowych w modelu OA: Kolekcja Matematyczna oraz Kolekcja Nauk Przyrodniczych.

Federacja Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl/owoc).

Otwórz książkę (http://otworzksiazke.pl), prowadzony przez ICM UW, ma na celu stworzenie kolekcji książek naukowych, udostępnionych publicznie przez autorów na licencji Creative Commons.

Wolne podręczniki (http://wolnepodreczniki.pl), projekt Fundacji Nowoczesnej Polski.

projekt Open Access Politechniki KrakowskiejW odpowiedzi na międzynarodowy ruch OA, w Bibliotece Politechniki Krakowskiej, zrodził się pomysł utworzenia

Zintegrowanego Systemu Wymiany Wiedzy i Udostępniania Akademickich Publikacji z Zakresu Nauk Technicznych (SUW).

25 września 2009 r. pomiędzy MNiSW, a Politechniką Krakowską podpisana została umowa o jego dofinansowanie. Nadrzędnymi celami projektu są: - umożliwienie archiwizacji i autoarchiwizacji publikacji (naukowych oraz materiałów dydaktycznych) pracowników i studentów PK, - zapewnienie wszystkim zainteresowanym bezpłatnego, otwartego dostępu w Internecie do publikacji zamieszczonych w repozytorium na zasadzie wolnych licencji, - stworzenie otwartego systemu komunikacji naukowej z zakresu nauk technicznych.

Więcej informacji o SUW na stronie: www.biblos.pk.edu.pl/suw