ulusal kanser programi 2009-2015 - sigara ve sağlık ...no ad-soyad kurumu 1 ... anesteziyoloji ve...

T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI KANSERLE SAVAŞ DAİRESİ BAŞKANLIĞI

ULUSAL KANSER PROGRAMI 2009-2015

Editör Murat Tuncer

Yardımcı Editörler

Nejat Özgül Emire Özen Olcayto

Murat Gültekin Bengü Erdin

ISBN 978-975-590-285-2

BAKANLIK YAYIN NO 760

Nisan-2009

HAZIRLAYANLAR

p NO AD-SOYAD KURUMU 1 A. Murat TUNCER Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 2 Adnan ARI Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü 3 Ayşenur OKTAY Ege Ünv. Tıp Fak. Radyoloji AB 4 Âdem AKÇAKAYA İstanbul Okmeydanı Eğitim Araştırma Hastanesi 5 Alper HATİPOĞLU Ankara Türkkonut sağlık ocağı 6 Asuman KUŞCU Anadolu Sağlık Merkezi 7 Atilla ŞENAYLİ Sağlık Eğitim Genel Müdürlüğü 8 Ayhan ÇAVDAR TUBA ( Türkiye Bilimler Akademisi) 9 Aysen YÜCEL Anadolu Sağlık Merkezi 10 Ayşe CANATAN Gazi Ünv. Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü 11 Ayşe GÜRGÜN

EROL Maliye Bakanlığı

12 Bengü ERDİN Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 13 Bilgehan KARADAYI Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Biyomedikal Mühendislik Hizmetleri Daire Başkanlığı 14 Binnur ÖNAL Ankara Dışkapı Yıldırım Beyazıt E.ve .A.Has.Patoloji

Kliniği

15 Bülent GEDİKLİ Çalışma Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü

16 Cenap YILDIRIM Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı 17 Derya BALBAY Ankara Atatürk Eğitim Araştırma Hastanesi Üroloji Kliniği 18 Deniz YAMAÇ Gazi Ünv. Tıp Fak. Medikal Onkoloji BD 19 Derya AKBIYIK Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim

Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği 20 Dülger KARADENİz TEPAV 21 Ebru AYDIN Temel Sağlık hizmetleri Genel Müdürlüğü

Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanlığı

22 Ece ABAY Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü

23 Elvan ÖZALP Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim Araştırma Hastanesi Pskiyatri Kliniğii

24 Elif DAĞLI Marmara Ünv. Tıp Fak. Pediatrik Çocuk Hastalıkları AB 25 Elife AKBABA İstanbul Büyük Şehir Belediye Başkanlığı Evde Bakım

Bölümü 26 Emire ÖZEN

OLCAYTO Kanserle Savaş Daire Başkanlığı

27 Ercan A.KARAHALİLOĞLU

Ankara Numune Eğitim Araştırma Hastanesi Radyoterapi Kliniği

28 Fatma GÜNDOĞDU

Onkoloji Hemşireleri Derneği

29 Fatma KAYA Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 30 Fehime ZÜLFİKAR Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Hemşirelik Hizmetleri Daire Başkanlığı 31 Fehmi AYDINLI Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü 32 Fevzi HARORLU Bursa Ali Sönmez Onkoloji Hastanesi 33 Figen BAY Onkoloji Hemşireleri Derneği 34 Fikri İÇLİ Ankara Ün.Tıp Fak.Medikal Onkoloji BD 35 Funda TOPRAK Kanserle Savaş Daire Başkanlığı

HAZIRLAYANLAR 36 Gülay ÇELİK Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Daire Başkanlığı 37 Gülbeyaz CAN İstanbul Ünv. Florance Nightingale Hemşirelik Yüksek

Okulu 38 H.Hakan YILMAZ TEPAV (Ankara Ünv. Siyasal Bilimler Fak. Maliye Bölümü) 39 Haki PAMUK TEPAV 40 Haldun SOYGÜR Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim

Araştırma Hastanesi Psikiyatri Kliniği 41 Halil POLAT Milli Eğitim Bakanlığı Sağlık İşleri Daire Başkanlığı

42 Haluk ALAGÖL Ank. Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onk. Eğitim Araştırma

Hastanesi Genel Cerrahi Kliniği 43 Hamza ÖZDEMİR Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Bağışıklama Hizmetleri Daire Başkanlığı 44 Handan KARTAL İlaç ve Eczalık Genel Müdürlüğü 45 Hanife METE ÜNLÜ Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 46 Hayriye Elbi METE Ege Ünv. Tıp Fak. Psikiyatri AB 47 Hikmet AKGÜL Ankara Ünv. Tıp Fak. Onkoloji Cerrahi BD 48 Hülya AHISHA Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 49 İnci İLHAN Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim

Araştırma Hastanesi Çocuk Onkolojisi Kliniği 50 İsmail ÇELİK Hacettepe Ünv. Onkoloji enstitüsü Radyasyon

Onkolojisi BD 51 İsmet DEDE Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 52 Jan STJERNSWARD DSÖ Avrupa Temsilcisi 53 Kağan Karakaya Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Tütün ve Bağımlılık Yapıcı Maddelerle Mücadele Daire Başkanlığı

54 Mehmet Yavuz KONTAŞ

DSÖ Türkiye Ofis Başkanlığı

55 Melek YILMAZER Ankara Numune E ve A.H. Radyoterapi Kliniği 56 Melek ZORLU Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 57 Meltem UYAR Ege Ünv. Tıp Fak. Anesteziyoloji ve Reanimasyon A.B.D. 58 Meral BAKAR Onkoloji Hemşireleri Derneği 59 Mustafa BENEKLİ Gazi Ünv. Medikal Onkoloji B.D. 60 Mustafa

SEYDİOĞULLARI TAPDK(Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme Kurulu)

61 Nejat ÖZGÜL Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 62 Neslihan EROĞLU Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim

Araştırma Hastanesi 63 Nevin ORAL Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 64 Nezir KAHRAMAN Milli Eğitim Bakanlığı

Sağlık İşleri Daire Başkanlığı 65 Nilgün ATALAY Temel Sağlık hizmetleri Genel Müdürlüğü

Aile Hekimliği Daire Başkanlığı 66 Nurdan TAÇYILDIZ Ankara Ün.Tıp Fak. Çocuk Onkolojisi BD 67 Nuray EMİRLER Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim

Araştırma Hastanesi 68 Nuray YAZIHAN Ankara Ünv. Biyoteknoloji Enstitüsü 69 Nurullah ZENGİN Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim

Araştırma Hastanesi 70 Özgü

KESMEZACAR İstanbul İl Sağlık Müdürlüğü Kanser Kontrol Birimi

HAZIRLAYANLAR 71 Sait SEVİNÇ Balıkesir KETEM 72 Salih EMRİ Hacettepe Ünv. Tıp Fak. Göğüs Hastalıkları AB 73 Sedef SAVAŞ Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü 74 Selin ARSLANHAN TEPAV 75 Serdar ALTINAY Giresun KETEM Patoloji Kliniği 76 Serdar YALVAÇ Etlik Zübeyde Hanım Kadın Hastalıkları eğitim ve

Araştırma Has. 77 Sevil USANMAZ Anadolu Sağlık Merkezi 78 Sharon EREL Anadolu Sağlık Merkezi 79 Sibel GÖNEN Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü

Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Daire Başkanlığı 80 Sibel GÜVEN TEPAV 81 Sultan ESER İzmir İl Sağlık Müdürlüğü Kanser Kontrol Birimi 82 Sultan

GÜLERSÖNMEZ Ankara Dr. Abdurrahman Yurtaslan Onkoloji Eğitim Araştırma Hastanesi

83 Sultan KAV Başkent Ünv. Sağlık Bilimleri Fak. Hemşirelik ve Sağlık Hiz.Böl.

84 Süleyman ÖZYALÇIN

İstanbul Ünv. Çapa Tıp Fak. Anesteziyoloji ve Reanimasyon A.B.D.

85 Şadiye DÖNÜMCÜ Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu 86 Şeref KÖMÜRCÜ GATA Tıbbi Onkoloji B.D. 87 Şevket RUACAN Hacettepe Onkoloji Enstitüsü 88 Tezer Kutluk Hacettepe Üniversitesi Hastaneler Genel Koordinatörü 89 Toker ERGÜDER DSÖ Türkiye Ofis Başkanlığı 90 Uğur TOPAL Uludağ Ünv. Tıp Fak.Radyoloji AB 91 Uğur SELEK Hacettepe Ünv. Onkoloji enstitüsü Radyasyon

Onkolojisi BD 92 Vahit ÖZMEN İst.Ün.Tıp Fak.Genel Cerrahi AB 93 Vedat IŞIKHAN Hacettepe Ünv. İktisadi ve İdari Bilimler Fak. Sosyal

Hizmet Yüksekokulu 94 Xavıer Gomez

BATİSTE DSÖ Avrupa Temsilcisi

95 Yusuf EKŞİ İstanbul Büyük Şehir Belediye Başkanlığı Evde Bakım Bölümü

96 Zeki Aydın ÇALIM Kanserle Savaş Daire Başkanlığı 97 Zeynep ÇAKTA

ÇAY Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu

9

ULUSAL KANSER KONTROL PROGRAMI

Kanser son yıllarda dünyada olduğu gibi ülkemizde de en önemli halk sağlığı sorunu haline gelmektedir. Bakanlığımız kanser ile mücadelede birçok ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşla işbirliği yapmaktadır. Bakanlığımız aşağıdaki uluslar arası kuruluşlar ile işbirliği içinde Ulusal Kanser Kontrol programını oluşturmuştur. 1. WHO(DSÖ), 2. IARC (International Agency for Research on Cancer), 3. IACR (International Association for Cancer Registry), 4. UICC (International Union Against Cancer), 5. NCI (National Cancer Institute), 6. APOCP (Asian Pacific Organization for Cancer Prevention), 7. MECC (Middle East Cancer Consortium), 8. NHS (National Health Service)

Kanser Kontrol Programı:

Gelişmiş ve az gelişmiş ülkelere bakıldığında, bu ülkelerdeki kanser insidans hızlarının ve profillerinin farklı olduğu görülür. Gelişmiş ülkelerde, erkeklerde akciğer ve prostat kanseri, kadınlarda ise meme kanseri ve kolorektal kanserler daha sık görülürken, az gelişmiş ülkelerde ise erkeklerde akciğer, mide ve karaciğer kanseri, kadınlarda da meme ve serviks kanseri daha sık görülmektedir.

Türkiye’de ise erkek nüfusta akciğer, mesane ve mide kanserleri, kadın nüfusta da meme kanseri ve kolorektal kanserler daha sıklıkla izlenmektedir. Ülkemizin gelişmiş ülkelere göre en önemli farkı tütün nedenli kanserlerin daha fazla olmasıdır. Türkiye’de akciğer kanseri insidansı %63 ve larinks kanseri insidansı %10 iken Avrupa Birliği ülkelerinde ise aynı insidanslar %55 ve %8 dir.

Tütün problemi nedeniyle, kanser insidansının her yıl %6 arttığı biliniyor. 1993–1998 yılları arasında erkeklerde kanser insidans hızı 165,8 /100.000 iken, 2003 yılında bu hız 216.3/100.000 olmuştur. Kadınlarda ise bu on yıllık periodda kanser insidans hızı 97,3 ten 152,2 ye yükselmiştir.

Başkanlığımız öncelikle, kanserin önlenmesi ve kanser tarama programlarına odaklanmıştır. Bu amaçla, sivil toplum örgütleri ve üniversitelerle koordineli bir “Ulusal Kanser Kontrol Programı” organize edilmiştir. Meme ve serviks kanseri tarama programları da ülke genelinde sürdürülmekte olup 2009 yılından itibaren kolo-rektal kanserlerde tarama kapsamına alınmıştır.

Bir başka önemli sorun çevresel etkilenimdir. Özellikle mesothelioma en önemli çevresel problem olup, ülkemizin “Ulusal Mesothelioma Kontrol Programı” mevcuttur.

10

Türk çocukları için en önemli problem çevresel tütün içimi olarak da adlandırılan pasif içiciliktir. 10 yaş altındaki her üç çocuktan biri ne yazık ki pasif içicidir.

Ülkemizde çevresel etkilenim nedeniyle ortaya çıkan kanserlere yönelik değişik bölgelerimizde epidemiyolojik araştırmalar yürütülmektedir.

Kanser oluşumunda çok önemli faktörlerden birisi de çevresel faktörlerdir. Bu nedenle son yıllarda Türkiye’deki kanser açısından risk artışı olabilecek bölgelerde titiz çalışmalar yapılmıştır. Karadeniz Bölgemizde, 1986 yılında gerçekleşmiş olan Çernobil Nükleer Santral kazası sonucu ortaya çıkan radyasyonun etkilerinin araştırılması amacıyla dört komponentli bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalara göre

1. Karadeniz Bölgesinde kanserli oranı % 1,85 olup, kontrol grubu olan Isparta Eğirdir de kanserli oranı %1,85 olarak bulunmuştur. Karadeniz bölgesi ile kontrol grubu olan Isparta arasında kanser görülme oranı bakımından bir fark tespit edilmemiştir. Muhtar beyanlarında %90 hanede “kanser var” algılaması varken, anket sonuçlarında %90 hanede “kanser vakası yok” olarak bulunmuştur. Ayrıca Trabzon’dan göç eden hanelerde yapılan anket sonucundan kanser yönünden bir fark ortaya konulamamıştır. 2. Karadeniz Bölgesinde kanser diğer bölgelerimizden farklı bir artış ve dağılım göstermemektedir. 3. Karadeniz Bölgesi Kanser hastalarında ve hasta yakınlarında Sitogenetik Tekniklerle hastaların ve sağlıklı üçer yakınından kan örnekleri alınarak karşılaştırılmalı olarak iyonize radyasyon etkisine kromozomlarda bakılmıştır. Bu çalışma sonucunda radyasyona spesifik özel bulgulara rastlanılmamıştır. 4. Radyasyona bağlı gelişebilen ve radyasyonun gösterilebilen etkileri Tiroit kanserlerinde incelenmiştir. Bu çalışma sonucunda da Karadeniz bölgesi ile kontrol bölgeleri arasında bir fark ortaya çıkmamıştır. Bu araştırma sonuçları bölgede Çernobil nedenli bir kanser artışının olmadığını ancak vatandaşımızın bu konuda aşırı duyarlılığının olduğunu ortaya koymuştur.

Kocaeli Dilovası bölgesinde, yapmış olduğumuz epidemiyolojik araştırma sonucuna göre, kanserden ölümler kalp damar hastalıklarından ölümlerin önüne geçerek birinci sıraya yükselmiş, Kocaeli İl Sağlık Müdürlüğü tarafından Kocaeli ilinde 6 (altı) ayrı bölgede günlük olarak SO2 ve duman değerleri ölçülmeye başlanmış ve gerekli birimlerle temasa geçerek sorunun çözümü noktasında işbirliğinin önemi ortaya konmuştur.

Mezotelyoma dünyada oldukça nadir görülen akciğer ve karın zarı kanseri olup Nevşehir İli Gülşehir İlçesi Tuzköy Kasabasında dünyadan 4.000 kat daha fazla görülmektedir. Bu nedenle 1970 den beri bu bölgede süren bilimsel çalışmalar ile ortaya konulan sorunun çözümü için 2000 yılından sonra hazırlanan proje çerçevesinde kasabanın taşınmasına karar verilmiştir.

Şu an itibariyle bölgedeki evlerin inşaatı tamamlanmış olup, eski evlerin boşaltılarak yeni yerleşim yerlerine taşınma gerçekleşmiştir. Eski yerleşim yerlerinin ise ıslah çalışmasına başlanacaktır.

11

Mezotelyomanın oluşumunda “Eriyonit” adı verilen farklı bir mineral lifi de suçlanmakta olup yalnızca Türkiye’de Kapadokya bölgesinde bulunmaktadır. Bu nedenle Sarıhıdır, Karain ve Tuzköy’de yaşayan bireylerde görülen mezotelyoma vakalarının oluşumunda eriyonit maruziyeti ile genetik bir etkileşmenin olup olmadığını göstermek amacıyla çalışma yürütülmektedir. Çalışmanın sonucunda elde edilen bilgiler ile yüksek risk grubu önceden belirlenebilecek, hastalığın erken tanı için hedefe yönelik tarama yöntemleri geliştirilebilecek, hastalıktan korunmak için yeni yöntemler araştırılacak ve yeni tedavi yöntemleri geliştirilebilecektir.

Afşin-Elbistan Termik Santrali 1984 yılında enerji üretimine başlamış olup Santralin çevreye olumsuz etkileri konusunda bu bölgede çalışmalar devam etmektedir. Santralin baca rehabilitasyonu tamamlanmıştır.

Muğla Yatağan Termik santrali çevresinde de sağlık sorunları yaşanmaktadır. Sorunların en aza indirilmesi yönünde işbirliğine devam edilmektedir.

Elektromagnetik alanlar ile ilgili olarak AB uyum sürecinde çıkarılması gereken ilgili yönetmeliğe Başkanlığımızca son şekli verilmiş olup 2009 yılında çıkarılacaktır. Tıpta tanısal amaçlı kullanılan cihazların radyasyon güvenliği konusunun tartışılması amacıyla Başkanlığımızda TAEK, Radyoloji Derneği, Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Kanser Danışma Kurulu üyeleri bir toplantı gerçekleştirilmiştir. Bu toplantıda, tıpta tanısal amaçlı kullanılan radyasyon yayan cihazların endikasyonu olması ve hekimin de uygun görmesi halinde tanı amaçlı kullanılmasında herhangi bir sakıncası olmadığı ortak görüşü vurgulanarak, toplumun sağlık konusundaki duyarlılığını destekleyici görüş ve öneriler prensip olarak kabul edilmiştir. Serviks Kanseri Etkenlerinden Human Papilloma Virus (HPV) Alt Gruplarının Türk Toplumundaki İnsidansının Belirlenmesinde; Erken Uyarı, Kayıt, İzlem, Analiz ve Eğitim Sistemi Projesi : Ülkemizdeki kadınlarda HPV düzeyi ve tipleri hakkında yeterli veri bulunmamaktadır. Bu nedenle tüm yaş gruplarındaki kadınlara yönelik serviks kanseri tarama programlarının desteklenmesi amacıyla ülkemizdeki kadın populasyonunda; İnsan Papillomavirus (HPV) sıklığının ve genotip çeşitliliğinin ortaya konmasını amaçlayan proje kapsamında, Kanser Erken Teşhis, Tarama ve Eğitim Merkezlerine başvuran kadınlardan alınacak 3500 sıvı bazlı servikal smear örneğinden ve Sağlık Bakanlığı’na bağlı Eğitim ve Araştırma Hastaneleri Patoloji Laboratuvarlarından temin edilecek 2000 yılı itibariyle İnvazif Serviks Kanseri tanısı almış 1500 hastaya ait patoloji materyalinden elde edilmiş parafin blok ve/veya kesitlerinde HPV DNA tayini ve pozitif çıkanlarda HPV DNA tip tayini yapılması planlanmış ve çalışma başlamıştır. Ulusal Kanser Enstitüsü: Ulusal Kanser Enstitüsü Kurulması’na yönelik düzenleyici etki analizi TEPAV (Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı) tarafından sürdürülmektedir. Ulusal Kanser Enstitüsü Kurulması’na yönelik kanunun en geç 2010 yılında yürürlüğe girmesi hedeflenmektedir. Bu başlık altında değerlendirilebilecek kanser kontrolü

12

programımızın reorganizasyonu çalışmaları DSÖ nün teknik destekleri ile devam etmektedir. 28 Nisanda yapılacak bir basın toplantısı ile kamu oyuyla paylaşılacaktır.

Çeşitli Proje Faaliyetleri:

Başkent Üniversitesi Eskişehir ve Ankara ilçelerinde “Beslenme ve Kanser” projesi, TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Moleküler Biyoloji Birimi yetkilileri ile ”Türk Toplumunda Mide Kanseri Genetiğinin Farmakogenomik Olarak İncelenmesi” projesi TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ile Türkiye’ deki İçme suyu kaynaklarında bulunan karsinojenlerle bölgesel kanserler arasındaki ilişkinin inceleneği bir proje, Kanser hastaları ve hasta yakınlarının kurmuş olduğu 18 ayrı sivil toplum kuruluşu ve Sağlıkta Umut Vakfı ile birlikte “Kansere Karşı Elele” adlı “Kanser Kayıtçılığının Geliştirilmesi ve Hasta Savunuculuğu” isimli 3 yıl sürecek olan proje başlamış ve yürütülmektedir. Eğitimler

Kanser kontrolunun en üst düzey kalitede ve insana yakışır bir hizmet anlayışı ile verilmesi amacıyla hizmet içi eğitimlerin standartları belirlenmiş olup geçtiğimiz 6 yıl içinde Kendi Kendine Meme Muayenesi (KKMM) Eğitimine 84, KETEM Eğitimine 85, Kanser Kayıt Eğitimine 800, Tütün Kontrolü Kursuna 50, Sitoloji ve Kolpskospi Kursuna 268, Üreme Sağlığı ve Serviks Kanseri Tarama Kursuna 235 sağlık personeli katılmış, Ulusal Kanser Kontrol Programı Çalıştayı ise kendi alanında söz sahibi 176 bilim adamı ile birlikte düzenlenmiştir.

Kanser Tarama Hizmetleri; DSÖ tarafından tarama yapılması önerilen kanserlerde, toplum tabanlı tarama programlarını yürütmek üzere Kanser Erken Teşhis, Tarama ve Eğitim Merkezleri (KETEM) kurulmuştur. Ülkemizde toplum tabanlı tarama çalışmaları Sağlık Bakanlığı ve Avrupa Birliği MEDA (Mediterranean Development and Aid Programme) programı çerçevesinde yürütülen KETEM projesi ile başlamıştır. Proje Kapsamında 11 Merkez Kurulmuştur 2008 Yılı Sonunda Bakanlık Kendi İmkanları İle 81 İlimizde 84 merkez kurmuştur. KETEM’lerin görevleri; Sağlık personeline ve halka, kanser konusunda bilgilendirme ve bilinçlendirmeye yönelik eğitimler düzenlenmesi (Farkındalığın arttırılması), tanımlanmış risk gruplarına, oluşturulmuş tarama standartları doğrultusunda yapılacak toplum tabanlı tarama programlarıyla (Meme, Serviks (Rahim ağzı), kolorektal kanserler, vb.) erken dönemde tanı konulması ve kanser tanısı konan hastalara gerekli tıbbi yönlendirme yapılıp tedavi merkezlerine sevk edilmesi, hasta takip ve değerlendirmelerinin yapılması, olanaklar ölçüsünde sosyal, ruhsal ve tıbbi destek sağlanmasıdır.

• 20 Temmuz 2004 tarihinde “Kadınlarda Meme Kanseri Taramaları için Ulusal Standartları” yayınlamıştır.

• 29 Mayıs 2007 tarihinde “Serviks Kanseri Ulusal Tarama Standartları” yayınlanmıştır.

13

• 25 Mart 2009 tarihinde “Kolorektal Kanser Ulusal Tarama Standartları” yayınlanmıştır.

• Bu merkezlerde ödeme gücü olmayan vatandaşlarımıza tarama hizmetleri ücretsiz verilmektedir.

• Deri kanserine yönelik pilot taramalar Adana ve Antalya KETEM’ lerde sürdürülmektedir.

• Ülkemizde 2008 yılında 955.214 serviks smear testi yapılmıştır. Bunun 108.039’u KETEM’ler tarafından yani tüm smear testinin %11.3’ü KETEM’lerde yapılmıştır.

• Ülkemizde 2008 yılında 938.779 mamografi çekimi yapılmıştır. Bunun 109.665’i KETEM’ler tarafından yani tüm mamografilerin %11.6’ sı KETEM’lerde yapılmıştır.

• 2015 yılında 280 KETEM’e ulaşılması planlanmaktadır. • 2011’e kadar toplumun %70’nin taranması planlanmaktadır.

KETEM Standart Hizmeti;

• Farkındalık Yaratacak Eğitimler

• Meme Kanseri Taraması

• Serviks Kanseri Taraması

• Kolo-Rektal Kanser Taraması

KETEM Standart Personeli;

• 1 sorumlu hekim

• En az 1 pratisyen hekim

• En az 1 hemşire

• En az 1 ebe

• En az 1 röntgen teknisyeni

• 1 Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı (Konsültan)

• 1 radyoloji Uzmanı (Konsültan)

• 1 Patoloji Uzmanı (Konsültan)

• 1 Genel Cerrahi Uzmanı (Konsültan)

KETEM Standart Teknik Donanımı;

• 1 Mammografi ve Banyo Cihazı

• 1 USG

14

• 1 Mikroskop

• 1 Kolposkop

• 1 Masaüstü Bilgisayar

• 1 Dizüstü Bilgisayar

• 1 Projeksiyon Cihazı

• 1 Meme Maketi

• Fotokopi Cihazı

ULUSAL KANSER TARAMA STANDARTLARIMIZ

Meme Kanseri

• 50-69 yaş arası tüm kadınlara, her iki yılda bir, her iki meme için, birisi medyolateral oblik, diğeri ise kraniokaudal olmak üzere ikişer poz mamografi filmi çekilir.

• Mamografi filmleri iki radyoloji uzmanı tarafından ve birbirlerinden bağımsız olarak değerlendirilmelidir.

• Asıl tarama metodu mamografi olmakla beraber, taramaya katılan her kadın hekim tarafından da muayene edilir.

Serviks Kanseri

• 35-40 yaş aralığındaki tüm kadınlardan en az bir kez smear alınmalıdır. • Smearler beş yıllık intervallerle tekrarlanmalı • Son iki testi negatif olan 65 yaşındaki kadınlarda taramaya son verilmelidir. • Benign jinekolojik nedenler ile total histerektomi yapılan olguların sitolojik takibi

gereksizdir. • CIN II/III nedeniyle histerektomize olmuş olgularda üç dökümente edilebilen,

teknik yeterli negatif sitoloji ve son 10 yılda anormal/pozitif sitoloji yokluğunda tarama kesilmelidir.

• HIV enfeksiyonu olanlar/ immunosupresif tedavi alan olgularda ilk yıl iki kez, sonuçları negatifse yılda bir kez alınmalıdır.

Kolorektal Kanserler

• 50-70 yaş arası tüm erkek ve kadınlarda her yıl gaytada Gizli Kan Testi (GGK) • Her 10 yılda bir kolonoskopi yapılmalıdır. • GGK poliklonal veya monoklonal antikorlar kullanarak gaytada hemoglobin

varlığını kantitatif olarak gösterebilmeli ve testlerde kullanılacak antijenler sadece insan hemoglobinine hassas olmalı.

15

Türkiye’de Kanser Kayıt Sistemi

Kanser Kayıtçılığı, ”Kanser kontrolü” çalışmalarının başlangıç noktasıdır. Bir kez

veri tabanı kurulduğunda etiyolojik ya da nedensel ajanları araştırmak, kanserleri önlemek için uygun girişimlerde bulunmak mümkündür.

Ülkemizde kanser kayıt çalışmalarının geçmişi çok eskilere dayanmamaktadır. Ülkemizdeki kanser kontrol çalışmalarının 1940’lı yıllarda kurumsallaşmaya başlamasına rağmen kanser kayıt çalışmaları 1982 yılında 14.09.1982 tarih ve 5621 sayılı Bakanlık genelgesi gereğince Kanser vakaları 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunun 57.maddesinde belirtilen ihbarı mecburi hastalıklar arasına alınması ile başlamıştır demek yanlış olamayacaktır. Dünyada Hamburg Kanser Kayıt Merkezi 1926 yılında kurulmuş, 1929’da resmi statü kazanmış 1937 yılında ise tam olarak işlev gören nüfus tabanlı bir kanser kayıt merkezi haline gelmiştir. Slovenya’da bulunmakta olan toplumsal tabanlı kanser kayıt merkezi ise 1950 yılından bu yana Slovenya nüfusuna ait insidans, prevelans ve sağ kalım verilerini yayınlamaktadır. Bu örneklerde olduğu gibi dünyada birçok gelişmiş ülkede kanser kayıt çalışmaları 1900’lü yılların başlarında başlamıştır.

Ülkemizde kanserin ihbarı zorunlu olması ile kayıt çalışmalarının yürütülebilmesi

amacı ile 1983 yılında 181 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile “Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığı” kurulmuştur. Kanser kontrolünden sorumlu olan Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığının temel görevlerinden birisi de kanser kayıtlarının kaliteli, güvenilir ve doğru bir şekilde toplamaktadır.

1991 yılında T.C. Sağlık Bakanlığı, Türk-Amerikan Sağlık Araştırma Merkezi ve Ege Üniversitesi arasında imzalanan bir protokol ile "İzmir Kanser İnsidansı ve Veri Toplama Projesi"ni (İKİP) başlatılmıştır. 13 Mart 1993 tarihinde İzmir Sağlık Müdürlüğü bünyesinde kurulan KİDEM (Kanser İzlem ve Denetim Merkezi), proje çalışmalarının koordinasyonu ile görevlendirilmiştir. Bazı hastanelerde hastane tabanlı kanser kayıt merkezleri kurularak başlatılan bu projenin hedefi, İzmir il sınırları içinde mevcut kanser olgularının tek elden kaydedilip istatistiksel yönden izlenmesi ve değerlendirilmesi olarak belirtilmiş ve KİDEM’in çekirdeğini oluşturmuştur.

Proje çalışmalarının yürütülmesi için 30 Aralık 1991 tarihinde Ege Üniversitesi

Kanserle Savaş Uygulama ve Araştırma Merkezi (EÜKAM) kurulmuştur. 13 Mart 1993 tarihinde ise İl Sağlık Müdürlüğüne bağlı İzmir Kanser İzlem ve Denetim Merkezi (KİDEM) kurulmuş ve proje çalışmalarının koordinasyon görevi bu merkeze devredilmiştir. Bu kuruluş bir süre sonra nüfus tabanlı bir kanser kayıt merkezine dönüşmüş ve kanser kayıt elemanı eğitimi görmüş ekibiyle İzmir ilinde kanser tanısı koyan hastanelerden veri toplamaya başlamıştır.

Ancak mevcut sağlık sisteminde nüfus tabanlı kanser kayıt merkezlerinin kurulma

mantığı tam olarak anlaşılamamış ve süreç içinde değişik nedenlerle 29 ilimize daha kanser kayıt merkezi kurulmuştur. Bu merkezlerin elemanlarına eğitimler verilmiştir. Bu merkezler kurulurken ilk merkezlerin çalışıp çalışmadığı ya da ülkemizde kanser kayıt çalışmalarının şeklinin nasıl olacağı, olması gerektiği gibi konular ortaya konulamamıştır. Bazen il yönetimlerinin talebi bazen de Başkanlığın tasarrufu olarak bu merkezler kurulmuştur.

16

2000 yılına gelindiğinde halen bu 29 merkezin neredeyse tamamından ( İzmir ili

hariç) doğru veri elde edilememiştir. Bu yıl içerisinde kanser kayıt çalışmaları Başkanlık tarafından değerlendirilmiştir. 1982 yılından bu tarihe kadar evrak üzerinde gelen kanser kayıt formlarının Başkanlığa çok büyük bir yük oluşturduğu ve Başkanlığın bu formları girebilme işlemi dışında başka işlere zaman ayıramadığı görülmüştür. Her il Sağlık müdürlüğünde bilgisayar kullanımına geçilmiş olması formların bilgisayar ortamında illerden alınabileceği fikrini doğurmuştur. 2000 yılında 81 il personeline verilen bir eğitimle Başkanlığa gelen formların elektronik olarak alınması sağlanabilmiştir. Takip eden bir yıl içinde Başkanlıkta bekleyen tüm formlar bilgisayara girilmiş ve o tarihten sonra tüm kanser kayıt formları Başkanlığa elektronik ortamda gönderilmiştir. Bu yıllarda Ulusal Kanser Danışma Kurulu oluşturulmuş ve çalışmalarına başlamıştır. Danışma kurulu ve Başkanlık yetkilileri tarafından kanser kayıt sitemi ile ilgili şu kararlar alınmıştır.

- 29 Merkezin etkin olarak çalışmadığı, - Sadece İzmir Kanser Kayıt Merkezinin çalışmalarının başarıya ulaştığı ve

ülkemizde tek güvenilir verilere sahip olduğu, - 29 merkezin ülkemiz olanaklarında kanser kayıtçılığı açısından gereksiz

olduğu, - İzmir Kanser Kayıt Merkezinin örnek alınarak daha az sayıda seçilen

merkezde “Aktif Kanser Kayıt Sistemine” geçilmesi ve ülke projeksiyonu çıkarılması

- Mevcut merkezlerin kapasite ve çalışmalarına bakılarak bu merkezlerden de faydalanılması,

- Seçilen illerde İl yönetiminin Vali başta olmak üzere İl Sağlık Müdürü, Üniversite yetkilileri, hastane başhekimleri ve belediye başkanlarının Aktif kanser kayıt sistemine geçildiği ve illerinin de bu merkezlerden biri olduğu konusunda eğitilmesi toplantı ve görüşmeler yapılması,

- Bu illerde sağlık müdürlüğü kanser kayıt merkezine ve hastanelere eleman atamalarının yapılamasını takiben sistematik bir personel eğitim programının başlatılması.

Tüm bu değerlendirmelerin ışığında 12 ilimiz Edirne, Trabzon, Samsun, Erzurum, Eskişehir, Ankara, Antalya, İzmir, Kayseri, Şanlıurfa, Adana ve Bursa Olmak üzere Aktif kanser kayıt çalışmalarına alınmışlardır. Günümüzde bu illerimize Kocaeli ( Dilovası bölgesinde kanserden ölümler birinci sırada yer almaktadır.) ve Van ( Doğu bölgesini temsiliyet açısından) ilerlide dâhil edilmiş ve sayı 14 ‘ü bulmuştur. Aktif Kanser Kayıt Merkezlerimizden İlk olarak İzmir Kanser Kayıt Merkezi 1995 yılında uluslararası yayınlarıyla WHO/ IARC/IACR (Dünya Sağlık Örgütü/Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı/ Uluslararası Kanser Kayıtçılığı Birliği) üyeliği, 1997 yılında da ENCR (Avrupa Kanser Kayıtçılar Ağı) üyeliği gerçekleşmiştir.2004 yılında ise Türkiye’nin resmen üyeliği ile, MECC(Orta Doğu Kanser Konsorsiyumu) çerçevesinde yürütülen Birleşik Kanser Kayıt Merkezi Projesine dahil olmuştur. 2002 yılında DSÖ IARC Globocan verilerinde İzmir kanser kayıt merkezinin verilerini kullanmış ve bu ilimize ait verilerin kalitesi böylece tescil edilmiştir.

17

2002 yılında Aktif Kanser Kayıt Sistemi üzerine çok yoğun çalışmalar yürütülmüştür. Bu illerimizin yönetici kadrolarının bilgilendirilmesi için eğitim ve toplantılar gerçekleştirilmiştir. Kanser kayıt elemanlarının atamaları gerçekleştirilmiş ve temel eğitimleri ve temel eğitimi takiben 1 yıl sonra yenileme eğitimleri ve daha sonrada yerinde eğitim ve denetim çalışmaları gerçekleştirilerek illerde aksayan yönlerin tespiti ve bunların giderilmesi çalışmaları yürütülebilmiştir. 2004 yılında Bakanımızın imzası Ülkemiz Ortadoğu Kanser Konsorsiyumunun ( MECC) resmen üyesi olmuştur. Çalışmalar MECC ile işbirliği içinde yürütülmeye başlanmıştır.

Ulusal Kanser Danışma Kurulu ile Başkanlık yetkilileri 2006 yılında Aktif Kanser Kayıt Sistemini yeniden değerlendirmişlerdir. 05.01.2006 tarihinde Toplanan Epidemiyoloji ve Kanser Kayıt Alt Danışma Kurulunda alınan kararla aktif kanser kayıt sistemi içerisinde yer alan illerin çalışmaları incelenerek; elde ki imkanların en etkin bir şekilde kullanılabilmesi ve en kısa sürede sonuç alınabilmesi için yapılacak küçük müdahalelerle kaliteli kayıt toplamayı başarabilecek iller belirlemiş ve Başkanlığın yayınlayacağı verilerinde bu illerin verilerinin yayınlanması kararlaştırılmıştır. 2006 yılından sonra bu illerin eğitimlerine yoğunlaşılmış ve bu illerde kapsamlı ve yoğun bir eğitim programı yürütülerek iller tek tek denetlenmişlerdir. Bu iller

• ANKARA • ANTALYA • SAMSUN • ERZURUM • TRABZON • İZMİR • EDİRNE • ESKİŞEHİR illeridir. Bu çalışmalar sonuç vermeye başlamış ve İzmir ve Antalya kanser kayıt

merkezlerinin verileri “Beş Kıtada Kanser Kitabında” yer almıştır. Samsun ve Trabzon illerimizin verileri de önümüzdeki birkaç yıl içerisinde bu kitapta yer almaya hak kazanacak kaliteye ulaşabilecek seviyeye getirilmiştir.

Ülkemizde halen aktif ve pasif sistemle kayıtlar toplanmaktadır.

Pasif Sistem; Hekimler ya da diğer sağlık personeli tarafından doldurulan kanser kayıt formu İl Sağlık Müdürlüğüne gönderilir ve bilgisayar programına girilir. İl Sağlık Müdürlüğü Kanser Kayıt Merkezi, bilgisayar ortamına girilen bu verileri üçer aylık dönemlerle Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığına elektronik ortamda göndermektedirler. Aktif Sistem; Kanser kayıt elemanları tarafından hasta dosyaları araştırılarak elde edilen bilgilerin IARC ve MECC standartları kullanılarak kanser kayıt formlarına aktarılmasıdır. Ülkemizde Yürütülen Aktif Kanser Kayıt Çalışmaları; 14 ilde yürütülen aktif kayıt çalışmalarında şöyle bir çalışma sistematiği uygulanmıştır.

18

— Kanser Kayıt Merkezlerinin yasal alt yapısının oluşturulması için 14.12.2000 tarih ve 24260 sayılı Resmi Gazetede Kanser Kayıt Merkezleri Yönetmeliği yayınlanmıştır.

— Öncelikli olarak her ilin konu ile ilgili sağlık yöneticileri bilgilendirilmiştir. Bilgilendirmelere Valilik düzeyinden başlanmıştır. Konuya yönetimin desteği alınmıştır.

— Her ilin nüfusu ve Hastane yapıları ile diğer kaynakları değerlendirilerek kanser kayıt eleman ihtiyaçları tespit edilmiştir.

— IARC ve MECC standartları çerçevesinde İzmir kanser kayıt merkezinin deneyimleri de gözetilerek Standart Eğitim programları oluşturulmuştur.

— Kullanılacak Kanser Kayıt Formu revize edilmiştir. — Kanser Kayıt elemanlarının atamaları gerçekleştirilmiştir. — Personel eğitimleri gerçekleştirilmiştir. — Personelin sahada yaklaşık 6 ay ile 1 yıl çalışmasını takiben yenileme

eğitimleri gerçekleştirilmiştir. — Bir denetim ekibi oluşturulmuş ve merkezler ilki 2006 yılında olmak üzere

periyodik olarak denetleneceği yerinde eğitim ve denetim çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Böylelikle eğitilen personel çalışma ortamında ziyaret edilerek çalışmaları denetlenmiş, görülen eksikliklere yönelik yerinde birebir personel eğimleri gerçekleştirilmiştir.

— İllerde yapılan ziyaretlerde il yönetimi hastane yönetimlerinden kaynaklı problemler de ortaya çıkarılarak çözülmeye çalışılmıştır.

— “14.12.2000 tarih ve 24260 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Kanser Kayıt Merkezleri Yönetmeliğine ve 24.01.2006 tarih ve 60 sayılı Kanser Kayıt Merkezleri gizlilik yönergesine” göre Kanser verileri gizlidir.

— 2008 yılında Sağlıkta Umut Vakfı işbirliği ile ‘’Kansere Karşı Savaşta İleri’’ projesi başlatılmış olup Samsun, Erzurum, İzmir ve Antalya illerinde kanser kayıtçılığının güçlendirilmesi amaçlanmıştır.

Aktif Kanser Kayıt Sisteminde Yapılan eğitimler; 1-Temel Kanser Kayıt Eğitimleri • Toplam 10 Kanser Kayıt Eğitimi verilmiştir. • Her eğitimde ortalama 30 KKE eğitim verilmiştir. • 5 Günlük bir eğitimdir. • 303 eleman eğitilmiş 2-SEER Özet Evreleme Eğitimi • Toplam 4 adet SEER Özet Evreleme Eğitimi yapılmıştır. • Her eğitimde ortalama 27 KKE Eğitim almıştır. • 5 Günlük bir eğitimdir. • 108 eleman eğitilmiştir 3-CANREG-4 Bilgisayar Programı • Canreg-4 Bilgisayar Programı Eğitimi bilgisayar kullanıcılarına verilmektedir. • 5 günlük bir eğitimdir. • 51 eleman eğitilmiştir 4-Kalite Kontrolü Eğitimleri • Kalite Kontrolü Eğitimleri sadece İl Sağlık Müdürlüğü elemanlarına verilmekte

olup, • 5 günlük bir eğitimdir.

19

• 17 eleman eğitilmiştir. Aktif Kanser Kayıt Sisteminde toplanan veriler; Demografik Veriler:

1. İsim(ler) -Ad,Soyad,Baba Adı 2. Tanı sırasındaki Adres Cadde, Şehir 3. Doğum yeri 4. Ulusal Kimlik Numarası 5. Tanı sırasındaki Yaş 6. Doğum Tarihi 7. Cinsiyet

Tıbbi Veriler: • Tanı tarihi:

1. İnsidans yılını ve sağkalım süresini belirlemek için kullanılır. 2. Doktorun, hastanın kanser olduğunu açıkladığı tarihtir.

• Tanı Yöntemi: 1. Anatomik (topografik) yer 2. Histolojik (morfolojik) tip 3. Davranış 4. Grade(Derece) 5. Lateralite 6. Tümör sırası 7. Tanı sırasındaki Evre

• Tedavi Verileri: 1. Cerrahi 2. Radyoterapi 3. Kemoterapi 4. Hormon terapisi 5. İmmunoterapi 6. Diğer terapiler 7. Tedavi Tarihi(tarihleri) 8. Cerrahi ve Radyasyonun Sırası

Aktif Kanser Kayıt Sisteminde Veri Kaynakları; • Tıbbi kayıtların bulunduğu:

– Hastaneler – Klinikler – Doktor muayenehaneleri – Patoloji laboratuvarları – Radyasyon (onkoloji) terapi merkezleri

• Tıbbi kayıtların bulunduğu: – Medikal onkoloji merkezleri – Bakımevleri – Adli tıp merkezleri

20

• Ölüm belgeleri

Aktif Kanser Kayıt Sisteminde Gizlilik;

Hasta Haklarına ilişkin Roma Kasım 2002 Avrupa Statüsü Özel ve Gizlilik Hakkı bölümünde “Her bireyin kişisel bilgilerinin; sağlık durumu, yapılan teşhis ve tedavi konularında bilginin yanı sıra teşhis ve tedavi yapılırken veya özel ziyaretlerinin gizliliğinin muhafazası hususunda, gizli tutulmasını talep etme hakkına sahiptir.” denilmektedir.

Sağlık Bakanlığı’nın yürürlüğe koyduğu Hasta Hakları Yönetmeliği’nin beşinci maddesinin (f) fıkrasına göre “kanun ile müsaade edilen haller ile tıbbi zorunluluklar dışında, hastanın özel hayatının ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz” denilmektedir.

Bu doğrultuda Kanser Kayıt Merkezleri toplanan verilerin gizliliğinden sorumludur. Bu sorumluluk kanser kayıtlarının gizliliği ile ilgili bir mevzuatla düzenlenmesini gerektirmektedir. Sağlık Bakanlığı Kanserle Savaş Dairesi Başkanlığı’nca bu ihtiyaç nedeniyle 24.01.2006 Tarih ve 60 Sayılı “Kanser Kayıt Merkezleri Gizlilik Yönergesi” çıkartılarak yürürlüğe konmuştur.

Bu yönergenin amacı, Kanser Kayıt Merkezleri’nin çalışmaları sırasında verilerin gizliliğini sağlamak üzere uyulması gereken kuralları belirlemektir. Bu yönerge Kanser Kayıt Merkezlerinin etkinlikleri çerçevesinde yürütülen her türlü veri toplama, veri değerlendirme, verileri kullanıma açma çalışmalarını kapsamaktadır.

Hastanın gizliliği ile ilgili hakları ölümünden sonra da devam eder. Veritabanında bulunan verilerin birinci derecede sorumluluğu ulusal düzeyde Bakanlığa, il düzeyinde ise Sağlık Müdürlüklerine aittir. Bu konudaki bütün resmi yazışmalar Sağlık Müdürlükleri veya onun yetkili kılacağı kişiler tarafından yapılır.

Bu yönergede yazılı kuralların uygulanmasını sağlamak, çıkan sorunları çözmek, aralıklı denetimleri yapmak Sağlık Müdürleri’nin ve onun yetkili kıldığı kişilerin sorumluluğundadır. Merkezlerde geçici ya da sürekli görev alan her eleman veri gizliliği ile ilgili yazılı bir bildirim imzalar. Merkezler verilerin gizliliği için alınan önlemlerini aralıklarla kontrol eder. Veri toplayan merkezlere gizlilik eğitimi almamış ve gizlilik bildiriminde bulunmamış kişiler görevlendirilmez.

Aktif Kanser Kayıt Sisteminde Kalite Kontrolü;

Tanımlanmış nüfuslarda kanser yükü hakkında doğru yargılara varabilmek için kesin ve tam kanser kayıt verisi gereklidir.

KARŞILAŞTIRILABİLİRLİK (COMPARABILITY)

Kanser kayıt merkezinin ürettiği istatistikler, farklı toplumlar ve/veya farklı zamanlar için karşılaştırılabilir olmalıdır. Karşılaştırılabilirliğin temel ön-gerekliliği evrensel standartların ve kuralların benimsenmesidir. Veri başlıkları ve ilgili terimler net olarak tanımlanmalı “kurallar ve tanımlar” rehberi hazırlanmalı yapılan değişiklikler de belgelenmelidir.

Hangi veri başlıkları toplanacağı, Hangi olgu veri tabanına dahil edileceği, Tanı tarihi, Tanı yöntemi,

21

Çoğul primer, Primer yerleşim yeri, Hastalığın evresi, vb. Verilerin ve bilgilerin kullanımı (gizlilik) konuları bu belge içerisinde yer almalıdır. Kurallarımızı oluştururken kullandığımız rehberler: WHO / IARC / IACR(Dünya Sağlık Örgütü / Uluslar arası Kanser Araştırmaları

Ajansı / Uluslar arası Kanser Kayıtçılar Birliği) ENCR(Avrupa Kanser Kayıt Merkezleri Ağı) SEER (Araştırma, Epidemiyoloji ve Sonuçlar, ABD) MECC (Orta Doğu Kanser Konsorsiyumu)

KESİNLİK (ACCURACY) kesin” (doğru, tam) (ACCURATE) 1)Kapsamda Tamlık (Completeness) Hedef nüfusta ortaya çıkan bütün kanser olgularının kayıt merkezinin veri tabanında ne ölçüde bulunduğu Tamlığı ölçmek için kullanılan yöntemler: 1) Veri kaynakları 2) Bağımsız olgu araştırması 3) Tarihsel veri yöntemi 2)Geçerlilik (Valıdıty) Kayıt merkezinde, özellikleri tanımlanmış olan olguların gerçekte o nitelikte olma oranı; kaynak, belgelerin doğruluğu, özetleme, kodlama, kaydetmede becerilerine bakılarak tespit edilir. Aktif Kanser Kayıt Sisteminde elde edilen son veriler;

22

TÜRKİYE KANSER İSTATİKLERİ (1999-2005)

58,1

3

64,4

3 79,6

7

133,

78 148,

48 167,

72

173,

85

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

50,51

78,0395,35

154,15168,69

194,25202,74

63,31

113,03

127,92140,75 144,54

0

50

100

150

200

250

2000 2001 2002 2003 2004 2005

Erkek Kadın

Türkiye de Kadın ve Erkek Kanser İnsidans Değerleri (2000-2005)

23

30,1

3

24,3

3

18,9

1

17,9

6

9,92

9,59

7,51

6,63

6,04

5,38

0

5

10

15

20

25

30

35

Akc

iğer

ve

Bro

nş

Pro

stat

Der

i

Mem

e

Mid

e

Mes

ane

Kol

on

Kem

ik İl

iği

Ove

r

End

omet

rium

Türkiye İlk 10 Kanser Türü (2005)

52,7

3

24,3

3

20,0

0

16,3

9

12,9

9

8,69

7,22

7,14

5,74

4,51

0

10

20

30

40

50

60

Akc

iğer

ve

Bro

nş

Pro

stat

Der

i

Mes

ane

Mid

e

Kol

on

Kem

ik İl

iği

Larin

ks

Bey

in

Rek

tum

Erkeklerde Görülen İlk 10 Kanser Türü (2005)

24

35,4

7

17,8

0

8,44

7,20

6,80

6,31

6,04

6,03

5,38

5,31

0

5

10

15

20

25

30

35

40M

eme

Der

i

Tiro

id

Akc

iğer

ve

Bro

nş Mid

e

Kol

on

Ove

r

Kem

ik İl

iği

End

omet

rium

Ser

viks

Kadınlarda Görülen İlk 10 Kanser Türü (2005)

25

ULUSAL KANSER DANIŞMA KURULU

Kanserle ilgili ulusal politikaların oluşturulmasında, kanserden korunma

önlemlerinin alınmasında, kanserli hastaların tanı, tedavi ve izlemlerinde karşılaşılan

sorunlara çözüm aranmasında, kanserle ilgili çalışmaların ihtiyaç duyulan alanlara

yönlendirmesi ve koordinasyonunun sağlanmasında, kanserle ilgili konularda

toplumun bilgilendirilmesi ve eylem planları hazırlanmasında, tavsiye niteliğinde

görüş bildirmek üzere Ulusal Kanser Danışma Kurulu oluşturulmuştur.

Kurulun görevleri şunlardır:

a) Ulusal Kanser Politikasının belirlenmesi ve eylem planları geliştirilmesinde

danışmanlık yapmak, b) Kanserli hastaların tanı, tedavi ve izlemlerinde karşılaşılan sorunlarla ilgili

çözüm önerilerinde bulunmak, c) Bakanlığa ihtiyaç duyulan diğer konularda bilimsel danışmanlık hizmetinde

bulunmak, d) Ülke genelinde kanserle ilgili bilimsel çalışmalara yön verecek önerilerde

bulmak, e) Kanser konusunda çalışan, kamu, özel sektör ve sivil toplum örgütlerinin

koordinasyonuna yönelik çalışmalar yapmak, f) Toplumun kanser konusunda doğru bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi

için önerilerde bulunmak, g) İhtiyaç duyulan konularda Alt Kurulları kurmak ve çalışma alanlarını

belirlemek, h) Alt Kurul raporlarını görüşerek karara bağlamak.

Kanserle ilgili konularda çalışmalar yapmak üzere Danışma Kurulu bünyesinde alt

danışma kurulları oluşturulmuştur.

Kanser Alt Danışma Kurulları • Epidemiyoloji ve Kanser Kayıt

• Medikal Jeoloji

• Preventif Onkoloji

• Klinik Araştırmalar

• Kanserde Tedavi ve Tıbbi Etik

26

• İnsan Kaynakları

• Sosyal ve Psikososyal Destek

• Erken Tanı ve Tarama

• Alternatif Tıp ve Tamamlayıcı Tıp

• Radyasyon Güvenliği

27

Türkiye’de Primer Koruma’da Yapılması Gerekenler: Primer Koruma Grup Raporu Kansere karşı primer korunmada öncelikli olarak önlem alınması gereken risk faktörleri değerlendirilmiştir. Tütün kullanımı, enfeksiyonlar, çevresel ve mesleksel etkenler, obezite ve fiziksel aktivite azlığının ülkemiz için öncelikli risk faktörleri olduğuna karar verilmiştir. Risk faktörleri, toplumdaki yaygınlıkları,önleyici aktivitelerin ve ilgili kurumları farklı olduğundan ayrı başlıklar altında incelenmiştir.

1. Risk Faktörü :Tütün kullanımı

Amaç, tütün kullanımının kanserler ile ispat edilmiş neden-sonuç ilişkisi ve kullanım yaygınlığı dikkate alınarak, tüketimi azaltmak, yeni başlayacakları önlemek ve pasif sigara dumanına maruziyeti ortadan kaldırmaktır. Bu amaca ulaşırken hedeflenen 2012 yılına kadar tütün ürünü kullanmayanların oranını 15 yaşın üzerinde % 80’e, 15 yaşın altında % 100’e yaklaştırmaktır. Bu hedeflere ulaşmak için belirlenen stratejiler şöyledir:

a) Tütün ürünleri içmenin kapalı ortamlarda yasaklanması 4207 sayılı kanunda yapılan değişiklikle; iç ortamlarda uygulanan yasağın nedenleri, yasağa uymayanlar hakkında müeyyidelerin halka, işletme sahiplerine, yöneticilere aktarılması, konuyla ilgili farkındalık ve bilinç yaratılması, kanun hükümlerinin etkili şekilde uygulanması, uygulamada standardın sağlanması ve idari yaptırımların uygulanması kararlaştırılmıştır. Bu konuda ülkemiz için önerilen ve dünyada da benimsenmiş etkinlikler, medyada kanunun belirttiği sürelerdeki yayınlar ile özellikle pasif sigara içimi ve kanser ilişkisinin yer alması, ilgili Sivil Toplum Kurumlarının kamu yöneticilerinin, işletmecilerin ve halkın biraraya geleceği toplantılar planlaması ve kolluk kuvvetlerinin kanun ile ilgili bilgilendirilmesi için hizmet içi toplantıları düzenlenmesidir. Ayrıca tütün yasasının ihlali durumlarında kullanılmak üzere bir ihbar hattının kurulması öngörülmüştür. Konuyla ilişkili kurumlar, İçişleri Bakanlığı-Mülki amirler ve kolluk kuvvetleri, Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Turizm ve Kültür Bakanlığı, TAPDK, RTÜK, TRT, Belediyeler olup, Turizm işletmecileri, Otelciler Fedarasyonu, TESK, Hasta dernekleri, Tüketici hakları ile ilgili dernekler gibi sivil toplum örgütleri ile işbirliği yapmaları öngörülmüştür. Bu önlem maddesinin gereklerinin 19.7.2009 tarihine kadar tamamlanması hedeflenmiştir. Bu süreçte olası engel olarak, benzer ülke örnekleri ve literatür bilgilerinden yola çıkarak, tütün endüstrisinin kanun işleyişini engelleyici faaliyetleri, işletme sahiplerinin karlılıklarının azalması konusunda yanlış

28

kanaatleri, kamuoyu ve kamu görevlilerinin kanun ile ilgili yetersiz bilgi sahibi olması belirlenmiş ve ilgili kurum yöneticilerinin strateji ve etkinlik belirlemede bu konulara yoğunlaşmaları önerilmiştir. Etkinliğin başarı ölçütleri, sigara bırakma kliniklerine başvuru sayılarındaki artış ve kanun ihlali ile ilgili şikâyet sayılarında azalma olacaktır. Kanun sonrası yıllara göre kanser kayıtları, kamuoyu anketlerindeki halk desteği, işletme ve kurum uyum oranları, işletmelerin karlılık oranlarındaki değişiklik izlemde kullanabilecek parametreler olarak belirlenmiştir.

b) Tütün ürünlerinin fiyatlarının yükseltilmesi Gençlerin sigaraya başlamasının engellenmesi için Dünya Bankasının ve diğer birçok bilimsel çalışmanın sonucunda, en önemli araç olarak belirlenen strateji, tütün ürünlerinin fiyatlarının tüketimi azaltacak düzeyde arttırılmasıdır. Bu hedefe ulaşırken yapılması gereken en önemli etkinlik, fiyatların birim sigara paketi yüzdesi dışında ayrı olarak vergilendirilmesi, Avrupa satış fiyatları ile aynı düzeye çıkarılmasıdır. Konuyla ilgili kurumlar Maliye Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, TAPDK olarak benimsenmiş olup, tüketici dernekleri ve çeşitli sivil toplum kurumları ile işbirliği yaparak 2009 yılı içinde etkinliklerin tamamlanması önerilmiştir. Hedefe ulaşmak için geçen süreçte öngörülen en olası engeller, yasadışı ticaret ve tütün endüstrisinin pazar payını ele geçirme uygulamalarıdır. Literatürdeki diğer ülke örneklerinden endüstrinin fiyat artışlarını kaçakçılık savları ile engellemeye çalıştığı ancak diğer taraftan, birçok ülkede kaçakçılığı organize suç örgütleri taşeronluğunda kolaylaştırdığı anlaşılmaktadır. Bu bilgiler ışığında fiyatların etkin bir şekilde tüketimi azaltma aracı olabilmesi için sadece vergi yüzdelerinin değil, birim fiyatların da Avrupa ülkeleri düzeyine çıkarılması gereklidir. İzlem parametreleri olarak yasal ticaret kayıtları, Maliye Bakanlığı Ürün İzleme Sistemi kayıtları ve sigara içme oranındaki değişiklikler önerilmiştir.

c) Reklâm, tanıtım ve sponsorluk yasaklarının uygulanması 4207, 4733 sayılı yasaların belirttiği reklâm yasakları gençlerin sigaraya başlamasını engelleyici çok önemli tedbirlerdir. Ayrıca sigara içenlerin bırakma motivasyonunu da etkilediği saptanmıştır Sponsorluk yasağı ile ilgili Sivil Toplum Kurumlarına ve yerel yönetimlere bilgilendirme yapılması, gizli reklâm ve ürün yerleştirmenin izlenmesi ve ihbarı yasanın hedeflerine ulaşması için elzem etkinliklerdir. Bu konuda öncelikle sorumlu kurumlar Sağlık Bakanlığı, RTÜK ve İçişleri Bakanlığı olup, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı (Reklâm Kurulu), Basın Konseyi, Tüketici Hakları Derneği ve TRT ile işbirliği yapılarak 2009 için hedeflenen etkinliklerin tamamlanması önerilmiştir. Hedefe ulaşırken olası engeller arasında; Tütün endüstrisi taktikleri, konuyla ilgili bilgisi olmayan ve yanlış bilgilendirilen medya mensupları öngörülmektedir.

29

Konuyla ilgili ilerleme göstergesi Maliye Bakanlığının vergi beyannamelerindeki gider kayıtları ile anket çalışmaları ile çocuk, genç ve erişkin gruplarının reklâm algılarının belirlenmesi olacaktır. İzleme kriteri olarak RTÜK kayıtlarının izlenmesi önemlidir.

d) Medya kampanyaları Sigaranın sağlık etkileri konusunda yapılan sürekli vurucu medya kampanyalarının çok etkili olduğu bilimsel çalışmalar ile sabittir. Sivil Toplum Kurumları ve Sağlık Bakanlığı tarafından düzenli, vurucu ve sürekli nitelikli kanser ve sigara ilişkisini anlatan program ve basın toplantılarının yapılması bu nedenle öncelikli bir etkinlik olarak önerilmektedir. Konuyla ilgili kurumlar Sivil Toplum kurumları, Sağlık Bakanlığı, RTÜK ve TRT olup, Milli Eğitim Bakanlığı, Gazeteciler Cemiyeti ve TURÇEV ile işbirliği gerekli görülmektedir. Etkinlik sürekli olmalıdır. Bu arada olası engel, medya ve tütün endüstrisinin sektörel ilişkileridir. Başarı izlemi kamuoyu algı anketleri ile yapılmalıdır.

e) Paketlerde uyarı yazılarının bulunması ve ürün kontrolu Sigara paketleri üzerinde resimli uyarı yazılarının bulunması için yasal düzenlemenin yapılması tütün kullanımını azaltan önemli bir strateji olarak Dünya Sağlık örgütünce belirlenmiştir. Bu kapsamda yapılması önerilen etkinlikler; uluslararası normlara uygun, bağımsız, bilimsel olarak akredite laboratuar kurulması ve tütün ve tütün ürünlerinin nikotin, karbon monoksit ve zifir ölçümlerinin yanı sıra, içeriğinde bulunan kanserojen maddelerin AB standartlarına uygunluğunun denetiminin yapılması ve sonuçlar hakkında toplumun bilgilendirilmesi önerilmiştir. Ayrıca, üretilen veya ithal edilen veya piyasadan toplanan tütün veya tütün ürünlerinin standartlara uygunluğunun akredite laboratuarlarda analizi ve sonuçlarının kamuoyu ile paylaşılması, tütün ve tütün ürünlerinin her bir paket ve ambalajında ve bu ürünlerin dış paketleme ve ambalajları üzerinde formaldehit, azot, hidrojen siyanür, benzen miktarlarının ölçülerek yazılması olarak benimsenmiştir. Konuyla ilgili kurumlar TAPDK ve Sağlık Bakanlığı olup 2009 yılı içinde hedeflenen etkinlikleri tamamlamaları önerilmektedir. Olası engeller arasında, Tütün endüstrisinin tavrı ve nitelikli personel eksikliği olarak görülmüştür. Başarı ölçütü olarak akreditasyon işleminin tamamlanması, üretim tesislerinin ve ürünlerin denetim sıklığı ve sayısı, zifir, nikotin ve karbon monoksit bırakım miktarlarının ve diğer maddelerin standartlara uygunluğu ele alınmalıdır. İzlem parametresi olarak da analizi yapılan tütün ürünü (numune) sayısı, düzenli olarak yapılan analizlerin raporlanması ve mukayesesi, standarda uygun üretim yapmayan firmalara ilişkin takip ve kontrol kayıtları belirlenmiştir.

f) Sigara bırakma konusunda tıbbi destek sağlanması

30

Sigara bırakmanın birinci basamak tedavi hizmetlerine entegrasyonu, tedavi geri ödemesinin sağlanması, sigara bıraktırma ve eğitim veren hekimlerin etkinliklerinin performans olarak değerlendirilmesi, diğer ülke örneklerinde olduğu gibi sigara vergilerinin % 5’inin tütün bağımlılığı ile mücadeleye ayrılması yararlıdır. YÖK, Sağlık bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Tıp Fakülteleri, Türk Tabipleri Birliği TTB, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, TRT öncelikli sorumlu kurumlar olup, Tıp Meslek Örgütleri, Özel işletmeler, SGK, Özel sağlık sigortaları, TÜİK ile işbirliği yaparak 2009 yılı içinde etkinlikleri tamamlamaları hedeflenmiştir. Olası engeller arasında tıp müfredatın yoğunluğu nedeniyle programda yer alamaması, kanıta dayalı olmayan tedavi yöntemlerinin denetimsizliği sayılabilir, Başarı ölçeklerimiz ise sigara bırakma oranları, hekim performans skorları arasında önleyici hekimliğin yaratacağı artış kullanılacaktır.

2. Risk Faktörü: Enfeksiyon

Enfeksiyon ile ilişkili kanser morbidite ve mortalitesini azaltmaya yönelik önlemler arasında Hepatit B enfeksiyonu, Human Palpilloma virus enfeksiyonu korunması ve enjeksiyon güvenliği öncelikler olarak belirlenmiştir.

a) Hepatit B enfeksiyonu: Amaç, toplumda Hep B Prevalansının azaltılmasıdır. Hedefler; 2010 yılı sonuna kadar toplumda hepatit B prevalansını % 5’in altına düşürmek, 2010 yılı sonuna kadar 20 yaş altı hepatit B prevalansını % 1’in altına düşürmek, 2010 yılı sonunda bebeklik çağı aşılama oranlarının tüm ülke genelinde % 90’ın üzerine çıkarmak olarak belirlenmiştir. Belirtilen hedeflere ulaşabilmek için yapılması gerekli stratejiler arasında erişkin yaş grubundaki aşılama hizmetlerinin yaygınlaştırılması yer almaktadır. Bu nedenle “Haydi Büyükler Aşıya” kampanyasının yürütülmesi önemli bir etkinliktir. Yanı sıra, erişkin bağışıklanmasında farkındalığın artırılması, Hepatit B bağışıklaması için tanımlanan hedef risk gruplarının genişletilmesi stratejiyi hayata geçirecek diğer etkinliklerdir. Sorumlu kurum Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü olup Genel Kurmay Başkanlığı, İçişleri Bakanlığı, Meslek Odaları, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü, Anadolu Ajansı ile işbirliği içinde etkinlikleri 2010 yılı sonuna kadar gerçekleştirilmesi önerilmiştir. Süreç içinde olası engeller, aşı karşıtı grupların faaliyetleri, aşı temini problemleri, aşı lojistik problemleri olarak öngörülmektedir. Çalışma sırasında ilerlemeyi gösterecek ölçütler; bağışıklama yüzdesi, HbsAg taşıyıcılık oranı, karaciğer kanser insidansının azalması olacaktır. İzlem sırasında

31

bağışıklama yüzdesi (lot çalışmaları), HbsAg taşıyıcılık oranı (prevalans çalışmaları) kanser kayıt merkezi verileri takip parametreleri olarak ele alınmalıdır. Aşılanması gerekli ikinci yaş grubu adölesan çağıdır. Adölesan çağı aşılama hizmetlerinin yaygınlığının sürdürülmesi ve ilköğretim çağı yakalama (catch-up) kampanyalarının sürdürülmesi stratejiyi gerçekleştirecek diğer bir etkinlik olmalıdır. Sorumlu kurum yine Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü olup Milli Eğitim Bakanlığı ve Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü ile işbirliği yapılması önerilmektedir. Olası engeller erişkin yaş grubunda olduğu gibi aşı karşıtı grupların faaliyetleri, aşı temini problemleri ve aşı lojistik problemleridir. İlerleme göstergesi bağışıklama yüzdesi, izlem parametresi de okul aşılama faaliyet sonuçları olarak belirlenmiştir. Aşılanması gerekli üçüncü yaş grubu bebeklik çağıdır. Bebeklik çağı aşılama hizmetlerinin yaygınlığının sürdürülmesi üzere GBP (genişletilmiş bağışıklama programı) kapsamında primer immunizasyonun tamamlanması, doğum sonrası ilk 48 saat içerisinde Hepatit B ilk dozunun uygulanması hedefe ulaşmak için elzemdir. Konuyla ilişkili kurum Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü olup, Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü ile işbirliği gereklidir. İlerleme göstergesi bu yaş grubu için de bağışıklama yüzdesi olup, izlem parametresi Form 013 olarak benimsenmiştir. Tüm yaş gruplarında aşılama yaygınlaştırılması etkinliği 2010 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.

b) Human Papilloma Virus Enfeksiyonu Toplumda serviks kanseri insidansının kontrol altında tutulması amaçlanmaktadır. Hedef 2010 yılı sonuna kadar toplumda serviks kanseri insidansının yüzbinde 8’i aşmamasının sağlanmasıdır. Hedefe ulaşmak için erişkin yaş grubuna yönelik strateji farkındalığının artırılmasıdır. Üreme sağlığı programlarına entegre halk eğitimleri ve riskli grupların eğitimi amaca yönelik etkinlikler olacaktır. Sorumlu kurum Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü olup Milli Eğitim Bakanlığı ve Genel Kurmay Başkanlığı ile işbirliği sağlanmalıdır. Olası engel kültürel kabul görme sorunu olabilecektir. İlerleme göstergesi olarak insidansın artmaması belirlenmiş olup, kanser kayıt merkezi verisi izlem ve kontrol için kullanılacak veridir. Adölesan yaş grubuna yönelik etkinlik olarak sağlıklı cinsel ilişki bilincinin geliştirilmesi ve savunuculuğunun artırılması olarak belirlenmiştir. Bu nedenle sağlıklı cinsel ilişki eğitimleri araştırılması önceliklidir. İlgili kurumlar Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğüdür. Milli Eğitim Bakanlığı, Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü ve Genel Kurmay Başkanlığıdır. Olası engel bu

32

yaş grubu içinde kültürel kabul görmede sorun olarak düşünülmektedir. İlerleme göstergeleri bilgi, tutum davranış çalışmaları olup, izlem ve kontrol parametresi tanımlayıcı ve kesitsel çalışma verileri olacaktır. Her yaş grubu için etkinliklerin 2010 yılı sonunda tamamlanması öngörülmektedir. c) Enjeksiyon Güvenliği Amaç enjeksiyon güvenliği sorunlarından kaynaklanan bulaşıcı hastalıkların önlenmesidir. Amaca ulaşmak için belirlenen bir strateji sağlık personeline güvenli enjeksiyon uygulama becerilerinin kazandırılmasıdır. Güvenli enjektör atık kullanımının yaygınlaştırılması, güvenli enjektör atık kutularının uygun bertarafının sağlanması, sağlık personeline yönelik eğitimlerin yaygınlaştırılması ve sürekliliğinin sağlanması stratejiyi gerçekleştirmek için uygulanacak etkinlikler olarak belirlenmiştir. Bu etkinlik için belirlenen kurum Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Ve Çevre ve Orman Bakanlığıdır. İşbirliği yapılacak kurumlar Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü ve AÇSAP Genel Müdürlüğüdür. Etkinliklerin 2012 yılı sonuna kadar gerçekleştirilmesi gereklidir. Olası engel olarak sağlık personelinin el alışkanlıklarının önüne geçilememesi düşünülmüştür. İlerleme göstergeleri olarak güvenli atık kutusu yaygınlığı ve sağlık çalışanlarına yönelik bilgi, tutum ve davranış çalışma verileri alınacaktır. İzlem parametreleri güvenli atık kutusu sıklığı ve tanımlayıcı ve kesitsel çalışma verileri olacaktır. Madde bağımlısı ve ilaç kötü kullanımlarında enjeksiyon güvenliğinin teşviki diğer önemli bir strateji olarak tanımlanmıştır. Madde bağımlılığının prevalansının azaltılması ve madde kullanımında güvenli enjektör sağlanması stratejiyi gerçekleştirecek etkinliklerdir. Sorumlu kurum .Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü olup, Milli Eğitim Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı ve Üniversiteler ile işbirliği öngörülmüştür. 2012 yılında bu etkinliklerin tamamlanması hedeflenmektedir. Olası engel olarak kontrol dışı madde kullanımı düşünülmüştür. İlerleme göstergesi olarak bilgi, tutum ve davranış çalışmaları verileri, izleme parametresi olarak da tanımlayıcı ve kesitsel çalışma verileri belirlenmiştir.

3. Risk Faktörü : Mesleksel ve Çevresel Etkenler Amaç çevresel ve mesleksel etkenlerle oluşan kanserlerin sıklığının azaltılmasıdır. Hedefler bilinen çevresel karsinojenler asbest ve arsenik temasının önlenmesi, çalışma ortamından kaynaklanan ve kansere yol açan mesleki faktörlerden bütün çalışanların korunmaları ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tarafların bilinçlendirilmeleridir. Hedeflere ulaşmak için belirlenen stratejilerden biri mesleksel ve çevresel asbest temasının önlenmesidir. Bu nedenle uygulanacak etkinlikler kayıt dışı işletmelerin tespiti ve yasa-yönetmelikler çerçevesinde gerekli önlemlerin alınması, kırsal bölgede beyaz toprağın ev içi amaçlarla kullanımının

.

33

önlenmesi, eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının planlanması, yoğun hasta gelen bölgelerde tanı – tedavi merkezlerinin kurulması, uluslararası işbirliği ile önceden başlanan çalışmaların bitirilmesi olarak belirlenmiştir Sorumlu kurum Sağlık Bakanlığı olup, Çevre ve Orman Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Üniversiteler, MTA, Sendikalar, Sivil toplum kuruluşları, Meslek Odaları, Medya ile işbirliği önerilmektedir. Olası engel olarak insan gücü eksikliği, halkın yeterince farkında olmaması, önlemelerin yüksek maliyetli olması düşünülmüştür. İlerleme göstergesi kanser olgu sayılarında azalma, izlem parametresi işe giriş muayeneleri ve işçilerin uzun süreli takiplerinin sağlanmasıdır. Diğer bir strateji çevresel arsenik temasının önlenmesidir. Bu nedenle su analizlerinin yapılması ve tekrarlanması, fosil yakıtların arsenik oranlarının tesbiti ve yüksek oranlı olanların kullanımının önlenmesi gereklidir. Sorumlu ve işbirliği yapılacak kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı, Üniversiteler – Toksikoloji departmanları, Sivil toplum kuruluşları, Belediyeler, MTA, Medyadır. Diğer bir çevresel etken olan Radon ile temasın azaltılması için Radon haritasının güncelleştirilmesi bu amaçla da, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ve Çevre ve Orman Bakanlığının Üniversiteler, Sivil toplum kuruluşları, Meslek Odaları ve Medya ile işbirliği yapması gerekli görülmüştür. Yine bu kapsamda yüksek gerilim hatları ve baz istasyonları ile ilgili yönetmeliklerin uygulanmasının sağlanması gereklidir. Ayrıca diğer çevresel etkenlerin hastalık oluşturmasını en aza indirmek için; Gemi söküm tersaneleri atıklarının önlenmesi ve bu girişimlere izin verilmemesi konusunda, taş ocakları ve kot taşlama atölyelerinin denetlenmesi hususunda, Çevre ve Orman Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı’nın bu konuyla ilgili Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Üniversiteler ve Sendikalar ile işbirliği yaparak gerekli tedbirlerin almasına karar verilmiştir. Ev içi kirliliğe yol açan biomass, unrafine biyolojik yakıtların kullanılmasının azaltılması ve iç ortam ventilasyonunun sağlanması için bilinç arttırılmasına yönelik eğitim yapılması, iyi ve uygun havalandırma düzeneklerinin, ısınma ve pişirme sistemlerinin sağlanması ve bu konuda Çevre ve Orman Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Üniversiteler, Sendikalar , Sivil toplum kuruluşları, ve meslek Odaları ile işbirliği yapması, Hava kirliliği (makro çevre); endüstriyel kirlilik, trafik ve partiküler madde ile dizel egsoz gaz temasları engellenmesi ile hava kirliliğinin azaltılması, güneş ışınlarına maruziyetin önlenmesi için bilinç ve farkındalık yaratıcı halk eğitimlerinin sağlanması, önerilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının tüm çalışanlara yaygınlaştırılması

34

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Tasarısı’nın uygulamaya geçirilmesi ve bu konuyla ilgili olarak Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının İşçi ve işveren sendikaları, Üniversiteler, Meslek odaları, Sivil toplum örgütleri ile bilinçlendirme ve eğitim kampanyaları, iş sağlığı ve güvenliği profesyonelleri (işyeri hekimi-iş güvenliği uzmanı vs), işveren ve çalışanların bilinçlendirilmesi, işe giriş muayenesinde önleme (asbest-sigara gibi) ve periyodik muayenelerde erken tanı sağlanması amacıyla mesleksel etkenlerle oluşan kanserlere yönelik algoritma ve tanı rehberlerinin hazırlanması; Ulusal ve Uluslar arası kuruluşlarla ilgili verilere kolay ulaşım imkanı sağlanması amacıyla e-kütüphane oluşturulması yararlı bulunmuştur. Bu konuda Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, sorumlu olacaktır. Üniversitelerin Tıp Fakülteleri ile Eğitim ve araştırma hastaneleri bünyelerinde iş sağlığı ile ilgili bilimsel yapılandırmanın oluşturulması, Mesleksel ve çevresel karsinojenlerin ölçümü, akredite edilmiş özel ve resmi laboratuarların oluşturulması mezotelyoma araştırmalarının çevre ve genetik etkileşimi konusunda geliştirilmesine ağırlık verilmesi ve bu konuyla ilgili Sağlık Bakanlığı,YÖK, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, ve Meslek Odalarının işbirliği içinde çalışması önerilmiştir.

4. Risk faktörü: Obezite, diyet, inaktivite Amaç Ulusal Obezite ile Mücadele Programı kapsamında yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığının topluma kazandırılması, toplumda fiziksel hareketliliğin sağlığa olumlu katkıları konusunda farkındalık oluşturmaktır. Hedef 2012 yılına kadar toplumun %90’ında yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığı kazandırmak, ve fiziksel inaktiviteye bağlı kanser prevelansını azaltmaktır. Ülkemizde veri eksikliği göz önüne alınarak hedefe ulaşmak için belirlenen stratejilerden biri beslenme alışkanlığı ile kanser oluşumu ilgisini araştıracak çalışmaların yapılması ve verilerin değerlendirilmesinin sağlanmasıdır. Bunun için ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının, üniversiteler, sivil toplum örgütleri, özel sektör ve meslek kuruluşlarının dahil olduğu; beslenme alışkanlığı ve kanser ilişkisini araştıracak danışma kurulunun oluşturulması önerilmiştir. Bu etkinliğin sorumlu kuruluşları Sağlık Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Üniversiteler, Nüfus Etütleri Enstitusu ve TUIK olarak planlanmıştır. Çalışma sırasında Dünya Sağlık Örgütü ve Sivil Toplum Kuruluşları ile işbirliği öngörülmüştür. Bu etkinliğin 2012 yıl sonuna kadar tamamlanması düşünülmüştür. Olası engeller arasında eşgüdüm sağlanma zorluğu ve yeterli insan gücüne ulaşamama akla gelmektedir. İlerleme göstergesi olarak,

35

danışma kurullarının oluşturulması ve beş yılda bir verilerin yenilenmesi, izlem parametresi olarak da ilerleme analizi anket verileri belirlenmiştir. Belirtilen stratejinin gerçekleşmesi için planlanan başka bir etkinlik veri akışının sağlanmasıdır. Bu konuda sorumlu kurum Sağlık Bakanlığı ve KETEM olup, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Üniversiteler, Dünya Sağlık Örgütü, Sivil Toplum Kurumları ve TUIK ile işbirliği önerilmektedir. Etkinliğin olası engelleri, eşgüdüm sağlanamaması, teknik donanımın zamanında kurulamaması, politik kararsizlik olarak düşünülmüştür. İlerleme göstergeleri sağlanan veriler ve o veriler ışığında kullanılan politik kararlılık olarak gösterilmiş, izlem parametresi de yapılacak arastirmalardan gelecek olan veriler olacaktır. İkinci strateji yeterli ve dengeli beslenmenin ilk ayağı olarak anne sütü ile beslenmenin özendirilmesi olarak belirlenmiştir. Bebek dostu hastane ve il sayılarının arttırılması, sağlık personelinin hizmet içi eğitiminin sürdürülmesi, halkın bilgilendirilmesi etkinliğinin Sağlık Bakanlığı, Sivil Toplum Kurumları ve Üniversiteler aracılığıyla sağlanması ve Milli Eğitim Bakanlığı(Halk Egitim Merkezleri), Türk Silahlı Kuvvetleri, TRT ve diğer Medya kurumları ile işbirliği yapılması ve etkinliğin süreğen olması önerilmiştir. Olası engeller özel sektörün anne sütü karşıtı girişimleri, emziren annelerin izinleri konusunda yasal kısıtlamalar olarak tesbit edilmiştir. İlerleme göstergesi 6 ay anne sütü alan bebeklerin % 50 oranına varması, izlem parametresi olarak da, yıllık AÇSAP raporları ve Türkiye Nüfus Sağlık Araştırma verileri (TNSA) olarak belirlenmiştir. Üçüncü strateji olarak Sağlıklı beslenmenin sağlanması için halkın bilinç düzeyinin artırılması için gerekli eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinin artırılması ele alınmıştır. Bunun için yapılacak etkinlikler olarak eğitici eğitimlerin sürdürülmesi, beslenme ve kanser modüllerinin güncellenmesi, bilgi- eğitim- iletişim materyallerinin hazırlanması, toplumsal rol modellerinin kullanılması (sanatcı, sporcu , politikaci vs.) gibi aktiviteler saptanmıştır. Etkinliklerin Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Üniversiteler ve Sivil Toplum Örgütleri tarafından Türk Silahlı Kuvvetleri, medya, TRT , Yerel Yönetimler ve İçişleri Bakanlığı işbirliğinde süreğen olarak yürütülmesi önerilmiştir. Olası engel olarak bu etkinliklerin sağlık çalışanı performansına yansımaması, yetkin olmayan kişilerin görsel iletişim araçlarında doğru olmayan bilgiler vermesi, kanıta dayalı olmayan yöntemlerin popüler olması sayılmaktadır. İlerleme göstergesi olarak bu konuda medyada yer alan doğru bilgilendirme sayısı, beslenme ile ilgili kanser türlerinin prevalans ve insidans hızlarında azalma, araştırmalar ile toplumda davranış değişikliğinin saptanması kullanılacaktır. Halkın bilinçlendirilmesinde, yeterli ve dengeli bir beslenme alışkanlığı kazanmasında diyetisyenlere de önemli roller düşmektedir. Bu kapsamda mevcut diyetisyen sayısının arttırılması ve diyetisyenlik meslek yasasının çıkarılmasına karar verilmiştir. Ayrıca obesite ile mücadele de; zayıflama programlarının ve sağlıklı beslenme danışmanlıklarının da SGK kapsamına alınması uygun görülmüştür. Bu aktiviteden sağlık bakanlığı sorumlu olup, üniversiteler ve Türkiye Diyetisyenler Derneği ile işbirliği içerisinde

36

çalışacaktır. Diyetisyen sayısındaki artış ve meslek yasasının çıkmış olması da başarı ölçütü olarak kullanılacaktır. Dördüncü strateji , birinci basamak sağlık çalışanlarının sağlıklı beslenme konusunda hizmet içi eğitimlerinin yapılması olarak benimsenmiştir. Bu amaçla Sağlık Bakanlığı tarafından Dünya Sağlık Örgütü ve Üniversitelerin işbirliği ile, 2012 yılında tamamlanmak üzere eğitici eğitim programlarının düzenlenmesi ve eğitim modüllerinin hazırlanması önerilmektedir. Olası engel olarak sağlık personelinin performansı arasında konunun yer almaması, sağlık personelinin sık yer ve görev değiştirmesi, eğitim modüllerinin sisteme entegrasyonunda güçlük ve kurumlar arasında eşgüdüm zorlukları sayılabilmektedir. İlerleme göstergesi olarak eğitim alan personel sayısı izlem parametresi olarak pilot çalışmalar ile saptanacak eğitimin davranışa dönüşme başarısının izlenmesi belirlenmiştir. Ayrıca sağlık personelinin eğitim müfredatlarina beslenme ve fiziksel aktivite ve kanserle ilişkisi konusunun yerleştirilmesi önerilmiştir. Yukarıda bahsedilen stratejilerin sektörler arası yaygınlaştırılması önemlidir. Bu amaçla Sağlık bakanlığı tarafından İçişleri Bakanlığı, İşçi ve işveren sendikaları, Memur sendikaları, Medya, Diyanet Işleri Başkanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Üniversiteler, Sivil Toplum Kurumları, Türk Silahlı Kuvvetleri, TRT, TUIK ile iletişim ağı sağlanması yararlı olacaktır. Bu konuda yapılan çalıştay ve katılımcı sayısı ile etkinlik raporları ilerleme ve izleme göstergeleri olacaktır. Beslenme bilgisi yanı sıra toplumda fiziksel hareketliliğin sağlığa olumlu katkıları konusunda farkındalık oluşturmak stratejisi de benimsenmiştir. Bu amaçla kolay ulaşılabilir mesafede yeterli ve güvenli oyun ve spor alanları oluşturulması ve çevre düzenlenmesinin yapılması, toplumu fiziksel aktiviteye yönlendirecek ve farkındalık yaratacak medya kampanyalarının düzenlenmesi, sağlıklı kentler birliğine üye belediye ve şehirlerin sayılarının arttırılması önerilmiştir. Yerel yönetimler, Gençlik ve Spor İl Müdürlükleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığının bu etkinliklerden sorumlu olması ve Üniversiteler, Sivil Toplum Kurumları ve Spor klüpleri ile işbirliği yapması uygun bulunmuştur. Oyun ve park alanlarının artması, fiziksel aktivite ve ilişkili kanser oranlarının değişimi, sağlıklı kentler birliğine katılan belediye sayısının artması ilerleme göstergesi olarak kabul edilecektir.

37

BİRİN

CİL

KO

RU

MA

GR

UP

RA

POR

U

Müc

adel

e E

dile

cek

Ris

k Fa

ktör

leri

: 1) T

ütün

2) E

nfek

siyo

n 3)

Çev

rese

l ve

mes

leki

etk

enle

r 4)

Obe

site

A

maç

Tüt

ün k

ulla

nımının

kan

serle

r ile

ispa

t edi

lmiş

nede

n-so

nuç

ilişk

isi v

e ku

llanı

m y

aygı

nlığı d

ikka

te a

lınar

ak ,

tüke

timi a

zaltm

ak, y

eni b

aşla

yaca

kları ö

nlem

ek v

e pa

sif

siga

ra d

umanın

a m

aruz

iyet

i orta

dan

kaldırm

ak

Hed

efle

r 1.

201

2 yı

lına

kada

r tüt

ün ü

rünü

kul

lanm

ayan

ların

ora

nını

15

yaşı

n üz

erin

de %

80’

e, 1

5 yaşı

n al

tında

% 1

00’e

yak

laştırm

aktır

. St

rate

jiler

A

ktiv

itele

r (F

aaliy

etle

r)

Soru

mlu

K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

Kur

um/K

urul

uş(la

r)

Tam

amla

nma

Tar

ihi

Ola

sı E

ngel

ler

İl

erle

me

Gös

terg

eler

i İz

lem

e ve

Kon

trol

İç

in S

ağla

naca

k V

eri

1. T

ütün

ürü

nler

i iç

men

in k

apalı

orta

mla

rda

yasa

klan

ması

a. 4

207

sayı

lı ka

nunu

nda

yapı

lan

değişi

klik

le iç

or

tam

lard

a uy

gula

nan

yasağı

n ne

denl

eri,

yasağa

uy

may

anla

r ha

kkın

da

müe

yyid

eler

in

öğre

ncile

re, h

alka

, iş

letm

e sa

hipl

erin

e,

yöne

ticile

re

akta

rılm

ası,

ko

nuyl

a ilg

ili

farkın

dalık

ve

bilin

ç ya

ratıl

ması

b.

Kan

un

hükü

mle

rinin

etk

ili

şeki

lde

uygu

lanm

ası,

uygu

lam

ada

stan

dardın

sağl

anm

ası,

idar

i ya

ptırı

mla

rın

uygu

lanm

ası

● M

edya

da

Kan

unun

bel

irttiğ

i sü

rele

rdek

i ya

yınl

arda

öze

llikl

e pa

sif s

igar

a iç

imi v

e ka

nser

iliş

kisi

nin

yer

alm

ası

● İlg

ili S

TKla

rın,

kam

u yö

netic

ilerin

in,

işle

tmec

ilerin

ve

halkın

bir

aray

a ge

leceği

topl

antıl

ar

plan

lanm

ası

● K

ollu

k ku

vvet

lerin

in k

anun

ile

ilgi

li bi

lgile

ndiri

lmes

i içi

n hi

zmet

içi

topl

antıl

arın

dü

zenl

enm

esi

● M

evzu

at v

e m

üfre

datın

kan

un

hükü

mle

ri ile

uy

umlaştırı

lması

• A

lo tü

tün şi

kaye

t ha

ttını

n ku

rulm

ası

○ İç

işle

ri B

akan

lığı-

Mül

ki a

mirl

er v

e ko

lluk

kuvv

etle

ri ○

Sağlık

B

akan

lığı

○ M

illi E

ğitim

B

akan

lı ğı

○ Tu

rizm

ve

kültü

r Bak

anlığı

○ TA

PDK

○

RTÜ

K

○ TR

T ○

Bel

ediy

eler

o

İl T

ütün

K

ontro

l K

urul

ları

○ Tu

rizm

işle

tmec

ileri

○ O

telc

iler

fede

rasy

onu

○ TE

SK

○ H

asta

der

nekl

eri

○ Tü

ketic

i hak

ları

ile

ilgili

der

nekl

er

19.7

.200

9 ●

Tütü

n en

düst

risin

in k

anun

iş

leyişi

ni e

ngel

leyi

ci

faal

iyet

leri

● İş

letm

e sa

hipl

erin

in

karlı

lıkla

rının

az

alm

ası k

onus

unda

ya

nlış

kan

aatle

ri ●

Kam

uoyu

ve

kam

u gö

revl

ilerin

in

kanu

n ile

ilgi

li ye

ters

iz b

ilgi s

ahib

i ol

ması

● Si

gara

bı

rakm

a kl

iniğ

i başv

uru

sayı

ları

● K

anun

ihla

li ile

ilgi

li şi

kâye

t sa

yıla

rında

az

alm

a ● İş

letm

eler

in

karlı

lık

oran

ların

daki

değişm

eme

veya

ar

tış

● K

amuo

yu

anke

tlerin

de

halk

des

teği

● K

anun

sonr

ası

yılla

ra g

öre

kans

er

kayı

tları

● K

amuo

yu

anke

tleri

● İş

letm

e ve

ku

rum

ların

kan

una

uyum

ora

nları

● İş

letm

eler

in

karlı

lık o

ranl

arı

38

4.M

edya

ka

mpa

nyal

arı

● ST

K v

e Sağlık

B

akan

lığı t

arafın

dan

vuru

cu, n

itelik

li ve

sü

rekl

i sig

ara-

sağlık

ilişk

isin

i anl

atan

pr

ogra

m v

e ba

sın

topl

antıl

arının

ya

pılm

ası

○ ST

K

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ R

TÜK

○

TRT

o G

ençl

ik v

e Sp

or G

enel

M

üdür

lüğü

○ M

illi E

ğitim

Bak

anlığı

○ G

azet

ecile

r Cem

iyet

i ○

TUR

ÇEV

Süre

kli

● M

edya

, tüt

ün

endü

stris

i sek

töre

l ilişk

ileri

● K

amuo

yu a

lgı

anke

t son

uçla

rı

● K

amuo

yu a

lgı

anke

tleri

5. P

aket

lerd

e uy

arı

yazı

ları

nın

bulu

nması

● Si

gara

pak

etle

ri üz

erin

de re

sim

li uy

arı

yazı

larının

bul

unm

ası

için

yas

al

düze

nlem

enin

ya

pılm

ası

○

TAPD

K

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ ST

K

2009

● G

örül

ebili

r-lik

ve

algı

düze

yind

eki

değişi

klik

●

Siga

ra iç

me

oran

ların

daki

az

alm

a

● G

örül

ebili

rlik

ve

algı

araştırm

aları

6. S

igar

a bı

rakm

a ko

nusu

nda

tıbbi

de

stek

sağl

anm

ası

● Si

gara

bıra

ktırm

anın

bi

rinci

bas

amak

sağlık

hi

zmet

lerin

e en

tegr

asyo

nu

● Si

gara

bıra

kma

teda

vi y

önte

mle

rinin

ge

ri öd

emes

inin

sağl

anm

ası

● Si

gara

bıra

kma

teda

visi

ve

siga

ra-

sağlık

eği

timi v

eren

he

kim

lerin

et

kinl

ikle

rinin

pe

rfor

man

s ola

rak

değe

rlend

irilm

esi

○ Y

ÖK

○

Sağlık

bak

anlığı

○ M

illi E

ğitim

B

akan

lığı

○ Tı

p Fa

külte

leri

○ TT

B

○ So

syal

G

üven

lik

Kur

umu

○ TR

T

○ Tı

p M

esle

k Ö

rgüt

leri

○ Ö

zel işl

etm

eler

○

SGK

○

Öze

l sağ

lık si

gorta

ları

○ TÜ

İK

2009

●

Siga

ra bıra

ktırm

a yö

ntem

lerin

in tı

p m

üfre

datının

yoğu

nluğ

u ne

deni

yle

prog

ram

da y

er

alam

aması

● K

anıta

day

alı

olm

ayan

teda

vi

yönt

emle

rinin

de

netim

sizl

iği

● Si

gara

bıra

kma

oran

ların

daki

az

alm

a ●

Siga

ra

bıra

ktırm

a yö

ntem

lerin

in

heki

m p

erfo

rman

s pu

anla

rında

ya

rattığı

artış

● Si

gara

bıra

kma

oran

ları

● H

ekim

pe

rfor

man

s pua

nları

39

● D

iğer

ülk

e ör

nekl

erin

de o

lduğ

u gi

bi si

gara

ve

rgile

rinin

% 5

’inin

tü

tün

bağı

mlılığı i

le

müc

adel

eye

ayrıl

ması

● Si

gara

bıra

kma

dest

eği v

eren

inte

rnet

si

tele

rinin

de

stek

lenm

esi v

e iz

lenm

esi

○ M

aliy

e B

akan

lığı

7. T

ütün

ve

tütü

n ür

ünle

rini

n ni

kotin

, ka

rbon

mon

oksi

t ve

zifir

ölç

ümle

rini

n ya

nı sı

ra iç

eriğ

inde

bu

luna

n ka

nser

ojen

m

adde

leri

n A

B

stan

dart

ları

na

uygu

nluğ

unun

de

netim

i ve

sonu

çlar

ha

kkın

da to

plum

un

bilg

ilend

irilm

esi

● U

lusl

arar

ası n

orm

lara

uy

gun,

bağım

sız,

bi

limse

l, ak

redi

te

labo

ratu

ar k

urul

ması

● La

bora

tuar

pe

rson

elin

e ge

rekl

i eğ

itim

lerin

ver

ilmes

i ●

Üre

tilen

, ith

al e

dile

n,

piya

sada

n to

plan

an

tütü

n ve

tütü

n ür

ünle

rinin

stan

dartl

ara

uygu

nluğ

unun

akr

edite

la

bora

tuar

da a

naliz

i ve

sonu

çlarının

kam

uoyu

ile

pay

laşı

lması

● Tü

tün

ve tü

tün

ürün

lerin

in h

er b

ir pa

ket,

karto

n gi

bi h

er

türlü

am

bala

jı üz

erin

de

form

alde

hit,

azot

, hi

droj

en si

yanü

r, be

nzen

mik

tarla

rının

öl

çüle

rek

yazı

lması

○ TA

PDK

○ D

SÖ

○ Sağlık

Bak

anlığı

○ TS

E ○

Üni

vers

itele

r ○

AB

○

ISO

○

Med

ya

○ Tü

ketic

i örg

ütle

ri ○

STK

2009

● B

ürok

ratik

yapı v

e ağır

işle

yiş

● Tü

tün

endü

stris

inin

ta

vrı

● Tü

tün

endü

stris

inin

et

kisi

altı

ndak

i m

edya

nın

tavrı

● Ü

retim

te

sisl

erin

in v

e ür

ünle

rin d

enet

im

sıklığı v

e sa

yısı

●

Zifir

, nik

otin

ve

karb

onm

onok

sit

bıra

kım

m

ikta

rlarının

ve

diğe

r mad

dele

rin

stan

dartl

ara

eriş

mes

i

● A

kred

itasy

on

rapo

rları

● D

üzen

li an

aliz

ra

porla

rı

● St

anda

rda

uygu

n ür

etim

yap

may

an

firm

alar

a ilişk

in

taki

p ve

kon

trol

kayı

tları

40

I.TÜ

TÜ

NE

BAĞ

LI K

AN

SER

LE

R

II

. EN

FEK

SİY

ON

LA

İLİŞ

KİLİ K

AN

SER

MO

RBİDİT

E V

E M

OR

TA

LİT

ESİ

Nİ A

ZA

LT

MA

YA

YÖ

NE

LİK

ÖN

LE

ML

ER

II

A. H

epat

it B

Am

aç:

Topl

umda

Hep

. B taşı

yıcı

lık P

reva

lansının

aza

ltılm

ası

Hed

efle

r: 1-

201

0 yı

lı so

nuna

kad

ar to

plum

da h

epat

it B

pre

vala

nsını %

5’in

altı

na d

üşür

mek

2- 2

010

yılı

sonu

na k

adar

20

yaş a

ltı h

epat

it B

pre

vala

nsını %

1’in

altı

na d

üşür

mek

3. 2

010

yılı

sonu

nda

bebe

klik

çağı aşı

lam

a or

anla

rının

tüm

ülk

e ge

nelin

de %

90’ın

üze

rine

çıka

rmak

St

rate

jiler

A

ktiv

itele

r (F

aaliy

etle

r)

Soru

mlu

K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

Kur

um/ K

urul

uş(la

r)

Tam

amla

nma

Tar

ihi

Ola

sı E

ngel

ler

İler

lem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve K

ontr

ol

İçin

Sağ

lana

cak

Ver

i 1.

Erişk

in y

aş

grub

un-d

aki

aşıla

ma

hizm

etle

rini

n ya

ygın

-laştırıl-

ması

● “H

aydi

Büy

ükle

r Aşı

ya”

kam

pany

asının

yür

ütül

mes

i ●

Eriş

kin

bağışı

klan

masın

da

farkın

dalığın

artı

rılm

ası

● H

epat

it B

bağışık

lam

ası i

çin

tanı

mla

nan

hede

f ris

k gr

upla

rının

gen

işle

tilm

esi

○ Te

mel

Sağ

lık

Hiz

met

leri

Gen

el

Müd

ürlüğü

○ M

illi S

avun

ma

B.

○ İç

işle

ri B

akan

lığı

○ M

esle

k O

dala

r ı ○

Sosy

al H

izm

etle

r G

enel

Müd

ürlüğü

○

Med

ya k

urul

uşla

rı

2010

sonu

●

Aşı

karşı

tı gr

upla

rın fa

aliy

etle

ri ●

Aşı

tem

ini

prob

lem

leri

● Aşı

lojis

tik

prob

lem

leri

● B

ağışık

lam

a yü

zdes

inde

artış

● H

bsA

g taşı

yıcı

lık

oranın

da a

zalm

a ●

Kar

aciğ

er

kans

er

insi

dansının

az

alm

ası

● B

ağışık

lam

a yü

zdes

i ( lo

t ça

lışm

aları)

● H

bsA

g taş ı

yıcı

lık

oranı (

prev

alan

s ça

lışm

aları)

● K

anse

r kayıt

mer

kezi

ver

ileri

2. A

dole

san

çağı

aşıla

ma

hizm

etle

rini

n ya

ygın

lığının

sü

rdür

ülm

esi

● İl

köğr

etim

çağı y

akal

ama

(cat

ch-u

p) k

ampa

nyal

arı-nın

sü

rdür

ülm

esi

○ Te

mel

Sağ

lık

Hiz

met

leri

Gen

el

Müd

ürlüğü

○ SB

ilgi

li bi

rimle

ri ○

MEB

○

Sosy

al H

izm

etle

r G

enel

Müd

ürlüğü

○M

edya

Süre

kli

● Aşı

karşı

tı gr

upla

rın fa

aliy

etle

ri ●

Aşı

tem

ini

prob

lem

leri

● Aşı

lojis

tik

prob

lem

leri

● B

ağışık

lam

a yü

zdes

inde

artış

● O

kul v

e yu

rt aşıla

ma

faal

iyet

so

nuçl

arı

3. B

ebek

lik ç

ağı

aşıla

ma

hizm

etle

rini

n ya

ygın

lığının

sü

rdür

ülm

esi

● D

oğum

sonr

ası i

lk 4

8 sa

at

içer

isin

de H

epat

it B

ilk

dozu

nun

uygu

lanm

ası

● G

BP

(gen

işle

tilm

iş

bağışı

klam

a pr

ogra

mı)

kaps

amın

da p

rimer

im

mun

izas

yonu

ntam

amla

nması

○ Te

mel

Sağ

lık

Hiz

met

leri

Gen

el

Müd

ürlüğü

○ SB

ilgi

li bi

rimle

ri ○

Sosy

al H

izm

etle

r G

enel

Müd

ürlüğü

Süre

kli

● Aşı

karşı

tı gr

upla

rın fa

aliy

etle

ri ●

Aşı

tem

ini

prob

lem

leri

● Aşı

lojis

tik

prob

lem

leri

● B

ağışı k

lam

a yü

zdes

inde

artış

● Fo

rm 0

13

41

II

B. H

PV

Am

aç:

Topl

umda

HPV

taşı

yıcı

lık p

reve

lansının

kon

trol a

ltınd

a tu

tulm

ası

Hed

efle

r: 1-

201

0 yı

lı so

nuna

kad

ar to

plum

da se

rvik

s kan

seri

insi

dansının

yüz

bin

de 8

’i aş

mam

asının

sağl

anm

ası

Stra

tejil

er

Akt

ivite

ler

(Faa

liyet

ler)

So

rum

lu K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

Kur

um/ K

urul

uş(la

r)

Tam

amla

nma

Tar

ihi

Ola

sı E

ngel

ler

İler

lem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve K

ontr

ol

İçin

Sağ

lana

cak

Ver

i 1.

Erişk

in y

aş

grub

unda

ki se

rvik

s ka

nser

i et

kenl

erin

den

HPV

fa

rkın

dalığının

ar

ttırılm

ası

● Ü

rem

e sağlığı

prog

ram

ların

a en

tegr

e ha

lk

eğiti

mle

ri ●

Ris

k gr

upla

rının

eğ

itim

i ●

HPV

-Ser

viks

ka

nser

i far

kınd

alık

an

ketle

rinin

ya

pılm

ası

○ A

na Ç

ocuk

Sağlığı v

e A

ile

Plan

lam

ası G

enel

M

üdür

lüğü

○ SB

İlgi

li bi

rimle

ri ○

MEB

○ İç

işle

ri B

akan

lığı

○ M

illi S

avun

ma

B.

○ D

iyan

et İş

leri

Baş

kanlığı

○ M

edya

kur

uluş

ları

○ ST

K’la

r ○

Topl

um li

derle

ri

Süre

kli

● K

ültü

rel k

abul

gö

rmed

e so

run

● A

nket

so

nuçl

arın

da

olum

lu d

eğiş

im

● İn

sida

nsın

ar

tmam

ası

● H

PV-S

ervi

ks

kans

eri f

arkı

ndalık

an

ketle

ri ●

Kan

ser k

ayıt

mer

kezi

ver

isi

2. A

dole

san

çağı

sağlık

lı ci

nsel

iliş

ki

bilin

cini

n ge

liştir

ilmes

i ve

savu

nucu

luğu

nun

artırılm

ası

● Ü

rem

e sağlığı v

e gü

venl

i cin

selli

k eğ

itim

i ●

Med

ya ç

alış

mal

arı

● Sağlık

lı ci

nsel

yaşa

m a

nket

lerin

in

düze

nlen

mes

i

○ A

na Ç

ocuk

Sağlığı v

e A

ile

Plan

lam

ası G

enel

M

üdür

lüğü

○ SB

İlgi

li bi

rimle

ri ○

MEB

○ İç

işle

ri B

akan

lığı

○ M

illi S

avun

ma

B.

○ D

iyan

et İş

leri

Baş

kanlığı

○ M

edya

kur

uluş

ları

○ ST

K’la

r ○

Topl

um li

derle

ri

Süre

kli

● K

ültü

rel k

abul

gö

rmed

e so

run

● A

dole

san

çağı

bi

lgi,

tutu

m v

e da

vranış

ların

da

değişi

klik

olm

ası

● Ta

nım

layı

cı v

e ke

sits

el ç

alış

mal

ar

3. Ü

lkem

iz H

PV aşı

po

litik

asının

be

lirle

nmes

i

● Tü

rk to

plum

unda

gö

rüle

n H

PV

tiple

rinin

be

lirle

nmes

i ●

Hed

ef k

itle

bilg

ilend

irme

çalış

mal

arı

● M

aliy

et e

tkin

lik

çalış

mal

arı

○

KSD

B

○

SB İl

gili

birim

leri

○ Ü

nive

rsite

ler

○ EA

Has

tane

leri

31.1

2.20

09

● K

arşı

kam

pany

alar

●

Yük

sek

mal

iyet

● Tü

rk

topl

umun

da

görü

len

HPV

tip

lerin

in ta

yin

edilm

iş o

lması

● H

PV

prev

elan

sını

n te

spit

edilm

iş

olm

ası

● Ti

p be

lirle

me

ve

prev

elan

s çalış

mal

arı

sonu

ç ra

porla

rı

42

II

C. E

NJE

KSİ

YO

N G

ÜV

ENLİĞİ

Am

aç:

Enje

ksiy

on G

üven

liği s

orun

ların

dan

kayn

akla

nan

bulaşı

cı h

asta

lıkla

rın ö

nlen

mes

i, H

edef

ler:

1- 2

012

yılın

a ka

dar t

üm sağlık

per

sone

linin

güv

enli

enje

ksiy

on u

ygul

amal

arın

a ge

çmes

inin

sağl

anm

ası

Stra

tejil

er

Akt

ivite

ler

(Faa

liyet

ler)

So

rum

lu

Kur

um/

Kur

uluş

(lar)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

Kur

um/ K

urul

uş(la

r)

Tam

amla

n-m

a T

arih

i O

lası

Eng

elle

r İl

erle

me

Gös

terg

eler

i İz

lem

e ve

Kon

trol

İç

in S

ağla

naca

k V

eri

1. G

üven

li en

jeks

iyon

ve

güve

nli e

njek

tör

atık

imha

sı

● G

üven

li en

jekt

ör

atık

kul

lanı

mının

ya

ygın

laştırı

lması

● G

üven

li en

jekt

ör

atık

kut

ularının

uyg

un

berta

rafının

sağl

anm

ası

● Sağlık

per

sone

line

yöne

lik eği

timle

rin

yaygın

laştırı

lması v

e sü

rekl

iliği

nin

sağl

anm

ası

● Sağlık

çalış

anla

rına

özel

likle

iğne

ucu

ya

rala

nmal

arı i

le il

gili

bilg

i, tu

tum

ve

davr

anış

çalı ş

mal

arı

yapı

lması

○ Te

mel

Sağ

lık

Hiz

met

leri

○ Te

davi

H

izm

etle

ri G

enel

M

üdür

lüğü

○

Çev

re v

e O

rman

Bak

anlığı

○ SB

ilgi

li bi

rimle

ri ○

Yer

el İd

arel

er

○ ST

K’ l

ar

2012

●

Sağlık

per

sone

linin

tu

tum

ve

davr

anış

ları

● G

üven

li atık

ku

tusu

kul

lanı

m

yaygın

lığı

● Sağlık

ça

lışan

ların

a yö

nelik

bilg

i, tu

tum

ve

davr

anış

ların

da

olum

lu

geliş

mel

er

● İğ

ne u

cu

yara

lanm

a sa

yısı

nda

azal

ma

● G

üven

li atık

ku

tusu

kul

lanı

m

sıklığı,

● Ta

nım

layı

cı v

e ke

sits

el ç

alış

ma

sonu

çları

●İğn

e uc

u ya

rala

nması

kayı

tları

2. M

adde

bağım

lısı

ve il

aç k

ötü

kulla

nım

ları

nda

enje

ksiy

on

güve

nliğ

inin

teşv

iki

● M

adde

bağım

lılığı

prev

elan

sını

n az

altıl

ması

● M

adde

ku

llanı

mın

da g

üven

li en

jekt

ör k

ulla

nımının

sağl

anm

ası

○ Te

mel

Sağ

lık

Hiz

met

leri

Gen

el

Müd

ürlüğü

○ M

EB

○ İç

işle

ri B

akan

lığı

○ Ü

nive

rsite

ler

2012

●

Kon

trol dışı m

adde

ku

llanı

mı

●Mad

de

bağı

mlısı

sayı

sınd

a az

alm

a ●M

adde

bağı

mlıl

arın

da

olum

lu d

avra

nış

değişi

klik

leri

●Tanım

layı

cı v

e ke

sits

el

çalış

mal

arın

so

nuçl

arı

●Mad

de b

ağım

lısı

sayı

sı

43

III.

ÇE

VR

ESE

L v

e M

ESL

EK

SEL

ET

KE

NL

ER

LE

OL

UŞA

N K

AN

SER

LE

RİN

AZ

AL

TIL

MA

SI

A

maç

: Ç

evre

sel v

e m

esle

ksel

etk

enle

rle o

luşa

n ka

nser

lerin

aza

ltılm

ası

Hed

efle

r: B

iline

n çe

vres

el k

arsi

noje

nler

le t

emasının

önl

enm

esi,

St

rate

jiler

A

ktiv

itele

r (F

aaliy

etle

r)

Soru

mlu

K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

K

urum

/Kur

uluş

(lar)

T

amam

lanm

a T

arih

i O

lası

Eng

elle

r

İler

lem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve K

ontr

ol

İçin

Sağ

lana

cak

Ver

i 1.

Mes

leks

el v

e çe

vres

el a

sbes

t te

masının

önl

enm

esi

● K

ayıt

dışı

iş

letm

eler

in te

spiti

●

Mev

zuat

a uy

gun

gere

kli ö

nlem

lerin

alın

ması

. İş s

ağlığı v

e gü

venl

iği

uygu

lam

alarının

tüm

ça

lışan

lara

ya

ygın

laştırılm

ası

● Kırs

al b

ölge

de b

eyaz

to

prağın

ev

içi

amaç

larla

kul

lanı

mının

ön

lenm

esi

● Y

oğun

has

ta g

elen

bö

lgel

erde

tanı

– te

davi

hi

zmet

lerin

in v

ar o

lan

ilgili

mer

kezl

ere

ente

gras

yonu

● İş

e gi

riş m

uaye

nele

ri ve

işçi

lerin

uzu

n sü

reli

taki

pler

inin

sağl

anm

ası

*Çalış

ma

orta

mın

dan

kayn

akla

nan

ve

kans

ere

yol a

çan

mes

leki

fakt

örle

rden

bü

tün

çalış

anla

rın

koru

nmal

arı v

e iş

sağlığı v

e gü

venl

iği i

le

ilgili

tara

fların

○ Ç

alış

ma

ve

Sosy

al G

üven

lik

Bak

anlığı

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ Ç

evre

ve

Orm

an B

akan

lığı

○ Sa

nayi

ve

Tica

ret B

akan

lığı

○ D

eniz

cilik

M

üsteşa

rlığı

○

Üni

vers

itele

r ○

MTA

○

Send

ikal

ar

○ Si

vil t

oplu

m

kuru

luşl

arı

○ M

esle

k O

dala

rı

○ M

edya

○

GEM

İ SA

ND

ER

2010

Eğ

itim

et

kinl

ikle

ri sü

reğe

n

● İn

san

gücü

ye

ters

izliğ

i ●

Hal

k eğ

im e

ksik

liği

● K

ültü

rel

sını

rlam

alar

●

Mal

iyet

a)

San

ayid

e ye

ni

tekn

oloj

i b)

Yer

leşi

m a

lanı

değişi

kliğ

i

● İş

e gi

riş

mua

yene

si

yapı

lan

ve u

zun

süre

li ta

kip

edile

n iş

çi sa

yısı

nda

artış

R

isk

altı

nüfu

sdak

i fa

rkın

dalığın

ar

tışını g

öste

ren

kesi

tsel

çalış

ma

sonu

çları

●Pnö

mok

onyo

z ve

kan

serli

işçi

gö

rülm

e sı

klığın

da a

zalm

a (u

zun

döne

m)

Asb

est i

lişki

li ka

nser

sıklığın

da

topl

umda

aza

lma

görü

lmes

i

● İş

e gi

riş m

uaye

ne

ve iş

çile

rin u

zun

süre

li ta

kip

kayı

tları

● Pn

ömok

onyo

z ve

ka

nser

li ha

sta

sayı

sı

44

bilin

çlen

diril

mel

eri

* G

emi s

öküm

te

rsan

eler

i, atık

ları

n ön

lenm

esi.

Taş o

cakl

arının

de

netim

inin

sağl

anm

ası

Kot

fabr

ikal

arının

taşl

ama

atöl

yele

rinin

de

netim

i 2.

Çev

rese

l ars

enik

te

masının

önl

enm

esi

● İç

me

sula

rında

an

aliz

lerin

in p

eriy

odik

ol

arak

yapılm

ası

arse

nik

oranının

öl

çülm

esi v

e so

nuçl

arın

kam

uoyu

na

açık

lanm

ası

17.2

.200

5 ta

rih 2

5730

sa

yılı

resm

i gaz

eted

e ya

yınl

anan

İnsa

ni

Tüke

tim a

maç

lı su

lar

hakkın

da y

önet

mel

iğin

uy

gula

nması v

e ko

ntro

lu

İçm

e su

yund

a ar

seni

k or

anının

DSÖ

kab

ul

edili

r düz

eyin

e in

diril

mes

i A

ltern

atif

su

kayn

akla

rı bu

lunm

ası

ve a

rıtm

a te

sisl

erin

in

kuru

lması

● Fo

sil y

akıtl

arın

ar

seni

k or

anla

rının

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ B

eled

iyel

er

○ Ç

evre

ve

Orm

an B

akan

lığı

Tarım

ve

Köy

İş

leri

Bak

anlığı

○ Ü

nive

rsite

ler -

To

ksik

oloj

i

○ Si

vil t

oplu

m

kuru

luşl

arı

○ M

TA

○ M

edya

2009

yılı

başı

ndan

iti

bare

n sü

rekl

i

Labr

atuv

ar a

lt ya

pısı

ge

liştir

me

mal

iyet

i Si

yasi

eng

elle

r

Su

num

unel

erin

de

arse

nik

oranının

düşm

esi

● R

efer

ans

labo

ratu

ar v

erile

ri

45

tesp

iti v

e yü

ksek

ol

anla

rın k

ulla

nımının

ön

lenm

esi

3.

Çev

rese

l ve

Mes

leks

el

Rad

yasy

onda

n K

orun

ma

a) R

adon

te

masınının

az

altıl

ması

b)N

ükle

er a

tıkla

rın

kont

rolu

c)

Rad

yolo

ji m

erke

zler

inin

/d

epar

tman

ları

nın

kont

rolu

• R

adon

ha

ritasının

gü

ncel

leşt

iril

mes

i •

Bin

alar

a ra

don

gazı

sızı

ntısını

en a

za

indi

rece

k ön

lem

lerin

alın

ması

• H

alkı

n ra

don

gazı

ola

sı

etki

leri

ve

koru

nması

konu

ların

da

bilin

çlen

diril

mes

i

• Sağlık

M

erke

zler

inde

R

adya

syon

gü

venl

ik

prog

ram

larını

n oluş

turu

lması

•

Mev

zuat

dü

zenl

emel

eri

• H

alk

eğiti

mle

ri •

Öze

llikl

e ço

cukl

uk ç

ağı

ve a

dole

san

○ TA

EK

○ Ç

evre

ve

Orm

an B

akan

lığı

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ Tele

kom

nika

syon

K

urum

u ○

Çalış

ma

ve

Sosy

al G

üven

lik

Bak

anlığı

○ B

ayın

dırlı

k ve

İska

n B

akan

lığı

○ Tu

rizm

Bak

anlığı

○ En

erji

ve T

abii

Kay

nakl

ar B

akan

lığı

○ Ü

nive

rsite

ler

○ Si

vil t

oplu

m

kuru

luşl

arı

○ M

esle

k O

dala

rı

○ M

edya

2012

20

09-Y

ükse

k ge

rilim

için

Mal

iyet

H

alkı

n so

syo

kültü

rel

defa

nsı

Firm

aların

mal

iyet

ar

tışla

rı ne

deni

yle

defa

nsı

Tele

fon

firm

alarının

de

fansı

Rad

on ö

lçüm

ha

rital

arının

ya

yınl

anm

ası v

e gü

ncel

lenm

esi

Bin

a iç

i rad

on

düze

yler

inde

az

alm

a R

adyo

loji

birim

lerin

den

sıza

n ra

dyas

yon

ölçü

mle

rinde

az

alm

a R

adya

syon

gü

venl

ik

prog

ramı

uygu

laya

n bi

rim

sayı

sınd

a ar

tış

Baz

is

tasy

onla

rının

m

esku

l mah

alle

re

uzak

lıkla

rının

ar

tırılm

ası

Çoc

uklu

k ve

ad

oles

an ç

ağda

ce

p te

lefo

nu

kulla

nımın

da

azal

ma

Rad

on ö

lçüm

ha

rita

ları

B

ina

içi r

adon

dü

zeyl

eri

Rad

yolo

ji bi

rim

leri

nden

sı

zan

rady

asyo

n öl

çüm

leri

R

adya

syon

gü

venl

ik p

rogr

amı

uygu

laya

n bi

rim

sa

yısı

Ç

ocuk

luk

ve

adol

esan

çağ

da

kulla

nıla

n ce

p te

lefo

nu sa

yısı

46

d Y

ükse

k ge

rilim

ha

tları

, cep

te

lefo

nlarının

ku

llanı

mı v

e ba

z is

tasy

onla

rını

n ko

ntro

lu

çağd

a ce

p te

lefo

nlarının

ku

llanı

mının

az

altıl

ması

4.G

üneş

ışın

ları

na

aşırı m

aruz

iyet

in

önle

nmes

i

● G

üneş

ışın

ların

dan

koru

yucu

sist

emle

rin

uygu

lanm

ası

Hal

k eğ

itim

etk

inlik

leri

Sağlık

Bak

anlığı

Tarım

ve

Köy

İş

leri

Bak

anlığı

Çev

re v

e O

rman

B

akan

lığı

Turiz

m v

e K

ültü

r B

akan

lığı

STK

M

edya

20

10

Yay

gın

kültü

rel v

e da

vranış

sal y

aklaşı

m

Cilt

kan

seri

görü

lme

sıklığın

da

azal

ması

Cilt

kan

seri

görü

lme

sıklığı

5 İç

ve

dış o

rtam

ha

va k

irlil

iğin

in

azal

tılm

ası

.a)E

v iç

i kir

liliğ

e yo

l aç

an b

iom

ass,

unra

fine

biyo

lojik

ya

kıtla

rın

kulla

nılm

asının

az

altıl

ması v

e iç

or

tam

ven

tilas

yonu

sağl

anm

ası

. Katı y

akıtl

arın

LP

G,d

oğal

gaz

,ele

ktrik

ve

gün

eş e

neris

i gib

i et

kin

tem

iz e

nerji

ka

ynak

ların

a dö

ndür

ülm

esi

Biy

omas

kul

lanı

lması

gere

kiyo

r ise

ha

vala

ndırm

ası d

aha

iyi,

geliş

miş

oca

k si

stem

lerin

in

kulla

nılm

ası

Etki

li ha

vala

ndırm

a si

stem

lerin

in (b

aca,

pe

ncer

e vb

.) ge

liştir

ilmes

i Ö

zelli

kle

çocu

k ve

ge

nçle

rin b

u bi

yom

as

yak ı

t dum

anla

rında

n uz

ak tu

tulm

ası

Yer

el y

önet

imle

r Sağlık

Bak

anlığı

Sana

yi v

e Ti

care

t B

akan

lığı

Ener

ji ve

Tab

ii K

ayna

klar

B

akan

lığı

Çev

re v

e O

rman

B

akan

lığı

○ Ü

nive

rsite

ler

○ Si

vil t

oplu

m

kuru

luşl

arı

○ M

edya

2012

En

düst

ri da

vranışı

Ölç

ülen

hav

a ki

rliliğ

inin

dış

or

tam

da a

zalm

ası

Sağlık

lı en

erji

kayn

akla

rının

ku

llanı

lmasının

ar

tması

Dış

ort

am P

artik

ül

ve S

O2

ölçü

mü

İç o

rtam

par

tikül

öl

çüm

ü

47

b) H

ava

kirl

iliği

(m

akro

çev

re);

en

düst

riye

l kir

lilik

, tr

afik

ve

part

ikül

er

mad

de il

e eg

zoz

gaz

tem

asla

rı

enge

llenm

esi

Dış

orta

m h

ava

kirli

liği

konu

sund

a ha

lk

eğiti

mle

ri ya

pılm

ası

Dış

orta

m h

ava

kirli

liği

ile il

gili

önle

mle

ri iç

eren

rehb

erle

rin

hazı

rlanm

ası

48

I

V. O

BE

SİT

E, D

İYE

T v

e İN

AK

TİVİT

E’Y

E B

AĞ

LI K

AN

SER

LE

R İL

E M

ÜC

AD

EL

E

Am

aç: U

lusa

l Obe

zite

ile

Müc

adel

e Pr

ogra

mı k

apsa

mın

da y

eter

li ve

den

geli

besl

enm

e alış

kanlığının

topl

uma

kaza

ndırı

lması

Top

lum

da F

izik

sel h

arek

etlil

iğin

Sağ

lığa

Olu

mlu

Kat

kıla

rı K

onus

unda

Far

kınd

alık

Oluşt

urm

ak

Hed

ef :

2012

yılı

na k

adar

topl

umun

%90

’ında

yet

erli

ve d

enge

li be

slen

me

alış

kanlığı k

azan

dırm

ak,

201

2 yı

lına

kada

r Fiz

ikse

l ina

ktiv

iteye

bağ

lı ka

nser

pre

vela

nsin

i aza

ltmak

Stra

tejil

er

Akt

ivite

ler

(Faa

liyet

ler)

Soru

mlu

K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

Kur

um /

Kur

uluş

(lar)

T

amam

lanm

a T

arih

i O

lası

Eng

elle

r

İler

lem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve

Kon

trol

İç

in

Sağl

anac

ak

Ver

i 1)

Kan

ser

oluşu

mu

için

ris

k fa

ktör

ü ol

an

hazı

rlam

a ve

piş

irm

e yö

ntem

leri

nin

azal

tılm

ası

Hal

kın

bu k

onud

aki

bilg

i düz

eyin

in

arttı

rılm

ası i

çin

yapı

laca

k ka

mpa

nya

faal

iyet

leri(

med

ia

vb.)

G

ayrısıh

hi m

üess

ese

dene

timi i

le gıd

a ka

lite

kont

rolu

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ Ta

rım v

e K

öy İş

leri

Bak

anlığı

○ Ü

nive

rsite

ler

○ ST

K

2012

● Eş

güdü

m

sağl

anam

aması

●sağ

lıksı

z gı

da

tüke

timin

in a

zalm

ası

● M

evcu

t dur

um

anal

izi a

nket

i ● İle

rlem

e an

aliz

i an

keti

2) K

anse

rden

ko

ruya

n be

sinl

erin

ye

teri

nce

tüke

tilm

esi

Yet

erli

ve d

enge

li be

slen

men

in il

k ay

ağı

olar

ak il

k al

tı ay

sa

dece

ann

e sü

tü il

e be

slen

men

in

özen

diril

mes

i Tü

rkiy

e’de

ki

besl

enm

e alış

kanlık

ları

ve

kans

er il

işki

sini

n ar

aştırılm

ası

Kan

serd

en k

orun

mak

iç

in sağlık

lı be

slen

me

rehb

eri o

luşt

urul

ması

● B

ebek

dos

tu h

asta

ne

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ Tu

rk S

ilahl

i K

uvve

tleri

○ TR

T ○

Med

ya

○ M

illi E

gitim

B

akan

ligi(H

alk

Egiti

m

Mer

kezl

eri)

Süreğe

n En

düst

rinin

paz

arla

ma

takt

ikle

ri ●

Ann

enin

cal

ism

asi

ve iz

in k

ulla

nim

i ile

ilg

ili y

asal

duz

enle

me

eksi

kliğ

6 ay

sade

ce a

nne

sutu

ala

n be

bekl

erin

or

anla

rinin

% 5

0 ye

ci

karil

mas

i U

lusa

l Sag

likli

Bes

lenm

eReh

berin

in

Haz

irlan

mis

olm

asi

Yill

ik A

CSA

P ra

porla

ri ●

Turk

iye

Nuf

us

Sagl

ik

Ara

stirm

alar

i(TN

SA)

49

ve il

sa

yila

rinin

arti

rilm

asi

3) Gıd

aların

sağlık

lı koşu

llard

a sa

klan

ması v

e de

pola

nması v

e Gıd

a gü

venl

iğin

in

sağl

anm

ası

Mev

zuat

a uy

ulm

ası v

e de

netle

nmes

i M

edya

ara

cilig

i ile

ha

lkin

bi

lincl

endi

rilm

esi

○ Sağlık

B

akan

lığı

Tarım

ve

Köy

işle

ri B

akan

lığı

○ M

EB

○ ST

K

○ Ü

nive

rsite

ler

○ M

EB

○ TS

K

○ M

edya

○

TRT

○ Y

erel

Yön

etim

ler

○ İç

işle

ri B

akan

liği

Sure

gen

● Y

etki

n ol

may

an

kisi

lerin

gor

sel v

e ya

zili

med

yada

tica

ri am

acli

yer a

lmas

i ●

Kan

ita d

ayal

i ol

may

an y

onte

mle

rin

popu

ler o

lmas

i

● B

u ko

nuda

m

edya

da y

er a

lan

habe

r say

isi

● D

avra

nis

degi

sikl

igin

e yo

nelik

ar

astir

mal

arin

ya

pilm

asi

● B

esle

nme

ile

ilisk

ili k

anse

r tu

rlerin

deki

ve

riler

de(p

reve

lans

ve

insi

dans

hiz

lari)

ol

umlu

deg

isik

likle

r Y

illik

Den

etle

nen

mue

sses

e sa

yisi

● B

esle

nme

ile

ilisk

ili k

anse

r tu

rlerin

deki

ve

riler

(pre

vela

ns v

e in

sida

ns h

izla

ri)

50

4) Y

eter

li ve

den

geli

besl

enm

enin

sağl

anm

ası i

çin

bilin

ç dü

zeyi

nin

artırılm

ası,

gere

kli

eğiti

m v

e bi

lgile

ndir

me

faal

iyet

leri

nin

artırılm

ası

a) H

alk

eğiti

mi

b B

irin

ci b

asam

ak

sağlık

çalış

anla

rı

c) O

kul ö

nces

i ilk

ve

orta

öğr

etim

d)

Diy

etis

yenl

er

● Eg

itim

mod

ulle

rinin

ha

zirla

nmas

i ●

Eğiti

ci e

gitim

lerin

in

yapi

lmas

i ve

yayg

inla

stiri

lmas

i ●

Egiti

ci e

gitim

lerin

su

rdur

ulm

esi

● B

esle

nme

ve k

anse

r m

odul

lerin

in

gunc

elle

nmes

i ●

Bilg

i Egi

tim Il

etis

im

mte

ryal

lerin

in

hazi

rlanm

asi

● To

plum

sal r

ol

mod

elle

rinin

ku

llani

lmas

i (sa

natçı,

spor

cu, p

oliti

kaci

vs.)

●Z

ayıfl

ama

ve

besl

enm

e da

nışm

anlığı

prog

ram

larının

SG

K

kaps

amın

a alın

ması

• D

iyet

isye

n m

esle

k ya

sası

nın

çıka

rılm

ası

• D

iyet

isye

n sa

yısı

nın

arttırılm

ası

○ Sağlık

B

akan

lığı

Mill

i Eği

tim

Bak

anlığı

SGK

• D

SO

• Ü

nive

rsite

ler

• M

edya

•

Türk

iye

Diy

etis

yenl

er

Der

neği

2010

den

iti

bare

n sü

rekl

i ●

Bu

faal

iyet

lerin

sa

glik

cal

isan

larin

in

perf

orm

ansi

na

yans

itilm

amas

i ●

Sagl

ik p

erso

nelin

in

hare

ketli

ligi

● Eg

itim

mod

ulle

rinin

si

stem

e en

tegr

asyo

nund

aki

gucl

ukle

r ●

Kur

umla

rara

si

isbi

rligi

nin

sagl

anam

amas

i

● Eg

itim

ala

n sa

glik

pe

rson

eli s

ayis

i Eg

itim

ala

n O

kul

önce

si il

k ve

orta

ö ğ

retim

kur

umu

sayi

si

● D

iyet

isye

n M

esle

k Y

asasının

Y

ayın

lanmış

Olm

ası

●Diy

etis

yen

Sayı

sınd

aki a

rtışı

n te

spiti

●

Zayı

flam

a pr

ogra

mının

SG

K

kaps

amın

a alın

mış

ol

ması

● B

u eg

itim

lerin

ba

saris

ina

yone

lik

pilo

t cal

ism

alar

in

yapi

lmas

i ●

Diy

etis

yen

Mes

lek

yasa

sını

n ha

zırla

nması

●Diy

etis

yen

sayı

sını

n te

spiti

51

5. S

ektö

rler

ara

sı

işbi

rliğ

inin

ar

ttırılm

ası

● O

bezi

te v

e be

slen

me

ile k

anse

r ilişk

isin

e yö

nelik

to

plan

tılar

a ka

tılım

larının

sağl

anar

ak

farkın

dalık

larının

ar

ttırıl

ması

● Pa

ydaş

ların

ilet

işim

ağının

sağl

anm

ası

○ Sağlık

B

akan

lığı

○ İç

işle

ri B

akan

lığı

Tarım

ve

Koy

isle

ri B

akan

l ığı

○ Ç

alış

ma

ve S

osya

l G

üven

lik B

akan

lığı

○ M

EB

○ D

iyan

et İs

leri

Baş

kanlığı

○ Ü

nive

rsite

ler

○ ST

K’la

r ○

TSK

○

TRT

Sen

dika

lar

○ M

edya

○

TUIK

2012

●

Sekt

örle

rin

ilgis

izliğ

i ●

Topl

anti,

cal

ista

y sa

yisi

ve

katil

imci

or

anla

ri ●

Faal

iyet

ra

porla

rinin

su

nulm

asi

● A

ylik

Faa

liyet

R

apor

lari

6) S

ağlık

per

sone

li ye

tiştir

en o

kul v

e yü

ksek

oku

llar

muf

reda

tlari

na

besl

enm

e ve

fizi

ksel

ak

tivite

ve

kans

erle

ili

skis

i kon

usun

un

ekle

nmes

i

● M

ufre

dat i

cerig

inin

du

zenl

enm

esi

○ Y

OK

○

MEB

○

Sağlık

B

akan

lığı

○ U

nive

rsite

ler a

rasi

K

urul

○

Uni

vers

itele

r

2012

●

Kur

umla

rara

si

iletiş

imsi

zlik

●

Müf

reda

tın

uygu

lam

aya

konu

lması

● M

üfre

datı

uygu

laya

n ku

rum

sa

yısı

● M

üfre

datın

uy

gula

may

a ko

nulm

ası

7)T

oplu

mda

Fiz

ikse

l ha

reke

tliliğ

in

attırılm

ası v

e in

aktiv

iteni

n en

gelle

nmes

i

● K

olay

ulaşıl

abili

r m

esaf

ede

yete

rli v

e gü

venl

i oyu

n ve

spor

al

anla

rı ol

uştu

rulm

ası

● Fa

rkin

dalig

i ar

ttıra

cak

ve to

plum

u fiz

ikse

l akt

ivite

ye

yönl

endi

rece

k m

edya

ka

mpa

nyal

arının

dü

zenl

enm

esi

● Bu

am

aca

yöne

lik

cevr

e dü

zenl

emel

erin

in

yapı

lması

● Sağlık

lı ke

ntle

r bi

rliği

ne ü

ye b

eled

iye

ve şe

hirle

rin a

rtırıl

ması

○ İç

işle

ri B

akan

lığı ö

zel

İdar

eler

gen

el

Müd

ürlüğü

Y

erel

yön

etim

ler

○ G

ençl

ik v

e Sp

or G

enel

M

üdür

lüğü

○

Çalış

ma

ve

Sosy

al G

üven

lik

Bak

anlı ğı

○ M

EB

○ Ü

nive

rsite

ler

○ ST

K

○ Sp

or K

ulüp

leri

2012

●

Yet

erli

öden

ekle

rinin

vey

a m

ali k

ayna

kların

ol

mam

ası

● Ö

zel s

ektö

r ka

tılımının

yet

ersi

z ol

ması

● U

ygun

ala

n bu

luna

mam

ası

● O

yun

ve p

ark

alan

larının

sayı

sını

n ar

tması

● M

edya

ça

lışm

alarının

sa

yıla

rının

artışı

●

Fizi

ksel

akt

ivite

ve

kan

ser

oran

larının

değişi

min

in

değ e

rlend

irilm

esi

● Sağlık

lı ke

ntle

r bi

rliği

ne k

abul

ed

ilen

bele

diye

ve

şehi

r sayısı a

rtışı

● Ey

lem

pla

nını

n uy

gula

nmay

a ko

nması

52

Türkiye’de Primer Koruma’da Yapılması Gerekenler:

Kanser Erken Tanı ve Tarama Grubu Raporu

Bir toplumda kanserle ilgili en önemli faktör, bu kanserin erken evrede

yakalanabilmesidir. Kanserin erken evrede yakalandığı toplumlarda, kanser

mortalitesi daha düşüktür. Ülkemiz gibi orta/düşük gelirli ülkelerde sıklığı giderek

artan kanser hastalarında tarama programlarının uygulanması zorunlu bir hale

gelmiştir. Tarama programlarının mortalite ve morbiditeyi düşürmede etkin ve cost-

efektif olduğu, ülkemizde de sık görülen ve Dünya Sağlık Örgütü(DSÖ) tarafından da

önerilen meme ve serviks kanseri konusunda ulusal bir program oluşturulması ve

uygulaması gerekir.

Erken tanının önemi toplum tarafından bilinmedikçe, erken tanı ve tarama

programlarının başarılı olması mümkün değildir. Bu nedenle, halkın eğitimi ve kanser

farkındalığının oluşturulması ilk basamak olmalıdır. Topluma sağlık hizmeti veren

elemanların (doktor, hemşire, ebe vs.) ve bunları yöneten idarecilerin (Sağlık Müdürü,

Başhekim, vs.) kanser, erken tanı ve tarama programları konusunda eğitilmesi ve

uygulama içerisine alınması da şarttır. Bu projelerin uygulanmasında gerçek bir bütçe

oluşturulması ve uygulanması, uygulamayı yapacak olan kurum ve kuruluşlar

arasında uyumlu bir çalışmanın sağlanması gerekir. Projelerin gerçekleştirilmesini

önleyecek sosyal, kültürel ve diğer bölgesel faktörler ortaya konulmalı ve bunlarla

mücadele edilmelidir. Uygulamalar, belirli aralıklarla kontrol edilmeli, elde edilecek

veriler değerlendirilmeli ve düzenli olarak yayımlanmalıdır. Hazırlanan tablolarda,

hedefler, stratejiler, aktiviteler, ilgili kuruluşlar, olası engeller ve ilerleme göstergeleri

belirlenmiştir.

Herhangi bir erken tanı ve tarama programına yaklaşım ve uygulamadaki

başarı, tanı sırasında kanser evresinde küçülme ve ayrılan kaynakların yerinde ve

zamanında kullanılması ile mümkün olacaktır.

Kanser, düşük ve orta gelirli ülkelerde ikinci sıklıkta ölüm nedenidir ve

53

infeksiyöz hastalıklardan (solunum yolu, HIV/AIDS, ishal, tüberküloz vs.) daha sıktır

(Anderson GF, Chu E. Expanding priorities--confronting chronic disease in countries

with low income. N Engl J Med 2007;356(3):209-11.). Dünya Sağlık Örgütü’nün

(DSÖ) 2005 yılında yaptığı 58. Dünya Sağlık Kurulu’nda [58th World Health Assembly

in 2005, the World Health Organization (WHO) Resolution on Cancer Prevention and

Control (WHA58.22)], özellikle düşük/orta gelirli ülkelere kanser mortalitesini

azaltacak ve kanser hastaları ve bunların ailelerinin yaşam kalitelerinin arttıracak

programların geliştirilmesinde kendisi ile işbirliğine girilmesini önermiştir (58th World

Health Assembly approved resolution on cancer prevention and control WHA58.22

Geneva: World Health Organization, 2005:2.). DSÖ, bu ülkelere kanser kontrol

programlarını mevcut sağlık sistemlerine entegre etmelerini, kanser erken tanı ve

tedavisinde kanıta dayalı, kaynakların en verimli bir şekilde kullanılabileceği

programlar geliştirmelerini tavsiye etmiştir.

Meme kanseri, tüm insanlarda akciğer kanserinden sonra ikinci sıklıkta

görülmektedir. Gerek gelişmiş gerekse gelişmekte olan ülkelerde en sık görülen

kadın kanseridir. Kadınlarda kanserden ölüm nedenlerininde başında gelmektedir.

Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) 1990 yılında yaptığı çalışmada, 796.000 yeni meme

kanserli olgu ve 314.000 meme kanserinden ölüm saptanmışken, yine WHO’ya bağlı

International Agency on Cancer for Research’ün (IARC) 2002 yılındaki

değerlendirmesinde; 1.152.000 yeni meme kanserli olgu ve 411.000 meme

kanserinden ölüm hesaplanmıştır. Bu süre içerisinde meme kanserinin sıklık ve

mortalite oranlarında %25’lik artış görülmektedir. Meme kanserli hastalarda tüm

evrelere göre 5 yıllık sağkalım oranları, gelişmiş ülkelerde %73 iken, gelişmekte olan

ülkelerde %53 olarak bildirilmektedir. Aradaki bu önemli fark, gelişmiş olan ülkelerde

tarama mamografisi sayesinde erken tanı ve daha iyi tedavi olanakları ile

açıklanabilir. Meme kanseri mortalite oranı; gelişmiş olan ülkelerde %30 (190.000

ölüm / 636.000 olgu), az gelişmiş ülkelerde ise %43’dür.(221.000 ölüm / 514.000

olgu).

Ülkemizde mevcut verilere göre, doğu bölgelerimizde 20/100.000, batı

bölgelerimizde ise 40-50/100.000 oranında bir sıklık verilebilir. Bu sıklık farkı, batı

Türkiye’deki yaşamın Avrupa’dakine benzerliğinden kaynaklanmaktadır. Kadınlardaki

54

4 kanserden biri memede yerleşmekte olup, meme kanseri en sık kanserden ölüm

nedenidir.

Serviks kanseri tüm dünyadaki kadın kanserlerinin meme ve rektum

kanserinden sonra 3. sıklıkta görülenidir. Gelişmekte olan ülkelerde 2. sıklıkta görülür

iken, gelişmiş ülkelerde tarama programlarının başarılı uygulamaları nedeniyle 6.

hatta bazı ülkelerde 10. sıraya inmiştir. Dünyada her yıl yaklaşık 400.000-500.000

yeni serviks kanseri saptanır iken, bunların 190.000 tanesi ölmekte, ölümlerin de

%78’i gelişmekte olan ülkelerde görülmektedir. Bu sayılar serviks kanserinde tarama

programlarının bu kanserin görülme sıklığını ve bu kanserden ölüm oranlarını

azaltmakta ne kadar önemli olduğunu göstermektedir(1,2).

Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı verilerine göre ise 1996’da 623 tane

serviks kanseri saptanmış olup tüm kadın kanserleri arasında 7. sırada iken 2002

yılında bu sayı 708’e çıkmış ancak tüm kadın kanserleri arasında 10. sıraya

gerilemiştir. 2003 yılı verilerinde serviks kanseri sayısı 763’e çıkarken tüm kadın

kanserleri arasında da 9. Sıraya yükselmiştir. International Agency for Research on

Cancer’in 2002 yılında yaptığı GLOBOCAN çalışmasına göre ise Türkiye’deki serviks

kanseri insidansı yüz binde 4,5’tir, aynı yıl içinde 1364 yeni serviks kanseri vakası ve

serviks kanserine bağlı 726 ölüm olması beklenmektedir. 2003 yılında Türkiye

Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Kanserle Savaş Daire Başkanlığı’nın Türkiye’yi temsil

edeceği düşünülen 8 il çalışması yayınlanmıştır. Bu çalışmada seçilen iller Ankara,

Antalya, Edirne, Erzurum, Eskişehir, İzmir, Samsun, Trabzon olup bu illerin nüfusu

Türkiye’nin nüfusunun % 19.71’ini oluştururken, Türkiye’de görülen kanserlerin %

36.82’si bu illerde meydana gelmektedir. Bu nedenlerle bu 8 il çalışması Türkiye’deki

rakamları temsil etme özelliğine sahiptir. Bu çalışmanın sonucu ise serviks kanseri

tüm kadın kanserleri içerisinde 10.sırada olup insidansı yüz binde 4.76’dır.

55

YÖNTEMLER

Ulusal Kanser Tarama ve Erken Tanı Gurubu 2-3 Haziran 2008 tarihlerinde

Kızılcahamam / Ankara’da toplanarak, ülkemizde uygulanmaya başlanacak olan

kanser tarama ve erken tanı programları üzerinde mültidisipliner bir çalışma

gerçekleştirmiştir. Bu çalışmaya, Sağlık Bakanlığı Kanserle Savaş Dairesi

Başkanlığı’nca belirlenen bir üye ve aile hekimliği temsilcisi ile genel cerrahi,

radyoloji, kadın doğum ve patoloji uzmanları katılmıştır. Öncelikle ülkemizde sık

görülen, tarama programları sayesinde erken tanı ve mortalitede azalma saptanan

meme ve serviks kanseri konularında hedefler, stratejiler belirlenmiş, olası engeller

ve izlem yöntemleri ortaya konulmuştur. Diğer tarama programı uygulanabilecek

kanserler (kolo-rektal kanser vs.) konusunda ön çalışmalar yapılmıştır. Elde edilen

bulgular için 2 ayrı Tablo (Tablo I ve II) üzerinde çalışılmıştır.

SONUÇLAR

Türkiye’de erken tanı için ulusal tarama programı oluşturulması gereken,

Dünya Sağlık Örgütünün de tarama programı için önermiş olduğu iki kanser vardır.

Bunlar meme ve serviks kanseridir. Diğer kanserlerde ulusal tarama programları

geliştirmek ve uygulamak şu aşamada kanserlerin görülme sıklığı ve maliyet-etkinlik

açısından incelendiğinde gerekli görülmemektedir. Ancak rektum kanserleri için de

yakın gelecekte ulusal tarama programı geliştirilmesi ve uygulanması gerekli olacaktır

gibi görünmektedir.

Ulusal kanser kontrol programında, meme, serviks ve kolorektal kanserlerin

ulusal tarama programları geliştirilerek uygulanmasının amacı erken tanı ve tarama

ile bu kanserlerin erken evrelerde yakalanması ve bu kanserlerdeki mortalite

oranlarının azaltılmasıdır. Bu amaca ulaşmak için aşağıdaki hedefler göz önünde

bulundurulmalıdır:

1. Kanser farkındalığını oluşturmak,

2. Tarama yapılan kanserlerde (meme-serviks-kolorektal) kanser evresini

ve mortaliteyi azaltmak. Yeni kanserler için tarama standartlarını

oluşturmak.

56

HEDEF 1:KANSER FARKINDALIĞINI OLUŞTURMAK

Bu konuda hedeflere ulaşmak için geliştirilecek en önemli strateji eğitim ve

savunuculuk olmalıdır. Bu stratejinin uygulanmasında sırasıyla:

1. Eğitim modülünün hazırlanması a. Eğitim faaliyetlerini yürütecek olan EĞİTİCİ’lerin eğitimi(Yurt dışı

ihtisas merkezlerine gözlem ziyaretleri)

b. Sağlık Çalışanlarının Eğitimi i. Birinci basamak pratisyen, aile hekimi, ebe, hemşire, sağlık

memuru, sağlık teknisyenlerinin eğitimi

ii. Erken tanı ve tarama ile ilgili sağlık elemanlarını bünyesinde

bulunduran kuruluşlardaki yöneticilerin (sağlık müdürü,

başhekim vs) eğitimi

iii. Kanser Erken tanı ve tarama programı ile ilgili Uzmanlık

dallarındaki hekimlerin eğitimi

iv. Standart eğitim için basılı materyalin hazırlanması

c. Toplum Eğitimi(Kültürel Farklılıkları Gözeten Eğitim Programı) i. Halk eğitimi

ii. Okullarda eğitim

iii. Medya ile işbirliği

iv. Sivil toplum kuruluşları ile işbirliği

v. Toplum liderleri ile işbirliği (öğretmenler, muhtarlar,

imamlar)

vi. Standart eğitim için basılı materyalin hazırlanması

Bu aktivitelerin uygulanmasında T.C. Sağlık Bakanlığı ve Kanserle Savaş Daire

Başkanlığı sorumlu kuruluşlar olup aşağıdaki kuruluşlar ile işbirliği yapmalıdırlar.

1. Milli Eğitim Bakanlığı

2. T.C. Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğü, Temel Sağlık Hizmetleri

Genel Müdürlüğü Aile Hekimliği Daire Başkanlığı, Tedavi Hizmetleri Genel

Müdürlüğü, Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü

3. Üniversiteler

4. Eğitim ve Araştırma Hastaneleri

57

5. Sağlık Müdürlükleri

6. Uzmanlık Dernekleri;

i. Servikal Patolojiler ve Kolposkopi Derneği,

ii. Türk Jinekolojik Onkoloji Derneği

iii. Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği

iv. Sitopatoloji Derneği,

v. Türk Cerrahi Derneği,

vi. Ulusal meme hastalıkları dernekleri federasyonu,

vii. Patoloji Dernekleri Federasyonu

viii. Türk Radyoloji Derneği,

7. Medya kuruluşları

8. Sivil Toplum Örgütleri

9. Dünya Sağlık Örgütü

10. Dünya Meme Sağlığı Derneği(World Society for Breast Health)

11. The Breast Health Global Initiative

12. IARC

13. UICC

Bu aktivitelerin tamamlanması için 31.12.2009 tarihi hedef olmalıdır.

Bu aktiviteler uygulanırken halkın bilinç düzeyinin yetersizliği, eğitime katılan

personelin motivasyonundaki yetersizlik, işbirliği yapılan kuruluşlar arasında

koordinasyon eksikliği, finansal yetersizlik, eğitimin standardizasyonundaki yetersizlik

gibi faktörler olası engeller olarak karşımıza çıkabilir gibi görünmektedir.

Bu aktivitelerin ilerlemesini takipte kullanılacak ilerleme göstergeleri:

1. Kısa dönem göstergeleri: a. Tarama ve erken tanı ile ilgili eğitim toplantıları ve katılımcı sayısının

(halk ve sağlık çalışanları) artması

b. İlgili kuruluşlar arasında düzenli olarak yapılan durum değerlendirilmesi

ve eksiklerin giderilmesi ile ilgili toplantıların artması

c. Tarama ve erken tanı programlarına katılanların sayısında belirgin ve

düzenli bir artış

d. Erken evre kanser ve kanser öncesi lezyonlara sahip olan hasta

sayısında artış

58

2. Uzun dönem göstergeleri: a. Sağlık Çalışanlarının %80 nin eğitilimiş olması

b. Hedef kitlenin %80 nin eğitilmiş olması

c. Lokal İleri ve metastatik evrede tanı konulan hasta sayısında azalma,

d. Kanserle ilgili hastalıksız sağkalım ve ortalama sağkalım oranlarında

artış,

e. Kanserle ilgili tedavi giderlerinin erken tanıya bağlı olarak azaldığının

tespiti

İzleme ve kontrol için sağlanacak veriler ise:

1. Mevcut veri tespiti

a. Mevcut veri

b. Yapılacak anketler

2. Erken evre kanser ve kanser öncesi lezyonların sayısı

3. İleri evrede tespit edilen kanser sayısı ve oranı

4. Lokal İleri ve metastatik evrede tanı konulan hasta sayısı

5. Kanserden ölüm oranları(mortalite)

6. Düzenlenen Eğitim sayısı,

7. Eğitimlere katılan sayısı,

8. Eğiticinin Eğitimi Ekibinin yurt dışı ziyaretine katılımının gözlenmesi

9. Kanserle ilgili tedavi giderleri

59

HEDEF 2: TARAMA YAPILAN KANSERLERDE(MEME-SERVİKS-KOLO REKTAL)KANSER EVRESİNİ VE MORTALİTEYİ AZALTMAK. YENİ KANSERLER İÇİN TARAMA STANDARTLARINI OLUŞTURMAK

Erken tanı için tarama programı uygulanacak olan kanserlerde (meme- kolorektal-

serviks) stratejilerin, aktivitelerin, işbirliği yapılacak ilgili kuruluşların ve olası

engellerin belirlenmesi, tarama programlarının ilerleme göstergelerinin, izlem ve

kontrol verilerinin ortaya konulması, tarama programları sayesinde meme, kolorektal

ve serviks kanserlerinde erken evredeki tanının sağlanması, bu sayede bu kanserlere

bağlı morbidite ve mortalite oranlarının azaltılması, erken tanı ve tedavi sayesinde

sağlık harcamalarının azaltılması, ülkemizde diğer sık görülen kanserler (deri , mide,

özefagus kanseri vs.) için tarama ve erken tanı standartlarının belirlenmesi bu

başlıktaki hedeflerdir

Bu konuda hedeflere ulaşmak için geliştirilecek en önemli stratejiler şunlardır:

1. Tarama programlarının maliyet etkinlik analizlerinin değerlendirilmesi

2. KETEM’lerde tarama kayıt sisteminin geliştirilmesi

3. KETEM dışı tarama yapılan merkezlerdeki veri akışını sağlamak için işbirliği

yapmak

4. Tarama merkezlerinde görevli personelin istihdamı

5. Tarama Merkezlerinde Standardizasyon ve Kalite Güvencesinin Sağlanması

6. Taraması planlanan Kolorektal kanserler için tarama standardı oluşturulması

ve yayınlanması

7. Ulusal Toplum Bazlı Meme, Serviks ve Kolorektal Kanseri Taramasının Aynı

Anda Uygulanabilir Hale Getirilmesi

60

Tarama programlarının maliyet etkinlik analizlerinin değerlendirilmesi

Bu stratejinin uygulanmasında sırasıyla:

• Taramalar için maliyet- etkinlik analizinin yapılması ve sonuçlandırılması

1. Meme kanseri taraması için mevcut pilot çalışmalar çerçevesinde

değerlendirme yapılması,

2. Kolorektal kanserler konusunda maliyet etkinlik çalışmasının yapılması

3. Şanlıurfa ve Van servikal kanser tarama pilot projelerinden

yararlanılarak servikal kanser maliyet etkinlik analizinin en önemli

aktiviteler olacaktır.

Bu aktivitelerin uygulanmasında T.C. Sağlık Bakanlığı Kanserle Savaş Daire

Başkanlığı sorumlu kuruluş olup aşağıdaki kuruluşlar ile işbirliği yapmalıdırlar.

1. Sağlık Bakanlığı ilgili birimleri

2. Maliye Bakanlığı

3. DSÖ

4. Üniversiteler


6. KETEM’ler

7. IARC

8. Ulusal ve Uluslar arası sivil toplum örgütleri

a. Dünya Meme sağlığı Derneği (WSBH)

b. The Breast Health Global Initiative

9. Diğer ilgili ulusal ve uluslar arası STK’lar ve konu ile ilgili uzmanlık dernekleri


Bu aktiviteler uygulanırken işbirliği yapılan kurum ve kuruluşlar arasında

yetki/sorumluluk paylaşım sorunu, tarama için örnek alınacak pilot çalışmaların

tamamlanamaması / değerlendirilememesi ekonomik yetersizlik, mevcut BUT ‘da

tanımlanmamış olması kaynakların verimli kullanılamaması olası engel olarak

karşımıza çıkabilir gibi görünmektedir.

61

Bu aktivitelerin ilerlemesini takipte kullanılacak ilerleme göstergesi analiz raporunun

hazır hale gelmesi, izleme ve kontrol için sağlanacak veri ise rapor sonuçlarına göre

mevcut politikaların değerlendirilmiş olması olmalıdır.

KETEM’lerde Tarama Kayıt Sisteminin Geliştirilmesi:


1. Standart formlar oluşturulması,

2. Web tabanlı yazılım oluşturulması,

3. İnternet üzerinden bilgi akışının sağlanması,

4. T.C.Kimlik no’su kullanılarak hastanın sevk zincirini izlemeye olanak sağlayan

sistemin oluşturulması,



1. S. B. ilgili birimleri

2. Üniversiteler

3. Eğitim ve araştırma Hastaneleri


5. Uzmanlık Dernekleri;

a. Servikal Patolojiler ve Kolposkopi Derneği,

b. Türk Jinekolojik Onkoloji Derneği

c. Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği

d. SitoPatoloji Derneği,

e. Türk Cerrahi Derneği,

f. Ulusal Meme Hastalıkları Dernekleri Federasyonu,

g. Patoloji Dernekleri Federasyonu

h. Türk Radyoloji Derneği

6. Diğer ilgili dernekler

7. Yazılım Firmaları


Bu aktiviteler uygulanırken verilerin saklanmasındaki yetersizlikler, yazılımda

62

çıkabilecek aksaklıklar, finansal sorunlar, çalışmaların kontrolü ve devamlılığının

sağlanmasındaki yetersizlikler, işbirliği yapılan kuruluşlar arasında koordinasyon

eksikliği, veri kayıtlarını tutacak personelin yetersizliği olası engeller olarak karşımıza

çıkabilir gibi görünmektedir.

Bu aktivitelerin ilerlemesini takipte kullanılacak ilerleme göstergeleri

1. Tarama yapılan kişi sayısındaki artış

2. İlgili formların hazır hale getirilmesi

3. İlgili formların kullanılmaya başlanması

4. İnternet üzerinden bilgi akışının başlaması


1. Mevcut veri analizi

2. Tarama yapılan kişi sayısı

3. İlgili formların hazır halinin görülmesi

4. İlgili formların kullanılmaya başlandığının görülmesi

5. İnternet üzerinden bilgi akışının başladığının görülmesi olmalıdır.

KETEM Dışı Tarama Yapılan Merkezlerdeki Veri Akışını Sağlamak İçin İşbirliği Yapmak:


1. KETEM dışı tarama yapılan merkezlerdeki personele tarama programları

konusunda eğitim yapılması

2. İlgili merkezlerle işbirliği yaparak verilerin toplanması

3. Mevcut standart formların ilgili merkezler tarafından kullanılmasının

sağlanması ve KSDB’ğına bildirilmesinin sağlanması en önemli aktiviteler

olacaktır.



1. S.B. ilgili birimleri

2. Üniversiteler

63


4. Sağlık Ocakları

5. AÇSAP Merkezleri


7. Belediye Hastaneleri

8. Özel Hastaneler ve Poliklinikler

9. Uzmanlık Dernekleri

10. Sivil toplum kuruluşları


Bu aktiviteler uygulanırken finansal sorunlar, yetişmiş personel azlığı, teknik alt yapı

yetersizliği ve işbirliği yapılan kuruluşlar arasında koordinasyon eksikliği olası

engeller olarak karşımıza çıkabilir gibi görünmektedir.


1. Eğitim sayısı ve eğitim alanların sayısında artış

2. Verilerin toplanmasındaki düzenin sağlanması

3. Standart formların ilgili merkezler tarafından kullanılmasının sağlanması


1. Verilen eğitim sayısı ve eğitim alanların sayısı

2. Verilerin toplanmasındaki düzenin sağlandığının gözlenmesi

3. Standart formların ilgili merkezler tarafından kullanılmasının sağlandığının

gözlenmesi olmalıdır.

Tarama Merkezlerindeki Taramada Görevli Personelin İstihdamı:


1. S.B.Personel Gn.Md., İl Sağlık Müdürlükleri ve Hastane Başhekimleri ile planlama

yapılması

2. Sağlık Müdürleri ve ilgili hastane başhekimlerine KETEM’lerin ve kanserde erken

tanının önemi konusunda eğitim verilmesi

3. Konsültasyon hizmeti verecek uzman sayısının ihtiyaca göre arttırılması(Genel

64

Cerrahi, Jinekoloji, Radyoloji, Dermatoloji, Patoloji)

4. Smear testinin değerlendirilmesin de sitoteknologların kadrolarının tanımlanması,

ihtiyaca göre eleman yetiştirilmesi ve görevlendirilmesi

5. Mamografi filmlerinin okunmasında ulusal standartlara uyulması

6. İlgili meslek örgütleriyle işbirliği ile interaktif yöntemler kullanılarak sürekli eğitim

verilmesi ve sertifikalandırılması

7. Sertifikalandırılan personelin tarama hizmetleri dışında görevlendirilmemesi

8. Tarama hizmetlerine katılan personele ek ödeme yapılarak teşvik edilmesi en

önemli aktiviteler olacaktır.

Bu aktivitelerin uygulanmasında T.C. Sağlık Bakanlığı, Kanserle Savaş Daire


1. Başbakanlık

2. S.B. İlgili birimleri

3. YÖK

4. Üniversiteler


6. Belediye Hastaneleri

7. Uzmanlık Dernekleri

a. Servikal Patolojiler ve Kolposkopi Derneği

b. Türk Jinekolojik Onkoloji Derneği

c. Türk Jinekoloji ve Obstetrik Derneği

d. Sitopatoloji Derneği

e. Türk Cerrahi Derneği

f. Ulusal meme hastalıkları dernekleri federasyonu

g. Patoloji Dernekleri Federasyonu

h. Türk kolorektal Cerrahi Derneği

i. Türk Radyoloji Derneği

j. Türk Radyoteknoloji Derneği

8. Sivil toplum kuruluşları


Bu aktiviteler uygulanırken finansal sorunlar, yetişmiş personel azlığı, işbirliği yapılan

65

kuruluşlar arasında koordinasyon eksikliği, yetiştirilmiş personelin başka görevlerde

istihdamı, yetiştirilmiş personeldeki sık yapılan tayinler olası engeller olarak karşımıza

çıkabilir gibi görünmektedir.


1. Eğitim alan Sağlık Müdürü ve Başhekim sayısındaki artış

2. Tarama ile ilgili interaktif eğitim sayısındaki artış

3. Tarama ile ilgili sertifika sahibi personel sayısındaki artış

4. Tarama hizmetlerinde çalışan personelin görev sürelerinin artması

5. Tarama hizmetlerinde çalışan personelin ek ödemelerinin artmış olması

6. Yeni oluşturulan kadro sayısı


1. Mevcut veri analizi

2. Eğitim alan Sağlık Müdürü ve Başhekim sayısı

3. Tarama ile ilgili eğitim sayısı

4. Tarama ile ilgili personel sayısı

5. Tarama hizmetlerinde çalışan personelin görev süreleri

6. Tarama hizmetlerinde çalışan personelin ek ödemeleri tespiti

Tarama Merkezlerinde Standardizasyon ve Kalite Güvencesinin Sağlanması:


1. Merkezlerdeki cihaz, ekipman ve teknik hizmet kalitesinin artırılması

2. Tarama ile ilgili dernekler ve Ulusal Kanser Danışma Kurulu Erken Tanı ve

Tarama Alt Kurullarının hazırladığı standardizasyon programlarının uygulanması

3. Eğitim programlarının standart hale getirilmesi

4. Kalite kontrol çalışmalarının yapılması ve KETEM Kalite Kitapçığının hazırlanması

en önemli aktiviteler olacaktır.

66

Bu aktivitelerin uygulanmasında T.C. Sağlık Bakanlığı, T.C. Sağlık Bakanlığı

Kanserle Savaş Daire Başkanlığı sorumlu kuruluş olup S.B. ilgili birimleri, Ulusal

Kanser Danışma Kurulu, Erken Tanı ve Tarama Alt Kurulları ve ilgili dernekler ile

işbirliği yapmalıdır.


Bu aktiviteler uygulanırken finansal sorunlar ve işbirliği yapılan kuruluşlar arasında

koordinasyon eksikliği olası engeller olarak karşımıza çıkabilir gibi görünmektedir.


1. Kullanılan cihazlarda teknolojik olarak artış olmasının gözlenmesi

2. Taramalarla ilgili standart programların hazırlanmış olmasının gözlenmesi

3. Eğitim programlarının standart hale getirilmiş olmasının gözlenmesi

4. Kalite kontrol mekanizmalarının kurulmuş olmasının gözlenmesi


1. Kullanılan cihazlarda teknolojik olarak artış olması

2. Taramalarla ilgili standart programların hazırlanmış olması

3. Eğitim programlarının standart hale getirilmiş olması

4. Kalite kontrol mekanizmalarının kurulmuş olması olmalıdır.

Ulusal Meme Ve Serviks Kanseri Taramasının Tüm Ülkede Aynı Anda Uygulanabilir Hale Getirilmesi:


1. Sağlık ocaklarındaki ETF’ler, Belediye ve Nüfus Müdürlükleri kayıtlarından

yararlanılarak taranacak olan hedef nüfusun belirlenmesi

2. Toplumun %70’ini taramayı hedef alan çalışmanın planlanması

3. Bu çalışmaların planlaması öncesinde daha küçük grupları içeren pilot çalışmalar

yapılması en önemli aktiviteler olacaktır.

Bu aktivitelerin uygulanmasında T.C. Sağlık Bakanlığı, Kanserle Savaş Daire


67

1. S.B ilgili birimler.

2. Ulusal Kanser Danışma Kurulu


4. İlgili hastane başhekimle ri

5. KETEM’ler(kamu ve özel)


7. İlgili Hastane Başhekimlikleri

8. Sağlık Ocakları

9. Belediyeler

10. Nüfus Müdürlükleri

11. TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu)


Bu aktiviteler uygulanırken finansal sorunlar, yetişmiş personel azlığı, teknik alt yapı

yetersizliği ve işbirliği yapılan kuruluşlar arasında koordinasyon eksikliği olası

engeller olarak karşımıza çıkabilir gibi görünmektedir.


1. Yapılmış olan Pilot çalışma sayısındaki artış

2. Tarama yapılan popülasyonun %70’i kapsamış olması


1. Yapılmış olan Pilot çalışma sayısı

2. Tarama yapılan popülasyon oranı olmalıdır.

TARTIŞMA

Sonuç olarak, meme kanseri, ülkemizde de en sık görülen kadın kanseri olup,

modern ve sürekli bir tarama ve kayıt programı uygulanmalıdır. Serviks kanseri ise şu

anda ülkemizde sıklık açısından bir sorun yaratmıyor gibi görünsede son yıllarda

premalign lezyonların tespitinde görülen sayısal artışlar bizim daha sonraki yıllar için

tarama programları geliştirerek ve uygulayarak bu hastalığa karşı tedbirli olmamızı

68

gerektirmektedir. Türkiye’de bu projelerin uygulanmasında çok önemli güçlükler

(bürokrasi, yetki, birlikte çalışma güçlüğü, bilgisizlik…) vardır. Ancak, Kanserle Savaş

Dairesi Başkanlığı, Üniversiteler, Ulusal Kanser Danışma Kurulu, Bilimsel ve Sosyal

Dernekler birlikte çalışarak, ulusalkanser politikasını belirlemeye ve uygulamaya

çalışmaktadırlar. Gelişmişliğin ölçüsü ve Türk kadınının ihtiyacı olan bu programların

uygulanması; konunun kişisel değil ulusal bir dava olarak benimsenmesini,

karşılaşılan güçlüklerle mücadele edilmesini, sabırlı kararlı olmayı ve konu ile ilgili

tüm birimlerin özveri ile desteğini gerektirmektedir.

69

Kan

ser

Erk

en T

anı v

e T

aram

a G

rubu

Rap

oru

T

AB

LO

LA

R

Ank

ara,

27-

29 AĞ

UST

OS

2008

Am

açla

r :

1.

Tara

ma

prog

ram

larının

mor

talit

eyi a

zalttığı k

anıtl

anmış

ola

n ka

nser

ler (

Mem

e ka

nser

i, K

olor

ekta

l kan

ser,

Serv

iks k

anse

ri v

s.) b

aşta

olm

ak ü

zere

ülk

emiz

koş

ulla

rına

uy

gun

tar

ama

prog

ram

ları

hazı

rlam

ak.

2.

Hazırl

anan

tara

ma

prog

ram

larının

etk

in b

ir şe

kild

e uy

gula

nabi

lmes

i içi

n ge

rekl

i stra

tejil

eri,

aktiv

itele

ri, iş

birliği

yapıla

cak

kuru

luşl

arı b

elirl

emek

, bu

prog

ram

ların

ge

rçek

leşm

esin

i aks

atac

ak e

ngel

leri

orta

ya k

oym

ak, i

lerle

me

göst

erge

lerin

i ve

izle

m-k

ontro

l ver

ilerin

i sap

tam

ak

3.

Tara

ma

ve E

rken

Tanı S

ayes

inde

: a.

To

plum

un eği

timi i

le k

anse

r far

kınd

alığının

oluşt

urul

ması v

e fa

rkın

dalığının

arttırı

lması.

b.

Kan

serin

erk

en e

vred

e ya

kala

nması.

c.

Kan

serli

has

tala

rda

orta

lam

a sağk

alım

ve

hast

alık

sız

sağk

alım

ora

nlarının

arttırı

lması

d.

Kan

serli

has

tala

rda

yaşa

m k

alite

sini

n ar

ttırıl

ması

e.

Kan

serli

has

tala

r,yakın

ları

ve to

plum

için

sosy

al, e

kono

mik

ve

psik

oloj

ik o

lum

suzl

ukla

rın a

zaltı

lması

H

edef

ler

: 1.

Eği

tim:

a-T

oplu

mun

kan

ser,

erk

en ta

nı v

e ta

ram

a pr

ogra

mla

rı k

onus

unda

eği

tilm

esi v

e fa

rkın

dalığın

oluşt

urul

ması

b-Sağlık

çalış

anla

rını

n (d

okto

r, h

emşi

re, s

ağlık

mem

uru,

ebe

ve

tekn

isye

nler

vb.

) kan

ser,

erk

en ta

nı v

e ta

ram

a pr

ogra

mla

rı k

onus

unda

eği

tilm

esi v

e ka

tkıd

a bu

lunm

alarının

sağl

anm

ası

2-K

anse

r tar

ma

ve e

rken

tanı

kon

usun

da il

gili

kuru

luşl

ar a

rası

nda

işbi

rliği

nin

ve k

oord

inas

yonu

n sağl

anm

ası

Stra

tejil

er

Akt

ivite

ler

(Faa

liyet

ler)

So

rum

lu

Kur

um/

Kur

uluş

(lar)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

K

urum

/Kur

uluş

(lar)

T

amam

lanm

a T

arih

i O

lası

Eng

elle

r İl

erle

me

Gös

terg

eler

i İz

lem

e ve

K

ontr

ol İç

in

Sağl

anac

ak V

eri

Eği

tim

Faal

iyet

leri

ile

kans

er

farkın

dalığını

oluş

turm

ak

Eği

tim m

odül

ünün

ha

zırl

anm

ası

a-Eği

tim fa

aliy

etle

rini

yü

rüte

cek

olan

EĞİTİCİ’

leri

n eğ

itim

i(*Y

urt dışı i

htis

as

mer

kezl

erin

e gö

zlem

zi

yare

tleri

) b-

Sağlık

Çalış

anla

rını

n Eği

timi

1.

B

irinc

i bas

amak

pr

atis

yen,

aile

hek

imi,

○ K

SDB

○ M

EB

○ Sağlık

Bak

anlığı

●AÇ

SAP

Gn.

Md.

●T

emel

Sağ

lık

Hiz

met

leri

Gn.

Md.

●T

edav

i H

izm

etle

ri G

n.

Md.

●S

ağlık

Eğ

itim

i Gn.

M

d.

31.1

2.20

09

●Hal

kın

bilin

ç ve

eği

tim d

üzey

inin

ye

ters

izliğ

i, ●K

anse

rde

tara

ma

ve e

rken

tanı

nın

halkın

önc

elik

li ko

nusu

hal

ine

getir

ilem

emes

i ●S

ağlık

çalış

anla

rının

bu

konu

da

yete

rli b

ilgiy

e sa

hip

olm

aması,

erke

n ta

nı v

e ta

ram

a pr

ogra

mla

rına

inan

mam

ası

●Eği

time

katıl

an p

erso

nelin

m

otiv

asyo

nu,

●İşb

irliğ

i yapıla

n ku

ruluşl

ar

arasın

da k

oord

inas

yon

eksi

kliğ

i,

a-Kıs

a D

önem

G

öste

rgel

eri

●Tar

ama

ve e

rken

ta

nı il

e ilg

ilieğ

itim

to

plan

tıları v

e ka

tılım

cı sa

yısı

nın

(hal

k ve

sağ lık

ça

lışan

ları)

artm

ası

●İlg

ili k

urul

uşla

r ar

asın

da d

üzen

li ol

arak

yapıla

n du

rum

değe

rlend

irilm

esi

●Mev

cut v

eri

tesp

iti

○Mev

cut v

eri

○Yapıla

cak

anke

tler

●Erk

en e

vre

kans

er v

e ka

nser

ön

cesi

lezy

onla

rın

sayı

sı

●İle

ri ev

rede

te

spit

edile

n ka

nser

sayı

sı v

e or

anı

70

ebe,

hem

şire

, sağ

lık

mem

uru,

sağlık

te

knis

yenl

erin

in

eğiti

mi

2.

Erke

n ta

nı v

e ta

ram

a ile

ilgi

li sağlık

el

eman

larını

büny

esin

de

bulu

ndur

an

kuru

luşl

arda

ki

yöne

ticile

rin (s

ağlık

m

üdür

ü, b

aşhe

kim

vs)

eğ

itim

i 3.

K

anse

r Erk

en ta

nı v

e ta

ram

a pr

ogra

mı i

le

ilgili

U

zman

lık

dalla

rında

ki

heki

mle

rin eği

timi

4.

Stan

dart

eğiti

m iç

in

bası

lı m

ater

yalin

ha

zırla

nması

c-T

oplu

m Eği

timi

(Kül

türe

l Fa

rklılık

ları

Göz

eten

Eği

tim P

rogr

amı)

1.

Hal

k eğ

itim

i 2.

O

kulla

rda

eğiti

m

3.

Med

ya il

e iş

birliği

4.

Si

vil t

oplu

m

kuru

luşl

arı i

le iş

birliği

5.

Topl

um li

derle

ri ile

iş

birliği

(öğr

etm

enle

r, m

uhta

rlar,

imam

lar)

5.

St

anda

rt eğ

itim

için

ba

sılı

mat

erya

lin

hazı

rlanm

ası

●Diğ

er il

gili

birim

ler

○ Ü

nive

rsite

ler

○ Eğ

itim

ve

araş

tırm

a H

asta

nele

ri ○

Sağlık

Müd

ürlü

kler

i ○

Uzm

anlık

Der

nekl

eri;

●Ser

vika

l Pa

tolo

jiler

ve

Kol

posk

opi

Der

neği

, ●T

ürk

Jine

kolo

jik

Onk

oloj

i D

erneği

●T

ürk

Jine

kolo

ji ve

O

bste

trik

Der

neği

●S

itoPa

tolo

ji D

erneği

, ●T

ürk

Cer

rahi

D

erneği

, ●U

lusa

l Mem

e H

asta

lıkla

rı D

erne

kler

i Fe

dera

syon

u,

●Pat

oloj

i D

erne

kler

i Fe

dera

syon

u ●T

ürk

Rad

yolo

ji D

erneği

, ●D

iğer

ilgi

li uz

man

lık

dern

ekle

ri ○

Med

ya k

urul

uşla

rı ○

Sivi

l Top

lum

Ö

rgüt

leri

○ D

ünya

Sağ

lık Ö

rgüt

ü○

Dün

ya M

eme

Sağlığı

Der

neği

(Wor

ld S

ocie

ty 31

.12.

2013

soru

mlu

luk

ve y

etki

tartışm

ası

●Kay

nakl

arın

yer

inde

ve

verim

li ol

arak

kul

lanı

lam

aması

●Fin

ansa

l yet

ersi

zlik

, ●H

alkı

n ve

sağlık

çalış

anla

rını n

eğ

itim

inin

stan

dard

izas

yonu

ndak

i ye

ters

izlik

ve e

ksik

lerin

gi

deril

mes

i ile

ilgi

li to

plan

tıların

ar

tması

●Tar

ama

ve e

rken

ta

nı p

rogr

amla

rına

katıl

anla

rın

sayı

sınd

a be

lirgi

n ve

düz

enli

bir a

rtış

●Erk

en e

vre

kans

er

ve k

anse

r önc

esi

lezy

onla

ra sa

hip

olan

has

ta

sayı

sınd

a ar

tış

b- U

zun

Dön

em

Gös

terg

eler

i a.

Sağlık

Ç

alış

anla

rının

%80

ni

n eğ

itilim

iş

olm

ası

b.

Hed

ef

kitle

nin

%80

nin

eğ

itilm

iş

olm

ası

●Lok

al İl

eri v

e m

etas

tatik

evr

ede

tanı

kon

ulan

has

ta

sayı

sınd

a az

alm

a,

● Kan

serle

ilgi

li ha

stalık

sız

sağk

alım

ve

orta

lam

a sağk

alım

or

anla

rında

artış,

●Kan

serle

ilgi

li te

davi

gid

erle

rinin

er

ken

tanı

ya b

ağlı

olar

ak a

zaldığının

te

spiti

●Lok

al İl

eri v

e m

etas

tatik

evr

ede

tanı

kon

ulan

has

ta

sayı

sı

●Kan

serd

en ö

lüm

or

anla

rı(m

orta

lite)

●D

üzen

lene

n Eğ

itim

sayı

sı,

●Eği

timle

re

katıl

an sa

yısı

, ●E

ğitic

inin

Eğ

itim

i Ek

ibin

in

yurt

dışı

zi

yare

tine

katılımının

gö

zlen

mes

i ●K

anse

rle il

gili

teda

vi g

ider

leri

71

(*Eğ

itici

nin

Eğiti

mi

Ekib

inde

gör

evli

olan

lar)

for B

reas

t Hea

lth)

○ Th

e B

reas

t Hea

lth

Glo

bal I

nitia

tive

○ IA

RC

○

UIC

C

Hed

efle

r 2:

a.

Erk

en ta

nı iç

in ta

ram

a pr

ogra

mı u

ygul

anac

ak o

lan

kans

erle

rde

(mem

e- k

olor

ekta

l-ser

viks

) stra

tejil

erin

, akt

ivite

lerin

, işb

irliğ

i yapıla

cak

ilgili

kur

uluş

ların

ve

olası e

ngel

lerin

be

lirle

nmes

i b.

Tara

ma

prog

ram

larının

iler

lem

e gö

ster

gele

rinin

, izl

em v

e ko

ntro

l ver

ilerin

in o

rtaya

kon

ulm

ası

c.Ta

ram

a pr

ogra

mla

rı sa

yesi

nde

mem

e, k

olor

ekta

l ve

serv

iks k

anse

rlerin

de e

rken

evr

edek

i tanının

sağl

anm

ası,

bu sa

yede

bu

kans

erle

re b

ağlı

mor

bidi

te v

e m

orta

lite

oran

larının

az

altıl

ması

d.Er

ken

tanı

ve

teda

vi sa

yesi

nde

sağlık

har

cam

alarının

aza

ltılm

ası

e.Ü

lkem

izde

diğ

er sı

k gö

rüle

n ka

nser

ler (

deri

, mid

e, ö

zefa

gus k

anse

ri vs

.) iç

in ta

ram

a ve

erk

en ta

nı st

anda

rtlarının

bel

irlen

mes

i. St

rate

jiler

A

ktiv

itele

r (F

aaliy

etle

r)

Soru

mlu

K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliğ

i Yapıla

cak

K

urum

/Kur

uluş

(lar)

Tam

amla

nma

Tar

ihi

Ola

sı E

ngel

ler

İler

lem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve K

ontr

ol

İçin

Sağ

lana

cak

Ver

i T

aram

a pr

ogra

mla

rını

n m

aliy

et e

tkin

lik

anal

izle

rini

n değe

rlen

diri

lmes

i1.

Tara

mal

ar iç

in m

aliy

et-

etki

nlik

ana

lizin

in

yapı

lması v

e so

nuçl

andı

rılm

ası

a.

Mem

e ka

nser

i ta

ram

ası i

çin

mev

cut

pilo

t çalış

mal

ar

çerç

eves

inde

değe

rlend

irme

yapı

lması,

b.

Kol

orek

tal k

anse

rler

konu

sund

a m

aliy

et

etki

nlik

çalış

masının

ya

pılm

ası

c.

Şanlıu

rfa

ve V

an

serv

ikal

kan

ser

tara

ma

pilo

t pr

ojel

erin

den

yara

rlanı

lara

k

○ K

SDB

○

Sağlık

Bak

anlığı

ilgili

biri

mle

ri ○M

aliy

e B

akan

lığı

○ D

SÖ

○ Ü

nive

rsite

ler

○ Eğ

itim

ve

Araştırm

a H

asta

nele

ri○

KET

EM’le

r ○

IAR

C

○ U

lusa

l ve

Ulu

slar

ar

ası s

ivil

topl

um

örgü

tleri

●Dün

ya M

eme

sağlığı D

erneği

(W

SBH

) ●T

he B

reas

t H

ealth

Glo

bal

Initi

ativ

e ●D

iğer

ilgi

li

31.1

2.20

09

●İşb

irliğ

i yapıla

cak

olan

kur

um v

e ku

ruluşl

ar a

rası

nda

yetk

i/sor

umlu

luk

payl

aşım

soru

nu,

●Tar

ama

için

örn

ek a

lınac

ak p

ilot

çalış

mal

arın

tam

amla

nam

aması /

değe

rlend

irile

mem

esi

●Eko

nom

ik y

eter

sizl

ik, m

evcu

t B

UT

‘da

tanı

mla

nmamış

olm

ası

●Kay

nakl

arın

ver

imli

kulla

nıla

mam

ası

●Ana

liz

rapo

runu

n ha

zır

hale

get

irilm

esi

●Rap

or

sonu

çların

a gö

re

mev

cut

polit

ikal

arın

değe

rlend

irilm

iş

olm

ası

●Ana

liz

rapo

rlarının

son

hali

72

serv

ikal

kan

ser

mal

iyet

etk

inlik

an

aliz

inin

yapılm

ası

ulus

al v

e ul

usla

r ar

ası S

TK’la

r ve

ko

nu il

e ilg

ili

uzm

anlık

de

rnek

leri

KE

TE

M’le

rde

tara

ma

kayı

t si

stem

inin

ge

liştir

ilmes

i

1.

Stan

dart

form

lar

oluş

turu

lması,

2.

Web

taba

nlı y

azılı

m

oluş

turu

lması,

3. İn

tern

et ü

zerin

den

bilg

i akışının

sağl

anm

ası,

4.

T.C

.Kim

lik n

o’su

ku

llanı

lara

k ha

stanın

sevk

ve ta

kip

zinc

irini

iz

lem

eye

olan

ak sağl

ayan

si

stem

in o

luşt

urul

ması v

e bu

saye

de te

krar

ların

ön

lenm

esi

○ K

SDB

○

S. B

. ilg

ili b

irim

leri

○ Ü

nive

rsite

ler

○ Eğ

itim

ve

araş

tırm

a H

asta

nele

ri ○

Sağlık

M

üdür

lükl

eri

○ U

zman

lık

Der

nekl

eri;

●Ser

vika

l Pa

tolo

jiler

ve

Kol

posk

opi

Der

neği

, ●T

ürk

Jine

kolo

jik

Onk

oloj

i Der

neğ i

●Tür

k Ji

neko

loji

ve O

bste

trik

Der

neği

●S

itoPa

tolo

ji D

erneği

, ●T

ürk

Cer

rahi

D

erneği

, ●U

lusa

l Mem

e H

asta

lıkla

rı D

erne

kler

i Fe

dera

syon

u,

●Pat

oloj

i D

erne

kler

i Fe

dera

syon

u ●T

ürk

Rad

yolo

ji D

erneği

●D

iğer

ilgi

li de

rnek

ler

○ Y

azılı

m F

irmal

arı

31.1

2.20

09

●Ver

ilerin

sakl

anm

asın

daki

ye

ters

izlik

ler

●Yazılı

mda

çık

abile

cek

aksa

klık

lar

●Fin

ansa

l sor

unla

r ●Ç

alış

mal

arın

kon

trolü

ve

deva

mlılığının

sağl

anm

asın

daki

ye

ters

izlik

ler

●İşb

irliğ

i yapıla

n ku

ruluşl

ar

arasın

da k

oord

inas

yon

eksi

kliğ

i, ●V

eri k

ayıtl

arını t

utac

akpe

rson

elin

ye

ters

izliğ

i

●Tar

ama

yapı

lan

kişi

sayı

sınd

aki

artış

●İ

lgili

form

ların

ha

zır h

alin

in

görü

lmes

i ●İ

lgili

form

ların

ku

llanı

lmay

a başl

andığı

nın

görü

lmes

i ●İ

nter

net

üzer

inde

n bi

lgi

akışının

başl

adığının

gö

rülm

esi

●Mev

cut v

eri

anal

izi

●Tar

ama

yapı

lan

kişi

sayı

sı

●İlg

ili fo

rmla

rın

hazı

r hal

e ge

tirilm

esi

●İlg

ili fo

rmla

rın

kulla

nılm

aya

başl

anm

ası

●İnt

erne

t üze

rinde

n bi

lgi a

kışı

nın

başl

aması

73

KE

TE

M dışı

tara

ma

yapı

lan

mer

kezl

erde

ki

veri

akışı

nı

sağl

amak

için

iş

birl

iği y

apm

ak

1.

KET

EM dışı t

aram

a ya

pıla

n m

erke

zler

deki

pe

rson

ele

tara

ma

prog

ram

ları

konu

sund

a eğ

itim

yapılm

ası

2. İlg

ili m

erke

zler

le iş

birliği

ya

para

k ve

riler

in

topl

anm

ası

3.

Mev

cut s

tand

art f

orm

ların

ilg

ili m

erke

zler

tara

fında

n ku

llanı

lmasının

sağl

anm

ası v

e K

SDB

’ğın

a bi

ldiri

lmes

inin

sağl

anm

ası○

KSD

B

○ S.

B. i

lgili

biri

mle

ri ○

Üni

vers

itele

r ○

Sağlık

M

üdür

lükl

eri

○ Sağlık

Oca

kları

○ A

ÇSA

P M

erke

zler

i○

Eğiti

m v

e A

raştırm

a H

asta

nele

ri○

Bel

ediy

e H

asta

nele

ri ○

Öze

l Has

tane

ler v

e Po

liklin

ikle

r ○

Uzm

anlık

D

erne

kler

i ○

Sivi

l top

lum

ku

ruluşl

arı

31.1

2.20

10

●Fin

ansm

an

●Yet

işm

iş p

erso

nel a

zlığı

●Tek

nik

alt y

apı y

eter

sizl

iği

●İlg

ili k

urul

uşla

r ara

sınd

a ko

ordi

nasy

on y

eter

sizl

iği

●Eği

tim sa

yısı

ve

eğiti

m a

lanl

arın

sa

yısı

nda

artış

●V

erile

rin

topl

anm

asın

daki

dü

zeni

n sağl

andığı

nın

gözl

enm

esi

● Sta

ndar

t fo

rmla

rın il

gili

mer

kezl

er

tara

fında

n ku

llanı

lmasının

sağl

andığı

nın

gözl

enm

esi

●Ver

ilen

eğiti

m

sayı

sı v

e eğ

itim

al

anla

rın sa

yısı

●V

erile

rin

topl

anm

asın

daki

dü

zeni

n sağl

anm

ası

●Sta

ndar

t for

mla

rın

ilgili

mer

kezl

er

tara

fında

n ku

llanı

lmasının

sağl

anm

ası

Tar

ama

mer

kezl

erin

de

göre

vli

pers

onel

in

istih

damı

1.

S.B

.Per

sone

l Gn.

Md.

, İl

Sağlık

Müd

ürlü

kler

i ve

Has

tane

Baş

heki

mle

ri ile

pl

anla

ma

yapı

lması

2.

Sağlık

Müd

ürle

ri ve

ilgi

li ha

stan

e başh

ekim

lerin

e K

ETEM

’lerin

ve

kans

erde

er

ken

tanı

nın

önem

i ko

nusu

nda

eğiti

m

veril

mes

i 3.

K

onsü

ltasy

on h

izm

eti

vere

cek

uzm

an sa

yısı

nın

ihtiy

aca

göre

ar

ttırıl

ması(G

enel

Cer

rahi

, Ji

neko

loji,

Rad

yolo

ji,

Der

mat

oloj

i, Pa

tolo

ji)

4.

Smea

r tes

tinin

değe

rlend

irilm

esin

de

sito

tekn

olog

ların

ka

drol

arının

ta

nım

lanm

ası,

ihtiy

aca

göre

ele

man

yet

iştir

ilmes

i ve

gör

evle

ndiri

lmes

i 5.

M

amog

rafi

film

lerin

in

okun

masın

da u

lusa

l

○ K

SDB

○ B

aşba

kanlık

○

S.B

. İlg

ili b

irim

leri

○ Y

ÖK

○

Üni

vers

itele

r ○

Eğiti

m v

e A

raştırm

a H

asta

nele

ri○

Bel

ediy

e H

asta

nele

ri ○

Uzm

anlık

D

erne

kler

i ●S

ervi

kal

Pato

lojil

er v

e K

olpo

skop

i D

erneği

●J

inek

oloj

ik

Onk

oloj

i Der

neği

●Tür

k Ji

neko

loji

ve O

bste

trik

Der

neği

●S

itopa

tolo

ji D

erneği

●T

ürk

Cer

rahi

D

erneği

●U

lusa

l mem

e ha

stalık

ları

31.1

2.20

09

●Fin

ansm

an

●Yet

işm

iş P

erso

nel A

zlığı

●İlg

ili k

urul

uşla

r ara

sınd

a ko

ordi

nasy

on y

eter

sizl

iği

●Yet

iştir

ilmiş

per

sone

lin b

aşka

gö

revl

erde

istih

damı

●Yet

iştir

ilmiş

per

sone

ldek

i ha

reke

tlilik

●Eği

tim a

lan

Sağlık

Müd

ürü

ve

Baş

heki

m

sayı

sınd

aki a

rtış

●Tar

ama

ile il

gili

inte

rakt

if eğ

itim

sa

yısı

ndak

i artış

●Tar

ama

ile il

gili

serti

fika

sahi

bi

pers

onel

sa

yısı

ndak

i artış

●Tar

ama

hizm

etle

rinde

ça

lışan

per

sone

lin

göre

v sü

rele

rinin

ar

tması

●Tar

ama

hizm

etle

rinde

ça

lışan

per

sone

lin

ek ö

dem

eler

inin

ar

tmış

olm

ası

●Yen

i oluşt

urul

an

kadr

o sa

yısı

●Mev

cut v

eri

anal

izi

●Eği

tim a

lan

Sağlık

Müd

ürü

ve

Baş

heki

m sa

yısı

●T

aram

a ile

ilgi

li eğ

itim

sayı

sı

●Tar

ama

ile il

gili

pers

onel

sayı

sı

●Tar

ama

hizm

etle

rinde

ça

lışan

per

sone

lin

göre

v sü

rele

ri ●T

aram

a hi

zmet

lerin

de

çalış

an p

erso

nelin

ek

öde

mel

eri t

espi

ti

74

stan

dartl

ara

uyul

ması

6. İlg

ili m

esle

k ör

gütle

riyle

iş

birliği

ile

inte

rakt

if yö

ntem

ler k

ulla

nıla

rak

süre

kli eği

tim v

erilm

esi

ve se

rtifik

alan

dırıl

ması

7.

Serti

fikal

andı

rılan

pe

rson

elin

tara

ma

hizm

etle

ri dışı

nda

göre

vlen

diril

mem

esi

8.

Tara

ma

hizm

etle

rine

katıl

an p

erso

nele

ek

ödem

e ya

pıla

rak

teşv

ik

edilm

esi

dern

ekle

ri fe

dera

syon

u ●P

atol

oji

Der

nekl

eri

Fede

rasy

onu

●Tür

k ko

lore

ktal

C

erra

hi D

erneği

●T

ürk

Rad

yolo

ji D

erneği

●T

ürk

Rad

yote

knol

oji

Der

neği

○

Sivi

l top

lum

ku

ruluşl

arı

T

aram

a M

erke

zler

inde

St

anda

rdiz

asyo

n ve

Kal

ite

Güv

ence

sini

n Sağl

anm

ası

1.

Mer

kezl

erde

ki c

ihaz

, ek

ipm

an v

e te

knik

hiz

met

ka

lites

inin

artı

rılm

ası

2.

Tara

ma

ile il

gili

dern

ekle

r ve

Ulu

sal K

anse

r D

anış

ma

Kur

ulu

Erke

n Ta

nı v

e Ta

ram

a A

lt K

urul

larının

hazırl

adığı

stan

dard

izas

yon

prog

ram

larının

uy

gula

nması

3.

Eğiti

m p

rogr

amla

rının

st

anda

rt ha

line

getir

ilmes

i4.

K

alite

kon

trol

çalış

mal

arının

yapılm

ası

a.

KET

EM K

alite

K

riter

leri

kita

pçığının

ha

zırla

nması

○ K

SDB

○

S.B

. ilg

ili b

irim

ler

○ U

lusa

l Kan

ser

Danış

ma

Kur

ulu

●Erk

en T

anı

ve T

aram

a A

lt K

urul

ları

○ İlg

ili D

erne

kler

31.1

2.20

09

●Fin

ansa

l sor

unla

r ●İşb

irliğ

i yapıla

n ku

ruluşl

ar

arasın

da k

oord

inas

yon

eksi

kliğ

i,

●Kul

lanı

lan

ciha

zlar

da

tekn

oloj

ik o

lara

k ar

tış o

lmasının

gö

zlen

mes

i ●T

aram

alar

la

ilgili

stan

dart

prog

ram

ların

ha

zırla

nmış

ol

masının

gö

zlen

mes

i ●E

ğitim

pr

ogra

mla

rının

st

anda

rt ha

le

getir

ilmiş

ol

masının

gö

zlen

mes

i ●K

alite

kon

trol

mek

aniz

mal

arının

ku

rulm

uş

olm

asının

gö

zlen

mes

i

●Kul

lanı

lan

ciha

zlar

da

tekn

oloj

ik o

lara

k ar

tış o

lması

●Tar

amal

arla

ilgi

li st

anda

rt pr

ogra

mla

rın

hazı

rlanmış

olm

ası

●Eği

tim

prog

ram

larının

st

anda

rt ha

le

getir

ilmiş

olm

ası

●Kal

ite k

ontro

l m

ekan

izm

alarının

ku

rulm

uş o

lması

75

Ulu

sal T

oplu

m

Baz

lı M

eme,

Se

rvik

s ve

Kol

orek

tal

Kan

seri

T

aram

asının

A

ynı A

nda

Uyg

ulan

abili

r H

ale

Get

irilm

esi

1.

Sağlık

oca

kların

daki

ET

F’le

r, B

eled

iye

ve

Nüf

us M

üdür

lükl

eri

kayı

tların

dan

yara

rlanı

lara

k ta

rana

cak

olan

hed

ef n

üfus

un

belir

lenm

esi

2.

Topl

umun

%70

’ini

tara

mayı h

edef

ala

n ça

lışm

anın

pla

nlan

ması

3.

Bu

çalış

mal

arın

pl

anla

ması ö

nces

inde

da

ha k

üçük

gru

pları

içer

en p

ilot ç

alış

mal

ar

yapı

lması

○ K

SDB

○

S.B

ilgi

li bi

rimle

r. ○

Ulu

sal K

anse

r D

anış

ma

Kur

ulu

○ Sağlık

M

üdür

lükl

eri

○ İlg

ili h

asta

ne

başh

ekim

le ri

○

KET

EM’le

r(ka

mu

ve ö

zel)

○ Sağlık

M

üdür

lükl

eri

○ İlg

ili H

asta

ne

Baş

heki

mlik

leri

○ Sağlık

Oca

kları

○ B

eled

iyel

er

○ N

üfus

Müd

ürlü

kler

i○

TUİK

(Tür

kiye

İs

tatis

tik K

urum

u)

31.1

2.20

10

●Fin

ansa

l sor

unla

r ●E

ğitil

miş

per

sone

l yet

ersi

zliğ

i ●T

ekni

k al

t yapı y

eter

sizl

iği

●İşb

irliğ

i yapıla

n ku

ruluşl

ar

arasın

da k

oord

inas

yon

eksi

kliğ

i,

●Yapılmış

ola

n Pi

lot ç

alış

ma

sayı

sınd

aki a

rtış

●Tar

ama

yapı

lan

popü

lasy

onun

%

70’i

kaps

amış

ol

ması

●Yapılmış

ola

n Pi

lot ç

alış

ma

sayı

sı

●Tar

ama

yapı

lan

popü

lasy

on o

ranı

76

ULUSAL KANSER KONTROL PROGRAMI TEDAVİ GRUBU RAPORU

Kanser insidansı gelişmekte olan ülkelerde daha belirgin olmak üzere, tüm dünyada

artmaktadır. Ülkemizde de benzer biçimde kanser insidansında bir artış beklenmektedir. Mevcut verilere göre ülkemizde kanser insidansı 100.000’de 180-200 olarak hesaplanmaktadır ve bu rakam Avrupa Birliği ülkelerinin yarısı kadardır. Türkiye ile Avrupa Birliği ülkeleri arasındaki bu insidans farkının önemli bir nedeni nüfusun yaş dağılımıdır. Kanser asıl olarak orta-ileri yaş hastalığıdır ve yeni kanser tanısı alanların %90’ı 45 yaş ve üzerindeki hastalardır. 2000 yılı verilerine göre ülkemizdeki 45 yaş ve üzeri kişiler nüfusun %20.6’sını oluştururken aynı yılda Fransa nüfusunun ise %39.2’si 45 yaş ve üzerindedir. Yetmişiki milyon nüfus ve 100.000’de 200 insidans ile ülkemizde her yıl 144.000 yeni kanser vakası beklenmektedir. Geniş bir coğrafyaya yayılmış ve kalkınmışlıkta farklı bölgelerin bulunduğu ülkemizde bu hasta yükünün karşılanabilmesinde pek çok farklı parametrelerin geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu amaçla kanserde tedavi edici hizmetlerin geliştirilmesinde 5 ana başlık belirlenmiştir;

A. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi B. Teknolojik ve Fiziki Alt Yapının Geliştirilmesi C. Tanı, Tedavi ve İlaç Uygulamaları Konusunda Ulusal Politika Geliştirilmesi D. Kanser Konusunda Ulusal Bir Organizasyon Yapısının Oluşturulması

Kanser Tanısı, Tedavisi ve Bilimsel Araştırmaları Alanında Ulusal Sağlık Kurum/Kuruluşları ve Sevk Zinciri Yapısının Oluşturulması

A. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi

Başarılı bir kanser teşhis ve tedavi süreci ancak ilgili tüm tıp branşlarının işbirliği ile yürütülebilir. Ulusal Kanser Kontrol Programında bu nedenle alanında uzmanlaşmış sağlık çalışanların sayısının ve niteliklerinin arttırılması yer almalıdır. Bu kapsamda özellikle ihtiyaç duyulan alanlar şu şekilde belirlenmiştir; • Medikal onkoloji, pediatrik onkoloji, patoloji/sitopatoloji uzmanlarının ve tıbbi epidemiyolog sayısının arttırılması. • Cerrahi onkoloji, jinekolojik onkoloji, üroonkoloji, KBB onkolojisi ve ortopedik onkoloji yan dal uzmanlıklarının tanımlanması ve zorunlu hale getirilmesi. Bu nedenle kendi branşında en az 10 yıl kanser deneyimi olan cerrahların ilk eğitim grubunu oluşturmak üzere ihtisas belgesinin verilmesi. Adı geçen cerrahi branşlarda kurslarla sertifakalandırma programlarının oluşturulması. • Palyatif Bakım Uzmanlığı ihtisas eğitiminin tanımlanması. • Tıbbi fizik uzmanlığı ve alt dallarının tanımlanması. • Algoloji alanında hizmet içi eğitimi ve kadro tahsisi yapılması. • Kanser konusunda deneyimli psikiyatri uzmanının denetiminde olmak üzere psiko-onkoloji uzmanlığı ve uzman psikolog hizmet içi eğitimi ve kadro tahsisi yapılması. • Onkoloji konusunda uzmanlaşmış hemşirelere (en az 5 yıl) kadro tahsisi, sayının arttırılması; onkoloji uzman hemşirelerin eğitim –sertifikasyon programlarının geliştirilmesi. • Palyatif bakım hemşireliğinin sertifikalandırılma ve hizmet içi eğitimlerinin sağlanması. • Diyetisyenlerin kanser beslenmesine yönelik hizmet içi eğitim, sertifikalandırma ve kadro tahsisi çalışması yapılması. • Onkoloji ile ilgi diğer yardımcı personel (dozimetrist vs) kadro tanımlanması ve sertifikalandırılması.

77

Bu çalışmaların gerçekleştirilmesinde karşımıza olası çıkabilecek engelleri ilgili kuruluşlar arasında koordinasyon yetersizliği, finansman azlığı, erken dönemde yetişmiş personel azlığı olarak sıralamak mümkün olacaktır. Bu sorunların çözümü için Sağlık Bakanlığının koordinasyonunda Maliye Bakanlığı, DPT, YÖK, Üniversiteler, Eğitim ve Araştırma Hastaneleri, İlgili Meslek Dernekleri, ( Türk Cerrahi, Cerrahi Onkoloji, Ulusal Meme Hastalıkları Federasyonu, Türk Jinekolojik Onkoloji, Servikal Patolojiler ve Kolposkopi, Türk Akciğer Kanseri, Üroonkoloji, Ortopedik Onkoloji, Tıbbi Onkoloji, Radyasyon Onkolojisi, Türk Pediatrik Onkoloji Grubu, Onkoloji Hemşireliği, Psiko-onkoloji, Medikal Fizik, Palyatif Bakım, Türkiye Diyetisyenler, Enfeksiyon Hastalıkları vb., ) DSÖ, TAEK gibi kurumlar ile işbirliği içerisinde çalışmalar yürütmek gerekmektedir. Yapılan çalışmaların sonucunun değerlendirilmesi için gerekli branşalardaki personel sayısındaki artış, sürekli eğitim ve sertifikasyon programlarının düzenlenme sayısı, sertifikasyon programlarına katılımcı sayısındaki artış, yeni onkoloji yan dal ihtisaslarının kabul edilmesi ve ilgili yeni meslek tanımlarının yapılması göstergeleri takip edilmelidir. B. Teknolojik ve Fiziki Alt Yapının Geliştirilmesi Ülkemizde son yıllarda tıbbi cihaz yatırımlarında belirgin gelişmeler sağlanmıştır. Kanser teşhis ve tedavi sürecinde teknolojik ve fiziki alt yapı konusunda eksikliği hissedilen az sayıda başlık mevcuttur. Bu başlıklar içinde önde gelen konu radyoterapi cihazlarının sayıca azlığı ve teknolojik anlamda nitelik yetersizliğidir. Bu alanın yatırım ve işletme maliyetlerinin yüksek olması bir diğer bağlantılı sorun olarak sayılabilir. Tüm kanserli hastaların %50-60’ının tedavinin bir aşamasında radyoterapiye ihtiyaç duyacağı bildirilmektedir. Batı Avrupa kaynaklı literatürlerde aynı şekilde yıllık radyoterapi alan hasta sayısının, yıllık yeni tanı almış kanserli hasta sayısının %50-60’ı kadar olduğu bildirilmektedir. Bu durumda her yıl 72.000-86.000 yeni hastanın ülkemizde radyoterapi alması beklenmektedir. Bir radyoterapi cihazında ideal olarak yıllık 400-500 hasta tedavi edilebilir. Yoğun çalışma şartları altında bu sayı yıllık 600 hastaya çıkartılabilir. Ülkemizde de cihaz başına 500 hasta hedef olarak seçilirse toplam 140 ila 180 cihaz mevcut olmalı ve coğrafi olarak yaygın bir şekilde dağılımı sağlanmalıdır. Ülkemizdeki radyoterapi cihazlarının yarısı Co60 bazlı cihazlardır. Lineer hızlandırıcı(LH) cihazlarla daha başarılı radyoterapi uygulamaları yapılabilmektedir. Radyasyon güvenliği açısından da daha sorunlu olduklarından Co60 cihazları Batı’da giderek terk edilmektedir. Ülkemizde bu nedenle mevcut cihaz ihtiyacı LH cihazlar ile karşılanmaya çalışılmalıdır. Teknolojik ve fiziki alt yapının genel olarak geliştirilmesinde stratejiler aşağıdaki gibi sayılabilir; • Merkezlerde ihtiyaç tespit edilmesi. • Yeni cihaz alınması; Halen mevcut radyoterapi cihaz sayısının artırılması. • Toplam cihazların yarısını teşkil eden Lineer Hızlandırıcı cihazlarının zamanla arttırılması ve radyasyon güvenliğinin geliştirilmesi. • Radyoloji, nükleer tıp ve radyasyon onkolojisi birimlerinde radyasyon güvenliği standartlarının sağlanması. • Onkoloji merkezlerinde planlanmış kemoterapi protokollerini standart şartlarda uygulayabilecek ünitelerin il/ilçe düzeyinde yaygınlaştırılması. • Bu yapılanma yönünde hastane idarelerinin yetişmiş personel ve teknik donanım açısından desteklenmesi.

78

• Kemoterapi üniteleri için cihaz profili ve uygulamalar için standartlar belirlenmesi ve kalite kontrol programları uygulanması. • Hasta açısından kullanım kolaylığı sağlayan tıbbi cihazların kullanımının yaygınlaştırılması. • Kemoterapi uygulamalarında hasta ve sağlık personeli için güvenlik ve kolaylık sağlayan cihazların kullanımının yaygınlaştırılması. • Stereotaksik radyocerrahi, brakiterapi, intraoperatif radyoterapi gibi özellikli ekipman ve tecrübe isteyen tedavi seçeneklerine ayrıca önem verilmesi ve bu konuyla ilgili alt yapının oluşturulması. • Finansman kaynaklarının geliştirilmesi; örneğin Kansere neden olan maddelerin satış fiyatlarına kanser korunma, teşhis, tedavi ve araştırmaları için fon payı eklenmesi ki bu satışlarındaki kar payından belli oranlar ayrılarak sağlanabilmelidir. • Özellikle kanser konusunda özelleşmiş merkezlerin yeni gelişen cerrahi teknolojileri kullanması için eğitim ve teknik alt yapı desteklenmelidir.(CUSA, Robotic Cerrahi v.b) • Sağlık Bakanlığınca yayımlanmış rehber dökümanlar/tedavi protokolleri • Jenerik ilaçlarla araştırmayı kolaylaştıran mevzuat Bu çalışmaların gerçekleştirilmesinde karşımıza çıkabilecek olası engelleri ilgili kuruluşlar arasında koordinasyon yetersizliği, finansman azlığı, erken dönemde yetişmiş personel azlığı olarak sıralamak mümkün olacaktır. Bu sorunların çözümü için Sağlık Bakanlığının koordinasyonunda sağlık bakanlığı ilgili birimleri, DPT, Maliye bakanlığı, Türkiye atom enerjisi kurumu, İlgili meslek dernekleri gibi kurumlar ile işbirliği içerisinde çalışmalar yürütmek gerekmektedir. Yapılan çalışmaların sonucunun değerlendirilmesi için cihaz sayısındaki artış, güvenli cihaz kullanan merkez sayısındaki artış, gerçekleştirilen hizmet içi eğitim sayısındaki artış, eğitimlere katılan sayısındaki artış, ileri cerrahi teknoloji uygulayan merkez sayısındaki artış, kanser tedavi merkezlerinin belirlenen ihtiyaç sayısına uygun yıllar içindeki artış göstergeleri takip edilmelidir. C. Tanı, Tedavi ve İlaç Uygulamaları Konusunda Ulusal Politika Geliştirilmesi Ülkemizde kanser ilaçlarının temini ve kullanımı aşamalarında yaşanan sorunların çözümüne yönelik olarak aşağıdaki stratejiler gerçekleştirilmesi uygun olacaktır. • Standart tedavide kullanılan temel kemoterapi ilaçlarının yurtiçinde temininin sağlanması. • Kanser tedavisi planlanırken palyatif bakımın her aşamada belirlenmesi. • Kanser tedavisinde kullanılan yeni ilaçların fiyatlandırılmasında maliyet/etkinlik kavramının esas alınarak sınırlama getirilmesi için politika belirlenmesi • Akademik araştırma komiteleri kurulması ve rehber dokümanların hazırlanarak yayımlanması • Ulusal tedavi protokolleri hazırlanması. • Jenerik hakkı kazanmış kanser ilaçlarının endikasyon dışı rutin uygulamada kullanılmaları için ilgili en az iki uzmanın imzasının bulunduğu bir kurul raporu ile reçetelendirildiğinde geri ödeme yapılabilmenin sağlanması. Sosyal Güvenlik Kurumunca geri ödeme kapsamına alınacak ilaç listelerinin ve ödeme koşullarının güncel tutulmasıdır. Bu çalışmaların gerçekleştirilmesinde karşımıza çıkabilecek olası engel ilgili kuruluşlar arasında koordinasyon yetersizliği olacaktır. Bu faaliyetlerin yürütülmesi için Sağlık Bakanlığının koordinasyonunda Sağlık Bakanlığı ilgili birimleri, Maliye bakanlığı, Sosyal

79

Güvenlik Kurumu, Üniversiteler ve İlaç Endüstrisi gibi kurumlar ile işbirliği yapmak gerekmektedir. Yapılan çalışmaların sonucunun değerlendirilmesi için Temel onkoloji ilaçlarının piyasada mevcudiyeti, Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumunun kurulması, bağlayıcı ilaç kullanım tebliğleri, Sağlık Bakanlığınca yayımlanmış rehber dökümanlar/tedavi protokoller, jenerik ilaçlarla araştırmayı kolaylaştıran mevzuatın yayınlanması, yeni kanser ilaçlarının ruhsatlandırılması aşamasında ilaç firmalarıyla yapılacak özel anlaşmaların yerine getirildiğinin gözlemlenmesi gerekmektedir. D.Kanser Konusunda Ulusal Bir Organizasyon Yapısının oluşturulması

Türkiye’de kanser konusundaki araştırmalara destek vermek, kanserle savaş eğitiminin çağdaş standartlarda verilmesini sağlamak, ülkenin her yerinde kanser tanı ve tedavi standartlarının oluşturulmasına çalışmak, çağdaş tedavi yöntemlerini duyurmak, kanser tedavi yan etkilerini izlemek, bazı bölgelerdeki kanser artış oranlarını sürekli incelemek ve gerektiğinde alınacak önlemleri belirlemek, eylem planları hazırlayarak sunmak, bu konuda Devletin diğer kurumlarıyla işbirliği yapmak, kanser konusunda ülkemizde hizmet veren kamu veya özel sektöre bağlı kurumları koordine etmek, kanser konusunda her türlü güncel bilgiye kolay erişebilmeyi temin etmek, kanser verilerini sağlıklı olarak toplamak amacıyla, Ulusal Kanser Kurumunun kurulması gerekmektedir. Bu konu ile ilgili strateji şu şekildedir.

• Doğrudan Sağlık Bakanına bağlı özerk yapıda (araştırma, planlama ve danışma amaçlı, akademisyen ağırlıklı) Ulusal Kanser Kurumunun kurulması için yasal düzenleme yapılmalıdır.

Bu çalışmaların gerçekleştirilmesinde karşımıza çıkabilecek olası engel ilgili kuruluşlar arasında koordinasyon yetersizliği, finansman azlığı, erken dönemde yetişmiş personel azlığı olacaktır. Bu faaliyetlerin yürütülmesi için Sağlık Bakanlığı ve Başbakanlık koordinasyonunda TBMM, DPT, YÖK, Üniversiteler, TÜBİTAK, Eğitim ve Araştırma Hastaneleri, İlgili meslek dernekleri, DSÖ, AB ülkeleri Ulusal Enstitüleri, NCI gibi kurumlar ile işbirliği yapmak gerekmektedir. Yapılan çalışmaların sonucunun değerlendirilmesi için Ulusal Kanser Kurumu Kanununun yürürlüğe girmesi ve Kurumun kuruluş çalışmalarının gerçekleştirilmesi takip edilmelidir. E.Kanser Tanısı, Tedavisi ve Bilimsel Araştırmaları Alanında Ulusal Sağlık Kurum/kuruluşları ve Sevk Zinciri Yapısının Oluşturulması

Kanser konusunda ihtiyaç duyan bütün vatandaşlarımızın ülkenin her yerinden

kanserle ilgili faaliyet gösteren kurumlara erişebilirliği sağlanmalıdır. Bu nedenle kanser alanında faaliyet gösterecek olan sağlık kurumları ile bu kurumların ülke geneline dağılımları belirlenmelidir. Sevk zincirinde yapılacak düzenleme ile bu erişim kolaylaştırılmalıdır.

• Nüfus yoğunluğu, kanser görülme hızı, göç hareketleri, başvuru evreleri ve benzer faktörleri dikkate alarak bölgesel anlamda tedavi merkezlerinin belirlenmeli. • Merkezler arası tedavi ihtiyaçları ve bilimsel araştırma projeleri doğrultusunda sevk zinciri yapısının oluşturulmalı. • Bu alanda denetimlerin standardize edilmelidir.

80

Bu çalışmaların gerçekleştirilmesinde karşımıza çıkabilecek olası engeller ilgili kuruluşlar arasında koordinasyon yetersizliği, finansman azlığı, erken dönemde yetişmiş personel azlığı olacaktır. Bu faaliyetlerin yürütülmesi için Sağlık Bakanlığı koordinasyonunda, Sağlık Bakanlığı ilgili birimleri, üniversiteler, eğitim ve araştırma hastaneleri, özel hastaneler gibi kurumlar ile işbirliği yapmak gerekmektedir. Yapılan çalışmaların sonucunun değerlendirilmesi için planlanan merkezlerin kurulum oranları ve sevk zinciri yapısının oluşturulması takip edilmelidir.

81

Am

aç

Ulu

sal K

anse

r Kon

trol P

rogr

amı k

apsa

mın

da k

anse

r ted

avi h

izm

etle

rinin

iyileşt

irilm

esi

Hed

efle

r 1.

İn

san

Kay

nakl

arının

Gel

iştir

ilmes

i 2.

Te

knol

ojik

ve

Fizi

ki A

lt Ya

pını

n G

eliş

tirilm

esi

3. İla

ç ve

Ted

avi Y

aklaşı

mı K

onus

unda

Ulu

sal P

oliti

ka G

eliş

tirilm

esi

4.

Kan

ser K

onus

unda

Ulu

sal B

ir O

rgan

izas

yon

Yapı

sını

n O

luşt

urul

ması

5.

Kan

ser T

anısı,

Teda

visi

ve

Bili

mse

l Araştırm

aları A

lanı

nda

Ulu

sal S

ağlık

Kur

umla

rı Se

vk Z

inci

ri Ya

pısı

nın

Oluşt

urul

ması

Stra

tejil

er

Akt

ivite

ler/F

aaliy

etle

r So

rum

lu

Kur

um

İşbi

rliği

Ya

pıla

cak

Kur

umla

r

Tam

amla

nma

Tarih

i O

lası

En

gelle

r İle

rlem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve

Kon

trol

İçin

Sa

ğlan

acak

Ve

ri 1.

İns

an

Kay

nakl

arının

G

eliş

tirilm

esi

• Med

ikal

onk

oloj

i, pe

diat

rik o

nkol

oji,

pato

loji/

sito

pato

loji

uzm

anla

rının

ve

tıbbi

epi

dem

iyol

og

sayı

sını

n ar

ttırıl

ması

• Cer

rahi

onk

oloj

i, jin

ekol

ojik

onk

oloj

i, ür

oonk

oloj

i, K

BB

on

kolo

jisi v

e or

tope

dik

onko

loji

yan

dal

uzm

anlık

larının

ta

nım

lanm

ası v

e zo

runl

u ha

le

getir

ilmes

i. B

u

• Sağ

lık

Bak

anlığı

• Mal

iye

Bak

anlığı

• DPT

• Y

ÖK

• Ü

nive

rsite

ler

• Eği

tim v

e A

raştırm

a H

asta

nele

ri • İ

lgili

Mes

lek

Der

nekl

eri

• Tür

k C

erra

hi

• Cer

rahi

O

nkol

oji

• Ulu

sal M

eme

Has

talık

ları

Fede

rasy

onu

2009

-20

13

• Fin

ansm

an

azlığı

• Erk

en

döne

mde

ye

tişm

iş

pers

onel

az

lığı

• İlg

ili ku

ruluşl

ar

arasın

da

koor

dina

syo

n ye

ters

izliğ

i

• G

erek

li pe

rson

el

sayı

sınd

aki

artış

ora

nı

• S

ürek

li eğ

itim

ve

serti

fikas

yon

prog

ram

larının

dü

zenl

enm

e sa

yısı

•

Ser

tifik

asyo

n prog

ram

ların

a ka

tılım

cı

sayı

sınd

aki

artış

•

Yen

i onk

oloj

i

• Mev

cut d

urum

an

aliz

i • P

erso

nel

Sayı

sı,

• Ser

tifik

asyo

n pr

ogra

m v

e ka

tılım

cı s

ayısı,

• Y

an d

al

ihtis

as s

ayısı,

• Y

eni

mes

lek

tanı

mı

sayı

sını

n iz

lem

i

KA

NSE

RD

E T

ED

AVİ G

RU

P R

APO

RU

82

nede

nle

kend

i br

anşı

nda

en a

z 10

yıl

kans

er

dene

yim

i ola

n ce

rrahl

arın

ilk

eğiti

m g

rubu

nu

oluş

turm

ak ü

zere

ih

tisas

bel

gesi

nin

veril

mes

i. A

dı

geçe

n ce

rrahi

br

anşl

arda

ku

rsla

rla

serti

faka

landırm

a pr

ogra

mla

rının

ol

uştu

rulm

ası.

• Pal

yatif

Bakım

U

zman

lığı i

htis

as

eğiti

min

in

tanı

mla

nması

• Tıb

bi fi

zik

uzm

anlığı v

e al

t da

llarının

ta

nım

lanm

ası

• Alg

oloj

i ala

nınd

a hi

zmet

içi eği

timi

ve k

adro

tahs

isi

yapı

lması

• Tür

k Ji

neko

lojik

O

nkol

oji

• Ser

vika

l P

atol

ojile

r ve

Kol

posk

opi

• Tür

k A

kciğ

er

Kan

seri

• Üro

onko

loji

• Orto

pedi

k O

nkol

oji

• Tıb

bi

Onk

oloj

i • R

adya

syon

O

nkol

ojis

i • T

ürk

Ped

iatri

k O

nkol

oji

Gru

bu

• Onk

oloj

i H

emşi

reliğ

i • P

siko

-on

kolo

ji • M

edik

al F

izik

• P

alya

tif

Bakı

m

• Tür

kiye

D

iyet

isye

nler

• E

nfek

siyo

n H

asta

lıkla

rı • D

SÖ

yan

dal

ihtis

asla

rının

ka

bul e

dilm

esi

• İlg

ili ye

ni

mes

lek

tanı

mla

rının

ya

pılm

ası

83

• Kan

ser

konu

sund

a de

neyi

mli

psik

iyat

ri uz

manının

de

netim

inde

olm

ak

üzer

e ps

iko-

onko

loji

uzm

anlığı

ve u

zman

psi

kolo

g hi

zmet

içi eği

timi

ve k

adro

tahs

isi

yapı

lması

• Onk

oloj

i ko

nusu

nda

uzm

anlaşmış

he

mşi

rele

re (e

n az

5

yıl)

kadr

o ta

hsis

i, sa

yını

n ar

ttırıl

ması;

onko

loji

uzm

an

hemşi

rele

rin eği

tim

–ser

tifik

asyo

n pr

ogra

mla

rının

ge

liştir

ilmes

i P

alya

tif b

akım

he

mşi

reliğ

inin

se

rtifik

alan

dırıl

ma

ve h

izm

et iç

i eğ

itim

lerin

in

sağl

anm

ası

• TAE

K

84

• Diy

etis

yenl

erin

ka

nser

be

slen

mes

ine

yöne

lik h

izm

et iç

i eğ

itim

, se

rtifik

alan

dırm

a ve

kad

ro ta

hsis

i ça

lışm

ası

yapı

lması

• Onk

oloj

i ile

ilgi

diğe

r yar

dım

cı

pers

onel

(d

ozim

etris

t vs)

ka

dro

tanı

mla

nması v

e ,

serti

fikal

andı

rılm

ası • U

lusa

l kan

ser

veri

taba

nını

n ol

uştu

rulm

ası i

çin

epid

emiy

oloj

i eğ

itim

i almış

pe

rson

el s

ayısının

ar

ttırıl

ması v

e pe

rson

el ta

hsis

inin

ya

pılm

ası

2. T

ekno

lojik

ve

Fizi

ki A

lt Ya

pını

n G

eliş

tirilm

esi

• Mer

kezl

erde

ih

tiyaç

tesp

iti

• Sağ

lık

Bak

anlığı

• SB İlg

ili B

irim

leri

• DPT

• M

aliy

e B

akan

lığı

2015

• F

inan

sman

• Y

etiş

miş

P

erso

nel

Azlığı

• İlg

ili

• C

ihaz

sa

yısı

ndak

i ar

tış

• G

üven

li ci

haz

kulla

nan

• Mev

cut d

urum

an

aliz

i • C

ihaz

sayısı

• Güv

enli

ciha

z ku

llana

n

85

• Yen

i cih

az

alın

ması;

Hal

en

mev

cut

rady

oter

api c

ihaz

sa

yısı

nın

artırılm

ası

• Top

lam

ci

hazl

arın

yarısını

teşk

il ed

en L

inee

r Hız

landırı

cı

ciha

zlarının

za

man

la

arttı

rılm

ası v

e ra

dyas

yon

güve

nliğ

inin

ge

liştir

ilmes

i. • R

adyo

loji,

nü

klee

r tıp

ve

rady

asyo

n on

kolo

jisi

birim

lerin

de

rady

asyo

n gü

venl

iği

stan

dartl

arının

sağl

anm

ası.

• Onk

oloj

i m

erke

zler

inde

pl

anla

nmış

ke

mot

erap

i

• Tür

kiye

Ato

m

Ene

rjisi

K

urum

u • İ

lgili

Mes

lek

Der

nekl

eri

kuru

luşl

ar

arasın

da

koor

dina

syo

n ye

ters

izliğ

i

mer

kez

sayı

sınd

aki

artış

•

Ger

çekl

eştir

ile

n hi

zmet

içi

eğiti

m

sayı

sınd

aki

artış

•

Eğiti

mle

re

katıl

an

sayı

sınd

aki

artış

• İle

ri ce

rrahi

te

knol

oji

uygu

laya

n m

erke

z sa

yısı

ndak

i ar

tış

• K

anse

r te

davi

m

erke

zler

inin

be

lirle

nen

ihtiy

aç

sayı

sına

uy

gun

yılla

r iç

inde

ki a

rtışı

mer

kez

sayı

sı

• Ger

çekl

eştir

ilen

hizm

et iç

i eğ

itim

sayısı

• Eği

timle

re

katıl

an s

ayısı

86

prot

okol

lerin

i st

anda

rt şa

rtlar

da

uygu

laya

bile

cek

ünite

lerin

il/il

çe

düze

yind

e ya

ygın

laştırı

lması

• Bu

yapı

lanm

a yö

nünd

e ha

stan

e id

arel

erin

in

yetiş

miş

per

sone

l ve

tekn

ik d

onanım

açısın

dan

dest

ekle

nmes

i • K

emot

erap

i ün

itele

ri iç

in c

ihaz

pr

ofili

ve

uygu

lam

alar

için

st

anda

rtlar

be

lirle

nmes

i ve

kalit

e ko

ntro

l pr

ogra

mla

rı uy

gula

nması

• Has

ta a

çısı

ndan

ku

llanı

m k

olay

lığı

sağl

ayan

tıbb

i ci

hazl

arın

ku

llanı

mının

ya

ygın

laştırı

lması

• Kem

oter

api

uygu

lam

aların

da

hast

a ve

sağ

lık

pers

onel

i içi

n

87

güve

nlik

ve

kola

ylık

sağ

laya

n ci

hazl

arın

ku

llanı

mının

ya

ygın

laştırı

lması

• Ste

reot

aksi

k ra

dyoc

erra

hi,

brak

itera

pi,

intra

oper

atif

rady

oter

api g

ibi

özel

likli

ekip

man

ve

tecr

übe

iste

yen

teda

vi

seçe

nekl

erin

e ay

rıca

önem

ve

rilm

esi v

e bu

ko

nuyl

a ilg

ili al

t ya

pını

n ol

uştu

rulm

ası

• Fin

ansm

an

kayn

akla

rının

ge

liştir

ilmes

i; ör

neği

n K

anse

re

nede

n ol

an

mad

dele

rin s

atış

fiy

atla

rına

kans

er

koru

nma,

teşh

is,

teda

vi v

e ar

aştır

mal

arı i

çin

fon

payı

ekl

enm

esi

ki b

u sa

tışla

rında

ki

kar p

ayın

dan

belli

88

oran

lar a

yrıla

rak

sağl

anab

ilir,

• Öze

llikle

kan

ser

konu

sund

a öz

elleşm

iş

mer

kezl

erin

yen

i ge

lişen

cer

rahi

te

knol

ojile

ri ku

llanm

ası i

çin

eğiti

m v

e te

knik

alt

yapı

nın

dest

ekle

nmes

i(CU

SA

, Rob

otic

C

erra

hi v

.b)

3. T

anı,

Teda

vi v

e İla

ç U

ygul

amal

arı

Kon

usun

da

Ulu

sal P

oliti

ka

Gel

iştir

ilmes

i

• Sta

ndar

t te

davi

de k

ulla

nıla

n te

mel

kem

oter

api

ilaçl

arının

yu

rtiçi

nde

tem

inin

in

sağl

anm

ası.

• Kan

ser t

edav

isi

plan

lanı

rken

pa

lyat

if ba

kımın

he

r aşa

mad

a be

lirle

nmes

i. • K

anse

r te

davi

sind

e ku

llanı

lan

yeni

ila

çların

fiy

atla

ndırı

lmasın

da

mal

iyet

/etk

inlik

• Sağ

lık

Bak

anlığı

• SB İlg

ili B

irim

leri

• Ü

nive

rsite

ler

• SG

K

• İla

ç E

ndüs

trisi

2015

• İ

lgili

kuru

luşl

ar

arasın

da

koor

dina

syo

n ye

ters

izliğ

i

• Te

mel

on

kolo

ji ila

çlarının

pi

yasa

da

mev

cudi

yeti

• Tü

rkiy

e İla

ç ve

Tıb

bi C

ihaz

K

urum

unun

ku

rulm

ası

• Ba

ğlayıcı

ilaç

kulla

nım

te

bliğ

leri

• Sa

ğlık

B

akan

lığın

ca

yayı

mla

nmış

re

hber

dö

küm

anla

r/te

davi

• M

evcu

t du

rum

te

spiti

89

kavr

amının

esa

s alın

arak

sınırl

ama

getir

ilmes

i içi

n po

litik

a be

lirle

nmes

i • A

kade

mik

ar

aştır

ma

kom

itele

ri ku

rulm

ası v

e re

hber

do

küm

anla

rın

hazı

rlana

rak

yayı

mla

nması

• U

lusa

l ted

avi

prot

okol

leri

hazı

rlanm

ası.

• Jen

erik

hak

kı

kaza

nmış

kan

ser

ilaçl

arının

en

dika

syon

dışı

rutin

uyg

ulam

ada

kulla

nılm

aları i

çin

ilgili

en a

z ik

i uz

manın

imza

sını

n bu

lund

uğu

bir

kuru

l rap

oru

ile

reçe

tele

ndiri

ldiğ

ind

e ge

ri öd

eme

yapı

labi

lmen

in

sağl

anm

ası

• Sos

yal G

üven

lik

Kur

umun

ca g

eri

prot

okol

leri

• Je

nerik

ila

çlar

la

araş

tırm

ayı

kola

yla ş

tıran

m

evzu

at

• Y

eni k

anse

r ila

çlarının

ru

hsat

landırı

lm

ası

aşam

asın

da

ilaç

firm

alarıy

la

yapı

laca

k öz

el

anlaşm

aların

ye

rine

getir

ildiğ

inin

gö

zlem

lenm

esi

90

ödem

e ka

psamın

a alın

acak

ilaç

lis

tele

rinin

ve

ödem

e koşu

llarının

gün

cel

tutu

lması

4. K

anse

r K

onus

unda

Ulu

sal

Bir

Org

aniz

asyo

n Ya

pısı

nın

Oluşt

urul

ması

• Doğ

ruda

n S

ağlık

B

akanın

a bağlı

özer

k ya

pıda

(a

raştırm

a,

plan

lam

a ve

da

nışm

a am

açlı,

ak

adem

isye

n ağırlık

lı) U

lusa

l K

anse

r K

urum

unun

ku

rulm

ası i

çin

yasa

l dü

zenl

emen

in

yapı

lması

• Sağ

lık

Bak

anlığı

• Baş

baka

nlık

• Ba

şbak

anlık

•

TBM

M

• D

PT

• Y

ÖK

•

Üni

vers

itele

r •

TÜBİ

TAK

• Eğ

itim

ve

Araştırm

a H

asta

nele

ri • İlg

ili m

esle

k de

rnek

leri

• D

SÖ

•

AB

ülk

eler

i U

lusa

l E

nstit

üler

i •

NC

I •

IAR

C

31.1

2.20

09

• Fin

ansm

an

• Yet

işm

iş

Per

sone

l A

zlığı

• İlg

ili ku

ruluşl

ar

arasın

da

koor

dina

syo

n ye

ters

izliğ

i

• İlg

ili m

evzu

atın

yü

rürlüğe

gi

rmes

i • K

urum

un

kuru

luş

çalış

mal

arı

• İlg

ili m

evzu

atın

yü

rürlüğe

gi

rmes

i içi

n ya

pıla

n ça

lışm

aların

te

spiti

5. K

anse

r tanısı,

teda

visi

ve

bilim

sel

araş

tırm

aları

alanın

da u

lusa

l sağlık

kur

umla

rı se

vk z

inci

ri ya

pısı

nın

oluş

turu

lması

• Nüf

us y

oğun

luğu

, ka

nser

gör

ülm

e hı

zı, g

öç

hare

ketle

ri,

başv

uru

evre

leri

ve b

enze

r fa

ktör

leri

dikk

ate

alar

ak b

ölge

sel

• Sağ

lık

Bak

anlığı

• SB İlg

ili bi

rimle

ri • Ü

nive

rsite

ler

• Eği

tim

Araştırm

a H

asta

nele

ri

2015

• F

inan

sman

• Y

etiş

miş

P

erso

nel

Eks

ikliğ

i • İ

letiş

im,

koor

dina

syo

• Pla

nlan

an

mer

kezl

erin

ku

rulu

m o

ranı

• Mev

cut d

urum

an

aliz

i • K

urul

an v

e iş

lerliği

ola

n m

erke

z sa

yısı

91

anla

mda

teda

vi

mer

kezl

erin

in

belir

lenm

esi.

• Mer

kezl

er a

rası

te

davi

ihtiy

açla

rı ve

bilim

sel

araş

tırm

a pr

ojel

eri

doğr

ultu

sund

a se

vk z

inci

ri ya

pısı

nın

oluş

turu

lması

• Bu

alan

da

dene

timle

rin

stan

dard

ize

edilm

esi.

• Öze

l H

asta

nele

r n

ve iş

birliği

so

runl

arı

92

PALYATİF BAKIM PROGRAMI Palyatif Bakım Programının hedefi; Kanser hastalarının ve yakınlarının sadece

terminal dönemde değil tedavinin devam ettiği süre boyunca da yaşam kalitelerini arttırmaktır. Bu hedefe ulaşmak için uygulanacak stratejiler aşağıdaki gibi sıralanabilir; a) Sağlık çalışanları ve halk arasında palyatif bakım bilincini geliştirmek, b) Palyatif bakım hizmet birimlerini tüm yurtta yaygınlaştırmak, c) Palyatif bakım ihtiyacı duyan tüm kanser hastalarının bu hizmeti almasını sağlamak. 1. Palyatif Bakımın tanımlanması ve kurumsallaşması: Palyatif Bakım bir insan

hakkıdır. Palyatif bakım “Kanserin kendisinden kaynaklanan veya tedavi yöntemleri nedeniyle meydana gelen problemleri ortadan kaldırmayı, hasta ve yakınının yaşam kalitesini yükseltmeyi amaçlayan yaklaşımdır”. Buna göre yeni tanı almış, tedavi sürecinde ve terminal dönemde olan hastalara uygulanabilir. Palyatif bakımda yaşam ve ölüm normal süreçler olarak görülür. Ölüm ne geciktirilir ne hızlandırılır. Yaşam süresinden çok yaşamın niteliğiyle ilgilenen bu yaklaşım bilincinin Ülkemizde sağlık çalışanları ve toplum tarafından benimsenmesi ve palyatif bakım hizmeti veren kurumların çoğaltılması gerekmektedir.

Bu stratejinin uygulanmasında ana sorumlu olan Sağlık Bakanlığı ilgili tüm kurum

ve kuruluşlar ile işbirliği içinde belirlenen aktiviteleri 2009 yılı sonuna kadar gerçekleştirmelidir. Bu konuda işbirliği yapılması gereken kurumlar aşağıda listelenmiştir:

a) Üniversite hastaneleri ve özel hastaneler b) Dünya Sağlık Örgütü c) Sivil Toplum Kuruluşları d) Medya e) TRT

Uygulamada karşılaşılması olası olan en önemli engel kurumlararası işbirliğinde yaşanacak sorunlardır. Yayınlanmış olan Ulusal Kanser Kontrol Programında palyatif bakım modelinin tanımlanmış olması stratejinin başarısına dair göstergedir. Hedef kitle: Palyatif bakım bilinci geliştirilerek yaşam kalitesinin yükseltilmesi planlanan hedef kitle esas olarak; İlerleyici kanser hastalarında spesifik tedaviye yanıt vermeyenler Multifaktoriyel mutiple semptomları olan ve sınırlı yaşam beklentisi olanlar, Hastalık süresince aralıklı bakım ve desteğe ihtiyaç duyan hastalardır. 2. Palyatif Bakım modelinin oluşturulması; Mevcut kanser datası ve insan

kaynakları analiz edilerek Ülkemiz için gerekli palyatif bakım hizmet modeli geliştirilmelidir.

93

Bu stratejinin uygulanmasında ana sorumlu olan Sağlık Bakanlığı ilgili tüm kurum ve kuruluşlar ile işbirliği içinde belirlenen aktiviteleri 2010 yılı sonuna kadar gerçekleştirmelidir. Bu konuda işbirliği yapılması gereken kurumlar aşağıda listelenmiştir:

a) SGK b) Üniversite hastaneleri ve özel hastaneler c) Dünya Sağlık Örgütü d) Sivil Toplum Kuruluşları e) Medya f) TRT

• Oluşturulan palyatif bakım modelinde modelinde şu bileşenler bulunmalıdır; - Primer hastalığın kontrolu - Fiziksel semptomlar - Psikiyatik sorunlar - Manevi sorunlar - Sosyal sorunlar - Ekonomik sorunlar - Yaşam sonu ihtiyaçların saptanması - Yas dönemiyle başetme

1.1 Bakım Sürecinin standardizasyonu

- Semptomların değerlendirilmesi- saptanması - Bilgi paylaşılması - Bakımın hastaya özel planlanması - Bakım amaçlarının hasta ve ailesiyle paylaşılması - Planlanan bakımn uygulanması - Bakımın etkinliği sorularının değerlendirilmesi için gerekli yöntemler

belirlenmeli, palyatif bakım hizmeti verilen her merkezde standart olarak uygulanması sağlanmalıdır. 1.2 Palyatif bakım organizasyon modeli geliştirilmesi; standardize

edilmiş olan bakım sürecinin en etkili şekilde işletilebilmesi için gerekli birim ve/ veya merkezlerin tanımlanması gerekmektedir.

Bakım modeli eğitimli, yetkin, multidisipliner bir ekip tarafından uygulanır. Bu

ekip hastaya bakar, etik kuralara uyarak karar alır, izleme, değerlendirme, araştırma, eğitim, kalite geliştirme uygulamalarını yapar. Uygulama yataklı serviste, poliklinikte, ayaktan tedavi ünitelerinde, evde vb yapılabilir.

Uygulamada karşılaşılması olası olan engeller insan kaynakalrında yetersizlik ve kurumlararası işbirliğinde yaşanacak sorunlardır. İlgili mevzuatın yayınlanmış olması, eğitim programlarının başlamış olması, pilot merkezlerin kurulmuş olması, sertifika programlarının uygulanmaya başlaması, sertifikalı personel sayısındaki artış, sertifikalı eğitim sayısındaki artışstratejinin başarısına dair göstergelerdir.

94

1.3 Aktiviteler - Evde - Ayaktan tedavi ünitelerinde -Yataklı servislerde - İletişim kaynakları ile yapılabilir.

1.4 Palyatif Bakım Modeline işlerlik kazandırılması

i. Eğitim (sağlık çalışanları, hasta-aile eğitimi ) ii. Opioidlere ulaşılabilirlik iii. Hasta ve aile bilgilendirilmesi iv. Multidisipliner ve interdisipliner ekip yaklaşımı v. İşleyen organizasyonda palyatif bakım anlayışnın yerleştirilmesi

1. Palyatif Bakıma Yönelik sertifikası olan hemşire 2. Temel Destek Ekibi (Doktor, en az üç hemşire, psikolog, sosyal

hizmet uzmanı) 3. Akut Palyatif Bakım Ünitesi: Akut sorunlar için kısa süreli bakımın

sağlandığı yataklı ünitedir. Doktor, hemşire, psikolog, sosyal hizmet uzmanı, diyetisyen, fizyoterapist, eczacı, gönüllüler, din görevlisi gibi ekip üyelerini içerir.

4. Kronik Palyatif Bakım Ünitesi: Kronik sorunlar için daha uzun süreli bakımın sağlandığı yataklı ünitedir. Doktor, hemşire, psikolog, sosyal hizmet uzmanı, diyetisyen, fizyoterapist, eczacı, gönüllüler, din görevlisi gibi ekip üyelerini içerir.

1.5Gerekli yasal düzenlemelerin yapılması

a) Palyatif bakım merkezlerinin kurulmasına dair mevzuatın

yayınlanması b) Hastaya kardiyopulmoner canlandırma yapmama hakkının

düzenlenmesi c) Terminal sedasyon hakkına yönelik yasal düzenlemenin

yapılması 3. Palyatif bakım bilincinin geliştirilmesi;

a. Sağlık çalışanlarında b. Toplumda

Bu stratejinin uygulanmasında amaç palyatif Bakım anlayışını yaymak,

benimsetmek ve palyatif bakım hizmetlerinin belirlenen standartlar doğrultusunda uygulanması için gerekli bilgi ve beceriyi kazandırmak, örnek merkezleri kuracak ekiplerin eğitimini sağlamak.tır. Bu stratejinin uygulanmasında ana sorumluları olan Sağlık Bakanlığı ve YÖK ilgili tüm kurum ve kuruluşlar ile işbirliği içinde belirlenen aktiviteleri 2010 yılı Eylül ayına kadar gerçekleştirmelidir. İşbirliği yapılması gereken kurumlar aşağıda listelenmiştir:

a) Üniversiteler b) Eğitim Araştırma Hastaneleri c) STK

95

Tıbbi Onkoloji Derneği, Onkoloji Hemşireliği Derneği, Psikoonkoloji Derneği, Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği, Radyasyon Onkolojisi Derneği,Palyatif Bakım Derneği Hasta yakınları dernekleri,International Palliative Care Association, European Palliative Care Association, ASCO, Hospice Association

Uygulamada karşılaşılması olası olan engeller insan kaynaklarında yetersizlik, teknik yetersizlikler, kurumlararası koordinasyon eksikliği ve personel hareketliliğidir.

Çekirdek grubun oluşturulmuş olması, mezuniyet sonrası verilen eğitim sayısında artış, eğitime katılan hasta ve hasta yakını sayısında artış, palyatif bakımın müfredatlara alınmış olması stratejinin başarısına dair göstergelerdir.

96

Hedefler

1. Multidisipliner çekirdek bir grup oluşturulması 2. Mezuniyet sonrası sertifikasyonlu eğitim modülü geliştirilmesi 3. Mezuniyet öncesi eğitim müfredatına palyatif bakım konusunun entegre

edilmesi 4. Toplumu bilinçlendirmek

1. Palyatif bakım hizmetlerinin yürütülmesi konusunda çekirdek bir grup oluşturulması 1.1. Çekirdek grupta yer alacak meslek gruplarının belirlenmesi - Doktor - Hemşire - Sosyal çalışmacı - Diyetisyen - Psikolog 2. Mezuniyet sonrası sertifikasyonlu eğitim modülü geliştirilmesi Palyatif Bakım Hizmet-içi eğitim ve sürekli eğitim programlarının oluşturulması - Core curriculum: farklı düzeylerine göre hazırlanması

- Temel düzeyde eğitim; - orta düzeyde - ileri (advanced) eğitim;

1. Mezuniyet Öncesi Eğitim- Temel Eğitim Tıp Fakülteleri, Hemşirelik Okulları ve İlgili Meslek Gruplarının lisans ve lisansüstü eğitim müfredatında Palyatif Bakım konusunun yer almasının sağlanması

5.Toplum eğitimi

Hasta, hasta ailesi ve topluma yönelik palyatif bakım konusunda eğitim ve konferansların düzenlenmesi; Ulusal Kanserli Hasta Kongresi kapsamında ele alınması Hasta ve hasta yakınlarına yönelik kurumsal ve bölgesel destek gruplarının (Hasta, hasta yakını, aile ve kayıp/yas sürecinde olan bireyler için)oluşturulması, mevcut bulunanların koordine edilmesi 4. Palyatif bakım hizmetlerinin yaygınlaştırılması; palyatif bakım hizmetinin tüm ihtiyaç sahiplerine ulaştırılabilmesi için ilgili merkezlerin gerekli sayıya ulaştırılması gerekmektedir. Bu stratejinin uygulanmasında ana sorumlusu olan Sağlık Bakanlığı ilgili tüm kurum ve kuruluşlar ile işbirliği içinde belirlenen aktiviteleri 2015 yılı Eylül ayına kadar gerçekleştirmelidir. İşbirliği yapılması gereken kurumlar aşağıda listelenmiştir:

97

a) Maliye Bakanlığı b) SB İlgili Kurumları c) Üniversiteler d) Eğitim Araştırma Hastaneleri e) SGK f) STK Tıbbi Onkoloji Derneği, Onkoloji Hemşireliği Derneği, Psikoonkoloji Derneği, Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği, Radyasyon Onkolojisi Derneği, Palyatif Bakım Derneği, Hasta yakınları dernekleri, International Palliative Care Association, European Palliative Care Association, ASCO, Hospice Association

Mevzuatın yayınlanmış olması, palyatif bakım ile ilgilenen prsonel sayısındaki artış, 1. basamak hekimleri tarafından yazılan opioid reçete sayısındaki artış ve işbirliği yapılan sivil toplum kuruluşu sayısındaki artış stratejinin başarısına dair göstergelerdir. Gereksinimler Dört Ana Başlık Altında İncelenmiştir; 1- Hasta ve ailesi ile ilgili gereksinimler 2- Sağlık çalışanı ile ilgili gereksinimler 3- Toplumda farkındalık çalışmaları 4- Ek gereksinimler

1- Hasta Ve Ailesi İle İlgili Gereksinimler • Gerekli ilacların ulkeye getirilmesi, doz sınırlamalarının bilimsel verilerle

guncellenmesi ve hekim kararına gore degistirilebilecek esneklikte olması (Örneğin: Türkiyede Opioid ilaç kotasının Avrupa Birliği kotasına çıkartılması)

• İthal ilaç fiyatlamaları ile ilgili kontrol • Hastanın ilaç, tıbbi malzeme ve tedavi ile ilgili gereksinimlerine

ulasabilmesi, mevcut olanakların kolaylastırılması için gerekli mevzuatın hazırlanması

• Sosyal güvenlik sistemlerinin (SGK, özel sigortalar) bilgilendirilmesi, kapsama alanlarının belirlenmesi. (Ozel sigortaların kanseri de kapsam icine almasını zorunlu tutmak)

• Hastanın ve ailesinin psikososyal açıdan desteklenmesi (aile terapileri, bireysel psikoterapiler, vb.)

• Palyatif bakım hastasına birinci derecede bakım veren aile üyelerine sosyal yardım (ayni nakdi yardım, ucretli izinler, vb.) yapılması için gerekli çalışmaların yapılması

• Hastalara haklarının anlatılması, yaşamın son dönemi içinde yapılacak işleri hakkında destek ve yardım sağlamak (vasiyet, ölüm yeri, defin şekli, dini istekleri, “yeniden canlandırma yapmayın” isteği, vb.)

2- Sağlık Çalışanları İle İlgili Gereksinimler • Palyatif bakım alanında çalışanlar açısından mevcut durumun saptanması ve

gereksinim duyulabilecek sayının belirlenmesi,

Uygulamada karşılaşılması olası olan engeller insan kaynaklarında yetersizlik, teknik yetersizlikler, kurumlararası koordinasyon eksikliği ve personel hareketliliğidir.

98

• Bu alanda çalışanların özlük haklarının korunması ve iyileştirilmesi için gerekli düzenlemenin yapılması (Örneğin alanda kıdemli olmanın farklı değerlendirilmesi)

• Personelin tükenmişlik yaşama olasılığına karşı önlemlerin alınması (ödül, çalışma saatlerinde esneklik sağlanması, sosyal organizasyonlar, vb.)

• Sağlık çalışanlarının üniversite eğitim programlarının içerisine palyatif bakımın zorunlu ders olarak konulması

• Yardımcı sağlık personelinin, destek personelinin ve değişik çalışma alanlarında kalifiye elemanların yetistirilmesi ve bu eğitimin standardize edilerek sertifikalandırılması, sertifikası olmayanın çalışmasının engellenmesi.

• Gönüllülerin eğitim süreci sonunda vereceği desteğin planlanması, (ihtiyaca göre sınırlandırmalar ya da yetkilendirmeler)

• Ekip üyelerinin görev tanımlarının netleştirilmesi ve gerekli prosedürleri (yönetmeliklerle standartlarının dışına çıkmadan ama her kurumun olanaklarına göre) belirlemek.

3- Toplumda farkındalık çalışmaları • Belirlenen tanım doğrultusunda ülke bazında, palyatif bakıma ihtiyacı olacak

hasta grubunu ve tahmini sayıları belirlemek • Belirli pilot hastaneler seçerek model oluşturulması • Sivil toplum örgütlerinin ve medyanın hasta ve ailesini destekleyecek yönde

geliştirilmesi • Alternatif tedavi ve destek malzemelerinin kontrolü 4- Opioid Analjezik Gereksinimleri • Opioid ithalat kurallarının düzenlenmesi ve fiyatların kontrolü • Hızlı salınımlı oral morfinin sağlanması, gerekise üretiminin ulusal kaynaklar

tarafından gerçekleştirilmesi • Türkiyede Opioid ilaç kotasının Avrupa Birliği kotasına çıkartılması • Farklı opioid analjezik ilaçların sağlanması • Opioid reçelendirilmesinin 1.basamak hekimlik tarafından yazılmasının

sağlanması ve yaygınlaştırılması • Opioid reçete limitlerinin hastanın gereksinimine göre artırılması • Opioid reçete yazılımının ve takibinin kolaylaştırılması • Opioid analjezik kullanımının kurallarının eğitimini hekimler ve sağlık

personeline verilmesi 5- Yasal Düzenlemeler Ve Yönetmelikler • Palyatif bakım merkezlerinin kurulmasına dair yönetmeliğin hazırlanması ve

geliştirilmesi • Hastanın kardiyopulmoner canlandırma yapmama hakkının düzenlenmesi • Terminal sedasyon hakkının sağlanacağı yasal düzelemelerin yapılması

(Hasta hakları Madde 14’ün geliştirilmesi) 6- Ek Gereksinimler • Palyatif bakımla ilgili yerli ve yabancı eğitim kaynaklarının oluşturulması,

geliştirilmesi, standardize edilerek yaygınlaştırılması. • Hizmetin uzun vadede kontrolü için kalite çalışmalarının yapılması

99

• Palyatif bakım konusu tanımlanıp yerleştikten sonra hospis sisteminin oluşturulması için çalışmalar yapılması

“Yaşlı bakımı”, “palyatif bakım”, “hospis” ve “evde bakım” kavramlarının ayırıcı tanımlamalarının yapılması

100

PALYATİF BAKIM EYLEM PLANI

ÖZET Ulusal Kanser Kontrol Programı içinde Palyatif Bakım eylem planı belirlenmiştir. Ülkemizin koşulları ve önceliklerine göre hedefler aşağıda belirtilmiştir.

AMAÇLAR I: En az üç pilot palyatif bakım merkezi kurulması II: Palyatif Bakım alanında (uygulama ve yönetim) eğitimli ve deneyimli profesyonel ekiplerin oluşturulması

III: Opioid bulunabilirliğinin ve kullanılabilirliğinin kolaylaştırılması

HEDEFLER

I- Referans merkezlerinin oluşturulması ve uygulamaya başlanması I.1. Tanımlanan organizasyonel standartlar doğrultusunda pilot merkezlerin oluşturulması:

1. En az iki ya da dört evde bakım destek ekibi

2. En az iki ya da dört temel destek ekibi

3. En az üç ya da dört kanser merkezinde akut palyatif bakım ünitesi

4. En az üç ya da dört bakım merkezinde palyatif bakım ünitesi

I.2. Palyatif bakım hizmetlerinin Bütçe Uygulama Talimatı listesinde yer alması

1. Palyatif bakım kuruluşlarının maliyet ve giderlerinin tanımlanması

2. Palyatif bakım kuruluşlarının ana çıktı ve sonuçlarının tanımlanması

II- Palyatif Bakım hizmetlerinin uygulanması ve deneyimin yaygınlaştırılması konusunda lider, çekirdek bir ekip oluşturulması

101

1. Lider ekibin farklı meslek gruplarını içermesi

2. Pilot merkezlerde çalışacak ekip üyelerine “Palyatif Bakım Kursu” planlanması ve uygulanması (derneklerle DSÖ vb ile işbirliği içerisinde)

3. Kurulacak merkezlerde çalışacak ekip üyelerinin palyatif bakım alanında

gelişmiş merkezlerde deneyim kazanması

4. Palyatif Bakım organizasyonu ve yönetim konusunda uluslararası eğitimlere katılımın sağlanması

III: Opioid bulunabilirliğinin ve kullanılabilirliğinin kolaylaştırılması

1. Mevcut Opioid limitinin/kotasının arttırılması

2. Opioid reçelendirilmesinin 1.basamak hekimlik tarafından yazılmasının

sağlanması ve yaygınlaştırılması

3. Opioid reçete limitlerinin hastanın gereksinimine göre artırılması

4. Opioid reçete yazılımının ve takibinin kolaylaştırılması

5. Hızlı salınımlı oral morfinin sağlanması, gerekise üretiminin ulusal kaynaklar

tarafından gerçekleştirilmesi

6. Opioid kullanımına dair eğitim verilmesi ve rehber geliştirilmesi SONUÇ

1. Beş yıl içerisinde ülke genelinde palyatif bakım ilkelerinin benimsenmesi,

standartların uygulanması, tüm kanser hasta ve ailelerinin yaşam kalitesini

bozan ağrı ve diğer semptomların kontrolünün sağlanması

2. Belirlenen palyatif bakım eylem planının ülkemizde kurulacak olan Ulusal

Kanser Enstitü’sü yapısı içerisinde yer alması

102

A. P

ALY

ATİ

F B

AK

IM P

RO

GR

AM

I EYL

EM P

LAN

I 27

-28-

29 Ağu

stos

200

8 A

nkar

a

Hed

ef:

Kan

ser h

asta

larının

ve

yakı

nlarının

sade

ce te

rmin

al d

önem

de d

eğil

teda

vini

n de

vam

ettiği

süre

boy

unca

da

yaşa

m k

alite

lerin

i arttırm

ak;

a) S

ağlık

çalış

anla

rı ve

hal

k ar

asın

da p

alya

tif b

akım

bili

ncin

i gel

iştir

mek

, b)

Pal

yatif

bakım

hiz

met

biri

mle

rini t

üm y

urtta

yay

gınl

aştır

mak

, c)

Pal

yatif

bakım

ihtiy

acı d

uyan

tüm

kan

ser h

asta

larının

bu

hizm

eti a

lmasını s

ağla

mak

.

Stra

teji

Akt

ivite

ler

Soru

mlu

K

urum

/ K

urul

uş(la

r)

İşbi

rliği

Yapıla

cak

Kur

um/K

urul

uş(la

r)

Tam

am

lan

ma

Tarih

i O

lası

Eng

elle

r İle

rlem

e G

öste

rgel

eri

İzle

me

ve

Kon

trol

İçin

Sa

ğlan

acak

Ve

ri

1. P

alya

tif

Bakımın

ta

nım

lanm

ası v

e ku

rum

sallaşm

ası

●Pal

yatif

ba

kımın

;

“Kan

serin

ke

ndis

inde

n ka

ynak

lana

n ve

ya t

edav

i yö

ntem

leri

nede

niyl

e m

eyda

na

gele

n pr

oble

mle

ri or

tada

n ka

ldırm

ayı,

hast

a ve

ya

kını

nın

yaşa

m

kalit

esin

i yü

ksel

tmey

i am

açla

yan

yakl

aşım

” ol

duğu

nun

kabu

lü

●Pal

yatif

bakımın

ilgi

li ku

ruluşl

arla

işbi

rliği

iç

eris

inde

ülk

e ba

zınd

a ta

nınm

asını v

e ya

ygın

laşm

asını

sağl

amak

??

Sağ

lık

Bak

anlığı

● S

B il

gili

birim

leri

● Ü

nive

rsite

ve

Öze

l Has

tane

ler

●WH

O

●STK

●M

edya

●T

RT

Ara

lık

2009

K

urum

lara

rası

iş

birliğn

de

çıka

cak

prob

lem

ler

Ulu

sal k

anse

r pr

ogra

mın

da

paly

atif

bakı

m

tanı

mının

ya

yınl

anmış

ol

ması

Mev

cut V

eri

Tesp

iti

2. P

alya

tif

Bakım

m

odel

inin

ol

uştu

rulm

ası

1. P

rimer

has

talığın

ko

ntro

lü, F

izik

sel

sem

ptom

lar,

psik

iyat

rik

soru

nlar

, man

evi

soru

nlar

, sos

yal s

orun

lar,

ekon

omik

sor

unla

r, yaşa

m s

onu

ihtiy

açla

rın

sapt

anm

ası,

yas

döne

miy

le b

aş e

tme

Sağ

lık

Bak

anlığı

● S

B il

gili

birim

leri

●SG

K

●Üni

vers

ite v

e Ö

zel H

asta

nele

r ●W

HO

●S

TK

●Med

ya

●TR

T

Ara

lık

2010

•

Kur

umla

rara

sı

işbi

rliğn

de

çıka

cak

prob

lem

ler

• Pe

rson

el

yete

rsiz

liği

• İlg

ili y

asal

m

evzu

atın

çı

kmış

ol

ması

• Eği

tim

prog

ram

ları

nın

başl

amış

ol

ması

• M

evcu

t Ve

ri Te

spiti

•

Pilo

t m

erke

z sa

yısı

•

Sert

ifika

lı pe

rson

el

sayı

sı

103

konu

larının

mod

el

içer

isin

e alın

ması

1.1.

Bakım

Sür

ecin

in

stan

dard

izas

yonu

•

Sem

ptom

ların

değe

rlend

irilm

esi-

sapt

anm

ası,

• B

ilgi p

aylaşı

lması,

• B

akımın

has

taya

öze

l pl

anla

nması,

• B

akım

am

açla

rının

ha

sta

ve a

ilesi

yle

payl

aşılm

ası,

• P

lanl

anan

bakımın

uy

gula

nması,

• B

akımın

etk

inliğ

i so

rula

rının

değe

rlend

irilm

esi i

çin

yönt

emle

rin

belir

lenm

esi

1.2.

Pal

yatif

bakım

or

gani

zasy

on m

odel

i ge

liştir

ilmes

i B

akım

mod

elin

in eği

timli,

ye

tkin

, mul

tidis

iplin

er b

ir ek

ip ta

rafın

dan

uygu

lanm

asının

sağl

anm

ası v

e bu

eki

bin

• H

asta

ya b

akım

•

Etik

kur

alar

a uy

arak

kar

ar

alm

a •

İzle

me,

•

Değ

erle

ndirm

e,

• A

raştırm

a,

• Eği

tim,

• K

alite

gel

iştir

me

• P

ilot

mer

kezl

erin

ku

rulm

uş

olm

ası

• S

ertif

ika

prog

ram

ları

nın

uygu

lam

aya başl

aması

• S

ertif

ikalı

pers

onel

sa

yısı

ndak

i ar

tış

• S

ertif

ikalı

eğiti

m

sayı

sınd

aki

artış

• Se

rtifi

kalı

eğiti

m

sayı

sı

104

yete

nekl

erin

in

geliş

tirilm

esi

1. 3

. Pal

yatif

bakım

hi

zmet

i;

• E

vde

•

Aya

ktan

teda

vi

ünite

lerin

de

• Y

atak

lı se

rvis

lerd

e

• İle

tişim

ara

çları

ile p

alya

tif b

akım

uy

gula

nması i

çin

pilo

t mer

kezl

er

kuru

lması.

1.4.

Pal

yatif

Bakım

M

odel

ine

işle

rlik

kaza

ndırı

lması

• Eği

tim v

e B

ilgile

ndirm

e

o

sağlık

ça

lışan

ları

, o

ha

sta

o

aile

•

Opi

oidl

ere

ulaşıla

bilir

lik

• M

ultid

isip

liner

ve

inte

rdis

iplin

er

ekip

yak

laşı

mı

uygu

lam

ası

• İş

leye

n or

gani

zasy

onla

rda

paly

atif

bakı

m

anla

yış ı

nın

yerleşt

irilm

esi

• S

ertif

ikal

andı

rılm

a pr

ogra

mla

rının

ol

uştu

rulm

ası

105

• P

ilot M

erke

zler

K

urul

ması

• P

ilot h

ospi

s ku

rulm

ası

• Te

mel

Des

tek

Eki

bi K

urul

ması

• P

alya

tif B

akım

Ü

nite

lerin

in

Kur

ulm

ası

• E

vde

Bakım

H

izm

etle

rinin

B

aşla

tılm

ası

1.5.

Ger

ekli

yasa

l dü

zenl

emel

erin

ya

pılm

ası

P

alya

tif b

akım

m

erke

zler

inin

ku

rulm

asın

a da

ir m

evzu

atın

ya

yınl

anm

ası

H

asta

nın

“Kar

diyo

pulm

oner

C

anla

ndırm

a Y

apm

ama

Hak

kı”nın

dü

zenl

enm

esi

“T

erm

inal

S

edas

yon

Hak

kı”n

a yö

nelik

ya

sal

düze

mem

eler

in

yapı

lması (

Has

ta

hakl

arı M

adde

14

’ün

geliş

tirilm

esi)

1.

Paly

atif

bakı

m

3.1.

Pal

yatif

hiz

met

lerin

in

yürü

tülm

esi k

onus

unda

çe

kird

ek b

ir gr

up

Sağ

lık

Bak

anlığı

YÖ

K

◊ Ü

nive

rsite

ler

◊ Eği

tim

Araştırm

a

Eyl

ül

2010

K

urum

lar a

rası

ko

ordi

nasy

on

eksi

kliğ

i

Ç

ekird

ek

grub

un

oluş

turu

lmu

M

evcu

t Ve

ri Te

spiti

106

bilin

cini

n ge

liştir

ilm

esi;

1.

Sağlık

ça

lışan

ların

da

2.

Topl

umd

a

oluş

turu

lması

• D

okto

r •

Hem

şire

•

Sos

yal ç

alış

macı

• P

siko

log

3.

2 Eği

timin

Pla

nlan

ması

• Y

urtiç

i •

Yur

tdışı

• K

ongr

eler

e ka

tılım

3.

3. M

ezun

iyet

son

rası

se

rtifik

asyo

nlu

eğiti

m

mod

ülü

geliş

tirilm

esi

• Te

mel

•

İleri

düze

yde

3.4.

Mez

uniy

et Ö

nces

i Eği

tim

• Tı

p Fa

külte

leri,

H

emşi

relik

O

kulla

rı ve

İ lgi

li M

esle

k G

rupl

arının

lisa

ns

ve li

sans

üstü

eğ

itim

m

üfre

datın

da

Pal

yatif

Bakım

ko

nusu

nun

yer

alm

asının

sağl

anm

ası

3 .5

Hal

k Eği

timi

• H

asta

ve

yakı

nların

a yö

nelik

; (H

asta

lara

ha

klarının

H

asta

nele

ri ◊

STK

•

Tıbb

i O

nkol

oji

Der

neği

, •

Onk

oloj

i H

emşi

reliğ

i D

erneği

, •

Psi

koon

kol

oji D

erneği

, •

Sos

yal

Hiz

met

U

zman

ları

Der

neği

, •

Rad

yasy

on

Onk

oloj

isi

Der

neği

, •

Pal

yatif

B

akım

D

erneği

•

Has

ta

yakı

nları

dern

ekle

ri •

V.b

. •

Inte

rnat

iona

l Pal

liativ

e C

are

Ass

ocia

tion

• E

urop

ean

Pal

liativ

e C

are

Ass

ocia

tion

• A

SC

O

• H

ospi

ce

Ass

ocia

tion

İnsa

n ka

ynak

ları

ve

tekn

ik

yete

rsiz

lik

Per

sone

l ha

reke

tliliğ

i

ş ol

ması

M

ezun

iyet

so

nrası

veril

en

eğiti

m

sayı

sınd

a ar

tış

Eği

time

katıl

an

hast

a ve

ha

sta

yakı

nı

sayı

sınd

a ar

tış

P

alya

tif

bakı

mın

m

üfre

datla

ra

alın

mış

ol

ması

M

ezun

iye

t son

rası

eğ

itim

sa

yısı

Hal

k eğ

itim

i sa

yısı

107

anla

tılm

ası,

yaşa

mın

son

dö

nem

i içi

nde

yapı

laca

k iş

ler

hakkın

da d

este

k ve

yar

dım

sağl

amak

, va

siye

t, öl

üm

yeri,

def

in ş

ekli,

di

ni is

tekl

eri,

“yen

iden

ca

nlan

dırm

a ya

pmayın

” ist

eği,

vb.)

• To

plum

a yö

nelik

4.Pa

lyat

if ba

kım

hi

zmet

lerin

in

yaygın

laştırı

lma

sı

4.1.

Has

ta v

e ai

lesi

ile

ilgili

uyg

ulam

alar

?

4.1.

1 M

evcu

t ol

anak

ların

ko

layl

aştırılm

ası

için

ger

ekli

mev

zuatın

ha

zırla

nması

İla

ç,

Tı

bbi

mal

zem

e

Te

davi

Sos

yal G

üven

lik

Kur

umun

un

kans

erde

pal

yatif

ba

kım

uy

gula

mal

arını

kaps

am iç

ine

alm

ası

4.1.

2. H

asta

nın

ve

aile

sini

n ps

ikos

osya

l açıd

an d

este

klen

mes

i

Aile

tera

pile

ri,

B

ireys

el

Sağ

lık

Bak

anlığı

◊ M

aliy

e B

akan

lığı

◊ S

B İl

gili

Kur

umla

rı ◊

Üni

vers

itele

r ◊

Eği

tim

Araştırm

a H

asta

nele

ri ◊

SG

K

◊ S

TK

• Tı

bbi

Onk

oloj

i D

erneği

, •

Onk

oloj

i H

emşi

reliğ

i D

erneği

, •

Psi

koon

kol

oji D

erneği

, •

Sos

yal

Hiz

met

U

zman

ları

Der

neği

, •

Rad

yasy

on

Ara

lık

2015

Kur

umla

r ar

ası

koor

dina

syon

eks

ikliğ

i

İnsa

n ka

ynak

ları

ve

tekn

ik

yete

rsiz

lik

P

erso

nel

hare

ketli

liği

M

evzu

atın

ya

yınl

anmı

ş ol

ması

P

alya

tif

bakı

m il

e ilg

ilene

n pe

rson

el

sayı

sınd

aki

artış

1.ba

sam

ak

heki

mle

rinc

e ya

zıla

n op

ioid

re

çete

sa

yısı

ndak

i ar

tış

İş

birliği

ya

pıla

n S

TK

sayı

sınd

aki

artış

M

evcu

t V

eri

Tesp

iti

P

alya

tif

bakı

m il

e ilg

ilene

n pe

rson

el

sayı

sı

1.

basa

ma

k heki

mle

rinc

e ya

zıla

n op

ioid

re

çete

sa

yısı

İşbi

rliği

ya

pıla

n S

TK

sayı

sı

108

psik

oter

apile

r,

4.1.

3. P

alya

tif b

akım

ha

stasın

a bi

rinci

de

rece

de b

akım

ver

en

aile

üye

lerin

e so

syal

ya

rdım

Ayn

i nak

di,

Ü

cret

li iz

in

4.2.

Sağ

lık ç

alış

anı i

le

ilgili

uyg

ulam

alar

4.

2.1.

Pal

yatif

bakım

al

anın

da ü

lked

eki

çalış

an ih

tiyacının

sa

ptan

ması

4.2.

2 B

u al

anda

ça

lışan

ların

özl

ük

hakl

arının

kor

unm

ası v

e iy

ileşt

irilm

esi i

çin

gere

kli

düze

nlem

enin

yapılm

ası

4.2.

3.P

erso

nelin

tü

kenm

işlik

kon

usun

da

dest

ekle

nmes

i

Ödü

l,

Ç

alış

ma

saat

lerin

de

esne

klik

Sos

yal

orga

niza

syon

lar,

4.

3. T

oplu

mda

fa

rkın

dalık

çalış

mal

arı

4.3.

1. G

önül

lüle

rin eği

tim

süre

ci s

onun

da v

erec

eği

dest

eğin

pla

nlan

ması,

4.

3.2.

Eki

p üy

eler

inin

gö

rev

tanı

mla

rının

ne

tleşt

irilm

esi v

e ge

rekl

i pr

osed

ürle

rin

Onk

oloj

isi

Der

neği

, •

Pal

yatif

B

akım

D

erneği

•

Has

ta

yakı

nları

dern

ekle

ri •

V.b

. •

Inte

rnat

iona

l Pal

liativ

e C

are

Ass

ocia

tion

• E

urop

ean

Pal

liativ

e C

are

Ass

ocia

tion

• A

SC

O

• H

ospi

ce

Ass

ocia

tion

109

belir

lenm

esi.

4.3.

3. S

ivil

topl

um

örgü

tlerin

in v

e m

edya

nın

hast

a ve

aile

sini

de

stek

leye

cek

yönd

e ge

liştir

ilmes

i 4.

3.4.

Alte

rnat

if ve

ta

mam

layı

cı te

davi

ve

dest

ek m

alze

mel

erin

in

kont

rolü

4.

4. O

pioi

d an

alje

zik

uygu

lam

aları

4.4.

1. O

pioi

d ith

alat

ku

ralla

rının

dü

zenl

enm

esi v

e fiy

atla

rın k

ontro

lü

4.4.

2. Hız

lı sa

lınım

lı or

al

mor

finin

sağ

lanm

ası,

gere

kirs

e ür

etim

inin

ul

usal

kay

nakl

ar

tara

fında

n ge

rçek

leşt

irilm

esi

4.4.

3. T

ürki

yede

Opi

oid

ilaç

kota

sını

n A

vrup

a B

irliğ

i kot

asın

a çı

kartı

lması

4.4.

4. F

arklı o

pioi

d ve

ye

ni a

nalje

zikl

erin

ku

llanı

ma

sunu

lması

4.4.

5. O

pioi

d re

çete

lend

irilm

esin

in

1.ba

sam

ak h

ekim

lerin

ce

yazı

lmasının

sağ

lanm

ası

ve y

aygı

nlaş

tırılm

ası

4.4.

6. O

pioi

d re

çete

lim

itler

inin

has

tanı

n ge

reks

inim

ine

göre

ar

tırılm

ası

110

4.4.

7. O

pioi

d an

alje

zik

eğiti

min

in tü

m s

ağlık

pe

rson

elin

e ve

rilm

esi

4.4.

8.İth

al il

aç

fiyat

lam

aları i

le il

gili

kont

rol

4.5.

Ek

G

erek

sini

mle

r

Hiz

met

in u

zun

vade

de k

ontro

lü

için

kal

ite

çalış

mal

arının

ya

pılm

ası

ulusal kanser programi 2009-2015 - sigara ve sağlık ...no ad-soyad kurumu 1 ... anesteziyoloji ve...

Documents