ungheria giacobina

454
LEONARDO VICIDOMINI L’UNGHERIA GIACOBINA E NAPOLEONICA

Upload: leonardo-vicidomini

Post on 16-Mar-2016

371 views

Category:

Documents


35 download

DESCRIPTION

storia ungherese

TRANSCRIPT

Page 1: Ungheria giacobina

LEONARDO VICIDOMINI

L’UNGHERIA GIACOBINA

E

NAPOLEONICA

Page 2: Ungheria giacobina

Ai miei genitorie a mia moglie Francesca

2

Page 3: Ungheria giacobina

Introduzione

Il lavoro ha avuto come scopo quello di delineare le linee della politica riformista, ispirata ai princìpi dell’illuminismo, attuata da Giuseppe II e Leopoldo II negli ultimi decenni del XVIII secolo e quella repressiva e conservatorista di Francesco I e di chiarire il ruolo che ebbe il movimento giacobino ungherese sul quale il dibattito storiografico è ancora oggi molto vivace. Il fenomeno è già stato ampiamente analizzato dagli storici ungheresi Kálmán Benda1, Éva H. Balázs e Domokos Kosáry che si sono occupati di questo periodo. L’autore ha cercato soprattutto di esaminare gli studi fatti fino ad oggi ed approfondire il ruolo svolto dai più importanti esponenti di questo movimento come Martinovics e Hajnóczy attraverso non soltanto la vasta letteratura pubblicata sull’argomento ma anche analizzando la vasta documentazione conservata presso gli archivi nazionali di Budapest e Parigi. Infine, un’attenzione particolare è stata posta alle condizioni sociali, politiche ed economiche dell’ Ungheria nei primi anni del XIX secolo e si sono soprattutto approfonditi alcuni rilevanti aspetti della politica danubiana di Napoleone, argomento questo abbastanza trascurato anche nelle più note biografie riguardanti l’imperatore dei francesi e chiarito il ruolo che l’Ungheria avrebbe potuto svolgere, non solo nell’ambito del progetto espansionistico napoleonico in Europa orientale, ma soprattutto come baluardo per indebolire e sconfiggere gli Asburgo.

I. LA POLITICA ASBURGICA IN UNGHERIA ( 1780-1795).1 L’autore è riuscito a delineare in maniera attenta e precisa, attraverso un lungo e laborioso lavoro di ricerca e di trascrizione delle fonti svolto nei più importanti archivi dell’Ungheria e dell’Austria, tutte le peculiarità del movimento giacobino nella sua monumentale opera dal titolo: A magyar jakobinusok iratai (Documenti sui giacobini ungheresi) composta da tre volumi: A Magyar jakobinusok mozgalom iratai (Scritti del movimento dei giacobini ungheresi), vol. I, Budapest, 1957 pp. 1142; A magyar jakobinusok elleni felségsértési és hűtlenségi per iratai, 1794-1795 (Documenti del processo di alto tradimento e di lesa maestà contro i giacobini ungheresi 1794-1795), vol. II, Budapest, 1952, pp. 861; Naplók, feljegyzések, röpiratok (Diari, note e pamphlets), vol. III, Budapest, 1952, pp. 452.

3

Page 4: Ungheria giacobina

1. Dal giuseppismo all’assolutismo.

In Ungheria alla fine del XVIII secolo la situazione politica ed economica era diversa rispetto a quella degli altri Stati nazionali dell’Europa occidentale dove il potere assoluto del sovrano apriva la strada all’adesione delle forze nazionali, alla limitazione dei privilegi nobiliari e favoriva l’ascesa della borghesia. Il trono dell’Ungheria, al contrario, era occupato da una dinastia straniera, il paese non era padrone della propria sorte e, senza l’indipendenza nazionale, l’evoluzione sociale non poteva seguire il suo normale corso. Nel 1780 quando Giuseppe II salì sul trono degli Asburgo aveva idee molto diverse da sua madre l’imperatrice Maria Teresa. Pochi principi si erano impegnati a regnare in modo coscienzioso come lui. Aveva preso, da molto tempo, la decisione di consacrare la sua vita al bene delle sue popolazioni e dei suoi Stati. Studiò la letteratura politica e la filosofia dell’epoca, visitò i suoi Stati per conoscerli attraverso un’esperienza personale. Il tempo per questa preparazione non gli mancava. E’ vero che nel 1765, dopo la morte di suo padre Francesco di Lorena, fu eletto imperatore del sacro romano impero germanico ma questo titolo non gli comportò alcun potere politico reale. Lo stesso Federico II, re di Prussia, quando apprese della morte di Maria Teresa scrisse: “da oggi un nuovo ordine di cose nascerà in Austria”. I fondamenti filosofici delle aspirazioni di Giuseppe II dovevano essere ricercati “dans les lumières françaises”. Condannava e rigettava il deismo e resterà fino alla sua morte un “cattolico” infatti, le sue opinioni politiche resteranno profondamente ancorate nella società “dell’Ancien Régime”2. Le basi delle sue concezioni filosofiche riposavano sull’insegnamento iniziale moderato e triste dei lumi e si trovavano a metà cammino tra la concezione borghese 2 A. J. Taylor, La monarchia asburgica: 1809-1918, Milano, 1996; A. Wandruszka, Gli Asburgo, Milano, 1981; A. J. May, La monarchia asburgica, Bologna, 1973; R. A. Kann, Storia dell’impero asburgico (1526-1918), Roma, 1998; A. Wheatcroft, Gli Asburgo: incarnazione dell’impero, Roma, 2002. Di grande interesse è il libro pubblicato da Éva H. Balázs, Hungary and the Absburgs, 1765-1800: an experiment in enlightened absolutism, Budapest, 1997. Inoltre, studi particolarmente attenti riguardanti la politica di Giuseppe II sono stati fatti da K. Benda, L’ère du joséphisme en Hongrie, in “Annales historiques de la Révolution Française”, n. 212, 1973, pp. 197-212; Id., L’ère du joséphisme en Hongrie, in “Acta Historica”, 1972, p. 212; S. Romano, Studi su Giuseppe II e il “Giuseppismo”, in “Rivista storica italiana”, LXVII, (1959), pp. 110-127; A. Trampus, Riforme, giuseppismo e lumi nella monarchia asburgica: nuovi studi sulla figura del cancelliere Kaunitz, in “Rivista storica italiana”, 1998, pp. 985-1004; Id., Il cammino della democrazia e la società tedesca di fine Settecento: orientamenti storiografici recenti, in “Storia della storiografia”, 27, 1995, pp. 91-119.

4

Page 5: Ungheria giacobina

tradizionalmente fedele all’insegnamento della chiesa e quella già rivoluzionaria. L’avevano educato sui libri più classici e tradizionali, accompagnandoli da un intenso insegnamento religioso, impartitogli dai padri gesuiti. Era uscito dall’adolescenza con una cultura straordinariamente vasta e cosmopolita ma superficiale e orientata sui modelli seicenteschi. La conseguenza fu che nelle sue concezioni politiche si intrecciavano e alternavano idee conservatrici ed altre progressiste. Durante il suo regno, tra il 29 novembre 1780 ed il 20 giugno 1790, si affrontarono l’assolutismo e la tradizione, si potrebbe dire la filosofia dei lumi ed il barocco. Grazie a forze superiori alla volontà di un sovrano così lucido che avevano stabilito da sole un equilibrio empirico, la monarchia poté attraversare le rivoluzioni senza andar distrutta e approdare in seguito all’epoca della civiltà industriale. Nondimeno, era l’antico prestigio della funzione regale, la sua autorità patriarcale e quasi religiosa che garantivano ancora, all’inizio, l’obbedienza dei sudditi alle decisioni che Giuseppe II avrebbe preso in nome di uno Stato astratto e dissacrato. Gli mancava la caratteristica bonomia degli Asburgo, così gradita ai viennesi e non fu mai apprezzato se non da una ristretta élite di fedeli che condividevano il suo programma di riforme. Molto autoritario, convinto della bontà delle sue riforme, pensava che i suoi sudditi dovessero solo obbedirgli, senza giudicare o criticare. La sua idea che il sovrano doveva essere il primo servitore e funzionario dello Stato non era nuova, ma egli le dava una forma più rigida e più laica e, a tale titolo, essa poteva essere compresa e apprezzata da un’élite di gente illuminata in cui si ritrovavano grandi signori, intellettuali, banchieri e commercianti mentre rimaneva chiusa ed estranea al complesso delle popolazioni rurali, le più numerose nei suoi Stati3. Proprio durante il suo regno, si erano costituite in Europa orientale circa cinquanta logge massoniche che avevano i loro centri nelle città di Vienna, Praga, Zagabria, Pest, Kassa e Lemberg. I membri si reclutavano soprattutto tra i funzionari e gli intellettuali che esercitavano una professione liberale; anche i

3 Victor-Lucien Tapiè, Monarchie et peuples du Danube, Paris, 1969, pp. 273-274; T. C. Blanning, Joseph II and Enlightened Despotism, New York, 1971; Id., Joseph II, Cambridge, 1994; K. Gutkas, Kaiser Joseph II. Eine Biographie, Wien-Darmstadt, 1989; F. Fejtő, Un Habsbourg révolutionnaire, Joseph II portrait d’un despote éclairé, Parigi, 1994, pp. 50-75; Id., II József (Giuseppe II), Budapest, 1997; Id., Giuseppe II: un Asburgo rivoluzionario, Gorizia, 2001; Id., Joseph II, Kaiser und Revolutionär ein Lebensbild, Stuttgart, 1956; S. Domanovszky, József nádor élete és iratai (La vita e gli scritti del palatino Giuseppe), 1792-1809, vol. I-V, Budapest, 1925; G. Galasso, Storia dell’Europa, vol. II, “Età moderna”, Bari, 1996, pp. 216-217.

5

Page 6: Ungheria giacobina

nobili, mercanti, banchieri e gli stessi ecclesiastici erano rappresentati in numero cospicuo. Sulla frontiera italiana, come in Ungheria o in Galizia le logge erano senza eccezioni miste dal punto di vista nazionale e confessionale. La franco-massoneria professava il principio dell’uguaglianza sociale. In questo periodo però palesi erano le differenze che caratterizzavano le diverse classi sociali tanto che l’osservatore Draskovich già nel 1775, parlando del potere delle minoranze, nel suo diario così riportava: (…) du pouvoir de la minorité et de la grande misère de la majorité et des ses persécutions” e dichiarava che “(...) è una verità irrinunciabile che (…) siamo tutti uguali ”. Si ritiene che i franco-massonici, come d’altra parte gli intellettuali borghesi di tutta l’Europa fino al 1790, erano lontani dal concepire una trasformazione radicale dell’ordine sociale sul modello della Rivoluzione francese ma auspicavano alla realizzazione di riforme egualitarie, consideravano il sovrano un loro alleato e confidavano nel suo appoggio. I documenti, a tal proposito, non lasciano dubbi sull’orientamento dichiaratamente giuseppino di tutte le logge dell’impero Asburgico. Essi danno una composizione che si può dire classica per il partito riformatore e che presenta differenze locali singolarmente irrilevanti: 11% di nobiltà di corte e agraria, 28% di ufficiali, 30% di funzionari, 5% di religiosi, 15% di liberi professionisti - intellettuali ed artisti - 10% di mercanti, banchieri e industriali e infine 1% da artigiani, agricoltori e soldati. Benché già nel 1782, sette anni prima della presa della Bastiglia, la Convenzione delle logge tedesche a Wilhelmsbad proclamasse la libertà, l’uguaglianza, e la fraternità come basi della massoneria, non ci si deve dissimulare la ristrettezza di questi concetti in quell’epoca. Il loro ideale era quello della “monarchia raffinata”. In questo senso le logge potevano essere considerate il luogo in cui la proprietà e la cultura s’incontravano con l’autorità giuseppina competente per venerare il prestigio dell’autorità. Se la loggia di Brno assicurava che una legge fondamentale univa i massoni: “denunciare ogni pericolo di rivoluzione politica”, d’atra parte non si cessava di lamentare che gli illuminati di Spartaco-Weshaupt e, più tardi, il circolo sociale di Bonneville portarono la politica nella massoneria e trasformarono le logge in “seminari di anarchia”. Malgrado tutto nel 1782 tutte le classi sociali si rivoltarono contro Giuseppe II che, però, seppe reprimerle manu militari4. In questo periodo in Ungheria, come in tutti gli altri paesi, il numero degli intellettuali aveva

4 L. Abafi, A szabadkömüvesség története Magyarországon (Storia della franco-massoneria in Ungheria), Budapest, 1905, pp. 42-43; W. Markov, I giacobini ed i paesi asburgici, in “Studi storici”, III, 1962, p. 500; C. Capra, Immagini e realtà nel grande progetto di Giuseppe II, in “Annali della Fondazione Luigi Enaudi”, XIX (1985), pp. 419-426.

6

Page 7: Ungheria giacobina

raggiunto una certa importanza. Alla fine del 1780 erano circa quindicimila e rappresentavano appena il 10% della popolazione del paese. Gli intellettuali costituivano un elemento della società le cui posizioni non erano senza importanza ma erano tuttavia lontani da poter essere considerati come una classe unita. Di origine nobile e plebea, le loro concezioni politiche e filosofiche offrivano molteplici aspetti e punti di vista tra i più estremi. Tuttavia verso la fine degli anni ottanta se ne distaccò un gruppo abbastanza omogeneo sia nelle opinioni che nelle idee politiche: era il gruppo degli “intellettuali giuseppisti” le cui origini sociali e condizioni economiche erano molto diverse. Ne facevano parte pochi aristocratici o proprietari terrieri, mentre la maggior parte erano gentiluomini senza fortuna, borghesi e figli di contadini. Molti erano protestanti e la loro concezione religiosa ed educazione erano molto vicine alle idee del secolo dei lumi. Avevano idee simili in merito alle riforme sociali da attuare, tutti criticavano la società feudale che non offriva loro la possibilità di sviluppare il loro talento si opponevano all’ordine feudale ed erano partigiani di Giuseppe II e dell’assolutismo illuminato. Si ritiene la condotta degli intellettuali ungheresi è, da questo punto di vista, caratteristica. Il re Giuseppe II, non tenendo conto dell’organizzazione feudale, ne violava la costituzione e, gli intellettuali giuseppisti, prendendo le sue parti, intendevano servire il progresso sociale5. La sua politica, che è stata definita “giuseppismo”, aveva lo scopo di riunire paesi di lingua e tradizioni diverse nel quadro di un impero unito e potente, capace di competere con i paesi dell’occidente. E’ sicuramente una cosa singolare che la storiografia non abbia dato molta importanza agli anni tra il 1780 e il 1790 ossia al decennio giuseppista. Questo silenzio può essere spiegato dal fatto che né la persona, né la politica di Giuseppe II fu particolarmente simpatica e apprezzata dagli storici austriaci, cechi e ungheresi6. Interessante è anche la discussione che si è aperta intorno al significato di “Giuseppismo”. A tal proposito la storiografia austriaca ha utilizzato questo termine riferendosi esclusivamente alla politica ecclesiastica dell’imperatore. Per l’austriaco Ferdinand Maas, non era altro che l’aspirazione a realizzare una chiesa di Stato che doveva essere nettamente separata dalla politica dell’imperatore, ma in generale gli storici sono tutti concordi nel

5 H. Marczali, Magyarország története II. József korában (Storia dell’ Ungheria a l’epoca di Giuseppe II), vol. II, Budapest, 1884, pp. 225-240; Id., Magyarország története a Szatmári békétől a Bécsi congressuig 1711-1815 (Storia dell’Ungheria dalla pace di Szatmár fino al congresso di Vienna 1711-1815), Budapest, 2000; H. Bogdan, Storia dei paesi dell’Est, Torino, 2002, pp. 89-90. 6 P. Mitrofanov, Joseph II. Seine politische und kulturelle Tätigkeit. Aus dem russischen ins Deutsche übersetzt, vol. I-II, Vienna, 1910;

7

Page 8: Ungheria giacobina

ritenere che con questo termine si volesse indicare l’insieme delle aspirazioni politiche di Giuseppe II 7. La burocrazia sotto il regno di Maria Teresa era nelle mani di ministri conservatori e subito Giuseppe II criticò questo stato di cose. Voleva snellire l’amministrazione e rafforzarla per mezzo della centralizzazione, eliminare la routine e “oggettivare” con nuove regole di comportamento, l’apparato amministrativo ancora, in parte, definito in modo personalistico. Egli s’interessava ad ogni singolo aspetto della vita pubblica e vigilava con attenzione all’esecuzione delle sue disposizioni. In tal modo lo Stato assunse un aspetto dittatoriale ed il sovrano governava da solo senza tenere in considerazione l’opinione dei ceti intermedi.Accanto alla modernizzazione della macchina amministrativa, promosse l’introduzione di importanti riforme sociali intese a recuperare un ritardo di diversi secoli. Con la “patente sulla punizione dei sudditi e il procedimento circa le loro lagnanze” del 1° settembre 1781, l’imperatore abolì la pena di morte. Nei territori paludosi dell’Ungheria meridionale furono predisposte colonie penali e campi di concentramento mobili i cui occupanti, in condizioni disumane, dovevano trainare navi dal carico pesante su per il Danubio. Morivano a schiere e nessuno si curava di migliorare il loro trattamento e la loro alimentazione. Era compito della polizia segreta, un’organizzazione fino a quel momento sconosciuta del potere politico, provvedere affinché le imprese di trasporto fluviale avessero sempre dei prigionieri8.Le sue aspirazioni alla centralizzazione amministrativa furono coronate dal suo editto del 1784 riguardante l’uso della lingua tedesca come lingua ufficiale in tutta la monarchia. Mentre per le autorità centrali l’editto entrò immediatamente in vigore, all’Ungheria venne accordato un rinvio di tre anni. A partire dal 1787 la conoscenza della lingua tedesca divenne obbligatoria, non solo per ottenere un posto di lavoro, ma anche per l’ammissione agli studi secondari. Tutti i funzionari avrebbero

7 F. Maas, Der Josephinismus. Quellen zu seiner Geschichte, in Österreich t. I-V. Fontes Rerum Austriacarum, Vienna, 1951-1961, pp. 71-75; E Kovacs, Was ist Josephinismus? in “Österreich zur Zeit Kaiser Josephs II. Mitregent Kaiserin Maria Theresias, Kaiser und Landestfürst”, Wien, 1980, pp. 24-30; E. Winter, Der Josephinismus Die Geschichte des österreichischen Reformkatholizismus 1740-1848, Berlin, 1962; F. Valjavec, Der Josephinismus. Zur geistigen Entwicklung Österreichs im 18 und 19. Jahrhundert, Brünn, 1944; E. Garms-Cornides, Giuseppismo e riformismo cattolico: problemi sempre aperti sulla storiografia austriaca, in “Quaderni storici”, n. 15, 1970, pp. 759-772; F. A. J. Szabo, Intorno alle ragioni del Giuseppismo: motivi economico-sociali e aspetti ideologici, in “Società e Storia”, n. 4, 1979, pp. 156-174; Id., Kaunitz and the Reforms of the Co-Regency of Maria Theresia and Joseph II 1765-1780, Canada, 1976; G. Klingenstein, L’ascesa di casa Kaunitz. Ricerche sulla formazione del cancelliere Wentel Anton Kaunitz e la trasformazione dell’aristocrazia imperiale (secoli XVII-XVIII), Roma, 1993.8 S. Vajda, Storia dell’Austria, Milano, 2002, pp. 302-305.

8

Page 9: Ungheria giacobina

dovuto apprenderla e le scuole di Boemia, Ungheria e Galizia sarebbero state provviste di insegnanti di tedesco. Le prime riforme mirarono a rafforzare lo Stato e la società anche attraverso il ridimensionamento dei privilegi delle classi elevate e migliorare le condizioni di vita delle classi popolari. Nel settembre del 1785 in Ungheria veniva abolita la servitù personale degli Jobbágy ossia servi della gleba e con questo atto eliminava gli ultimi rimasugli dell’antica e barbara legislazione feudale. Si trattava di rendere più stabile, sicuro e renumerativo il lavoro del contadino, bisognava liberarlo dall’obbligo di prestare giornate di lavoro ai loro padroni, per il godimento delle terre che possedevano, sostituendo tali prestazioni con la stabile corresponsione di un equo canone annuale. Lo Stato sperimentava sui propri possedimenti una conduzione in cui i contadini erano più liberi e continuò ad agire per dare una nuova dignità a questa classe sociale9. Rifiutò diverse volte di convocare le Diete, introdusse le sue riforme attraverso la promulgazione di ordinanze che regolamentarono, in maniera capillare, sia la vita della società che quella dei singoli cittadini. Le prime misure adottate cercarono di diminuire il potere del clero cattolico. Privò la Chiesa della facoltà di censura e restrinse il ruolo politico dei prelati e famoso è rimasto il suo editto di Tolleranza del 1781 con il quale accordò la libertà di culto ai protestanti e agli ortodossi garantendo loro l’accesso alle cariche pubbliche10. Il clero cattolico romano perse il suo potere

9 J. Poor, II József reformjainak magyrországi hatásához (L’influenza delle riforme di Giuseppe II in Ungheria), in “Kelet-európai századok tanulmányok (…), Budapest, 1984, pp. 23-25; Id., A birodalom szolgaja II József 1741-1790 (Giuseppe II il servitore dell’impero), in “Koronás portrék”, Budapest, 1987, pp. 199-219; L. Hajdu, II József igazgatási reformjai Magyarországon (Le riforme amministrative di Giuseppe II in Ungheria), Budapest, 1982; D. Kosáry, Egy gazdasági utazás a II József-kori Magyarországon ( Un viaggio nell’economia ungherese al tempo di Giuseppe II), in “Agrártörtèneti Szemle”, Budapest, 1962, pp. 208-233; G. Klingenstein, Riforma e crisi: la monarchia austriaca sotto Maria Teresa e Giuseppe II. Tentativo di un’interpretazione, in AA.VV., La dinamica statale austriaca nel XVIII e XIX secolo, a cura di P. Schiera, Bologna, 1981, pp. 93-125. Si veda, inoltre, l’interessante capitolo riguardante le “riforme giuseppine”, di E. Chiosi, in AA.VV., Storia moderna, Roma, 2001, pp. 469-471.10 E. Malyusz, A türelmi rendelet II. József és magyar protestantizmus (L’editto di tolleranza di Giuseppe II e il protestantesimo ungherese), Budapest, 1939, p.738. Si veda l’eccellente opera degli storici ungheresi A. Papo – G. Nemeth Papo, Storia e cultura dell’Ungheria. Dalla preistoria del bacino carpatodanubiano all’Ungheria dei giorni nostri, Catanzaro, 2000, pp. 329-330; C. H. O’Brien, Ideas of religios toleration at the time of Joseph II. A study of the enlightenment among catholics in Austria, in “Transactions of the American Philosophical Society”, vol. 59, parte VII, 1969; J. Karniel, Die Toleranzpolitik Haiser Josephs II., Gerlingen, 1985; E. Wangermann, Zur Frage der kontinuität zwischen den theresianischen und josephinischen Reformen, in “Österreich im Europa der

9

Page 10: Ungheria giacobina

di tutela sui non cattolici, ponendo in tal modo lo Stato al di sopra della Chiesa. Molte comunità di protestanti si ricostituirono in Carinzia e l’editto fu ben accolto anche in Ungheria, dove cinque milioni di abitanti non erano cattolici. In Ungheria impose quella che egli stesso chiamò eine christlishe Toleranz, una “tolleranza cristiana”. Si poté constatare che si trattava di un energico piano per immettere nella classe dirigente forze ed energie che sarebbe stato un vero peccato lasciare disperse ed inutilizzate11. Le riforme ecclesiastiche fatte da Giuseppe furono concepite per fortificare il potere pubblico. Ambiva al raggiungimento di un duplice fine: ridurre al minimo l’ingerenza di Roma negli affari della monarchia e contenere il potere politico della chiesa. In Ungheria soprattutto le lotte che seguirono nei due secoli successivi al periodo della controriforma ampliarono, in modo smisurato, il potere politico dei vescovi. Giuseppe per porre rimedio a questa situazione subordinò al suo potere tutti i vescovi della monarchia, applicando un antico diritto dei re ungheresi ossia il placetum regium, in base al quale le bolle pontificie non potevano essere promulgate se non erano preventivamente autorizzate dal sovrano. Il grande malcontento, però, fu provocato dalla dissoluzione degli ordini religiosi: soppresse tutti quelli che non si occupavano dell’insegnamento o dell’assistenza ai malati e successivamente allontanò i prelati dalle funzioni politiche e dalla vita pubblica. Creò nuove diocesi, in particolare a Linz, Saint Pölten e Lubiana per assicurare un miglior inserimento della popolazione ed i nuovi vescovi si consideravano dei veri e propri funzionari al servizio del governo che li pagava. Furono aperte più di 250 nuove parrocchie nella sola Austria meridionale, 180 in Moravia e più di 100 in Ungheria. In cambio si ebbe l’intervento diretto dello Stato nella vita parrocchiale: le confraternite furono sottoposte a vessazioni, le processioni e i pellegrinaggi vennero soppressi e i funzionari civili dovevano assistere ai sermoni per controllare che gli ecclesiastici non criticassero il potere. La Chiesa doveva essere uno strumento del potere dello Stato che non aveva bisogno di “preti santi”, ma di ecclesiastici illuminati, capaci di dispensare una morale che facesse appello alla ragione e non al cuore dei fedeli. Soppresse i seminari diocesani ed i collegi conventuali la cui obbedienza non era garantita e al loro posto fondò i “seminari generali”, istituti statali per l’insegnamento della teologia, sottratti all’autorità dei vescovi e affidati a un corpo insegnante che condivideva le nuove idee.

Aufklärung”, 2, Wien, 1985, pp. 943-954; E. Kovacs, Katholische Aufklärung und Josephismus, Wien, 1979.11 F. Venturi, Il grande progetto di Giuseppe II. Le rivolte della Transilvania, del Belgio e dell’Ungheria, in “Settecento riformatore”, IV, La caduta dell’Antico Regime (1776-1789), Il patriottismo repubblicano e gli imperi dell’Est, Torino, 1984, p. 659.

10

Page 11: Ungheria giacobina

Lo stesso papa Pio VI andò a fargli visita nel 1792 con la speranza di fargli cambiare idea, ma il sovrano restò fermo sulle sue decisioni12. Mentre le disposizioni relative alla chiesa suscitarono l’approvazione della maggioranza dei suoi sudditi, le riforme amministrative provocarono le proteste della nobiltà.Giuseppe II riunì l’Ungheria e la Transilvania fino ad allora tenute tradizionalmente separate. Nel 1785 in Ungheria abolì, i 55 comitati, organi di base dell’amministrazione nelle mani della nobiltà e divise il paese in distretti amministrati da funzionari non più eletti dalla nobiltà ma nominati dal sovrano. La riorganizzazione territoriale fu poi seguita dalla fusione degli organi governativi. Anche le cancellerie ungherese, transilvana e illirica furono unite ed indubbiamente fu un atto di grande importanza quello di favorire l’accesso a tutti gli uffici dello Stato ai non nobili, tuttavia Giuseppe nominò alle alte cariche unicamente uomini che appartenevano alle grandi famiglie aristocratiche. Fece trasportare la corona di Santo Stefano da Pozsony al Museo Imperiale di Vienna e rifiutò di farsi incoronare per non giurare fedeltà alla Costituzione ungherese e, per questo motivo, fu soprannominato A kalapos király ovvero “il re col cappello”. Fin dall’inizio Giuseppe pose molta attenzione alla condizione dei contadini. Non si proponeva di mettere fine al loro assoggettamento, base del feudalesimo, anche se le ordinanze erano interpretate dai contadini in questo senso, ma voleva migliorare la loro condizione conservando tuttavia un sistema di tipo feudale. I rapporti tra i servi e i signori furono posti sotto il controllo dello Stato e il sovrano abolì l’asservimento personale dei contadini. I servi potevano scegliere liberamente la professione per i loro figli e gli affari che li riguardavano non sarebbero stati più regolamentati da un tribunale composto da signori aristocratici ma da un tribunale regolare. Fino a quel momento, in Ungheria, le imposte erano pagate interamente dai servi della gleba ma Giuseppe volle estendere l’imposta sulla totalità delle terre arabili e che riguardavano sia la proprietà contadina sia quella signorile. A tal fine decise di procedere ad un aggiornamento dei dati catastali relativi a tutte le terre dell’Ungheria e questa misura lo rese molto impopolare agli occhi della nobiltà ungherese gelosa dei suoi privilegi13.

12 G. Soranzo, Peregrinus apostolicus. Lo spirito pubblico e il viaggio di Pio VI a Vienna, vol. XIV, in “Vita e pensiero”, Milano, 1937, p. 89.13 J. Berlasz, Az 1784-i Erdélyi parasztfelkelés és II. József jobbágypolitikája (La rivoltà dei contadini della Transilvania nel 1784 e la politica di Giuseppe II riguardante i servi), in Gy. Spira, Tanulmányok a parasztság történetéhez Magyarországon (Studi sulla storia dei contadini in Ungheria), Budapest, 1952, pp. 385-386; É. H. Balazs, A parasztság helyzete és mozgalmai 1780-1787 (L’atteggiamento della classe contadina e le agitazioni del 1780-1787), in “Századok”, vol. 88, 1954, p. 547; F. Eckhart,

11

Page 12: Ungheria giacobina

Abolì la giustizia signorile, vietò la comminazione di pene corporali, accordò ai servi il diritto di poter emigrare liberamente e si preparò inoltre ad abolire le immunità fiscali di cui godeva la nobiltà che, al contrario, si preoccupava di difendere i suoi privilegi e l’indipendenza nazionale14. La resistenza della nobiltà, sporadica all’inizio, aveva preso nel 1790 delle proporzioni interessanti in tutto l’intero paese. Il 28 gennaio 1790 Giuseppe II revocò i suoi editti riguardanti l’Ungheria e ciò corrispose all’insuccesso del “regime giuseppista”15. Gli editti erano, nei paesi della monarchia austro-ceca, denunciati anche come contrari alle leggi e molti furono dichiarati nulli. Tuttavia non fu il popolo, che rovesciò il regime giuseppista, ma la controrivoluzione nobiliare. Il movimento della nobiltà ungherese contro Giuseppe II iniziò nel 1789 e culminò nel 1790. Una parte di questa nobiltà fece negoziazioni segrete con il re di Prussia allo scopo di eliminare dall’Ungheria la dinastia degli Asburgo e di eleggere un sovrano della casa degli Hohenzollern16. I teorici della piccola nobiltà si rifacevano alle dottrine di Rousseau17 ed erano del parere che Giuseppe II, con le sue dispotiche disposizioni, aveva violato il contratto sociale, non rispettando i patti che si erano stabiliti tra gli asburgo e gli ungheresi e che la nobiltà aveva il diritto di ricostruire il suo Stato su nuove basi. Si procedette alla redazione di progetti

A Bécsi udvar jobbágypolitikája 1761-1790 (La politica di Vienna nei riguardi dei servi1761-1790), in “Századok”, vol. 90, 1956, pp. 104-105; E. Wangermann, Die Reaktionen auf die Reformen Josephs II in der Broschüren-Literatur, in “A Tudomány szolgálátában emlékkönyv Benda Kálmán 80 születésnapjára”, Budapest, 1993, pp. 249-257; Id., The Austrian achivement 1700-1800, London, 1973.14 AA.VV., Storia dell’Ungheria, a cura di P. Hanák, Milano, 1996, pp. 89-90; J. Bérenger, Histoire de l’Empire des Habsbourg 1273-1918, Paris, 1990; Id., Storia dell’impero asburgico (1700-1918), Bologna, 2003, pp. 167-178.15 Molti studiosi hanno collocato la sua politica, interna ed estera, sotto il segno del fallimento, dovuto essenzialmente al carattere troppo radicale delle sue riforme, che urtò contro la invicibile resistenza di un tessuto sociale ancora in prevalenza feudale e cetuale. Perry Anderson ha definito la tragedia personale di Giuseppe II “un’eloquente dimostrazione dell’importanza della volontà personale del sovrano quando questa trasgrediva agli interessi collettivi della classe che l’assolutismo doveva per sua funzione storica difendere”.16 W. Andreas, Carl August von weimer und das Angebot der ungarischen königskrone, in “Ostdeutsche Wissenschaft”, vol. V, 1958, p. 258; K. Benda, A magyar nemesi mozgalom 1790-ben (Il movimento della nobiltà ungherese nel 1790), in “Történelmi szemle”, vol. 17, 1974, pp. 183-210; D. Kosáry, Polgárok és politika 1790-ben, in “Miscellanea fontium historiae Europaeae emlékkönyv H. E. Balázs történészprofesszor 80 születésnapjára”, Budapest, 1997, pp. 192-293; S. Eckardt, A francia forradalom eszméi Magyarországon (Le idee della rivoluzione francese in Ungheria), Budapest, 1924, pp. 30-33.17 K. Benda , Jean- Jacques Rousseau et la Hongrie, in “J.J. Rousseau pour le 250 anniversaire de sa naissance ”, Paris, 1962, p. 169.

12

Page 13: Ungheria giacobina

destinati non soltanto a garantire l’indipendenza del paese, ma anche la preponderanza della nobiltà media. Il potere sarebbe passato alla Dieta nobiliare non lasciando al re nessun tipo di diritto e le basi dell’autorità del nuovo governo sarebbero state affidate alle milizie dei comitati e l’armata nazionale18. La nobiltà si organizzò nei singoli paesi in maniera autonoma, ma gli obiettivi erano analoghi. L’attacco della nobiltà riguardò in primo luogo gli editti relativi al grande potere del sovrano, i diritti signorili e nello stesso tempo si criticava la “Sanctis Criminales Josephina” che, in ordine alla giustizia, non faceva nessuna differenza tra un nobile e un contadino. La contro rivoluzione nobiliare combatteva parallelamente le riforme sociali e l’assolutismo. Il movimento nobiliare ungherese, rispetto a quello boemo, polacco e moravo, era molto più forte e questa era una conseguenza dovuta al fatto che in Ungheria la percentuale della nobiltà era del 4,5% mentre nelle province austriache e ceche era rispettivamente del 2% e del 2,5% e anche perché qui il malcontento, oltre ad avere una certa autonomia, si poteva appoggiare su delle solide istituzioni rappresentate dai comitati nobiliari. Gli sforzi di Giuseppe II volti ad unificare in un unico impero tutte le sue nazioni pesarono fortemente sull’ Ungheria. Fu, infatti, l’Ungheria che dovette conformarsi alle altre nel campo del diritto pubblico, dell’amministrazione e della lingua rinunciando alla sua autonomia interna. La soppressione della Costituzione e della vecchia amministrazione ungherese, l’introduzione della lingua tedesca significò, agli inizi, non soltanto una modernizzazione ma anche una germanizzazione di tutte le classi sociali e non solo della nobiltà. La resistenza, o meglio, l’opposizione nobiliare rappresentava dunque una autodifesa nazionale. Una piccola parte della nobiltà ungherese chiedeva riforme sociali, amministrative ed economiche e voleva che esse fossero emanate non nell’interesse dell’impero, ma per i bisogni interni del paese. Rifiutavano il dispotismo della corte, gli sfarzi assolutistici e centralizzatori e volevano alleggerire i carichi dei contadini e aumentare i loro diritti. Si opponevano all’intolleranza confessionale e chiedevano la libertà di stampa. Questo programma della nobiltà colta presupponeva una stretta correlazione delle aspirazioni nazionali con quelle sociali, tuttavia molto presto apparve chiaro che la grande maggioranza della nobiltà ungherese avrebbe rifiutato tutte queste concessioni sociali. Giuseppe II pose al centro delle sue aspirazioni la formazione di una monarchia unificata. L’obiettivo del giuseppismo fu la fusione degli Stati degli Asburgo che differivano gli uni dagli altri in struttura economica, sociale, etnica e culturale. Questa unificazione non poté compiersi senza alcune riforme e

18 H. Marczali , Az 1790-1791 országyülés története (Storia della dieta del 1790-1791), vol. II, Budapest, 1907.

13

Page 14: Ungheria giacobina

innovazioni. Essa implicò necessariamente l’ingerenza del sovrano nella politica, nell’amministrazione e nella stessa struttura sociale tradizionale dei suoi diversi Stati. Seppe abilmente avvalersi dei diversi sistemi economici della sua epoca: dai mercantilisti la proibizione delle importazioni, dai fisiocratici il principio che l’imposta doveva essere prelevata sulle proprietà terriere e che nell’interesse del progresso dell’agricoltura le condizioni dovevano essere riformate ed anche il principio della libera concorrenza ebbe una certa influenza su di lui grazie in particolar modo all’azione dei membri del Consiglio di Stato. Lo storico Ferenc Eckhart ha dimostrato che il suo obiettivo finale era la realizzazione dell’unità economica della monarchia19. Aveva compiuto riforme profonde e durature, ma aveva ugualmente trasmesso al successore una situazione prerivoluzionaria. Il suo regno sarebbe terminato con un insuccesso generale. Il metodo di governo adottato risultò troppo arbitrario e assoluto e, malgrado l’intento di equità, anche i più tenaci fautori di riforme come Kaunitz ne disapprovarono gli effetti. Pergen era del parere che il suo governo ebbe il risultato di rendere i sudditi ovunque “infelici sotto il governo di un principe che non aveva mai cercato altro che la loro felicità”.Negli ultimi mesi di vita Giuseppe scrisse una lettera al fratello Leopoldo a Firenze: “Sono sfortunato in tutto ciò che intraprendo (…) e c’è l’incredibile ingratitudine con cui le mie buone risoluzioni sono accolte e con cui vengo trattato, dal momento che non esiste oggi insolenza o offesa concepibile che la gente non si permette di rivolgermi pubblicamente”. L’errore stava nell’aver voluto realizzare tutto troppo rapidamente e nell’aver confuso l’essenziale con il particolare e i sudditi dimenticarono quali grandi cose rimasero al suo attivo, soprattutto la liberazione dell’uomo, condizione indispensabile ai progressi dell’avvenire20. Quando salì sul trono Leopoldo II, osservò che gli affari interni erano nel caos, c’era penuria di funzionari capaci, le province erano in subbuglio e che sulle decisioni della corte imperiale si faceva sentire la crescente pressione degli avvenimenti parigini. Riuscì a ristabilire la pace all’interno della monarchia: rinsaldò un’altra volta l’alleanza tra la dinastia e l’Ungheria. Il figlio, l’arciduca Alessandro Leopoldo, assunse la carica di palatino. Capì che non doveva agire come un governatore ma come l’intermediario tra il paese e il sovrano e nella corrispondenza col padre, spiegava lo spirito della Costituzione ungherese21.19 F. Eckhart, A Bécsi udvar gazdaságpolitikája Magyarországon 1780-1815 (La politica economica della corte di Vienna in Ungheria dal 1780 al 1815), Budapest, 1958, pp. 64-70. 20 Victor -Lucien Tapié, Monarchie et peuples du Danube, op. cit., p. 311.21 A. Wandruszka, Pietro Leopoldo, Firenze, 1968; Id., Zur Vorgeschichte des “Josephinismus”, Maria Theresia instruktion für Leopold von Toskana im jahre 1765 in “Historia studien zum geschichtlichen Denken und

14

Page 15: Ungheria giacobina

Leopoldo era stato granduca di Toscana e lì era riuscito a creare uno Stato modello dell’età dei lumi. Come il fratello era uno strenuo sostenitore del riformismo e dava prova di considerevoli capacità diplomatiche. Ai contadini di Erlau (Eger nell’alta Ungheria) la situazione appariva dolorosamente chiara; alle promesse essi rispondevano: “Già se fosse vivo Giuseppe, ma Leopoldo non la pensa così”. Una satira tuonava: “All’avvento del suo governo siamo stati ingannati nel modo più vergognoso e obbrobrioso” e continuava: “che sia maledetto a morte Leopoldo”. Anche i militari avevano accolto con soddisfazione fragorosa la scomparsa del temporeggiatore, eternamente occupato a manipolare ma troppo avveduto e nemico del rischio22. All’interno della monarchia molti popoli consideravano Giuseppe II unico responsabile della crisi presente e fu per questo motivo che a Leopoldo II al momento dell’elezione, anzi ancora durante il viaggio tra Firenze e Vienna, gli presentarono un cahier del dolance23, con la speranza di far risplendere nuovamente la monarchia come ai tempi di Maria Teresa. Nella primavera del 1790, quando Leopoldo II prese il potere sembrava che l’Ungheria stesse nelle condizioni di separarsi dagli Asburgo. Durante la Dieta convocata nell’autunno del 1790, Leopoldo II si mise d’accordo con il re di Prussia - convenzione di Reichenbach - che privò, in un solo colpo, le

Forschen”, Wien, 1965, pp. 135-145. J. B. Schels, Kaiser Leopold II. Geschichte Österreichs untre seiner Regierung 1790-1792, Wien, 1837; E. Mályusz, Sándor Lipót föherceg nádor iratai 1790-1795 (Corrispondenza del palatino Alessandro Leopoldo 1790-1795), Budapest, 1926, pp. 30-4522 W. Markov, I giacobini dei paesi asburgici, art. cit., p. 501.23 Si riportano, del Cahier de dolance, alcuni dei temi più significativi:Abolizione dei tribunali di prima e seconda istanza nel paese, e distanze per andarvi a ricorrere …Si lamentano della corruzione militare, e trasporti delle reclute molto costosi, e fatti in maniera gravosa. Che in molti luoghi sono stati levati gli studi ed Università (…) il che obbliga a mandare i giovani lontani e con gravi spese ad addottorarsi (…). Che le imposizioni sono tutte irregolari, arbitrarie e gravose, che dove prima le ripartivano e risquotevano li Stati, ora le ripartisce il Governo con maggiore spese per mantenere gli impiegati necessari. Si lamentano della tassa del vino e prezzo del sale (…) di molte altre piccole tasse, ma specialmente del sistema delle Dogane, in cui le tariffe sono diseguali e rovinose per il cammino e le vessazioni per i processi continui, le molte spese che importano le Gabelle che vi sono da un paese all’altro, e li molti passi che si pagano per le strade con aggravio e ritardo del commercio. Delle cose ecclesiastiche per le molte novità introdotte (…) per aver levata l’autorità ai Vescovi: per le molti soppressioni di Campagne, Abbazie e Conventi, o fondi e beni dei quali sono stati venduti, alienati, e portati a Vienna senza averli distribuiti alle Cure, come era stato promesso. … I seminari levati ai Vescovi e stabiliti i Generali sotto la dipendenza del Governo, nei quali s’insegnano massime irreligiose. Della cattiva scelta dei Vescovi e dei parochi (…). Questo documento è conservato all’Archivio di Stato di Vienna ed è stato pubblicato nell’interessante sintesi fatta da G. Ancarani nel saggio: Un’eredità difficile. Il viaggio di Leopoldo II verso l’impero, in “Annali di Storia moderna e contemporanea”, n. 7, 2001, pp. 18-19.

15

Page 16: Ungheria giacobina

aspirazioni della nobiltà ungherese di tutta l’assistenza esterna. All’annuncio che i reggimenti imperiali si trovavano sulla frontiera dirigendosi verso l’ Ungheria, la nobiltà riunita nella Dieta, cominciò subito ad abbassare il tono. Il nuovo sovrano dovette manifestare in Ungheria, come in tutti gli altri paesi austro-cechi, lo spirito della conciliazione. Nell’autunno iniziarono i negoziati condotti dal gran giudice Károly Zichy che presiedeva la Camera alta e da József Urmény che presiedeva la Camera bassa. Gli ordini non godevano più di una posizione di forza, ma grazie all’abilità di Zichy e Urmény, le principali rivendicazioni furono menzionate in un decreto promulgato dopo la sua incoronazione. Il compromesso del 21 settembre 1790 mostrava che Leopoldo era disposto a fare pace con gli Ordini, a dispetto del parere contrario di Kaunitz. In questo frangente riuscì a trovare un accordo con la nobiltà ungherese. Gli Ordini riconobbero le prerogative della Corona, mentre gli Asburgo confermarono i privilegi di quest’ultimi e i servi rimasero senza protezione legale di fronte all’arbitrio dei signori e dei prelati. I nobili non accordarono alcun diritto ai contadini che erano mantenuti nella loro condizione servile e i deputati più illuminati spiegavano la loro scelta con la mancanza d’istruzione e di conoscenza politica da parte dei contadini. Così nel giro di qualche mese la nobiltà e il clero riuscirono a riconquistare molti dei loro diritti. La restaurazione integrale dei diritti signorili urtò con l’opposizione aperta delle masse dei contadini. Nell’autunno del 1790 l’agitazione dei contadini prese delle proporzioni inquietanti su tutto il territorio ungherese e anche la stessa borghesia fece sentire la sua voce24. La rivolta ungherese era un avvenimento di estrema gravità. Leopoldo, in questa circostanza, dimostrò molta abilità politica; la rivolta aveva, in effetti, assunto un carattere di lotta nazionale, accompagnata da manifestazioni antitedesche ma anche antifiscali. Nell’autunno del 1790 il movimento contadino, guidato dalla media nobiltà che era stata spogliata del potere politico delle riforme giuseppine, cominciò ad avere delle proporzioni minacciose nei riguardi delle monarchia. Non vi è dubbio che la Dieta del 1790-1791 adottò leggi di estrema importanza per mezzo delle quali si dichiarava che l’Ungheria era un paese libero e indipendente che doveva essere retto secondo le proprie leggi, i propri costumi e da organi di governo indipendenti25. Così affermava la legge istitutiva della Dieta: “L’Ungheria, insieme alle altre regioni annesse, è un regno libero e

24 I. Racz, Parasztzenditö röpiratok a Felsö - Tisza vidékés 1790-ben (Pamphlets esortanti i paesani a rivoltarsi nella regione dell’alto Tibisco nel 1790), in “Agrártörténeti tanulmányok”, Budapest, 1960, p. 260.25 H. Marczali, Az 1790/1791-diki orsággyülés (La dieta del 1790/1791), vol. I, Budapest, 1907, pp. 30-45.

16

Page 17: Ungheria giacobina

indipendente per quanto concerne la sua forma di governo (…) , essa possiede una sua separata esistenza e deve di conseguenza essere governata e guidata dal suo re ereditario, e incoronato secondo le norme del diritto”. Nello stesso tempo si riaffermava il dominio dell’Ungheria sopra la Croazia, poiché la Dieta croata riunita ad Agram aveva deciso che le questioni che interessavano entrambi i regni dovessero essere decise a Budapest. Nel loro insieme queste deliberazioni significavano che il governo ungherese riprendeva ora l’iniziativa. La Dieta nominò dei Comitati regolari per elaborare delle proposte di riforme ma apparve ben presto evidente che non ci si poteva attendere grandi cose dal lavoro condotto con indolenza. Si ebbe un vasto dibattito d’opinione e un’intensa fioritura di pamphlet e di giornali diede voce alle diverse correnti politiche e religiose. Uno dei più significativi e che ebbe grande influenza in questa Dieta, s’intitolava Pia desideria cordis hungarici. Si intendeva limitare i poteri regi ed estendere i privilegi della nazione, cioè degli Ordini e si reclamava per la prima volta una Costituzione scritta. In un altro pamphlet Hungarus pro rege si difendeva invece l’assolutismo del sovrano e si negava la sovranità della nazione. Questo genere di letteratura, pubblicata in latino, ungherese o tedesco rivela l’esistenza di un’intensa vita politica nell’élite. Accanto a questi libelli è opportuno segnalare anche un grande numero di progetti costituzionali, fatto che mostra, senza dubbio, una reale maturità politica. Leopoldo II sosteneva in segreto la resistenza delle classi sociali non nobili. La storiografia negli ultimi anni ha considerato il comportamento di Leopoldo II come un indietreggiamento fatto a seguito delle reazioni contro il governo. Tuttavia oggi sappiamo, grazie soprattutto alle ricerche di Adam

17

Page 18: Ungheria giacobina

Wandruszka26, Ernest Wangermann27 e Denis Silagi28, che il nuovo imperatore era un promotore delle riforme illuminate. Le sue idee costituzionaliste avevano indubbiamente l’obiettivo di creare un nuovo e diverso rapporto tra il principe e i suoi sudditi attraverso delle riforme che si ispiravano al clima culturale che si respirava in Francia, ma al tempo stesso rappresentavano la sua volontà di utilizzare la costituzione al fine di poter controllare e vigilare i propri sudditi. Era convinto che si sarebbe potuta intravedere una rivoluzione di tipo francese se non si fosse offerto ai popoli una propria Costituzione, limitando il potere dell’aristocrazia e del clero e nello stesso tempo offrendo la possibilità ai contadini e alla borghesia di intervenire nella gestione del proprio destino. Nelle riforme s’ispirò, come suo fratello, alle idee dei lumi e la sua iniziativa fu, appunto, quella di scrivere pamphlets incoraggianti la borghesia ad attaccare la nobiltà. I suoi emissari invitavano i rappresentanti delle città a presentare delle petizioni e le stesse autorità ricevevano istruzioni per sostenerle e per vagliarle. Il 12 febbraio 1791 Leopoldo II ordinò la codificazione delle leggi, verso la fine di questo stesso anno iniziò ad organizzare le classi sociali non nobili e, nello stesso periodo, in Austria iniziò a svilupparsi la rappresentatività provinciale della borghesia. Fece redigere ai contadini della Stiria una petizione sollecitando una loro rappresentanza parlamentare e la presentò alla cancelleria il

26 A. Wandruszka, Leopold II Erzherzog von Österreich. Grossherzog von Toskana, könig von Ungarn und Böhmen, Wien, 1963, pp. 55-60; A. Papo – G. Nemeth Papo, Storia e cultura dell’Ungheria, op. cit., pp. 331-332.27 La tradizione storiografica austriaca rappresentata da Wangermann considerava la monarchia asburgica come un’entità unica, invece, la realtà era diversa perché, la società ungherese, malgrado l’unione con gli Stati ereditari e la crescita costante del potere centrale, seguiva una evoluzione che differiva sensibilmente da quella della società austriaca, perché possedeva delle sue specifiche leggi e istituzioni. In merito all’operato della dieta così scriveva: “In the course of 1791, the diet was prevailed upon to incorporate into Hungarian Law the Theresian decree on limitation of labour services, the abolition of serfdom and the principle of freedom of worship for Protestants”. Si veda in merito E. Wangermann, From Joseph II to the Jacobin trials. Governement Policy and Pubblic Opinion in the Hasburg dominions in the period of the French Revolution, London, 1959, p. 88; Interessanti, a tal fine, sono anche le considerazioni di R. D. Townson: “(…) il convient d’observer à l’honneur de la Hongrie, que dans la diète de 1791, lorsque les privilèges des protestants furent confirmés, il n’y eut à l’exception du clergé, que quatre-vingt-quatre membres qui votèrent contre. Les protestans eurent en leur faveur deux cent quatre-vingt-onze membres dont cent quatre-vingt-un étaient magnats, presque tous catholiques. Cet esprit de tolérance fait incontestablement le plus grand honneur à la nation hongroise. Chez quel autre peuple de l’Europe les religions dissidentes jouissent-elles des privilèges qu’elles ont obtenus en Hongrie?” Si veda: R. D.Townson, Voyage en Hongrie, Parigi, vol. I, pp. 251-252.28 D. Silagi, Ungarn und der geheime Mitarbeiterkreis Kaiser Leopold II, München, 1961, pp. 100-125; Id., Jakobiner in der Habsburger-Monarchie. Ein Beitrag zur Geschichte des aufgeklärten Absolutismus in Osterreich, Wien-München, 1962, pp. 190-215.

18

Page 19: Ungheria giacobina

4 dicembre 1791. Verso la fine del 1791 la situazione cambiò aspetto: da una parte la tendenza antidinastica perse tutto l’appoggio esterno; dall’altra parte, sotto l’influenza della Rivoluzione francese, gran parte della nobiltà si pose a fianco del sovrano, il che gli permise di tentare quelle riforme sociali che a suo tempo erano state abbandonate29. Secondo i termini dell’articolo dieci della legge del 1791, l’Ungheria era un “regnum indipendens” in possesso della sua Costituzione. In pratica dal punto di vista della politica internazionale, essa non era altro che un elemento costitutivo e parte integrante dell’impero degli Asburgo, non disponeva di rappresentanza diplomatica all’estero e non esercitava nessuna influenza diretta sulla politica internazionale della corte di Vienna. L’Ungheria avrebbe potuto rappresentare un problema solo se si fossero realizzate contemporaneamente due condizioni: che una potenza straniera, nemica degli Asburgo, avrebbe tentato di procurarsi alleati nel sud-est europeo; che la nobiltà, scontenta del regime degli Asburgo, avrebbe cercato di assicurarsi un aiuto straniero per conquistare la sua indipendenza30. Grande fu, sul momento, la commozione per la subitanea ed inattesa scomparsa del sovrano, ma ben presto un velo d’oblio doveva scendere sulla memoria del sovrano che in neppure due anni di regno aveva operato con saggezza e con successo per ristabilire la compromessa situazione ereditata dal fratello Giuseppe. Nel marzo del 1792 con la successione del figlio Francesco II31 la situazione cambiò radicalmente. Era incapace di grandi azioni e di alte concezioni politiche e aveva l’istinto di un despota, senza la capacità di far prevalere la sua volontà. L’autocrazia era il suo ideale, ma a condizione di non aver nessun tipo di responsabilità e le preoccupazioni per il suo governo non dovevano mai inquietare lo stato d’apatia che faceva da sfondo al suo carattere. Aveva rapporti familiari con i suoi sudditi e li riceveva in udienze pubbliche durante le quali parlava con un tono familiare facendo promesse che, nella maggior parte dei casi, non venivano mantenute. Questi diretti rapporti con il popolo lo avevano reso molto popolare, i borghesi di Vienna vedevano in lui uno di loro. Ma oltre a queste qualità, l’imperatore aveva anche tutti i difetti che potevano mettere in pericolo un governo, soprattutto in un’epoca in cui l’arte di governare era messa a dura prova. Non solo non era capace di prendere delle decisioni definitive, ma non esprimeva neanche giudizi sulle opinioni degli altri. Sempre esitante, cambiava spesso opinione anche in 29 B. K. Király, Hungary in the 18th century, Londra, 1969; K. Kecskeméty, La Hongrie et le réformisme libéral (1790-1848), Roma, 1989, pp. 35-64.30 A. Pitassio, Corso introduttivo allo studio della storia dell’Europa Orientale dall’antichità a Versailles, Perugia, 2000, pp. 82-83.31 Francesco I come re dell’Ungheria e Francesco II come imperatore romano germanico. D’ora in avanti sarà utilizzata la sola dicitura Francesco.

19

Page 20: Ungheria giacobina

merito a questioni politiche molto delicate. Era dunque un’ ironia della sorte opporre questo principe a Napoleone e di forzare questo pacifico borghese a prendere le armi contro la politica di conquista di Napoleone. Mentre i suoi predecessori si erano impegnati a introdurre delle riforme ispirate ai principi dell’illuminismo, egli mostrò di voler attuare, in ogni campo, una gestione tradizionale affinché non si creassero i presupposti che in Francia avevano portato alla rivoluzione. Non aveva idee originali e si atteneva soprattutto ai consigli degli alti dignitari, i quali erano dell’opinione che l’unico modo per scongiurare la rivoluzione era la rigida perseveranza del “regime giuseppista” ossia uccidere. Seguì la via della repressione e affidò la gestione dello Stato a un consiglio composto da esponenti dell’alta nobiltà conservatrice mostrandosi, per tutta la durata del suo regno, ostile al più piccolo cambiamento32. La codificazione delle leggi fu abbandonata, la rappresentazione alla Dieta dei non nobili era stata rigettata, le stesse autorità ricevettero istruzioni di non dare seguito, in avvenire, alle petizioni che formulavano queste rivendicazioni e i contadini erano nuovamente alla mercé dei signori. Agli inizi del 1793 era ormai evidente che l’ epoca dell’assolutismo illuminato era finito. Da quest’anno si ristabilì il Ministero della polizia, la cui funzione principale era quella di ridurre la presenza degli agenti francesi, di sorvegliare e di punire le persone che simpatizzavano con la rivoluzione. Gli agenti di polizia erano onnipresenti, un vero e proprio esercito di spie si infiltrò in ogni ambiente e non era raro che il semplice sospetto di nutrire qualche simpatia per le rivendicazioni borghesi comportasse l’applicazione di misure repressive. Le attribuzioni di questo ministero aumentarono di giorno in giorno e presto divenne l’organo amministrativo supremo.Tutti gli uomini di fiducia di Leopoldo, uno dopo l’altro, furono revocati dai loro incarichi, la censura divenne più severa e tutti i pamphlets che circolavano nella nazione furono confiscati e fu proibita l’importazione di giornali stranieri in modo particolare quelli francesi. Il potere della chiesa si rafforzò, le università si affollarono di vecchi gesuiti e le lamentele dei protestanti si rinnovarono33. Francesco non nascose la sua intenzione di liquidare le concessioni del 1790, si alleò con i nobili per lanciarsi nella guerra contro la rivoluzione mentre l’opposizione dei patrioti iniziò ad organizzarsi.

32 W. C. Langsam, Emperor Francis II and the Austrian “Jacobins” 1792-1796, in “American Historical review”, n. 1, 1945, pp. 475-490.33 K. Benda, L’ère du joséphisme en Hongrie, in “Annales historiques de la Révolution Française”, art. cit., pp. 217-218.

20

Page 21: Ungheria giacobina

2. Giuseppisti e intellettuali riformisti.

Nella Francia dell’epoca dei lumi, le idee politiche erano dominate dall’ascesa della borghesia che precedeva e preparava la Rivoluzione francese. Gli echi cominciarono a farsi sentire anche in Europa e in particolare, in maniera più forte, verso le periferie meno sviluppate sia dal punto di vista economico che sociale soprattutto nell’est nelle regioni dove la borghesia non era ancora diventata un elemento importante e indipendente. Le idee dei lumi qui si differenziarono ed in ogni nazione assunsero delle tendenze indipendenti e contraddittorie. Nella seconda metà del Settecento si ritrovano in Ungheria diverse tendenze le cui equivalenti erano presenti egualmente anche in altre nazioni dell’Europa centro-orientale34. La prima era quella dell’assolutismo illuminato che, anche se aveva il suo centro a Vienna, aveva dei partigiani ungheresi e non, anche in Ungheria. Era una sorta di scuola politica che aveva lo scopo di trasformare lo Stato feudale in uno più moderno. La leggenda liberale che ha cercato di presentare l’assolutismo illuminato come una specie di tentativo rivoluzionario borghese si è dimostrata, dopo lungo tempo, insostenibile. In realtà questo assolutismo non s’ispirava che alla eliminazione dei difetti più evidenti dell’ordine sociale e politico del feudalesimo, con lo scopo di modernizzare e di presentare ciò che era essenziale. La teoria in base alla quale l’assolutismo illuminato non era stato che un modo per difendersi dalla rivoluzione borghese, un

34 Gli storici per molto tempo non hanno dato grande importanza a queste somiglianze. Volendo prendere come esempio la Polonia, non bisogna pensare solo alle evidenti analogie di certi metodi della politica napoleonica ma piuttosto a dei sintomi interni, quali l’opposizione esistente da una parte tra i riformisti illuminati e giacobini che in Polonia come in Ungheria non cessarono di riporre le loro speranze in Napoleone e dall’altra tra la nobiltà nazionalista feudale che simpatizzava per la Russia nel caso dei polacchi e per l’Austria nel caso ungherese. Questa opposizione in Polonia divenne una lotta politica aperta, mentre in Ungheria restò allo stadio di preparativi e di progetti. I fenomeni erano gli stessi, ma non si svilupparono allo stesso modo. Un ufficiale ungherese dallo spirito illuminato dell’armata austriaca, József Csehy, che soggiornò per molto tempo in Polonia , nel 1807, scrisse: “(...) une partie ou moins des poloneis a obtenu la Constitution qui met en sécurité leur liberté et leur existance nationale (...)”. L’esempio polacco attivò i sopravvissuti giacobini ungheresi che erano rimasti fedeli alla causa del progresso sociale confidando in Napoleone contro le forze feudali e il clero cattolico ungherese. Cominciarono a sperare che Napoleone avrebbe rappresentato per loro un aiuto esterno e che avrebbe permesso di aprire una breccia nel sistema feudale ungherese. D. G. Kosáry, Napoléon et la Hongrie, Budapest, 1979, pp. 38-41; B. Lesnodorski, Les jacobins polonais, Paris, 1966, pp. 50-55.

21

Page 22: Ungheria giacobina

tentativo avente come obiettivo quello di impedire ai borghesi di mettersi a capo della lotta della classe dei contadini, non ci appare più oggi molto convincente. Si ritiene che l’assolutismo illuminato era, dunque, il tentativo degli Stati periferici europei più arretrati di mettersi al passo con gli Stati occidentali più sviluppati avendo al loro interno strutture tipicamente feudali. Questo processo aveva come scopo il raggiungimento di obiettivi che già si erano realizzati nei paesi occidentali nel campo della centralizzazione, dell’unificazione politica, della politica economica, dell’amministrazione sanitaria, dell’insegnamento, della standardizzazione della lingua e della letteratura. In Ungheria uno degli obiettivi dell’assolutismo illuminato degli Asburgo, fu un certo miglioramento della condizione dei contadini oppressi e la limitazione dei privilegi nobiliari. Soprattutto durante il regno di Giuseppe II si cercò di eliminare le autonomie nobiliari e di porre le basi per uno sviluppo economico e politico della monarchia asburgica. In questo senso si ebbero dei risultati molto positivi, basti citare: la politica ecclesiastica, la tolleranza, la riforma del sistema d’insegnamento, il controllo dello Stato sulle scuole, l’organizzazione di nuove scuole elementari, la modernizzazione dell’insegnamento superiore, la formazione di medici e ingegneri e l’utilizzazione di nuove conoscenze tecniche e scientifiche. La seconda tendenza era rappresentata da gruppi illuminati della nobiltà che avevano come scopo quello di rinnovare, di modernizzare la vecchia struttura politica nobiliare, il sistema di rappresentanza feudale, senza però voler uscire dal quadro del feudalesimo35. In questo periodo si assiste alla formazione dell’aristocrazia ungherese, di una categoria particolare di “homines novi”. Come ricompensa dei loro meriti, acquisiti nel corso della guerra di successione austriaca e di quella dei sette anni, un certo numero di famiglie appartenenti alla media nobiltà si videro conferire da Carlo III e da Maria Teresa il titolo di barone o conte. Tra questi homines novi c’erano le famiglie Ráday, Orczy, Fekete, Podmaniczky, ecc. C’erano anche delle famiglie che si convertirono al cattolicesimo per vedere facilitata la loro ascesa, ma che non ebbero mai il coraggio di rompere definitivamente con i protestanti. Le classi più importanti, al primo posto gli homines novi e la media nobiltà, furono le prime, grazie soprattutto alle loro letture, ad avvicinarsi alle idee dei lumi36. Ciò che i rappresentanti di questa tendenza volevano 35 D. G. Kosáry, Absolutisme éclairé - tendance nobiliaire éclairé, in “Les lumières en Hongrie ...”. Actes du colloque de Mátrafüred, 28 settembre - 2 ottobre, 1975, pp. 39-43.36 Éva H. Balázs, Contribution a l’étude de l’ère des lumières et du joséphisme en Hongrie, in “Les lumières en Hongrie (...)”. Actes du colloque de Mátrafüred, 3-5 novembre 1970, Budapest, 1971, pp. 31-34; Id., Les débuts des lumières en Europe du sud in AA.VV., Début et fin des lumières

22

Page 23: Ungheria giacobina

raelizzare si potrebbe definire “l’ordre nobiliaire éclairé”, quindi modernizzare il feudalesimo senza uscire dal quadro dell’ordine sociale esistente. Tuttavia facendo una comparazione con la tendenza nobiliare anteriore, caratterizzata dallo spirito del tardo barocco, rappresentava un importante progresso. Essa si limitò, agli inizi, a delle aspirazioni linguistiche e letterarie; ma, più tardi, nella seconda fase del suo programma si amplierà al punto tale che finirà per abbracciare tutti i più importanti problemi della politica, della costituzione, dell’economia e dell’educazione. La terza tendenza era rappresentata dai nobili riformisti e dagli intellettuali che volevano eliminare il feudalesimo o rimodernarlo e siccome non disponevano di una forza politica considerevole, essi sostennero inizialmente l’assolutismo illuminato cercando di renderlo più progressista. Dopo la caduta del sistema giuseppista molti aderirono al movimento nobiliare nazionale e cercarono di fare delle riforme sociali e politiche. L’unione e l’organizzazione dei giuseppisti si persero progressivamente a partire dal 1790 e furono silurati dalla vita politica. Gli avvenimenti francesi provocarono una scissione fra loro e la formazione di un’ala sinistra che la controrivoluzione della corte spinse ad agire. L’opposizione militante ma debole, temendo di guastarsi con la fronda dei nobili, sua alleata contro il governo Asburgico, fallì tuttavia per aver mancato di congiungersi col movimento contadino antifeudale. In questi anni ondeggiavano tra il timore e la speranza, ma la ricaduta in un “ancien régime” sotto Francesco, dopo la dichiarazione di guerra della Francia e l’esecuzione di Luigi XIV, li mise di fronte ad una scelta tra abiura e proscrizione. Il ritorno del governo al “vecchio regime” li mise tutti dinanzi ad una scelta individuale e dovettero decidere se abbandonare le loro precedenti posizioni o mettersi “fuori dalla legge”. Per i cortigiani, i funzionari ambiziosi e i nobili spaventati significava la ritirata. La bourgeoisie d’affaires, gli arrivati dell’età giuseppina, erano interessati a conservare i loro posti col loro ampio retroterra intellettuale e come i borghesi e i contadini conservavano un onorato ricordo dell’ “imperatore del buon viaggio”. Non entusiasti né di Francesco né della Convenzione essi optavano per sentimenti di leale sudditanza. Pochi osarono fare un salto verso un autentico radicalismo, come Martinovics che, in nome dell’immortale Giuseppe, minacciava di estirpare la peste teocratica e aristocratica e di restaurare il popolo nei suoi diritti, ma coloro che lo fecero, lasciandosi influenzare dalle idee della rivoluzione francese, passarono dalla contestazione letteraria alla resistenza politica opponendosi al regime. Non era dunque il giuseppismo puro e semplice, che decideva di passare

en Hongrie, en Europe Centrale et en Europe Orientale. Actes du sixième colloque de Mátrafüred, 20-25 octobre, 1984, Budapest, 1987, pp. 29-36.

23

Page 24: Ungheria giacobina

dalla resistenza letteraria a quella politica, ma un’ala in prevalenza piccolo-borghese, senza dubbio spronata e affascinata dai successi dei rivoluzionari francesi e dalla forza d’irradiazione del fuoco giacobino. Attorno a questi giuseppisti di sinistra si raggruppava, e senza arretrare di fronte alle notizie sinistre del terrore, l’opposizione antimonarchica risoluta all’azione. Il cammino percorso da questi giuseppisti durante la loro radicalizzazione presenta sicuramente dei tratti comuni su tutto il territorio della monarchia. Dopo la dissoluzione delle vecchie logge massoniche, i vecchi contestatori giuseppisti organizzarono nelle grandi città dei circoli di lettura, fondarono dei clubs dove si svolgevano dei dibattiti politici e si leggevano libri e giornali vietati. Erano intellettuali, borghesi, nobili e raramente si trovavano tra loro degli artigiani o commercianti e non avevano nessun contatto con le masse37. Il malcontento continuava ad aumentare, il risentimento era particolarmente forte tra l’intellighenzia proveniente dai quadri della feudalità che diventava sempre più consistente dal punto di vista numerico e vedeva svanire le speranze nate sotto i due regni precedenti, nonché le aspettative alimentate dalla rivoluzione francese. Pur costituendo una fascia sociale eterogenea, in ragione della diversità della loro origine, delle loro idee e convinzioni politiche, gli intellettuali ungheresi erano almeno d’accordo su un punto e cioè che la trasformazione del paese fosse un fatto imprescindibile e su questo terreno, trovarono consenso in seno alla piccola e media nobiltà profondamente convinta che il consolidamento dell’assolutismo danneggiasse gli interessi del paese e costituisse un serio pericolo per la sua autonomia. Il fuoco aveva covato a lungo sotto la cenere e non si dovette attendere molto tempo perché gli intellettuali radicali e l’opposizione della nobiltà si tendessero la mano. I primi rapporti, incerti, della polizia segreta datati 1792 parlavano di malcontento generale degli intellettuali, di dichiarazioni rivoluzionarie dei professori universitari e dei movimenti inquieti degli illuminati che formavano l’ala sinistra dei franco-massonici. I rapporti, confusi e caotici, divennero sempre più precisi e nel 1793 iniziò a formarsi una classe intellettuale radicale pronta ad avviarsi verso la rivoluzione. La prima tappa caratteristica della loro evoluzione fu l’abbandono delle logge per formare dei gruppi segreti. Nella capitale si crearono delle piccole società che, nei rapporti di polizia, venivano chiamati clubs38. Nel 1794 il malcontento si manifestò in modo talmente palese che il governo dovette ricorrere a severe misure. Nell’armata la diserzione diventò una cosa usuale

37 D. G. Kosáry, Napoléon et la Hongrie, op. cit., pp. 50-65; W. Markov, I giacobini dei paesi asburgici, art. cit., p. 501-502. 38 K. Benda, Les jacobins hongrois, in “Annales historiques de la Révolution Française”, vol. 30, 1959, pp. 39-40.

24

Page 25: Ungheria giacobina

e le idee rivoluzionarie cominciarono ad essere conosciute sia nell’esercito sia tra la popolazione del paese. Fu il momento che l’ala della sinistra democratica dei vecchi giuseppisti, animati dai successi della rivoluzione francese, si decise a porre in atto una resistenza politica più attiva e iniziarono ad organizzarsi. Non esisteva un’organizzazione che comprendeva tutta la monarchia, ma questo movimento era sparso nelle città di Trieste, Zagabria, Vienna, Pest, Buda e Cracovia. Fu soprattutto nelle città universitarie che si fondarono dei clubs che erano autonomi. Se quelli di provincia raggruppavano, in primo luogo, intellettuali borghesi, in quelli di Vienna si potevano trovare soprattutto alti funzionari e aristocratici. In queste condizioni gli orientamenti dei clubs erano diversi, ma molti di loro avevano un carattere giacobino nel senso francese della parola. Tra i nomi dei fondatori del circolo di lettura di Buda, si trovano quelli di Hajnóczy, Szentmarjay, Berzeviczy, Verseghy e tra i suoi membri i migliori intellettuali della capitale. Sull’esempio della capitale, anche le città di provincia iniziarono a costituire delle società. A Kassa (Kosiče) c’erano dei professori dell’Accademia, dei medici, degli avvocati; a Nagyvárod (Oradea) i professori dell’Accademia di diritto; a Köszeg – vicino alla frontiera occidentale del paese – c’erano i direttori del liceo dei piaristi, avvocati e farmacisti, ma si è anche a conoscenza della presenza di club segreti, che proponevano la peste francese a Késmark e a Löcse (Levoca). In questi clubs gentiluomini, grandi proprietari terrieri, aristocratici, professori venuti dall’estero, patrioti ungheresi e figli di contadini sedevano fianco a fianco. Ciò che li univa era la comune opposizione alle condizioni di vita del paese e la convinzione che il sistema esistente doveva essere trasformato in modo democratico. E’ opportuno anche sottolineare che nel loro desiderio di cambiamento radicale vi erano però delle sfumature. Il grande interesse che avevano per la Rivoluzione francese, la possibilità di scambiarsi informazioni ed idee sui principali avvenimenti che entusiasmavamo tutta l’Europa, costituiva tra loro un legame supplementare. Gli occhi degli intellettuali erano fissati su Parigi dove, dopo l’esecuzione del re, il potere era passato nelle mani dei giacobini e si stavano ottenendo radicali riforme. Gli intellettuali ungheresi acclamavano i francesi e cantavano canzoni rivoluzionarie. Tra loro si chiamavano cittadini e brindavano alla “morte dei tiranni e dei despoti” e, pieni di speranze, salutavano la libertà e l’uguaglianza che concepivano in maniera diversa ma che per loro incarnava i francesi. Queste notizie ci forniscono, allo stesso tempo, delle indicazioni sulla evoluzione delle idee democratiche in Ungheria. Gli avvenimenti parigini furono la scuola di apprendistato degli intellettuali ungheresi e quando gli articoli del Moniteur divulgavano l’attitudine ipocrita di Luigi XVI, i democratici

25

Page 26: Ungheria giacobina

ungheresi fecero un confronto con il loro re Francesco. E’ chiaro, come già abbiamo avuto modo di sottolineare, che non tutti seguirono il ritmo dell’evoluzione francese e poco numerosi furono quelli che arrivarono fino al giacobinismo39.

39 K. Benda, Les jacobins hongrois, art. cit., pp. 44-45.

26

Page 27: Ungheria giacobina

II. L’UNGHERIA GIACOBINA.

1. Il movimento giacobino. Il giacobinismo fu il culmine e l’integrazione del processo rivoluzionario, così come hanno perfettamente mostrato Jaurès, Mathiez, Lefevre, Salvemini e Soboul. L’attuale rinascita degli studi sui giacobini dell’Europa non è affatto isolata, ma ci sembra che l’oggetto di questi studi abbia una propria peculiarità40. Per l’area orientale è presente innanzitutto una difficoltà che ha lasciato traccia nelle ricerche sull’argomento: lo sviluppo delle forze sociali e delle loro contraddizioni deve essere interpretato come un fattore primario nello spazio nazionale delimitato dei singoli popoli oppure prevale decisamente, come dato politico, la signoria asburgica ad essi comune? La concezione statalista del giuseppismo riconduce ovviamente l’illuminismo e il conseguente movimento rivoluzionario alla direzione politica della casa d’Austria, alla quale andrebbero riconnesse, come controparte, le correnti d’opposizione. Per la storiografia ungherese, ceca, slavo-meridionale e rumena esse invece sono logiche tappe di un passaggio combattivo alla formazione di nazioni borghesi, rispetto alla quale il semplice fatto della dominazione della dinastia straniera, rappresenta solo un fattore storicamente rilevante fra gli altri. Tanto più sembrerà accettabile quest’ultimo punto di vista, quanto più si terrà conto che il centralismo teresiano-giuseppino era ancora ben lontano dal proporsi di elevare l’Austria al rango di una monarchia unitaria assolutistica. Se si aggiungono le forti discrepanze economiche, sociali, giuridiche e istituzionali esistenti fra i vari popoli, appare chiaro che i movimenti nazionali, sorgenti nel periodo manifatturiero del XVIII secolo fra i popoli asburgici, non poterono adattarsi né allora né poi a un assetto austriaco nonostante le innegabili affinità e i legami trasversali prodotti dalla sorte politica comune41.

40 Interessante è, in tal senso, l’attento studio fatto da M. Vovelle: I giacobini e il giacobinismo, Bari, 1998, pp. 84-89.41 W. Markov, Jozefinisták és jakobinusok (Giuseppisti e giacobini), in “Századok”, Budapest, 1962, pp. 400-408; Id., I giacobini dei paesi asburgici, art. cit., pp. 493-495; G. Krúdy, A magyar jakobinusok (I giacobini ungheresi), Budapest, 1962; T. Vágvölgyi, A magyar jakobinusok Köztársasági mozgalma (L’agitazione dei giacobini ungheresi repubblicani), Budapest, 1968; B. Boreczky, A magyar jakobinusok (I giacobini ungheresi), Budapest, 1977; L. Bartucz, A magyar jakobinusok emlékezete (Il ricordo dei giacobini ungheresi), Budapest, 1919;K. Benda, Újabb adatok a magyar jakobinusok történrtéhez (Nuove notizie riguardanti la storia dei giacobini ungheresi), Budapest, 1959; Id., A Jozefinizmus és Jakobinuság kérdései a Habsburg-monarchiában (Questioni riguardanti il

27

Page 28: Ungheria giacobina

L’organizzazione fece la sua apparizione, per la prima volta, nel 1793 tra i democratici viennesi. Fu il barone Riedel che elaborò la nuova costituzione e una dichiarazione rivoluzionaria. Questi democratici erano coscienti di essere poco numerosi per poter intraprendere un’impresa di tale portata e fu questo che li spinse a ricercare l’appoggio della Convenzione francese però senza avere successo. E’ in questa tendenza che si inserisce il movimento giacobino ungherese che può essere considerato il più importante di tutti. Occorre innanzitutto mettere in evidenza i profondi antagonismi sociali e politici che incitavano un piccolo gruppo di intellettuali ungheresi a lottare per l’indipendenza nazionale, per la trasformazione sociale e come scopo finale ottenere uno Stato borghese indipendente. In questi anni, si cercò di realizzare nuove e moderate riforme che ponessero dei limiti ai privilegi della nobiltà. Ciò era la diretta conseguenza dell’influenza esercitata dalle ideologie dei giacobini francesi sia tra i nobili riformisti sia tra la nuova classe dell’intelligentia ungherese. Questi, influenzati dai princìpi della Rivoluzione francese e dalle idee che avevano animato l’insurrezione polacca, iniziarono ad organizzare il movimento giacobino, con lo scopo di rovesciare il sistema feudale vigente ed ottenere riforme per una maggiore eguaglianza sociale, desiderando un governo forte, centralista e condividendo il regime bonapartista e l’ideale dell’instaurazione di “une dictature suprême”42. L’Ungheria si potrebbe considerare come l’ultimo limite dell’estensione dell’influenza morale della Rivoluzione francese. Il movimento rivoluzionario dei giacobini ungheresi fu la conseguenza diretta dello spirito francese che invase l’Europa del corso della seconda metà del Settecento43. Questo spirito, che si opponeva in maniera forte e decisa contro le idee medievali, i suoi princìpi religiosi e la sua organizzazione etica e sociale, si diffuse a partire dalla corte imperiale. Gli stessi magnati ungheresi furono influenzati da queste nuove idee e, tornati in patria, cercavano di adattarle allo spirito magiaro. Ma in

giuseppismo e il giacobinismo nella monarchia asburgica), in “Történelmi Szemle”, Budapest, 1965, pp. 388-422; Id., Probleme des Josephinismus und des Jakobinertums in der Habsburgischen Monarchie, in “ Südest forschungen”, München, 1966, pp. 38-71; Id., Probleme des Josephinismus und des Jakobinertums in der Habsburgischen Monarchie, in “Jakobiner in Mitteleuropa”, Innsbruk, 1977, pp. 271-290; Id., Die ungarischen jakobiner, in “ Jakobiner in Mitteleuropa”, Innsbruk, 1977, pp. 381-404. In merito alla sviluppo del movimento giacobino nella città di Pécs si veda: K. Benda, Pécs és a magyar jakobinus mozgalom (Pécs e il movimento giacobino ungherese), in “Tanulmányok Pécs város történeteből Pécs város (…)”. Conferenza del 4 novembre 1980, Pécs, 1982, pp. 43-47.42 L. Vicidomini, Gli storici ungheresi e l’età napoleonica, in “Rivista italiana di studi napoleonici”, Pisa, 1994, pp. 109-110.43 Il concetto relativo al “cosmopolitismo rivoluzionario” è analizzato dallo storico A. M. Rao nel capitolo “La Rivoluzione Francese”, in AA.VV., Storia moderna, op. cit., p. 565.

28

Page 29: Ungheria giacobina

Ungheria la lingua e la letteratura francesi44 non erano rimaste privilegio dell’alta società ma si potevano trovare appassionati di questa cultura in tutte le classi sociali. I preti cattolici, i pastori protestanti, gli ufficiali e i nobili di campagna iniziarono la traduzione di opere francesi. Ben presto nacque un nuovo movimento d’opinione che cercò di rinnovare ed elevare la letteratura nazionale e riformare le istituzioni politiche esistenti. Tra i capi di questo movimento troviamo il barone Laurent Orczy i cui versi lodavano la libertà, György Bessenyei che nei suoi drammi mostrava la morte di coloro che combattevano per la libertà. Questa tendenza non si fermò, né con la caduta della monarchia, né con l’avvento della repubblica in Francia: le opere, eludendo la censura, circolavano di mano in mano. I versi di Batsányi glorificavano il popolo parigino e la presa della Bastiglia; la traduzione segreta della Marseillaise di Verseghy e soprattutto i quattro trattati politici del conte Batthány, proponevano per l’Ungheria un regime in accordo con lo spirito

44 La lingua francese nel XVIII secolo, come già precedentemente nei secoli XII e XIII, era diffusa anche oltre i confini della Francia. A testimonianza del grande interesse che c’era per questa lingua, l’accademia di Berlino nel 1784 bandì un concorso con questo tema: “Cosa ha reso la lingua francese una lingua mondiale?” (Mi tette a francia nyelvet világnyelvé?). In Europa la lingua francese cominciò a diventare sempre più importante a partire dai primi decenni del XVIII secolo. In questo periodo si cominciarono a stipulare anche trattati politici in lingua francese: basterà ricordare quello di Rastadt (1714) e Aachen (1748). La lingua e la cultura francese in Ungheria poterono diffondersi grazie all’intermediazione della città di Vienna. Da questa città, infatti, arrivavano in Ungheria non solo libri tedeschi e olandesi ma anche francesi. I ricchi aristocratici e proprietari terrieri ungheresi erano in stretto rapporto con la città di Vienna; i carri, pieni di prodotti agricoli, partivano dalle città ungheresi diretti a Vienna e, spesse volte, ritornavano in Ungheria carichi di libri francesi. Per questo motivo, ben presto, le biblioteche degli aristocratici ungheresi si riempirono di libri francesi, con la conseguente diffusione di molte scuole nelle quali si insegnava la lingua francese, preferita al tedesco in quanto lingua della nazione occupante. Una parte rilevante della cultura e delle idee dell’illuminismo francese penetrarono in Ungheria grazie alla presenza alla corte di Maria Teresa di giovani nobili ungheresi che lavoravano o studiavano nella città di Vienna. In questa città era stato costruito da Maria Teresa il “Teréziánum”, un istituto che aveva come compito quello di istruire la guardia reale di cui facevano parte anche molti nobili ungheresi. Questi, ritornando in patria, diffondevano gli insegnamenti che avevano appreso. Sul modello del Teréziánum di Vienna nel 1777, anche nella città di Buda, venne costruita la “Budai Teréziá Akádémiá ” (Accademia Teresiana di Buda). Ben presto, in molte scuole, si diffusero libri scritti in lingua francese e la conoscenza di questa lingua si diffuse anche tra i ceti meno abbienti. Si vedano le seguenti opere: Zs. Baranyai, A francia nyelv és müveltség Magyarországon XVIII század (La lingua e la cultura francese in Ungheria nel XVIII secolo), Budapest, 1920, pp. 6-12; C. Louis , De l’einseignement du français en Hongrie, in “Revue internationale de l’einseignement”, 1910, pp. 303-304; M. Jezerniczky, Francia nyelvü nyomtatványok Magyarországon 1707-1848 (Le pubblicazioni in lingua francese dell’Ungheria 1707-1848), Szeged, 1933, pp. 80-86; J. Bretan, A francia könyvek Magyarországon (I libri francesi in Ungheria), Kolozsvár, 1944, pp. 71-76.

29

Page 30: Ungheria giacobina

francese. La simpatia per i francesi era dunque una situazione generale. Fu per questo motivo che il conte Forgách si fece spedire dei giornali e dei libri francesi; il barone Sennyey era diventato già adepta dell’autogoverno e Szirmay diceva apertamente che egli “non aveva bisogno del re”. Sicuramente questo clima aveva i suoi eccessi e talvolta diventava grottesco45. I rapporti degli intellettuali democratici e della piccola nobiltà di opposizione divennero sempre più stretti a partire dal 1793. Le guerre di coalizione contro la Francia ponevano difficili problemi al governo: c’era bisogno di soldi e di soldati. Si propose di vietare ai giornali di comunicare le notizie che provenivano dagli altri Stati occidentali. I rapporti che giungevano dai comitati facevano allusione alla diffusione della peste francese e diffondevano notizia che nelle regioni oltre il Tibisco la peste era già penetrata. Furono aperte delle inchieste; i democratici e i membri della nobiltà d’opposizione divennero ugualmente dei sospetti agli occhi del governo. Batsányi fu denunciato a causa di due suoi poemi e dopo una serie di umiliazioni perse il lavoro. Verseghy sarà condannato alla prigione dall’autorità ecclesiastica per aver tradotto il libro dell’abate Millot. In base alle nuove normative, nessuno avrebbe potuto aprire una stamperia senza prima ricevere l’autorizzazione reale né pubblicare articoli di diverso genere senza prima ricevere il consenso della censura. Il sistema reazionario opprimeva, in eguale misura, sia i borghesi democratici sia la nobiltà d’opposizione ma, mentre i primi non possedevano nessun tipo di arma, la nobiltà poteva opporre una resistenza all’interno dei comitati46. Dal punto di vista politico, lo spirito francese si manifestò nel complotto dei giacobini ungheresi di cui si conosce poco o niente in Francia malgrado la ricca letteratura riguardante la Rivoluzione francese47.

45 C. D’ Eszlary, Les jacobins hongrois et leur conception juridico-politiques, in “Revue d’histoire moderne et contemporaine”, 1959/1960, vol. 6, pp. 291-306. 46 K. Benda, La réveille du nationalisme dans les pays de la Monarchie des Habsbourg, in “Acta Historica”, 1971, vol. 17, pp. 385-390; I. Kont, Étude sur l’influence de la littérature française en Hongrie (1772-1896), Paris, 1902, IV, pp. 420-445; B. Gesmey, Les débuts des études françaises en Hongrie 1789-1830, Szeged, 1938, pp. 155-170. 47 Questo non deve sorprendere perché, in passato, non ci sono state delle pubblicazioni in lingua francese riguardanti i giacobini ungheresi. Non si possono, in effetti, considerare la serie di articoli apparsi nel giornale Moniteur del 28 agosto 1794, del 1º marzo 1795 e del 7 giugno 1795, perché questi non solo sono brevi e superficiali ma contengono anche molte notizie false. Gli errori sono numerosi nella biografia di Martinovics scritta da Luois Gabriel Michaud nel 1860 apparsa nel XVII volume della sua Biographie ancienne et moderne. E’ interessante, inoltre, ricordare che Hyacinthe Firmin-Didot nel XXXI volume della sua biografia ha dimenticato tutte le fonti straniere su questo argomento e non fa altro che un riassunto del testo di Michaud. Di riassunto in riassunto si giunse all’Encyclopédié générale nel 1886 che non fece più alcuna menzione dei membri appartenenti al movimento giacobino ungherese. Per terminare la

30

Page 31: Ungheria giacobina

La qualifica di giacobini che essi stessi si attribuivano e che anche la polizia dava loro, può trarre in inganno se è usata secondo la misura francese: i giacobini letterari non si trasformarono mai in giacobini del popolo. Nonostante ciò l’espressione, derivando dalla loro situazione specifica, cela una certa parte di verità: fu raggiunto un alto livello di radicalismo democratico e di patriottismo rivoluzionario che non potevano comportare conseguenze. Anche il popolo ungherese, come tutti i popoli dell’impero austriaco, doveva della riconoscenza alla Francia gianseinista, a quella dei lumi, alla Francia rivoluzionaria e anche a quella napoleonica. Quindi Jacques Roux aveva ragione, sebbene non pensasse affatto ai popoli del Danubio e dei Balcani, quando si rivolgeva ai suoi persecutori francesi dicendo: “il genio della libertà, che volete soffocare, valicherà a vostro dispetto le montagne e i mari”48.

2. Hajnóczy il “riformista moderato”.

Nelle città si assiste alla costituzione di circoli di lettura e di club in cui gli intellettuali, di tutti i tipi, si riunivano per leggere il Moniteur e per discutere. Sotto le influenze degli avvenimenti interni ed esterni - quelli della Francia - la concezione politica degli intellettuali si spostò verso sinistra e divenne più radicale. Da questo momento gli intellettuali si misero definitivamente in opposizione con il sovrano.

revisione delle opere scritte su questo tema, bisogna citare il libro di Eckhart, apparso a Parigi nel 1928 con il titolo: Introduction à l’histoire hongroise, in cui il movimento giacobino è stato trattato nello spazio di qualche riga. C. D’ Eszláry, Les jacobins hongrois et leur conception juridico-politiques, in “Revue d’histoire moderne et contemporaine”, art. cit., p. 305.48 A. De Gerando, De l’esprit public en Hongrie depuis la révolution française, Parigi, 1848, pp. 470-485; M. Vallant, “Hongrie” un eveil des peuples. La révolution française, l’Europe centrale et les balkans, in “Voix européennes”, Parigi, 1939, 8°, pp. 197-215.

31

Page 32: Ungheria giacobina

Il loro leader e capo spirituale era József Hajnóczy49. Uomo estremamente erudito, pubblicò molte opere che mettevano in luce il ritardo secolare della società ungherese e le riforme necessarie per raggiungere uno sviluppo pari a quello dei paesi occidentali50. Si interessò particolarmente di diritto pubblico ed era uno storico. Partecipò al lavoro delle logge massoniche e chiedeva, in molti dei suoi progetti, la libertà di riunione e la protezione della legge per la massoneria che, con molta devozione, si preoccupava del benessere generale. Divenne deista, lesse i testi originali dei filosofi francesi e inglesi e le opere politiche più importanti del Settecento. Per Hajnóczy l’Ungheria aveva bisogno di un nuovo patto sociale. Protestante e anticlericale grande oppositore al principio del potere temporale del clero non reclamò mai la sua totale esclusione dalla vita politica. Elaborò il primo progetto di

49 Hajnóczy ( giurista e storico) nacque nel 1750 ed era figlio di intellettuali di origine plebea e protestante. Alcune tappe del calvario che attendeva un giovane uomo di questa origine nella società feudale in decomposizione, non gli furono risparmiate nella sua carriera. Aveva studiato legge e diventò avvocato nel 1774, ma tutti i suoi sforzi per ottenere un posto presso le autorità municipali e governamentali furono vani e non gli fu permesso di accedere alla vita politica. Obbligato ad accettare il ruolo di impiegato privato dei signori, diventò segretario di Miklós Forgách, poi nel 1778 avvocato di Ferenc Szécsényi e quando questi fu nominato vice-bano della Croazia egli l’accompagnò in qualità di suo segretario. Quando nel 1785 il sovrano nominò Széchényi commissario del distretto di Pécs, Hajnóczy anche fu nominato segretario del distretto. Nel 1786 Giuseppe II lo nominò sottoprefetto del comitato di Szerem e vi rimase fino al 1790, data nella quale fu destituito non essendo di origine nobile. Nel 1792 fu nominato segretario alla Camera ungherese e viveva a Buda presso lo storico Kovachich e aderì alla Società organizzata da Martinovics. All’inizio del 1793 si professò partigiano della Gironda. Fu arrestato nel 1794 e condannato a morte e ucciso il 20 maggio 1795. Si veda l’opera di G. Bónis, Hajnóczy József, Budapest, 1954, pp. 296. Si veda anche: G. Kókai, A magyar újságírás első vertanúja - Hajnóczy József születésének 250 évfordulójára) (Il primo martire del giornalismo ungherese – IL 250° aniversario della nascita di J. Hajnóczy), in “Magyar Könyvszemle”, 116, 2000, p. 229.50 Dal 1790 al 1792 scrisse sette studi politici di cui quattro furono pubblicati. Ricordiamo: Gedanken eines ungarischen Patrioten über einige zum Landtag gehörige Gegenstaende (1790); Propositiones deputationi fine elaborandae ablegatis inlyti comitatus ad comitia mittendis instructionis exhibendae (1790); Ratio proponendarum in comitiis Hungariae legum (1790); Dissertatio politico-pubblica de regiae potestatis in Hungaria limitibus (1791); De comitiis regni Hungariae deque organisatione eorundem dissertatio iuris publici Hungarici; Extractus legum de statu ecclesiastico catholico in regno Hungariae latarum (1792); De diversis subsidiis publicis dissertatio (1792). Tra i suoi altri lavori di erudizione: Adversaria diplomatica Hungariae e Thesaurus terrae slepusiensis sono rimasti allo stato di manoscritti. Si veda a tal proposito A. Czizmadia, Hajnóczy József közjogi politikai munkai (Scritti giuridico-politici di J. Hajnóczy), Budapest, 1958, pp. 270-330.

32

Page 33: Ungheria giacobina

Costituzione nel quale si intravedevano le rivendicazioni nazionali e le riforme sociali. Il suo programma comportava anche alcune riforme radicali. Una di queste riguardava la proprietà, infatti era dello stesso parere dell' Holbach quando diceva: “C’est le sol, c’est la glèbe qui fait le citoyen”. Ognuno doveva avere il diritto di poter acquistare delle proprietà fondiarie e con esse dei diritti civici. Oltre alla libertà di proprietà designava altre due libertà fondamentali: quella di scegliere la patria e la libertà di coscienza e d’espressione. La legislazione e l’interpretazione delle leggi doveva spettare alla Dieta mentre al re era riservato il diritto di veto, il potere esecutivo e la nomina dei magistrati. Tuttavia non si può considerarlo un rivoluzionario ma un riformatore che voleva realizzare trasformazioni pacifiche all’ombra del trono. Agli inizi si trovò in opposizione con il sistema feudale. La sua simpatia si rivolgeva, in primo luogo, alla classe contadina oppressa e sarà la preoccupazione di veder migliorata la loro condizione che fino alla fine costituirà il suo obiettivo principale. Già nel 1788 inviò al monarca una petizione in favore della liberazione dei servi e quando ebbe l’incarico di sottoprefetto si dedicò soprattutto al miglioramento delle condizioni di vita di questa classe sociale, privata di tutti i suoi diritti. Anche lo stile delle sue opere giuridiche sembrava diventare scottante quando enumerava gli oneri, sempre più numerosi, dei cittadini e descriveva la loro miserabile vita. Il suo patriottismo era destinato inevitabilmente a scontrarsi con la politica della corte di Vienna. Inizialmente era molto sospettoso nei riguardi di Giuseppe II, ma allo stesso tempo era pronto ad assumere le sue funzioni; conoscendo l’intransigenza con la quale la nobiltà era attaccata ai suoi privilegi era persuaso che solo delle riforme che venivano dall’alto avrebbero potuto portare a dei cambiamenti. Agli inizi della primavera del 1790 era del parere che era venuto il momento opportuno per porre le basi dello Stato nazionale democratico. Prese le parti della nobiltà perché sperava che era disposta a realizzare delle riforme e a fare delle concessioni e anche perché non poteva attendere che un sovrano straniero si sarebbe potuto interessare alla causa dell’indipendenza nazionale. Bisognava spiegare alla nobiltà che i suoi interessi esigevano non più la restaurazione integrale della vecchia costituzione, ma delle riforme – se non immediate – almeno progressive. Ecco il motivo per il quale si ritiene che le sue proposte erano moderate, perché si accontentava – almeno provvisoriamente per ragioni tattiche – di ciò che i comitati esigevano che i loro deputati facessero inserire nelle leggi: il riacquisto dei diritti feudali e il diritto dei servi alla proprietà fondiaria. In un opuscolo, scritto per gli Stati della Dieta, Hajnóczy trattava delle trasformazioni necessarie nel quadro del diritto pubblico e scriveva: “La nuova Costituzione non sarà

33

Page 34: Ungheria giacobina

durevole se tutti coloro che sono in possesso di un’eredità e di una fortuna e tutti quelli che ne sono privati, non troveranno una uguale protezione!”. Tutto questo prevedeva un certo numero di rinunce da parte del sovrano, ma anche da parte delle classi privilegiate. Il sovrano doveva cedere alla nazione – e non alla nobiltà – tutti i diritti ed i redditi della corona mentre le classi privilegiate avrebbero dovuto rimettere, tutti i loro diritti e privilegi all’assemblea nazionale. Solo successivamente si sarebbe potuto procedere alla elaborazione della nuova Costituzione. Ciò che era essenziale e che tutti i membri della popolazione diventassero membri della nazione e bisognava assicurare a ciascuno la libertà totale di coscienza, di parola e di stampa: “Celui qui possède ces droits est vraiment membre de la nation”. Hajnóczy era il partigiano del suffragio censitario e propose di abolire le barriere che vi erano nell’acquisto delle terre: “(…). Si tout ceci se réalise, le pouvoir exécutif acceptera ses justes limites, et les forces phisiques et morales nécessaires à la mise en application des loi deviendront invincibles. Notre liberté sera fondée sur la force de notre propre nation (…)”. Nei suoi libelli vi è il riassunto di tutto ciò che era presente nell’animo e nello spirito dei migliori intellettuali ancora giuseppisti qualche anno avanti. Erano stati indotti a riconoscere che il progresso e l’indipendenza nazionale non potevano essere separati e non c’era che una soluzione: lo Stato nazionale democratico, ma furono amaramente illusi. Nel 1792 credeva ancora sinceramente che, attraverso delle riforme moderate e la buona volontà comune delle classi feudali e del sovrano, si sarebbero potute gettare le basi per una riforma sociale di carattere borghese. Tradusse nel 1793 la Costituzione montagnarda in ungherese e la fece conoscere ai suoi amici. Come se fosse vissuto a Parigi, conosceva ogni dettaglio della Rivoluzione. Kazinczy scrittore a lui contemporaneo così scriveva: “ (…) Il suo animo era una fiamma e viveva corpo ed anima nella Rivoluzione francese”. Solo dopo la morte di Leopoldo e negli ultimi anni della sua vita, con i suoi amici, si orientò verso un vero e proprio radicalismo rivoluzionario51.

51 K. Kecskemeti, Les jacobins hongrois (1794-1795) in “Annales historiques de la Revolution Française”, n. 212, 1973, pp. 219-242; K. Benda, Les jacobins hongrois in “AHRF”, vol. 39, 1959, pp. 38-60; I. Kató, A magyar jakobinus mozgalom néhány kérdéséről (In merito ad alcuni problemi riguardanti il movimento giacobino ungherese), in “Századok”, 1950, vol. 84, pp. 215-230; Id., Notre première mouvement républicain dans l’historiographie hongroise in “Századok”, 1949, p.196.

34

Page 35: Ungheria giacobina

3. La congiura di Martinovics.

Con qualche esagerazione si può dire che la congiura giacobina del 1794 fu una congiura degli “ultimi giuseppisti ”. Qui, senza dubbio, prevale in misura decisiva l’aspetto nazionale. Benché fra i diversi gruppi giacobini esistessero qua e là stretti contatti, essi però non sorsero autonomi da condizioni locali alle quali si conformarono fino alla fine. La congiura di Martinovics52 diventò una “cause célèbre”, in cui opposizione e restaurazione si polarizzarono subito. A partire dal 1790 iniziò a pubblicare dei pamphlets politici che attirarono l’attenzione del pubblico53. Questi scritti 52 Ignace Martinovics nacque a Pest nel 1755. Nel 1771 entrò nell’ordine dei francescani ma, essendo poco votato alla vita monacale, lasciò il convento dopo soli tre anni. Nel 1781 fu cappellano militare e nel 1782 accompagnò il conte Potocki nel suo periplo attraverso l’Europa. Aderì alla massoneria e, dopo aver ottenuto la cattedra di scienze naturali, chimica e matematica all’università di Lemberg (oggi Lvov in Ucraina), nel 1783 lasciò il suo ordine e diventò prete secolare. La sua prima opera filosofica Dissertatio de harmonia inter bonitatem divinam mala creata, risale proprio a quest’anno. Sotto l’influenza dei pensatori naturalisti francesi, soprattutto del barone d’Holbach, nel 1787 scrisse Mémoire Philosophiques au la nature dévoilée. Quest’opera, che presenta poca originalità, rappresenta il primo scritto materialista nella storia del pensiero ungherese. Nel 1787 pretese un posto di consigliere al Consiglio di Luogotenenza dell’Ungheria, poi una cattedra di scienze naturali all’università di Vienna o una cattedra di scienze naturali e meccanica all’ università di Pest. Tutte le sue domande furono rifiutate. La sua carriera cominciò a prendere una giusta piega nel luglio del 1791, quando conobbe Gotthardi capo della polizia segreta di Pest e iniziò ad inviargli numerosi rapporti sulle perniciose macchinazioni degli illuminati, dei franco-massonici e dei gesuiti e sulle agitazioni e le opinioni delle fazioni di opposizione dell’Ungheria e delle altre province. Dopo la morte di Leopoldo II la situazione cambiò; divenne abate di Szászvár. Nella primavera del 1794 si lanciò nella organizzazione delle Società segrete di Vienna e in Ungheria. Fu arrestato dalla polizia, con i giacobini viennesi, nella notte del 23 luglio. Dopo aver spontaneamente confessato in merito alla organizzazione delle Società segrete, durante la sua prigionia inviò richieste e istanze di grazia, ma venne decapitato il 20 maggio 1795. K. Benda, Les jacobins hongroise, in “Annales historiques de la Revolution française”, vol. 30, 1959, pp. 48-52.53 Essendo il padre di origine serba e la madre tedesca non si servirà dell’ungherese che come lingua usuale; tutti i suoi scritti sono in latino, tedesco e francese. Si riportano di seguito alcune delle sue opere più interessanti: Oratio ad proceres et nobiles regni Hungariae (aprile 1790), opera questa tradotta e pubblicata in lingua ungherese da J. Laczkovics nel dicembre del 1791; Lettre adressée à Sa Majesté l’Empereur che risale agli ultimi mesi del 1790; Einwendungen wider die französische Konstitution,

35

Page 36: Ungheria giacobina

testimoniano uno spirito moderno, influenzato dal pensiero politico francese e dal giuseppismo. E’ tutt’ora la figura più discussa del dramma giacobino e forse non dovrebbe essere considerato né un eroe nazionale ungherese, né una spia austriaca delusa ma un personaggio fantasioso, avventuroso, colto e protetto da Giuseppe II. Le sue mémoires philosophiques, pubblicate nel 1788 in lingua francese, testimoniano già il suo materialismo e ateismo54. L’evoluzione della sua concezione politica si ebbe nello stesso senso. Alla fine degli anni ottanta sarà partigiano di una

scritta alla fine del 1791; Oratio pro Leopoldo Secundo Rege (1792). Questo libro, a differenza degli altri, ricevette l’approvazione di Leopoldo che non lo sottopose all’ordinario procedimento di censura e gli fu data la massima circolazione dagli agenti del re e dai suoi assistenti. Inoltre il re incaricò Laszkovics di occuparsi della traduzione dell’opera in cambio di 100 ducati; Discussio oratoria in eos qui librorum censuram invehuntur, è datata 1792; Status Regni Hungariae del 1792 rappresenta sicuramente uno degli scritti più importanti di tutta la sua intera carriera.54 E’ interessante, in tal senso, riportare alcune considerazioni tratte dal capitolo VIII “De la nécessité des sociétés” di queste mémoires, in merito alla necessità delle Società: “(…) pour éviter tout trouble dans la société et pour faire observer [à] ses membres continuellement les loix, il fallut quelque pouvoir suprême, qu’on appelle autorité royale. Dans les sociétés civiles différentes selon la différente disposition des membres, cette autorité est restée auprès d’un seul, ou elle fut partagée entre plusieurs, ou enfin elle fut conférée à tout le peuple; dans le cas premier, il y a une monarchie, dans le second une aristocratie et dans le troisième une démocratie. (…). Si je vais examiner la première question, le gouvernement monarchique me semble plus ancien, car d’abord manquant les sciences solides, les peuples ne voyaient pas, que la liberté naturelle leur soit ravie sous le gouvernement d’un seul, ils ne comprenaient pas, que le bien universel de la société s’allait changer par une métamorphose merveilleuse dans le bien de la maison de Bourbon, ou de celle d’Autriche etc. Ils se sont donc soumis aveuglement à quelque misérable, et c’est ainsi, que par l’ignorance des humains, qui les égale aux bêtes, s’est glissé parmi les peuples le monarchisme poli, aussi-bien que le grossier, qu’on appelle despotisme, lequel nous voyons en vogue même de nos jours chez les Turcs ignorans. (…) il me paraît uniquement vraisemblable que le gouvernement monarchique soit le meilleur, si le prince ne cherchant que le bien-être de ses sujets, ne leur impose des fardeaux sans la dernière nécéssité, s’il vit récompense les bons citoyens et punit les méchans avec ménagement. C’est ainsi, que le gouvernement aristocratique sera aussi avantageux aux sujets, si les principaux membres de la république se conformeront aux loix, que nous venons de prescrire maintenant aux princes; mais du contraire, si le prince sera un tyran, ou si la noblesse ne consentira pour le bien public, tous les maux les plus affreux arriveront à une semblable société. (…). Nous voyons par tout cela, que les sociétés soient nées des passions les plus abominables parmi les hommes, à-peu-près de la même manière, de laquelle s’attroupent de nos jours les brigans. (…). On voit les humaines tourmentés continuellement par des désirs et par l’envie, ils se tourmentent mutuellement, se persécutent, ou publiquement, ou par des cabales, l’un trompe l’autre, un chacun veut dominer, enfin il y a nombre d’autres passions, dont leurs jours sont troublés sans relâche de sorte, que ces passions subsistant, le genre humain ou devra périr, ou embrasser la société civile. Il y a là deux maux, dont le dernier est beaucoup plus petit, principalement si la société se pourvoit de bons conducteurs et de bonnes loix

36

Page 37: Ungheria giacobina

trasformazione democratica borghese, restando tuttavia prigioniero dell’illusione generale che confidava in un sovrano illuminato e attendendo da lui la realizzazione delle riforme. Nel 1790 credette che era venuto il momento di entrare nella vita politica del paese. E’ in questo periodo che scrisse il suo primo opuscolo nel quale, indirizzandosi anonimamente e sotto forma di discorso, invitava la Dieta a scuotersi dalla tirannia della nobiltà e del clero55. Martinovics però, malgrado conoscesse a fondo la filosofia del XVIII secolo e gli avvenimenti politici e storici europei, non era al corrente delle condizioni politiche del paese. Non formulò nessuna proposta concreta e adatta alla situazione ungherese. Più tardi dichiarerà che per quanto riguardava il tipo di governo da proporre, all’epoca della rivolta, non aveva che delle vaghe idee. Non aveva che dei punti di vista generali, spesso dei semplici desideri, la nostalgia per la libertà e l’uguaglianza, un sentimento di responsabilità per la sorte dei contadini e la mera convinzione che senza la loro emancipazione, non ci sarebbe stato né lo sviluppo umano né il progresso nazionale. Le tradizioni nazionali gli erano estranee: lo lasciavano indifferente e suscitavano la sua stessa opposizione. Farà sua la filosofia dei lumi, adottò le aspirazioni della Rivoluzione francese, ma nel suo radicalismo teorico, non si rese conto che senza l’indipendenza nazionale non ci sarebbero state per l’Ungheria, ridotta ad uno stato semi-coloniale, delle possibili trasformazioni in senso borghese56. Voleva assicurarsi la benevolenza della corte e sarà in questo periodo, nella primavera del 1791, che conoscerà Gotthardi capo della polizia segreta di Leopoldo II. Questo incontro avrà un ruolo importante nella sua vita e nella speranza di poter attirare, con i suoi rapporti, l’attenzione del monarca e di vedersi aperta la strada della carriera politica, venne ingaggiato come spia della polizia. Sarà da questo momento che si troveranno frequentemente nei suoi rapporti confidenziali informazioni sulle riunioni delle

fondamentales; la société est donc nécessaire à chacun pour la conservation de sa vie, comme un mal nécessaire, et en ce sens les loix civiles deviennent saintes, et il faut adorer, craindre aimer et honorer l’autorité royale. (…). Si de nos jours, les princes avec leurs ministres allaient adopter cette philosophie, il se défairaient de leur autorité, ils abandonneraient au reste des hommes des moyens égaux pour subsister, ils jouiraient en paix du peu des biens, que la nature leur offre; c’est ainsi, que cesseraient les guerres cruelles, avec les cabales execrables des ministres et des cours, aussi bien, que beaucoup d’autres maux, qui dérivent nécessairement de l’introduction des sociétés; (…)” K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 22-24.55 L’opuscolo in questione è Oratio proceres et nobiles Regni Hungariae.56 M. Makai, Martinovics filozófiája és a francia materialisták világképe (La filosofia di Martinovics e l’ideologia dei materialisti francesi), Budapest, 1956, pp. 231-240.

37

Page 38: Ungheria giacobina

società segrete, sui progetti dei patrioti, degli illuminati che formavano l’ala sinistra dei franco-massonici. Martinovics credeva che Leopoldo II era devoto alla politica giuseppista e, in questa politica di riforme, intendeva assicurarsi un posto da dirigente57. Era un giuseppista radicale che, combattendo il feudalesimo, si alleò all’assolutismo viennese dal quale sperava una rivoluzione dall’alto. Fu allora che le sue idee cosmopolite entrarono in gioco: patria, tradizioni, cultura e indipendenza gli sembravano delle nozioni vecchie e ridicole e l’autonomia dei comitati perfettamente inutile. Mentre Hajnóczy e i suoi amici si sforzavano di convincere la nobiltà della necessità di una rivoluzione sociale contro il monarca, Martinovics intendeva persuadere il re nella realizzazione delle riforme al prezzo dell’annientamento della nobiltà e delle stesse tradizioni ungheresi. Le sue proposte di riforma sul piano sociale avevano un punto manifestatamente anti-ungherese e la loro realizzazione, lontano 57 E’ interessante riportare una lettera scritta da Martinovics il 15 novembre 1790 ed indirizzata a Sua Maestà Leopoldo in occasione della sua incoronazione: “Sire! C’est aujourd’hui que V. M. se fait couronner roi de Hongrie; moi je desirerois, Sire, que Vous fussiez le maître de l’univers, connoissant votre amour les hommes, et votre désir de les rendre heureux. (…). Il n’est malheureusement que trop vrai, Sire, que Vous êtes monté sur le trône de vos ancêtres sous les auspices le plus défavorables: toutes les calamités publiques paraissoient presqu’en même tems s’appesantir sur vos vastes royaumes; la guerre contre les infidèles, la rebellion des Belges, l’équivoque, l’indigne conduite des Hongrois, le mécontentement du tiers État en Bohême et en Autriche sur le renversement subit du sistème oeconomique de Joseph II. (…). Voilà assurément les objets de la plus grande importance, et dignes de tous les soins d’un grand roi. (…). Les mauvais choix des personnes qui ont été employées depuis, prouve encore une suite de mêmes principes: il semble qu’on ait choisi tous ceux, qui par leurs conduite précédente auraient plutôt mérité d’être éloignées des affaires. Pourquoi M. Limpens, suspect à plus d’un titre de dilapidation des deniers royaux, se trouve-t-il toujours à la tête des finances? Pourquoi le secretaire Lennoi, suspect des liasons avec les rebelles, se trouve t-il commissaire général des vivres, emploi qui n’a jamais été confié qu’à des gens sûrs et d’un sang élevé; pourquoi le Sr Wunsch, aussi suspect que le précédant, se trouve-t-il commissaire général civil dans le Limbourg, l’ unique qui a été laquais du conseiller Beleen, lorsqu’il a été commissaire de S. M. dans cette même province. Enfin on a effecté de n’employer que des personnes de cette sphère, et d’éloigner les fidèles et zelés serviteurs du souverain, qui exclusivement se sont vus réduits à demi gage. (…). Je terminerai ma lettre, Sire, par représenter à V. M. combien il importe à sa gloire et à la félicité de ses peuples, qu’elle daigne jetter un regard sur les personnes qui l’entourent. (…). Je ne désirerai rien de plus, Sire, que V. M. voulut se faire rendre compte nettement et clairement par chacun de ses ministres, en particulier sur tous les articles de cette lettre, qui ne respire que le bien-être de la monarchie, et j’ose les défier de combattre mes principes sur les faits ci-dessus avec autant de droiture, de véracité et de franchise, dont je me suis imposé la loi, pour m’addresser à V. M. Heureux, Sire, si j’ai pu réussir, en dechirant le voile qui couvrait tout de mistères d’iniquités à Vous engager de confier à un homme actif, vertueux et intelligent l’administration de l’État, dans un moment sur tout, où toute l’Europe à les yeux fixés sur V. M.” Si veda: K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, vol. I., op. cit., pp. 342-347.

38

Page 39: Ungheria giacobina

dal facilitare l’evoluzione sociale in Ungheria, doveva rinforzare il potere assoluto e l’unità dell’impero degli Asburgo. Tuttavia fu inutile il suo tentativo di ricoprire una più alta carica politica. Tutto ciò che riuscì ad ottenere da Leopoldo II fu la nomina a chimico della corte che gli assicurò una lauta pensione. Con la morte di Leopoldo II, la sua condizione privilegiata era destinata a cambiare da un giorno all’altro il primo marzo 179258. Aiutato dal suo amico Gotthardi fece il possibile per attirare l’attenzione del nuovo sovrano ma, anche a causa delle molte persone che lo ostacolarono59, a Francesco non interessò entrare in contatto con lui e sospese i suoi onorari60. Malgrado tutto Martinovics fece fallire un complotto, comunicò la lista dei nomi dei rivoluzionari ungheresi, diede notizie riguardanti la politica estera e mise in guardia il re nella guerra contro la Francia. I suoi rapporti ci permettono di chiarire il conflitto interno tra le sue convinzioni e il desiderio di fare carriera. Preferì mettere a tacere le sue convinzioni se a questo prezzo poteva giungere alla gloria o al potere. Fu per questi motivi che cadde in 58 In una lettera scritta da Martinovics al suo amico Laczkovics il 2 marzo 1792 così viene riportato: “Mon Ami! L’empereur, plus que mon pere, est mort, voila un coup fatal pour l’humanité et pour nos États. Il faut reprendre les forces et le courage, j’avais déja un entrevu avec le roi François, ce monarche aimable est entierement informé de ma situation, il m’assura des memes faveurs, dont j’ai joués sous son pere (…). In un’altra, datata 7 marzo, continua: (…) nous prenons en general des mésures justes, pour informer le nouveau roi de notre état dans lequel l’Empereur son pere nous a placé, pour executer ses grands projets politiques. (…). Quoique la bonté de nouveau roi, son éducation philosophique, son esprit préparé par deux grands monarques, Joseph et Léopold, nous inspirent du courage pour non pas désesperer de sa faveur envers nous, l’état pourtant d’incertitude nous tourmente beaucoup. Il est accablé de affaires touchantes la guerre avec la France, et la liason avec les Prusses; ni moi, ni Gotthardi ne pumes pas encore etre avec lui, mais il nous a relegué à l’audience premiere, qui se donnera à Vendredi. Il n’en doute point qu’il soit informé de mes talens et de mes travaux politiques, dont j’étais chargés par son pere, la perte duquel restera toujours un coup de foudre pour nous. ” K. Benda, op. cit., vol. I pp. 631-633. 59 “(…). Le cardinal, les jesuites, les moines et presque tous les chef de la pretrie se sont unis contre moi, il rémuent ciel et la terre, pour me demontrer que je ne suis pas secularisé, pour m’abimer, ils veulent enfin m’ecrasser. Le roi dans les troubles de cour, qui se sont présentés par la Chancellarie hongroise, le cardinal et primas en tirat un avantage contre moi, et pour me pouvoir traiter selon les loix affreuses des pretres, il envoya ce monstre des hommes, son vicaire Kondé à Vienne, afin qu’il me force d’aller à Bude.” Lettera scritta da Martinovics a Laczkovics il 30 marzo 1792. K. Benda, Ibidem, p. 715.60 “(…) je voulus parler à l’empereur mais celui ci étant malade depuis huit jours, toutes les audiences furent suspendues. C’est la derniere tentative que je vais faire pour le determiner de m’employer, s’il n’en consente point, c’est alors que je rentrerai dans ma solitude si douce pour les âmes accoutumées à penser et à reflechir”. Lettera scritta da Martinovics a Laczkovics il 30 novembre 1792. K. Benda, Ibidem, p. 864.

39

Page 40: Ungheria giacobina

contraddizione con se stesso e denunciò persino alcuni suoi compagni. Quando tutti i suoi infiniti tentativi di entrare nelle grazie del sovrano Francesco fallirono, decise di gettare la maschera ed eccitato dalla sua ferita vanità, diventò un rivoluzionario. Si abbandonò al giacobinismo trasformando in cospirazione rivoluzionaria il movimento patriottico-democratico e si lanciò senza esitazioni nell’azione61. Nella primavera del 1793 Martinovics aveva conosciuto gli intellettuali dei clubs della capitale che aveva denunciato, divenne amico di Hajnóczy e fu informato sugli avvenimenti della Rivoluzione francese. Fu in seguito a questi cambiamenti che scrisse una lettera al sovrano Francesco in cui rese ridicoli i suoi sforzi e quelli della sua corte e difese dalle calunnie la Rivoluzione francese. Questa lettera rappresenterà una svolta nella vita di Martinovics. Riconoscerà che gli sforzi congiunti dei radicali democratici e della nobiltà costituivano una forza seria. Diventò anch’egli un patriota per poter collaborare alla trasformazione sociale del paese e sottrarlo agli Asburgo. Continuò a denunciare il malcontento ungherese e osservò, con segreta gioia, l’agitazione della nobiltà e degli intellettuali che non cessava di avere sempre più importanza. Già nella primavera del 1793 il ministro della polizia comunicò che alcuni delegati di otto comitati avevano deliberato sulla nazionalizzazione delle proprietà dell’alto clero, che stavano preparando una nuova Costituzione e che, detronizzando gli Asburgo, si proponevano di proclamare la Repubblica. La Dieta nel 1793 preparò una “Dichiarazione ungherese dei diritti dell’uomo e del Cittadino” e un “Atto Costituzionale ”, ma Francesco II, essendo molto conservatore, si oppose alla pubblicazione di questi testi. Le resistenze locali e isolate rivestivano lo stesso carattere e alla fine del 1793 i decreti concernenti la censura e la stampa saranno accolti da una protesta unanime nel paese intero. 61 In merito alla vita e alle opere riguardanti Martinovics, si vedano: Vilmos Fraknói, Martinovics és társainak összeeküvése (La cospirazione di Martinovics e dei suoi compagni), Budapest, 1884; Id., Martinovics élete (La vita di Martinovics), Budapest, 1921; Zs. Várady, Martinovics Ignác, Budapest, 1909, pp. 30-45; F. Pulszky, Martinovics és társai (Martinovics e i suoi congiurati), Budapest, 1882, pp. 45-55; J. Pogány, Martinovics és a magyar intellektuell forradalom (Martinovics e la rivoluzione intellettuale ungherese), in “Szocializmus”, VIII, 1913/1914, pp. 6-21; Gy. Pauler, Martinovics Ignác, in “Magyar Szemle”, I, 1881, pp. 11-20; I. Rózsa, Martinovics és társai ( Martinovics e i suoi compagni), Budapest, 1913, pp. 37-46; T. Barabás, Martinovics élete (La vita di Martinovics), Budapest, 1945; F. Fejtő, Martinovics Ignác (Ignazio Martinovics), in “Szép Szó”, Budapest, 1936, pp. 117-136; Id., Martinovics Ignác (Ignazio Martinovics), in “Mai magyarok regi magyarokról”, Budapest, 1991, pp. 118-136; E. Ring, Ignác Martinovics, homme du siècle des lumières, in “Les lumières en Hongrie, en Europe centrale et en Europe orientale. Actes du cinquième colloque de Mátrafüred, 24-28 octobre, 1981, Budapest, 1984, pp. 163-168.

40

Page 41: Ungheria giacobina

All’inizio del 1794 alcuni rapporti di polizia riportavano che degli opuscoli sediziosi passavano di mano in mano e che i giacobini stavano aspettando il momento propizio per far scoppiare la rivoluzione62. L’atmosfera ricordava quella del 1790 ma, mentre in quel tempo anche gli stessi radicali non pensavano all’abolizione della monarchia, gli opuscoli di questo periodo affermavano come la cosa più naturale di questo mondo era che “(…) ogni comitato doveva governarsi da solo, tutti riconoscevano un governo principale (…) e che il reddito nazionale apparteneva al paese e non alla famiglia reale sempre più numerosa”. Il movimento patriottico diretto dai democratici prese nella primavera del 1794 grandi proporzioni nell’intero paese, ma la corte aveva già deciso di non cedere e il terrore e la violenza divennero sempre più opprimenti63. Tutto dipendeva dal successo delle operazioni che consistevano nel riunire i democratici e la nobiltà in una organizzazione stabile e a mobilitare, con la forza dei comitati, il paese intero nell’interesse dell’indipendenza nazionale e della rivoluzione borghese. Sarà proprio al raggruppamento degli elementi democratici in un solido organismo e all’organizzazione della “congiura dei giacobini ungheresi”64 che è legato il nome di Martinovics.

62 “D’après une lettre de Vienne en date du 8, dont on a eu communication et qui paroit écrite par une personne sensée et impartiale, le public n’y est rien moins que satisfait de la rigueur extrême de la Cour contre les individus prévenus de conspiration. Les murmures, les libelles circulent dans la capitale. On regarde le plan des conjurés de Hongrie comme un roman mal ourdi et qui n’a pour base que des lettres et des confidences, qui ne prouvent que du mécontentement, de l’exaltation et de la lassitude”. K. Benda, A magyar … op. cit., vol. III, p.109.63 “On demande assez haut que le proces soit rendu public par la voie de l’impression … Les lieux de rassemblement, les sociétés même particulières, sont infestés d’espions. On incarcère, on reláche, sans rime ni raison. Les amis di Gouvernement affectent de répandre que la conspiration découverte avoit ses ramifications jusqu’à Constantinople, d’òu les agents français envoyoient de l’argent et des instructions à des prêtres grecs schismatiques ou à des juifs qu’ils mettoient en ouvre. L’inquiétude se peint sur toutes les phisionomies dans le Palais impérial et chez les Ministres presque toute l’action de la vigilance se porte sur la Hongrie”. Ivi, p. 109.64 Dopo molto tempo la congiura dei giacobini ungheresi del 1793-1794, come quella dei giacobini austriaci, ha svegliato l’attenzione degli storici. Nel 1878 sono stati ritrovati i loro scritti e i verbali dei processi, ma solo nel 1918 sono stati resi accessibili al pubblico senza restrizioni. Nel 1921 il primo a consultare questi carteggi è stato Vilmos Fraknói per la sua biografia dell’abate Martinovics, capo del movimento rivoluzionario e tra il 1920 e il 1930 altri storici ungheresi li hanno consultati. Dopo il 1945 le tradizioni rivoluzionarie dell’Ungheria trovarono dei nuovi onori e le due Società segrete giacobine riguadagnarono il loro interesse. L’apprezzamento di queste Società causò tuttavia qualche difficoltà ai marxisti ungheresi. Mentre fino a quel momento ci si era occupati solo degli attori principali, l’accento fu poi spostato sui fattori economici e sociali che erano alla base dell’opposizione democratica e rivoluzionaria e si mise contestualmente anche in dubbio la posizione centrale di Martinovics.

41

Page 42: Ungheria giacobina

Nella primavera del 1794 girò definitivamente le spalle ai suoi sogni presso la corte di Francesco e si unì ai rivoluzionari ungheresi. Nel mese di maggio iniziò ad organizzare un grande movimento inizialmente borghese al quale aderirono ben presto anche aristocratici e alcuni delle famiglie degli homines novi - ossia i rappresentanti della classe dei bene possessionati – il cui numero non superava i cento. I giacobini ungheresi erano senza dubbio un movimento di carattere girondino e avevano il desiderio di risolvere progressivamente i problemi politici, economici e non ultimi quelli culturali della società ungherese65. Molti inizialmente non stimarono Martinovics ma poi furono affascinati dalla sua sicurezza e dal suo spirito di iniziativa. Pur avendo nella sostanza ripreso le idee degli intellettuali dei clubs e tolto a prestito i suoi piani in gran parte da Hajnóczy, riuscì a trasformare in prassi tutto ciò che era prima solo in teoria. Aveva una personalità nata per dirigere, che pensava in proporzioni grandiose, non si perdeva in particolari e osava decidere subito anche sulle questioni più complicate. Forse non era amato, forse non godeva sempre di fiducia, ma la sua capacità decisionale trascinava tutti, si riconosceva il suo sapere e ci si inchinava ad esso. Voleva conferire all’Ungheria lo statuto di Repubblica indipendente e sovrana, con un’assemblea nazionale a una camera. Questa Repubblica doveva consistere in una federazione di province tutte autonome formate dalle distinte nazionalità che abitavano l’Ungheria. Quest’idea di federazione multinazionale, da sola, dimostrava la genialità politica di Martinovics e fu un suo merito se i democratici e i patrioti ungheresi riuscirono ad unirsi in un unico organismo66.

65 Éva H. Balázs, Mentalité et politique en Hongrie au XVIII siécle – objet et méthodes de l’histoire de la culture . Actes du colloque franco-hongrois de Tihány 10-14 octobre, 1977, Budapest, 1982, p. 132.66 A. Papo - G. N. Papo, Storia e cultura dell’Ungheria …, op. cit., pp. 335-336.

42

Page 43: Ungheria giacobina

5. Le Società segrete.

L’importanza politica dell’organizzazione dei giacobini ungheresi veniva data dalla nobiltà che era presente nei comitati, ma il vero motore era rappresentato dagli intellettuali radicali. Martinovics, nella primavera del 1794, fondò e diresse contemporaneamente due associazioni parallele. La Società conciliatrice dei Riformatori – per l’alleanza nobiltà-intelligenza - che riuniva i nobili che acconsentivano alle riforme e aveva come obiettivo l’attuazione di una trasformazione moderata della società e l’instaurazione di una Repubblica indipendente; la Società della Libertà e dell’Uguaglianza, vulgo dei giacobini per un’alleanza intelligenza-contadini, che riuniva i sostenitori di una trasformazione radicale della società chiamati in seguito giacobini ungheresi che, una volta arrivati al potere, avrebbero abolito i privilegi della nobiltà e introdotto le conquiste della Rivoluzione francese. Martinovics concepiva la prima come un mezzo transitorio nelle mani della seconda67. Auguste de Gérando così scriveva: “Il s’est avéré qu’il y eut alors deux mouvements, ou, pour parler le langage officiel, deux conjurations: l’une aristocratique formée par les magnats dans le seul but de détacher la Hongrie de l’Autriche et d’élever au trône l’archiduc palatin Alexandre, frère de l’Empereur; l’autre démocratique et libéral, sans plan arrêté, née sous l’influence de la Révolution (…). Nous ne nous occuperons que de celle-ci, parce qu-elle est la seule qui eut des suites. La première avait plus d’importance, mais précisément à cause de cela, le gouvernement, après l’avoir découverte, feignit de l’ignorer. On se contenta de destituer les conjurés qui remplissaient les premières charges de l’État et de surveiller activement le jeune palatin”. Il programma dei Riformatori rifletteva, nelle sue linee essenziali, le aspirazioni dei patrioti nobili e lo scopo era l’ottenimento e la garanzia dell’indipendenza nazionale con qualche riforma moderata. Secondo l’organizzazione della Società dei Riformatori i suoi membri dovevano soddisfare le esigenze degli scontenti della società, senza operare nessun tipo di rivoluzione. Obbligò i suoi membri a prestare giuramento e di propagare, al prezzo della vita ma con le necessarie precauzioni, i princìpi della Società. Dopo questo giuramento si spiegavano, ad ogni membro, i segni segreti attraverso i quali potevano

67 G. Tolnai, Az első magyar köztársasagi mozgalom néhány kérdés (Alcuni problemi riguardanti il primo movimento repubblicano ungherese), in “A Magyar tud. akadémia nyelv – és irodalomtudományi osztályának közleményei”, vol. I, Budapest, 1951, pp. 319-355.

43

Page 44: Ungheria giacobina

riconoscersi quali la stretta di mano al momento di fare conoscenza, l’abbraccio e dei baci amichevoli quando ci si incontrava, battere la porta in un certo modo quando si andava a fare una visita e l' uso di segni cabalistici nella corrispondenza. Allo stesso tempo il congiurato era messo al corrente delle regole della Società che erano contenute nel Catechismo. Ai nuovi membri venivano spiegati tutti i dettagli del testo; giuravano anche di far entrare altri congiurati, in modo tale che tutti i membri della Società si conoscessero. Dopo aver raggiunto il suo scopo questa Società avrebbe dovuto fondersi con la Società della Libertà e dell’Uguaglianza. La Società dei Giacobini, la cui esistenza doveva rimanere segreta ai Riformatori, avrebbe dovuto assicurare nello Stato nazionale quella Rivoluzione sociale che avrebbe giovato alla borghesia, scartando la nobiltà. Quest’ultima avrebbe avuto un ruolo finale nella rivoluzione e anche l’adesione a questa Società avveniva secondo princìpi molto rigorosi. I membri dovevano, essere capaci di apprendere i diritti dell’uomo ed essere di buona moralità; i magnati ne erano esclusi così come i nobili ricchi, i commercianti e gli individui bigotti. Gli elementi preferiti erano i capi civili e militari, i notai dei villaggi, i preti, i curiati, i pastori protestanti e gli individui scontenti della loro sorte. I futuri membri dovevano giurare “sul loro onore e sul loro cuore umano” di rispettare le regole della Società e di propagare i princìpi della libertà e dell’uguaglianza. Prestato questo giuramento si comunicavano al nuovo membro i due segni segreti della congiura, le regole della Società e gli veniva consegnato il testo del Catechismo per poterlo copiare e propagare. L’obbligo di fare nuovi adepti era per questa Società molto importante e, in merito ai membri, occorreva conoscerne il vero nome, precisare l’indirizzo e la loro condizione sociale. Si avvertiva il nuovo membro di non dire mai a nessuno il nome del congiurato che gli aveva dato l’opportunità di entrare a far parte dell’associazione e di non dire a nessuno le attività del complotto che si stava organizzando. Comparando queste due formazioni era evidente che la prima era subordinata alla seconda. Quindi la prima aveva come fine quello di distruggere l’ordine statale esistente e aveva un carattere provvisorio, la seconda doveva battezzare il nuovo ordine dello Stato e aveva un carattere permanente. Per facilitare la realizzazione pratica dell’organizzazione Martinovics nominò dei direttori a capo delle Società. Per la Società dei Riformatori il conte József Sigray più per il suo nome che per i suoi meriti personali; per la Società della Libertà e dell’Uguaglianza dei personaggi già conosciuti come Hajnóczy, Szentmarjay e il capitano Laczkovics. I direttori ricevettero le direttive da Martinovics con molto entusiasmo. Inizialmente Szentmarjay si scontrò con Martinovics in merito

44

Page 45: Ungheria giacobina

alla falsità del doppio progetto ma Martinovics riuscì a fargliene comprendere la necessità. Molti altri erano preoccupati per la mancanza di mezzi economici ma, con molta austuzia e diplomazia, Martinovics riuscì a tranquillizzarli promettendo un aiuto segreto della Convenzione francese e assicurandoli che i soldi stavano già arrivando in Ungheria. Si riferiva ai suoi rapporti con i dirigenti giacobini francesi, alle missioni di cui l’aveva incaricato la Convenzione e aggiunse che il movimento ungherese non era isolato perché gli austriaci si stavano organizzando e i polacchi avevano già promesso il loro aiuto. Oggi sappiamo che niente di tutto questo era vero. All’inizio dell’estate del 1794 Martinovics ritornò a Vienna e fu in questo periodo che gli intellettuali democratici della capitale e poi delle altre città, iniziarono ad interessarsi alla congiura. Ben presto il reclutamento dei membri proseguì anche nei comitati. L’organizzazione guadagnò rapidamente terreno sia tra i democratici radicali sia tra la patriota nobiltà riformista. Nel giro di tre mesi di attività il numero dei congiurati poteva essere valutato di circa tremila unità. Per quanto riguardava l’appartenenza sociale dei congiurati68

bisogna mettere in evidenza la forte presenza di gentiluomini. Circa la metà dei membri era costituita da intellettuali e la loro età era compresa tra i venti e i trent’anni. Era un movimento giovane e il suo slancio, ma anche il suo radicalismo, furono d’apporto dei giovani giuristi e degli studenti. Mentre questa gioventù intellettuale era realmente rivoluzionaria, le idee dell’altra grande parte dei congiurati, rappresentata dalla nobiltà dei comitati, non oltrepassava generalmente i princìpi del Catechismo dei Riformatori. L’organizzazione agiva con estrema segretezza, ma la polizia notò che nel corso dell’estate l’atmosfera diventava sempre più febbrile. I rapporti di polizia erano pieni di notizie riguardanti l’ambiente rivoluzionario presente in Ungheria: si parlava apertamente dell’avvicinarsi della Rivoluzione, si facevano

68 Questo movimento era intellettuale perché tra i circa 70 partecipanti conosciuti, 15 erano funzionari, 9 proprietari terrieri, 8 studenti universitari, 7 avvocati, 6 segretari personali, 5 scrittori, 4 preti cattolici, 4 commercianti, 3 medici, 3 professori, 3 industriali, 2 precettori e un attore. Tutte queste professioni esigevano delle qualità intellettuali e non manuali e non vi erano appartenenti alle classi popolari, nel senso che non vi era né un operaio né un contadino tra i congiurati. Questo movimento era prima di tutto ungherese perché 58 dei suoi membri portavano il nome ungherese, otto quali Bujanovics, Jakics, Jean e Ladislas Laszkovics, Martinovics, Szecsenák, Szmetanovics e Táncsics un nome serbo, cinque Brehm, Gaszner, Hirgeist, Landerer, Paiczkofer un nome tedesco e quattro Haliczky, Pruzsinszky, Szulyovszky e Vrhovszky un nome polacco. Questa statistica risulta essere particolarmente interessante se si considera il censimento del 1787 in base al quale su otto milioni di abitanti solo il 39% erano ungheresi. K. Kecskemeti, Les jacobins hongrois, art. cit., pp. 232-236.

45

Page 46: Ungheria giacobina

dichiarazioni francofile, si ingiuriava il sovrano, i preti e gli aristocratici. A causa di tutte queste ragioni, nei primi mesi del 1795, il Consiglio di guerra viennese inviò in Ungheria una divisione di fanteria e quattro divisioni di guardie di frontiera croate e serbe mentre nelle vicinanze della capitale si iniziava a concentrare anche la cavalleria tedesca.

6. Il Catechismo della Società dei Riformatori.

Gli scopi delle Società furono fissati in due diversi Catechismi entrambi redatti da Martinovics nel maggio del 1794. Il problema più difficile del Catechismo dei Riformatori era la conciliazione degli interessi del riformismo nobiliare e del radicalismo borghese. Fino a quando Hajnóczy e i suoi amici concepirono un’alleanza senza ripensamenti, Martinovics considerò la cooperazione come uno stato di transizione e per questo che nei suoi Catechismi si mostrò conciliante. Martinovics fece le sue rivendicazioni ai patrioti e dichiarò che lo scopo era la rottura con la casa degli Asburgo e la proclamazione di una Repubblica ungherese indipendente. Il modo attraverso il quale occorreva guadagnare l’indipendenza era la rivolta armata: “ (…) appena la Società dei Riformatori sarà diventata numerosa e istruita che comprenderà i membri più distinti della nobiltà dei comitati, due o tre comitati vicini devono fare stampare insieme, l’appello alla rivolta contro la casa d’Austria, i magnati e l’alto clero, appello che terminerà con le seguenti parole: cittadini, prendete le vostre armi! Giuriamo di sacrificare piuttosto la nostra vita che la nostra libertà! Meglio morire che continuare a vivere sotto il comando della casa d’Austria”. Il Catechismo della Società dei Riformatori comprendeva tre capitoli. Il primo era intitolato De Pernicioso Domus Austriacae Ingentem Hungaram Dominio e comprendeva 29 articoli; il secondo s’intitolava De Reformatione Politica Hungarorum ed era formato da 12 articoli ed infine il terzo s’intitolava De Insurrectione Hungarorum e comprendeva 6 articoli69.

69 In base alla confessione fatta da Martinovics il 13 e 14 agosto 1794 dinanzi al giudice viennese, si era ritenuto per molto tempo che questo catechismo fosse stato scritto da Ferenc Gyurkovics un professore dell’università di Pest. Tuttavia Vilmos Fraknói ha dimostrato che questa affermazione, come tante altre di Martinovics, mancava totalmente di fondamento, perché ritiene che il testo fosse stato redatto in latino da J. Hajnóczy. Oggi si conoscono due esemplari di questo Catechismo. Uno si trova tra i documenti del processo dei giacobini ungheresi negli antichi archivi segreti di Vienna, l’altro è anche a Vienna tra i documenti ufficiali dell’arciduca palatino Alessandro Leopoldo (Beilang, I. n° 24 ). Questi due esemplari sono stati scoperti dagli storici solo dopo l’apertura di questi due depositi dopo la prima guerra mondiale.

46

Page 47: Ungheria giacobina

Si ritiene interessante riportare alcuni dei passaggi più significativi di questo Catechismo: “ (…). Sotto, i loro re nazionali, gli ungheresi mantenevano la loro forza d’animo, il loro vigore, la loro libertà nazionale e l’indipendenza del paese. Sotto lo scettro austriaco, l’armata ungherese era caduta nelle mani dei tedeschi, la nobiltà ungherese ha perduto il suo rigore e vende il suo patriottismo al Cabinetto di Vienna, per dei titoli senza importanza (…). Il Parlamento non si riunì durante gli anni sotto il regno di Maria Teresa d’Austria e mai sotto quello di Giuseppe II. Quanto a Leopoldo II (1790-1792) egli ha saputo eluderlo grazie al suo machiavellismo e alla concussione. Francesco I, incapace di governare, aveva promesso ai suoi ministri di non convocare mai il Parlamento dell’Ungheria (…). La corte di Vienna teneva gli ungheresi nella servitù escludendo i consiglieri ungheresi dalle conferenze ministeriali. I re della casa d’Austria, a eccezione di Giuseppe II, approfittarono per tradire la libertà ungherese dei membri dell’alto clero che, per loro celibato, cessarono di essere cittadini della Patria. I magnati sono stati attirati a Vienna per abitarci e sposarono donne tedesche e spensero in loro la fiamma del patriottismo. E’ per questo che lo spirito di Rákóczy, dei Thököly è morto in loro. (…). Francesco I ingannò ugualmente la Nazione ungherese sopprimendo la libertà di stampa che egli promise nelle leggi e minacciò di morte coloro che cercavano di difenderla. Egli ruppe il suo giuramento di incoronazione e trattò il paese come una miserabile colonia. Colpisce di dogane elevate i prodotti ungheresi, permettendo di trasferire senza dogana dei metalli stranieri in Austria. Sotto il regno austriaco, la sorte degli ungheresi non era più vantaggiosa di quella dei polacchi sotto la dominazione russa e prussiana. Che dovevano fare dunque gli ungheresi per sbarazzarsi degli austriaci? Prendere il potere dalle mani di Francesco I con le armi alla maniera dei polacchi e trasformare il paese in una Repubblica. Giuseppe II ha rotto l’ordine di successione della Pragmatica sanzione con la usurpazione del trono con Leopoldo II non si è avuto il contratto solenne per assicurare la successione degli Asburgo, così Francesco I non è il vero erede dell’Ungheria e, anche se lo era, egli avrebbe perso questo diritto violandone le leggi. (…). L’Ungheria può mantenersi da sola. I nove milioni di abitanti, vivevano nei luoghi più fertili potendo, con una buona organizzazione, resistere ai turchi come ai tedeschi. Francesco I non può essere mantenuto sul trono, anche se egli promette di abitare ininterottamente nel paese e di governare con giustizia, quando le promesse dei re sono incerte alla prima occasione, essi ingannano il popolo senza pudore e dato che essi

47

Page 48: Ungheria giacobina

si sentono molto forti, lo sottomettono al loro gioco (…) un re infedele è un traditore e merita la morte (…). La nazione ungherese non può migliorare la sua situazione politica e liberarsi dal gioco del disonorante Cabinetto di Vienna se non prende il potere nelle mani del re e dichiara la sua patria una Repubblica libera ed indipendente. Come la nazione ungherese possiede in Ungheria e nelle province annesse dei popoli di diverse minoranze nazionali, ogni minoranza nazionale formerà una provincia, riceverà una Costituzione politica e tutti si uniranno strettamente tra loro. L’Ungheria diventerà una Repubblica federativa, nella quale ogni popolo dispone della sua lingua, dei suoi costumi e della sua religione. Verso l’esterno, per prevenire gli attacchi e le offese provenienti dalle potenze straniere, l’Ungheria si presenterà come una Repubblica indivisibile. Nella Repubblica il popolo comprenderà due classi: una sarà l’alta e la piccola nobiltà tra le quali la differenza di classe sarà abolita e l’altra comprenderà i borghesi e i contadini. Le province dell’Ungheria saranno governate dall’Assemlea Generale (Congressus generalis). Bisogna che i nove milioni vi inviino 248 deputati, eletti una metà dai nobili e un’altra metà dai non nobili. I deputati (…) formeranno due Camere separate, ma delibereranno in sala comune sotto la direzione di un presidente (…). Per discutere dei problemi, si creeranno dei comitati nei quali ogni Camera sarà egualmente rappresentata. Ogni anno si eleggerà un’assemblea generale. Eccezionalmente la prima sarà mantenuta in funzione dopo la redazione della Costituzione. L’Assemblea generale deterrà l’esecutivo. Ogni minoranza nazionale formerà un’assemblea provinciale nella quale avrà il diritto d’utilizzare la sua propria lingua, potrà possedere una Costituzione provinciale. La pratica delle religioni, i sentimenti e la letteratura sono libere. Il commercio sarà illimitato, la giustizia gratuita, l’armata nazionale, la scienza e l’arte protette. Solo i nobili avranno il diritto di proprietà illimitato. I non nobili non l’avranno che nelle città reali che si chiameranno ormai città nazionali e prenderanno in affitto le proprietà nobiliari, potendo pagare l’affitto in denaro, in natura o in lavoro. I nobili avranno diritto di conservare i loro titoli e serviranno nella cavalleria. Con queste riforme, i nobili si libereranno di tutti i nemici: il re, i magnati e l’alto clero. (…). Dopo le riforme, l’Ungheria farà marcia libera con gli Stati vicini (…). Sarà possibile costruire dei porti a Fiume e a Zimony e con un trattato di nagivazione con i turchi si potrà assicurare la navigazione fino al mar Nero. Si potranno ugualmente ricevere delle enormi ricchezze dalle immense foreste della Croazia e della Slavonia.

48

Page 49: Ungheria giacobina

L’Ungheria avrà a sua disposizione, dopo la sopressione della inutile funzione del re, i redditi della Camera (lucrum camerae), della corona e del Palatino, le miniere di rame, di sale, la dogana, la lotteria (…). Aggiungendo il valore dei beni ecclesiastici, si potrà valutare le entrate del paese a quaranta milioni di fiorini che basteranno all’armata, ai funzionari, così come alla copertura di tutti i bisogni comuni (…). (…). La nazione può realizzare queste riforme, organizzando contro il gioco degli austriaci, i membri dell’alto clero e dei magnati, una rivolta armata. Così mentre la Società dei Riformatori sarà, con la diffusione di questo Catechismo, rafforzata e comprenderà tra i suoi membri tutti i nobili di tutti i comitati, bisognerà chiamare i non nobili, per unirsi ai congiurati e indicargli il progetto del Catechismo. Poi due o tre comitati vicini chiameranno gli altri ad unirsi a loro, con una circolare nella quale enumereranno i crimini commessi contro l’Ungheria dal Cabinetto di Vienna, da Ferdinando I a Francesco I. Le truppe che sono nel paese, presteranno giuramento sotto la bandiera nazionale alla nazione (…). Si potrà contare per l’esecuzione del piano sui Francesi, che hanno dichiarato di difendere il paese dimostrando così la loro amicizia. I Polacchi sono pronti ad offrire il loro appoggio. I Turchi saranno felici di accogliere il tentativo diretto all’indebolimento della Casa d’Austria. Gli ordini della Stiria attendono con impazienza di allearsi con l’Ungheria liberandola dal gioco austriaco. I Cechi vogliono, in tutti i modi, abbandonare l’Austria. L’essenziale è dunque obbligare alla ritirata qualche reggimento austriaco stanziato nel paese (…). Cittadini nobili e non nobili della Patria (…) prendete le armi! Vendicate il sangue innocente dei nostri fratelli uccisi nei campi di battaglia tedeschi. Organizzate un governo pratico affinché alla fine del secolo una Costituzione libera renda felice la nostra Nazione ! ”70. Martinovics ricorda con nostalgica malinconia lo splendore della nazione magiara quando era governata dai re “nazionali”, che con grande senso di rispetto nei riguardi di tutte le classi sociali avevano cercato di assicurare sempre la pace e la prosperità alla nazione. Quello splendore che aveva illuminato la terra ungherese sotto la dinastia dei Rákoczy e Thököly era ormai scomparso ed ad esso aveva fatto posto la tetra dinastia asburgica che, non solo non curava i suoi interessi ma trattava la nazione come una “misera colonia”. Il commercio languiva e, mentre i prodotti ungheresi erano soggetti ad elevati dazi d’esportazione, quelli austriaci entravano liberamente in Ungheria senza pagare nessun tipo di dazio. Questa “misera condizione” non doveva di fatto far allontanare troppo la condizione economica dell’Ungheria da quella della

70 C. D’Eszlary, Les jacobins hongrois, art. cit., pp. 296-300.

49

Page 50: Ungheria giacobina

vicina Polonia, vessata e sfruttata dai russi e prussiani. Martinovics sollecitava i riformatori a “prendere le armi”, liberarsi dagli Asburgo e trasformare la nazione ungherese in una “Repubblica federativa” indipendente, dove tutti i diritti, anche quelli delle minoranze, dovevano essere rappresentati nell’Assemblea nazionale e rispettati attraverso una Costituzione condivisa e accettata da tutte le classi sociali. Solo con un’istituzione di tipo repubblicana – dice Martinovics – “nella nazione si sarebbero garantiti la proprietà, il commercio, la religione, ecc” e grazie a queste riforme i vecchi nemici, quali magnati e alto clero, che avevano da sempre goduto di ampie prerogative e privilegi, sarebbero stati sconfitti definitivamente. La nazione, riacquistato il suo antico splendore, avrebbe visto rifiorire il commercio ed i suoi prodotti giungere fino alle coste del mar Nero ed Adriatico. Tutti i Comitati dell’Ungheria avevano “l’obbligo morale” di unirsi e combattere contro la monarchia degli Asburgo. Purtroppo però Martinovics si abbandonava a vane illusioni quando pensava e sperava in un eventuale aiuto francese o addirittura ad un intervento polacco o turco contro gli austriaci ed anche gli Ordini di Stiria ed i cechi, difficilmente avrebbero accettato di unirsi ai magiari per “alzare le armi” contro gli Asburgo. In questo senso si ritiene che Martinovics abbia viaggiato troppo con la fantasia. Malgrado alcune sue vane illussioni, che abbiamo avuto già modo di evidenziare, è indubbio che le sue idee erano nuove ed anche il tono appassionato col quale le esponeva, contribuì a creare attorno alla sua persona un vasto consenso e soprattutto risvegliare nell’animo dei riformatori, la speranza di pensare alla nazione ungherese libera ed indipendente dall’oppressione straniera.

50

Page 51: Ungheria giacobina

7. Il Catechismo della Società della Libertà e dell’Uguaglianza.

Era il Catechismo dei giacobini71 che conteneva le idee generali espresse dai democratici radicali, ma non chiariva né i problemi dei rapporti con la nobiltà né quelli delle contraddizioni con il programma dei Riformatori e non faceva distinzioni tra gentiluomini e magnati, preti e alto clero. La lotta contro il “triplice flagello dell’umanità”, gli scopi della trasformazione borghese e la sua realizzazione erano trattati in

71 Il Catechismo della Società della Libertà e dell’Uguaglianza fu scritto da Martinovics in francese. Ciò che è a noi pervenuto non è il testo originale, ma soltanto la traduzione in ungherese. Durante la prigionia, Martinovics l’ha ricopiato ma in una forma abbastanza approssimativa. Il Catechismo porta il seguente titolo: Catéchisme de l’Homme et du Citoyen, par Démocrite La Montagne (Martinovics) citoyen français e riflette l’influenza spirituale della Francia che s’incontra d’altra parte in tutto il testo. Il titolo si ispira all’opera di Volney: La loi naturelle ou Catéchisme du citoyen français, Paris, 1793. Lo pseudonimo di Martinovics “Démocrite la Montagne”, si riferisce da una parte a Démocrite il pioniere della filosofia materialista dell’antichità, d’altra parte a “La Montagne”, che raggruppava i radicali della Convenzione. In tutto il Catechismo si nota anche una certa influenza esercitata dal Rousseau e dall’ Holbach. I congiurati dichiararono, nelle loro confessioni, che questo Catechismo fu redatto da Gérard Rabeau, Volney o “La Montagne”, ma Vilmos Fraknói ha scoperto che è opera di Ignace Martinovics. Il suo testo fu tradotto in ungherese da Jean Laszkovics, utilizzando spesso delle espressioni volgari e più violente rispetto alla versione originale e in tedesco da József Hajnóczy. Si pensa che nessuno abbia mai visto o letto questo Catechismo originale in lingua francese tranne i due traduttori. Del testo ungherese, allo stato attuale, si conoscono due esemplari: uno completo, l’altro frammentario. Il titolo del Catechismo completo è Az embernek és polgárnak Katekizmusa, melyet írt Démocrite La Montagne franczia polgár, most pedig magyarra fordittatott (Catechismo dell’Uomo e del Cittadino scritto da Démocrite La Montagne cittadino francese e ora tradotto in ungherese), e comprende sette parti e un’appendice. La prima parte parla dell’uomo (Az emberről) e comprende 17 capitoli, la seconda parte si occupa del cittadino (A polgárról) e ne contiene 18, la terza parte tratta della servitù (A martalékságról) ne comprende 11, la quarta parte della rinascita o insurrezione (A felzendülésről) ne conta 12, la quinta parte è intitolata Del re (A királyról) si divide in 20 domande, la sesta parte tratta della nobiltà (A nemességről) e comprende 9 domande ed infine la settima parte tratta dei preti (A papokról) è composta da 5 domande. Questa divisione è seguita da un’appendice che comprende le tredici regole che i cittadini, aspiranti alla libertà, dovevano rispettare. Questo esemplare completo si trova attualmente negli antichi archivi segreti di Vienna tra i documenti del processo ai giacobini. L’esemplare frammentario ha per titolo Francia Catechesis. Comprende cinque parti e non c’è l’appendice. La prima parte senza titolo contiene 18 capitoli, la seconda parte parla del cittadino e ne comprende 22, la terza parte si occupa della servitù e si compone di 11 capitoli, la quarta parte espone circa la rinascita, l’attacco e l’insurrezione ed è formata da 12 capitoli, la quinta parte tratta dei re e sono pubblicate quattro domande-risposte.

51

Page 52: Ungheria giacobina

modo molto generico e piuttosto teorico. Si ritiene che la parte più interessante del Catechismo sia quella in cui l’autore tratta dell’alleanza con i contadini e della rivolta borghese mentre tace sui compiti della Rivoluzione e non offre nessuna indicazione concernente i dettagli sul movimento. Per comprendere il significato di questo Catechismo si riportano, di seguito, alcune parti dell’esemplare frammentario: “ L’uomo è un animale intelligente e attraverso il suo cervello, esprime pensieri, giudizi, ragionamenti e si ricorda del passato e si forma una sua opinione sull’avvenire. Se l’uomo non segue la ragione diventa un animale la cui forma esteriore rassomiglia ad un uomo ma che in fondo altro non è che una bestia feroce e stupida. Lo spirito gli permette di mantenersi in vita, di nutrirsi, di essere felice, questo è reso possibile dal lavoro. Il cervello ha due malattie: l’ignoranza che è naturale e la bigotteria che ne rappresenta la conseguenza inevitabile ed entrambe si devono combattere con l’esperienza e l’insegnamento. Per essere felici, bisogna ubbidire alla seguente massima: “Sii libero e guida la tua libertà con la tua intelligenza!”. I beni sono cose che appartengono a taluni e non ad altri. L’uomo ha due tipi di proprietà o beni: uno è insito nella natura dell’uomo e di conseguenza a lui inseparabile; l’altro è invece acquisito. La facoltà di pensare, di esprimere la sua volontà e le sue opinioni sia attraverso la parola che in forma scritta, è una proprietà innata; il possesso di terre, di campi, di cose o di animali destinati, per la loro naturale stupidità, all’uso da parte dell’uomo, o di altre cose mobili fanno parte dei beni acquisiti dell’uomo. Non si può privare l’uomo né dell’uno né dell’altro di questi beni ed è per questo che si devono leggittimamente difenderli. Il pericolo risiede nella passione degli uomini. E’ vero che l’uomo istruito tende sempre ad essere ispirato dai princìpi della moralità che sono insiti nel suo cuore, ma è anche vero che, allo stesso tempo, egli è attaccato dalle sue passioni che lo portano sulla strada degli eccessi e al rovesciamento dei suoi princìpi morali. E’ così che egli cerca di invadere e occupare la proprietà altrui e a minacciare la vita del suo simile mentre vorrebbe che la sua non fosse disturbata da nessuno. L’uomo può difendersi grazie alle forze morali che derivano dalla sua ragione e fisiche che risiedono nel suo corpo. L’aggressione alla sua vita e alla sua proprietà si chiama in una parola oppressione. Quando essa ha luogo, la ragione ordina alle forze fisiche di resistere all’oppressione e di sostituire le forze ingiuste da quelle basate sull’equità naturale e prodotte dai più

Questo esemplare frammentario fu inviato agli inizi del XIX secolo alla rivista Szazádok da Sámuel Ercsey, un aiutante pastore della chiesa riformata di Szólád. Il suo contenuto è stato riportato nel libro di V. Fraknói intitolato: Martinovics és összeeküvése (La cospirazione di Martinovics), Budapest, 1980.

52

Page 53: Ungheria giacobina

innocenti istinti della natura umana. Il consiglio che la ragione offre all’uomo per garantire la sua vita e la sua proprietà è il seguente: “l’uomo deve fare tutto ciò che è utile alla sua conservazione e che non nuoce all’altrui”. Questa massima si chiama “libertà”. Senza di essa non c’è salute, la sua dignità ne risulta indebolita ed egli è messo al di sotto del suo rango. Queste tendenze naturali a conservare la vita, la proprietà ed avere la facoltà di poter esercitare la propria libertà si chiamano: “les droit natureles de l’homme”. Cosa deve fare l’uomo se le sue forze non sono sufficienti a resistere all’oppressione o all’aggressione? Egli si deve alleare ai suoi simili per poter respingere tutte le oppressioni. Ma questi stessi briganti, volendo attaccare gli innocenti, devono pensare anche alla loro difesa, per non provare la giusta vendetta degli uomini giusti. E’ così che l’istinto della resistenza e la passione dell’oppressione spinge gli uomini a formare una Società che è un insieme di molti uomini uniti dalle loro forze morali e fisiche per raggiungere lo stesso scopo: la “sûreté”. I membri della società sono i cittadini. Tutti gli altri titoli (re, principe, nobile, prete, ecc.) sono ingiusti perché feriscono l’uguaglianza. La società poggia su un “contratto sociale” nel quale i suoi membri promettono di difendere i loro diritti, la loro vita, la loro libertà, la loro fortuna, la loro uguaglianza, contro tutti gli attacchi. La loro unione si chiama “corpo sociale” ed ogni membro di questo corpo ottiene il nome di cittadino. In base a questo contratto sociale, il corpo sociale dice o tacitamente o espressamente ad ogni cittadino: “Noi, membri del corpo sociale, ti promettiamo la difesa della tua vita, proprietà e libertà” e il cittadino sembra dire: “(…) io come membro del corpo sociale, prometto di voler consacrare tutte le mie forze fisiche e morali alla conservazione della sûreté comune e io sono pronto a sacrificare la mia vita e la mia proprietà quando la salute della società lo esigerà”. La natura di questo contratto sociale, è che deve essere giusto e di conseguenza bisogna che sia reciproco, che imponga l’obbligo al suo rispetto a tutto il corpo sociale ed a ogni cittadino e ciò significa che ci dovrà essere nella società una perfetta uguaglianza dei diritti naturali. Una società civile non può essere tale senza un contratto sociale. Tutte le corporazioni degli uomini, che non hanno come base un contratto sociale, non meritano il nome di società civile; è un gruppo i cui membri non presentano che la forma degli uomini mentre non sono altro che degli schiavi, o delle bestie senza volontà e senza l’uso della ragione. A guidare questo gruppo è un conquistatore o un despota eletto o incoronato. Affinché una società non degeneri in tirannia tutti i cittadini devono concorrere al mantenimento del contratto sociale con la loro volontà e questa si chiama “la volontà generale” che fa della legge suprema lo strumento indispensabile al mantenimento dei diritti naturali dell’uomo, che sono la vita, la

53

Page 54: Ungheria giacobina

proprietà, la libertà, la difesa e l’uguaglianza. La sovranità nella società civile è esercitata dal popolo nelle assemblee primarie. Il popolo, o il corpo sociale deve essere distribuito in molte piccole corporazioni, che si chiamano assemblee nelle quali ogni cittadino pronuncia la sua volontà tendente sempre al benessere della società. Gli atti principali della sovranità popolare sono: di scegliere i suoi rappresentanti alla Convenzione, o alle Assemblee legislative; di approvare l’atto costituzionale e le leggi ed infine di nominare i magistrati e i funzionari pubblici. La Convenzione nazionale è un’assemblea composta dai rappresentanti del popolo investiti dal potere illimitato di redigere l’atto costituzionale o anche quello di cambiare il tipo di politica presente nella società civile. Anche l’Assemblea legislativa è ugualmente composta dai rappresentanti del popolo, ma il loro potere è limitato dall’atto costituzionale dal quale non devono discostarsi. Sarà compito del governo quello di far eseguire le leggi adottate dall’Assemblea nazionale. Una organizzazione questa i cui poteri sono subordinati alla sovranità nazionale e destinata a far eseguire le leggi nei modi più giusti e sicuri. Occorra che ci sia in ogni società, dopo il corpo legislativo, un potere esecutivo supremo composto da commissari o da ministri ognuno competente in settori specifici. Il ministro dell’interno, quello delle finanze, della guerra, della giustizia e degli affari esteri sono sufficienti nel numero per governare tutti gli altri poteri esecutivi inferiori. Quest’ultimi dovranno poi essere distribuiti, in maniera omogenea, sul territorio che, a sua volta, deve essere diviso in molti dipartimenti, distretti, comuni e sezioni. Ad amministrare ogni dipartimento sarà compito di un consiglio dipartimentale ed un consiglio ad esso subordinato avrà il compito di dirigere il suo distretto e i suoi comuni; infine in ogni comune ci sarà una municipalità che sarà presieduta dal sindaco del comune. In ogni dipartimento ci saranno poi dei tribunali di giustizia civile. Questa forma di governo, organizzata in tal modo, sarà rappresentativa e democratica ed è il sistema migliore per il mantenimento dell’ordine e dei diritti naturali dell’uomo. I diritti dei cittadini sono uguali. Solo i capi dell’esecutivo hanno la superiorità e, in base alla legge, solo degli uomini intelligenti potranno accettare delle funzioni. Un uomo al quale vengono tolti i suoi diritti naturali diventa uno schiavo. La sua condizione è molto pietosa. Non ha né proprietà, né sicurezza, né libertà. Lavora per il suo padrone e si piega davanti al suo idolo oppressore. E’ governato arbitrariamente o dai capricci del suo padrone che riceve il nome di despota. La sua condotta è avvilita dalla oppressione e non conosce altro diritto che il piacere del suo padrone e altra giustizia che la grazia del suo despota. Malgrado la sua condizione, lo schiavo però non perde i suoi diritti naturali che restano sempre inalienabili e li si può far tacere con la forza, ma nessun potere li può annientare. Gli

54

Page 55: Ungheria giacobina

schiavi possono far valere i loro diritti naturali con una insurrezione contro il comune oppressore e attraverso il cammino della saggezza e della moderazione organizzare una forma di governo rappresentativa di tipo democratica. Questa rivoluzione dovrebbe avere luogo contro i tre flagelli del genere umano: i re, la nobiltà ed i preti tutte le volte che questi abusano del loro potere. Il re è un uomo che pretende di avere il diritto di disporre della vita, della proprietà e della libertà dell’uomo, quasi come se i suoi poteri gli venissero dati dal cielo. Ma anche il più saggio e migliore dei re può commettere degli errori durante il suo governo. E’ oppressore colui che si appropria con la forza della dignità sovrana del popolo. Se è un uomo, si tratta di monarchia, se sono molti di aristocrazia. Questi due regimi sono tirannici: re o aristocrazia obbligano il popolo ad assicurargli la fortuna. I tiranni fanno la guerra per interesse e obbligano il popolo a procurargli i mezzi per intraprenderla. La conseguenza della vittoria è il rafforzamento della potenza dei tiranni e l’indebolimento del popolo (…). Dopo la rivolta, il popolo elegge dei deputati, o forma l’Assemblea nazionale e punisce i tiranni. La vittoria è certa e bisogna creare delle Repubbliche democratiche. Il re tratta arbitrariamente la nazione e la sua fortuna. Questa situazione è nata dalla scomparsa della naturale democrazia provocata dai tiranni, che l’hanno fatta cessare per servire ai loro propri interessi. Bisogna dunque sopprimere i reami anche quando i re sono buoni. La sovranità s’accompagna, all’orgoglio, alla fastosità, alle spese sconsiderate, alla corruzione, alla guerra e alla conquista. L’orgoglio dei re si manifesta in quanto si separano dal loro popolo nel loro palazzo e accordano delle udienze e davanti a loro, tutti diventano “i più umili valletti”. Le spese del re: palazzo, guardie del corpo, ecc, sono pagate con il sudore del popolo e mentre nella pace il popolo si impoverisce, nella guerra muore. Bisogna seguire l’esempio della Francia che ha impedito il crollo dello Stato. I re mantengono i loro popoli nella ignoranza per coprire le loro infamie ed è per questo che odiano la scienza, limitano la stampa, la libertà di scrivere e di parola. I re danno dei cattivi esempi al popolo che, nella sua ignoranza, li segue. Si creano degli individui avviliti e senza carattere. I ladri e i briganti diventano più numerosi con l’impoverimento del popolo e i beni dei cittadini sono così in pericolo. In Francia, lo stesso nuovo regime non è immune dalla malattia mentale contagiosa del vecchio. Ancora ora, ci sono laggiù dei “grandi banditi” che i tribunali nazionali devono mandare alla ghigliottina. La conclusione di tutto questo e che gli stessi re buoni sono: un peso oneroso e inutile per il paese. I

55

Page 56: Ungheria giacobina

cattivi re sono: la fonte di tutte le sporcizie che ci sono nelle monarchie. Accanto al re c’è un ordine privilegiato la nobiltà, che è esente da molti doveri della società. La sua origine è simile a quella dei re e, volendo rafforzare la loro autorità, usurpano i diritti naturali del popolo. La nobiltà è divisa in due classi: quella alta e quella bassa. La prima è quella più orgogliosa e pericolosa; la seconda, non sa pavoneggiarsi che del suo nome. La nobiltà più pericolosa e nociva alla società è quella che rifiuta di pagare le tasse. La nobiltà crede di essere esentata dai doveri della società dei cittadini, guarda dall’alto il popolo che chiama canaglia e la sua origine ricorda quella della monarchia. L’educazione dei nobili è la più cattiva. I loro piaceri sono i cavalli, le donne di piacere, la caccia e le bevande alcoliche. In alcuni paesi, i non nobili non possono nemmeno lamentarsi dinanzi al re contro un nobile e l’unica soluzione è o morire di fame o sterminare i loro tiranni. (…). Il prete, infine, è un ministro del culto consacrato a poteri invisibili e incomprensibili o a una divinità”72. Martinovics ritiene che l’uomo debba “difendere” la propria facoltà di poter liberamente esprimere le proprie idee e la sua “proprietà” e solo in tal modo potrà considerarsi un “libero cittadino”. Intravede un pericolo costante nelle “passioni” dell’uomo che rovesciando i suoi princìpi morali, ne aggrediscono la proprietà e solo attraverso l’uso della ragione l’uomo potrà ristabilire l’equilibrio perduto ed essere “libero”. Gli uomini per poter meglio difendersi da questi attacchi dovrebbero unirsi e formare una “Società” in grado di poter garantire, a tutti, la dovuta sicurezza. Martinovics inoltre è dell’opinione che solo i cittadini comuni possono considerarsi membri di questa “Società”, dalla quale devono essere banditi tutti coloro che possiedono titoli di vario genere. Attraverso il “contratto sociale”, tutti i cittadini dovranno impegnarsi a difenedere i diritti del “corpo sociale” ed a garantirne la sicurezza. L’uguaglianza dei diritti naturali e il rispetto reciproco saranno le condizioni per garantire a tutti pace e prosperità. Martinovics si sofferma sul ruolo che il popolo deve esercitare nelle assemblee, nelle corporazioni nonché, attraverso i suoi rappresentanti, alla Convenzione nazionale. Un ruolo e un potere che però dovranno sempre tenere nella massima considerazione e rispetto la Costituzione. E’ fatta una particolareggiata descrizione relativa all’organizzazione del potere politico e amministrativo, definendo compiti e responsabilità dei singoli ministri fino ai rappresentanti locali; tutti devono rispettare i diritti dei cittadini e nel fare questa considerazione non manca di usare parale di dispresso nei

72 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 1018-1036.

56

Page 57: Ungheria giacobina

riguardi di colore che definisce “i tre flagelli dell’umanità”: i re, la nobiltà ed i preti che abitualmente abusano del loro potere. Ritiene la monarchia un regime “tirannico”, perché lede e avvilisce i diritti dei cittadini trasformandoli in “schiavi” ed è soprattutto contro questo potere che incita alla sollevazione armata ed alla ribellione al fine di ripristinare “l’antico ordine” e creare una “Repubblica democratica”. Non meno duro sarà nei riguardi nei nobili e preti che, godendo di privilegi ed esenzioni, vivono a spese di quel popolo che definiscono “canaglia”. E’ indubbio che questo Catechismo cerca di apportare dei temi nuovi e si sforza di spiegare la formazione della società, tema che era nuovo nel suo genere in Ungheria mentre, si ritiene che la maggior parte delle affermazioni e delle conclusioni sono false. In questo Catechismo non bisognerà cercare gli errori, perché ne abbondano. Si parla di una naturale democrazia primitiva, quando sempre la forza fisica e intellettuale era la base della società. Si afferma che coloro la cui volontà dipende dal suo padrone sono schiavi, allorché la volontà di molti dipende dai loro padroni senza che ci si possa considerare come schiavi. Si può notare che al di là di queste false affermazioni ci sono anche delle conclusioni erronee di carattere sofista. Non è certamente senza interesse ricordare che i Catechismi non menzionano mai che i servi lavorano troppo e che erano inumanamente sfruttati e mai si parla né del lavoro obbligatorio delle donne e dei bambini, né dei lavori notturni praticati anche in molti paesi occidentali. Non c’è una parola che si riferisca alla concreta miseria del popolo, tranne qualche slogan generale sulla povertà. Al contrario nel Catechismo viene riportata l’idea che nella prossima Repubblica federativa, i pagamenti delle imposte saranno coperti con i redditi della corona, del palatino e dei proprietari terrieri, quando si sapeva che l’abbandono del pagamento di queste imposte era in effetti una promessa demagogica. Nelle manifestazioni di questi giacobini non bisogna mai cercare la scienza, ma la politica. E’ in quest’ottica che bisogna interpretare questi due Catechismi come degli opuscoli di propaganda. Il loro scopo non era quello di criticare obiettivamente la situazione dell’epoca ma di creare una Repubblica ungherese conformemente alle idee della Rivoluzione francese e da questo punto di vista, essi innescarono le numerose tendenze seguite più tardi dagli ungheresi. Volendo fare riferimento alla concezione del diritto pubblico espressa nei due Catechismi, in essa veniva manifestata la volontà di trasformare il vecchio sistema parlamentare con un’assemblea basata sulla rappresentanza del popolo. E’ evidenziato, a tal fine, il principio dell’uguaglianza dei diritti che si proponeva di ottenere non con una rivoluzione irrealizzabile ma attraverso un’evoluzione e trasformazione reale.

57

Page 58: Ungheria giacobina

Si ricordi il progetto concernente la riforma agraria che si basava sul principio di far abbandonare ai signori le terre coltivate dai loro servi (terres allodiales) e di dare in affitto le terre coltivate dai servi (terres urbariales). Queste idee sembrarono svanire completamente dopo la repressione del complotto giacobino. Ma la loro morte non fu che apparente perché, dopo qualche decennio, la campagna parlamentare dal 1825 al 1848 seguì spesso le direzioni indicate dai princìpi dei giacobini ungheresi73.

9. Repressione e fallimento.

73 C. D’Eszlary, Les jacobins hongrois … , art. cit., pp. 295-306.

58

Page 59: Ungheria giacobina

Nella notte del 23 luglio 1794 la polizia viennese, durante una retata, arrestò nove persone e nei giorni successivi gli arresti continuarono. Con grande sorpresa, Martinovics nel corso degli interrogatori rivelò l’esistenza di un movimento molto più vasto e pericoloso di quello giacobino austriaco. Nella notte del 16 agosto su ordine del palatino i soldati entrarono nella casa di Hajnóczy, Szentmarjay e Laczkovics a Buda e furono tutti inviati a Vienna con i fermi ai piedi, come dei malfattori74. Qualche giorno più tardi furono arrestati anche il barone Orczy, il conte Sigray e Sándor Szolártsik precettore dei figli di Abaffy, anche lui affiliato al movimento, János Batsányi, Gotthardi il vecchio capo della polizia segreta e Redel, l’anziano precettore dell’arciduca Ferdinando. Questi arresti non fecero che aumentare l’inquietudine presente nell’animo dei patrioti ungheresi. Una lettera scritta dall’arciduca Alessandro Leopoldo al suo fratello re, così riportava: “E’ come se il fuoco sconosciuto per me infiammava qui a Buda e a Pest, ma anche nel paese intero”. Le persecuzioni della polizia lontane dal suscitare paura gettavano olio sul fuoco. Martinovics espose davanti alla commissione d’inchiesta a Vienna i dettagli della congiura e, per evidenziare l’importanza della sua persona, parlò di centinaia di congiurati che agivano sulla base delle sue dichiarazioni. La società ungherese era in effervescenza, il comitato di Pest si rivoltò contro questa offesa alla legge che prevedeva l’arresto di gentiluomini e il loro trasferimento all’estero senza procedure giudiziarie. Con una decisione presa nel corso di tumultuose riunioni si esigevano dal sovrano delle spiegazioni. Questo esempio fu seguito da altri 15 comitati che iniziarono a protestare. Il corrispondente del Mercure Universel, mandato a Vienna nell’ottobre, così scriveva: “Plusieurs comitats hongrois ont formé des plaintes très fortes contre les arrestations faites en Hongrie par ordre du gouvernement autrichien. Ils réclament sortout l’exercice de leurs privilèges, au moyen des quelles les hongroise ne peuvent être jugés ailleurs que dans leur patrie”.75

74 E’ interessante quanto è riportato dal giornale “Le Moniteur Universel” il 28 agosto 1794: Vienne, le 4 août 1794. “La Cour vient de donner une organisation judiciaire à la persécution et à l’assasinat. Une commission impériale est nommée pour envoyer à la mort ou en exil les malheureuses victimes, que les ministres désigneront parmi ceux qui sont entassés dans les prisons sous prétexte de conspiration contre le gouvernement. Le membres de cette affreuse magistrature sont les hommes les plus tarés parmi les plus vils esclaves de la Cour. La conduite tyrannique du gouvernement porte au comble le mécontentement public, vivement excité déja par les désastres cruels d’une double guerre.” K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. II, p. 70.

75 Così riportava il Mercure universel, il 28 vendémiaire an III (18-10-1794). “L’initiative d’adresser des protestations au roi fut prise par le comitat de

59

Page 60: Ungheria giacobina

Coloro che avevano partecipato alla congiura si sforzarono di far sparire le tracce che avrebbero potuto tradirli e si prostrarono ai piedi del sovrano facendo voti di devozione a lui completi. La maggior parte attendeva gli avvenimenti in un muto terrore. Nel mese di novembre i prigionieri furono inviati a Buda e fino al marzo dell’anno successivo gli arresti continuarono. Le autorità imprigionarono più di 50 persone nell’intero paese: membri della piccola nobiltà, funzionari, scrittori, professori, studenti, borghesi e i più importanti esponenti della letteratura ungherese dell’epoca: Ferenc Kazinczy,76 János Batsányi, Ferenc Verseghy, László Szentjóbi Szabó e giuristi come Őz Pál e Uza Pál, mentre altri come l’economista Gergely Berzeviczy e il giurista Mihály Balugyánszky riuscirono ad evitare l’arresto. Il governo, preso dal panico, chiamò in giudizio più di 50 persone ed il procuratore reale János Németh fece stabilire dall’alta corte, in base al codice criminale del 1784, l’assurdità giuridica che la sola lettura del Catechismo avrebbe costituito il crimine di lesa maestà e di alto tradimento. Il processo fu estremamente rigoroso e si espletò a porte chiuse. L’opinione pubblica non poteva che conoscere solo il verdetto. Il giudici intimiditi, di cui più di uno aveva simpatizzato con le tendenze riformiste dei patrioti, presero nota senza fare obiezioni delle disposizioni illegali del sovrano e sottostarono alle istruzioni quotidiane del palatino. Si ordinò il completo silenzio sia ai giudici sia agli avvocati; la difesa era imbavagliata e lo stesso procuratore generale fece apertamente delle minacce: “Colui che li difende rischia la testa”. Francesco e suo fratello il palatino si attaccarono al pretesto della congiura nazionale dei “traditori della Patria”, per dare un esempio a coloro che desideravano un cambiamento e osavano sognare la libertà e l’uguaglianza. Questa era l’occasione per togliere definitivamente agli ungheresi la volontà di imitare l’esempio francese. Volevano seminare la paura ed il terrore.

Pest qui invita les autres comitats à s’associer à cette campagne. De nombreaux comitats le suivrent. A côté de celle de Pest, les représentations les plus radicales émanèrent de Zemplén et de Szabolcs, où l’opposition avait de profondes racines et où le mouvement fut particulièrement bien implanté. Les comitats furent vertement rabroués par le souverain, on leur assura néanmoins que les prisonniers seraient ramenés et jugés en Hongrie”.76 Era un’appartenente alla franco-massoneria e si trovò coinvolto nel 1795 nel movimento giacobino ungherese. Fu, per questo motivo, condannato a sette anni di detenzione che scontò nelle diverse prigioni austriache. Nei primi anni del XIX secolo, diventerà una figura centrale nella vita letteraria e artistica in Ungheria e si occuperà, fino alla sua morte, del delicato problema relativo alla riforma della lingua. Interessante, in tal senso, è l’attento studio di J. Pál, Le goût néo-classique de Ferenc Kazinczy, in “Les lumières en Hongrie en Europe Centrale et en Europe Orientale”, Actes du Cinquième Colloque de Mátrafüred, 24-28 octobre, 1981, p. 396. Si veda anche: J. Szauder, Kazinczy Ferenc a jakobinizmus felé vezetö üton (Kazinczy Ferenc sulla strada del giacobinismo), in “Magyar Tudomány”, 1959, pp. 648-651.

60

Page 61: Ungheria giacobina

I verdetti erano già stabiliti a priori e né il coraggio degli accusati, né quello dei difensori, avrebbero potuto cambiare qualcosa. Coloro che avevano letto il Catechismo erano definiti giacobini e gli attacchi contro l’ordine feudale o contro il monarca erano qualificati allo stesso modo, fu così che Martinovics divenne il martire del patriottismo ed i nobili riformatori gli eroi della rivoluzione borghese77. I giudizi della corte d’appello erano impietosamente severi e la corte d’appello superiore non faceva che aumentare il loro rigore. Il processo durò 6 mesi e, alla fine del 1794, il paese era in grande fermento78. Dei 53 accusati, 18 furono condannati a

77 Hogy ezek a mesék ekkor, az elfogatás idejében, s nem később terjedtek el, bizonyítja Forgách Miklós gr. Levele öccséhez, Lászlóhoz, 1795 jan. 9.-én Bécsből. ( Si riporta una lettera scritta, il 9 gennaio 1795, dal conte Forgách Miklós a suo fratello minore László). “Detectio horum Jacobinorum per quendam famulum Martinovicsii successit, qui tunicam et habitum ejus Franciscanicum, quo ille nonnunquam pro suis imposturis utebat, induit et dum se in speculo consideret, audivit adventum domini sui, unde prae terrore semet infra lectum abscondit. Dominus vero cubile intrans cum duobus adhuc sociis, nullum auscultatem metuens de Jacobinismo suo discurrere cepit, planaque omnia sua detergere et cum iis conferre, quae servus sub lecto cubans, ut primum dominus domo excessit ipsemet Caesari retulit et sic omnibus illis perversis machinationibus finis impositus”. K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. II, p. 70.78 E’ interessante, in tal senso, riportare una lettera scritta da József Ürményi a Pálffy Károly il 4 maggio 1795: “Excellentissime, ac Illustrissime Domine Comes Cancellarie! Domine peculiariter Colendissime! Cum processus fisci regii ex capite criminis leasae majestatis contra abbatem Martinovics, qua nefandae societatis et ad procurandam revolutionem contra salutem et dignitatem regiae majestatis et regni, ac eversionem legalis ejusdem constitutionis directae conspirationis caput et fundatorem nec non quatuor ejusdem societatis subalternos directores Hajnóczy, Laczkovics, Szent-Mariay et Comitem Sigray suscitati et promoti, totius Curiae Regiae sententiis cum convictione praementionatorum invinculatorum in crimine laesae majestatis seu perduellionis terminati sint, executionesque decretae – iidem nihilominus convicti delinquentes, ad gratiam regiam semet provocare declaraverint. Ideo praeattactos quinque processus fiscales in origine, eum universis acclusis Exc. Vae finem in illum hic officiose submitto, ut illos Suae Majestati Sacratissimae referre, ac benignam resolutionem regiam, super implorata gratia regia exoperari dignetur. Qua occasione sequentia adhuc, pro necessaria Tabualae Regiae inviatione determinanda obsequiose propono:1° Cum contingere possit, ut nonnulli delinquents, ex ratione non evenientis actionalis criminis absolvantur, suapte intelligendum esse exstimo, illos absque ulla aut saltem previa processuum criminalium submissione ex carceribus dimittendos esse.2° Illorum vero processus, qui forte ad temporaneam poenam condemnabuntur, seu iidem ad gratiam regiam recurrant, seu non, vel ideo altissimo loco repraesentandos esse existimo, ut in primo casu benigna resolutio, super petita gratia regia edi, in altero vero casu, circa locum dictandorum, nefors carcerum, quo videlicet deportati debeant, aeque in tempore congruae dispositiones fieri veleant. Demum.3° circa modum suscipiendae executionis, si quos ad poenam gladii condemnatos, gratiam regiam minus obtinere contingeret, aeque positivos ordines elargiendos. Non secus.4° apud cardinalem primatem, circa necessariam degradationem, congrua quamprimum disponi peto. Qui in reliquo, peculiari venerationis cultu

61

Page 62: Ungheria giacobina

morte, tanti a molti anni di prigionia, mentre furono pronunciati solo 6 giudizi di assoluzione. Martinovics benché avesse offerto, nel corso del processo, numerosi servizi al governo non riuscì tuttavia a salvarsi. Mentre i suoi compagni di prigione proclamarono dinanzi ai giudici, a più riprese e con eroico coraggio, le loro convinzioni democratiche e repubblicane, egli per accattivarsi i giudici, denunciò i suoi amici patrioti ma fu tutto vano79. All’alba del 20 maggio 1795 i cinque dirigenti del movimento giacobino furono decapitati nella grande pianura sottostante Buda, chiamata ormai Vérmező (campo di sangue). Lo spettacolo aveva attirato un gran numero di curiosi perché si volevano conoscere gli uomini che avrebbero voluto realizzare la Rivoluzione francese in Ungheria. Tra la folla si trovavano gentiluomini e borghesi, distinti funzionari e i poveri delle periferie, alcuni per assistere con gioia maligna all’uccisione dei ribelli, altri per fare gli ultimi saluti a quegli eroi che avevano sacrificato la loro vita per la loro causa: la libertà nazionale. L’esecuzione avvenne senza incidenti e successivamente furono bruciati molti documenti che appartenevano ai rivoluzionari. Queste prime esecuzioni furono seguite da altre e il 3 giugno altri due membri dell’organizzazione, i giuristi Sándor Szolártsik e Pál Őz, furono giustiziati poiché il tribunale riteneva che non avrebbero avuto nessuna speranza di fare “un’ammenda onorevole”.

constanter persevero”. K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. II, pp. 776-777.79 Si riporta la relazione del capo distrettuale Szabó János, inviata a Pest al viceprefetto, riguardante l’esecuzione dei giacobini ungheresi (Szabó János főszolgabíró jelentése Pest megye alispánjához Martinovics, Hajnóczy, Laczkovics, Szentmarjay és Sigray kivégzéséről): “Relatio super serie executionis ex capite criminis laesae majestatis seu perduellionis intus nominatorum. Infrascriptus in obsequium gratiosae incl. Universitatis determinationis de dato 17ae Maji a.c. 1795 sub particulari congregatione ad exigentiam benigno gratiosarum Sae Serenitatis Regiae regni palatini litterarum ad dominum ordinarium incl. Horum comitatuum vicecomitem intuitu pro actu executionis sententiarum per exc. Curiam Regiam in causa fisci regii ex capite criminis laesae majestatis seu perduellionis, contra abbatem Josephum Ignatium Martinovics, Josephum Hainóczy, Joannem Laczkovics, Franciscum Szentmáriay et Comitem Jacobum Zsigrai suscitata latarum, exmittendi unius processualis judicis nobilium exaratarum, incl. Universitati humillime refero: me die eadem in continenti una cum domino consiliario et ordinario incl. Hujus comitatus vice-comite fine recipiendorum incirca praeliminalium ordinum Sm Serenitatem Regiam regni palatinum Budae accessisse, per Sm vero Serentitatem Regiam ad dominum causarum regalium directorem fine eodem ultro inviatum fuisse; ex hac dein benigno gratiosa Sae Serenitatis Regiae inviatione accedendo die eadem dominum causarum regalium directorem, eos vice hac accepi ordines, ut die immediato subsequenti, utpote 18a mensis Maji. a. c. locum in quo sententionati iidem Budae in arce detinebantur, fine formalis eorundem receptionis, et suscipiendae suo loco sententionati abbatis Martinovits degradationis accederem”. Ibidem, p. 785.

62

Page 63: Ungheria giacobina

La grazia del sovrano commutò le altre condanne a morte in reclusioni, della durata limitata, nelle prigioni di Kufstein e Spielberg. Kazinczy scrisse: “serviva un esempio per far tremare il paese”, ma il terrore non poteva estirpare dall’Ungheria il desiderio del progresso. Nella primavera del 1795, al momento delle esecuzioni, era ritornata una calma fittizia. La nobiltà era silenziosa e il terrore polizesco era presente in tutto il paese. In seguito alla propaganda del governo, le classi privilegiate capirono, con costernazione, che avevano sbagliato ad appoggiare il movimento rivoluzionario e terrorizzate cominciarono a rifiutare le idee riformiste ed antifeudali e a porsi contro la rivoluzione francese e contro tutte le rivoluzioni schierandosi apertamente dalla parte del sovrano. Se l’indipendenza causò la rivoluzione sociale e la cessazione dei privilegi, la nobiltà preferì rinunciare all’indipendenza nazionale. I clubs, i circoli di lettura e le stesse logge massoniche furono chiusi. Reprimendo questo movimento giacobino la corte pose un freno al progresso nazionale e sociale e l’alleanza tra la corte e la nobiltà avrebbe mantenuto, ancora per decenni, il regime feudale. Il dispotismo reazionario non aveva più opposizione e i patrioti riformatori e democratici rivoluzionari furono ridotti al silenzio. Fu una dura lezione politica. Tuttavia dopo decenni di passività nei riguardi della vita pubblica, questi erano i discendenti, i figli e i nipoti degli Homines Novi, che furono in tutte le parti del paese i dirigenti, spesso le vittime dell’epoca delle riforme e saranno loro ad aprire la via al reale sviluppo borghese dell’Ungheria. La liquidazione del movimento, come la feroce repressione del giacobinismo austriaco, illustra la svolta presa dalla politica di Vienna: l’epoca dell’assolutismo illuminato aveva vinto. La monarchia cercò la sua salvezza nell’energica lotta contro il male democratico e non più attraverso sagge riforme. Non si sforzò più di imporre il progresso alla recalcitante opposizione nobiliare ma, al contrario, usò il suo potere assoluto per soffocare i tentativi di riforme interne della società aristocratica. Si ritiene che il movimento giacobino ungherese fu “il tentativo di un pugno di intellettuali avente per scopo quello di realizzare lo Stato nazionale borghese”. Il loro insediamento fu più grande della loro metodica preparazione ma le loro aspirazioni erano nate da un patriottismo puro e dal desiderio di condurre il loro popolo verso un cammino di uno sviluppo più libero e più umano. Il loro progetto fallì; ma sarebbe fallito anche se l’improvvisata organizzazione di Martinovics e il suo comportamento infame e pietoso davanti alla commissione d’inchiesta non avesse

63

Page 64: Ungheria giacobina

confidato troppo presto alla polizia quelli che erano i loro propositi. E’ indubbio che lo sviluppo sociale in Ungheria alla fine del Settecento non era maturo per una rivoluzione borghese. La borghesia era arretrata e debole, le masse dei nobili si opponevano al clero, all’aristocrazia e al monarca, infine i contadini erano troppo oppressi e disorganizzati per poter prendere nelle loro mani la bandiera della libertà e dell’uguaglianza. Il governo, al contrario, deteneva fortemente il potere. Le aspirazioni e le idee dei democratici radicali erano note, indipendentemente da Martinovics, dalle tradizioni e condizioni ungheresi e queste aspirazioni, per la dinastia degli Asburgo e del sistema feudale, sarebbero state represse anche se Martinovics non avesse organizzato le sue Società. L’attività di Martinovics fornì al governo soltanto un pretesto e un’occasione per liquidare le tendenze patriottiche e sociali che erano nate nel paese. Il movimento dei giacobini ungheresi fu sconfitto ed i suoi membri furono ridotti al silenzio ma il governo non poté eliminare, dal cuore delle masse, il desiderio di una sorte più umana, di libertà e di uguaglianza. Il popolo, che era rimasto fuori dall’organizzazione, li considerava come dei suoi eroi; nacquero così leggende ed il sangue dei patrioti purificò il ricordo di Martinovics e negli ultimi anni del Settecento fu nel loro ricordo che si incitarono gli oppressi nella lotta contro i signori, i preti ed il monarca. I compagni di Martinovics furono i primi “utopisti” della democrazia ungherese e divennero anche i primi “martiri”.Questi democratici appartennero tutti alla generazione europea della grande rivoluzione e, imbevuti dall’idea dei lumi e formati alla scuola di Giuseppe II, tradussero in ungherese il Contratto Sociale, sognavano e aspiravano al raggiungimento della libertà. La lotta, dopo lo scacco subito sul piano politico, si spostò sul piano culturale ed economico e si tentò di porre solide basi per uno sviluppo borghese nel campo della lingua e della cultura. Ritroveremo più di uno di questi rivoluzionari qualche anno più tardi a fianco di Napoleone. In effetti una parte dei rivoluzionari sperava di rovesciare il regime feudale con l’aiuto del primo console, poi imperatore dei francesi, ma per i popoli della monarchia degli Asburgo, come in generale in Europa centrale e orientale, le stesse armate di Napoleone non determinarono dei cambiamenti in senso borghese. Il vecchio regime sopravvisse all’epoca rivoluzionaria e se il supplizio di questi patrioti pose fine al movimento rivoluzionario in Ungheria, la loro azione però lasciò indubbiamente delle tracce. Questi primi patrioti, che si ispirarono alle idee francesi, rappresentarono i pionieri del movimento rivoluzionario in Ungheria, ma lunghi anni dovevano passare prima che le

64

Page 65: Ungheria giacobina

aspirazioni rivoluzionarie del 1789-1795 avrebbero visto la loro realizzazione80.

III. L’UNGHERIA NAPOLEONICA.

1. Le condizioni economiche e sociali.81

80 F. Karinthy, Vérmező 1795 (Campo di sangue), Budapest, 1917; K. Benda, Az 1795-ben kivègzett magyar jakobinusok hamvainak eltemetése 1960-ban (Il sotterramento nel 1960 delle ceneri dei giacobini ungheresi giustiziati nel 1795), in “Háború és tarsadalom király Béla emlékkönyv szerk. J. Pál, P. Pasztor, T. Pál, Budapest, 1992, pp. 79-90; J. Bérenger, Storia dell’impero asburgico (1790-1918), op. cit., pp. 196-197; K. Benda, Les jacobins hongrois, art. cit., pp. 51-60; K. Kecskemeti, Les jacobins hongrois, art.cit., pp. 339-341.

65

Page 66: Ungheria giacobina

All’inizio del XIX secolo cominciarono ad emergere in alcune zone dell’Europa orientale tendenze socio-economiche che preludevano al passaggio dal feudalesimo al capitalismo. Fu un processo molto lento, che si svolse entro un contesto socio-economico tradizionale, poiché il persistere di leggi ed istituzioni inveterate frapponevano difficili barriere al progresso. Si ebbero però soltanto tracce isolate e insignificanti di quella tendenza occidentale alla produzione di beni basata sul lavoro retribuito di agricoltori contadini o di conduttori capitalistici. L’industria era scarsa e debole; il capitale era confinato entro limiti ristretti e non poté quindi affluire nell’industria. Mancando il dinamismo del moderno sviluppo urbano, le città rimasero allo stato medievale. Il trasporto via acqua, relativamente a basso costo, favorì legami abbastanza saldi con i mercati dell’Europa occidentale e aumentò largamente la possibilità di smercio dei beni stimolandone, in tal modo, la produzione. Presero avvio la graduale modernizzazione dell’agricoltura, la produzione di merci basata sul lavoro salariato e la progressiva trasformazione delle grandi tenute lavorate dai servi nelle grandi aziende capitalistiche. La modernizzazione di questo settore consentì a larghe masse di contadini di abbandonare il lavoro nei campi e di immettersi in una sfera produttiva non agricola. Ebbe inizio, in questa parte dell’Europa, una produzione industriale che disgregò il sistema delle corporazioni e le forme primitive di industria contadina domestica. Questo sviluppo fu utile sia all’industria che all’agricoltura perché creò, per entrambe, mercati interni e promosse il commercio con l’estero. I mercati dell’Europa occidentale e la relativa rivoluzione agraria esercitarono un’influenza decisiva nei riguardi delle arretrate regioni dell’Europa occidentale. Fu questa sfida a sollecitare una risposta da parte dei sistemi socio-economici dell’Europa centro-orientale, che non erano stati capaci di superare, con le proprie forze, il ristagno dell’economia tradizionale. La crisi dei sistemi socio-economici di queste regioni divenne sempre più acuta per l’indugio che vi fu nel cercare soluzioni adeguate. Agli inizi del XIX secolo si ebbero alcuni tentativi di riforme, ma dovettero limitarsi a misure insufficienti e parziali perché la classe conservatrice, rappresentata dai proprietari terrieri, era troppo potente e molto legata ai suoi privilegi feudali. Negli stessi anni furono soppresse la servitù della gleba e altri istituti tradizionali e la proprietà feudale fu sostituita dalla proprietà borghese attraverso rivolte parziali e rivoluzioni. In questo periodo la corvée non era pretesa con eccessivo rigore nella maggioranza delle province austriache; più

81 Questo paragrafo è già stato pubblicato con il titolo: Economia e società in Ungheria durante l’età napoleonica, nella “RNR – Rivista Napoleonica”, n. 1, Alessandria, 2001, pp. 81-100.

66

Page 67: Ungheria giacobina

gravosamente pesava invece sui servi l’imposizione del pagamento in natura o in denaro. Tuttavia gli agricoltori, nonostante i numerosi servizi feudali, liberati dalla servitù personale e possessori di 2/3 della terra, erano una prova evidente del progresso sostanziale compiuto verso il capitalismo. Intorno ai primi decenni del secolo si può riscontrare una duplice tendenza: da un lato i signori feudali persistettero nei loro energici tentativi di estendere, con mezzi leciti e non, le loro proprietà feudali e aumentare i servizi ai vassalli allo scopo di garantirsi la manodopera necessaria; dall’altro, si accorsero che il boom del frumento, e più tardi della lana, poteva essere sfruttato soltanto in parte data la bassa produttività del lavoro regolamentato. Per questo motivo l’idea di sopprimere la struttura feudale pervenne non soltanto dai contadini, ma anche da alcuni signori feudali che, avendo preso coscienza della necessità delle riforme, cercarono un’adeguata alternativa alla situazione esistente. L’introduzione del capitalismo nell’agricoltura e nell’industria procedette a pari passo con un’attività commerciale sempre più intensa. Nei paesi che tendevano ad esportare prodotti agricoli e ad importare beni industriali, la fonte principale per l’accumulazione di capitali fu lo scambio interno e internazionale di forniture commerciali. Tutti questi progressi nello sviluppo dell’economia capitalistica furono ostacolati dalla mancanza di una moderna legge sulla proprietà, da prerogative aristocratiche, da norme feudali che impedivano lo sviluppo di un sistema creditizio moderno e da altre numerose istituzioni feudali e leggi medievali. Questi processi economici dei primi anni del XIX secolo, ossia gli inizi del moderno sviluppo economico, si accompagnarono al sorgere e alla rapida diffusione del concetto di Stato nazionale. Nell’Europa centro-orientale, dove il capitalismo nell’agricoltura si realizzò solo in misura parziale e si orientò soprattutto verso il rifornimento dei mercati esteri, la modernizzazione non risvegliò invece le stesse aspirazioni nazionalistiche nonostante ciò, il nazionalismo e l’idea di indipendenza nazionale acquistarono radici sempre più salde nelle regioni orientali del continente. Furono in primo luogo il confronto con con l’Europa occidentale e la coscienza della propria arretratezza a stimolare il nazionalismo. Esso rafforzò le spinte alla modernizzazione, che coincisero con l’idea di nazionalismo soprattutto perché l’arretratezza economica e sociale di questi paesi era strettamente legata alla parziale o totale mancanza di indipendenza nazionale sotto gli imperi multinazionali ereditati dal medioevo. Per questo motivo le aspirazioni nazionali, che procedettero di pari passo con la richiesta di trasformazioni della struttura socio-economica, costituirono la principale forza

67

Page 68: Ungheria giacobina

motrice di tutti i cambiamenti che si ebbero nel XIX secolo che, anche se deboli o saltuari, pervennero a certi risultati e furono determinanti per lo sviluppo dell’Europa centro-orientale82. Verso la fine del XVIII secolo, la situazione economica ungherese si trovava almeno un secolo in ritardo rispetto alle altre province della monarchia degli Asburgo. Mentre nei paesi occidentali la spinta industriale e commerciale, che accompagnò lo sviluppo del capitalismo, creava le condizioni di una esistenza più agiata, in Ungheria, al contrario, non si ebbero grandi trasformazioni, i bisogni spirituali non si accrebbero, la società non differì molto da quella medievale e persisteva il regime degli ordini che escludeva, a priori, qualsiasi tipo di cambiamento83. In tutto il paese, dominavano rapporti di produzione feudali ma, accanto a questi, comparivano e lentamente si rafforzavano, anche i primi elementi del capitalismo. Fu soprattutto nelle grandi proprietà terriere, situate nei pressi dei mercati e nelle vicinanze delle vie fluviali, che venne iniziata l’applicazione dei metodi e delle colture moderne. I grandi proprietari, si rivolgevano sempre più intensamente alla produzione di merci aumentando la superficie delle terre appartenenti alle fattorie di propria gestione a danno delle terre rusticalis ossia quelle dei servi della gleba84. In Ungheria erano presenti tutte le condizioni per uno sviluppo graduale dell’agricoltura: i capitali, al posto di essere nelle mani dei grandi capitalisti, erano posseduti dai proprietari terrieri che risiedevano ancora nelle campagne, la cui proprietà era ancora abbastanza compatta al contrario del frazionamento presente in Francia. Agli inizi del XIX secolo, solo i proprietari potevano possedere le terre, mentre i contadini dovevano pagare dei canoni o in moneta o in prodotti agricoli. La somma di questo canone era stata regolamentata da una ordinanza reale del 1767 per l’intero reame d’Ungheria. Il proprietario era obbligato a

82 G. Mérei, A feudalizmusröl a kapitalismusra való atmenet korszaka (Il passaggio dal feudalesimo al capitalismo sociale), in AA.VV., Magyarország története 1790-1848 (Storia dell’Ungheria dal 1790 al 1848), vol. III, Budapest, 1961, pp. 91-103; E. Aráto, Kelet-Europa története a 19 század elsö felében (Storia dell’Europa orientale nella prima metà del XIX secolo), Budapest, 1971, pp. 7-45.83 K. Benda, Magyarország a XVIII-XIX századokban (L’Ungheria nei secoli XVIII e XIX), Budapest, 1974, pp. 463-470; Id., Le régime féudale en Hongrie à la fin du XVIII siècle, in AA.VV., Colloque internationaux du centre national de la recherche scientifique, Toulouse 12-16 nov. 1968, pp. 411-418; Id., A magyar paraszti műveltség a XVIII században (La civiltà contadina ungherese nel XVIII secolo), in “A megváltozott hagyomány folklór, irodalom, művelődés a XVIII században”, Budapest, 1988, pp. 103-110. É. H. Balázs, La Hongrie dans l’Empire des Habsbourg au XVIII siècle, in “Unité et diversité de l’Empire des Habsbourg à la fin du XVIII e

siècle”, Bruxelles, 1988, pp. 75-82.84 G. Mérei, L’essor de l’agricolture capitaliste en Hongrie dans la première moité du XIX siècle, in “Revue d’histoire moderne et contemporaine”, vol. XII, Parigi, 1965, pp. 51-83.

68

Page 69: Ungheria giacobina

tenere una parte dei servi al suo servizio permanentemente anche durante il periodo invernale, per non restare senza lavoratori durante i mesi più produttivi85. L’aumento delle terre coltivabili e della produzione, non si ebbe in egual misura in tutte le parti del paese; una rapida crescita si registrò nelle zone fertili del Transdanubio e della grande pianura, mentre la produzione rimaneva lenta nelle regioni montagnose o nelle aree meno fertili e periferiche. Il sistema agricolo si basava, in principal modo, sulla rotazione su larga scala, ma anche il sistema della mezzadria ebbe un ruolo importante nei paesi che appartenevano alla monarchia austro-ungarica. I grandi proprietari terrieri, che spesso avevano difficoltà per il reperimento della manodopera, riconobbero nella mezzadria un sistema ideale per la soluzione di tutti i loro problemi perché assicurava un lavoro ad alto rendimento e abbondanti raccolti. Essa consisteva nella ripartizione della proprietà in piccole o medie unità di produzione; in una sola proprietà potevano essere presenti grandi o piccoli appezzamenti che venivano utilizzati, in modo diverso, nell’ambito della produzione agricola e questo costituiva il tratto caratteristico del sistema economico basato sul servaggio. I proprietari delle terre, che affidavano ai mezzadri la coltivazione di quest’ultime, provenivano da diverse classi sociali: nobiltà, borghesia e ceto popolare86. I commissari che facevano parte del vecchio apparato amministrativo e che avevano il compito di stilare delle relazioni sulle condizioni economiche dei singoli distretti erano del parere che occorresse apportare delle migliorie nel campo della produzione delle colture vegetali industriali e aumentare la produttività agricola. In alcuni rapporti, infatti, così si trova scritto. “Ces conditions trop retardataires de la féodalité hongroise ne sauraient être assainies autrement que par les misures émanant d’un soverain éclairé”87. Un primo incentivo alla crescita della produzione ungherese, fu determinato dalla divisione del lavoro, introdotta anche nei paesi dell’Europa orientale. La spinta decisiva fu rappresentata da una domanda stabile e duratura dei prodotti agricoli, 85 F. Wellmann, Une grande propriété hongroise au XVIII siècle, in “Nouvelle revue d’Hongrie”, vol. II, 1934, pp. 364-367.86 M. Sarlós, A magyar jobbágytelek tulajdonjogi viszonyai 1848 előtt (Le condizioni delle proprietà e delle tenute servili in Ungheria prima del 1848), in “A Budapesti Eötvös Tudomány Egyetem Állam és Jogtudományi korának Actai”,1959, pp. 115-120; J. Leskiewicz, Quelques problemès de l’organisation du travail en agricolture (Le métayage et la corvée), in AA.VV., La Pologne et la Hongrie aux XVI-XVIII siècles, Actes du colloque polono-hongrois, Budapest 15-16 octobre 1976, Budapest, 1981, pp. 84-91.87 I. Wellmann, Le monde rural en Hongrie au XVIII siècle, in AA.VV., Paysannerie française, paysannerie hongroise XVI-XIX siècles, Budapest, 1973, pp. 136-143; D. G. Kosáry, Les antécédents de la revolution industrielle en Hongrie in “Acta historica” (XXI), Budapest, 1975, pp. 366-375.

69

Page 70: Ungheria giacobina

deterninata dalle guerre napoleoniche e dalla rivoluzione industriale, che stimolò il processo di industrializzazione di molte nazioni dell’Europa occidentale. La prima conseguenza, determinata dalle guerre napoleoniche sul piano economico, fu l’aumento della domanda dei prodotti agricoli. A tal proposito l’Ungheria rappresentò un vero e proprio mercato e la sua produzione aumentò considerevolmente. Le fonti, rappresentate da documenti scritti dai viaggiatori, definivano l’Ungheria come “ il granaio delle province ereditarie della monarchia degli Asburgo” 88.Per chiarire meglio quali furono gli effetti positivi di questa crescente domanda agricola nella società ungherese dell’epoca, ecco quanto scrive Ferenc Kazinczy, uno dei più importanti esponenti della letteratura ungherese dell’epoca: “ I was caught by the love of money, although too late (…). In 1808 I got a loan to acquire a vineyard, and in one year I made so much profit on its products that I brought in all the money I had borrowed to buy it. In 1811 I bought another vineyard: the same thing happened and I now possess it for nothing, as the loan has repaid from one year’s profit (…)” 89. Una sostanziale crescita si verificò proprio in coincidenza con la crescente inflazione causata dal governo viennese in seguito alla sempre maggiore emissione di carta moneta per finanziare le spese di guerra. La conseguente perdita del valore del denaro determinò un generale aumento dei prezzi dei prodotti sia agricoli che industriali. Il commercio assunse un aspetto nuovo e vigoroso in modo particolare nei centri urbani lungo il Danubio.

88 T. Hoffmann, Faillite et culture de la paysannerie (Hongrie – XIX siècle), in AA.VV., Paysannerie française … cit., pp. 225-236.89 D.G. Kosáry, The french revolutionary and napoleonic wars in the hungarian society, in AA.VV., War and society in east-central Europe, IV, New York, 1984, pp. 13-14.

70

Page 71: Ungheria giacobina

Le città di Buda e Pest90, che erano da considerare i centri economici per eccellenza, videro in pochi anni non solo triplicare il numero dei propri abitanti, ma anche la quantità delle loro esportazioni. Molti borghesi e imprenditori, stimolati da questo nuovo aspetto che aveva assunto il mercato ed entusiasmati dai facili nonché rapidi guadagni che ne derivavano, iniziarono a fare investimenti sia in campo agricolo che industriale. La congiuntura, determinata dalle guerre napoleoniche e dal blocco continentale, fu determinante per il miglioramento della situazione economica di molti paesi dell’Europa orientale, in modo particolare dell’Ungheria, dove in questo periodo si parlerà di “a new kind of luxury”, che investirà la vita delle città e che riguarderà non solo i ceti più ricchi ma, per la prima volta, interesserà anche coloro che facevano parte delle classi più disagiate91. Potenzialmente, vi erano tutte le possibilità affinché l’Ungheria potesse diventare uno dei paesi più ricchi dell’Europa, alla condizione che il governo austriaco, al posto di porre ostacoli, avesse sfruttato quelle che erano le sue caratteristiche naturali incrementando e migliorando la produzione e fornendole un efficiente apparato amministrativo. All’Ungheria era invece vietato commerciare con i paesi confinanti e questa condizione di sudditanza era agevolata anche dalla mancanza di un tribunale per il commercio. Era permesso solo il commercio con l’Austria, verso la quale era indirizzata la

90 “Pestini in Nundinis annualibus est centrum commercii hungarici. Illuc convienunt quaestores hungari. Illue conflunt austriaci et praesertim Vienneses, commercium nostrum capivantes (…). Pestino, velut ex centro, oscillat commercium, per omnes partium radios; et quidem versus Moraviam et Austriam, per Jaurinum, Comaromium, Mosonium, Sopronium, Posonium; versus Silesiam et Galiciam, per Cassoviam, Esperiesnum, Bartpham, késmarkinum; - versus turcicas provincias, per neoplantam, semlinum, Temesvarinum; versus littorale per Kanisam, Carlostadium, Flumen; Debreczinum necfit Transilvaniam Hungaricae, et praeterea est capitale emporium totius partis tibiscanae (…). Facilitas communicationis est primum omnis industriae et commercii requisitum interna comunicatio, interna industria, sunt basis opulentiae, in externum commerci exuberantis, viae et navigatio sunt vehiculum communicationis et commerci, viae capitales in Hungaria sunt: via ex littorali per Carlostadium, Varadium, Sabariam, Sopronium, Posonium, Ducens, Viennam (…). Alia ducens Vienna, Budam, maxima parte strato et pontibus stabilis: sed ejus continuatio Buda per Transilvaniam et Zemlinum deficit, nec strata est, nec pontes stabilis Habet, tempestatis varietati obnoxia. Via a littorali procedens per Budam, Cassoviam in Galiciam, hinc et inde tantum stabilis. Debreczino ducunt viae per Tokaynum in superiorem hungariam; per oppidum Szolnok, Pestinum; per magno-Varadinum in banatum; alia in Transilvania, nullibi fere (…) strato et pontibus stabiles (…)”. Magyar Országos Levéltár (Archivio Nazionale di Budapest), sarà citato d’ora in avanti con la sigla A.N.B., De commercio hungarico, fascio 44, capitolo VIII, Viae et Navigatio, 1797, pp. 83-84.91 E. Aráto, Kelet-Europa története a 19 század elsö felében (Storia dell’Europa orientale nella prima metà del XIX secolo), Budapest, 1971, pp. 40-45.

71

Page 72: Ungheria giacobina

quasi totalità della produzione, al contrario le merci austriache entravano liberamente in Ungheria senza incontrare il minimo ostacolo. L’Austria, in realtà, regolava la vendita e l’acquisto delle merci in questo reame proprio come una vera colonia92, dalla quale si riforniva di materie prime e riversava il surplus dei prodotti che rimanevano invenduti sul mercato interno. Questa interdipendenza economica delle due parti dell’impero e la divisione del lavoro agricolo-industriale derivante dalle caratteristiche di geografia economica e dallo sviluppo storico precedente, era accentuata ancora di più dalla politica economica degli Asburgo. A partire dalla seconda metà del XVIII secolo, avevano introdotto tutta una serie di dazi e di divieti di esportazione al fine di assicurare all’industria austro-boema le materie prime e il mercato di consumo dell’Ungheria. Il governo austriaco, opponendosi alla sua prosperità nonché al suo sviluppo, credeva di tenere questo paese più facilmente alle sue dipendenze. Ridotta a soddisfare quasi esclusivamente le esigenze del mercato austriaco, l’economia ungherese ne risentì in modo particolare più nella parte nord-orientale che nella parte occidentale. Gli stessi aristocratici ungheresi, che si trovavano a Vienna, erano concordi nel ritenere che la politica economica esercitata dalla corte di Vienna stava riducendo l’Ungheria ad una vera e propria colonia93. In seguito a questo sistema doganale, le relazioni commerciali dell’Ungheria dirette verso la Germania e gli altri stati dell’Europa occidentale erano diventate ancora più occasionali. Si vennero, in tal modo, a perdere tutti i vantaggi che questo paese poteva offrire come intermediario nei commerci tra il Mediterraneo e l’Asia94.

92 “(…) l’industrie et le commerce de l’Hongrie, sont dans une situation coloniale etant subordonné au profit des autres provinces de la Monarchie Autrichiennes. L’esportation de l’Hongrie est prohibée et agravée, pouque les provinces autrichiennes en puissent jouir à meilleur marché (…). Il s’en suit, que l’Hongrie est une colonie, des provinces autrichiennes (…)”. A.N.B., è stata consultata la sezione P. 53 del Fondo Berzeviczy család (Famiglia Berzeviczy), Kissebb családi és személyi fondok (Le più piccole famiglie e fondi personali), in cui vi è il manoscritto La Constitution de la Hongrie, capitolo XI, De L’agricolture, de l’industrie et du commerce, fascio 123, p. 35.93 F. Eckhart, A Bécsi udvár gazdaságpolitikája Magyarországon 1780-1815 (La politica economica della corte di Vienna tra il 1780 e il 1815 ), op. cit., pp. 45-55. 94 “La destination naturelle du commerce de l’Hongrie, est grande et avantageuse: les fleuves navigables sont en abondance (…). L’Hongrie pourroit être le point d’union, du commerce septentrionale et méridionale de l’Europe; l’Hongrie pourroit avoir la communication de la Baltique avec l’Adriatique, moyennant les fleuves, l’Oder, Vistule, Duna, Drava, Save; l’Hongrie est douée de tous les produits septentrionales et méridionales; le Danube lui ouvre la communication avec l’Asie (…). L’Hongrie pourroit avoir des communications directe avec l’Asie, et les Indes Orientales; une parti du commerce Asiatique pourroit être menée par le continent en Europe (…)”. A.N.B., La Constitution de la Hongrie, capitolo XI, cit., p. 36.

72

Page 73: Ungheria giacobina

L’Austria era destinata quindi a diventare l’unico mercato per la produzione ungherese, anche se non tutta riusciva ad essere assorbita95. Il risultato di questa politica, perseguita con molta ostinazione e determinazione, fu che in Ungheria si verificarono delle eccedenze di prodotti che non riuscirono ad essere venduti. E’ chiaro che le responsabilità relative al ritardo dello sviluppo economico non si dovevano addebitare completamente alla politica economica asburgica perché, agli inizi del XIX secolo, non vi erano le condizioni economiche e sociali adeguate che potevano permettere la crescita di uno sviluppo rapido come era avvenuto nei paesi più avanzati dell’Europa. Un altro ostacolo allo sviluppo economico ungherese, era rappresentato dallo Jus Auticum. Il diritto privato ungherese non prevedeva che una proprietà potesse essere completamente libera e posseduta da una sola persona; infatti, essa non apparteneva al proprietario, ma l’intera famiglia ne aveva qualche diritto e, inoltre, se quest’ultima si estingueva, la proprietà diventava di possesso della corona96. In condizioni così difficili, era importante per l’Ungheria assicurarsi una porta di sbocco del commercio estero che fosse autonoma ed esente dall’influenza della politica economica e doganale austriaca. Le condizioni geografiche non erano favorevoli al commercio marittimo dell’Ungheria: i porti si trovavano in zone estremamente lontane dalle regioni di produzione agricola e non vi erano fiumi che sfociassero nell’Adriatico, ma al contrario scorrevano proprio nella direzione opposta a quella desiderata, cioè da occidente verso oriente. Solo il Danubio poteva rappresentare una risposta efficiente alla risoluzione dei problemi del commercio ungherese. Attraverso questa via fluviale cominciarono a rifornirsi i paesi confinanti come la Moldavia, la Valacchia e le diverse province turche97. In questi anni ebbe inizio anche la regolamentazione della via fluviale rappresentata dai fiumi Sava e Kupa e iniziò la graduale eliminazione degli ostacoli che si frapponevano alla navigazione98.

95 “(…). Austria etiam praeter casus penuriae evehendis frigibus stabile emporium praebet, et axe per Sopronium, quod abundantissimas frumento habet nundinas et adverso Danubio per ramun Ersek Ujvariensem, magnam frugum copiam accipiens (…)”. A.N.B. De commercio hungarico, capitolo IV, Commercium, 1797, p. 20.96 G. Mérei, Mezögazdaság és agrártársadalom Magyarországon 1790 – 1848 között (Agricoltura e società agricola in Ungheria tra il 1790 e il 1848), Budapest, 1941, pp. 25-30.97 G. Mérei, A Magyar Királyság külkereskedelme 1790-1815 (Il commercio estero dell’Ungheria tra il 1790 el il 1815), in AA.VV., Magyarország története 1790-1848 (Storia ungherese dal 1790 al 1848), cit., vol. V, pp. 245-250.98 “Fluviali navigationi princips vehiculum danubius praebet, qui regnum in una tertia partitur. Tibiscus Szolnokinum rates, inde isque influxum fium in Danubium, majores etiam naves patitur (…). Colapis et Savus fluvii, fi commodiorem haberent, adverso cursu, navigationem, jungerent internas

73

Page 74: Ungheria giacobina

Agli inizi del XIX secolo non vi erano efficienti strade interne attraverso le quali poter regolare il trasporto delle merci pesanti con carri che portavano ai porti ungaro-croati ed è per questo motivo che le merci ungheresi giungevano via mare a Trieste per poi proseguire, nel caso dell’Italia, verso i mercati veneziani. Il governo viennese si sforzò, non solo con le patenti che assicuravano privilegi e agevolazioni di vario genere ma anche con notevoli aiuti di tipo materiale, di trasformare i porti, in primo luogo quello di Trieste, in empori idonei a esplicare il traffico marittimo internazionale. Ebbe inizio un’emulazione secolare tra i porti che volevano diventare il centro della navigazione e del commercio sull’Adriatico. In questa gara Trieste riuscì, già alla fine del XVIII secolo, a superare Venezia. Tra i porti sul litorale ungaro-croato, accanto a Fiume, solo Buccari poteva vantare un traffico commerciale degno di poter essere menzionato99. Accanto al rapido ritmo di crescita del movimento delle merci, si ebbe una trasformazione graduale della struttura delle esportazioni. Al posto degli articoli tradizionali come bovini, vino, miele, cera e rame, nel corso del XIX secolo, erano subentrate nuove merci che subito si diffusero sui più importanti mercati internazionali. In questo periodo il 61,5% del valore delle importazioni era rappresentato da manufatti, mentre quasi il 35% era costituito da materie prime. Quasi i 2/3 dell’intero volume delle esportazioni era diretto verso l’Austria, mentre il 27% circa delle importazioni ne proveniva. Il grano era il principale articolo di esportazione e, nel periodo della congiuntura delle guerre napoleoniche, circa l’80% era esportato a Zengg via mare per poi essere trasportato a Fiume, Trieste e Venezia100. Le zone maggiormente produttrici erano quelle meridionali della grande pianura e, malgrado il prezzo fosse estremamente basso nel luogo in cui veniva prodotto, le esose spese di trasporto lo facevano aumentare

regni partes, mari Adriatico nunc difficilis est haec navigatio (…). Sunt praeterea fluvii navigabiles in Hungaria, Mura, Dravus (…), qui internae communicationi inferviunt (…) communicationis exellens medium sunt canales (…), hac ratione, reposito ad statum navigabilem canali Temesiensi, per Transilvaniam defluxu marusii, banatum, Hungariam, Croatiam, et omnes Danubio, Murae, Dravo, et Savo adjacentes germaniae partes connexis fluviis et canalibus, haud interrupta futura est, usque mare Adriaticum communicatio (…)”. A.N.B., De Commercio hungarico, capitolo VII, viae et navigatio, 1797, pp. 86-90.99 L. Katus, I porti dell’Adriatico settentrionale e le relazioni commerciali italo-ungheresi nel secolo XVIII, in: AA.VV., Rapporti italo-ungheresi dalla presa di Buda alla Rivoluzione francese, Budapest, 1982, pp. 133-143.100 Gli storici che cercano di ricostruire l’evoluzione della produzione del grano trovano enormi difficoltà in relazione soprattutto al fatto che la storia economica è stata da sempre confinata e trattata come qualcosa di periferico dalla storiografia ungherese – legata a una concezione marxista della storia – prediligendo l’aspetto sociale e relegando in una posizione secondaria l’aspetto economico.; G. Mérei, A Magyar királyság külkereskedelmi piaci viszonyai 1790-1848 között (Condizioni del commercio estero nel reame dell’Ungheria tra il 1790 e il 1848), Budapest, 1981, pp. 463-480.

74

Page 75: Ungheria giacobina

considerevolmente tanto che, giunto sui mercati dell’Adriatico, risultava più costoso di quello italiano, russo, inglese e romeno. Altro prodotto importante, tra gli articoli di esportazione ungherese, erano i cereali che rappresentavano il 25% del valore delle esportazioni. La parte più cospicua era fornita da due regioni: i comitati di Zala (Zalaegerszeg), Sopron, Győr, Pozsony (Presburgo) e Moson (Mosonmagyaróvár) che erano situati a ovest vicino al confine austriaco e da alcuni comitati che si trovavano a sud della grande pianura, i cui prodotti erano esportati in Austria dalle grandi famiglie nobili degli Eszterházi, Batthyányi e Széchény. Le esportazioni di grano e di cereali, erano dirette esclusivamente verso le province austriache – Stiria, Carinzia e Moravia – al contrario, verso la Turchia e la Galizia il volume dei prodotti trasportato era esiguo101. L’avena veniva prodotta in quasi tutte le parti dell’Ungheria, mentre alle zone montagnose era riservata la coltura della segale e dell’orzo; nella zona centrale, invece, vi erano i terreni da pascolo grazie ai quali si potevano rifornire di bestiame le vicine città di Vienna e Venezia102. Nella parte settentrionale, vi erano le colline ricoperte di vigneti che producevano un vino di ottima qualità, il Tokai, che veniva preferito ai vini della Russia e dei paesi vicini103, e infine vi erano le montagne coperte di boschi ricche di miniere di sale e di metalli preziosi.

101 G. Benda, Production et exportation des céréales en Hongrie (1790-1870), in: AA.VV., Paysannerie …, cit., pp. 187-194.102 “(…). Pecoribus et pecudibus Hungaria olim praeter Austricas provincias, Italiam, Venetias, et imperium Germanicarum providebat: nunc commercii hujus ramus ad Austricas provincias restrictus est (…) in Tibiscanis inferioribus comitatibus, incolae praecipue re pecuria occupantur; cum frumentum nullum pretium habeat, nec vendi possit. Vasta sunt ibi praedia, aequorea planities, copiosis armentis luxurians (…)”. A.N.B., De Commercio hungarico, capitolo IV, Commercium, fascio 44, p. 28. Interessante, in tal senso, l’attività commerciale del veneziano Millesi, che acquistava prevalentemente i bovini nei comitati del Transdanubio e della Croazia e li conduceva a Venezia solitamente passando per la Stiria, la Carniola, la Carinzia e qualche volta attraverso il porto di Buccari. Verso la metà del XVIII secolo, le limitrofe province austriache, avevano aumentato il dazio di transito dei bovini ungheresi e allora “Questo commercio cessò definitivamente e ne rimase solo un triste ricordo”, in Acta Diaetae anni 1751. Országos Széchényi könyvtár (Biblioteca Nazionale Széchényi), sezione manoscritti, fol. lat. 13.103 I. Bartha, A borkereskedesés problémái a XIX század elsö felében (Il problema del commercio del vino nella prima metà del XIX secolo), in “Agrartörténeti szemle”, 1974, pp. 264-276. “(…). Commercium Vini quamquam naturali Rerum Coordinatione, praecipum et tale esse deberet, quo Hungaria, Septemtrionali Europae Dominaretur; (…). Antea Silesia, Polonia, Borussia, Svecia, Russia, Vino Hungarico providebantur (…) Austriam versus plane iniquus est commercii vinorum status (…) Quinimo et transitus per has provincias in Imperium prohibetur, et singulari aggravamine adverse Danubio, Vinum feu in Austriam , feu per eam in Imperium vehere non admittitur (…)”. A.N.B., De Commercio hungarico, cit., p. 20.

75

Page 76: Ungheria giacobina

Agli inizi del XIX secolo, il commercio estero ungherese si indirizzava soprattutto verso l’Austria lungo la direttrice Pest-Komáron-Pozsony-Bécs (Vienna); verso la Polonia: Pest-Miskolc-Kassa (Košice in Slovacchia)- Eperjes (Prošov in Slovacchia)- Bartfa (Bardejov in Slovacchia), fino a raggiungere il confine polacco; verso la Transilvania: Pest- Debrecen- Nagyvárod (Oradea in Romania), oppure Pest-Szeged-Temesvar (Timisoara in Romania); verso l’Italia: Pest-Kanizsa (Nagykanizsa)-Fiume (Rijeka)-Trieste-Venezia104. Il problema relativo all’arretratezza dell’economia ungherese, fu esaminato per la prima volta dal barone József Podmaniczky che, nella sua opera Principia vectigalis del 1791, fece uno studio riguardante la politica doganale austriaca. Egli constatò che essa era diretta a stabilire un sistema protezionistico intorno alla monarchia degli Asburgo e allo stesso tempo, a sottomettere gli interessi ungheresi. La questione venne ripresa da Nicolas Skerlecz105, il quale dimostrò che i rapporti tra l’Ungheria e l’Austria non erano caratterizzati da una bilancia commerciale attiva, ma da una bilancia di pagamento fortemente passiva e definì il regime doganale austriaco un “sistema coloniale”. Era del parere che il governo viennese avesse relegato l’Ungheria al rango di una vera e propria colonia, soffocando la sua industria, e auspicò di introdurre una nuova politica doganale basata sull’uguaglianza dei diritti106.

104 G. Ember, Magyarország külkereskedelmi áruforgalma a XVIII század második harmadában (Il cambiamento del commercio estero nella seconda metà del XVIII secolo), in “Századok”, vol. 109, n. 5-6. 1975, pp. 796-815.105 Skerlecz si occupò, in modo specifico, del problema relativo allo sviluppo del mercato interno. A tal proposito scrisse alcune opere: Descriptio (1791), Status actualis (1792), Projectum legum motivatum (1792) e Propositiones (1792), che contenevano un programma coerente e dettagliato per un graduale sviluppo economico del paese. 106 D.G. Kosáry, Les antécédents … cit., p. 376.

76

Page 77: Ungheria giacobina

Fu però Gergely Berzeviczy107, noto storico ed economista, che riuscì ad analizzare con maggiore precisione, i gravi problemi socio-economici presenti in Ungheria negli anni del XIX secolo. Malgrado tutto, gli storici hanno saputo apprezzare, solo a partire dai primi decenni di questo secolo, il suo talento e patriottismo. In uno dei suoi primi articoli, Les principes de domination de l’Autriche en Hongrie, criticando l’atteggiamento austriaco, scriveva: “(…) l’Autriche traite la Hongrie comme l’Angleterre ses colonies américaines. Les hongrois devraient suivre l’exemple des Etat-Unis d’Amerique dans leur déclaration d’indipendence (…)”. Nella primavera del 1790, trattò la stessa questione in un altro articolo, scritto in latino De dominio austriae, mentre nel 1797 pubblicò un’altra opera De commercio et industria hungariae, in

107 Gergely Berzeviczy (1763-1822) era figlio di nobili proprietari terrieri del comitato di Szepes nel nord-est dell’Ungheria. La sua famiglia e i suoi amici appartenevano ad un tipo di nobiltà la cui situazione economica era molto particolare in rapporto a quella della normale nobiltà ungherese e la cui attitudine ideologica e politica merita molta attenzione. Studiò statistica e scienze economiche all’università di Göttingen e, negli anni che precedettero la Rivoluzione francese, fece diversi viaggi in Inghilterra, Paesi Bassi e Francia dove fu influenzato dall’Histoire Philosophique di Raynal. Nel 1787 era ancora dell’idea che il servizio devoto all’imperatore, il successo nella realizzazione delle riforme, avrebbero controbilanciato la perdita che avrebbe subito, in quanto nobile, a seguito dell’introduzione di un contributo sulla nobiltà progettato da Giuseppe II. Ma quando nel 1789 iniziò a Buda la sua carriera di funzionario presso il Consiglio di Luogotenenza, che non sarebbe durata che qualche anno, non trovò più particolarmente convincente il programma di Giuseppe II. Le difficoltà derivanti dalla guerra e dalla politica estera fecero degenerare il suo programma che si presentava contradditorio fin dall’origine. Nel 1790 si alleò all’ala riformista del movimento nobiliare prendendo parte al movimento dei Giacobini ungheresi. In quell’anno, con la collaborazione di alcuni amici, fondò nella città di Buda un circolo culturale sull’esempio del Palais Royal di Parigi e del Lesecabinet di Vienna. Tutti i suoi membri avevano particolari simpatie per la Rivoluzione francese tanto che erano abbonati al Moniteur, al Mercure de France, al Journal de Paris e saranno proprio loro a dar vita alla nascita della Società dei Riformatori. Grazie alla sua condizione sociale ed alle sue conoscenze, lui come tanti altri, riuscì ad evitare il processo per il complotto giacobino, ma fu costretto a dare le dimissioni ed a ritirarsi nelle sue proprietà. Fu proprio nel 1796 che scrisse il trattato dal titolo Majestätprozess, che riuscì a far pubblicare all’estero. In quest’opera definiva le esecuzioni dei giacobini affrettate e illegali e giustificava pienamente i programmi delle due società giacobine. Per quanto concerne le notizie bibliografiche e le opere di G. Berzeviczy, si vedano: J. Gaál, Közgazdaságunk a Széchenyi előtti korszakban. Berzeviczy Gergely élete és művei (L’economia ungherese prima di Széchenyi. Vita e opere di Gergely Berzeviczy), Budapest, 1909, pp. 20-40; Éva. H. Balázs, Berzeviczy Gergely a reformpolitikus (1783-1795), (G. Berzeviczy il riformatore), Budapest, 1967, pp. 45-60; Id., Aus dem Leben Gergely von Berzeviczys, in “Reformist and radicals in Hungary”, Budapest, 1990, pp. 9-20; R. Horváth, A közgazdasági elemzés Berzeviczy Gergely műveiben (…), (Analisi dell’economia nelle opere di G. Berzeviczy), in “Acta juridica et politica Facultas Scientiarum Politicarum Universitas Szegediensis”, Szeged, 1971.

77

Page 78: Ungheria giacobina

cui criticava la politica doganale austriaca che tendeva ad opprimere l’Ungheria e la sottometteva ai suoi interessi. Nel 1804 scrisse De indole rusticorum, nella quale analizzò, la precaria condizione dei contadini che venivano considerati alla stregua dei servi perché erano costretti a pagare la decima alla chiesa, con un contributo allo stato, un’imposta al comitato di appartenenza e 1/9 del guadagno, che doveva essere versato al proprietario per il quale lavoravano. Questa immensa massa non era però omogenea per quanto riguardava le condizioni sociali: i contadini delle borgate rappresentavano il 25%, mentre i servi e i mezzadri il restante 75%. Solo i primi godevano di buone condizioni economiche, erano liberi e potevano condurre i loro affari come desideravano; più difficili erano invece le condizioni dei mezzadri sia proprietari (inquilinus) che affittuari (subinquilinus)108. Il primo degli scritti di Berzeviczy indirizzato a Napoleone riguarda delle riflessioni sulla storia della Francia nel corso degli anni successivi alla Rivoluzione. Il manoscritto dal titolo: Revolutionis et belli Gallici brevis conspectus in usum eorum qui Lingua modernas Europae non collent, fu scritto in latino per i nobili e gli intellettuali ungheresi che, oltre alla lingua madre, conoscevano solo la lingua latina. Le riflessioni che esprime sono quelle di un nobile ungherese, che nel propagare delle soluzioni democratiche, fin dall’inizio, esige delle libertà democratiche e simpatizza per la Repubblica. Era cosciente che il mantenere il popolo nel servaggio, la ripartizione inammissibile dei diritti e delle obbligazioni e la struttura aristocratica della società, dovevano condurre ad un’esplosione non solo in Francia, ma anche in Ungheria ed in Europa in generale. Presto o tardi anche in Ungheria i problemi si sarebbero manifestati con una forza esplosiva. Era necessaria una nuova Costituzione ed una nuova struttura sociale. Nell’Ungheria del periodo giacobino la sua voce è una delle più radicali e ciò che non è da trascurare, è soprattutto che nel suo programma di riforma che chiamava “Patriotisme véritable”, teneva ben in vista quelli che erano i concreti problemi del paese. Interessante, in tal senso, è anche una lettera inedita, non datata, scritta probabilmente nel 1809 e indirizzata a Napoleone nella quale metteva in evidenza le lamentele dei protestanti ungheresi:“ Les siècle passés se perdent dans l’eclat de la grandeure de Votre Majesté! Sire, Vous aves arreté le debordement de la revolution et apres avoir changé le chaos en ordre, apres avoir elevé la France au sommet de la puissance et de la gloire, vous aves par le cours rapide de Vos victoires regeneré l’Europe.

108 I. Szabó, Tanulmányok a magyar parasztság történetéböl (Studi riguardanti la storia dei contadini ungheresi), Budapest, 1948, pp. 80-85.

78

Page 79: Ungheria giacobina

Mais Votre Grandeur ne se borne pas à l’héroisme de la guerre. Votre coeur soupire apres la paix et n’ayant plus rien à gagner dans la guerre, tous vos soins seront dirigés vers la paix, pour pouvoir y developper la même grandeur e consoler l’humanité des souffrances innombrables. Ce que vous aves fait pour le bonheur de l’humanité au milieu de la guerre, nous laisse deviner ce que vous féres ai milieu de la paix. Ami des sciences, des arts, de la moralité, de la culture, de la religion et du progres de l’humanité vers son but divin de la perfection, vous aves vaincu aussi les tenebres, les prejugées, le fanatisme, l’intollerance et tous ces fléaux de l’humanité qui la degradent. Nous protestans de l’Hongrie, quoique sujets d’une famille, qui était animé d’une haine aveugle contre Votre Majesté, nous n’avons jamais méconnus Votre grandeur et au present, lorsque les liens, qui nous ont arretés sont rompus, nous sommes empressés d’offrir à Votre Majesté le tribut volontaire de notre hommage, de notre plus profonde veneration et de notre entiere confiance. Nous ne pouvons trouver la cause principale de cette maladie de l’Etat, que dans le clergé catholique, qui ayant la puissance predominale en Hongrie et visant au monopole de cette puissance, en est bien jaloux et regarde les protestants comme ses antagonistes les plus dangereux (…). Nous sommes bien convaincu Sire, que tant que le clergé catholique retiendra ses grands domaines, richesses et revenus, tant qu’il aura le droit, qu’aucune tribunal de l’etat ne peut pas exister, sans qu’il n’y-ait des membres du clergé, jamais il n-y-aura en Hongrie union, paix, et prosperité de l’État. Il n-y-a-pas de patrie, ou il n-y-a-pas liberté de coscience. Nos droits sont indubitables en Hongrie; le sentiment en est profond et l’ingiustice que nous avons de souffrir a causé un ressentiment vif (…). Nous implorons la juste protection de Votre Majesté et nous l’esperons avec confiance (…)109. E’ indubbio che Berzeviczy espresse, con chiarezza e sistematicità, tutte le problematiche economiche, politiche e sociali nel manoscritto La Constitution de la Hongrie del 1809110.

109 A.N.B., Archives familiales, sezione P.53, manoscritti, p.123.110 E’ da sottolineare che questa Costituzione è stata analizzata – soltanto per la parte che riguarda le problematiche socio-politiche – dallo storico ungherese Éva H. Balázs, che ne ha pubblicato alcune parti nell’articolo: Notes sur l’histoire du Bonapartisme en Hongrie, in “Nouvelle études hongroises”, vol. 4-5, 1969-1970, pp. 194-201; mentre la parte che concerne le problematiche economiche è, ancora oggi, inedita e quindi di grande interesse storico. Per coloro che volessero consultare questo manoscritto: A.N.B., sezione P.53, Berzeviczy Család (Famiglia Berzeviczy), La Constitution de la Hongrie, fascio 123, composta da 15 capitoli.

79

Page 80: Ungheria giacobina

Questa Costituzione111 fu scritta allo scopo di informare Napoleone sulle difficili condizioni in cui si trovava il paese. Egli vedeva in Napoleone il figlio fedele della Rivoluzione, il campione della pace, della trasformazione democratica dell’intera Europa e sperava che, attraverso il suo aiuto, l’Ungheria riuscisse a diventare una monarchia indipendente, dotata di un potere centrale capace di vincere le resistenze delle forze feudali e di introdurre un certo numero di riforme sia politiche sia sociali:“(…). Animé du devoir d’y contribuer autant que je peux, je soumets ce petit ouvrage à la sagesse de celui, qui tient d’une maine ferme la balance du monde, qui aussi grand en paix qu’en guerre va decider aussi du sort de ma chere patrie (…)”112. L’autore nella introduzione, porge le sue scuse a Napoleone per l’approssimativa conoscenza della lingua francese:“Perdon pour les fautes grammaticales et ortographiques!. Depuis 20 ans je n’ai pas occasion de parler, ou d’écrire français, et sur cet ouvrage je ne peux consulter personne (…): mais ce sera le resultat, des études des pleusieurs annés, des connaissances locales, et d’une patriottisme epuré: tel il est indigne peut être, de l’attention du plus grand monarque dont la grandeure est caracteristique aussi par ce qu’elle ne dedaigne rien (…)”113. Successivamente, con molto rancore e rammaricazione, esprime una severa critica nei riguardi della Costituzione: “La Constitution hongroise fondée uniquement sur le système féudale doit être changée parce que le système féudal a dejà perdu sa vie. Ce système a éte bien bon dans son temps, rendu necessaire, par l’époque barbare, de la migration des peuples: mais à present, il doit faire place à son tour, à un autre système, plus juste et liberale, egalement rendu necessaire, par le developpement politique (…) et dans cette epoque, ou la salut de l’Etat est incompatible, avec le système féudal, le patriottisme veritable est de charger, de regenerer la Constitution”114.

111 Ancora oggi non è possibile sapere se questo manoscritto sia stato o meno ricevuto da Napoleone. Alcuni storici sono dell’opinione che il possibile mediatore possa essere stato un amico di università di Berzeviczy, Jean Sok che, in quegli anni, lavorava presso la corte di Vienna. Il suo nome è stato infatti ritrovato in alcuni rapporti segreti che trattano dei problemi della corte di Vienna e fanno dei riferimenti specifici alla condizione politica ed economica ungherese.112 A.N.B., La Constitution de la Hongrie, préface, p. 5

113 ? A.N.B., Ibidem, p. 5114 A.N.B., La Constitution …, capitolo I, La Constitution …, p. 6

80

Page 81: Ungheria giacobina

Iniziando da un’analisi della popolazione115, rileva che essa non era distribuita in maniera uniforme sul territorio; la maggior parte era concentrata nella zona occidentale del paese, nelle vicinanze dell’Austria, dove vi era una alta percentuale di slovacchi, mentre le regioni periferiche orientali e della grande pianura erano scarsamente popolate e con una forte concentrazione di popolazione romena. Circa il 96% della popolazione abitava ammassata in grossi villaggi, invece il restante 4% abitava nelle città che, in questo periodo, erano da considerare più borghi agricoli che centri industriali o commerciali. La maggior parte dei villaggi erano molto distanti l’uno dall’altro e intere zone erano completamente spopolate. Si cercò di attuare una politica diretta al reinsediamento di coloni in alcune aree ma ebbe poco successo. Un viaggiatore, Martin Schwartner, attraversando l’Ungheria osservava che: “(…) il est difficile en Hongrie de tracer la frontière qui sépare la ville et le village. Tous les villes du pays vivent à coté de l’industrie, plus ou moins de l’agricolture et de l’élevage, elle ressemblent donc plus ou moins à un village (…)”116. Anche lo storico Károly Kecskemeti nella sua opera così riporta: “ J’ai souvent marché plusieurs lieues sans trouver une habitation, et quand j’en retrouvois, c’étoient des grandes villes, pouis derrière de nouveaux déserts ”117. La popolazione era divisa in nobili e non nobili in base allo stato giuridico. Circa il 95% faceva parte della categoria dei non nobili, mentre la vera nobiltà si divideva in tre ordini: prelati118, grandi signori laici119 - principi, conti e baroni e la nobiltà 115 “(…) la population de la Hongrie est au de la de 7.000.000: la fertilité du pays pourrait soutenir, une population double: (…) la proportion entre les villes et les villages est un France, en Angleterre, en Allemagne, en quelque partie de l’Italie, à peu près 1 à 3; ici en Hongrie 1 à 20; il n’y-a point de proportion, entre les classes productives et consomatives: la perte en est incalculable (…)”. A.N.B., La Constitution …, capitolo IV, Le Tiers État, p. 15. 116 K. Vörös, La Hongrie à la fin du XVIII siècle, in “Annales historique de la Revolution française”, n. 212, 1973, pp. 165-175.117 K. Kecskemeti, Témoignages français sur la Hongrie à l’époque de Napoléon (1802-1809), Bruxelles, 1960. Viene fatta dall’autore una minuziosa analisi della situazione economica dell’Ungheria di questi anni.118 “La première classe de la noblesse hongroise faite le clergé catoliques. Dans ces temps des tenebres, il n’y-avait personne dans le rojame, qui saut écrire et lire, excepté le clergé. Il fallut absolument l’employer à l’administration de l’Etat: et il etait bien facile pour lui, d’ammasser des richesses, et d’acquerir la puissance (…)”. A.N.B., La Constitution …, capitolo III, La noblesse, p. 11.119 “La seconde classe de la noblesse, sont les magnats, c’est à dire les princes, les comtes, les barons: les gentilhommes font la troisieme classe, ils ont les mêmes prerogatives: il n’y-a pas de difference que dans le rang: mais l’aristocratisme pese, même parmi ces classes. Les prerogatives sont outreés par l’abus et par l’usurpation: reellement l’État n’existe que pour ces prerogatives. Il est impossible que ce royame fleurisse, qu’il developpe toutes ses forces, dont la nature l’a porcu richement, tant que cela reste ainsi (…)”.

81

Page 82: Ungheria giacobina

comune120. La nobiltà, agli inizi del XIX secolo, godeva ancora di molti privilegi: era esentata dal pagamento delle tasse e da tutti i diritti di dogana interni, non poteva essere arrestata e ai membri di questa classe sociale venivano riservati gli uffici amministrativi più importanti121. L’alta nobiltà ecclesiastica e laica formava la classe dei grandi proprietari terrieri e i redditi che percepivano gli assicuravano una vita molto lussuosa. Questi nobili, anche se non si occupavano personalmente della gestione delle loro tenute, facevano spesso costruire nelle loro proprietà grandi ville sull’esempio di quelle francesi. La principale preoccupazione di questa classe sociale era la salvaguardia dei loro privilegi e il loro motto era ne onus inhaereat fundo122. Gli aristocratici e i grandi proprietari terrieri, erano membri della camera alta e dell’assemblea nazionale di Pozsony, occupavano i posti più importanti nella direzione degli uffici centrali del governo ungherese e tra loro si trovavano anche i consiglieri di Stato, generali e ambasciatori. Al contrario i membri della nobiltà comune, malgrado fossero proprietari di terre, vivevano spesso in condizioni economiche molto disagiate123. Questa parte della nobiltà – costituita da riformisti e da intellettuali – chiedeva riforme sociali ed economiche al fine di migliorare le condizioni del paese e diede vita al movimento dei giacobini ungheresi124.

A.N.B., Ibid., p. 14. 120 “(…) Il-y-a de très ancienne famille en Hongrie dont les gentilhommes sont porchers, et vallet des paysan: il-y-a des villages entiers remplis de plus pauvre gentilhommes. C’est la classe, la plus inutiles des habitans (…)”. Ivi.121 “La noblesse hongroise jouit de grands privilèges. Seul le noble peut avoir une terre, il est exempt de toute espèce d’impôt et de prestation, il n’est même pas tenu de payer de péages. Le taux d’impôt qui grève le paysan dépend également du noble, car c’est lui qui répartit la charge entre les habitants des différentes communes. Le noble ne peut pas être arrêté, ni être battu; quiconque porte le main sur un gentilhomme paye de sa vie et de sa fortune. Lui en revanche peut largement distribuer les coups. C’est lui qui prend la parole aux diètes et aux assenblées du comitat, c’est lui qui vote et qui est revêtu de dignités et des fonction. Non seulement il occupe une situation avantageuse par rapport aux masses non privilégiées, mais cette situation avantageuse confine au dispotisme (…)”. A.N.B., Archives familiales, manoscritti, p. 33.122 J. Miskolczy – A. Simon, A magyar nemesség (La nobiltà ungherese), Komárom, 1914, pp. 90-95; D. G. Kosáry, Absolutisme éclairée – tendence nobiliaire éclairée, in AA.VV., Les lumières en Hongrie, in Europe Centrale et en Europe Orientale. Actes du trosième colloque de Matrafüred, 28 septembre – 2 octobre, 1975, Budapest, 1977, pp. 39-46. 123 L. Ungár, A magyar nemesi birtok eladósodása 1848 előtt (L’indebitamento della proprietà nobiliare ungherese prima del 1848), in “Századok”, 1935, pp. 43-45.124 Éva H. Balázs, Mentalité et politique en Hongrie au XVIII siècle, in A.A.V.V., Object et métode de l’histoire de la culture. Actes du colloque franco- hongrois de Tihany, 10-14 octobre 1977, Budapest, 1982, pp. 123-132; K. Benda, La societé hongroise au XVIII siécle, in AA.VV, Les lumières en Hongrie, en Europe centrale et en Europe orientale. Actes du colloque de Mátrafüred 3-5 nov., 1970, Budapest, 1971, pp. 17-24;

82

Page 83: Ungheria giacobina

Questa politica delle riforme, che era una prerogativa della piccola e media nobiltà, aveva soprattutto il fine di creare delle condizioni favorevoli per lo sviluppo di uno stabile mercato interno125. Questa nobiltà, che fu promotrice di una simile trasformazione, proponeva un programma nazionalista senza necessariamente separare l’Ungheria dagli Asburgo ma, al contrario continuava ad immaginare il paese sotto la loro direzione. La media nobiltà considerava ancora molto incerto l’avvenire del paese qualora avesse raggiunto l’indipendenza, all’interno di una Europa costituita da grandi imperi e Stati nazionali. I legami che questa classe nobiliare voleva mantenere con gli Asburgo avevano per condizione il riconoscimento dell’autonomia dell’Ungheria in seno alla monarchia e la divisione di quest’ultima in una regione austriaca e in una ungherese dipendenti entrambe dallo stesso sovrano. Questa parte della nobiltà, assunse nel periodo delle riforme, le funzioni della borghesia, ma l’applicazione del programma dualista non fu semplice da ottenere126. Un’attenzione particolare è riservata dal Berzeviczy all’analisi della miserabile condizione dei contadini127. Il ceto popolare cercò di liquidare, malgrado la sua debolezza, le vecchie istituzioni feudali. Questa evoluzione si integrò organicamente

L. Vicidomini, Gli storici unghersi e l’età Napoleonica, in “Rivista italiana di studi napoleonici”, art. cit., pp. 107-113.125 Éva H. Balázs, La noblesse hongroise et les lumierès in “Noblesse française, noblesse hongroise XVI-XIX siècles”, Budapest, 1981, pp. 179-185. 126 E. Malyusz, A Magyarországi polgárság a francia forradalom kórában (La borghesia in Ungheria all’epoca della Rivoluzione francese), Budapest, 1931, pp. 225-250; I. Diószegi, La noblesse hongroise et la crise du féodalisme dans la première moité du XIX siècle, in AA.VV., Noblesse française … cit., pp. 189-199.127 “(…) chacun libre des prejugés doit être convaincu maintenant que l’État ne peut jamais developper toute sa force (…) si la classe des ses habitants la plus nombrouse, la plus active, la base de la piramide sociale, si les paysans ne sont pas dans une situation bonne, aisée, et telle, qu’ils puissent être parfaitement utiles, et raisonablement contents. L’oppresion, la misère, la stupidité, l’immoralité, l’esclavage, de cette classe, est non seulement nuisible, mais aussi dangereuse (…) ; en un mot toutes les fardeaux de l’État leur sont imposée: et ils n’ont pas, ni le droit de proprieté, ni celui de leur personne (…). La salut de l’État exige que cette classe nombreuse et utile, soit placée, de sort, qu’elle puisse soutenir les impôt, sans être opprimées; qu’elle puisse gagner quelque surplus, pour les maladies, pour la viellesse, pour ses enfants; (…) qu’elle puisse enfin aimer sa patrie, et la defendre avec attachement (…). C’est une bien mauvais istitution politique, d’affranchir la plus riche classe de toute contribution, et de lui donner en même temps le droit, de faire payer, par la plus pauvre (…). Si le fardeau des paysans est grand, l’adrepartition mauvaise le rende plus grave encore, elle est arbitraire, ingiuste, oppressive (…). Elle gâte encore la moralité (…)”. A.N.B., La Constitution, capitolo V, Les Paysans, pp. 18-22; si veda anche J. Varga, Jobbágyrendszer a Magyarországi feudalizmus késöi századaiban (I servi in Ungheria nell’ultimo secolo del feudalesimo), Budapest, 1969, pp. 40-45.

83

Page 84: Ungheria giacobina

in un cambiamento più generale, che doveva portare alla trasformazione borghese del paese e alla creazione di una proprietà fondiaria libera da impedimenti e ostacoli. Queste aspirazioni però erano costrette a rimanere utopie dinanzi alla forte e compatta opposizione della coalizione formata dai nobili e dalla corte128, soprattutto se si considera che a loro non veniva data l’opportunità di partecipare alla vita politica: “ (…) ils n’ont pas la reppresentation ni à la diète, quoi que ils en supportent les frais ni aux congregation de la Comté, ils sont exclus des emplois pubbliques, leur seigneurs sont leur juges, même dans les querelles de soi même. La situation des paysans en Hongrie, est très impolitique, et très nuisible (…)”129. Per quanto concerne la situazione del clero, riteneva necessario operare nella direzione di un processo di secolarizzazione dei beni e delle proprietà della chiesa e di considerare questa classe sociale alla stregua di semplici funzionari retribuiti dello Stato130. Oltre alla Costituzione, sono interessanti alcune lettere, scritte in lingua francese e ancora inedite, che Berzeviczy inviava ai suoi amici lamentandosi della difficile condizione in cui si trovava il paese. In una lettera indirizzata al conte József Dessewffy così riportava: Tout doit languir dans un tel pays, talent, vertus, industries et on ne saurait trouver dans une telle patrie que des explosions et des élans momentanés et éphémeres de quelques génies trop étouffés, pour le dèployer avec opiniatreté. Quelques obstacles irritent, mais trop d’obstacles étouffent les plus beaux et le plus fécond germes (…)”131. In un’altra lettera scritta al conte Ossolinsky criticava invece il sistema feudale ancora vigente nel paese: “ Notre système féudal (sic!) se trouve depuis un demi siècle en opposition avec l’esprit de l’époque. Le premier devoir du patriote est de faire justice du féudalisme (…)” 132. Infine, in una lettera indirizzata a Heine, un professore dell’università di Göttingen, esprimeva tutta la sua delusione per la situazione esistente: “ (…). Nous autre, en Hongrie, nous

128 K. Vörös, Quelques problèmes de la paysannerie hongroise au début du XIX siècle, in AA.VV., Paysannerie … cit., pp. 179-185.129 A.N.B., La Constitution …, capitolo V, Les paysans, p. 20.130 “(…). Nous ne pouvons trouver la cause principale de cette maladie de l’État, que dans le clergé catholique, qui ayant la puissance predominale en Hongrie et visant au monopole de cette puissance, en est bien jaloux et regarde les protestants comme ses antagonistes les plus dangereux (…). Nous sommes bien convaincu Sire, que tant que le clergé catholique retiendra ses grands domaines, richesses et revenus, tant qu’il aura le droit, qu’aucune tribunale de l’État ne peut pas exister, sans qu’il n-y ait des membres du clergé, jamais il n-y-aura en Hongrie union, paix, et prosperité de l’État (…)”. A.N.B., Archives familiales, manoscritti, p. 123.131 Ibidem, p. 82.132 Ibidem, p. 131.

84

Page 85: Ungheria giacobina

ne sommes pas en réalté une nation”133. Purtroppo l’alleanza di Napoleone con gli Asburgo, consacrata dal matrimonio, rese illusori tutti i progetti degli ungheresi. L’intera attività di Berzeviczy, i suoi tentativi, le sue richieste e le sue opere terranno conto di questa situazione. Tuttavia, fino alla morte, giunta nel 1822, non smise di lottare al fine di rendere coscienti gli ungheresi dell’assurdità delle strutture feudali e le loro disastrose conseguenze.

2. Viaggiatori ed emissari francesi.

Agli inizi del XIX secolo molti viaggiatori spinti dal desiderio di esplorazione, visitarono le nazioni dell’Europa orientale, scrivendo note e diari che oggi risultano essere materiali molto preziosi al fine di un’esatta ricostruzione della realtà economica, politica e sociale di questi anni134. In questi anni l’Ungheria non si trovava sugli itinerari dei grandi tours. Gli stranieri che la visitavano erano guidati più che da un sentimentalismo romantico, dal desiderio di conoscerne le condizioni economiche e politiche. Anche se la presente indagine sarà diretta ad analizzare esclusivamente le relazioni dei viaggiatori ed emissari francesi, riguardanti l’Ungheria, essa sarebbe rimasta incompleta se non si fosse fatto un doveroso riferimento al viaggio di Robert

133 Ibidem, p. 132.134 G. Birkás, Francia utazók Magyarországon (I viaggiatori francesi in Ungheria), Szeged, 1948, pp. 224 -225.

85

Page 86: Ungheria giacobina

Townson135. In questo viaggio, compiuto nel 1794, aveva il solo scopo di fare delle ricerche mineralogiche. Non lasciandosi convincere dalle dicerie che aveva ascoltato nella città di Vienna dove aveva trascorso l’inverno del 1793, a proposito della gente ungherese che veniva considerata ancora presque sauvages, continuò il suo viaggio. Attraversò tutto il reame, dalla frontiera austriaca fino a raggiungere la città di Debrecen, visitando le città di Győr, Komárom, Buda, Gyöngyös, Eger e constatò che: “Les autorités de Vienne s’occupaient trés sérieusement d’empêcher que les principes et les opinions des novateurs français se répandissent dans les provinces”. Giungendo nella città di Lôcse ebbe una disavventura con i magistrati austriaci i quali pensavano che era un agente giacobino francese136. Questo incidente non gli impedì di fare interessanti osservazioni sulle condizioni sociali, politiche ed economiche del paese. Notava soprattutto il forte carattere nazionalista del popolo magiaro che manifestava, in ogni occasione, la volontà di mantenere immutate le proprie tradizioni e la propria cultura137. Osservò che la politica economica del governo austriaco ledeva, in modo grave, gli interessi dell’Ungheria138, al punto tale di aver trasformato il paese in un deposito di materie prime ad uso esclusivo della corte viennese139. Questo tipo di legislazione aveva determinato 135 Townson era un geologo originario dello Yorkshire, nel 1705 si laureò all’università di Göttingen e fu membro della Royal Society di Edimburgo. Le sue impressioni riguardanti l’Ungheria sono raccolte nel libro Voyage en Hongrie, Parigi, vol. 1-2, 1797.136 “Nous vous donc mandé, vous, Robert Townson, qui vous donnez pour un voyageur anglais, parce que nous vous suspectons très fort d’être un émissare des jacobins de France. Nous avons examiné votre passeport; il certifie que vous êtes en particulier d’Angleterre, qui fait le tour de la Hongrie; mais nous avons tous jugé ce n’est autre chose qu’un faux passeport, et que vous êtes très certaiment un agent de la jacobinière (…). Nous savons encore, et vous en convenez, que vous parlez française. Il est évident que vous avez une tournure très française; (…). Nous allons garder votre passeport, et vous resterez ici jusq’a ce que nous ayons reçu des ordres de Bude (…)”. Si veda: J. Humbert, La Hongrie du XVIIIe siècle vue par des voyager, in “Nouvelle revue d’Hongrie”, 1938, p. 235.137 “Il y a des peuples dont le caractère national, s’affaçant de jour en jour par le mélange des races, devient ainsi difficil à saisir. Mais les hongrois prennent en naissant les inclinations et les opinions qui les distinguent au moral, comme leurs traits et leurs habits au phisique (…). S’il se rencoutre des gens qui aient pour leur liberté un amour qui va jusqu’à l’enfance (…) ces sont des hongrois (…) ”. J. Humbert, La Hongrie …, op. cit., p. 326.138 “(…). La Hongrie était gouvernée par des édits émanés du roi. Il en est résulté que, ne considérant plus leur pays comme un puissant royame, mais comme une province de l’Autriche, les hongrois supportent avec répugnance leur part des charges publiques, et que la cour de Vienne, les regardant comme des sujets malveillons et inutile à l’État, prend un trés-faible intérêt à leur prospérité (…)”. R. Townson, Voyage en Hongrie, op. cit., vol. I, p. 141.139 “L’inactivité de l’industrie hongroise en général est le voeu de la Cour de Vienne, qui veut tenir cette nation dépendant comme une colonie (…). La règle fondamentale du Cabinet de Vienne est, à la vérité, de considérer la

86

Page 87: Ungheria giacobina

una stasi del settore industriale, concentrando l’interesse sul settore agricolo tale da ottenere un surplus che rimaneva invenduto140. Townson, infine, si soffermò ad analizzare le enormi differenze sociali esistenti nel paese, giungendo alla conclusione che i nobili ed il clero godevano di enormi privilegi141, mentre i contadini ed i borghesi142, pur essendo obbligati a pagare esose tasse, sopportavano questa difficile situazione con molta indulgenza143. In questo periodo molti viaggiatori francesi144 visitarono l’Ungheria ed hanno lasciato le loro riflessioni sulle ricchezze naturali del paese145 che non erano utilizzate in maniera adeguata

Hongrie comme son dépôt de matières brutés et un moyen de consommation pour ses manufactures (…). Il était donc l’intention du gouvernement de Vienne que la Hongrie fût un Etat à peu près uniquement agricole, tributaire, pour les produits manufacturés, des autres parties de l’Empire (…)”. Ibid., vol. II, p. 21.140 “Partout où j’ai passè (…) j’ai vu des caves remplies d’excellents vins, des greniers remplis de grains, des páturages couverts de chevaux et de bêtes à cornes. Lorsqu’il m’arrivait de féliciter les propriétaires de leurs riches possessions en articles qui ne sont pas sujets à passer de mode, c’était toujours la même réponse; tous se plaignaient d’un manque de débouché et de ne point trouver à vendre (…)”. Ibid., p. 47.141 “(…). Dans ce pays comme dans d’autre où la société est encore dans son enfance, la nation ne consiste que dans les deux grand corps aristocratiques de la noblesse et du clergé (…). La noblesse et le clergé jouissent d’un autre privilège dont ils ne sont pas moins jeloux, c’est l’esemption de toutes les charges et taxe pubbliques, au moyen de quoi la totalité doit être supportée nécessairement par les paysans et les bourgeois”. Ibid., vol. I, p. 151. 142 “(…) la portion utile et laborieuse de la societé, les citoyens et les paysans ont peu influence dans les affaires pubbliques. Ce sont eux cepandant qui supportent tout le pois des charges de l’État (…)”. Ibid., vol. I, p. 152.143 “J’ai souvent admiré la conduite raissonable des paysans hongrois. Jamais je n’ai aperçu parmi eux le moindre indice de la férocité dont les Autrichiens les accusent, et quoiqu’ils aient vis-à-vis de leurs supérieurs une conduite très respecteuse, je n’ai jamais rien observé qui ressemble à cette servilité rampante, qu’on pourrait supposer à un peuple si récemment sorti du plus rigoreux esclavage”. Ibid., vol. I, p. 155. 144 A tal proposito si può citare il viaggio fatto in Ungheria di François-Sulpice Beudant. Professore nelle città di Avignone e Marsiglia, fu nominato nel 1814 vice direttore del cabinetto di mineralogia della facoltà di Scienze di Parigi e successivamente ispettore generale dell’università. Fu anche membro dell’Accademia ungherese delle Scienze. Si riportano di seguito le sue riflessioni: “Ce qui peut attirer les naturalistes en Hongrie, c’est l’immense variété des productions naturelles de toute espèce qui se trouvent dans ce pays. Les parties basses, extrêmement fertiles, produisent en grande quantité des céréales, du vin, du tabac, tous de qualité excellentes, tandis que les montagnes, couvertes de forêts immenses, renferment en grande abondance des richesses minérales (…) par contre, l’industrie y est encore dans un état miserable, à l’exception des objets de première nècessité qui se fabriquent dans les villes, presque tous les produits industriels sont exportés de l’Autriche. De même il est à regretter que la plus grande partie du commerce se trouve dans les mains d’étrangers, qui souvent, aprés avoir ammassé des richesses, retournent en jouir dans leur pays natal (…)”. Si veda G. Birkás, La Hongrie vue par un savant français du 1818. Le voyage de F. S. Beudant, Parigi, 1934, pp. 31-32.

87

Page 88: Ungheria giacobina

dalla corte di Vienna, che lo considerava come un suo semplice granaio146. Interessanti sono da considerare i documenti, spesso contraddittori, dei viaggiatori ed agenti francesi che giungevano in Ungheria per analizzarne le peculiarità socio-politiche. Garnerin, un agente francese, in un rapporto sottolinava la precarietà della situazione politica. Soggiornò in Ungheria nel 1797 e dopo aver attraversato l’Austria, giunto a Parigi scrisse un rapporto nel quale espresse le sue considerazioni: (…). Un soulèvement gènèral fermente, les prisons d’Autriche regorgent des conspirateurs, un mécontentement universal de la guerre èclate dans tous les Etat de l’Empereur (…). Sur mon chemin j’ai été bien accueilli par le peuple, les nobles et les prêtres. Les Français jouissent à présent de la plus grande considération. On n’aspire qu’à les voir arriver147. Interessante fu anche il viaggio di Charles Lemercier de Longpré, barone d’Haussez, ministro della marina del cabinetto di Polignac che durante gli anni del suo esilio visitò molti paesi dell’Europa orientale. La sua attenta analisi delle condizioni economiche e sociali, fatta con molto realismo, dimostra che l’autore era innanzitutto un uomo politico. A suo avviso la situazione dell’Ungheria lasciava molto a desiderare e la rinascita dello spirito nazionale si stava diffondendo anche in questo Stato. Il popolo ungherese voleva vivere secondo le sue leggi, fare uso della sua lingua e, attaccato al suo costume e alle sue abitudini, intendeva vivere conformemente ai suoi interessi, le sue preferenze e le sue antipatie. L’Ungheria desiderava diventare uno Stato indipendente e si sarebbe avvalsa di qualsiasi strumento per raggiungere questo fine. Diffidava del regime esistente e rifiutava tutto ciò che poteva essere considerato un attacco ai suoi privilegi. Anche se il popolo aveva intrapreso un difficile cammino verso la civilizzazione, la maggioranza viveva nell’ignoranza, nei pregiudizi e si rifiutava di intraprendere delle riforme. Una cosa strana che egli notava,

Per quanto concerne le notizie biografiche si veda: A. Lacroix, Notice historique sur François-Sulpice Beudant, Parigi, 1930, pp. 20-21.145 “La Hongrie (…) est un pays des plus fertiles du monde (…). La nature a placé dans ce pays des mines d’or et d’argent et les vrais trésors des blés et des vins. Le terroir produit le meilleur froment de l’Europe (…). La Hongrie pourrait fournir du bled à toute l’Europe. Les pâturages y sont admirables (…) et l’abondance de gibier, de poisson et de bouefs est si extraordinaire que les paysans vivent de chair de sanglier et de cerf. Ces descriptions n’étaient pas très loin, d’ailleirs, de la réalité (…)”. J. Bárdos, La Hongrie du XVIII siècle vue de France, in “Nouvelle revue d’Hongrie”, 1938, pp. 241-250.146 “Tout le pays n’est que le granier de l’Autriche. La politique hungarophobe de Vienne se proposait effectivement de faire de la Hongrie un pays uniquement agricole, afin de créer ainsi des conditions favorables au développement de l’industrie autrichienne et tchèque”. J. Bárdos, La Hongrie … op. cit, p. 249. 147 D. G. Kosáry, Napoléon et la Hongrie, Budapest, 1979, p. 12.

88

Page 89: Ungheria giacobina

era che le riforme erano reclamate soprattutto dalle classi sociali che godevano di tutti i privilegi derivanti dalla situazione esistente e che da un eventuale cambiamento ne sarebbero derivati solo danni. Era dell’opinione che questi necessari cambiamenti dovevano avvenire attraverso un lavoro lento e prudente. Esaminò le condizioni morali, l’industria e il commercio del paese, criticò la situazione politica e giudicò colpevole dello stato di profonda arretratezza della nazione, la politica di sfruttamento operata dagli Asburgo. Si soffermò anche ad esaminare le molte nazionalità che vivono nella nazione ungherese di cui però non riuscì a comprenderne le peculiarità a causa della permanenza troppo breve, ma ne scoprì un tratto comune che sicuramente era l’attaccamento allo Stato148. Un altro agente francese – rimasto anonimo e che aveva soggiornato per alcuni mesi nel nord-est dell’Ungheria non lontano dalla frontiera della Galizia – scrisse nel 1796 un progetto con la speranza di poterlo sottoporre all’attenzione di Duran – un membro del Direttorio – nel quale faceva acute riflessioni riguardanti le condizioni politiche del paese, evidenziando l’importanza del movimento dei giacobini ungheresi e giungendo alla convinzione che questa situazione di estrema precarietà avrebbe ben presto dato luogo ad una insurrezione149. Di indubbio interesse è un memorandum, scritto da un giovane ufficiale francese nell’autunno del 1801 durante un periodo di prigionia in Ungheria, che fu ivitato a Parigi, probabilmente da un intermediario dell’ambasciata di Vienna e nel quale sono espresse alcune considerazioni riguardanti una possibile rivolta anti-austriaca da parte di alcuni gruppi riformisti ungheresi150. Tutte queste relazioni, che giungevano a Parigi, erano analizzate con molta attenzione da Napoleone che,

148 “(…) la Hongrie est résulté un mélange de races et de langages dont la longue suite des siècles n’a pu encore effacer les origines. Chaque peuple envahissant, chaque horde émigrante, chaque famille qu’un intérêt quelconque y a attirée, a conservé ses moeurs, ses formes, son langage primitif. Ni la communauté des intérêts et des loi, ni l’habitude de vivre ensemble, n’ont pu effacer les distinctions originelles. Il n’est pas jusqu’aux traits des physionomies qui se sont conservés intacts, tant la fusion des races a été contrariée par la divergence des habitudes! Tant aussi s’est maintenu l’esprit de nationalité qui exclue les alliances avec les familles d’une origine différente (…)”. O. B. Kelényi, Un homme politique français en Hongrie il y a cent ans, in “Nouvelle revue d’Hongrie”, vol. LX, 1939, pp. 341

149 O. B. Kelényi, Ibidem., pp. 339-342.150 “On doit regarder comme très exagéré tout ce qu’on lit dans les gazette allemandes sur l’insurrection de la Hongrie (…). Toutefois la chose n’est pas impossible. On y a parviendra en répandant des écrits et surtout en envoyant des émissaires. Ils seront chargés de réveiller leur animosité contre la maison d’Autriche. Ces émissaires trouveront déjà des partis formés; la plus prononcé est celui des protestants qui composent la moité de la population de la Hongrie (…)”. Archivio Nazionale di Parigi (d’ora in avanti A.N.P.), Mémoires et documents, Autriche, vol. VIII, p. 314.

89

Page 90: Ungheria giacobina

nel suo progetto espansionistico nel centro-est europeo, riteneva l’Ungheria indispensabile per l’indebolimento della monarchia asburgica. Il primo storico in Ungheria che si è interessato alla politica ungherese di Napoleone è stato Ede Wertheimer151 che, sulla base dei documenti conservati all’archivio nazionale di Parigi, ha cercato di capire il ruolo che questo paese aveva nell’ambito del progetto espansionistico napoleonico:“Deux peuples surtout jouèrent un rôle important dans cette politique: le peuple hongrois et le peuple polonais. Napoléon leur assigna la tâche de paralyser par leur soulèvement les forces de l’Autriche et de la Russie (…)” . Per questo motivo Napoleone inviò, a partire dal 1802, i primi emissari152, allo scopo di conoscere quali erano le contraddizioni politiche presenti in Ungheria e di capire quali erano le potenzialità dell’esercito austriaco in previsione di un’eventuale guerra. Gli agenti e i diplomatici che visitarono il paese dopo la pace di Lunéville gli inviarono rapporti molto dettagliati sulle reali condizioni del paese magiaro. Da queste lettere si evince che il popolo era ancora terrorizzato dalla feroce repressione che era seguita al fallito complotto di Martinovics. Queste relazioni spiegano, in maniera lucida e chiara, lo stato di abbattimento e di letargia in cui il paese si trovava in questo periodo e, in particolare, la servilità dei magnati la cui sola regola era la cura e la tutela dei loro interessi. Un diplomatico francese che risiedeva a Vienna scriveva che l’opposizione era troppo debole per contrastare la corte e che la maggior parte dei magnati era attirata a Vienna dai numerosi vantaggi che gli offriva la corte, dimenticando persino quale fosse la loro lingua madre e lo stesso clero appoggiava e sosteneva la corte viennese. Il primo emissario inviato in Ungheria da Napoleone fu Gérard Lacuée153 che vi soggiornò dal 6 maggio al 29 giugno del 151 A tal proposito basti ricordare alcune delle sue opere: Ausztria és Magyarország a XIX század első evtizeében (L’Austria e l’Ungheria nel primo decennio del XIX secolo), Budapest, 1884, pp. 100-120; Napoleón viszonya Magyarországhoz (Napoleone ritorna dall’Ungheria), in “Budapesti szemle” (76), 1883, pp. 161-179. 152 L’indagine si soffermerà ad analizzare, in modo specifico, le relazioni di Gérard Lacuée e Adrien Lezay, conservate all’Archivio Nazionale di Parigi, rispettivamente in AF IV, Secrétaireire d’État, 1675 filza 1 e 1677 filza 1 e 2. Questi rapporti sono stati analizzati per la prima volta da Ede Wertheimer nel 1883 e alcune parti sono state successivamente pubblicate da R. Chélard, D. G. Kosáry e K. Kecskemeti. Allo stato attuale intere pagine, riguardanti in modo particolare le riflessioni sulla situazione economica e commerciale, sono rimaste ancora inedite.153 Gérard Lacuée (1774 – 1805) era un ufficiale di carriera, lavorò nel 1801 all’ambasciata di Francia e nel 1802 in quella di Vienna con la mansione di primo segretario e proprio da questa città si diresse verso l’Ungheria. Quando rientrò a Parigi nel novembre del 1802 fu ricevuto prima da Talleyrand e poi da Napoleone. Divenne generale di Brigata e morì sul campo di battaglia nell’autunno del 1805.

90

Page 91: Ungheria giacobina

1802. Il 13 aprile scrisse una lettera a Napoleone, chiedendo di recarsi alla Dieta a Pozsony (Bratislava), perché sarebbe stato l’unico modo per riuscire ad ottenere delle notizie più attendibili154. Lacuée si soffermò, in primo luogo, ad analizzare la politica centralizzattrice della monarchia asburgica che tendeva a considerare l’Ungheria come una semplice provincia155 e notò che la classe sociale maggiormente colpita dalle tasse erano i contadini che vivevano in condizioni di estrema miseria e povertà156. Questa situazione di forte precarietà portava alla nascita di un forte sentimento di libertà ed indipendenza che però, come egli stesso ebbe modo di osservare, veniva ostacolato dalla classe nobiliare troppo legata ai suoi privilegi feudali157. Dall’analisi attenta delle sue lettere si comprende che vi erano anche molti nobili che volevano l’abolizione della monarchia asburgica, mantenendo immutati i loro privilegi, sposando il principio dell’indipendenza dei nobili e l’asservimento dei contadini. Egli, partendo da una severa critica nei riguardi della costituzione austriaca, si soffermò ad analizzare la situazione ungherese giungendo alla conclusione che questa nazione sarebbe potuta sfuggire alla dominazione austrica soltanto se si fosse utilizzata una politica diversa158.

154 “(…) c’est là le seul moyen de bien connaître le pays si intéressant qui peut devenir davantage et sur lequel on n’a encore écrit rien de raissonable du moins en français (…)”. D. G. Kosáry, Napoléon et la Hongrie, op. cit., p. 16155 “(…). Le but costant de l’impereur et de faire de ce reyame une simple province de la monarchie autrichienne (…)”. A.N.P., è stata consultata la serie AF IV 16751 dell’ archivio del Ministero degli affari esteri – Secrétairerie d’État – Fond Hongrie – Notes sur l’organisation et l’État interieure de la monarchie, p. 38. 156 “Les paysans (…) fournissent 100 journées de corvée par an, et supportent en autre tout le poids des impositions (…). Les pouvres ne consomment rien qu’a peine ils peuvent payer les contributions, (…) ainsi se perdent les avantages qu’on pourrait attirer dans le pays destiné pour sa situation a être d’autrepôt du commerce avec le Mediterranée et la Turquie (…)”. A.N.P., AF IV 1675 1, p. 49.157 “(…) mais en général un véritable esprit de patriottisme regne dans la Hongrie, ce qu’elle désire avant le liberté, c’est d’avoir une patrie (…). Les hongroise tiendraient ainsi fortement à la conservation de leur privileges nobiliers, parce que les institution féodales s’y sont conservées presque intactes, que la proprieté, la constitution, le pouvoir y sont inséparables a la noblesse (…)”. A.N.P., AF IV 1675 1, p. 55 bis.158 “(…) Il résulte des faits renfermés dand ce mémoir que l’Autriche porte dans sa constitution elle même le germe de sa distruction. C’est principalement sur la Hongrie que je désiderais fixer l’attention de Sa Majesté. Dans l’état actuel des choses, cette province est celle qui peut le plus aisément échapper à l’Autriche, avec une meilleure politique elle contribuerait à sa prospérité infiniment plus que tous les autres (…)”. A.N.P. AF IV 1675 1, pp. 55 e 55 bis.

91

Page 92: Ungheria giacobina

Per quanto riguardava la situazione economica, osservava che l’industria ungherese si trovava in una situazione di stallo tale da escludere qualsiasi possibilità di sviluppo159. Secondo l’opinione di Lacuée, anche se gli ungheresi ammiravano molto il popolo francese, non avrebbero mai confidato nel loro aiuto per ottenere l’indipendenza nazionale, perché consideravano questa nazione troppo lontana ed estranea agli interessi politici ed economici dell’Ungheria160. Napoleone, non soddisfatto dei rapporti che riceveva da Lacuée e dal suo ambasciatore in Austria, inviò sempre nel 1802 un altro osservatore Adrien Lezay – Marnesia161.

159 “(…). Ainsi son commerce est anéanti, des obstacles sans nombre étouffent son industrie, on empêche les lumières d’y pénétrer, on ruine l’agricolture en n’offrant aucun débouché à ses productions. Cela s’appelle en style de chancellerie traiter la Hongrie comme une colonie et voilà l’unique raison pourqoi ce magnifique royame reste stérile dans les mains des empereurs (…)”. A.N.P., AF IV 1675 1, p. 38.160 “(…). Les Français sont admirés en Hongrie comme partout ailleurs. Il n’est pas de petit gentilhomme qui ne connaisse nos principaux généraux, nos principaux ministres, nos principaux orateurs et les traits les plus valillans de notre histoire dont, plus que nous, ils ont oblié les herreurs (…). La France est assez loin, assez étrangère pour que les hongrois puissent accepter son aide afin de secouer le joug autrichien. Elle a connu cependant une révolution qui a renversé le régime féodal, alors que la Hongrie est encore un pays féodal avec une noblesse à sa tête, qui entend ne point perdre ses privilèges (…)”. A.N.P., AF IV 1675 1, p. 38 bis.161 Adrien conte di Lezay – Marnesia, nacque a Saint – Julien nel 1769. Entrò a far parte del reggimento del re e successivamente fece studi diplomatici nella città di Brunswik. Fu un pubblicista di grande valore e parlava diverse lingue. Durante la rivoluzione si recò in Alemagna, Inghilterra e Svizzera dove incontrò anche Madame de Staël. Dopo il 18 Brumaio rientrò in Francia e, avendo perduto tutti i suoi averi, chiese di ottenere un posto nell’amministrazione dello Stato ma Napoleone, attraverso un intermediario suo amico, L. Roederer, il 20 aprile 1802, gli affidò l’incarico di fare un viaggio in Ungheria, proprio durante l’apertura della Dieta. Nel 1806 fu nominato prefetto del Reno e della Mosella mentre nel 1810 fu prefetto del Basso Reno e contribuì alla prosperità della città di Strasburgo, dove morì nel 1814. Per le notizie biografiche si veda l’articolo di R. Chélard, Napoléon et la Hongrie a propos des événements austro-hongroise de ce jour, in “Revue Britannique”, Parigi, vol.VI, 1897, pp. 8-9.

92

Page 93: Ungheria giacobina

Dopo aver ricevuto da Napoleone le dovute istruzioni162 - alle quali avrebbe dovuto attenersi durante il periodo di permanenza in Ungheria – si recò in Svizzera e nel Tirolo e nel settembre del 1802 giunse a Vienna dove fu ospite, per un certo periodo, dell’ambasciatore Champagny. Successivamente si diresse in una provincia ungherese nelle vicinanze di Vienna di cui non si conosce il nome ed osservò che: “(…). La Hongrie est une partie importante, mais négligé de la monarchie. A cause de la résistence incommode des nobles, la cour s’efforce depuis longtemps de réduir ce reyame en province autrichienne”163. Lezay iniziò la sua relazione analizzando la composizione e la ripartizione della popolazione e giunse alla conclusione che mentre i membri della nobiltà e del clero vivevano nell’agiatezza e nella lussuosità sfruttando il lavoro della classe contadina164 e borghese165, quest’ultime, al contrario, si trovano in condizioni economiche molto disagiate e precarie. Fu proprio a causa di questa difficile condizione di miseria che iniziarono ad affiorare i primi segnali di ribellione successivamente ai quali la situazione, anche se in maniera graduale, iniziò a migliorare166. In realtà Lezay notava che difficilmente il popolo ungherese avrebbe trovato la forza ed il coraggio necessari per distaccarsi dall’Austria anche perché, 162 “(…). On ira dans toutes les capitales des provinces de la Hongrie et on réunira toutes les cartes qu’on pourra se procurer dans le pays, en joignant une description abrégée de chaque province. Il faudra trouver une réponse aux questions suivants: si le général Bonaparte eut marché de Graz en Hongrie, quelle espèce d’obstacles les habitants lui eussent-ils présentés? Quelle espèce de partisans y eut-il trouvés? Quelle était alors la force de l’armée insurrectionelle hongroise? On verra également la Dalmatie vénitienne et on traitera cette question: quelle influence la réunion de l’Istrie et de la Dalmatie a-t-elle aujourd-hui et peut elle avoir un jour sur la prospérité de la Hongrie, soit par les débouchés qui existeraient déjà, soit par les canaux que l’on pourrait creuser? Enfin, le programme de voyage est de connaître d’une maniére déterminée les résultats qu’on produits en Hongrie la revolution française et les succès des armées françaises (…)”. I documenti preparatori e le istruzioni relative al viaggio di Lezay di trovano all’ A.N.P., Fond Roederer, Serie AP 29, filza 11 e 18.163 A.N.P., AF IV Secrétairerie d’État, 1677 1, p. 58.164 “(…) les 7.000.000 paysans qui en composent le peuple sont sans contredit les plus malhereux de l’Europe (…). Cette vaste et fertile contrée est encore livrée à toutes les horreurs du régime féodal. La noblesse et le clergé y possèdent toutes les terres; les paysans ne sont que leurs fermiers (…)”. A.N.P., AF IV 1677 1, p. 44.165 “(…). La Bourgeoisie est pauvre, parce que la loi lui défend de posséder des terre; elle n’en a que peu, peu de fabriques, peu de commerce (…). Le haut clergé et la haute noblesse ont des richesses énormes. A de grandes richesses, cette haute noblesse joint de grands droit et suffisamment de lumières. Le droit qu’a perdu la Hongrie d’élire ses rois ne lui semble pas une perte (…)”. Ibid.., p. 63 2.166 “(…). La faim et l’excès du mauvais traitement pourraient seul révolter les paysans. La terreest si fertile et le paysan si sobre, qu’il est à l’abri de la faim. Le mauvais traitements sont devenus plus rares depuis qu’ils sont devenus dangereux pour les seigneurs (…)”. Ibid., p. 63 3.

93

Page 94: Ungheria giacobina

acquistando l’indipendenza, sarebbe stato più vulnerabile e alla mercé dei grandi Stati europei167. La maggior parte della popolazione era povera e malgrado la fertilità del suolo gran parte delle terre rimanevano incolte168. Esse erano possedute dai nobili, che erano esentati dal pagamento di qualsiasi imposta169 e dai membri della corona che cercavano di tutelare esclusivamente i loro interessi. A suo avviso i nobili ungheresi non desideravano la eliminazione bensì la riorganizzazione della monarchia asburgica che però doveva spostare il suo centro verso est e precisamente in Ungheria. Esprimeva una dura critica non soltanto nei riguardi della classe politica dominante, ma soprattutto contro i regnanti che, dimenticando i valori più elementari sui quali si fondavano i princìpi democratici di una nazione, avevano trasformato il paese in una colonia austriaca170. Soprattutto in ambito economico il governo austriaco poneva tutta una serie di ostacoli171 in particolar modo al settore delle 167 “(…). La Hongrie est trop foible aujourd’hui, je ne dis pas pour arriver, mais pour aspirer même à l’indipéndence. Elle ne peut pas exister par elle même. L’idée de se séparer de la Monarchie lui viendroit difficilement. Ce qui la fait souffrir ce n’est pas d’être unie, mais d’être mal unie (…). La Hongrie ne fera rien de son côté pour se détacher de l’Autriche (…). Les français, en cas d’invasion, trouveroient peu d’appui dans les habitants, mais aussi peu de résistence (…)”. Ibid., p. 64 1.168 “(…). Sa population est faible quoique sa fertilité soit estrême: malgré ses fleuves, sa position et l’abbondance de ses produits son commerce reste presque rien (…) la moité de ce grand territoire est inutile (…). A considérer sa surface, il paroit que moité est encore ou inculte ou fort peu cultivé, et que ses huit-milion d’habitants pourroient être aisement porté à dix-huit (…)”. Ibid., p. 61.169 “(…). L’on peut diviser les hongrois en Paysans, Bourgeoises des villes libres et en nobles (…). Un tiers de ce territoire environ est dans les maines des nobles et franc de tout impôt: le reste est inféode par eux aux paysans qui payent le seigneur, le curé et le roi. Seulement, un peu moins d’un vingtiéme des terres est possedé par les bourgeois (…)”. Ibid., p. 63. 170 “(…). Dans la situation presente, le roi et le ritame ne tirent l’un de l’autre que le moindre partie des avantages qu’en pourroient en tirér; le pays reste pas bien traité par le princes; le prince est peu aimé; mais tout se réduit là. Le prince ne fera rien ni pour ramener la Hongrie ni pour l’aliener tout – à – fait, et la Hongrie de son cotè ne fera rien pour se détacher de l’Autriche. (…). Depuis que la maison d’Autriche régne sur la Hongrie, le prince et la nation ont été costamment étrangers l’un à l’autre; et comme le prince n’a vu dans ce pays qu’un colonie à exploiter au profit des pays allemandes, les pays n’a vu dans son prince qu’un maître qui le sacrifie à un pays qui ne vaut pas … Depuis que la Hongrie fait partie de la Monarchie Autrichienne, elle a perdu toute son indipendence politique relativement aux affaires extérieures de paix ou de guerre, et doit obéir à la loix du ministère autrichien. La Hongrie a d’ailleurs sa Constitution particulière toute différente de celle des l’autres provinces héréditaires de l’Autriche. Le pouvoir esécutif lui est réservé; mais les limités de ces deux pouvoires n’etant pas bien déterminé (…). A.N.P., AF IV 16771 Coup – d’oeil sur la Hongrie. État politique ou costitutionnel, pp. 250-251.171 “(…) jusqu’en le Gouvernement autrichien a mis beaucoup d’obstacles au commerce de la Hongrie en l’accablant soit de taxes équivalente; les s’opposant à sa prosperité, il croit la tenir d’autant mieux dans sa dipendence

94

Page 95: Ungheria giacobina

esportazioni che dovevano essere indirizzate esclusivamente verso l’Austria172. La politica del governo austriaco era appoggiata dall’alta nobiltà e dal clero che, in tal modo, tutelavano la salvaguardia dei loro antichi privilegi feudali173. Malgrado tutto anche in Ungheria, come in tutti gli altri paesi dell’Europa orientale, stavano penetrando – anche se gradualmente – le ideologie riformiste scaturite dalla Rivoluzione francese e ciò avrebbe determinato una trasformazione del sistema politico e costituzionale in senso più democratico174. Durante la sua permanenza in Ungheria, ebbe l’opportunità di visitare diverse regioni del Transdanubio175 e dopo aver soggiornato, per un certo periodo di tempo, a Pest visitò anche molte città agricole dell’Ungheria meridionale e la puszta ungherese. Rimase affascinato dalle bellezze naturali del paese, dalle sue ricchezze minerarie176, dall’ottima qualità dei vini e della carne177. Il paese aveva tutte le potenzialità per

(…)”. A.N.P. AF IV 1677 1 Obstacles, p. 96.172 “(…). La cour d’Autriche défend quand il lui plait l’exportations des produits hongroies (…) et de rendre plus actif le commerce avec les provinces héréditaires de l’Autriche (…). En un mot le gouvernement autrichien traite la Hongrie comme une colonie (…)”. Ibid., p. 254 4.173 “(…). Les nobles semblent voir dans l’afloissement de la maison d’Autriche une sorte de garantie du mantien de leur constitution, leur unique et veritable idole. On ne peut exprimer la haute opinion cette noblesse a de Sa Majesté et a quel point elle est redoutée et respectée (…)”. A.N.P. AF IV 1677 2, Notes sur la Hongrie, p. 349 2.174 “(…). Or, cet esprit d’examen qui, des classes éclairées de la société, s’est répandu dans toutes, et qui paraît avoir si fort contribué à la Révolution française, s’est aussi répandu de France dans les autres États. Il agit en Hongrie comme alleurs, et rien ne pouvant désormais l’arrêter, il déterminera tôt ou tard ou une réforme dans le gouvernement, ou une révolution chez les peuples (…)”. A.N.P. AF IV 1677 1 p. 66.175 “(…). Au centre de la Hongrie est un paturage de cent lieues en longueur (…) qui fornit (…) à Vienne plus de cinquante mille boeuf, et à la Hongrie même la plus grande partie de ceux qu’elle consomme. Tout autour de ce paturage, mais plus particulierement à l’est et au midi sont les fertiles comitats qui approvisionnent de bled le royame et quelques pays de l’orient. Viennent ensuite des collines couvertes de vignoble qui produisent assez de vin pour le royame et les pays voisin (…)”. A.N.P. AF IV 1677 1, Situation de la Hongrie par rapport à son territoire et à sa population, p. 93.176 “La Hongrie posséde en outre de riches mines d’or et d’argent (…). Tous les autres minéraux utiles comme le fer (…), je trouve en Hongrie et en grande quantité. En un mot, cette contreé pourrait devenir une des plus riches et des plus hereuses de l’Europe, si le Gouvernement savait mettre à profit sa nature phisique, améliorer et augmenter les produits et les appliques par une sage administration, au bien être du Royame (…)”. Ivi, p.93.177 “(…). La Hongrie jouis de tous les avantages d’un climat tempéré. Les vins des hongrois, par leur chaleur, par leur durée, par la qualité que le trasport ajoute à celle qu’ils ont naturellement, ont, encore par le voisinage, l’avantage pour la Russie sur tous les autres (…). Elle produit du vin, du ble, des végétaux; et des bestiaux de la meilleure qualité et dans une abondance qui excéde la consummation intérieure (…)”. A.N.P. AF IV 16772, État economique, p. 254.

95

Page 96: Ungheria giacobina

potersi sviluppare178 ma il suo commercio restava ancora molto debole e mal organizzato179. Solo il 15% circa dei commerci si svolgeva lungo le coste dell’Adriatico e riguardava le citta di Fiume, Buccari e Porto Re, ma il centro di tutti i traffici rimaneva la città di Pest che, per la sua posizione sul Danubio, era considerata in questi anni una vera e propria metropoli i cui traffici raggiungevano persino le coste del mar Nero180. Dopo aver espresso le sue considerazioni sia nei riguardi della situazione politica sia economica, si soffermò a valutare se vi erano le condizioni per una eventuale rivoluzione e giunse alla conclusione che, anche se vi era molto malcontento181, non esistevano ancora i presupposti ma che indubbiamente vi erano tutte le potenzialità per una rivoluzione che sarebbe scoppiata tra qualche decennio182. Napoleone, non soddisfatto dei resoconti che gli erano stati inviati dai suoi emissari, incaricò Talleyrand di riuscire a trovare una soluzione per avere maggiori e dettagliate notizie. Per questo motivo a M. Fleury, che stava ritornando da Bucarest, venne affidato l’incarico di fermarsi in Ungheria, dove soggiornò per circa un mese. Occorre sottolineare che non sempre le impressioni che avevano questi viaggiatori erano giuste e questo fu proprio il caso di M. Fleury che, alla fine del 178 “(…) la Hongrie est encore aujourd’hui pour le simple habitant, l’un des pays de l’Europe où l’on vit à meilleur marché (…) elle est favorablement disposeé pour les manufaitures (…) en pourroit d’abord croire que elle est encore trop faible pour ce genre d’industrié. Les comitats placés entre l’Autriche, le Danube et la Drave ont une population égale à celle de nos départements peuplés (…). C’est dans les comitats du centre et de l’est de la Hongrie que la population est faible, mais dans les comitats de l’est, la fertilité du sol est extraordinaire (…)”. A.N.P. AF IV 1677 1 pp. 95 (1-2).179 “Le commerce intérieur est mal réglé. Il n’y ni canaux ni chemine propres à faciliter la communication et l’échange des produits entre les differentes provinces (…). Il n’est pas rare de voir règner la famine dans une partie du Royame, tandis que l’autre jouit d’une abondance superflue (…) la balance pourrait être bien plus avantageuse (…)”. A.N.P. AF IV 1677 1 p. 254 2.180 “(…). Karlstadt dans la Croatié c’est celui du commerce qui se fait par Fiume, Buccari et Porto Re avec l’Adriatique; commerce dans lequel les exportations n’ont pas encore exedé quinze cent mille florin, et les importations, deux million. Enfin le centre de tous ces commerces, est la ville de Pest: ville qui par sa position sur le Danube ce à peu prés au milieu de royame est designée pour métropole (…)”. Ibid., p. 97 1.181 “(…) l’Autriche est près, la France est loin (…). Les Rakoczy, les Tékéli ne sont plus. Les hongrois de nos jours ont appris à se gouverner par leur calculs plus que par leurs passion (…). J’ai bien entendu murmurer, mais sans en tenir comte. Il y a loin de quelques clameurs à une prise d’armes (…)”. Ibid., p. 61.182 “(…) Le nom de la Hongrie donne, à ceux qui le voient de loin, l’idée d’un pays toujours en révolte (…). Je cherche les éléments d’une révolution prochaine. Je ne le trouve pas dans cette nation composée d’une foule de nations de religions différentes. Je ne trouve ni assez d’accord entre toutes ces parties pour qu’elles s’unissent ensemble contre le prince, ni assez d’opposition entre elles, pour qu’elles se tournent les unes contre les autres (…) je ne crois point à une révolution prochaine, je crois à une révolution lontaine! (…)”. Ibid., p. 65.

96

Page 97: Ungheria giacobina

suo viaggio, scrisse un documento intitolato Aspect politique de la Hongrie et de la Transylvanie, in cui descrisse le difficili condizioni del paese183. Egli, nel suo resoconto, sottolineò la forte ostilità del popolo ungherese nei riguardi degli Asburgo e la fiducia e le speranze che gli intellettuali nutrivano per Napoleone184. A testimonianza di questa che sarà una falsa attesa, un pastore calvinista transilvano gli fece leggere una frase in latino scritta per elogiare Napoleone: “Rara sorte, spreta morte, magna arte, fausto Marte, factus Caesar Bonaparte”. Nel 1805 un altro diplomatico francese, di cui non si conosce il nome, fu inviato in Ungheria e anch’egli descrisse l’insofferenza della popolazione ungherese. Quest’idea iniziò a diffondersi nei circoli politici francesi185 e si iniziò a pensare al modo di provocare una rivolta in Ungheria per sconfiggere l’Austria186. Si ritiene che questi rapporti, che avevano lo scopo di far riflettere Napoleone su quale potesse essere la giusta strategia politica da adottare in Ungheria, non erano purtroppo conformi alla realtà delle cose e non si attenevano a quello che era il reale spirito della popolzione ungherese. I diplomatici francesi erano troppo superficiali per poter leggere in modo attento ciò che era conservato cuore del popolo ungherese e quindi erano nell’impossibilità di fare un quadro preciso e attendibile dello stato delle cose in Ungheria. E’ indubbio che vi erano ungheresi che covavano un odio profondo per l’odiosa monarchia Asburgica che consideravano loro eterna nemica, così come vi erano sicuramente tanti che avrebbero visto di buon grado l’arrivo di Napoleone in Ungheria 183 “(…). C’est une agglomération bizarre de nations plus ou moins privilégiées, plus ou moins opprimées (…). Les hongrois (sous cette dénomination on comprend la généralité des habitants des deux pays) haïssent les Autrichiens par incompatibilité de caractére ils méprisent le gouvernement de la Maison d’Autriche (…). Les “gens les plus éclairés” se trouvent parmi les protestants, qui font leurs études en Hollande et en Suisse, et “après avoir puisè dans ces écoles le goût des connaisances libérales, il leur faut rentrer dans les domaines de la Maison d’Autriche où ils vivent, ainsi qu’ils disent eux-même, comme dans un tombeau (…)”. D.G. Kosáry, Napoléon et la Hongrie, cit., p. 439.184 “(…) ce n’est pas seulement le mécontentement qui les agite, c’est un besoin de changements qui les tourmente et les trasporte. La renommée de l’Empereur des Français a allumé leur immagination, il est l’objet habituel de la conversation des gens de quelqu’instruction (…) les Hongrois se plaignent d’un gouvernement illiberal, qui ne fait rien pour leur industrie, et se montre constamment jaloux de leurs privilèges et inquiet de leur esprit national (…)”. Ibid., p. 440 e ss.185 “(…) l’idée commenca à mûrir dans les cercles politiques français qu’il fallait provoquer un soulèvement en Hongrie pour porter un coup décisif à l’Autriche (…)”. Louis De Horánszky, Napoleon I er et la Hongrie, in “Revue de l’Hongrie”, vol. X, 1912, pp. 264-270.186 “(…) il faut constituer la Hongrie en royame indépendant pour ruiner à jamais le povoir de la maison d’Autriche en Allemagne, et l’affaiblir à tel point qu’elle ne puisse plus faire obstacle aux projets de Sa Majesté (…)”. Ibid., pp. 270-275.

97

Page 98: Ungheria giacobina

e l’inserimento dell’imperatore dei francesi negli affari del paese. In generale però la nazione restò fedele agli Asburgo e se il rancore accumulato nell’animo del popolo ungherese non esplose il merito fu unicamente del palatino Giuseppe che, con la sua saggezza, la conoscenza profonda del carattere degli ungheresi, l’interesse costante che mostrò per le loro giuste aspirazioni, impedì che il malcontento generale si manifestasse apertamente. Dopo Austerlitz il grande palatino richiamò nuovamente l’attenzione di Francesco II su i suoi fedeli ungheresi, invitandolo, nei momenti più delicati e difficili, a trovare sicuro rifugio in quella terra e tra quella popolazione che, a suo avviso, sarebbe sempre stata pronta a versare, per la casa degli Asburgo, anche l’ultima goccia di sangue che le restava. Giuseppe, nelle sue considerazioni non si sbagliò. La nazione ungherese rimase fedele al suo principe e, malgrado la situazione critica in cui si trovava la dinastia, non si ebbe nessuna velleità di separatismo. Fu proprio a causa di queste relazioni molto gonfiate e frutto della fantasia di questi viaggiatori che Napoleone giunse purtroppo a considerazioni completamente errate perché il popolo magiaro fu totalmente sordo al suo appello del 1809 e rimase sempre fedele agli Asburgo.

3. La politica danubiana di Napoleone.

I magnati e la nobiltà comune benestante provarono grande sgomento e terrore dinanzi alla fallita cospirazione di Martinovics e la paura si era impossessata dei loro animi a seguito dei numerosi arresti che seguirono. Correvano addirittura voci nel paese che la corte stava preparando uno sterminio generale della nobiltà e che un boia, seguito da una scorta militare, stava facendo un giro delle case dei nobili dell' Ungheria settentrionale.

98

Page 99: Ungheria giacobina

Questo periodo può essere considerato, senza dubbio, il più ricco di tutta la storia ungherese per quanto riguarda la produzione di pamphlet politici. Tutte le tendenze si manifestano e sono evocati tutti i problemi che preoccupano la nazione. Giuseppisti e antigiuseppisti, aristocratici colti e patrioti conservatori, democratici monarchici e plebei, cattolici nostalgici dei privilegi e protestanti antigesuiti, scrivevano e pubblicavano opere più o meno voluminose ed interessanti per presentare dei progetti politici o costituzionali. La Dieta che Francesco convocò nel 1796 era completamente sottomessa. Votò un contributo in denaro per le guerre nella misura di 4,4 milioni di fiorini, oltre a grandi quantità di grano, foraggio e buoi che servivano per approvvigionare l’esercito e, anche se negava qualsiasi legame di obbligo nei riguardi della corte viennese, accettò il reclutamento di altri tre nuovi reggimenti nel 1798 fino a raggiungere un esercito nazionale di 52 mila uomini. La corte di Vienna era convinta che l’Ungheria era un paese che contribuiva in misura inferiore rispetto alle sue potenzialità e che, insistendo nel suo diritto a farsi ascoltare, dava un cattivo esempio agli altri Stati. Tali sentimenti divennero sempre più radicali via via che l’Austria procedeva nelle guerre e che si trovava sempre più bisognosa di denaro. Nel 1799 Francesco non convocò la Dieta, evitando semplicemente un conflitto che si sarebbe sicuramente generato con le sue ulteriori richieste al paese, ma la pace di Lunéville del febbraio 1801 produsse condizioni tali da rendere impossibile che lo status quo rimanesse ancora inalterato. Anche il conte Kolowrat, ministro degli interni, chiese a Francesco di inviare truppe in Ungheria per prelevare con la forza uomini e denaro. Francesco però decise di non ascoltare i consigli del suo ministro e convocò una Dieta nel luglio del 1802 conducendone personalmente i lavori ma in un modo che non piacque assolutamente agli ungheresi. La procedura tradizionale era che una Dieta si aprisse sottoponendo all’esame della nazione i postulata regali e poi, quando su di essi era raggiunto un accordo, la corona esaminava i gravamina della nazione. Gli ungheresi avevano una lunga lista di benefici e concessioni da chiedere: l’unione della Dalmazia alla corona ungherese, un più largo uso della lingua ungherese nella vita pubblica, una serie di facilitazioni per esportare via Fiume il grano e il bestiame e l’eliminazione di tutta una serie di restrizioni che vietavano all’Ungheria di esportare i suoi prodotti fuori dall’Austria. Francesco oppose subito il suo netto rifiuto per alcune di queste richieste ignorando completamente le altre e quando la Dieta si aprì si limitò solo a fare le sue richieste di uomini e denaro. Appena Francesco, dopo lunghe resistenze, riuscì ad avere la conferma che l’esercito ungherese sarebbe stato elevato a 63

99

Page 100: Ungheria giacobina

mila uomini, sciolse la Dieta senza permettere l’analisi e l’esame dei gravamina. Dopo questa Dieta l’attrito tra il monarca e la nazione naturalmente aumentò e la corona ottenne molto meno in termini monetari e di manodopera di quanto voleva, mentre gli ungheresi non ottennero assolutamente nulla. La pace di Lunéville conclusa nel febbraio del 1801 non implicò delle condizioni molto pesanti, ma era anche vero però che segnali di nuovi timori interni si facevano sentire. Un ingegnere József Győrffy fu arrestato solo per aver sognato una confederazione rivoluzionaria di ungheresi, croati, serbi, romeni e bulgari contro gli Asburgo. Un giovane avvocato, János Zsarnóczy, condannato a morte nel 1801, progettò con i suoi compagni di ribaltare il regime degli aristocratici, con la speranza di veder giungere in Ungheria le armate francesi. E’ certo che processi di questo genere testimonivano la tendenza rivoluzionaria giacobina di alcuni elementi degli intellettuali di sinistra e mostravano che gli organi politici e giudiziari della nobiltà rappresentavano la fedeltà alla corte di Vienna. Un giovane ufficiale francese, di cui non si conosce il nome, nelle sue memorie dell’autunno del 1801 così scriveva:“(…) il foudroit leur faire entrevoir les moyens de briser les liens qui les enchaînent à l’Autriche. Peut-être ce moyen est-il dans la personne de le Palatine qui, élevée avec soin par Catherine II doit être déjà familiarisée avec l’idée de montrer sur un thrône”. Qual’era tra queste la vera Ungheria? Quella che interveniva nella politica ufficiale e sosteneva Vienna, o quella che risultava dai rapporti confidenziali e dalle relazioni degli emissari francesi che era pronta a prendere le armi contro gli Asburgo? La variante più forte era quella che appoggiava gli Asburgo e questo non solo a causa della situazione politica ma soprattutto perché la nobiltà teneva ai suoi privilegi feudali. L’Ungheria temeva per i suoi contadini, temeva la Francia rivoluzionaria e soprattutto lo stato borghese che successe al termidoro. Tuttavia il fronte nobiliare anti-francese non era esente da differenze. In effetti, questa stessa nobiltà si mostrava molto scontenta delle tendenze assolutistiche degli Asburgo e della situazione di sottomissione nella quale l’Ungheria si trovava sia sul piano economico che sociale. I sacrifici diventavano sempre più onerosi, le sconfitte austriache aumentavano, i segnali di crisi erano sempre più evidenti ed il malcontento, in merito alle guerre francesi, cominciò a manifestarsi molto presto. Fu in queste condizioni che nacque, fin dall’inizio del regno di Francesco, un rapporto di diffidenza reciproca, pregiudizievole sia al trono che alla nazione e che causarono in seguito equivoci politici e lotte. La dinastia si rivolgeva agli ungheresi solo nel momento di necessità e di bisogno e non era mai disposta a vagliare le richieste della Dieta.

100

Page 101: Ungheria giacobina

Quando Francesco nel 1804 prese il titolo di imperatore d’Austria, assicurò gli ungheresi in merito alla conservazione dei loro privilegi, ma il popolo non credeva a queste promesse e anzi correva voce che le scelte politiche dell’imperatore annunciavano piuttosto il progetto di costituire uno Stato unificato i cui popoli austriaci avrebbero vissuto sotto lo scettro del monarca. A giustificare questa ipotesi c’erano le valutazioni dei consiglieri del principe che si opponevano formalmente all’autonomia dell’Ungheria, affermando che una monarchia centralizzata sarebbe stata la sola in grado di far fronte al pericolo esterno rappresentato dai francesi. Queste tendenze del governo di Vienna non fecero altro che accrescere la diffidenza della nazione ungherese per tutte le decisioni che venivano prese dal re, il quale non risiedeva mai in Ungheria contrariamente alla promessa fatta al suo paese. Anche la Dieta del 1805, apertasi subito dopo l’inizio della guerra della terza coalizione, non prometteva nulla di meglio. Le trattative erano già iniziate nel 1804 e Francesco, ignorando i consigli del Palatino, insistette nel chiedere solo sacrifici in uomini e denaro187. La Dieta ungherese si riunì in un’atmosfera molto lugubre il 17 ottobre 1805, nello stesso momento in cui Mack, a capo dell’armata austriaca nei pressi dell’abbazia di Echlingen, poco lontana dalla città di Ulm, doveva arrendersi dinanzi all’avanzata dell’armata francese. Questa battaglia rappresenterà il momento in cui tocca l’apice il processo di consacrazione simbolica del generale repubblicano188. Alla notizia della sconfitta, i nobili rinunciarono a presentare le loro lamentele e si dichiararono disposti a sopportare grandi sacrifici. Si votò in tutta fretta l’insurrezione e tutto ciò che poteva essere utile per salvare la monarchia degli Asburgo189. Il poeta Dániel Berzsenyi, in quest’occasione, scrisse un poema sulla battaglia di Ulm, incoraggiando i suoi compatrioti a battersi gloriosamente contro Napoleone. Gli ufficiali e le unità regolari ungheresi dell’armata austriaca mostrarono grande valore e lealtà nella battaglia intorno a Ulm e lo stesso maresciallo Marbot scrisse, in alcune lettere, che gli ussari

187 C. A. Macartney, L’Impero degli Asburgo 1790-1918, Milano, 1981, pp. 203-204; Id., L’impero austriaco, in AA.,VV., Storia del mondo moderno, vol. IX. Le guerre napoleoniche e la restaurazione (1793-1830), a cura di C. W. Crawley, Milano, 1965, pp. 465-485; J. Bérenger, L’Autriche-Hongrie, 1815-1918, Paris, 1994.188 In merito a questa battaglia ed a tutte le altre tra l’esercito francese e quello austriaco, si legga l’eccellente biografia scritta dallo storico Luigi Mascilli Migliorini, Napoleone, Roma, 2001, pp. 654. 189 Interessante è, in tal senso, l’articolo di J. Gyalókay, A magyar nemesi insurrectio 1805-ben (L’insurrezione della nobilta ungherese nel 1805), in “Hadtörténeti Közlemények”, del 1925; Id. A magyar nemesi insurrectio refortervei 1797 től 1809 ig (L’insurrezione nobiliare ungherese negli anni delle riforme dal 1797 al 1809), in “Századok”, 1925.

101

Page 102: Ungheria giacobina

ungheresi rifiutarono di deporre le armi. Il 12 novembre 1805, Napoleone entrò a Vienna e la corte fuggì in Boemia190. In Ungheria, dove i rapporti con le autorità centrali della monarchia erano praticamente cessati, l’arciduca palatino Giuseppe proclamò che il governo fosse munito di pieni poteri. Lungo la frontiera aveva già posto un cordone militare e ordinò ai suoi comandanti di far sapere ai francesi che il loro dovere si limitava eslusivamente a ritirare i morti dell’armata austriaca e di ritirarsi. Questa politica passiva, decisa dalla corte e con l’assistenza dei capi dell’opposizione, era destinata ad evitare tutte le provocazioni e a proteggere nella misura del possibile l’Ungheria che serviva da base di approvvigionamento dell’armata austriaca. Ciò poteva dare l’impressione che l’Ungheria cercasse delle vie indipendenti soprattutto a seguito di un incidente diventato celebre di cui si riportano alcuni significativi passaggi. Quando l’avanguardia francese arrivò nei pressi della città di Vienna il 15 novembre, il comandante del settore nord del cordone, il conte Lipót Palffy, ritenne opportuno che era venuto il momento di informare, a nome del palatino e nei termini delle sue istruzioni, il generale Vialanne, comandante della cavalleria di Davoust191, dello scopo del cordone e dell’ordine che aveva ricevuto ossia quello di ritirasi. Nella sua lettera, scritta in francese, non si attenne alle istruzioni che aveva ricevuto e chiese addirittura un rendez-vous con il generale delle truppe francesi192.

190 Luis – Paul Deschanel, Une tradition mal comprise: les rapports de la France et de Autriche-Hongrie, in “Nouvelle Revue de l’Hongrie”, vol. LVIII, 1938, pp. 296-297.191 Davoust Louis Nicolas, duca di Auerstädt, principe di Eckmül (1770-1823), fu uno dei migliori generali di Napoleone. Vinse i prussiani ad Auerstädt (1806) e a Eckmül (1809), decise le sorti della battaglia di Wagram (1809). Comandò un’armata nella spedizione in Russia e difese Amburgo (1812-1814). Durante i cento giorni fu ministro della guerra.Si riporta la dicitura Davoust e non Davout come ha invece optato la letteratura francese perché, negli scritti dell’epoca, il maresciallo si firmava in tal modo. Si veda: Grande Enciclopedia universale “Nobel”, Milano, IV, 1981, p. 196.192 “Général, Son Altesse Royale, l’Archiduc Palatin, en sa qualité de chef suprême du militaire et du civil en Hongrie a chargé le soussigné de déclarer que Son Altesse Royale a fait établir le long de la frontière occidentale de ce Royaume un cordon de gardes non militaires, soutenu par de très petits détachements de cavalerie, composé d’invalides et de recrues, dans la seule vue d’arrêter les maraudeurs de l’armée autrichienne, qui pourroient s’y présenter, et qu’ainsi il n’est nullement question d’aucune sorte d’hostilités, lesdits détachements ayant l’ordre positif de se retirer dès que les troupes françaises s’approcheront de la frontière. Ainsi, dans la circostance où ces foibles détachements qu’on ne peut uniquement regarder que comme des piquets d’avertissements, se replieront à l’approche de l’armée française Son Altesse Royale a ordonné d’avance aux maisons d’invalides, à celles d’éducation, aux officiers pensionnés, aux individus employés aux bureaux de comptabilité des régimens et hôpitaux militaires de rester en plece, persuadé que le général ou commandant des troupes françaises ne leur

102

Page 103: Ungheria giacobina

Palffy oltrepassò ampiamente i limiti delle sue attribuzioni, ma sicuramente non lo fece intenzionalmente, nel nome della seconda tendenza, quella dell’indipendenza della politica ungherese. Si diceva che aveva fatto scrivere questa lettera da un membro appartenente al gruppo d’opposizione della deputazione permanente del comitato di Presburgo, ma sembra più probabile che non si sia reso conto di ciò che stesse facendo e che si sia trattato semplicemente di una formula mal interpretata. Affrontando la questione del rendez-vous, come esporrà più tardi difendendosi dinanzi al tribunale militare, voleva solo guadagnare del tempo per assicurare il trasporto delle scorte della guerra. Non deve affatto meravigliare che i dirigenti francesi, in particolare sotto l’influenza dei rapporti che avevano precedentemente ricevuti a riguardo gli ungheresi, avevano creduto che la lettera si proponeva di incoraggiare l’apertura dell’Ungheria alla Francia, come segno della tendenza separatista ungherese e di approfittarne al massimo. La risposta francese alla lettera fu redatta, su ordine di Napoleone, da Davoust nella quale si faceva presente che era presto per poter considerare neutra la nazione ungherese e proibire l’entrata delle armate francese in territorio ungherese193. Napoleone quindi parlava di neutralità e di convenzione internazionale tra la Francia e l’Ungheria lasciando completamente attonito il Palatino che, constatando la totale mancanza di finezza diplomatica di Palffy lo obbligò prima di

refusera pas les sauvegardes nécessaires et qu’il voudra bien donner ses ordres pour que les colonnes de l’armée française, qui entreront dans les districts du Royaume d’Hongrie, n’y commettent aucun excès. Attendu qu’aucune sorte d’opposition ne sera faite aux troupes françaises, et qu’en conséquence de cette déclaration le soussigné aurait plusieurs objets très intéressants a traiter avec le général ou commandant des troupes françaises, il le prie de lui assigner un rendez-vous sur parole (…)”. Questa lettera è stata scritta a Presburgo il 15 novebre 1805 e pubblicata nel saggio di L. Ladislas, Napoléon et les hongroises, in “Annales historiques de la Revolution française”, 1955, p. 360.193 Questa lettera è stata scritta dal maresciallo Davoust il 25 brumaio anno 14 dal quartier generale di Vienna: “J’ai mis sous les yeux de Sa Majesté, Monsieur le Général, la lettre que vous lui avez adressés, au commandant de ma cavalerie légère. Sa Majesté m’a chargé de faire connaître à Son Altesse Impériale l’Archiduc Palatin, qu’il était prêt à considérer comme neutre la nation hongroise, à interdire à son armée l’entrée des frontières de Hongrie si de son côté Son Altesse Impériale l’Archiduc Palatin et la nation hongroise voulaient retirer leurs troupes, ne faire aucune insurrection, continuer à approvisionner Vienne et enfin conclure entre la nation hongroise, Son Altesse Impériale l’Archiduc Palatin et Sa Majesté l’Empereur des Français, une convention tendant à maintenir l’harmonie entre les deux pays; j’ai l’autorisation de laisser passer tout officier que S. A. I. l’Archiduc Palatin voudrait envoyer auprès de S. M. l’Empereur pour traiter d’après ces bases. Je me trouverais heureux par là de faire une chose agréable à vos compatriotes, et d’assurer le bien-être et le repos d’une nation si estimable à tant de titres que la nation hongroise. (…). Le maréchal de l’empire, l’un des colonels généraux de la garde de Sa Majesté l’Empereur et Roi Napoléon I ”. L. Ladislas, Napoléon et les hongrois, art. cit., p. 361.

103

Page 104: Ungheria giacobina

rettificare la sua dichiarazione per iscritto a Davoust facendogli sapere che non era stato autorizzato a proporre negoziazioni e che solo il sovrano poteva rispondere alle questioni sollevate e poi lo sollevò dall’incarico obbligandolo a ritirarsi a Nyitra194. I francesi furono sorpresi da “cette contradiction ou mauvaise foi, enfin ce changement de sentiment” che, secondo Davoust era dovuto all’intervento dell’arciduca Carlo o dell’Imperatore stesso. I francesi decisero dunque di entrare in Ungheria, di occupare la città di Presburgo e fu lo stesso Davoust che pronunciò il 26 novembre 1805, dinanzi alla Dieta riunitasi a Pozsony (Bratislava), un discorso assicurandosi, attraverso il ministro e segretario di Stato Maret, che fosse tradotto e fatto circolare per tutta la nazione: “Les Hongrois de toutes classes y reconnaîtront la magnanimité de l’Empereur Napoléon. Ils y verront l’empressement avec lequel son coeur généreux s’était prêté à éloigner de vos foyers le théâtre de la guerre. Mais ce n’était pas là le compte de l’Angleterre, qui ne respire que lorque le continent combat, de la Russie, qui, lorsqu’elle désole le territoire de ses alliés, n’a rien à craindre pour le sien. Leurs intrigues ont répandu de chimériques espérances, notre bonne foi a été déçue et l’Empereur Napoléon se voit forcé de faire entrer ses troupes en Hongrie. Elles y observeront la plus sévère discipline, toutes les propriétés, tous les citoyens non armés seront protégés. Tout individu français quel que soit son grade, qui se permettrait quelque vexation, pillage, voie de fait ou réquisition d’argent, sera puni avec la derniére sévérité. Mais aussi si quelque village, quelque individu se mettait en révolte contre l’armée française, des colonnes en faisant partie, ou des militaires isolés, le châtiment serait aussi prompt, que l’offense. Hongrois! Tenez-vous tranquilles, et votre indépendance, vos lois, vos libertés et votre religion seront respectées. Gardez-vous de prendre les armes et de tout acte d’hostilité, et vous ne trouverez chez nous que les sentiments de bienveillance et d’estime que nous nourrissons pour la nation hongroise et dont nous avons assez souvent donné la preuve. Hongrois! Restez

194 Lettera scritta dal conte Palffy al Maresciallo Davoust : “Exellence! En conséquence de la lettre obligeante que Votre Excellence m’a fait l’honneur de m’écrire en date du 25 brumaire an 14, je m’empresse de lui déclarer franchement, pour éviter tout mésentendu (sic) que je ne me suis vu autorisé d’aucune manière à proposer au commandant de votre avant-garde une convention quelconque, et que le sens de ma lettre en était fort éloigné, attendu que les objets contenus dans la lettre de V. E. ne pouvaient être traités et répondus (sic) qu’uniquement par Sa Majesté notre Roi lui-même. Son Altesse Royale l’Archiduc Palatin a, en conséquence, rendu compte de toute cette circostance à Sa Majesté Emp. Et Roi; et Elle est obligée par là d’attendre la décision suprême de Sa Majesté, pour pouvoir donner une déclaration positive. J’ai l’honneur de prévenir V. E. que je me trouve dans le cas de partir incessamment de Presbourg et que Mons. De Bittner, Major de l’État-Major de l’Armée, se chargera du cammandement de cette ville jusq’à ce que les troupes françaises ne fassent des dispositions hostiles pour l’occuper (sic)”. Ibidem, p. 362.

104

Page 105: Ungheria giacobina

paisible et Votre indépendance, Votre constitution et Vos privilèges seront respectés. Gardez-vous de toute levée de troupe, que bienveillance et ces sentiments d’estime que nous avons tant de fois témoignés à Votre nation”195. Davoust restò per un certo periodo a Vienna. Avvertì i suoi soldati che non avrebbero trovato in Ungheria dei nemici si inquietò quando sentì parlare di una possibile insurrezione e parlò in termini di elogio della nazione ungherese che avrebbe potuto svolgere un ruolo importante in Europa. Ma purtroppo “les événements qui allaient en se précipitant empêchèrent que la nation hongrois ne prêtât cette fois-ci l’oreille aux paroles séduisantes de Napoléon”. La nobiltà, che si considerava la nazione, non era per nulla disposta a seguire Napoleone nella sua avventura europea anche se, in questo periodo, non c’erano forze austriache sul territorio ungherese che avrebbero potuto contrastare e sconfiggere un eventuale movimento separatista. Anche le riserve dell’esercito austriaco erano state richiamate in patria, al punto che le città ungheresi erano state costrette a costituire una guardia civile. Cosa impedì allora ai francesi di prendere nelle mani l’affare ungherese e dividere il paese dalla monarchia se questo era il loro scopo? Secondo Driault “Napoléon avait eu l’idée de susciter un soulèvement national de la Hongrie mais il n’eut pas le temps de passer à l’exécution”. Cosa convinse l’imperatore a mantenere, nella pace di Vienna, l’integrità quasi totale della monarchia Asburgica accontentandosi di imporre solo delle pesanti condizioni? La sua decisione fu, senza dubbio, determinata dalla situazione internazionale influenzata molto dalle idee di Talleyrand che intendeva mantenere l'Austria come baluardo contro la Russia.

195 Il testo della proclamazione di Davoust si trova nella raccolta intitolata Analecta Historica di György Gyurikovits nel dipartimento dei manoscritti alla biblioteca nazionale Széchényi di Budapest, fogli 202-203. Parte di questo testo è stato pubblicato da L. Ladislas in Napoléon et la Hongrie, art. cit., p. 363.

105

Page 106: Ungheria giacobina

Il 17 ottobre 1805, proprio al momento della capitolazione di Ulm, Talleyrand suggeriva a Napoleone come comportarsi:“il faudrait séparer les intérêts de l’Autriche et ceux de l’Angleterre, et les mettre en opposition avec ceux de la Russie (…) l’Autriche cesse d’être en contact immédiat avec la France et les État qu’elle a fondés en revanche elle serait dédommagé à l’Est, et pourrait devenir un boulevard désormais non contre la Turquie, mais contre la Russie. Cela signifie qu’en échange des État vénitiens, du Tyrol, de ses possessions en Souabe et de ses prétentions sur le Etats voisins (…) on lui donne la Valachie et la Moldavie, la Bessarabie et la partie la plus septentrionale de la Bulgarie. L’attention de l’Autriche se tournerait ainsi vers l’Est, et vis-à-vis de sa rivale, la Russie, elle aura pour allieé naturelle la France” Il 5 dicembre 1805, qualche giorno dopo Austerlitz, in un momento molto delicato in cui Napoleone doveva prendere una delicata decisione, Talleyrand gli sottopose il suo progetto: “J’ose, aujourd’hui plus que jamais, le regarder comme le meilleur et le plus salutaire. Les victoires de V. M. le rendent maintenant facile (…) V. M. peut maintenant briser la monarchie autrichienne ou la relever. Une fois brisée, il ne serait pas au pouvoir de V. M. elle-même d’en rassembler les débris épars et d’en recompenser une seule masse. Or l’esistence de cette masse est nécessaire. La monarchie, ce composé mal assorti d’États different presque tous entre eux est nécessairement faible par rapport à la France. Mais, vers l’Est, elle costitue un boulevard suffisant. Aujourd’hui, abattue et humiliée, elle a besoin que son vainqueur lui tende une main généreuse et lui rende, en s’alliant à elle, la confiance en elle-même (…)”. La città di Vienna continuava a vivere in una paura allarmante. Il 22 agosto 1806 il conte Stadion, ministro degli affari esteri e Sumeraw, ministro della polizia, indirizzarono al sovrano Francesco un rapporto concernente l’attività sovversiva degli emissari francesi in Ungheria. Credevano di conoscrere chi era il capo dei cospiratori che stava organizzando il grande complotto, si trattava del generale Andréossy, che prima ricoprì l’incarico di commissario in Austria dell’imperatore Napoleone e poi, nel novembre del 1806, prese il posto di La Rochefoucauld come ambasciatore di Francia a Vienna e più volte aveva soggiornato in Ungheria. La Dieta ungherese convocata da Francesco il 5 aprile 1807 a Buda e che Andréossy aveva pronosticata burrascosa, interessava i dirigenti francesi, soprattutto perché poteva influenzare il potenziale di guerra dell’Austria. I francesi decisero quindi di inviarvi come osservatore un certo Léon Dupleix che, come precedentemente aveva fatto Andréossy, inviò da Vienna, il 21 maggio 1807, un rapporto molto dettagliato in cui faceva notare che l’opposizione si era

106

Page 107: Ungheria giacobina

particolarmente rafforzata. In effetti Francesco ancor prima di convocare la Dieta aveva già, con atto unilaterale, aumentato un certo numero di tasse e, in occasione della Dieta aveva chiesto un ulteriore contributo che tenesse conto del rialzo dei prezzi, una contribuzione straordinaria per il riarmo dell’esercito nonché l’introduzione della coercizione nella misura necessaria per completare i ranghi dell’esercito ungherese promettendo in cambio di rivedere solo le procedure giudiziarie. La crisi finanziaria che seguì la sconfitta provocò, se non una rottura, una breccia nel fronte comune che aveva da anni visto l’alleanza tra la corte viennese e la nobiltà ungherese. In un rapporto datato 8 maggio 1807 Andréossy, in merito a questo problema, così scriveva: “ le cabinet de Vienne aurait voulu se décharger sur la Hongrie de la plus grande partie du fardeau de la guerre méditée”, ma non era dello stesso avviso l’arciduca Carlo che critivava gli ungheresi per il loro atteggiamento di ostinazione accusandoli di essere: “ ennemis nés de l’Autriche et jeloux à l’excès de leurs droits et de leurs prérogatives”. La Dieta in questa occasione mostrò un’ostinazione tale che si meritò l’appellativo di “la maledetta” e i rappresentanti iniziarono a chiedere maggiori garanzie affinché si potesse porre rimedio alla delicata e difficile situazione economica ungherese196. Dopo lunghe discussioni e accese polemiche vennero fatte diverse concessioni: si decise di offrire un contributo pari a 1/6 delle rendite fondiarie di ciascun nobile, questo però doveva essere considerato un regalo volontario e non fatto sulla base di una imposizione ufficiale, e si autorizzò anche la coscrizione di 12 mila uomini. A quest’ultima concessione avrebbe dovuto corrispondere quale contropartita, la considerazione che Francesco aveva promesso di dedicare ai gravamina degli ungheresi. Il 16 dicembre 1807 il sovrano chiuse la Dieta, senza prendere in esame nessuno dei gravamina presentati. L’indignazione fu tale al punto che il paese si trovò ad essere sull’orlo della rivoluzione. Dalle lettere che Napoleone riceveva dai suoi collaboratori, in merito alle notizie che provenivano dalla Dieta ungherese, si convinse che l’Austria avrebbe dovuto occuparsi della sua delicata e difficile situazione interna e poi eventualmente avrebbe potuto pensare agli affari europei. La casa d’Austria sarebbe stata disposta a violare subito la pace di Vienna se la Dieta ungherese avesse aderito subito a tutte le sue richieste. Montgaillard, in un rapporto scritto nel novembre 1807, faceva notare che il cabinetto di Vienna si stava

196 Interessante è in tal senso una lettera scritta il 3 ottobre 1807 da Farkas Cserey inviata a Kazinczy nella quale metteva in evidenza le desolanti condizioni di abbandono presenti in Transilvania a causa del cattivo governo austriaco. Si veda: J. Váczy, Kazinczy Ferenc levelezése (La corrispondenza di Ferenc Kazinczy), VI, Budapest, 1894, p. 175.

107

Page 108: Ungheria giacobina

preparando ad una seria riforma delle sue forze militari e faceva notare che “ Il est de l’intérêt de cet Empire (française) d’entretenir avec soin les dissension politique en Hongrie”. Si ritiene che in realtà la situazione era molto diversa. La nazione ungherese non nutriva affatto questo odio palese per la casa asburgica – come veniva evidenziato nei rapporti redatti dai viaggiatori e diplomatici francesi – anzi, al contrario, la maggior parte della popolazione ungherese, restava fedele all’Austria e alla sua politica anche se opprimente, e non vi era, se non in qualche piccolo gruppo di intellettuali, nessuna velleità di separatismo. Francesco il 6 gennaio 1808 sposò l’affascinante e attraente Maria Ludovica d’Este e il 31 agosto, con il pretesto dell’incoronazione della sua nuova consorte, convocò un’altra Dieta. Era chiaro il nuovo obiettivo che si prefiggeva di raggiungere la corte di Vienna ossia cercare un accordo comune e portare avanti una politica distensiva tra la corte e la nobiltà feudale. Per tali ragioni il cabinetto di Vienna decise di modificare il proprio atteggiamento nei riguardi della nobiltà ungherese. E’ opportuno, in tal senso, riportare il discorso di Francesco rivolto ai rappresentati della Dieta: “Hongrois! L’Europe entière a les yeux sur vous, et c’est sur votre Constitution que vous faites reposer votre gloire et votre félicité. Je suis fier d’être votre roi. Continuez à être de vrais hongrois: puissiez-vous jouir longtemps de ce nom illustre et des vertus de vos pères!”. Francesco sapeva non essere avaro di belle parole quando era forzato dal bisogno di fare appello non solo alla fedeltà ma anche alla borsa degli ungheresi. Gli stessi ungheresi non si erano mai mostrati insensibili dinanzi alle parole dei loro re ed anche in questo caso, come in precedenza, misero da parte il loro vecchio rancore ed erano pronti a morire per la casa d’Austria. Nel fuoco dell’entusiasmo provocato da queste parole, gli Stati, al fine di provvedere immediatamente alla difesa del paese, votarono le somme necessarie a questo scopo. Lo sforzo della corona ebbe successo: la Dieta si meritò il nome di “la bella”e acconsentì ad aumentare il numero dei soldati e a concedere ulteriore denaro per finanziare le casse austriache. La situazione era dunque completamente cambiata. Mentre l’anno precedente la Dieta aveva ostinatamente rifiutato ogni tipo di concessione, ora, senza esitare, investiva il re di un potere quasi dittatoriale. Francesco rimase particolarmente soddisfatto per il successo ottenuto e mantenendo fede ad una delle promesse fatte precedentemente, fondò la scuola militare ungherese che prese il nome di Accademia Ludovica. Dopo lunghi anni, si ristabilì nuovamente un rapporto di reciproca fiducia tra il re e la nazione e al momento di chiudere

108

Page 109: Ungheria giacobina

la Dieta pronunciò le seguenti parole: “Noi eravamo uniti, siamo uniti e lo resteremo fino a che la morte non ci separi”. Lo stesso Andréossy, in un rapporto scritto il 10 agosto, prima dell’apertura della Dieta, osservava:“(…). Jamais l’Autriche n’avait eu un aspect militaire comme celui qu’elle présente aujourd’hui, jamais le gouvernament autrichien n’avait donné une impulsion comme celle qu’il a communiquée à la noblesse et à toutes les classes de citoyen”. Ma ora è opportuno fare una riflessione su quali siano state le ragioni di un cambiamento così repentino dello stato d’animo del popolo ungherese contro i francesi. E’ indubbio che gli avvenimenti spagnoli avevano contribuito in modo determinante al cambiamento della disposizione del popolo ungherese nel seguire la politica Napoleonica. L’esempio della Spagna mostrò chiaramente che la politica napoleonica era diretta all'annientamento dell’indipendenza di tutte le nazioni e l’eccellente diplomazia austriaca seppe abilmente chiarire tutti i pericoli che questo tipo di politica poteva comportare per la nazione ungherese. Era chiaro quindi che non vi era la minima idea di porsi contro il governo viennese e che Napoleone sicuramente si era lasciato influenzare da qualche frase un po’ sonora scritta dai suoi diplomatici. Alcuni storici sono concordi nel ritenere che una vera trasformazione si operò in seno alla classe nobiliare e non nell’ambito del governo. La nobiltà feudale, che inizialmente aveva nutrito delle simpatie per Napoleone, aveva compreso dopo gli avvenimenti spagnoli, che Napoleone non rappresentava la causa della libertà nazionale, ma che era diventato un tiranno. A giustificare questo sentimento di avversione che si nutriva nei riguardi dell’imperatore dei francesi, si riportano le parole di Lanfrey: “(…) avait été une folie de Napoléon de promettre la liberté aux Hongrois alors qu’il avait les mains rouges encore du sang des Espagnols”. La politica napoleonica, dal carattere contradditorio, era condannata sia dal lato del progresso nazionale e liberale che per la difesa delle prerogative feudali. Ma oltre agli oppositori Napoleone riceveva ancora diversi consensi nelle fila della nobiltà ungherese. A tal prosito risulta interessante riportare quanto scriveva, a proposito dei francesi, il conte József Dessewffy: “(…) malgré tous les excés du pouvoir dont ils se rendent coupables, (…) en particulier Napoléon, protègent partout les langues nationales dans les provinces qui ne sont pas rattachées directement à la couronne française (…). Je patrie qu’au-delà des Pyrénées il a aussi permis que l’espagnol rest la langue nationale du pays”. Il conflitto tra le due rivali: e cioè la corte di Vienna e la nobiltà ungherese, si rianimava ogni volta che il pericolo esterno si allontanava come nel 1802 e nel 1807. Ma nello stesso istante in cui giudicavano che lo status

109

Page 110: Ungheria giacobina

quo feudale chiedeva di essere protetto da un’azione comune, entrambe si tendevano la mano. Il cambiamento verificatosi nel 1809 non era quindi né nuovo, né sorprendente. Ciò che era nuovo riguardava l’intensità della reazione perché si considerava ormai la crisi all’apice del suo sviluppo e che la sorte della monarchia e della costituzione ungherese erano messe in serio pericolo. I partigiani riformisti nutrivano ancora delle speranze per Napoleone, mentre la nobiltà feudale al contrario non si fidava, anzi lo odiava e fu soprattutto su quest’ultima che il cabinetto di Vienna cercò di far presa. Se la Dieta si mostrò disposta a fare dei considerevoli sacrifici, fu soprattutto grazie alla saggezza politica del grande Palatino. Si impegnò, con tutte le sue forze, per raggiungere questo scopo e pubblicò anche un opuscolo dove esponeva quali erano i rapporti tra l’Austria e l’Ungheria sulla base del dualismo. Questo scritto metteva in guardia gli ungheresi nei riguardi dell’illusione di vedere la loro patria libera e con una costituzione autonoma nel caso in cui si fossero separati dalla casa d’Austria. All’inizio del 1809 il palatino fece un giro dei Comitati e comunicò a tutti che se i francesi fossero risultati vittoriosi, l’indipendenza e la costituzione aristocratica del paese non sarebbe stata conservata. La salvaguardia di questi beni preziosi si trovava nell’unione con l’Austria e in un sistema razionale di difesa nazionale. Esortò gli ungheresi a fare i sacrifici necessari che la conservazione della manarchia esigeva ed a organizzare un’armata regolare che sarebbe stata d’interesse vitale per la sicurezza del paese. Prevedeva una guerra imminente dove tutti i cittadini in grado di portare le armi dovevano combattere e anche se la lotta non sarebbe stata coronata dal successo, il popolo ungherese avrebbe potuto consolarsi almeno con la consapevolezza di aver fatto tutto il suo dovere. Anche la nobiltà era consapevole che laddove l’aquila francese aveva costruito il suo nido, i diritti e le prerogative feudali avrebbero dovuto cedere il posto a delle istituzioni democratiche e in tal modo questa classe considerò ben presto la causa della corte come la sua. L’esercito austriaco era ancora spossato e nel pieno della sua riorganizzazione dei metodi tattici. L’arciduca Carlo raccomandava al fratello di rinviare la guerra ad un momento più favorevole e di trovare con Napoleone un valido compromesso. Tutti però sembravano essere sordi a questi avvertimenti ed entusiasmati da inesatti rapporti di Metternich, in merito alla forte opposizione che avrebbe dovuto esserci nei riguardi di Napoleone, già nel febbraio del 1809 iniziarono ad organizzare i febbrili preparativi per la guerra contro i francesi. Il 9 aprile 1809 l’Austria dichiarava guerra alla Francia e il giorno successivo Carlo era già alla guida delle sue armata oltre

110

Page 111: Ungheria giacobina

il fiume Inn. Per l’esercito austriaco ben presto questa avventura si sarebbe rivelata un completo disastro. Tutti i calcoli e le strategie previste da Stadion si rivelarono errati perché la Francia rimase perfettamente compatta e lo zar Alessandro non fece nulla per tradirla. La maggior parte dei principi tedeschi fu riluttante ad appoggiare l’Austria, mentre, al contrario, la Baviera e il Württemberg inviarono consistenti rinforzi alle armate di Napoleone. All’interno dei confini austriaci la Landwehr si battè valorosamente ma, dopo aver diviso in due le armate austriache del Danubio, il 10 maggio Napoleone raggiunse la città di Vienna, mentre la corte si ritirava in Ungheria, promettendo di difenderla fino in fondo. Il 12 maggio i francesi sottoposero il quartiere intorno alla Hofburg e alla Kärntnerstrasse ad un intenso fuoco d’artiglieria e all’alba del 13 maggio, dopo poche ore di bombardamento, la città si arrese. La situazione non cambiò nemmeno dopo la vittoria dell’arciduca Carlo, il 21 e 22 maggio, ad Aspern ed Essling, nelle immediate vicinanze di Vienna. L’11 luglio fu negoziato un armistizio a Znaim in Moravia e il 14 ottobre, a Schönbrunn, fu conclusa la pace. L’imperatore Francesco perdette Cracovia, la Galizia orientale e occidentale, Trieste e la sua provincia, importanti territori in Slovenia ed in Croazia, alcune zone della Boemia settentrionale, Salisburgo con Berchtesgaden e l’Innviertel e una parte dello Hausrudkviertel nell’alta Austria, nonché l’intero territorio del Vorarlberg e del Tirolo197. Qualche giorno dopo la presa di Vienna, Napoleone disse:“Il faut rendre indépendante la Hongrie. Les Hongrois choisiront qui ils voudront, un homme qui saura sauvegarder leur indépendence et leur constitution”. Dopo aver sconfitto gli austriaci, Napoleone e le truppe francesi giunsero alla frontiera ungherese e dal suo quartiere generale di Schönbrunn, pronunciò e fece affiggere il 15 maggio la dichiarazione della proclamazione dell’indipendenza ungherese: “Hongrois! L’Empereur d’Autriche infidèle à ses traités, méconnaissant la générosité dont j’avais usé envers lui après trois guerres consécutives, et notamment après celle de 1805, a attaqué mes armées. J’ai repoussé cette injuste agression; le Dieu qui donne la victoire, et qui punit l’ingrat et le parjure, a été favorable à mes armes: je suis entré dans la capitale de l’Autriche et je me trouve sur vos frontières. C’est l’Empereur d’Autriche et non le Roi de Hongrie qui m’a déclaré la guerre. Par votre constitution il n’aurait pu le faire sans votre consentement. Votre systeme constamment défensif et les mesures prises par votre dernière Diète ont assez fait connaître que votre voeu était pour le mantien de la paix. Hongrois! Le moment est venu de recouvrer votre indépendance. Je vous offre la paix, l’intégrité de votre

197 S. Vajda, Storia dell’Austria, op. cit., p. 329.

111

Page 112: Ungheria giacobina

territoire, de votre liberté et de vos constitutions, soit telles qu’elles ont existé, soit modifiées par vous-memes, si vous jugez que l’intérêt des temps et les intérêt de vos concitoyens l’exigent. Je ne veux rien de vous, je ne désire que voir nation libre et indépendente. Votre union avec l’Autriche a fait votre malheur; votre sang a coulé pour elle dans régions éloignées, et vos intérêts les plus chers ont été constamment sacrifiés à ceux de ces États héréditaires. Vous formiez la plus belle partie de son Empire et vous n’étiez qu’une province toujours asservie à des passions qui vous étaient étrangères. Vous avez des moeurs nationales, une langue nationale, vous vous vantez d’une illustre et ancienne origine, reprenez donc votre existance comme nation! Ayez un roi de votre chois, qui ne règne que pour vous, qui réside au milieu de vous, qui ne soit environné que de vos concitoyens et de vos soldats! Hongrois! Voilà ce que vous demande l’Europe entière, qui vous regarde; voilà ce que je vous demande avec elle. Une paix éternelle, des relations de commerce, une indépendance assureé, tel est le prix qui vous attend, si vous voulez être dignes de vos ancêtres et de vous-mêmes. Vous ne repousserez pas ces offres libérales et généreuses et vous ne voudrez pas prodiguer votre sang pour des princes faibles, toujours asservis à des ministres corrompus et vendus à l’Angleterre, à cet ennemi du continent qui a fondé ses prospérités sur le monopole et sur nos divisions. Réunissez-vous en Diete nationale, dans les champs de Rakos, à la manière de vos aïeux, et faites-moi connaître vos résolutions” 198.

198 G. Schuy, Batsányi János és I. Napoleon 1809-i proclamációja a magyarokhoz ( János Batsányi e la proclamazione del 1809 di Napoleone I agli ungheresi), Budapest, 1914, pp. 80-100. Si ritiene interessante riportare anche la traduzione del proclama in lingua ungherese: “Az Ausztriai Császár, megszegvén a Békességgel, melyet Velem kötött, s nem gondolván azon nagy-lelküséggel, melyet már három izben, név szerént pedig az 1805-dik esztendőbéli háború végével, iránta mutattam: megtámadta hadi népemet. Visszavertem Én az igazságtalan megtámadót: az Isten, ki a győzelmeket adgya és a háládatlanokat s hitszegőket megbünteti, szerentsésekké tette fegyvereimet; elfoglaltam Ausztria fővárosát, és már a Ti határaitokon állok diadalmas seregeimmel. Az Ausztriai Császár, nem pedig a Magyar Király, üzent Nékem hadat. Hazai Constitutiótok szerént, nem is teselekedhette vólna ő azt a Ti megegyezésetek nélkül. Országtoknak mindig tsak a Haza óltalmára intézett egész szisztémája, és azok a rendelések, a mellyeket ehhez képest az utolsó Ország gyülésen tettetek, eléggé s nyilván kimutattyák, hogy Ti a békességnek fenntartását kivántátok. Magyarok! Eljött az a szempillantás, mellyben visszanyerhetitek régi függertlenségteket. Fogadgyátok-el a békességet, mellyet ajánlok: maradgyon-fenn egész épségben Országotok és szabadságtok; maradgyon-fenn Hazátoknak Constitutiója, - akár azon állapottyában, a mint eddig vala, akár pedig azon változtatásokkal, a mellyeket abban Ti magatok, telyes tetzéstek szerént, az időknek mostani környülásaihoz képest jóknak, és saját polgártársaitok hasznára nézve szükségeseknek itélni fogtok. Semmit sem kivánok Én Ti-tőletek: egyedül tsak azt akarom látni, hogy szabad és valósággal független nemzetté legyetek. Az Ausztriával-való egygyesittetés vólt a Ti szerentsétlenségteknek főbb oka; Ausztriáért folyt a Ti véretek messze országokban; és legbetsesebb javaitok szüntelen annak örökös

112

Page 113: Ungheria giacobina

E’ certo che Napoleone avesse studiato le lotte secolari che l’Ungheria aveva sostenuto contro la politica egoista della dinastia Asburgica che si sforzava in tutti i modi di sopprimere la sua indipendenza e la sua libertà. Napoleone, figlio della rivoluzione, doveva conoscere l’effetto magico delle parole di libertà e indipendenza nei riguardi di una nazione i cui figli erano cresciuti nel culto della libertà costituzionale e nell’amore geloso per l’indipendenza nazionale. Lo stato degli spiriti in Ungheria sembrava favorevole ai progetti di Napoleone, che doveva tentare di approfittare del malcontento ungherese per porre una breccia nella potenza dell’Austria. Questa tattica non era nuova, infatti non faceva che continuare quella di Richelieu e di Luigi XIV, che si erano serviti con succcesso dell’Ungheria per indebolire l’Austria. Questa politica tradizionale dell’antica monarchia non doveva essere sconosciuta a Napoleone ed era convinto che, anche in questo caso, avrebbe avuto successo. Con questa famosa dichiarazione Napoleone dimostrò di conoscere, non solo in dettaglio, le condizioni sociali, politiche ed economiche del paese199, ma anche il suo passato, le sue tartományai miatt vóltanak feláldozva. A Ti országotok tette az Ausztriai Birodalomnak legszebb részét; és még-is ugy nézték Hazátokat, mint valamely meghódoltatott tartományt, ollyan indulatok s mellyékes takéntetek által igazgattatván, mint eddig, mellyek Ti reátok nézve idegentermészészetüek vóltak. Vagynak még Ti-néktek nemzeti tulajdon erkölteseitek; vagyon nemzeti Nyelvetek; és ditső eredeteknek régisével méltán ditsekedhettek. Szerezzétek most vissza nemzeti lételeteket; légyetek ujra, a kik valaha vóltatok! Válaszszatok Királyt magatoknak; ollyan Királyt, a ki Ti-érettetek országollyon, a ki Hazátoknak kebelében Ti-közöttetek lakjék, és a kit a Ti polgártársaitok s katonáitok végyenek-körül! Magyarok! Ez az, a mit Europa Tőletek vár, melly most reátok néz; ezt kivánom Tőletek Én-is: állandó, bizonyos békességet, kereskedésbeli szabad közösülést, és tökéletes függetlenséget s bátorságot. Illy jutalom vár Titeket, ha ditső Eleitekhez és önnön magatokhoz akartok lenni. Nem fogjátok Ti ezen jó szándékomból eredő és a Ti saját javatokra tárgyazó ajánlásaimat megvetni, nem fogjátok tovább haszontalanul ontani véreteket olly gyenge fejedelmekért, kiket szüntelenül megvesztegetett Miniszterek igazgattak, olly Miniszterek, kiket Anglia, Európának ezen köz ellensége, pénzzel fizetett, es szerént a maga gazdaságát az egyedül-való kereskedésre és a mi viszszálkodásainkra épitette. Gyülekezzetek azért öszve Rákos mezejére, régi Őseitek szokása szerént, tartsatok ott igaz Nemzeti Guülést! És adgyátok tudtomra végzéseiteket. Napóleon”. F. Bay, Napóleon Magyarországon. A császár és katonái Győr városában (Napoleone in Ungheria. L’imperatore e i suoi soldati nella città di Győr), Budapest, 1941, pp. 77-79. 199 Anche nei giornali francesi dell’epoca si riportavano notizie riguardanti la difficile situazione ungherese. Interessante è, in tal senso, quanto riportato dalla Gazette de France del 20 gennaio 1809 “l’insurrection de la Hongrie est digne d’une nation aussi guerriére”. Napoleone dimostrò di avere conoscenze non comuni in merito alla esatta situazione socio-politica ungherese ed è per questo motivo che, nel dibattito storiografico contemporaneo, si è messo in dubbio la paternità di questa proclamazione ipotizzando invece che questa sia stata scritta da qualche uomo del suo enturage che era a conoscenza della situazione ungherese. Lo storico francese Sayous, analizzando questo scritto, è arrivato alla convinzione che un ungherese deve avervi sicuramente collaborato. Non bisogna però dimenticare che tutti i re di Francia conoscevano le rivendicazioni politiche

113

Page 114: Ungheria giacobina

aspirazioni, il suo carattere e lo spirito giuridico del popolo magiaro. A questa fu allegato un pamphlet, il cui scrittore è rimasto anonimo, redatto in latino e successivamente tradotto in francese dal titolo Lettre d’un noble hongrois aux Hongroises che, per le sue provocazioni alla rivolta e la violenza delle invettive, superava largamente la proclamazione ed il tono era tuttavia molto lontano dall’essere rispettoso nei riguardi della casa asburgica. Si ritiene interessante riportare una parte del testo: “ Il était temps que quelqu’un vînt au secours de notre patrie si longtemps persécutée par la sort. L’empereur des Français, le grand Napoléon toujours victorieux, qui éclipse par sa gloire et ses hauts faits tous les souverains des siècles passés, ayant été injustement attaqué par l’empereur d’Autriche, a occupé sa capitale et se trouve maintenant sur nos frontières, plein de bienveillance pour la noble nation hongroise; il n’est point l’ennemi des Hongrois, mais il veut nous presser sur son coeur comme un père. Il nous offre la paix, le maintien de nos droits et de nos franchises, une liberté absolue et non apparente, la stabilité de nos constitutions, enfin une indépendance complète. Mes frères, le grand Napoléon n’est pas l’ennemi des Hongrois dont il apprécie hautement la valeur. C’est une imputation mensongère répandue par les princes de la maison d’Autriche qui s’adressent à nous dans le besoin pour conserver leur trône par notre aide. Il ne s’est pas encore trouvé de prince ou de général qui soit venu défendre notre antique constitution avec une armée aussi formidable. Il veut seulement affranchir

degli ungheresi e che Napoleone non faceva altro che rinnovare le tradizioni della corte di Versailles, cercando di servirsi del malcontento ungherese come strumento contro l’Austria. Era dunque del tutto naturale che il grande imperatore, che aveva studiato il carattere el la storia dei popoli, non aveva dimenticato le relazioni che Luigi XIV aveva intrattenuto con il ribelle Rákoczi. Soyous è dell’opinione che il poeta Batsányi, incaricato di tradurre questo proclama, non si sia affatto limitato al ruolo di traduttore, ma che abbia aggiunto qualche espressione. Ancora oggi si riflette sul modo in cui è stata fatta la traduzione del testo francese in ungherese e che l’autore, avendo capito perfettamente qual’era l’obiettivo di Napoleone, abbia tradotto il testo senza attaccarsi letteralmente a quello originale, ma dando una sua interpretazione personale. Qualunque sia l’ipotesi è certo che Batsányi abbia tradotto la proclamazione, che il governo austriaco ne era a conoscenza e che il poeta dovette successivamente riparare in Francia per non essere catturato, anche se al ritorno in patria fu imprigionato nella fortezza dello Spilberg. Dinanzi al tribunale negò di aver commesso gli atti di cui era accusato e, prosciolto dalle accuse, fu liberato ma Metternich intervenne per togliergli la pensione che gli era stata concessa durante il suo periodo di permanenza nella capitale francese. Si ritine invece di non prendere in considerazione l’ipotesi di alcuni storici che addirittura negherebbero la paternità della proclamazione a Napoleone. Si veda: E. Sayous, Histoire des Hongrois et de leur littérature politique de 1790 à 1815, Parigi, 1872, p. 229; A. Bellaagh, Napóleon kialtványa a magyarokhoz (La proclamazione di Napoleone agli ungheresi), in “Irodalmi történeti”, 1913, pp. 368-373; G. Schuy, Batsányi János, és I Napóleon 1809-i proclamációja a magyarokhoz (János Batsányi e la proclamazione del 1809 di Napoleone I agli ungheresi), Budapest, 1914, pp. 80-103.

114

Page 115: Ungheria giacobina

notre patrie du joug de l’Autriche et de toute influence étrangère, comme le prouve sa proclamation de Schönbrunn en date du 15 mai. Frères! Saint Étienne, notre premier roi, a fondé une patrie libre qui était alors en notre pouvoir et nous avions l’estime de l’Europe entière. Mais qu’est-il arrivé depuis Mathias? Après bien des luttes, notre pays a perdu le droit d’elire librement son roi et, par suite des divisions de nos grands, il est devenu l’esclave d’une province dont il avait fait la conquête. (…). L’Europe entière voit la conduite de la dynastie à l’égard de la Hongrie, laquelle n’a trouvé dans l’Autriche qu’une marâtre. Le grand Napoléon est à nos frontières, offrant à notre patrie la paix et l’indépendance; il veut restaurer la liberté de la Hongrie et faire revivre pour nous les temps du roi Mathias. (…). Le peuple hongrois a mille raisons de se soulever; je ne puis les énumérer toutes, mais les patriotes soucieux des intérêts de notre pays les connaissent bien. Sortez de la léthargie où la maison d’Autriche vous a plongés (…). Napoléon désire seulement votre indépendance pour faire de vous des hommes libres et hereux et de vrais Hongrois; qui est prêt à vous défendre et à vous rendre le droit d’élire votre roi, comme il vous l’annonce dans sa proclamation (…). Pensez, mes frères, à la constitution de votre patrie et aux biens précieux qui en découlent; l’occasion ne se représentera plus si vous la manquez à présent. (…). La voix de la nation est étouffée, ses libertés et ses droits supprimés. Ce joug, plusieurs de nos aïeux ont voulu le secouer, témoin Zrinyi, Frangepan, Nádasdi, pour ne citer ceux-là qui sont morts de la main du bourreau pour la liberté de leur patrie. La maison d’Autriche a pour principe de regarder la Hongrie comme une province. … C’est de ce temps que date le dur esclavage où nous gémissons, car la maison d’Autriche, qui règne sans droit sur nous, ne regarde pas notre patrie comme un pays indépendant, mais comme une simple province; la preuve en est qu’elle ne prend pas en considération les résolutions votées par la Diète, qu’il est d’ailleurs devenu presque inutile de convoquer, puisque la liberté de parole y a pour conséquence des procès en haute trahison contre l’orateur et que, si nous réclamons l’exécution d’une loi votée et correspondons à cet effet avec les comitats repoussez les offres du grand Napoléon, votre bienfaiteur et votre protecteur, il se verra obligé d’entrer en Hongrie et de la garder après vous avoir vaincus. Acceptez donc de lui la paix qu’il vous offre avec l’indépendance de votre patrie, laquelle prospérera de nouveau sous un prince qu’elle aura librement choisi, et notre peuple recouvrera aux yeux de l’Europe son ancienne gloire. Da qui nous viennent tous ces maux, mes frères? C’est de la maison d’Autriche! Frères! L’Autriche est sur le point de perdre ses provinces héréditaires”. Malgrado l’entusiasmante tono che Napoleone utilizzò nella sua proclamazione, essa non trovò nessuna eco nell’anima del

115

Page 116: Ungheria giacobina

popolo ungherese, che in realtà guardava con sospetto le sue aspirazioni di dominazione universale. Molti storici si sono posti questa domanda: come era possibile che un appello, il cui tono entusiasta era stato abilmente calcolato al fine di far vibrare tutte le fibre del sentimento nazionale, non aveva trovato risposta nell’animo del popolo ungherese? Occorrerebbe capire inoltre se la causa sia stata la sua inadeguata distribuzione, o se c’erano altre ragioni del perché l’Ungheria sia fuggita alle seduzioni di Napoleone. Certamente la difficile situazione in cui si trovavano gli Asburgo ebbe un certo effetto sull’animo degli ungheresi. La nazione vedeva abbattersi sotto i colpi della sorte la potente dinastia che teneva da tanti secoli il suo destino tra le mani e vide, d’altra parte, drizzarsi la gigantesca figura di Napoleone che fondava un nuovo mondo sulle rovine del vecchio, distruggendo gli Stati e occupando i troni per consolidare il suo dominio sui popoli. Perché Napoleone non avrebbe potuto restituire all’Ungheria la sua indipendenza e la sua gloria? E’ impossibile che i patrioti, ricordando la tristezza del presente e il glorioso passato della nazione, non si siano domandati segretamente se non era venuto il momento di liberarsi dagli austriaci e di dare al paese la possibilità di un nuovo destino. Questo appello era l’eco di tre secoli di sofferenze e di lutti, dei pianti dei patrioti per l’antica gloria della patria, di aspirazioni segrete e di speranze per un avvenire migliore. Sicuramente alcuni intellettuali si interessarono vivamente alla questione e cercarono di prevedere quali sarebbero state per il paese le eventuali conseguenze nel caso di una vittoria di Napoleone. Il conte Dessewffy credeva nel trionfo di Napoleone e dei francesi, ma non lo desiderava, e anche se nutriva una certa ammirazione per Napoleone, non avrebbe voluto averlo come suo imperatore. Nicolas Cserey, in una lettera al suo amico Kazinczy, scriveva che molti speravano in una vittoria di Napoleone e piangevano per le libertà politiche dei popoli e in particolare per l’antica costituzione ungherese. Étienne Horvát, commentando le lodi fatte agli ungheresi apparse in un articolo sul giornale Oesterreichische Zeitung, per non aver risposto agli inviti di Napoleone, scriveva: “ Si, ci lodono ora, ma è per noi un errore, e perché essi temono una rivolta”. Anche il poeta Virág sperava che Napoleone avrebbe liberato il paese dagli austriaci, concedendo agli ungheresi la tanto sospirata indipendenza nazionale. L’appoggio della Francia avrebbe permesso l’annessione della Serbia, Bosnia, Dalmazia e Bulgaria e ciò avrebbe permesso l’apertura dell’Ungheria ai commerci nel mar Nero e nell’Adriatico. Poche erano le persone che pensavano in tal senso, ma è certo che regnava tuttavia nella classe intellettuale una scontentezza generale, conseguenza naturale dell’oppressivo regime amministrativo e fiscale austriaco.

116

Page 117: Ungheria giacobina

La nazione, in questo momento, avrebbe avuto l’opportunità di abbandonare al suo destino la dinastia austriaca che le faceva delle avances solo nel momento del bisogno, lasciandola invece al suo doloroso e triste destino nei periodi di pace e di stabilità. Negli stessi ambienti governativi si era tutti concordi nel ritenere che la politica adottata nei riguardi dell’Ungheria era fondata su una misconoscenza completa del carattere nazionale e su una profonda ignoranza nei riguardi dei reali bisogni del paese. Tuttavia, nonostante il fermento segreto degli spiriti, la nazione ungherese non era disposta a rispondere all’appello di Napoleone che la invitava a ribellarsi contro il suo principe. Nessuno credeva alla disponibilità disinteressata di Napoleone senza pensare di aspettarsi qualcosa in cambio. Si ignora se Napoleone fu in rapporti diretti con gli ungheresi, ma sicuramente mostrò grande indignazione contro quei magnati che non avevano risposto positivamente al suo appello e acconsentito di essere dei suoi docili strumenti. Si ritiene comprensibile l’atteggiamento ungherese soprattutto perché le cause di questo rifiuto furono molteplici. Si era innanzitutto persa la fiducia in Napoleone e non si credeva affatto che avrebbe aiutato la nazione a riconquistare la sua indipendenza. Napoleone, fortemente compromesso per la sua condotta nei riguardi della Spagna, era sospettato in tutto il mondo soprattutto quando parlava della libertà dei popoli. Si era convinti che aspirava alla dominazione universale e che rovesciando i troni portava, allo stesso tempo, dei colpi mortali all’indipendenza delle nazioni. D’altra parte non bisogna credere che sia stata per saggezza politica che gli ungheresi siano rimasti sordi all’appello di Napoleone. L’insuccesso del suo tentativo trova la sua spiegazione, da una parte, nello stato di decadimento in cui si trovava il paese e, d’altra parte, nell’attaccamento degli interessati ai loro privilegi di classe. La massa e la gente comune non aveva la coscienza per lottare per una grande causa né la capacità di prendere posizioni in questioni di importanza politica capitale. Il paese non aveva uomini eminenti capaci di dirigere l’opinione pubblica e le classi privilegiate, il clero e la nobiltà avevano come unico obiettivo la conservazione dei loro diritti feudali. La corte viennese ne approfittò per porsi come difensore dei loro interessi contro Napoleone che rappresentava le idee della rivoluzione ed era contro i privilegi di classe. In questo modo tutti gli ungheresi vedevano in Napoleone un despota, non si fidavano delle sue promesse, le classi privilegiate si rivoltarono contro di lui perché lo consideravano l’uomo della rivoluzione e un pericolo per la conservazione dei loro privilegi e diritti200.

200 In un rapporto datato 6 marzo, Dodun sottolineava lo spirito di sacrificio degli aristocratici ungheresi: “Déjà les plus grands seigneurs, les Esterházy, les Pálffy, les Erdődy, les Batthyány (…) , ont offert de monter et d’équiper à leur frais une sixiéme division de hussard”.

117

Page 118: Ungheria giacobina

L’idea di ribellarsi non venne neanche ai contadini che vivevano nel servaggio e non potevano conoscere Napoleone il liberatore; d’altra parte è anche vero, e si ritiene opportuno sottolinearlo, che non fu a loro che Napoleone indirizzò la sua proclamazione. Lo stesso Narbonne, in un rapporto a Berthier, scriveva che il motivo principale del fallimento del manifesto era stato il mancato coinvolgimento anche dei servi e del popolo e che, al contrario, un appello anche a questa classe sociale, numerosa tra l’altro, avrebbe avuto molto successo. Si ritiene quindi che sarebbero state queste circostanze e questo modo di operare sbagliato, che avrebbero fatto fallire il piano di Napoleone e a spiegare il perché la sua proclamazione, così abilmente redatta per colpire anche gli spiriti più duri e insensibili, sarebbe rimasta del tutto inascoltata. Come hanno osservato due attenti storici ungheresi Homan e Szekfű, l’Ungheria era troppo presa dallo spirito dell’epoca barocca ed aveva un grande onore, rispetto e fedeltà per il loro sovrano. Tra Napoleone e gli Asburgo non esitarono: scelsero gli Asburgo. A tal proposito è interessante quanto riporta il principe Eugenio in un suo mémoire:“ Nous ne pouvons pas nous tromper sur l’esprit des habitants de la Hongrie; ils sont contre nous, et les bonnes intentions de Sa Majesté, exprimées dans Sa proclamation, n’ont produit jusqu’à présent aucun effet. La noblesse a toujours gouverné ce pays. Elle a pris en entier les armes et paraît décidée à se défendre contre nous”.Gli avvenimenti politici che caratterizzarono questi anni diedero sicuramente ragione all’atteggiamento degli ungheresi. La nazione ungherese si sarebbe trovata in serio pericolo se avesse ascoltato l’invito di Napoleone ed impugnato la spada contro gli Asburgo. Riguardo a Napoleone, avrebbe sicuramente abbandonato anche l’Ungheria come fece per la Polonia dopo la pace con lo zar Alessandro. Ciò che dimostra ancora di più l’allontanamento e il disinteresse del popolo ungherese ai progetti di Napoleone è il fatto che i francesi furono obbligati a diffondere loro stessi il proclama nel paese perché gli ungheresi si rifiutarono di farlo. Fu il generale Narbonne che ebbe l’incarico di distribuire gli esemplari nelle città ungheresi che si trovavano in prossimità del confine201.

Archives du Ministère des affaires étrangères, Correspondance politique, Autriche, vol. 382, p. 117.201 L. De Horánszky, Napoléon I er et la Hongrie, in “Revue de Hongrie”, 1912, vol. 10, pp. 264-275. Studi particolarmente attenti e accurati in merito all’interesse che Napoleone aveva per la nazione magiara sono stati fatti da D. G. Kosáry, Napoléon et la Hongrie, Budapest, 1979, pp. 28-32 e da K. Benda, Napóleon és Magyarország (Napoleone e l’Ungheria), in AA.VV., Magyarország története (Storia dell’Ungheria), Budapest, vol. 5, 1980, pp. 451-460. Si vedano, in merito anche i seguenti saggi: A. De Gerando, De l’esprit pubblic en Hongrie depuis la Revolution français 1794-1847, Parigi, IV, 1848, p. 350 e ss.; J. Kósa, L’opinion française et la Hongrie ou siècle

118

Page 119: Ungheria giacobina

L’esercito francese sconfisse gli austro-ungheresi il 14 giugno 1809 nella città di Győr e solo dopo pochi giorni il 24, quando in serata arrivò anche Napoleone, veniva conquistata la fortezza della città202 e anche una piccola parte del Transdanubio occidentale fu occupata dall’armata napoleonica. Nei giorni immediatamente successivi alla battaglia, il generale di divisione Narbonne, addolorato dalla condotta del popolo ungherese, invitò i Comitati dell’Ungheria ad una proficua collaborazione con l’esercito francese, perché gli sarebbe dispiaciuto vedere le campagne magiare ricoperte dal sangue delle battaglie203. Le truppe austriache guidate da Carlo subirono un’ulteriore sconfitta a Wagram il 6 luglio e l’armistizio con Napoleone venne firmato nei giorni 11 e 12 luglio. Il 14 ottobre 1809 fu negoziata la pace a Vienna che fu ancora più dura e pesante di quella precendente firmata a Presburgo.

dernier, in “Nouvelle revue de Hongrie”, 1940, pp. 163-169; G. Gömöry, Az 1809-i magyar nemesi felkelés (L’insurrezione nobiliare del 1809), in “Hadtörténeti Közlemények”, del 1809; M. Marczali, A forradalom és Napoóleon Kora (La rivoluzione al tempo di Napoleone), Budapest, 2001. k. Vörös, The insurrectio of the Hungarian nobility in the Era of the Napoleonic Wars, in AA.VV., War and Society in East Central Europe, vol. IV, New York, 1984, pp. 19-29.202 F. Bay, Napóleon Magyarországon. A császár és katonái Győr várasában, op cit., pp. 170-175; I. Bodnár, A Győri csata 1809 június 14-én (La battaglia di Győr il 14 giugno 1809), in “Hadtörténeti Közlemények”, 1897. Si veda anche il saggio di A. D. Tolédano, Napoléon et la Hongrie, in “Nouvelle Revue de Hongrie”, vol. LIX, (3-4) 1971, pp. 38-42; D. C. Veress, Napóleon hadai Magyarországon 1809-ben (Gli eserciti di Napoleone in Ungheria nel 1809), Budapest, 1987.203 Si riporta una lettera che Narbonne scrisse il 26 giugno nella città di Győr: “Messieurs! Les nobles et glorieuses Destinées que Sa Majesté l’Empereur des François, Roi d’Italie prépare à la Nation Hongroise sont prêtes à s’accomplire, il regrette seulement que ses Intentions, pacifiques ayent été trompées, et que vos Campagnes qu’il eut tant aimé à protéger, soyent devenus des Champs de Bataille, et soyent couverts de ses trophées; Les ordres que Sa Majesté m’a fait transmettre par son Altesse Imp. sont la conséquence de sa Proclamation, il veut que les maux de la Guerre soyent autant que possible épargnés aux braves Hongrois, - j’entre donc dans les vues bienfaisantes, de sa Majesté, en cherchant à alléger le fardeau qui pèse momentanément sur eux. Les besoin de l’Armée sont grandes et les moyens d’y suffir en foulant le moins les Habitants, est de ne pas les soumettre à l’arbitraire, et au contraire de confier a toutes les autorités du pays le soin de fournir selon le mode du pays, et qui lui conviendra le mieux. J’invite donc le Comitat de nous députer deux de ses Membres avec qui je me concerterai pour les demandes que j’aurai à lui faire ce sera par eux que passeront toutes les Demandes, et ce sera avec une véritable satisfaction que je me rendrai à leurs justes représentation. Il est donc ordonné au Comitat de Weszprim, de faire passer sur le champ deux Deputés pour venir se réunir à Raab aux autres Deputés, munis de plein-pouvoir à l’effet d’obéir aux Requisitions qui leurs seront faites, et si le Comitat de Weszprim n’obéit pas à cet ordre, il sera personellement responsable de toutes les conséquences fâcheuses qui pouront en résulter pour leur Comté”. F. Bay, op. cit., pp. 69-70.

119

Page 120: Ungheria giacobina

L’Austria perdeva l’intero litorale: Trieste, Gorizia, la Carniola, parte della Carinzia, l’Istria, il litorale ungherese e la Croazia a sud del fiume Sava e tutti questi territori insieme alla Dalmazia passavano sotto il governorato francese formando il Regno dell’Illiria. Inoltre, l’Austria dovette pagare un’indennità di 85 milioni di franchi, ridurre il suo esercito a 150 mila uomini e unirsi al blocco continentale. E’ indubbio che l’Ungheria per Napoleone, doveva rappresentare non soltanto un baluardo alle porte di Vienna ed un mezzo per indebolire gli Asburgo, ma era parte integrante del suo grande piano commerciale che avrebbe portato, negli anni che seguirono, all’annessione dell’Illiria, Serbia e Dalmazia allo scopo di aprire la Francia al traffico levantino204. Dopo che tutti questi disastri investirono la monarchia, Francesco decise di cambiare tutti i suoi consiglieri, cosa che faceva di consueto. Stadion si dimise l’8 ottobre mentre, dopo Wagram, Carlo fu rimosso dal suo incarico in modo inatteso e brutale. A partire dal 1809 il governo di Francesco divenne personale nel senso più ampio della parola e l’unica persona che aveva una qualche influenza nei riguardi dell’agire politico di Francesco era Metternich che aveva preso il posto di Stadion alla cancelleria. All’atto della sua nomina consigliò Francesco che non rimaneva altra scelta che ricercare, a qualsiasi prezzo, i favori di Napoleone.La mano della figlia maggiore e prediletta di Francesco, Maria Luisa, fu suggerita dallo stesso Matternich, un prezzo che lo stesso Francesco non trovò certo facile da pagare, ma tuttavia dovette cedere. Il matrimonio fu celebrato il 2 aprile 1810. Questo matrimonio politico doveva servire da scudo all’impero austriaco, continuamente sconfitto e in gravi difficoltà, contro ulteriori aggressioni da parte della Francia e procurare un lungo momento di respiro ai domini boemi. Per un certo periodo di tempo la Francia non fu più considerata come una pericolosa nemica. La corte poteva anche non interessarsi più della nobiltà ungherese, soprattutto dopo questo matrimonio e dopo il 1809 si impegnò ad escludere la nobiltà dalla vita politica del paese. In questi anni si ebbe una forte svalutazione monetaria che determinò un conseguenziale aumento dei prezzi dei prodotti agricoli e un sensibile aggravio della pressione fiscale. Malgrado 204 Per le questioni riguardanti l’area alto-adriatica in età napoleonica si vedano le seguenti opere: L’area alto-adriatica dal riformismo veneziano all’età napoleonica, a cura di F. Agostini, Venezia, 1998; Veneto, Istria e Dalmazia tra Sette e Ottocento. Aspetti economici, sociali ed ecclesiastici, a cura di F. Agostini, Venezia, 1999; L’Istria e la Dalmazia nel XIX secolo, a cura di M. P. Ghezzo, in “Atti e Memorie della Società Dalmata di Storia Patria”, vol. XXX, Venezia, 2001. Mi sia consentito di rinviare, inoltre, ad un mio recente studio: L’Illiria e gli equilibri in Adriatico, in atti del Colloquio Internazionale “Napoleone, l’Italia e il contesto Mediterraneo (1801-1805)”, organizzato dall’Università degli studi di Napoli “L’Orientale”, in collaborazione con l’Istituto Italiano per gli Studi Filosofici e il Museo delle Armi di Parigi, 2-3 dicembre 2003, Napoli, in corso di stampa.

120

Page 121: Ungheria giacobina

la morte di migliaia di contadini, grazie soprattutto all’introduzione di moderne tecniche agricole, la nazione riuscì non solo ad uscire dalla recessione ma ad avviare, anche se lentamente, la modernizzazione del paese dando inizio alla cosiddetta “età delle riforme”. Già agli inizi degli anni Venti e Trenta dell’Ottocento era pronto un maturo programma di riforma economica il cui principale esponente era il conte István Széchenyi che espose le sue idee, condivise tra l’altro anche dal gruppo dell’opposizione liberale guidato da Miklós Wesselényi, dal poeta Ferenc Kölcsey e dall’avvocato Ferenc Deak, che avrebbero dovuto aprire all’Ungheria le porte del capitalismo, nell’opera Hitel (Il credito) del 1830. Accanto a tutta una serie di misure minori, a suo avviso, bisognava innanzitutto eliminare i provilegi della clesse nobiliare e dare l’opportunità ai proprietari terrieri di poter ottenere capitali dalle grandi banche europee, per acquistare quei macchinari necessari che avrebbero stimolato la produzione agricola. A questa vivace attività di riforma sul piano economico, si contrapponeva, purtroppo, una profonda stasi sul piano politico205. La Dieta ungherese dal 1812 al 1825 non venne più convocata e fu soprattutto dopo la caduta di Napoleone, con il Congresso di Vienna, che venne nuovamente ripresa la politica conservatrice e antirivoluzionaria appoggiata sul piano politico dalla Santa Alleanza che avrebbe permesso per diversi decenni il mantenimento di un certa calma che, in seguito, si sarebbe rivelata solo apparente.

205 A. Papo – N. G. Papo, Storia e cultura dell’Ungheria, op. cit., pp. 346-348.

121

Page 122: Ungheria giacobina

IV. APPENDICE DOCUMENTARIA

Martinovics, Oratio ad proceres et nobiles regni Hungariae, aprile, 1790206.

Decet itaque vos nostrorum sermonumEsse memores, uti si qua in re alia qupiam

Eleboretis, cum virtute elaboretis, illudqueAdeo sit vobis ratum fixumque, caetera

Omnia virtutis studio auspicioque destituitaTurpia esse et mala

Plato in Menexo

[I] Si unus e nobilissimo gremio vestro et defendendae

libertatis, et jurim humanorum promovendorum caussa hodie in medium prodeat, atque in hac tanti momenti re Latino sermone olim a Romanis ad nos Pannonios transmisso sanctam in omnium culturam Europae nationum conspectu propugnet veritatem, nonne eidem Vos hilari vultu applaudetis, eum dignum nexu vestrae nobilitatis, quam arma nostra, virtutes et fidelitas in patriam atque principem illustrem fecere, pronuntiabitis, capiti illius diadema imponetis dicturi, hunc e sinu vestro feliciter hodierna prodiisse luce, cui haeredem libertatem nostram et juribus humanis, et veritati amicam reddere a votis successit. Haec egregia, atque soli quasi nostrae congenita nationi animorum vestrorum in agnoscenda veritate propensio, meus item ad perficiendam patriae in hoc felici circumstantiarum politicarum concursu felicitatem instinctus mihi jus omne tribuunt, ut minus hodie oratoris in me suscipiam, atque spe alar non inani, quod eam intrepidis viribus vestris arripere velitis libertatis patriae sortem, quam ab omnibus cultis nationibus, a vobis, Pannoniae proceribus, et ab ipso egregio populo nostro adprobari debere meo non tam eloquendi zelo, quam nervoso argumentorum adparatu me evicturum certo polliceor.

[II. 1] Heroicae virtutes et invictus bellandi pro salute patriae animus nunquam melis, quam larga verioris libertatis concessione praemiari potuerunt. Pro hoc unico bene transingendae vitae humanae vehiculo tam barbarae, quam excultae, tam religiosae, quam profanae societates gladio atque cruento certamine, interdum aere et ipsa saepe calliditate omni tempore acerrime dimicarunt. Quoties feri in abditis oceani insulis Zelandia, Otahiti, Madagasca atque aliis tam propinquis, quam in septemtrionali plaga remotis telluris

206 ?K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 117-149.

122

Page 123: Ungheria giacobina

domiciliis homines et inter se, et cum Europaeis navigatoribus bella, ne libertate amissa subjici cogerentur, moverunt? Quantis, quaeso, se se fertilis, insulae Javae a Hollandis subjugatae principes et excutiendum dominorum suorum jugum opposuerunt viribus, sanguinem agrestis haec natio ad redimendam suam libertatem effudit, et suos subinde principes squalore exilii ad Caput bonae spei a dominantibus Hollandarum mercatoribus relegatos consummi innocens sustinere debuit. Persae Alexandro immani dominandi cupiditate vexato, Gothi Romanis, orbis christiani principes Ottomannorum furori omnibus bellicis, ut domini suarum facultatum manerent, restiterunt mediis. Moses, Israelitarum dux, via ad finem praefixum efficacissima populum suum e captivitate Aegyptiorum liberavit. Curia Romana adeo effrennem tempore Adriani VI. libertatem coluit, ut principem hunc spiritualem palam abusus curiae arguentem aegre admodum tulerit. Clemens VII. e prosapia Mediceorum ortus universale concilium in caussa Lutheri tractandum metuit, ne quid contra liberam membrorum anulae papalis agendi rationem statueretur. Lutherus, ut se immortalem sua reformatione redderet, totamque Saxonian a pontificio et monarchorum jugo liberaret, omnes severas sustinuit minas. Bramines Indorum, rabbini haebreorum, mufti muhamedanorum, episcopi demum christianorum praeesse potius dum possunt, quam civili potestati subesse satagunt. Monachi ipsi austeram simulantes vitam episcoporum abhorrent dominium, et resecto maiore mundi theatro inter angustos claustri parietes suam dominandi cupiditatem in juniores fratres suos exercent, quos solo obtutu enecare videntur. In Navarria, Castilia, Toledo, Segovia Hispaniae provinciis tempore Caroli V. Romanorum imperatoris quam cruenta fuere plebis sub Junta et Padilla Toledano ad excutiendum procerum et nobilium Hispaniae jugum tentamina? Hollandorum denique impetus, ut se a Hispanorum dominio liberos redderent, aeternum posteritati praebent tuendae libertatis exemplum. Vera et saepe tristia hujusmodi exempla pene innumera, quae magnis scriptorum omnis aevi voluminibus comprehensa ad posteros in dies transmittuntur, sedulum docent observatorem libertatis usum a quavis natione, cujus humanitatis necdum sive depravati sacerdotii, sive tyrannici principis veneno dispersae sunt, omnibus aliis felicitatis adminiculis praepositum fuisse.

Nobis cumprimis illustri et egregiis dotibus feliciter ornatae Hunnorum prosapiae verioris competit libertatis defensio. Natura, quae dum felicem hanc, quam incolimus, patriam omnibus ad vitam facile transigendam necessariis ornavit adminiculis, pro peracto egregio hocce opere praemiari quasi cupiens, Gothis et Romanis non contenta antenatos nostros, tamquam primos in orbe Martis filios, ab extremis

123

Page 124: Ungheria giacobina

frigidissimisque septemtrionis oris ad Pannoniam invitavit, ut eversis Gothorum tabernaculis optimi optimum quoque telluris tractum occuparent. Patres hi nostri, sive a Scythis, sive ab Oguris avulsi, ut nobis in perpetuam felix hoc domicilium transmitterent haereditam, pulsis bello Alavis castra ad Tibiscum usque promoverunt, sed et Gothi gens quidem, bellicosa strenuis Hunnorum viribus cessere, et quamvis in pluribus praeliis heroes hi Kevam, Belam et Cadicam duces cum multis militum suorum millibus amiserunt, Romanorum tamen vires ita attritae fuere, ut Pannoniam nobis cedere sint coacti. Quantum erat tunc Hunnorum gaudium, quod et solum nulli sive Indiae, sive Americae provinciis secundum gladio, tanquam unico omnium jurium fundamento, obtinuerint, et famam virtutis bellicae, qua a natura ornati erant, ad omnes terrarum incolas pervenisse viderint? Quantus fuerit eorum ab hoc tempore bella gerendi, patriam defendendi et furorem aliarum nationum temperandi animus. Conamina Attilae, Beneducis filii, quem in suum elegerunt ducem, palam fecere, tanta quippe erat illius bellandi et audacia, et fortitudo, ut regiones ad Rhenum, Amisiam, Visurgim et Album sitae, Italia ipsa atque plures aliae victae crudeliterque a tanto Marte tractae provinciae Alexandrum magnum quasi ab Orco revocatum existimare potuerint. Immanem hunc heroëm omnes Hunnorum duces et ipsi deinde Hungariae reges paribus secuti sunt bellandi viribus: Arpadius Suate fugato et in Danubium merso regionem omnem suae subjecit potestati. Henricus auceps, cum tributum Hungaris dare renueret, tanta se ipsum et totam Germaniam adfecit calamitate, ut illa in sanguine civium per gladios Hungarorum extorto nataret. Post susceptam religionem christianam praeeunte Geiza, Stephani primi Hungariae regis patre, mores quidem barbaros patres nostri exuerunt, sed invictum bellandi animum ad defendendam patriam nostram necessarium in omnem transmisere generationem. Bela I., dum arma in fratrem moveret, Henricum imperatorem, quem frater Belae in auxilium vocavit, ad incitas cum triumpho redegisse dicitur. Gëiza II. Saxones, Austriacos et Bavaros repressit, Stephanus V., regis Belae IV. filius, Boheamiae et Bulgariae reges vicit, atque universm Mysiam oneri subjecit tributorum. Carolus Robertus percusso comite a Tinschen fines deinde Hungariae accepta Dalamtia, Croatia, Lodomeria, Russia, Cumania, Bulgaria et Bosnia multum extendit. Joannes Huniades contra Amuratem victor immortale herois nomen meretur. Mathias denique Corvinus contra Turcas et Bohemos felicia gessit bella, scientias ille coluit et Joannem Regiomontanum mathematicum honore prosecutus posteris nobis egregium reliquit exemplum bellicam virtutem cum scientiis connexam optimim esse felicitatis adminiculum. Sed ne extra constitutos sermonis mei limites egrediar, nihil dicam de aliorum regum ad nostra usque tempora victoriis

124

Page 125: Ungheria giacobina

contra Turcas reportatis, nihil de infelici gentis nostrae sub Bela IV., Ladislao IV., Sigismundo, Vladislao II., Ludovico II. et Ferdinando bellorum cum barbara hac natione gestorum successu; enimvero omnia hujusmodi patrum nostrorum fata me etiam tacente merito dubitandum esse docent, an plus victoribus, quam victis laurea virtutum bellicarum dari debeat.Vos ipsi jam horum commemoratione videtis, quantis conatibus, labore, dissidiis, triumphis et tristissimis subinde stragibus antenati nostri patriam hanc fertilissimam in perpetuam nobis dederint haereditatem, quam praeclaras et eorum temporum circumstantiis adcomodatas dictaverint leges, atque ne amplius Ottomannorum furori cedere cogerentur, et vires suas, et voluntatem cum sceptro principum Austriacorum conjunxerunt, non ut ab hoc premerentur, sed ut sub illo pace frueremur, scientias excoleremus, consuetudines et privilegia quaedam vel conservaremus, vel in melius mutaremus, atque ita omnibus cultis nationibus

proles rursus nostrae vel pares, vel meliores, evaderent. Hic erant, Viri Nobilissimi, sensus patrum nostrorum, quando coronam Hungariae primo Austriae archi-duci imposuerunt, haec erant omnium fratrum nostrorum vota etiam tunc, qunado sceptrum hoc successivum declararunt, et etiam in muliebrem transtulerunt sexum. Quorsum autem hac agendi ratione tendebant patres nostri, quid aliud illi, quam defensionem patriae, fidelitam justo principi debitam et verae libertatis usum cordibus insculpta nostris habere voluerunt? Cur ad haec, Viri Nobilissimi, quasi attoniti haeretis? Audacia vobis congenita et vera in patriam merita vestrum hodie rumpant silentium, dicite confidenter:patriam nostram extremis omni tempore defendimus viribus, thronum Austriacum,quem nostra ornavimus corona, ab inimicis acie militum nostrorum intrepida ab interitu liberavimus. Extrahite e vagina fratrum nostrorum hodie contra Turcas secundo militantium Marte gladios, ostendite hos omnibus cultis Europae gentibus, ut illos videant sanguine barbaro conspersos, et ita nos admirentur. Applaudere illae nobis debent, atque unanimi dicere consensu: nos esse primos in orbe heroës, et optimis ad amandum regem justum dotibus ornatos.

Sed an veram tueri velitis libertatem ab his ipsis cultis nationibus maximorum ingeniorum conatu in pluribus orbis partibus agregie vindicatam, an viras an illam introducendam, et interna possideatis subsidia vos ipsi hodie tranquillo, et a praejudiciis libero examinetis animo, discutite verae libertatis notiones attente, removete hostes illius, quos habet potentissimos, ut larga frui possimus omnes felicitate. Consulite in hoc tanti momenti negotio antiquos Graecorum et Romanorum philosophos atque juris peritos, petite demum ab hujus seculi maximi nominis sapientibus consilium, vim ingenii habetis acutissimam, veritatis amorem ingenitum, et

125

Page 126: Ungheria giacobina

ideo facile intelligetis veram in omni societate civili libertatem conservari, si leges fundamentales, quibus membra civitatis reguntur, cuivis hominum classi ita sint adcomodatae, ut quaelibet bonis sibi proportionatis frui valeat. Omnes in civitate sine merito vel demerito jam ex regio, jam e nobili, jam demum ex rudi nascimur stemmate, omnes dominandi et occupandi res ad perficiendum statum nostrum idoneas pruritum majorem vel minorem e nostris adfactibus pullulantem persentiscimus, et tamen pari conatu omnes securitatem vitae nostrae quaerimus, quae cum ob ipsam hanc cuncta occupandi libidinem in summo versetur periculo, ideo omnes communibus ut ajunt, votis vires nostras unimus, ideo in bonum non regnantium aut procerum, sed in bonium omnium civium promovendum conspiramus, neque itaque ob navitatem obscuram vel illustrem, neque per pactum ad bonum commune conservandum necessarium ullus in civitate puniri potest, sed omnes potius praemiari debent, ut adepto praemio onera societatis aequalibus portent viribus. Regibus corona competit, primus honor et majestas, quia legum fundamentalium a societate latarum executionem exactam promovere tenentur, quod onus sane maximum summam ingenii sagacitatem, exactam prudentiam, cor imperterritum et indefessum poscit laborem. Proceribus et nobilibus ampli et primi post principem honores atque fructus e fabrica civitatis resultantes tribui debent, si hi nobilitatis gradum armis, verioribus virtutibus, scientiis et difficillimis in bonum civitatis exantlatis laboribus consecuti sunt. Populo denique tertius detur in civitate locus honoris, quia hic per commercium, fabricarum adminiculo, per artes et sanctam agriculturam alimenta necessaria et quaevis alia commoda sibi, proceribus et regi ipsi administrat, contra hostem civitatis magnus illius numerus arma movet, atque ita se ipsum, suos duces et sanctam regis personam ab opressione liberare omnibus viribus.

[III. 2] Omnes in civitate liberi nascimur, quia securitas, quam in illa quaerimus, sanam non tollit libertatem, quaevis hominum classis merita habet aequalia, quia aequalibus ad bonum civitatis promovendum concurrit conatibus, et essentialem constituitillius partem. Una civium classis in aliam nullium aliud jus, quam quod e pacto civitatis resultat, habere potest, quia nulla alia in societate civili datur subjectio, quam quae e pacto hoc immediate derivatur. Si natio aliqua ignorans jus suum connaturale ferendarum legum fundamentalium, quibus felicitas civium procuratur, vel in unum principem, vel in plures transferat, proceres semper a recta agendi ratione aberrabit, et periculosa ponet aedificandae civitatis fundamenta. In hujusmodi societate vel princeps, vel proceres dominandi correpti libidine leges fundamentales plus bono suo faventes, quam toti communitati salubres constituunt,et sub

126

Page 127: Ungheria giacobina

splendido b o n i p u b l i c i nomine plurima in suam, paucissima vero in veram totius societatis convertunt utilitatem. Si princeps sit solus et legum conditor, et executor, nisi casu aut pietate, aut felici arceatur temperamento, societatem suam semper suae consecrare potest ambitioni, dominandi libidini et furori tyrannico, quo in casu tota societas ad beandum unum in vita hominem laborat, et in sinu suo tanta fovet scelera e malo regimine profluentia, quantis gravata esse deberet ad felices reddendos cives virtutibus. Princeps bellum contra vicinam movet nationem, quo durante robusti et ad colendos agros artesque utiles enecantur cives, alimenta consummuntur, frugiferae ruinantur, et in fine residii cives vel apertum sentiut damnum, vel nullum fructum, vel demum valdeexiguum, quo majorem durante pace per mediocrem industriam consecuti fruissent, princeps vero post bellum feliciter superatum terribilis evadit, minatur aliis regibus et suis civibus acie militum horrenda, quam ipsi in perniciem suam alunt cives, spelndorem familiae suae per incestuosa matrimonia et firmitatem throno suo haereditario procurat, ministris suis praemia distribuit, pectora illorum stellis ornat artificialibus, quod artem possideant pecuniam bello amissam et inter cives dispersam, sub diversis pretextibus ad regium reducendi fontem. In hujusmodi deniqe regiminis forma cives omnes despotismum monarchicum sine ullis, vel cum valde exiguis fructibus patiuntur, et ne illi ullo unquam tempore notabile principis potentiae inferre possint damnum, duplici fortissimo sese rex munit scuto, certum inter cives fovet ignorantiae gradum, et perpetuam inter plebem et nobiles, item inter hos omnes et militem collisionem: si nobiles principi sunt necessarii, plebs opprimitur, ut magnates ditescant et throno conservando adsistant, vicissim si horum influxus regimini monarchico noxius evadat, plebis sub specie tuendae humanitatis minuuntur onera, atque ita perpetuis agitatur monarchica societas naufragiis, membra soporae ignorantiae obruta jugum suum et malos eventus in societate hujusmodi necessario occurrentes causis invisibilibus, supernaturalibus, aut fictitiis adscribunt, onia, qua illis princeps de jure dare debet, instar beneficii aut gratiae considerant, si ab extera aliqua natione principis injustam potentiam humiliari intelligant, dictam abominantur gentem, et regis sortem quasi iniquam deplorant, illam rebellem nominant, quae tamen ne fame oppressionibus caussata pereat, humanam restituere cupit libertatem; ita sane in societate monarchica non solum nulla vera securitas et libertas, sed nec hujus instinctus, utpote per monarchicam educationem funditus eversus, apud cives locum habere potest. Si proceres porro sint legum et auctores, et custodes, in deterriorem adhuc societas labitur statum, si princeps virtutem, pacem et populum vel ex temperamento, vel ex solidis philosophiae principiis amet, civitas saltem sub illius

127

Page 128: Ungheria giacobina

regimine felix evadit, et a jugo solito se liberam gaudet. In aristocratia unius magnatis virtus parum aut nihil societati prodest, tantum enim illa ab aliis vitiis deditis proceribus in publico consensu et summi momenti negotiis oppprimitur, ut ad suum redire debeat nihilum. In monarchia nulla datum voluntatum in condendis legibus collisio, in aristocratia vero perpetuo illa alitur, in statu monarchico unicus princeps bonum privatium sub specie boni publici quaerit, in aristocratico leges fundamentales habent tot fines privatos, quot civitas numerat proceres, in illo unus impune cives opprimit, in hoc vero plures sine metu variis membra civitatis torquent et agitant modis. In monarchia facilius unus princeps sub variis praetextibus ab impio proposito deflecti potest, quam plures in aristocratia proceres in illa cum vera libertate etiam effrennis extinguitur, in hac vero dissolutio quaedam morum ad captandos civium animos toleratur, ut tanto magis veraelibertatis notiones ex animis hominum tollantur. Sub uno principe horribilis militum acies cives sub jugo conservat, sed simul his securitatem adversus gentem, exteram procurat, sub pluribus vero proceribus natio ad speciem libera paucos numerat milites, et ideo pacem apud exteras monarchicas gentes vel magno aere sibi comparare cogitur, vel provincias cedere debet. Denique in aristocratica regiminis forma proceribus exceptis omnes jugum portant aristocraticum. Percurrite jam, viri sapientissimi, diversarum nationum annales, recurrite etiam ad nostros paucos, quos haemus in patria, politocos, dicent vobis hi fontes tristissima ex utraque regiminis forma profluentia fata, quae integras nationes oppressionibus et intestinis bellis ad incitas redegerunt. Hominibus sane idem esse debet, sive monarchicum, sive aristocraticum patiantur jugum, seu despotismum, utrumque tolli funditus, ut humana triumphet libertas, arbitror, oportere.

Non jam primis vivimus temporibus, quibus ob deffectum scientiarum nihil societatum civilium institutoresde pessimis monarchici vel aristocratici regiminis effectibus judicare potuerunt, non inter barbaras gentes degimus, ut jugum inaequale socetatis portemus, et ad solam vel principis, vel procerum voluptatem promovendam nostros consecremus labores. Natura impartialis et balndiri nescia in quavis societate civili ex infima quam plurimum, ut dicere solemus, hominum classe maxima protulit ingenia , quae saepe heroum reportarunt lauream, mirabilia plane in quovis scientiarum genere invenerunt, commercium et artes florentissimas invexerunt, atque ita prima societati julerunt subsidia; dicite itaque, si vobis ad profitendam veritatem est animus, quantum illi a legibus verae humanitatis et libertatis aberrent, qui periculosum putant plebem e tenebris ignorantiae eripere, et e resectis imposturis simplicem illis de nexu et pacto civitatis communicare veritatem. An forte timere oportet, ne plebs

128

Page 129: Ungheria giacobina

rejectis chimeres cum lacte saepe materno suctis rebellis evadat, et fraudes nostras severis castiget paenis? An aliquot propterea civitati immineret periculum, ne relictis aratro artibus et commercio omnes omnem e medio tollant subjectionem, atque imperium aequis praetendant juribus? Quorsum cum hac animi pusillanimitate, viri sapientissimi, an non quotidiana discimus experientia naturam in producendis magnis talentis esse admodum parcam, quae nempe non obstantibus aequis boni regiminis conatibus sufficientem pro aratro, artibus et commercio largitur hominum numerum. Etiam in bona civitatis forma diversae adesse debent civium classes, quia ipsa natura, cum homines diversae capacitatis, prudentiae et temperamenti producit, jam nos satis admonet hanc hominum maequalitatem in optimo quovis societatis regimine sustineri debere, at hujusmodi diversi civium status non per solam nativitatem hominis, sed per aptitudinem et vera merita determinentur est necesse. Iniquum profecto est in monarchia regio filio ad aratrum a natura praeparato regni cedere gubernacula; execrabile est tam in monarchica, quam in aristocratica civitate, quod nomines ad artes mechanicas nati unice, quia procerum filii sunt, ad primas in detrimentum boni publici evehantur dignitates, tristissima vero semper erit generis humani sors, si viri ingenio, prudentia et virtutibus aliis ornati obscuri et inutiles remanere coacti fuerint ea tantum de caussa, quod nativitatis suae splendorem ostendere nequeant.

[III. 4] O miserum genus humanum! Tu tantas toleras injurias, quas funditis evertere a tua pendet voluntate, tu tyrannos metuis, qui sine te imbecilles sunt et statuis inanimatis similes, tu inhabiles pateris proceres, tu superbos et perversos sustines aulae ministros, qui te iniquissimo jure subjugant, et homines virtute plenos, qui destracto velo veritatem palam fatentur, atrocissimis puniunt paenis. Rumpe tandem tantorum vitiorum vincula, in quibus hactenus lugebas, pone aedificandae novae civitatis fundamentum virtutem et justitiam. Adora Philadelphiae caetum, extolle ad sidera sapientes Gallorum cervices, a quibus virtute plenum societatis humanae regimen sua obtinet fundamenta. Eorum tantum vox est philosophicam regiminis formam introduci non posse, qui nunc indigni aut sceptrum tenent, aut dignitatibus ornati dominari cum multorum millionum hominum detrimento adsueverunt, ideo in Gallia nascentem humanam regiminis formam virtuti innixam atris depingunt coloribus, et eam mille fraudibus impedire conantur, ne ita virtute pro fundamento civitatis stabilita ipsi imbecilles et vitiosi debitas tandem luant paenas. In quavis bene ordinata civitate cuivis membro ampla patere debet via ad perfeciendum statum suum tam externum, quam internum sine alterius detrimento aut transgressione legum fundamentalium, in quibus cujusvis inclusa deprehenditur voluntas; quidquid igitur natura sua bonum est,

129

Page 130: Ungheria giacobina

et systemati civilis societatis bene fundatae non opponitur, illud membra civitatis jure adpetere possunt, et si media ad consequenda hujusmodi bona ponant, securitas illis administranda est, ut ita finem laborum suorum consequi valeant. Atque in his paucis bonae civitatis requisitis adoranda consistit civium libertas, pro qua genus humanum, si in vita beari cupit, omnibus pugnare debet viribus, ut eversis monarchiae et aristocratiae sceleribus virtutem et justitiam in throno adorare valeat.

[IV. 1] Removete jam, quaeso, Viri Nobilissimi, aliquantum illa, cum quibus quasi nascimur praejudicia, abstrahite mentem vestram a corruptis phanatismi sacerdotalis et curiae Romanae principiis; non enim hic agitur der perpetua hominis felicitate, ad quam religio media proponit, sed de bona civitatis structura, in qua per libertatem bonis legibus stabilitam omnes suo modo beari possint cives. Ascendite ruptis hujusmodi tenebrarum vinculis thronum verae humanitatis, et dicite in decus generis humani veram hoc in negotio his verbis sententiam: libertas tantum in hac, de qua verba fecit orator societatis indole sedem suam habere potest. Mittite ad omnes cultas nationes hanc vestram aureis signatam vocibus de libertate opinionem, ego interea felicissimum dierum mearum festum celebrabo, et in silentio jucundissimam spectabo scenam, quomodo immortalis Americanorum Respublica, Anglia, Helvetia, Gallia cumprimis et sapientissimi per universum orbem philosophi coronam vobis libertatis imponant, quomodo populus noster sertis doctas et spiritu humanitatis incensas suorum procerum et nobilium ornet cervices, et quanta devotione vos prosequatur. Si itaque hodie in unum convenistis, agite, ut resecta in perpetuum tam monarchia regiminis forma, quam omni aristocratiae etiam umbra sana legum optimarum constitutio perpetuam in regno nostro figat sedem. Cogite ad altum silentium omnes, qui se huic sanctissimo labori opponunt hostes, qui per curiam Romanam celibatu illis imposito a bono communi societatis remoti papae et suum quaerunt lucrum, et perpetuum in reges, proceres et plebem nefarium sustinent dominium. Hos ego hostes non religionem sanctam, neque illius, quo administrari debet, sacerdotium, sed sacerdotes puto corruptos atque horum omni monstro peiores ad torquendum genus humanum ab Orco quasi suscitatas monachorum omnis generis phalanges. Nihil profecto sanctius in societate civili accidere potuisset, quam si religionum ministris omnis in leges civiles influxusquovis tempore impeditus fuisset; homines enim a natura instinctum ad vitam optimo, quo fieri potest, modo conservandam obtinent, ex hoc egregio impetu omnes fluunt leges naturales, et ipsum in societate ad obtinendam securitatem vivendi desiderium, quod rursum nonnisi per legum civitatis custodiam in effectum deduci potest, ut quid ergo in construenda bona societate civili ad sacrarum legum

130

Page 131: Ungheria giacobina

confugimus ministros, quare haec, dum de felicitate temporali generis humani agitur, consulimus divini oraculi instrumenta,cur denique illis in subsidium ad rem tam profanam bene ordinandam vocatis occasionem opportunam praebemus, ut suis humanis, quos etiam ut ministri sacrarum rerum retinent, adfectibus excedant, atque ita in dedecus sanctae religionis in omnia proni ruant scelera, reges, proceres et plebem ipsam suae subjugent dominandi libidini, armis sanctis ita profanatis et sacra omnia et totam societatis civilis structuram mira atque execrabili metamorphosi in proprium convertant usum? Hi ipsi, mihi credite, tantorum scelerum conscii dum pravis adfectibus satiati sapare subinde incipinut, nos accusare debent, et nostram mirari ignorantiam, quae nos perpetuos illorum servos effecit. Sed forte dicetis omnes antenatos nostros, omnes fere gentilium, Hebraeorum Christianorum et Muhamedanorum societates civiles ministrissacris ad regimen profanum sustinendum usas fuisse, proferetis procul dubio in medium viros etiam doctissimos, qui liberius juxta vestram opinandi rationem senserunt hoc probare factum. Verum quid error hic omnium nationum contra veritatem solidis nixam philosophiae principiis valet? An opinio erroneaexeodem ignorantiae fonte hausta consensu omnium nationum in veritatem mutari potest? Quis vestrum hodie antipodas, quorum existentia ob omnibus olim negata fuit doctoribus in dubium adhuc revocabit? Quis antropophagorum historiam ad fabulas Esopi amplius referre attentabit? Priori errori universali immortalis Columbus, Americae inventor, intrepida sua audacia suam opponet experientiam, posteriori vero imperterritus Cookius antropophagis consentiente soli climate faedatam oggeret Zelandiam a se dextro navigandi zelo detectam, et noster Hontensium comitatus nuper captam hac in re lugubrem obiiciet scenam. Quid miramini, Viri Sagacissimi, primis quo civitates condebantur, temporibus iura et leges civiles condebantur, temporibus iura et leges civiles sacerdotibus dirigendas commissas fuisse; enimvero experientiam de funesto hujus sacerdotum in civitatem influxu necdum habere potuerant, philosophia et jus civitas in sua adhuc cum omnibus aliis scientiis et artibus erant infantia, cum autem homines sine experientia per philosophiam illustrata ignorantes et crudeli evadere debaent, nihil utique, quod ad solidiora stabiliendae civitatis fundamenta pertinet, praestare illi valebant. Excusemus ergo primorum patrum nostrorum necessariam ignorantiam, examinemus mature calliditatem sacerdotum, qua negotia civitatis sceptro sacerdotali subiicere omni tempore conabantur, ut ita multis agitata haec de nocivo sacerdotum in res civiles influxu veritas tandem in cordibus vestris conquiescat. Sacerdotes, ut negotia societatis civilis dirigere potuerint, duas omni tempore docuere de regia auctoritate

131

Page 132: Ungheria giacobina

opiniones: prima apud gentiles plurimos, apud Hebraeos et Muhamedanos, item apud illos catholicorum caetus, qui aulae papali scrupulosius adherebant, invaluit, docuitque regiam potestatem sceptro sacerdotali esse penitus subordinatam, atque temporalia regum ad nutum virgae hujus spiritualis ordinari debere, quae sententia a cardinali Bellarmino iesuita, a fratribus illius et tota monachorum cohorte in summan civitatis perniciem et in maximum cultiorum nationum scandalum nostris etiam temporibus vindicata fuit. Ex hac sententia suapte natura sequens, quam sacerdotes instar lapidis philosophici in civitatis quaerebant latebris, fluit conclusio: reges sacerdotibus, proceres, nobiles et plebs regibus subsunt, ergo sacerdos in omni civitate, ergo in toto, qui ex civitatibus componitur, orbe supremi sunt generis humani arbitri. Egregium sane, si superis placet, inventum! Altera praeeuntibus potissimum Gallorum theologis, reges soli Deo subesse, nullam proinde pape in temporalia regum competere potestatem docet, quae sententia tametsi superbam sedem Romanam aliquantum humiliaverit, et Gallis fere scissionem a sceptro papali caussaverit, societatem tamen civilem a jugo sacerdotum et ab eorum nocivo in illam influxu non liberat, huic enim opinioni insistendo semper dicere possunt sacerdotes: reges soli Deo subjesti sunt, hic autem voluntatem suam per nos, illius intimos ministros et divinarum rerum augures reliquis hominibus manifestat. Igitur reges vocem sacerdotum audire debent, proceres autem, nobiles et plebs tam regi, quam sacerdotibus suas consignare tenentur voluntates, ergo uncti et ad res pure sacras vocati homines toti rursum imperant orbi. Tristis profecto pro civitatibus prospectus!

[IV. 2.] Sed videamus jam, quae mala sacerdotes suarum functionum immemores societatibus civilibus omni tempore et in quavis religionum secta caussaverint. Primi societatum monarchae erant simul sacerdotes, qui leges civiles cum sacris miscebant, ut populum in terrore rerum invisibilium et ignorantia retinerent, atque ita despotismus sacerdotibus utilem in suo conservarent vigore. Consvetudinem emendi uxores introduci passi sunt, ut hac ratione mares mancipia habentes aequum quoque existimarent, ut ipsi rursus sacrorum regum despotismo subjiciantur. Hac sane lege superbus unctorum monarcharum thronus apud Indos, Graecos, olim Hispanos,Germanos, Gallos, Thraces et hodie adhuc apud Chinenses, Tartaros, Tonquinenses, Peguanos, Mauros Africae, Turcas et omnes feras nationes altissimas iniquissimo jure fixit radices. Quid, quaeso, magis detestandum esse potest, quam Braminensium severissimae leges, quibus populum in perpetua ignorantia et subjectione conservare nituntur? Muhamed, Turcarum legislator, quam nefaria se a Deo obtinuisse mandata finxit, quo dolo ille omnes suae sectae cultores commovit, ut Mecam urbem in commercio illustrem redderet? Verum quid

132

Page 133: Ungheria giacobina

ego jam antiquis barbarum nationum exemplis vel etiam falsarum religionum sacerdotibus vestram exerceo patientiam? Vos sane me etiam tacente consentietis hos falsorum deorum ministros pessima quequae in societatibus civilibus quovis tempore molitos fuisse. Major profecto est vestra erga Christianos sacerdotes reverentia, quam ut existimare possitis horum veneno negotia civitatis infecta crudeles strages excitasse. Tacete ergo una mecum, ne clamore nostro barbaris nationibus scelera plurimorum sacerdotum nostrorum innotescant; legamus potius clam ad convincendas cervices nostras de nocivo eorum in civitatem influxu certa historiarum monumenta; dicent ista nobis, quantum nostri sacrarum rerum ministri a suo discesserint scopo, quam primum Constantinus imperator fidem suscepit christianam, et pio quodam entusiasmo incensus illis immunitatem concessit. Arius presbybus et invidus, Photinus, Macedonius, Apollinaris, Pelagius, Nestorius, Eutyches, ecc. item qui horum doctrinae se opposuere, Athanasius, Cyrillus, Augustinus aliique complures maximos in christiano orbe excitarunt tumultus, sectas doctrinae evangelicae inanes innumeras, plurima ad dirimendas lites et factiones imperatoribus in subsidium vocatis in diversis dissitis multum celebrarunt urbibus concilia, aes in exteris cum dammo civium maximo consumserunt provinciis, atque simplicem christianorum doctrinam et pietatis scholam in verum converterunt labyrinthum; intolerantia ita inter civis ejusdem civitatis altissimas sensim in tota Europa fixit radices, quae Angliam, Galliciam, Germaniam, aliasque plures provincias turpissimis replevit persecutionum et homicidiorum spectaculis, et maximos peperit politicos errores; sed nihil ista adhuc erant, nam seculo tantum octavo in apertas superbia sacerdotum prorupit flammas, episcopi civitatum et provinciarum facti fuere domini, ita a Pipino exarchatum Ravenatensem a Carlo Magno confirmatum retinuerunt. Gregorius II. et III. Doctrinae Christi immemores, turpis illius aevi jurium civilium ignorantia, atque Francorum ad Zachariam de Childerico deponendo imprudens legatio, Graecorum denique ab Italis sacerdotibus separatio erant totidem ad abusus hos civitatis perniciosos incitamenta. Gregorius VII., dedecus sacerdotalis dignitatis, eo insaniem suam et dominandi cupiditatem extendit, ut Henricum IV., Germaniae regem, deponere attentaverit, reges omnes atque principes tanquam suos vasallos spectavit, jusque de eorum terris libere disponendi sibi impie arrogavit. Immanem hunc sacerdotem reliqui pontificies pari imitati fuere superbia. Alexander III. Fridericum I. regia orbavit dignitate, Innocentius III. Reges Philippum Augustum Galliae, Alphonsum X. Castellae et legionis, Joannem Angliae, Ottonem IV. imperatorem excommunicavit, et regno, quasi supremus rerum omnium arbiter, spoliavit. Honorius III. Et

133

Page 134: Ungheria giacobina

Gregorius IX. Fridericum II., quod ad recuperandam Palestinam manum promtam admovere noluerit, a communione ecclesiae removit, eidem absenti sacerdos principi bellum movit, et subditos ad obedientia liberos pronuntiavit. Quantam in Europa penuriam et omnis generis miseriam expeditiones ad recuperandam agentibus pontificibus Palestinam produxerint, vix sine lacrimis annales horum temporum legi possunt, et tamen pontifices nefarii principibus id facere renuentibus maximas caussarunt miserias. Evolvite plura adhuc impia paparum in reges conamina, et discite venenum sacerdotis metuere, quo rempublicam civilem infecerunt, pacemque civium omni tempore turbarunt.

Parcite regibus illius temporis et civitatum proceribus, quod huic tanto malo remedium ponere non potuerint; bellis illi atrocissimis vaxabantur, ignorantia instar pestis totam invasit Europam, quae unica quovis tempore superbum sacerdotis thronum invictum effecit. Neque etiam ullus vestrum existemet hos a sacerdotibus excessus securitati publicae nocivos ob zelum maiorem erga res sacras commissos fuisse, circumstantiae enim, in quibus illi versabantur, ostendum, quod execrabiles isti homines negotia religionis ipsa ad satiandam eorum superbiam et ad subjugandos reges contemserint. Alexander VI. monstrum sacerdotii libidine correptus, ut filium suum, ex scorto natum Cesarem Borgiam, ad thronum elevaret, indulgentias et plenaris, et limitatas venditit. Ludovicus XII. a suo matrimoni liberario per hunc papam cupiens, unum Borgiae sanctissimi patris filio ducatum et Alberti filiam in uxorem dedit. Idem hic sanctus pater intelligens consummatas a filio suo cum optimo vigore prima nocte nuptias, festivo igne Romae hunc actum celebrari jussit. Quanta ille divitiarum cupidus occulta cum Turcarum imperatore contra Carolum VIII., Galliae regem tractavit commercia, quam turpia et vel fero homini incongrua occulta commiserit dux iste ecclesiae homicidia, ut lacrimis ego vestris parcam, tacebo. Cardinalis Wolsey, primus rerum politicarum in Anglia minister, cum bis a Caolo V. sibi promissam papalem, quam ambiebat, dignitatem non obtinuerit, regem suum HenricumVII. a Carolo V. separavit, et cum Francisco I., Galliae rege, inimico conjunxit. Clemens VII. metuens Carolum V. imperatorem, sententiam sacerdote indignam protulit, ut captivus Madriti Franciscus I. a juramento ad explendas recuperatae libertatis conditiones illecito absolveretur. Idem papa Bourbonem Romanam invadentem excommunicavit, milites Germanos Lutheranorum nomine insignivit, et Hispanos tanquam totidem Maurorum agmina rabie incensus consideravit. Cardinalis Pompeo Colonna, quia agente Clemente VII. in nefario conclavi pontificatu orbatus fuit, nacta occasione bellum insperatum contra hunc movit, tribus militum Romam invasit papam fugavit, palatium

134

Page 135: Ungheria giacobina

Vaticanum, templum Petri et ministrorum domos spoliavit, et fere solo aequari jussit.

[IV. 3] Sed nihil ista omnino sunt, si cum iis, quos cum summo omnis nationis detrimento jesuitae et monachorum perpetrarunt agmina, comparentur excessibus. Quanta illi, quaeso, opinionum monstra et legibus cujusvis bonae civitatis contraria juventudi tradidere principia, dicent vobis tristia Sanchezii, Vasquez, Bonacinae, Busenbaum, Tamburini, Janzenistarum, Molinistarum, Thomistarum et Scotistarum aeterna oblivione sepelienda opera. Veferrima hujusmodi ratione ad curiam Romanam et suos coetus conservandos necessariam e scholis ad regimen civitatis homines pessimis imbuti principiis transferebantur, et nihil, quod ad reipublicae bonam pertinet, structuram scientes omnem operam impenderunt, ut pontificies et eorum fulcra diversis vestita cucullis orbi toto praeessent, atque civitatis membra sub perpetuo manarent jugo. Jesuitae in plurimis Europae urbibus corticem ut ajunt, scientiarum publice tradentes, optimam habuere occasionem ingenia meliora ad suam alliciendi societatem, reliquos vero adolescentes in perpetua reliquerunt ignorantia, phanatismum, quasi scutum, contra curiae Romanae et jesuitarum hostes cordi eorum impresserunt. In Americam missi, in novo hoc mundo novas tenebras et fanatismum illis utilem induxerunt, populum in perpetua infantia reliquerunt, et ut omnem exercendae industriae conatum penitus extinguerent, instar legis Paraguariae incolis inculcarunt, ut nihil proprii habeant, sed omnia iis sint communia more apostolorum. Hac profecto vivendi ratione plebi inculcata socii Jesu mira metamorphosi regnare potius, quam missiones ad sanctum finem tendentes exercere voluerunt. Lingvam Hispanicam, quamvis sub hac conditione ad Paraguariam a rege Hispaniae missi fuerint, incolas docere detrectarunt, ipsum denique regem non aliter subditis favorabilem, quam sub atra Ignatii Loyolae veste, ut ita animos ignorantium plus suo ordini, quam regi devincirent, representarunt. Qualia, dicite, obsecro, essent, si omnes in orbe nationes ita regerentur, nostra commercia, artes, agricoltura et scientiae, quibus tamen omnis in civitate felicitas debetur? Putatisme forte Americanos minus esse homines, quam Europeos? Quis e jesuitarum aut monachorum metaphysicis adserere attentabit illorum animam esse nostro functionum humanarum principio longe inferiorem? Si vero illis ita intellectus, ut cuivis Europeo inest homini, quare jesuitae Americanis proprietatem rerum, quae industriam promovet et ad libertatis humanae rectum usum viam pandit apertam, non concesserunt? Ipsi possessionem claustrorum et bonorum amplorum dominium et adfectabant, et sub variis praetextibus extorserunt, Americanos autem pauperes esse volebant. Bella

135

Page 136: Ungheria giacobina

sane agendi ratio! Ob quam a Hispanis tametsi fanatismo immersis e tota Paraguaria unica nocte ejecti fuere.

Scio equidem aliquem e vobis dicturum multa a jesuitis et monachis bona in genus humanum redundasse. Sed si comparetis eorum ingentem in orbe numerum e labore arduo hominum viventem cum bonis, quae illis auctoribus in vulgus manarunt, vos ipsi eorum existentiam non solum inutilem, sed plane nocivam generi humano, aeterna proinde oblivione sepeliendam pronuntiabitis. Si qui veriore pietate permoti vitam virtute plenam duxere, hi non commerciis, non artibus, non politicis legibus, sed religioni et sibi proferunt, meus autem non de eorum nocivo vel utili in religionem, sed de pessimo illorum in civitatem influxu sermo ad vos procedit, in quo ut adcomodatos fini eorum ponerent effectus, confessione peccatorum ipsa abusi sunt. Secreta per illam regum et ministrorum resciverunt, mulierculas reginae adsistentes post transactam juvenilem aetatem pias atque mordaces vel robusto eorum corpore impensis plebis saginato, vel iconibus, vel iconibus, vel demum continuo adserendo, quod moderni adolescentes nullam habeant religionem, quod mundus totus in maligno sit positus, sibi devinciunt, et sensim omnia reginae, regis et ministrorum cum summa saepe civitatis jactura resciunt secreta, quae perfidi vel aliis communicant monarchis, vel suo scribunt Romae vegetanti totius perversi ordinis praeposito. Si neque ista adhuc sufficiunt, se se ad clandestina convertunt homicidia, ut ita hostes suos et veritas amicos compescant. Dominicanus Henricum III. gLadio transfixit, Guignard jesuita editis scriptis ignorantes concitavit, ut Henricus IV. occideretur, ideo laqueo suspensus debitas luit paenas. Dominici filius venenum vino pro sacra communione destinato miscuit, atque in devota hac imperatoris Henrici VII. functione eum impius et versipellis occidit monachus. Tres Galliae reges eodem monachorum scelere perierunt, unum ex his jacobita, Ludovicum XV. Vero jesuitarum interemit discipulus. Nota vobis procul dubio erit execrabilis illa ad occidendum Portugalliae regem patris Malagridae jesuitae conspiratio, ob quam cum plures illius fratres et facinoris hujus socii Lisabona pulsi fuissent, Romae e sanctissimo patre tamquam confessores palma martirii digni recepti fuere.

Legite jam ista et plura his similia sacerdotum scelera ex verioris historiae fontibus, et expavescite una mecum vel ad solam cogitationem, quae vos adhuc allicere posset ad vocandos in subsidium regendae civitatis sacerdotes. Dicite his dispersas jam esse in majore Europae parte ignorantiae tenebras, quae illorum fallaciis favebant, frustra jam doctioribus sacerdotes et monachi inculcabunt religionis negotia a civitatis regendae principiis divelli non posse, et rejecto sacerdotum in civitatem influxu ordinem in natura everti, iram supremi numinis concitari, atque ita genus

136

Page 137: Ungheria giacobina

humanum perpetuis malorum eventuum vexationibus molestari. Tantum illa adhuc hominum classic sacerdotum et monachorum imposturis et sanctitatis larvis, quas illi gestant, decipitur, et insaluberrimas invehitur societatis civilis reformationes, ad quam ne fama quidem verioris literaturae pervenit.

Jam ad illud venio examinandum, quod ultimum vestrum esse potest refugium, et in quo inveteratam de necessario sacerdotum in res civiles influxu opinionem fundari posse putatis. Nunquid adseretis scelera quidem a pontificius, cardinalibus, praelatis, jesuitis et monachis Hispanis, Italis, Portugallis atque Germanis cum summa societatis jactura perpetrata fuisse, nostros tamen hoc veneno carere, atque adeo ad regimen civile adsumi posse? Utinam nos experientia contrarium non doceret, utinam tristia patriae nostrae sub jesuitis fata pessimum sacerdotum in regni negotia influxum non ita palam ostenderent, dicerem ego tunc cum maxima animi mei consolatione sacerdotes nostros ex incorruptibili patrum nostrorum natos sanguine ad sacra rerum officia ex vero quodam et beatiore fine transivisse, divitias contemsisse, res profanas suis judicubus discutiendas reliquisse, nobis denique unicam et puram beatitudinis viam propinasse. Sed quia patria nostra tantis agitata bellorum tumultibus nulla potuerat opponere per leges doctas perversis exterorum sacerdotum moribus obstacula, hi solum istud aureum, quod inhabitamus, sub praetextu stabiliendae religionis christianae facile penetrarunt, domicilia fixurent, atque adsumtis in caetum suum patriae nostrae filiis, his etiam venenum corrupti sacerdotii, astutiam Italicam atque barbarum Hispanicorum tam jesuitarum, quam dominicanorum phanatismum communicarunt, ita demun fato infelici factum, quod patres nostri, qui sanguine et heroicis virtutibus a jugo Romanorum et Ottomannorum se suosque liberarunt posteros, in multo infeliciorem despotismi jesuitici et monachorum inciderint labirinthum. Nunquam bella etiam atrocissima nationis alicujus eneruare possunt activitatem et ingenii obtruncare aciem, ut belluis similis illa evadat, quantum id sacerdotes per religionis abusum et phanatismum praestare possunt. Hac peste a sacerdotibus accepta milliones multi hominum perierunt, et superstites in crassa delitescunt ignorantia. Turcae ex odio erga Christianos potiorem mundi partem gladio sibi subjugarunt. Christiani vicissim pro recuperanda Hierosolima sub sancto Ludovico, Philippo Augusto, Richardo et aliis regibus duos milliones et tercenta quinquaginta hominum millia perdiderunt.

Huic execrabili sacerdotum phanatismo debetur illa persecutionum furia, quam Europei in America exercebant, et qua durante, si auctori Barthélmi de las Casas fidedigno et insigni libertatis defensori credimus, duodecim milliones Indorum perierunt. Tantos sane mites Christiani fecere in

137

Page 138: Ungheria giacobina

propagando despotismo et tyrannide in America excessus, ut eorum mulieres foetus suos sponde abiecerint, ne hi in mundum producti rabiem filiorum evangelii experiri cogerentur. Silentio praetereo innumera homicidia, quae catholici contra protestantes invecti in Gallia, Anglia, Hibernia, in Belgio Austriaco et aliis Europae provinciis commiserunt, et me denuo ad nostros converto jesuitas monachorumque gregem, de quibus sine timore dicera non ambigo, quod hi a suis primis ordinum ducibus per educationem corrupti fidelique passu perversam eorum doctrinam secuti nos, antenatos nostros clerumque, ut dicere solemus, secularem perpetuo jugo et imposturis subjecerint. Tam altas profecto venenum jesuitarum in patria nostra fixit radices, ut jam major pars procerum, episcopi et praelati plurimi principia illorum hodie quasi propria mordicus sustineant, et quia hi alias saniores de rebus politicis non obtinuerunt notiones, quidquid his adversatur, continuo resercandum putant.

Si verba haec mea, Viri Nobilissimi, falsa existimatis, vereor, ne ipsam veritatem luce meridiana clariorem aversemini, qua rejecta nunquam natio nostra bellicis ornata virtutibus a jugo aristocratico liberatibur, et nos ipsi perpetua manebimus superbi sacerdotalis sceptri instrumenta, vigore cogitandi atque meditandi de rebus ad salutem patriae nostrae pertinentibus destituiti eam demum in quibusvis civitatis negotiis dirimendis sequemur directionem quam sacerdotes sui finis immemores nobis vaferrima daturi sunt persvadendi ratione.

[IV. 4] Perspicio equidem vos dicturos rejectis a rerum civilum regimine sacerdotibus leges optimorum regum nostrorum, quae sacerdotibus primum tribuunt locum, nobis transcriptas everti atque contemni, sed si belle novistis, quod ignorare haud potestis, Christi, sacerdotis omnium maximi, regnum non fuisse de hoc mundo, et a Paulo, gentium apostolo, expressis inculcari verbis, ut nemo militans Deo implicet se negotiis secularibus, si, inquam, omnium sacerdotum ad tempora Constantini Magni actiones intra rerum spiritualium ambitum reclusas fuisse perpendatis, sine omni injuriae umbra regibus nostris inferenda capiti ecclesiae christianae potius, et Paulo apostolo credendum esse concludetis, atque sacerdotes a regimine civitatis, veluti pestem ab hominibus, removebitis. Reges nostri pii et christianae dediti existimabant religionem excoli non posse, nisi sacerdotes etiam civilibus praesint primo jure negotiis, metuebant praeterea illo, quo vixerunt tempore, ne plibs nostra ad cultum rursus idolatriae transeat; ideo zelo quodam abundanti correpti sacerdotes ad primum regni statum collocandos jusserunt, qua agendi ratione illi remoto falsi cultus periculo Charibdim evitarunt, nos vero, proh dolor, in Scyllam incidimus inevitabilem. Profecto jam olim iniquissimas fecere a regibus nostris pontifices Honorius III.,

138

Page 139: Ungheria giacobina

Innocentius III. Et Gregorius VII. pretensiones, qui tamen mercedem laborum suorum in coelo querere debuissent, jesuitae vero nostri amisso in patriam amore omnia in fructum suae societatis converterunt et ea plane mala, quae fratres eorum in aliis Europae et Americae provinciis attentarunt, hi quoque quamvis rudiores exteris sui instituti ducibus patriae nostrae caussarunt. In horum manibus erant scientiae, ergo et tota nostrae nationis ab illis pendebat tristissima sortis constitutio, clerum secularem, quem primis in regno nostro gaudere sciverunt honoribus, ipsi educarunt et suis theologicis imbuerunt opinionibus, per quas plebem et proceres in perpetuo conservarunt phanatismo, in rerum adveram patriae nostrae felicitatem pertinentium ignorantia et in perpetuo erga protestantes odio. Ipsi interea, quasi Bramines Hungarici effecti, bona immobilia, domicilia splendida et divitias amplas possederunt, nefariis suis consiliis optimos subinde episcopos corruperunt, bello occulto inimicos suos vicerunt, domos privitas tamquam optimum refellendae castitas receptaculum frequentarunt, mares partim labore exhaustos, partim ingenio hebetes suis exosos fecere mulieribus, et per bene compactam succulentisque nutritam cibis eorum corporis structuram illas in partes suas adduxerunt. Horum egregium exemplum reliqua inanium monachorum turba scrupulose plane imitabatur, numerum miraculorum augebat, ut populus ignorans e longinquo ad claustra eorum confugeret, pecunias expenderet, et alimenta in otio, aut in materiali ad excitandam famen apta oratione vegetantibus adferat monachis.

Cavete profecto, ne dicatis hujusmodi hominum precibus, quas voce vel sonora, vel rauca, vel murmure in aërem tedioso transmittebant, aliquem e nobis beatum evasisse. Proceres, sacerdotes seculares, jesuitae, paulini, bènedictini et nostri e sudore plebis uberes fructus jure nefario colligebant, reliquia vero inferior monachorum cohors per preces et mimicos jocos a plebe jam pene exhausta ampla adhuc collegit alendi ventriculi adminicula. Natura interea per preces horum impostorum flecti nescia cursum felici nostro climati proprium semper observavit, caussae naturales fulmina et grandinem, ventos atque tempora jam humida, jam sicca produxere, quibus tamen solum nostrum plus secundis, quam adversis agitabatur fluctibus ea plane ratione ac ista omnia in Zilandia, apud Patagones, in Otahiti, et aliis abditis telluris tractibus, ubi neque jesuitae, neque monachi ullas ad speciem placandae irae Dei caussa fuderunt preces, evenire solent. Sed et has aëris diversas revolutiones modo arguto plebi ignoranti exposuerunt, fertilitatem anni suis adscribebant orationibus, sterilitatem vero esse paenam a Deo inflictam adseverabant, ut per hanc illa animetur honorare sacerdotes.

Quanto cum cordis dolore tristem multorum nobilium, civium etrusticorum in paupertate summa viventium scenam veritatis

139

Page 140: Ungheria giacobina

amatores et verae humanitatis cultores spectarunt, ad quem lugubrem sane statum illi per magnatum, corruptorum sacerdotum, jesuitarum et monachorum praepotentiam in tribunalibus justitiae exercitam infelici fato redacti suam in egestate lugent sortem. Hujusmondi homines defectu patrocinii ad incitas redacti ad opipara jesuitarum, monachorumque prandia non admittebantur, et nulla penitus ab his obtinere potuerant subsidia, ad sacra officia in ecclesiis peragenda congregati jesuitam vel monachum e cathedra voce per pulmones vividos bene animata pautertatem tamquam consilium evangelicum laudari atque commendari audiverunt, quam tamen hi oratores omnibus astutiis in subsidium vocatis a se continuo removebant, patientiam in adversis esse unicum tolerandae paupertatis remedium continuo suis inculcabant auditoribus, ipsi tatem precones erant impatientissimi. Ne rursus et ipsi pauperes tributa sacerdotibus dare negarent, virtutem eleemoninae summis extollebant encomiis, et fidelem decimarum consignationem tamquam lege divina: non obstrues os bovi trituranti et aliis pluribus hujusmodi adsertio, nibus sancitam praecipiebant. Hac demum jesuitarum et monachorum agendi ratione ad haec usque tempora natio nostra in cultura ingenii, in artibus et commercio excolendis fere ultima inter omnes Europae provincias remansit, sacerdotes autem nullibi majorem vitae Epicureae gradum, quam in fertili hocce patriae nostrae solo attigerunt.

Haec omnia profecto ita se habere ipsi perspicietis, si vosmetipsos et vestrum statum, in quo existitis, sine praejudiciis examinare velitis, aut si hoc vobiscum instituere non vultis examen, petite de nostrae nationis progressu, et meae orationis ad salutem veram patriae procurandam destinatae veritate, si monarchicas aversamini civitates ab Anglis, a senatu cultissimo Philadelphiae, a statibus Galliae illustrissimis, ab Helvetis et Hollandis sapientissimam opinionem, subiicite, vos oro atque obtestor, his cultis, libertate distinctis capitibus, quae apicem humanae attigerunt sapientiae, structuram patriae nostrae a jesuitis et monachis fabricatam, et ingenii, quod ab his obtinuimus, lumen, videbitis omnes doctas has nationes sine spe vel metu, sine lucro vel damno ad judicandum animatas meae accedere sententiae.

[IV. 5] Reiicite ergo jesuitarum et per hos corruptorum episcoporum in negotiis civilibus consilia, nolite his credere, quod verum illi possideant tuendae religionis zelum, divitias illi, honores primos, atque insatiabilem dominandi pruritum habent, quae cum perspiciant rerum civilium innovatione labefactari, continuo vobis inculcant, ut privilegiorum antiquorum, quibus perseverantibus illi suum exercere possunt virus, tenaces maneatis. Dicite his sub larva religionis absconsis impostoribus, ut dignitates suas civiles et ornata, in quibus vegetant, palatia atque ampla bona immobilia, quae

140

Page 141: Ungheria giacobina

possident, pauperibus nobilibus et populo, quorum patres sanguinem pro patria atque adeo pro his ipsis bonis fuderunt, cedant; promittite illis, quod cuivis honestam et sacro sacerdotii incorrupti officio competentem dare velitis sustentationem, adsecurate eos, quod in regno illorum spirituali vos fideles esse velitis illorum proles, quod omnia sacra in pretio conservaturi sitis, quod paenas mere spirituales ad expianda peccata destinatas, quales sunt: abstinentia moderata a cibis et potu, orationes, elimosinae opibus cujusvis proportionatae pauperibus, non vero monachis distribuendae, item illa excommunicatio, quae civile hominum non excludit commercium, grato tolerare parati sitis animo. Si serio ista egeritis, videbitis jesuitas et eorum discipulos episcopos plurimos, quasi fulmine percussos, obmutescere, alii vero ex his nacta in sermonibus sacris occasione et omni adhibita eloquentia desumtis ex veteri et novo sacrae scripturae testamento argumentis vos a sancto vestro proposito removere conabuntur, et tempora jam antichristi advenisse, ut vobis terrorem incutiant, adfirmabunt. Vos interea luce meridiana ex eorum actionibus clarius colligetis adfectus illorum magis ad honores, divitias et dominatum tendere, quam ad arctam, caeli viam vobis et ipsis parandam. Exemplum sane habuimum scenae hujusmodi luculentum sub regimine Jsephi II. Romanorum imperatoris, qui dum crassos in ecclesiis nostris et ridiculos abusus ad religionis puritatem restituendam sustulit, et bona episcoporum imminuere decrevit, vos ipsi scitis, quam male contenti erant nostri sacerdotes, eumtamquam sacrarum rerum invasorem, Juliano imperatori similem et libertinum vobis depinxerunt, sed tamen nullus in toto regno ita restitit jesuita et episcopus, ut palatium suum aut mollem, in quo nefarius cubat, lectumcum Spilberga ad exemplum Athanasii et Ignatii patriachae Costantinopolitani commutare paratus fuisset. Bella sane tuendae religionis animositas! Scio equidem, si istam sacerdotes nostri salubrem bono communi patriae nostrae subire aequo jure cogerentur sortem, primos jesuitas nostros accursuros et ingratitudinem, quam erga illos quasi committeremus accusaturos, atque merita in rempublicam literariam ab illis solis posita in medium allaturos. Egregium, me hercle, reconciliandorum animorum refugium! Tolle Praii in scribendis Hungarorum annalibus, qui tamen non profundum hominem, sed sedulum poscunt gestorum compilatorem, reliqui jesuitae veri erant musarum pigmei, elementa matheseos, phisicae, philosophiae corruptae, architecturae civilis, oeconomiae, historiae Hungariae et aestheticae deformatae repetitis lucri caussa in lucem eructarunt typis, vobis ita, quasi sapientiae humanae colossi, imponebant, et a vestra aeternis ornanda laudibus liberalitate ita praemiati fuere, quasi plus Voltairo, Hallero, Wielandio,, Popio, Thomsonio, Gayjo in bellis scientiis, et majora Lokio,

141

Page 142: Ungheria giacobina

Leibnitzio, Cancio in philosophicis, aut Newtono, Eulero, Callio, Clerautio, Lamberto, Karstenio, Kaestnero et Grangejo in disciplinis mathematicis praestitissent. Prodeat unus ex illis in medium, qui aliquid, quod alicujus foret momenti, invenit, et in commune patriae bonum convertit, meam ego subito mutabo opinionem, vosque rogabo, ut lauream capiti illius imponatis. Si demum aptitudinem prolium nostrarum ad solidam educationem suscipiendam consideretis, quibus tamen nihil, quam infimae sortis libri a jesuitis conscripti communicabantur, facile me etiam non momente concludetis, quod patria nostra, si ad eam, quae in Anglia, Gallia, Hollandia, Svecia et Germania norma, studiorum viget, in scientiis exulta fuisset, jam nunc aliis nationibus leges praescriberet, suam egregiam lingvam in labiis exterarum nationibus leges praescriberet, suam egregiam lingvam in labiis exterarum nationum flecti summa cum animi voluptate videret. Quam jucundum hoc, viri nobilissimi, foret pro nobis spectaculum et varae felicitatis civilis quam luculentum testimonium! Agite ergo, et si contra oppressiones vestris liberatibus inimicas vires vestras sane fortissimas ad exemplum Gallorum in unum hac felici temporis periodo conjunxistis centrum, facite, inquam, ut sacerdotes omnes, quemadmodum Galliae status egere, a regimine civitatis, jesuitae vero, qui inter nos degunt, tantum nomine suppressi a re literaria in perpetuum removeantur. Non unus, viri sapientissimi, sed omnes libertatis inimici e medio tollendi sunt, ut beatam nos et cives nostri agere possint vitam.

[V. 1.] Sed supponam ego vos jam quasi de sacerdotum, jesuitarum, et monachorum perverso in civitatem influxu plene convictos, et jam in id unicum, quod praecipuus erat in hac mea oratione scopus, demonstrandum contendam, ut nimirum leges patriae nostrae atque constitutiones essentiales, quas ab antenatis nostris accepimus, corrigantur. Fatebor inprimis ego vobis, tametsi nullo convictus argumentorum robere, quod leges, privilegia, aut quocunque demum nomine decorandae exemtiones, per quas nos optimus regum Stephanus, et alii illius successores felices reddere voluerunt, iis temporibus meliores atque salubriores fuerint, quam barbara sub Attila vivendi antenatorum nostrorum consvetudo. Concedam ego, atque nomine totius nostrae nationis immortales agam his nostris aeterna celebrandis memoria patribus gratias, quod per hujusmondi leges atque privilegia mitiorem effecerint, et in politiorem redegerint patriam hanc ordinem, per quam nos Hungari exutis feris Scyharum moribus, et sola bellandi virtude retenta culturam ingenii vivendique norman aliis vicinis Europae nationibus plus similem, quam populus orientalis, obtinuimus. Sed quis e vobis, quem neque lucri privati aut dominandi vexat cupido, neque praejudiciorum obcaecat farrago, dicere potest haec ipsa privilegia et patriae

142

Page 143: Ungheria giacobina

leges veram hodie nostram promovere posse felicitatem? Quis vel obiter in jurisprudentia versatus ignorat leges positivas et privilegia quaevis mutatis circumstantiis et facie rerum politicarum ita quoque in oppositam vergere naturam, ut si olim illae nationis alicujus promoverunt felicitatem, et eam florentem effecerunt, hodie jam illam ad incitas redigant, et dispersa lucis compage ad perpetuas relegent tenebras. Tantum leges naturae et quae ex his immediate fluunt, immutabiles permanent, et omni tempore salubres permanent, reliquae omnes, nisi natio aliqua sibi studio interitum parere velit, in melius transformari debent. In civitate igitur leges, quae, ut ajunt, e pacto unionis et subjectionis derivantur, sancte semper conservandae sunt, contra vero, quae ad decretum formae pertinent, mutato corpore politico illae quoque huic metamorphosi obsequantur est necesse.

[V. 2.] Omnes nationes, quae his non insistebant vel ob ignorantiam, vel ob malitiam principiis, tristissiman et homine indignam duxere vitam. Salomon, rex Judeorum, quamvis genti suae navigando ad Indias divitiarum comparandarum et commercii promovendi viam ostenderit, Judaei tamen tenaces legis illius Mosaicae, quae unionem sacrae nationi cum gentibus non circumcisis prohibet, egregium regis exemplum imitari negligentes obscuri et per inopiam rerum pressi solis alebantur superstitionibus. Muhamedani, quia legem, quae scientiarum culturam illis prohibet, scrupulose retinet, maxima legem, quae scientiarum culturam illis prohibet, scrupulose retinet, maxima illorum pars sub despotismo et paupertate luget, et tantum primi gentis hujus ingorantis duces fructus colligunt civitatis uberes, in arte bellandi vero ab eo, quo illa apud Europeos duce potissimum Friderico II., immortali Borussiae rege, exculta fuit, tempore in omni fere cum Russis et Austricis conflictu tametsi numero superiores fugantur.

Ignorantes tantum et barbarae gentes receptas semel leges et consvetudines vel quia solis proceribus sunt utiles, vel quod alias temporum circumstantiis adcomodatas substituere non valeant, mordicus sustinent, culti vero populi insignis omni aetate erat praerogativa vel semel receptas perficere, vel in meliores mutare leges. Malabarorum bramines, quamvis in astronomicis scientiis nobis sint antiquiores, et magnam calculandarum ecclipsium possideant facilitatem, nullum tamen alium gnomonis usum, quam ad pagodos eorum versus ortum dirigendos norunt, praecessionem aequinostiorum prius ab illis, quam a nobis cognitam tantum ad sacros fines adplicant, quia religioni sibi ducunt a praeceptis antenatorum suorum recedere, ub tamen nos ad apicem, ut ajunt, usque quamvis tardiores scientiarum cultores astronomiam perduximus. Dum Angli, Galli vel Hollandi ad has veniunt oras, mirari omnino tantam antiquae nationis ignorantiam deberent, nisi perspectum illis foret, quod nationi huic leges et

143

Page 144: Ungheria giacobina

consvetudines semel receptas mutare bramines prohibeant. Nationes profecto hujusmodi tam in tristi sunt statu, ut saepe maxime illorum vires physicae per doctos unius insulae incolas,aut etiam per unicum acuti ingenii regem vel hujus ministrum gloriae cupidum corrodi, atque instar alicujus machinae in usum converti possint privatum. Anglia sagacibus suis et politicis modis longo tempore omnes curias principum Europae agitavit, et Fridericus II. magni nominis cupidus tantos bellis compescuit inimicas, et ad robur domus suae conservandum eo suos adducit cives, ut hi quamvis pauci in media scientiarum luce onera maxima tantae militiae sustentandae necessaria aequo tolerent, quin in apertas rumpunt flammas animo.

Frustra hujusmodi antiquarum legum, constitutionum et ceremoniarum scrupolosi custodes adserere nituntur, quod ipsi plus se felices sub talibus legibus censeant, quam alia quacunque earum perfectione, nunquam enim haec vox totius nationis esse potest, sed tantum eorum, qui fructus uberes e tali inveterata regiminis forma colligunt. Si vero in hujusmodi societate interdum etiam eveniat, ut populus jugum iniquarum legum in silentio toleret, nemo tamen vel mediocriter in scientiis versatus politicis inferet populum hujusmodi vera perfrui felicitate, sed potius dicendum tam altas oppressionem in tali civitate fixisse radices, ut natio fere tota exceptis sacerdotibus et proceribus omnem amiserit verae beatitudinis e bono civitatis ordine profluentis notionem atque instinctum. Quantum autem auctores hujusmodi regiminis formae, quae subditis non tantum felicitatem, sed vel naturalem illius adsequendae, quendae sanctum admit instinctum a vero civitatis fine, et ab ipsi sacrosanctishamanitatis legibus aberret, videt quisque, qui vel aliquid omnino in tam ampla veritatis hujus luce videre potest.

[V. 3.] Nolite, vos obtestor, meam aversari in factis evidentibus fundatam, quam ego de vobis habeo, opinionem, quod nos omnes et tota natio nostra ad eam tristem pertineamus, de qua nunc verba feci, classem, quae ob iniquam atque scrupolosam legum, consvetudinum, privilegiorum et inanium ceremoniarum custodiam in tenebris delitescit, et ab aliis cultis nationibus aequissimo postponitur jure. Credite mihi, vos ipsi factis vestris hanc meam confirmastis, et etiam nunc plus, quam unquam, adprobatis opinionem. Si populi alicujus in optimo nati climate, et a natura ad culturam apti illustritas vel obscuritas a legibus et privilegiis tanquam ab unico fonte repeti debet, tunc me etiam tacente vos ipsi fateri cogemini vestrum in scientiis, in artibus, in commercio, in manufacturis et fabricis introducendis statum non nostrae incapacitati, sed legum nostrarum et exemtionum defectui tribuendum; si igitur omnia ista in patria nostra miserrimam habent faciem,dicamus quoque leges et privilegia, quae vos

144

Page 145: Ungheria giacobina

quasi ad rabiem usque tuemini, tristissima esse, quae nos plus barbaris nationibus, quam cultis hujus seculi Europae provinciis similes reddunt. Legite historiae nostri temporis facta, producite Hungariae annales, ut videat orbis eruditus, quot viri in scientiis, in commercio, in rebus denique politicis patres evasere. Baconem de Verulamio, Vergennium, Nekerum, Mirabeaunem, Pittium, Kaunitzium, Herzbergum et omnium horum patrem Raynaldum in politicis scientiis nullum habetis; in philosophicis disciplinis Lokius, Hume, Tindale, Hobbesius, Helvetius, Mirabeau, Spinoza, Leibnitzius, Filius Mendelii, Cantius immortalis, Federus atque Mayerus Vindobonensis apud nos desiderantur, imo pigmaei nostri nonnullis his viris, quos doctior hominum societas ad sidera usque attollit, in suis scholasticis opellis ignari persecutores vinculis et carceribus minantur, quorum tamen principia sive ob defectum ingenii, sive educationis intelligere non valent. In disciplinis physicis et mathematicis, quem ex nostris jesuitis Cartesio, Newtono, Leibnitzio, Franklino, Bradleyo, Maupertuisio, Caillio, La Landio, Eulero, Lamberto, Kaestnero etc. opponetis? Invenerunt exteri per optiman educationem et regiminis constitutionem excitati acum magneticam, cui progressus navigationis, novi orbis ab immortali Columbo facta detectio, et insignes alii fructus debentur. Confecerunt hi pyreos pulveres, e quibus ars hodierna bellandi barbaris nationibus fatalis ortum duxit, detexerunt denique aliae nationes artem mineras metallicas purificandi, porcellanam construendi, boracem praeparandi, lanam texendi,sericum ad usum adplicandi, diversas materias aptis coloribus tingendi, papyrum conficiendi et metallicas literas construendi, e quibus ars typographiae inevitabilem obtinet usum. Dum tumultuario quasi accessu cultiores nationes chemiam ad apicem usque excoluerunt, patresque Helmontium, Libavium, Belguinum, Glauberum, Wilsonium, Boerhaavium, Junkerum, Macquerum, Kantonium, Kronstedum, Margrafium, Spielmannum, Marherrum, Cavendischium, Scheelium, Bergmannum, Kirwanum, Priestleyum, Lavoisierium, et alios innumeros in medium produxerunt, nos frustra Hungarum inter hos quaeremus. Aliae nationes per sagaces leges stabilita educatione optimos produxere jurisperitos: Hugonem Grotium, Boehumerum Engavium, Wolfium, Puffendorfium, Velthemium, Buddaeum, Langium, Koehlerum, Dariesium, Filangerium, Beccariam aliosque quamplurimos, nos interea tristissimis Verbőczio, Hustio et opere Tripartitio justitiam ipsam et forman illius definimus atque ad hos obscuros fontes, tamquam ad Minois leges, configimus. Res politicae summum apud exteros attigere gradum, quem talibus solibus solum viris, quales hodie sunt magnus in Gallia Raynalus, Schlözerus Göttingae et Sonnenfelsius Viennae, attribuimus. In hoc genere scientiarum dum hujusmodi viri postarum insignis usus

145

Page 146: Ungheria giacobina

cursum, schedarum bancalium valorem et circulationem, officiorum politicae theoriam et exactum ordinem excogitarunt, dum denique exterae nationes producta soli et insignis industriae effectus in American, in Affricam, in Asiam ex Europa et vicissim ex illis mundi partibus ad nostras post excultam navigandi artem cum summo lucro transtulerunt oras, ita demum laborando divitias auxerunt, suos reges, nobiles et populum ipsum in optima conservarunt, et adhuc conservant felicitate, nos interea, quibus natura praeclarum dedit solum, vires corporis fortissimas, ingenium alacre, animum bellandi primum in orbe, nos inquam, per solas nostras antiquas leges et privilegia perpetuo quasi lethargiae morbo correpti, otiosi et prae superbia nullo nixa fundamento inflati ignari viximus; processus seu lites a judicibus tristissimis definiendas in infinitum more Polonorum protraximus, et ad pellendum subinde otium, quia idearum ad culturam communem pertinentium summo laboravimus deffectu quasi ruminantes mistaces nostros, ut vel in longum, vel in girum bene crescerent, antennasque insectorum, aut pistillos plantarum in vultu nostro exprimerent, nutrivimus, vegetativam ita demum ducendo vitam maximam eorum, quae per exiguam industriam, agrorum et vinearum culturam, eoquorum et boum commercium felix tellus nostra producit, partem ipsi cum tanta inanium canonicorum, jesuitarum, et monachorum adipe onustorum turna consumsimus, et obscuri, si solam bellandi animositatem excipias, permansimus. Pauci e nobis exteras cultas visitarunt nationaes, et si qui hujusmodi in se suscepere expeditionem, cum nulla domi scientiarum solidorum posuerint fundamenta, omnia quasi in extasim rapti Venetiis, Romae, Neapoli, Genuae, Mediolani, Parisis, Lionii, Londini, Amstelodamii, Bataviae, Berolini etc. admirabantur, et solam exercebant curiositatem; domun reduces patribus suis imponebant, sed fructum pauci admodum ex suis itineribus reportarunt. Protestantes nostri, tametsi veri patriae filii, non domi, sed in Helvetia, Hollandia et Saxonia solidiores coacti fuere discere scientias, quia tamen nullam spem fructus earum colligendi habuerunt, domi in cubilibus suis quasi patriae mortui vixerunt, nostamque jure meritoque barbariem clam execrabantur.

Haec erat, Viri Nobilissimi, ad hodierna usque tempora patriae hujus per leges et privilegia nostra producta lugubris rerum facies. Viximus hactenus quasi in sterili solo nati. Rusticus noster, qui una cum suo domino superflua plane habere posset, in plurimis locis egestatem patitur, et instar jumenti a dominiorum praefectis, maxime vero iis, qui ad episcopos et lascivos pertinent paulinos, fustibus ad labores iniquos contra omnia humanitatis et bonae civitatis jura coguntur, ut ita hi deffectum commerciorum, fabricarum et manufacturarum, ad quae nos ipsa locorum commoditas,

146

Page 147: Ungheria giacobina

rivorum et fluviorum abundantia invitant, alique saltem ex parte compensent. Primi nostri nobiles abundantia invitant, alique saltem ex parte compensent. Primi nostri nobiles laxiori vitae dediti et oeconomiae ignari osores debitis excessivis torquentur, a suis praefectis ad lubitum traducuntur, et se sensim his, qui ex eorum bonis divites evasere, in suis rationibus oeconomicis subiiciunt. Justitiae administratio, velut alter labyrinthus, erat tardissima, et solis fere magnatibus utilis. Extabant olim apud nos leges, quae adulterium, sagas et incantatores, quos serio existere sacerdotes adserebant, mortis poena plectere aequum existimabant, blasphemi in Deum et sanctos, quamvis scelus istud in ebrietate vel in furia, ut ajunt, prima commiserint, per nec elementa juris naturae satis noverunt, crudeli adficiebantur mortis supplicio. Ignobilis a nobili offensus injuriam sibi illatem raro val nunquam apud judices elidere potuit, atque ita vel invitus consilium evengelicum, quod accepto in una faciei parte colapho et aliam porrigi suadet, sequi coactus recedere debuit. Processus inter partes stemmate inaequales aut inter nobilem et ignobilem orti viginti vel triginta annis protrahi vidimus, pauperum caussae vero pauperrime quoque tractabantur. In nostra denique regiminis forma, quam hodie restauratam gaudemus, supremus comes alter veluti in suo comitatu absolutus regulus suum vice.comitem, iste veros suos judices nobilium, hi demum reliquos pauperes nobiles et plebem despotice tractant, donis variis se se corrumpi sinunt, atque ita scelera in dies augent, et in medio hujusmodi vitiorum labirintho proles eorum nutriuntur, ut futuri et continuandi evadant despotismi aristocratici fulcra. Publicae interim viae ad promovendum commercium necessariae aliae nunquam, aliae vero raro et male reparabantur,fluvii rippas et agros adjacentes subvertebant, loca plura cum damno summo inundabant, et nos vix unum melioris notae ad Eszkum pontem ultimis his annis construi fecemus.

Unde jam, dicite, quaeso, lugubris hic patriae nostrae fertilissimae status? Non profecto ille a nostra incapacitate, sed a nostrarum legum et privilegiorum prava indole repetendus est. Hungarus enim generatim est homo audax et ad bellandum natus, ingenium habet acutum et alacra, in incessu est gravis, in colloquio lentus et modestus, mendacia et jactitationem odit, promissum verbum tenet, versipellem e consortio suo hominem excludit, avaritiam e longinquo fugit et hospitalitatem summe colit, vaferriman gentem Rascianam persequitur, et Slavum e numero plane hominum excludit. Ita ego me ipsum et Vos inveni a natura comparatos his Vos exterae etiam nationes cultae depinxere coloribus; reliquas vero, quas gestamus, imperfectiones non a natura, sed maxima ex parte a sacerdotibus et patriis legibus, item a receptis consvetudinibus ab hodierno Europae statu toto coelo

147

Page 148: Ungheria giacobina

aberrantibus contraximus. Per hos fontes corrupti nobilitate sola delectamur, laudari adfectamus, dominari cupimus, sacerdotum astutiam veram pietatem existimanus, laborem intricatum in oeconomia, commercium majus et ipsos aversamur mercatores, jugum magnatum despoticum aequo toleramus animo, processus mirum in modum amamus, denique more omnium gentium ignorantium ceremonias civiles coluimus, ita quidem, ut nullum in patria nostra actum politicum vel religiosum legitimum putemus, nisi ille inani quadam impensis civium peracta pompa robur suum consequatur. Ideo rex apud nos coronari debet, primas regni, palatinus, episcopuis, supremus comes etc. vano quodam adparatu inaugurantur, quasi comico hujusmodi actu ad obeunda officia aptiores redderentur. Novissime tantopere hunc ceremonias tractandi ostendimus in trasferenda Budam corona pruritum, ut tam doctiores patriae filii, quam cultiores exterae nationis riserint audientes, quod inanimatem coronam, sensu et ratione destitutam Latino sermone, barbarismis et jesuiticis Latinititatis flosculis referto, affati fuerimus, quod ad hanc custodiendam splendidam patriam militiam magnis sumtibus creaverimus, et ad paupertatem majorem nobilium partem redegerimus, ubi tamen in hoc felici circumstantiarum politicarum concursu de ea regiminis forma nobis serio cogitandum foret,quae nostro felici solo, nostris bonis qualitatibus a natura acceptis et moderno Europae statui ad comodata et veram omnium civium felicitatem, et eam humanae libertatis sortem promovet, quae cum eorum securitate non collidit.

[V. 4.] Si ista, quae Vobis nunc commemoravi, sine ira, praejudciis et timore examinetis, leges atque privilegia, quae Vos ad illum, de quo verba per solum veritatis studium incensus feci, statum deduxere miserrimum atque obscurissimum rite perpendatis, nihil omnino est, quod a fulminibus vestris ego pertimescam, nihil etiam superest, quod in vinculis praejudiciorum vestros retineat animos tam ad reiiciendas plurimas antiquas nostras constitutiones, quam ad novas salubrioresque condendas leges, ut ita primi post restauratores, qui omnium primi in bellicis artibus jam olim facti fuimus invicti et intrepidi heroës. Nullus sane e doctioribus jam hodie ambigit e jusmodi leges in societate civili adsumi posse, uae et securitatem publicam celeri promovent passu, et potiorem libertatis naturalis partem civibus relinquunt, quae eorum promovet in commercio, in oeconomia, in artibus, in fabricis, in manufacturis erigendis, in bellicis functionibus et in scientiis ad apicem excolendis activitatem. Experientia enim ampla cultiores nationes edoctae fuere non jam in illa securitatem publicam et libertatem naturalem stare oppositione, in qua lux et tenebrae, scientia et fides, despotismus et civium felicitas se se continuo eldunt.

148

Page 149: Ungheria giacobina

Tempus illud felix jam superviximus, quo in Europae et Philadelphiae viri doctissimi hoc seculo ex tristibus monarchiarum et reipublicae effectibus didicerunt, cum securitate civium per harum regiminis formam ad speciem procurata ita homines suis naturalibus exui facultatibus, ut maxima eorum pars in egestate et oppressione vivens more jumentorum ad nutum unius principis vel regni procerum tractetur.

Hostendite ergo, Viri Nobilissimi, quod non Phanaticos sub jugo sacerdotum militantes pessimos Austriacos imitemini Colligite ex gremio vestro et tota reliqua natione viros, qui intellectu egregio, vasta philosophiae, jurisprudentiae civitatis et politiae pollent doctrina, qui hominis adfectus norunt, soli nostri perspectam habent fertilitatem et indolem, qui nationis nostrae et vitia, et virtutes, vires et limites activitatis quasi in speculo intuentur. Ab his petite consilium, quid in tanti momenti negotio agiendum sit, et quae via ad beandam nationem nostram eligi debeat. Viri profecto hi, qui tam sub Austriaca regiminis forma, quam sub vestris malis constitutionibus et privilegiis ignoti viventes patriae suae deplorabant sortem, hodie ruptis phanatismi sacerdotalis et despotismi tam monarchici, quam aristocratici vinculis, in apertam prorumpent lucem, et in publico comitiorum vestrorum consessu vos serio exhortabuntur, ut animo tranquillo atque ab omnibus praejudiciis libero examinetis, an veram et in iuribus humanis fundatam caussam habeatis Josephinas funditus evertendi innovationes, per quas in sciientiis nefaria jesuitarum doctrina resecta fuit, et cuivis ad capessenda solida et sana in omnibus disciplinis principia aditus patebat, per illas aeternum demum humanitatis monumentum positum erat in religionum tolerantia, et plebis a jugo magnatum moderata libertate. Quaerent hi viri a vobis, an non melior sit et magis salutem patriae promovens a Josepho II. introducta regiminis forma, quam vestra impolita rudioris aristocratiae et toti nationi praejudiciosa principia?

[VI. 1] Si Vos studio veritatis incensi ad hujusmodi quesita egregie responderitis, quod Vos ipsi in cultura scientiarum in delicatis admodum politiae et jurium civitatis ingenia vestra inscrutabili fere ministerii Austriaci et Leopoldi II. lento passu ad finem secure serpenti judicio opponere valeatis, quod Vos jam ultra ingenii infantiam profecti sitis, et ideo patria potestate illimitata opus non habeatis, quod denique Vos ipsi adhuc meliorem regiminis formam, quam Josephina fuerit, introducere et velitis, et sciatis, tunc demum in eodem consessu vestro naturali idearum nexu haec in medium prodibit adcurato examine discutienda quaestio, an etiam vires et unanimem in cordibus vestris consensum ad evertendum monarchicum in regno nostro regimen foveatis. Principes monarchias suas tamquam haereditatem illis jure divino et

149

Page 150: Ungheria giacobina

humano competentem considerant, quae illis splendorem in hocce mundi theatro et magnitudinem tribuunt, terrorem vero toti generi humano incutiunt. Hujusmodi motiva tantum illis erga suas monarchias amorem regendi inculcant, ut has sine maxima vi (quam illi rebellionem vocant nationis) a se avelli non sinant. Infelix igitur illa gens est, et majorem sibi parat interitum, quae concepto libertatis pruritu vires intrinsecas non habet, ut excusso monarchico jugo sub humanis respirare possit et felicitate frui legibus. Vos ipsi scitis, quantum Hispani Hollandis, Helvetae Alberto, Americanis Angliae restiterunt, et quantas hodie in Gallia regis aere corrupti clientes spargant dissensiones, ut eversa humana nationis constitutione et regimen monarchicum, et perpetua civium redeat captivitas.

Examinate, quaeso, aliquanto adcuratius diversarum nationum, quae patriam inhabitant, indolem, plurium religionum duces sacerdotes et militiae Hungaricae animum disciplinae militari adsuetum, et tunc ipsi judicate, an etiamsi justam haberetis caussam, possibilis inter nos sit animorum et virium consensus? Omnes hae civium nostrum classes solida destituti educatione varia hoc in negotio fovent sentimenta: Graecorum prosapia, quam nos Rascianam gentem ab Illiris verioribus distinctam vocamus, astutia sibi connaturali interitum vobis apud regem parabit, primores illorum, veluti infantes, ad thronum regiae majestatis confugient, huic blandientur, ut vestrum excutere possint jugum aristocraticum. Sacerdotes nostri divitiis, honoribus et imposturis adsueti perpetuo essentiales regni constitutiones propugnabunt, quia harum vigore illi primum regni efficiunt statum; monachi claustra sua repetent, ut in his Veneri vulgivagae et Bacho indulgere possint. Superintendentes melancholici, pastores rigidi et cervice, biblico quasi spiritu, inebriata lente incedentes, popae, archimandritae, metropolitae atque igumani quasi totidem calliditatis Arianae ab Orco revocatae fulcra jure tolerantiae superaedificato etiam bona immobilia ampla more nostrorum praetendent episcoporum, ut ita omnis rusticorum fere labor atque fructus inde collecti in adipem transeant sacerdotalem.

Miles noster vulgaris melius in statu militari, quam domi a suo domino tractatus, atque subordinationi adsuetus praefecto, tribuno aut centurioni militum potius, quam cuicunque alteri seductioni obediendum esse aequum judicabit; praepositos vero horum quam paucos in partem vestram adducere possit, facile quisque perspiciet, qui rite perpenderit, quod hi plurimi sine solidioribus studiis philosophicis, jurisrudentiae et politicis militiae nomen dederint, et ideo tantum de veriore et virtutibus innixa regiminis forma, de monarchiae et aristocratiae defectibus atque de politico civitatum Europae aequilibrio judicium ferre valent, tamquam omnium harum rerum scena in concavo lunae disco tractaretur. Si qui ex his

150

Page 151: Ungheria giacobina

meliori ingenii acie praediti neglectam in scientiis culturam privata compensarunt lectione, vident luce meridiana clarius tristem vestram et totius nationis sortem eo per magnateset sacerdotes redactam, ut vix huic ullum efficax remedium poni possit; vident etiam cum lacrimis, quod vos potius episcopis et praelatis subinde voce ob fistulas gutturis ungvinosas raucedine molestata in ecclesiis cantantibus ampla in praemium bona detis immobilia, quam illis, qui pro principe et patriae vestrae securitate arduos belli sustinere labores; ideo prudentur concludunt principi potius et tegimini monarchico, quam integrate suae patriae fidelitatem esse praestandam.

Denique inter Vos ipsos quam pauci sint, qui deposito principis, comitis et nobilis titulo, atque civis nomine adsumto humanam instar Gallorum adfectent introduci in regno nostro libertatem, dicere supervacaneum puto; aliienim aristocatiam Orco ipso plus horribilem restauratam cupiunt, alii titulis aulae, dignitatibus, crucibus, stellis et clavibus, quasi infantes pomis aureis delectantur, et ideo omnia vestra conamina, tametsi patria veste ornati, funditusevertent; alii demum ad exteros recurrent monarchas, a quibus facile ob summum in politicis et substilissimis ministerii principiis defectum decipientur. Si jam vos in tanta animorumvestrorum discordia atque inextricabili confusione pedem adhuc ad evertendum regimen Austriacum moveri posse existimatis, tunc merito mihi suspicari licebit vestros tanto effrenatae licentiae torqueri paroxismo animos, ut neque solitas sani hominis peragere possitis functiones.

[VI. 2.] Sinite ergo, Fratres Nobilissimi, corda vestra hodie ad capessendam flecti veritatem, agnoscite confidenter, quod hoc adhuc tempore nihil publice cum fructu contra fortes monarchiae muros, quos sagacissimum et in arte politica quasi senio confectum custodit ministerium, moliri possitis; etenim tantos jam in machinationibus commisistis errores, qui procul dubio laborum vestrorum ridiculum producent abortum. Laudem sufficientem Vos a posteris nostris merebimini, si nunc rabiem erga regimen monarchicum conceptam in mitem, sed subtilem converteritis politiam, cui insistentes proponite regi nostro talia, quibus illius nihil minuatur auctoritas et potestas. Promittite illi omnia belli continuandi subsidia, ut ille finem suum obtinere valeat, si barbaram Turcarum nationem ille a vobis removerit vestra augebuntur commercia, et nos ditiores evademus. Removete omnia bona immobilia a sacerdotibus, et ex his constituite fontes, e quibus omnis sectae religionis in regno per tolerantiam introductae sacerdotes pro ratione suarum dignitatum et laborum annua obtineant in parato aere vitae honesta subsidia, et ideo vetitum illis liberas acceptare eleemosinas. In hoc statu solatium habebetis verum in lucem prodire sacerdotem pium, mosestum, minus phanaticum, plus laboriosum, minus ventricosum, non ita rubicundum, Bacho et Veneri plus inimicum. Ex iisdem bonis

151

Page 152: Ungheria giacobina

immobilibus alium parate fundum, ex quo nostri ampla milites in senectute recipiant pro ratione suorum meritorum et officiorum a vobis praemia, quae plus illos ad vestram tuendam salutem allicient, quam nescio qualia nationi deposita juramenta; advolabunt illi e quantumcunque dissita provincia ad auxilia patriae praestanda, si huanc, quae illis larga omni tempore dedit munera, opprimi audiverint. Denique tertium adhuc ex oblatis sacerdotum bonis constituite fontem, e quo quotannis iis praemia proponantur, qui in scientiis, in commercio, in fabricis, manufacturis et in agricoltura aliquid cum utilitate et felici progressu in effectum deduxerint. Hac enim tantum ratione consepulta vel sopore obruta ingenia evigilabunt, aut nedum exculta mirum in modum perficientur, et vestrae opes in dies augebuntur. Si porro formam in omnibus justitiae tribunalibus illam, quae Borussia floret, acceptaveritis, et patriae nostrae adcomodaveritis, tunc demum plurimas injurias, judicum et advocatorum scelera, pauperum, denique litigantium ruinam salubriter impedietis. In scientiis denique tractandis, si viros vel exteros fama illustres, vel doctissimos patriae filios exclusis jesuitis vocaveritis, eam profecto humanae sapientiae attingetis sortem, quam olim Graeci ab Aegyptiis et Romani a Graecis obtinuerunt. Turpius profecto est in perpetua remanere rerum solidiorum ignorantia, quam resectis a re literaria jesuiticis exteros in subsidium vocare. Atque ista sunt, quae vos sine ulla vi potestati regiae per diploma a Carolo VI. et Maria Theresia regina nostra subscriptum inferenda in futuris comitiis vestris stabilire debetis, si non vestram tantum, sed totius nationis quaeritis salutem. Si ita vestram regiminis formam emendaveritis, rex pius et justus vos amare debebit, impium vero, quem secula dare possunt, facile per eam nostra compescet posteritas, nobisque immortales aget gratias, quod tam sagacia humanae libertatis introducendae posuerimus fundamenta, qui ipsam ad normam Pensilvanorum et Gallorum introducere non valemus regendae patriae nostrae formam virtuti et adorandae innixam humanitati.

[VI.3.] Vidistis jam horum omnium commemoratione, viri nobilissimi, quod antenati nostri magno labore et copiosa sangvinis effusione fertilem hanc occupaverint patriam, quod et illi magni fuerint heroës, et nos prima in bellando excellamus fortitudine, et ideo facile perspicietis, quod non soli vos, sed tota natio nostra jus omne possideat libertatem veram a me surperius explicatam tueri. Scitis etiam, quantum influxus sacerdotum in civitatem et omni societati civili et nostrae cumprimis nocuerit patriae; ideo facile convinci potestis ea, quae illi vobis, ut antiquum retineatis, regiminis vestri chaos inculcant falsa esse, et solis sacerdotibus proficua. Detracta ergo illorum pietatis larva et visa hac, quam attigi legum nostrarum et regiminis formae emendatione, nihil est, quod vos

152

Page 153: Ungheria giacobina

a verae libertatis fundamentis introducendis retinere possit nisi malitia voluntatis, vel error intellectus, quae duo vos ipsi non execrari non potestis. Si rex Stephanus et alii illius successores rejectis legibus, convetudinibus et moribus barbaris sub Attila vigentibus meliores ationi nostrae proposuerunt, quare nos non perfectiorem et moderno Europae statui magis adcomodatam relictis antiquiorum regum nostrorum legibus possemus; sine ulla violatae erga hos reverentiae suspicione introducere regiminis formam? Vel fortassis putatis nos antecessoribus nostris deteriores esse, aut minori, pollere corrigendae sortis nostrae auctoritate, aut plane magis esse ingorantes? Quod ultimum si ultimum si admittatis, non illud ego nostrae ingenii debilitati, sed corruptioni per leges nostras caussatae adscribendum esse puto, et vel ideo ab his interitus nostri pessimis fontibus recedendum esse quisque veritatis amator concludet. Forma profecto regiminis nostra, quae tot seculis nos in classe ultima Europearum nationum spectata ingenii, artium et commercii cultura retinuit, tanto pejores producere debet effectus, quanto plus aliae vicinae nationes cultiores evadunt. Quare Judaeorum respublica a tempore, quo Romani regnare ceperunt, collabi debuit? Quare tot seculis manent Judaei suppressi? Nonne quia et Romanorum imperium, et Christianorum principum civitates longe cultiorem, et toto coelo a Judeorum vivendi norma diversam adoptarunt regiminis formam? Ottomanii quamvis numero et viribus physicis majores a solis jam pressi fuere Moscovitis, hodie autem tam ab his, quam ab Austriacis sine ulla notabili resistentia ex Europa expelli possent, nisi Angli, Borussi, Sveci et Hollandi rationibus politicis commoti duos hos Turcarum hostes impedire conarentur. Polonia etiam lethalem suae existentiae a Borussis, Austriacis et Moscovitis accepit avulsis aiquot provinciis ictum, et plura adhuc ob suam regiminis formam metuenda habet vulnera. Pejorem adhuc nostra, proh dolor! natio subibit sortem, si nunc illam, de quae verba feci, non adoptaverimus regiminis nostri emendationem. Dicite, an non jam in agone aristocratica nostra erat sub Josepho II. libertas? Quis ex vobis illius reformationi resistere ausus fuit, murmurastis domi inter pocula buccis inflatis, accusastis nescio quos patriae proditores, et tamen illi contra privilegia nostra imperanti et non coronato obedivistis? Date mihi, quaeso, responsum nostra dignum nobilitate, an non aristocratica nostra nationi noxia libertas ad suum in perpetuum abiisset nihilum, si imperator bellum Turcis eo recte tempore, quo nostra maxime premebatur libertas, non indixisset? Error iste illius et mors nationi fatalis, non vero vestra sive animositas, sive prudens regiminis forma vos a jugo salvos fecit monarchico, quod tamen nationi re melius examinata salubrius, quam sacerdotum et procerum nostrorum infana opprimendi libido esse dici debet. Ad tardiora tempora

153

Page 154: Ungheria giacobina

metamorphosis regni nostri a Josepho II. meditata relegatur, quae eveniente proles nostrae accusabunt nostram in tuendis antiquis privilegiis pertinaciam. Domus Austriaca bellicis intricata negotiis omnes iniquitates nostras dissimulat, et nobis nunc tamquam malo alicui necessario balnditur, interne ridet, dum diversorum comitatuum barbaro sive latino, sive teutonico stilo exarata et typis impressa legit quasi ab Orco resuscitata antiquiorum Scytharum sentimenta. Quodsi exter nam feliciter concludere potuerit et stabilire pacem, tunc vestra unico responso omnia evertet in comitiis stabilita aristocratica in nationis totius utilitatem conamina; si vero hujusmodi pax cum Borussis et Turcis e votis non successerit, tunc ad captandum quasi ignorantis nationis alicujus animum methodo jam practicata denuo utetur, vestes familia regia induet nostras, cerimonias, quibus delectamur, observabit, et nos ad summum ex odio, in quo nunc fermentamus, perducet in omnibus dandis subsidiis enthusiasmum. Similiter Columbus, Bougainville et Cookius cum feris egere nationibus, parvas res et viles illis dederunt, ut producta illorum aurum, certum telae genus et alia majoris momenti reciperent. Hollandi mercatores in insula Java regibus suum gestare sinunt scutum, et in curru vehi deaurato concedunt; pro hac autem nuga et ipsi reges Hollandis obediunt et subditos suos in subjectione despotica his praestanda mercatoribus conservant.

[VII.] Quid moramini ergo, Viri Nobilissimi faciem antiquarum constitutionum tristem illesa regis nostri auctoritate in laetiorem et magis humanam mutare? Natura ipsa, ne lethargiae morbo quasi obruatur, continuo omnia mutat, et nullum mutationum repetit casum, planetae et cometae continuo progrediuntur, et tellus nostra declinationem suae ecclipticae continuo mutat, in ipsis stellis fixis motum observant astronomi, nullum sidus nisi apparenter retrogradum dici potest, climata in tellure, anni, tempestates, minerae, plantae, animalia et homines in dies novas subeunt vicissitudines; nationes Europeae continuo sese perficiunt, et versus summum scientiarum et politiae apicem progrediuntur. Et tu, Hungare nobilis heros, a natura bonus et ad omnia aptus inanis omnium horum progressuum manebis spectator,tu, qui omnem percutis hostem, maximo hosti, sacerdoti corrupto, adhuc obedies? Quantum tu ita inflexibilis manendo et humanitatem, et tuam adficis perpetui contemtus macula patriamm, videre omnino debes, si te corruptus sacerdos et leges tuae sensibus necdum privarunt, ut in media cecutias luce. Convertite paululum oculos vestros in totam nationem nostram Vos quasi rogantem, ut relicta vestra iniquissima aristocratica regiminis forma humanam, et virtuti innixam introducatis, atque ita beati omnes evadamus. Dicite jam per me licet cum corrupto sacerdotum grege hac mea oratione vestrae patriae fuisse proditorem vel protestantem, vel plane e

154

Page 155: Ungheria giacobina

Teutonicorum ortum sangvine, quaem vos nunc cum scandalo aliarum nationum ridicule persequimini, vestes illorum, quasi vero hujusmodi tunicis Americani, Angli, Helvetae, et Galli despotismi osores etiam non uterentur, contemnitis, tamquam haec natio et non leges nostrae sacerdotum fraudibus junctae vobis nocuisset. Dicite, quidcunque velitis, dabo vobis lubens veniam, et ad tribunal sapientum solenniter adpello, dicent hi me unum fuisse, qui neque vestram benevolentiam, neque domus Austriacae favores in hoc sermone captavi, qui palam vera nationis suae bellica laudavit merita, qui larvam pietatis vestrorum detraxit sacerdotum, qui religionem et sacrum sacerdotium intactum reliquit, qui Vos ad veram invitavit totius nationis libertatem, qui viam Vobis ostendit optimam, quomodo stabilitis optimis in patria legibus Vos in flore scientiarum, commercii, agriculturae, artis bellicae omnes doctiores, ditiores, et magis, quam hactenus, unanimes vivere possitis. Si sequi ista detrectatis, vivete in obscuritate, et perpetuas consectemini ignorantiae latebras, ego autem, qui meis impensis aliis cultis nationibus similem attigi saniorem rerum cognitionem, ignotus inter vos dies meos transigam, scuto virtutis et humanitatis munitus imperterritus inviolabili mortalitatis fato obviam ibo, atque vestram aeternis dignam lacrimis sortem deplorabo.

Matinovics, Oratio pro Leopoldo II, 1792207.

Romani imperii augusto, Hungariae, Bohemiae etc. regeAb Hungaris proceribus et nobilibus accusato

Anno MDCCXCII. Elucubrata

Germania, 1972

Male adinventa, malaeque consuetudinesNeque ex longo tempore, neque

ex consuetudine confirmatur.Iustinian. Novell.134

[I.] Quanto major est sapientissimorum regum in societate civili pretium, quanto ampliores e virtutibus illorum in bonum nationis redundant fructus tanto turpior est criminationis vestrae acerbitas, qua ultimis his annis Iosephi II. Romanorum Imperatoris et successoris illius nunc regnantis, coronatique regis nostri Leopoldi II. regimen et juribus humanis, et saluti

207 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 553-574.

155

Page 156: Ungheria giacobina

populorum conforme accusatis, insidias a nefariis sacerdotibus vobis propositas struitis, ut eversis aequissimi gubernaculi legibus in harum ruinis vos proceres et nobiles solo nativitatis splendore illustres iniquam aristocratiam, sacerdotes vero super hanc turpissimam suam collocare possint in totius gentis perpetuum interitum theocratiam. Accusationis hujus iniquissimae, viri bellicosi! Causa profecto gravis est, cujus examen adcuratum et regis nostri Leopoldi II. et totius gentis nostrae futuram decidere debet sortem. Constituite itaque hunc optimum Europae principem, quem vos perjurii committendi rerum existimatis, ante tribunal non Curiae Romanae, non sacerdotum, non etiam nativae nobilitatis praejudiciis adfectorum judicum, sed ante illud, quod humanitas, virtus socialis et summa sapientia sanctum et discutiendae causae regiae dignum fecere. Ad hunc rex noster solenniter adpellat thronum, hujusmodi ille futuri sui regiminis dijudicandi provocat sapientissimorum virorum concessum, ut horum vocibus agitata veritas in sinu nationis conquiescat, et relictis omnibus privilegiorum vestrorum nostris, ut ille tamquam pater patriae a populo, et vobis ab omni iniquitate immunis proclametur, atque socio suo tamquam humani regiminis restaurator ab omnibus nobis, et ab ipsa posteritate nostra adorari valeat.

Hujus ego accusationis refutandae causam si hodie in me suscipio quid est, viri nobilissimi! Quod tam dignitati, sapientiae et virtuti tanti regis a vobis in judicium vocati convenientius, quam tribunali humanitatis, ad quod Leopoldus II. hodie juste adpellat, adcommodatius dici possit? Si causa aeqissima apud eos tractetur litium arbitros, qui resectis phanatismi sacerdotalis et aristocraticis principiis regis regimen tantum ad verae humanitatis regulam revocant, tunc applaudere ego mihi ipsi debeo, quod accusationis vestrae crimen, quod saepius in privatis conventiculis vos contra Leopoldum II. prudentia et mansuetudine tum in Hetruria, quam in tota cultioris Europae parte dudum illustrem commisistis, me hodierna luce strenuum opiniones vestras redarguentem nanciscatur oratorem. Si ingenia vestra nondum tota veneno jesuitico corrosa sunt, Leopoldum II. non solum ab omni maculata immunem, sed etiam optimum gentis nostrae patrem pronuntiabitis.

[II.] Removete aliquantum mentes vestras ab ea, quam in patria nostra nuper tanto cum strepitu in comitiis defensa erat, regiminis forma, et praebete aures sanioribus regendae civitatis principiis, quae cum hominum naturae insculpta sint, neque sacerdotum calliditas, neque etiam aristocratica molimina falsa reddere possunt. Hominibus duos praeclaros natura dedit instinctus: securitatem et libertatem, quos ut exercere possint, in unam coëunt societatem, ut unitis viribus et omnibus sapientiae remediis se ipsos et conservare possint, et iis libere

156

Page 157: Ungheria giacobina

frui rebus, quae securitatem publicam non evertunt. Hi profecto securitatis et libertatis adfectus innocentes sunt et sancti, quia ex ipsa propria hominis conservatione tamquam ex unico omnium legum naturalium fonte profluunt, pactum itaque, quo mutuam sibi membra civitatis promittunt securitatem et necessariam libertatis naturalis partem, adeo firmum esse debet fixumque, ut nihil in societate civili sine maximo scelere introduci possit, quod illud sive penitus evertat, sive quoquomodo labefactet. Omnes leges civiles, quae ex natura pacti socialis non profluunt, sanctum legis nomen profanant, injustum civitati jugum imponunt, et innumera in societate scelera generant, quae regis auctoritatem suspectam reddunt, vitam illius perpetuae inquietudini exponunt, et cives ab industria, laboribus utilibus, ab omni demum necessaria obedientia retinent. Nihil sanctissimis bonae civitatis legibus libero hominum arbitrio potest, neque ullo modo per contrarium usum et consuetudinem longissimo etiam tempore per errorem civium exercitam illae everti possunt. Quemadmodum lex de furto non comittendo nunquam per quotidiana furta labefactari potest, ita etiam pactum civitatis, quo securitas et libertas civium vera promovetur, nunquam per oppressiones aut per victricia arma annihilari valet, si populum per majorem vim aut calliditatem subjugari accidat, tunc physicae tantum vires illius, sed non ipsum jus tuendae securitatis et libertatis praepotentiae iniquissimae cedere debent. Auctis itaque successu temporis populi viribus, oppressio e medio tollenda erit, ut pactum civitatis integrum in throno humanitatis collocatum adorari valeat. Nullam istud in societate civili respicit generationem, nam pactum vitae socialis cum quavis generatione totum renascitur. Homines quippe ex prima orti generatione per leges naturae physicas eosdem obtinent adfectus, eosdem instinctus securitatis et libertatis; habent ergo et hi totum fontem seu fundamentum societatis civilis, sicut primi homines. Dabit igitur sanior philosophia his exstentiae praecedentiam, sed etiam palam in quavis generatione aequalium jurium civitatis praerogativam agnoscet. Turpissimo profecto illa generatio vexatur ignorantiae morbo, quae jura civitatis sibi libero quasi testamento legata existimat et conscientiae sibi ducit tam errores prioris generationis funditus evertere, quam etiam sortem felicitatis communis ab omni labe immunem reddere. Generationes posteriores non sunt respectu primae minorennes; hac enim cum non existant, mala posterioribus generationibus evenientia tollere nequeunt, et proprietatem rerum, quae novis irruptionibus saepe exponuntur, tutam reddere non valent. Ideo quaevis generatio suas proprias exercere debet ad commune bonum promovendum vires atque ingenium, ut ita felicitate proprio procurata Marte perfruatur. Si quae leges prioris generationis confirmari subsequis temporibus merentur, id

157

Page 158: Ungheria giacobina

posteritas exuculta non ob respectum prioris generationis facit, sed quia illae e pacto civitatis fluunt, et solidissimo ideo nituntur fundamento, si priores generationes leges conditas aeternas reddere, et in omnem transmittere cupiunt posteritatem, eas juribus humanitatis adcomodatas, et non in privatos nonnullorum civium fines tendentas efficiant. A qua legum condendarum norma, si qui legislatores discedunt vel sapientiae necessarie defectum, vel voluntatis perversae evidentissima palam orbi ostendunt incitamenta.

Frustra sanctissimarum legum societatis civilis inimici adserere nituntur civitatem puro pacto sociali superaedificatam esse ideam phylosophicam absque typo, quae realisari nunquam potest. Legant hujusmodi generis humani monstra historiarum monumenta antiquissima, revolvant plurimas magni Iosephi II. leges, persecrutentur Leopoldo II. cognomine sapientis regiminis forma in Hetruria longa annorum serie exercitam, atque ita ipsi fateantur, quam exigui sit haec ponderis objectio. Dum civitatem virtuti et justitiae innixam impossibilem putamus, quid aliud adserere volumus, quam quod ad illam construendam a pacto sancto sociali aliena et scelerata fundamenta stabiliri debeant, e quibus innumera civium vitia, sicut plante ex suis radicibus promanant? Si vero in huismodi societate trasgressiones necessario e prava legislatione profluentes puniantur quanto id fiat cum crimine, quo jure id praestari possit, vos ipsi etiam, si orationis meae contextum corruptis et veneno sacerdotali inquinatis principiis inflati aversemini, interno tamen cordis vestri impulsu examinetis.

Adseretis fortassis nunquam societatem humanam communi voto in virtutem pacti socialis conspirare posse, atque ita omnes sanctiones huic pacto contrarias aversari; sed unde hanc impossibilitatem concludetis? An eam e corruptione communi generis humani et innata proclivitate in vitia derivabitis, quae nostros continuo concitant animos, ut malam societatis civilis structuram adoptemus? Si ita rem se habere vobis concedam, dicite, obsecro, qui fieri potest, quod non abstante nostra in omne scelerum genus ingenita inclinatione, omnes generationes in quocunque climatae natae, cujuscunque educationis aut temperamenti sint, unanimiter consentiant furtum et homicidium esse vitenda, temperantiam vero amplecti debere, tamquam virtuem pulcherrimam? Si ideo puro pacto sociali civitatum leges superstrui non posse putatis, atque unicas hummanitatis regulas pro basi illius inconcusa adsumi nequire adseratis, quia continuo promti sunt cives illud trasgrediendi, vereor, ne etiam inviti admittere cogamini furtum et homicidium inter scelera computari non debere, quia quotidianis turpissimis illa hominum exercentur actionibus.

Neque demum interest, an aliqua civitatis membra ob privatos fines securitatem et libertatem inaequaliter distributa in

158

Page 159: Ungheria giacobina

societate civili habere velint: huiusmodi enim desideria cum pacto adversa sint sive a sapiente rege, sive a reliqua civium classe tamquam iniqua, et totidem quasi scelerum fomenta continuo removeri debent. Nemo sane in civitate quantumcunque ille, ne securitas et libertas aequaliter omnibus obtingat, reclamet, invitus vel nolens existimari potest; qui enim in civitate manet, is sua hac mansione in pactum, per quod cives uniuntur, consentit, quod quidem non officiorum in societate existantium, sed tamen jurium ad possessionem securitatis et libertatis tendentium aequalitatem introducit.

Haec sunt illa, viri nobilissimi, aedificandae civitatis principia, quae omnium legislatorum voluntates moderare debent, a quibus discendere nefas est, quibus denique si homines sese opponant, virtutem illi et justitiam abominantur, et fraudem in dedecus generis humani adorant. Audite tandem semel vocem conscientiae vestrae, quae vobis sequentem, de qua fusius verba feci, in compendio perpetuo adorandam suggerit propositionem: Pactum, per quod civilis coalescit societas, jus omnibus civitatis membris aeque tribuit, ut in eadem mensura fructibus securitatis et libertatis perfruantur. Revocate ad hoc unicum societatis axioma omnes politicas, oeconomicas, justitiae et militares leges, quae in quavis societate existere debent, videbitis illico illa principia, quae proventus civitatis tamquam haereditatem solis proceribus in repubblica, vel soli regi in monarchia adjudicant, quae subditis nova contributionum onera pro lubitu imponi posse concedunt, vel quae exigente bono civitatis tantum ab infima, ut procerum lingua loquar, hominum classe aucta praetendunt tributa, quae monopolia sive publica, sive privata in sinu civitatis fovent, ut vel reges, vel proceres, vel nonulli privati homines ditescant et reliqua societatis membra per hujusmodi oppressionem miserrimam et jumentis ipsis incongruam ducant vitam; principia, inquam, hujus naturae, e quibus hae vitiosae promanent institutiones, a bona civitate, quae omnium statuit beatitudinem, continuo removeri debere probe perspicietis. In quavis societate, quae superius pronunciato axiomati suam superadificat beatitudinem, neque rex, neque proceres ullas haereditarias exemtiones aut privilegia, quae in omnes perdurent filiorum suorum generationes, introducere possunt; si enim haec pro excellentibus tantum patrum in patriam meritis et virtutibus olim concessa fuerunt, proles horum in detrimentum et praejudicium aliorum civium iis sine proprio fruuntur valore, injustum quippe semper manebit, ut illi, qui virtutes suorum antenatorum non habent, mercede tamen nempe privilegiis suis patribus concessis potiantur. Denique cum pactum civilis societatis aequale cuivis membro jus ad securitatem et libertatem tribuat, exemptiones vero et privilegia omnis generis hanc funditus tollant adorandam in societate aequalitatem, patet utique, quantum illa a bona civitatis

159

Page 160: Ungheria giacobina

structura aliena esse debent, et quanto cum crimine tales generi humano noxiae in sinu civitatis sustineantur praerogativae. Sed allegabitis fortassis in privilegiorum defensionem plurimas monarchias et respublicas, plurimos denique reges, qui ea vel introduxerunt, vel a nefariis sacerdotibus et proceribus illis proposita confirmarunt; quod quidem si serio mihi opposueritis, ut meam de privilegiorum injusta sede opinionem evertatis, reponam vobis omnes, qui illa olim fovebant, vel hodiedum protegunt, aut ex ignorantia jurium civitatis crassissima, aut ex malitia turpissime errare, atque adeo vel per sapientes Iosephos Leopoldosque, vel per populum ad rectam societatis structuram, a qua dictae abesse debent exemtiones, omnibus viribus cogi debere. An universalis in errorem consensus veritatis naturam obtinere potest? An multiplicata per orbem vitia in sanctam multari possunt virtutem? Hujusmodi profecto absurda, ut accusationem contra sapientissimum regem vestrum Leopoldum et antecessorem illius magnum Iosephum justificetis, ore quidem proferre potestis, sed intimus vobis illa sensus continuo reprobabit. Si cuivis civitatis membro, quod immortalia in communem rempublicam praestitit merita, prima in societate civili dentur officia, si amorem et aestimationem reliqui cives cum rege illi ostendant, et omnem in illum confidentiam ponant, si apertus praeterea illi relinquatur exercendae ad comparandas divitias industriae campus, tunc sufficientia sine ullis privilegiis vel personalibus, vel haereditariis aderunt in tali civitate ad activitatem utilem sine imminutis reliquorum civium securitate et libertate incitamenta.

[III.] Privilegia et exemtiones non solum nullo unquam tempore homines ad utilia civitati servitia praestanda non animarunt, sed potius illos inutiles et impensis civium alendos fructuumque terrae avidos consumtores effecerunt. Pontifices et reliqui episcopi ab illo tempore simplicem Christi et apostolorum doctrinam perverterunt, innumera scelera: puta homicidia, abortus, occultas contra reges conspirationes, subditorum ab obedientia regibus praestanda absolutiones, fornicationes, adulteria, bestialitates et sodomias patrarunt, arctam atque arduam coeli viam curribus deauratis, adparatu vestium splendidissimo, crucibus, stellis et annualis pretiosissimis quaesierunt, et sub praetextu tuendae religionis populo, ignaris regibus – ab illo, inquam, tempore imponere ceperunt, a quo privilegia, exemtiones et bona immobilia ampla a regibus obtinuerunt. Stantibus tantis sacerdotum praerogativis, quanti procerum et magnatum filii, qui iniquissima primogenitura non potiuntur, sacerdotalem amplectuntur statum, ut divitias familiae per primogenitum fratrem ereptas e bonis ecclesiae in decuplum resarciant, vegetativam et epicuream ibi ducant vitam, concubinas amplis dotent proemiis, atque Iesu Christi sanctam in dedecus et

160

Page 161: Ungheria giacobina

scandalum generis humani profanent institutionem? Evolvite, quaeso, hominum annales vastissimos legite literatorumephemerides, et erubescite, quam paucos in iis deprehendatis principes, comites marchiones et barones privilegiis iniquissimo jure ornatos, qui talentis suis, virtutibus et viribus societati magna emolumenta tulissent. Exemta hiusmodi ab oneribus plurimis civitatis entia se aliis hominibus ordine superiora existimant, mollem et phanaticam passim obtinent educationem, solidam ingenii culturam aversantur, subditam plebem opprimunt et jumentorum more tractant, ex hujus sudore quasi sanguineo uberes recipiunt fructus, quos lascivae et Epicureae consecrant vitae, summa civitatis officia ob nativitatis splendorem consequuntur, quae cum ob ignorantiam gerere nequeant, ruinam societati adferunt, tantas familias minores ad summan redigunt paupertatem, venationem in suis territoriis prohibent, ut numerus ferarum in infinitum pene augeatur, hortos egrosque, quos subditi magno labore inseminarunt, ad incitas redigat.

Hi sunt profecto tristissimi privilegiorum et exemtionum effectus, quos humanitatis leges, bona civitatis structura et Leopoldus II. a vobis in judicium vocatus execratur. An non nos frequentissima docuit experientia proceres civitatum adeo suas praerogativas extendisse, ut omnia impune patraverint scelera, pro quibus reliqui cives summum legum criminalium subire cogebantur rigorem. Quis Alexandrum VI. papam ob productum ex scorto filium Borgiam punivit? Quis pricipis Rohan et cardinalis cardinalis carnales excessus ad legis ecclesiasticae severitatem revocavit, si reginam Galliae ille non offendisset, adhuc sub veste sacerdotali ultima luxuriae vestigia in Gallia premeret. Quis iesuitae et canonici in Belgio execrabilis Van Eupen scelus, quod ille unam baronis filiam innocentem in sacra confessione deflorando et gravidam reddendo commiserat, redarguit? Phanaticus et rebellis cardinalis Malin pecunias et currum illi subministravit, ut impunis in Hollandia vivere potuerit. Dum hujusmodi transgressiones pauperes parochi, capellani vel obaesi monachi ex fragilitate committunt, cum privilegiis magnaticis non protegantur, vos ipsi scitis, quanta cum severitate debitas hi luere debeant poenas. Domestica plurima hujusmodi exempla de summis praelatis et magnatibus adferre supersedeo, cum haec neque lippi et tonsores nostri ignorare possint.

Eadem etiam est monopoliorum omnis generis natura: illa sane conditiones pacti civitatis evertunt, dum paucis civibus vel proceribus divitias procurant immensas, reliquam vero totam societatem invitam ad inactivitatem determinant, libertatemque sanctam, cuius defendendae causa societatem amplectimur civilem, intra arctissimos collocent limites. Quo plura in civitate existunt monopolia, eo propinquiores ad interitum sunt illius cives; nihil in similbus pessimis politicis

161

Page 162: Ungheria giacobina

instituionibus valent talenta ad commercium et artes mechanicas promovendas optima, nihil eorum fortissimi conatus, cum omnia huiusmodi molimina privilegiis monopolistarum exclusivis vana reddantur. Si in monopolio salis magnum ad ampliandum lucrum determinetur pretium, quid prodest populo, si clima hac abundet minera? Quam cives ex abundatia frumenti vel tabaci haurient utilitatem, si lege sancitum sit solis panem coquere et vendere pistoribus? Et si solis paucis tobacae distractio concedatur Iudaeis? He [!] et visitate plures provincias, in quibus iniquorum monopoliorum subsistit institutio et videbitis, in quanta egestate et lacrimis digno statu populus ibidem torpeat. Nolite, vos obsecro, civitatis alicujus feliciatem a divitiis exessivis nonnullorum procerum vel mercatorum metiri, sed examinate potius, in quali omnia societatis membra versentur felicitatis cardine, et tunc proferte justam de passima monopoliorum indole sententiam.

Si vos pravam privilegiorum, exemtionum et monopoliorum indolem a me et aliis maximi nominis juris peritis evidenter demonstratam agnoscere adhuc recusetis, ad universum me ego patriae nostrae fertilissimae converto populum, hunc ego rogabo, ut ex indubitatis historiarum monumentis discat, quantas discordias et alia omnis generis mala homines privilegiis ornati et monopolistae societatibus civilibus causaverint. Sub Carolo V. magnates erant cruentae rebellionis a populo Hispanico excitatae motores; proceres Belgici et non populos Carolum V. Hispanis per suas fraudes exosum fecerunt. Cardinalis Iulianus papae ablegatus et non populus Hungaros persuasit, ut tractatus pacis cum Turcis initos violarent, et ita tristissimae cladis Varnensis auctor evasit. Monachus Corneo, archiepiscopus Colocensis et alii praelati lugubrem Mohacsianam produxere cladem. Cilius comitis privilegio ornatus immortali Huniado heroi mortem paravit. Hungariae proceres, non autem populos post Mathiae Corvini mortem coronam Friderico imperatori per tractatus libere initos destinatam dare noluerunt. Albertus, Uladislai frater, magnas erat, qui in regnum crudeliter irrupit et Cassoviam urbem obsedit. Stephanus Báthori unus e prae ipuis proceribus erat, qui contra Ionnem Zapola electum et coronatum regem factiones excitavit et regnum divisit. Iesuita Van Eupen sacerdotes et Belgii magnates turpissimam nuper contra saluberrimum et humanum Iosephi II. regimen excitarunt seditionem. Galliae populus per magnates et monopolistas ad summam egestatem redactus memorabilem regni huius metamorphosim, quam hodie tota admiratur Europa, produxit. Denique non noster pacifus et oppressioni adsuetus populus, sed jesuitae, episcopi, praelati, vos, magnates et nobiles, capita vestra contra saòuberrimam Iosephinam regiminis formam eo tempore erexistis, quando in emolumentum vestrum magnus

162

Page 163: Ungheria giacobina

humanitas pater Iosephus II. acie militium intrepida desudavit, ut provincias ad hoc regnum pertinentes a Turcis recuperaret. Ex his aliis innumeris, quibus historiae scatent, exemplis discite, quam tristes in societate civili, et tam regibus, quam populo maxime noxiae prodire debeant scenae, si everso sancto pacto civitatis privilegia, exemtiones et monopolia in sinu illius foveantur.

[IV.] Perscipio equidem eum, qui acutiori e vobis pollet ingenio, dicturum, privilegia vestra atque exemtiones a tantis regibus nostris, quos elapsa dedere saecula, praelatis atque nobilitati concessa et pluribus confirmata fuirsse juramentis, illa ergo neutiquam violari posse, neque etiam inter illa, de quibus verba feci, privilegia ulla ratione computari debere; quod quidem si ita se haberet, juste vel ipsis Iosephi II. cineribus maledici et Leopoldum II. regem nostrum sapientem accusationis vinculo merito a vobis irretiri proferretis. Egregius, me hercle, vincendae causae, quam pro Leopoldo II. adorando patre defendendam hodie suscepi, se se mihi exhibet prospectus! Utinam omnes vos non pertinaciam, neque inflexibiles cervices vestras, sed hanc solam orationi meae faceretis objectionem! Triumphum ego hodie canerem, Leopoldi II. regis nostri manus paternas ab omni vinculo aristocratico et sacerdotali solutas viderem et jucundissimam una cum vobis spectarem scenam, quomodo per sagaces leges illius sacerdos ad sanctum finem suum promovendum a mundi negotiis remotus rediret, quomodo demum per saluberrimas illius institutiones omnium civium hujus regni beatitudo promoveretur. Sed jam indulgete, quaeso, ut illa hoc loco adferre possim privilegia, propter quae a temporibus Ferdinandi I. ad nostram usque aetatem tantas sacerdotum et magnatum nostrorum prosapia excitavit lites et in ruinam totius nationis turpissimas rebelliones. Verbözius in opere Tripartito part. 2. tit. 3. De ferendis in Hungaria legibus haec scribit: “Accersito interrogatoque populo, si eis tales leges placent an non, qui cum responderint quod sic, tales postea sanctiones pro legibus observantur. Plerumque autem populus ipse nonnulla, quae ad publicum bonum conducere arbitratur, unanimi consensu decernit. Si princeps hujusmodi sanctiones acceptaverit et approbaverit, tum vim legis pari modo sortiuntur.” Si sensus huius privilegii non per alias fundamentales exemtiones corrumperetur, nihil profecto in eo sancto civitatis pacto adversum sana deprehenderet philosophia, cum enim cuivis populo liberum sit potestatem legislativam vel in solum transferre regem, vel etiam per duplicem potestatem, suam nempe et regis, saluberrimas condere leges, nunquam populus vinculum civilis societatis labefactat, si ille in se ipso et rege personam legislativam representet; tristissimum igitur est et omni acutissimo veneno deterius illud sacerdotum, procerum et nobilium privilegium,

163

Page 164: Ungheria giacobina

quod ad explicationem prioris ab eodem Verbözio part. 2. tit. 4. adfertur: “ Nomine autem populi hoc in loco intellige solummodo dominos praelatos, banores et alios magnates atque quoslibet nobiles”.

Siste paululum philosophae et verae humanitatis defensor! Percurre acuto tuo ingenio verba hujus privilegii, ut novo convincaris exemplo, quantum iniquitatis foveant privilegia Hungarorum in perpetuum totius nationis interitum atque oppressionem. Populus in hac sanctione sunt praelati, barones, magnates et nobiles; exiguus hic hominum numerus superbia nulla nixa fundamento inflatus sese supra humanitatem extollit, regum manus et potestatem legislativam, quam tantum a tota accipere rex potest natione, ligat et milliones hominum, quorum patres non minus, quam magnatum et nobilium antenati heroicis pro hac patria pugnarunt viribus, sancto populi nomine spoliat, atque duas humanitate indignas illis relinquit classes, ut nempe tota reliqua natio vel perpetuum evadat procerum praelatorumque mancipium, vel sortem suam cum jumentis dividat. Praeclarum profecto privilegium! pEr quod tota natio a legibus ferendis sine culpa excluditur, et instar machinae ad nutum praelatorum et procerum tractandae consideratur. In testimonium ego te, sapiens Europa, voco, qui sapientissimos mihi judices causae Leopoldinae hodie administras. Tibi ego examen hujus privilegii nefarii relinquo, tu proferre tuam super illud sententiam non recuses et dic, an per tale privilegium pactum sanctum civitatis, quod omnibus membris aequale tribut jus securitatis atque libertatis, non penitus evertatur, an acceptatio regum juramentis confirmata aliquod robur tali addere possit privilegio, quod est contra civitatis naturam sacrosanctam et quod legibus humanitatis continuo adversatur, an longo hujus privilegii usu natio jus feredarum legum amisisse dici potest? An silentium nationis longum, quod ignorantia per jesuitas in regno introducta peperit, tam nefandum privilegium legitimum efficere potest? Deploro ego merito vestram, archiduces Austriae, violentam situationem, in qua non liberi, sed ut turpissima evitaretis bella intestina aristocratica hujus regni, talia ante coronationem adjurastis in detrimentum totius netionis privilegia. Utinam gentem hanc aristocratico et sacerdotali veneno infectam suae miserae, in qua per insidias Turcarum vivebat corrodebaturque, sorti commisissetis, jugum illa Ottomannorum unius saeculi et porro portare continuaret, jam nunc nos nec literas nosceremus, praelati in palatiis deauratis non amplius vegetarent, nec in molli cum concubinis cubarent lecto, et proceres ipsi eandem sub Baschis, quam natio nostra nunc sub illis patitur, subirent sortem.

[V.] Sed maime execrandum est illud, quod in ipso magnatum ordine praelati primum teneant locum, quo privilegio et vos, et antenati nostri non solum pactum sociale, quod cuivis

164

Page 165: Ungheria giacobina

hominum natura insculpsit, sed ipsas Christi et evangelii leges turpissime violarunt. Praelati sunt sacerdotes, qui non politicas leges condere, sed regnum Christi, quod non est de hoc mundo, quaerere debent. Praelati sint et maneant assaclae apostolorum, Deo militantes, quibus Paulus, gentium, vetat negotiis implicari secularibus. Boni sacerdotes Christum ducem imitari debent, qui ut omnibus exemplum relinqueret, seculari se se subjecit Iudaeorum criminali judicio, nostri autem praelati vanitate inflati et finis sui immemores laicum fugiunt forum, et primum in regni comitiis occupant locum, in deputationibus oeconomicis, commercialibus, urbarialibus, politicis, judicialibus adsident, et nova ignari rerum statisticarum genti nostrae et ipsi cudunt theocratica vincula nobilitati. O miseri vos proceres et nobiles! Qui in media coecutitis luce atque perspicere negligitis, quod tale privilegium in favorem praelati antiquitus latum in perpetuum sit regis, vestrum et totius gentis nostrae optimae detrimentum. Silentio praetereo ego trista antiquorum comitiorum nostrorum exempla, in quibus praelati regem et magnates deceperunt, ut suam conservarent theocraticam, sed ad nupernam vos ego provoco Budae celebratam, ut vocare soletis, dietam, percurrite mente vestra vaferrimam praelatorum et jesuitarum agendi rationem et dicite vos ipsi, si quid turpius in sistemate politico cogitari possit, quam praelatis primam in tractandis regni negotiis cedere sedem. Fulcra haec theocratica furorem vestrum contra Iosephi II. regiminis formam excitatum in suum converterunt usum. Episcopi divitiis pene immensis adfluentes plurimos comitatuum amplo acre corruperunt deputatos, illi interea, ut mites, adparerent, in pubblico consessu vaferrimi tacebant, hi vero pecuniis sacerdotalibus animati propositiones theocratiae nocivas votorum pluralitate removebant, et veneno episcopali-jesuitico consentaneas mordicus defendebant. Praelati in hac illis favorabili situatione vel soli, vel per suos exploratores sapienti Leopoldo II. vos tamquam terribiles et throni sui infensissimos hostes depinxerunt, ut ita optimi regis animum a vobis alienum redderent, illumque totum contra vos concitarent. In clandestinis jesuitae quotidianis conventiculis pro scopo sibi promulgandum adsumserunt, quod omnes latomi sint libertini, Iosephini, membra de propaganda Gallica constitutione et totidem quasi throni Austriaci eversores, ut ita Leopoldum II. metu amittendae potestatis legislativae obruerent ultroque persuaderent, ut ille non amplius sua in Hetruria saluberrima vel Iosephina in regno nostro introduceret regiminis principia, sed absurda antique nostra, quibus stantibus praelati et jesuitae virus suum exercere possunt, confirmaret privilegia. Fingite, vos oro atque obtestor, quod vos principia jesuitica ametis, facite cum coriphaeis illorum amicitiam, ut in conciliabulis, quae hi execrandi celebrant, Lojolae discipuli adesse possitis et stupenda ab his eructari

165

Page 166: Ungheria giacobina

scelera contra regem omnesque magnates, qui eorum turpissimae cogitandi rationi adversantur, audietis, Iosephi II. sepulchro illi maledicunt, Leopoldum II., cujus illi sapientem atque humanam in Hetruria subsistentem norunt regiminis formam et successorem illius maximae spei, qui facem philosophiae novo seculo accendet, Franciscum execrantur, perspicientes, quod principes hi resecto omni sacerdotali et politico jugo suam, quam acceperunt legislativam potestatem totam in decus generis humani consecrare velint. Sciotote, quod hi execrabiles socii Iesu iam multos ex vobis et ministros in suas pertraxerint partes, quod episcopos eo adduxerint, ut ad papam clam recurrerent, ut iste vaferrimis in conclavi suo cusis principiis illos adjuvarent atque ferrea et crassissimae ignorantiae sacerdotali dominio favorabilia ab orco revocaret secuta. Exploratores papales et Begici hinc inde current, ut turpissimam Belgicam scenam, quasi de interitu religionis ageretur, in Europa excitare possint. O sanctissima Iesu Christi religio, quales tu nunc nacta es defensores! Primi tui apostoli sanctam per orbem praedicarunt doctrinam, bonos mores, patientiam in adversis atque paupertatem, hodie autem Christi vicarius, nomine Pius VI., quod regnum de hoc mundo in Avennionem amiserit, conqueritur, scripto ad bellum Gallis inferendum Europeos concitat principes, apostoli hujus jesuitae et episcopi hodierni turbas in Belgio et Hungaria excitarunt, ut bellis intestinis sapientissimos Austriae principes et populum obruerent, scientias politicas et saniorem theologiam extinguerent, atque tandem universalem efficerent illis solis utilem propositionem: nunquam principes melius et felicius regnare posse, nisi populum in perpetua conservent ignorantia et oppressione.

Vos ego adjuro, Europae principes, vos hortor, Hungariae proceres, ne obsoletis et pseudo-politicis seducti principiis existimetis vestrum sub theocratia felicem statum, nam tristissimus ille sane est et homine prorsus indignus. Si in aliqua societate civili sacerdotale venenum primum teneat locum, tunc rex re ipsa nullam, nominetenus autem utramque habet et legislativam, et executivam potestatem; etenim in tali theocratica regiminis forma regis aula confessariis et sacerdotibus plena scatet; hi adfectus illius ex quotidiana discunt conversatione atque principales eiusdem regis inclinationes, facile itaque talem regem tam in legislatione, quam in legum executione in suas pertrahunt partes, ut ita vel invitus instar machine, non obstante horrenda militum acie, se se per hos pseudoprophetas tractari sinat et nullam stricte loquendo habeat in regno suo monarchico potestatem. Eadem quoque est magnatum et nobilium sors, ubi sub larva religionis et sub atra veste absconsi primatum tenent uneti impostores. Plurimi enim a magnatibus et nobilibus ob mollem, quam obtinuerunt, educationem proventus bonorum suorum pene

166

Page 167: Ungheria giacobina

exhauserunt, quos ab episcopis divitiis execessivis cumulatis ut aliqua ex parte compensantos accipiant, se ipsos in detrimentum regis et patriae ad nutum sceptri sacerdotalis tractari sinunt, tamquam nullo, sicut equus et mulus, hi proceres pollerent intellectu. Quantum itaque vos ipsi vestra ingenia et humanum valorem tenacitate hujus privilegii, ut nempe praelati primum in regno efficiant statum, vilipendatis, quantum praeterea ipsum pactum sociale, quod nullam sacerdotii nationem involvit, evertatur, dicet vobis sapientissimorum virorum tribunal, ad quod Leopoldus II. a vobis accusatus hodie provocavit. Si demum antiquis temporibus reges atque proceres praelatis ob promulgatam religionem in regno catholicam primum cessere contra pactum sociale locum, quo jure, qua aequitate nostri infulati et crucibus ornati sacerdotes, qui aliunde per ampla, quae possident, bona immobilia satis pro suis in ecclesiis praestandis officiis praemiati sunt, qui ad generationem antiquorum illorum praelatorum non pertinent, tali primatu ornari possint, non perspicio. Si privilegia in generationes translata pacto civitatis adversantur, multo magis illa, quae arbitrariae in officiis successioni conceduntur, ab humana societatis structura abludunt, et non nisi in summum totius nationis praejudicium atque sanctae libertatis offensionem foveri possunt.

Inter alia porro privilegia vestra articulus secundus anni 1458 sequens eodem iniquo jure numeratur. “ Si rex contra omnes et quoslibet inimicos et hujus regni devastatores hoc regnum Hungariae de proventibus suis regalibus protegere non posset, ex tunc praelati et barones, universi nobiles et alterius cuiuscunque status possessionati homines exercituare teneantur.” Si rex pro suo maximo, quod gerit regiminis onere proventibus regalibus frui potest, quomadmodum praelatus suis bonis immobilibus pro servitiis facilibus ad aram praestitis utitur, nescio, ex quali aequitatis fonte rex totum Hungariae regnum atque bona praelatorum, baronum, nobilium et totius nationis ex suis proventibus contra hostem defendere teneatur? An conditio regis, qui totius regni gerit gubernacula, deterior, quam unius praelati aut nobilis esse potest? Quo jure ille contra inimicos totius regni ex suis proventibus bellare debet? An non aequitas postulat naturalis, ut dum de omnium agitur securitate, omnes quoque nationis nostrae cives non tantum tunc, quando regales non sufficiunt proventus, sed quovis tempore et sine ulla conditione suis proventibus proportionata administrent belli gerendi adminicula? Tristissimum vero illud est et hodiernae bellandi arti contrarium privilegium, quod his verbis ab antenatis accepimus: “ Si temporum in processu adeo gravis necessitas et periculum regno huic immineret, ut secus fieri non posset, nisi diaeta generalis per regiam majestatem ad campum Rákos locum scilicet consuetum indiceretur, ex tnc si

167

Page 168: Ungheria giacobina

quid subsidii aut contributionis ad evitandum et propellendum hujus regni periculum regiae majestati illi offeretur aut praestaretur, communi omnium dominorum praelatorum, baronum ac caeterorum regni nobilium offeratur et praestetur. Dicite, quaeso, in qual penes isthoc privilegium status regni nostri versaretur cardine, si repente inimicus aciem militiae nostrae percuteret, interiora regni penetraret et cuncta flammis consecraret pertinacibus? An tunc primo dietam convocaretis, de novis contributionibus et subsidiis regiae majestati praestandis operam impenderetis? An tunc primo expectaretis, donec vestri molli lecto et summae commoditati adsueti mitrati et consecrati ad dietam comparerent? Bramines Hungarici, ut illorum votis novae stabilirentur contributiones? cRedite mihi, tenacite hujus privilegii interitus patriae nostrae extra omne dubitationis aleam collocaretur, praelatique nostri in hujusmodi circumstantiis molli vitae sacerdotali adversis non dietam, sed in fuga salutem quaererent. Arte bellandi mutata, atque Friderico II. magno Borussiae rege duce multum exculta huiusmodi privilegium vix in nova Hollandia, apud Patagones, vel Otahiti feros incolas defensores consequeretur, nunc sane titulus insurrectionis chimera est, a quo tempore Europae reges per Ludovicum XVI. Edocti ingentem militum aciem tempore pacis alunt et exercent, ut in omni eventu hostes patriae compescant. Vestra igitur rex non opus habet insurrectione, sed contribuere praelati, proceres et tota reliqua natio debent, ut onera civitatis aequaliter portantes, aequales quoque bellorum fructus inter nos dividamus.

Quid nunc inculti at artis militaris expertes, quales vos insurgentes essetis, contra inimicum exercitatissimum valeant, discite exemplo Turcarum, quos nuper Iosephi II. militia et Moscovitae percusserunt. Tempora illa obscura, quibus talis insurrectio aliquid valuit, elapsa sunt, praelati nostri Epicureae vitae adsueti non amplius in campo Mohats sanguinem effundere pro patria adfectant, qui dulcius in patria vivere, quam pro illa mori, aut vel unicam sanguinis guttam in gratiam illius cedere existimant. Vos quoque patrum nostrorum vestigia heroica premere non adfectatis, Huniadios, Nadazdios et Hadikkios in sinu vestro non reproducitis, sed totum jam bellandi animum pauperibus cessistis nobilibus, ignobilibus et rusticis, atque ita neque contributionem solventes, neque pro patriae bono isurgentes inanes, onerique totius nationis contra omnia jura humanitatis vivitis, populum vobis subditum ad lubitum opprimitis, hunc vos in comitiis et comitatibus representatis, ex sudore illius fructus arbitrarios colligitis, contributiones illi, prout vestro lucro consentanuem fuerit, imponitis, et continuo regi resistitis, ne subditorum ille miserrimam sortem in humanam convertat. Ideo Iosephi II. memoriam execramini, ideo denique Leopoldum II. de humana

168

Page 169: Ungheria giacobina

regiminis forma introducenda suspectum in occultis et jesuiticis consultationibus iniquissimo jure accusatis.

Eminentissimum sapientum tribunal! Quis tibi in dijudicandis nostris privilegiis iniquissimis animus est? An tu Leopoldum II. regem nostrum, si ille absurda haec et saluti nationis adversa everteret principia, a perjurii labe liberum non pronunciares? Tu profecto, qui tantum solam humanitatem et sacrosanctas illius leges in pretio habere potes, agnoscere non tardabis juramentum omne, quod perversa et felicitatem gentis evertentia confirmat privilegia, nullum esse, atque regem, qui illud pronunciavit, non liberum, sed propter evitandas intestinas sacerdotum et obstinatorum nobilium seditiones coactum considerabis. Si aliquod huiusmodi immunitates pacto sociali et omni aequitati inimicae necdum de infelici sorte patriae nostrae sufficientem sapientibus dare possunt rationem, describam ego, ne totam fere pravarum legum et consuetudinum Verböczii compilationem legendo vos sapientes in Europa judices taedio examinandae in Leopoldum excitatae causae adficiamini, tantum praecipuas nobilitatis Hungaricae libertates: prima igitur est, quod ipsi nisi citati vel vocati ordineque judiciario condemnati fuerint, in eorum personis ad quorumvis instantiam vel clamores aut preces nusquam et per neminem detineri possint, violatur tamen haec libertas in factis causisque criminalibus.

Verumtamen, si de loco delicti aufugerit et manus adversantium evaserit, postea non aliter, nisi citatione vel evocatione mediante processuque juridico damnari et aggravari debebit. Secunda libertas, quod nobiles totius regni nullius praeterquam principis legitime coronati subsint potestatis, et ipse quoque princepes noster ad simplicem querelam et sinistram suggestionem alicuius neminem eorum praeter viam juris et altera parte non audita in persona vel rebus suis ordinaria authoritate impedire potest. Tertia est, quod iustis eorum juribus et omnibus proventibus intra terminos territoriorum suorum adjacentibus liberam semper, prout volunt, fruendi habent potestatem, ab omnique conditionaria servitute ac datiarum et collectarum, tributorum, vectigalium tricesimarumque solutione per omnia immunes et exemti habentur, militare duntaxat pro regni defensione tenentur. Quarta tandem nobilitatis Hungaricae libertas indulget, ut regibus iniquas has praerogativas evertentibus impune resisti possit.

Comparate jam ipsi haec privilegia cum iis, quae superius adduxi bonae vicinatatis principiis, et videte, quantum illa his et sanae rationi adversentur, quanta denique in sinu societatis per ea oriri debeant mala. Nobilitas, quae tantum pro virtutibus proemiandis destinari potest, in patria nostra trasgressores legum et sceleratos protegit, ut interea, donec legitime nobilis citetur, aut ordine judiciario vocetur, ille criminis conscius

169

Page 170: Ungheria giacobina

bona sua divendere possit et impunis ad aliam aufugere regionem, ut ibi rursus plurium criminum nova jaciat fundamenta. Si trasgressiones sanctarum legum civitatis, vitia aut quaecunque crimina felicitatem reipublicae turbant et labefactant, puniri illa sine discrimine debent? Vel forte putatis furtum, homicidium et fraude abreptam alterius familiae hereditatem minora evadere mala, si illa a principibus, comitus, baronibus, praelatis et nobilibus committantur, quam si ignobilis harum turpidinum se noxium faciat? An nobilitas vitiis favere potest, an illam pro asylo omnium scelerum habebitis? Perge, Hungariae praelate, magnas et furibunde nobilis, bono insidens equo ad patrem tuum, si iste te offendit, vel ad regem tuum coronatum, si ille ad dandam contributionem cogere voluit, occide patrem, jugala regem, fugiet tecum scelere commisso tuus e loco delicti equus, et tu amplius, nisi ordine judiciario evocatus fueris, capi non potes, mediaque invenies plura et deinceps poenam, quam mereris, evitandi et hoc totum ideo, quia olim patres tui, superi noverint, qua via nobilitatis praerogativam et sigillum equo, leone, hirco, bove in campis aureo, argenteo, rubro, flavo pictis ornatum adepti sunt.

Egregia profecto libertas! Quam cultae gentes et sapientissimi reges, qui civitates integras beatas efficere volunt, tamquam effrenatam licentiam abominari atque supprimere debent oblivione. Habuit olim Hierosolyma suos, qui lugubrem illius deplorabant sortem prophetas, hodie vero tuum tristissimum lugent, Hungaria, statum philosophi et humanitatis aequi aestimatores. O miseram patriam! Quam natura optimo donavit climate, fluviis, plantis, animalibus et mineris nobilissimis, fata vero genti nostrae invida feros patres Hunnos per christianam religionem non miles, non veros politicos, sed totidem quasi humanitate superiora entia, sultanos Ottomannicos, abominabili licentia et perpetuos populi aristocraticos oppressores effecerunt. Hi sunt, qui a tanto tempore optimorum regum ad salutem omnium patriae nostrae subditorum tendentes impediverunt voluntates, qui turpissima in praejudicium totius nostrae nationis nobilitati et inanibus praelatis reliquere privilegia, ut regi aliud sanctius imperanti resisterent, ut contributionem nullam darent, et totum hujus onus in ignobilem quantumcunque virtutibus illustrem detorquerent hominem.

Relinquite, Vos ego, ignobiles, opifices, ruri degentes et arduo labore terram fructificantes, adloquor, cives, relinquite, inquam, paululum vestra commercia, artes mechanicas atque aratrum. Audite contextum orationis meae, examinate vestra diligentius humanitatis jura, magnatorum et praelatorum despotismum, nupernam immortalis Iosephi II. regiminis formam et patrem vestrum sapientem Leopoldum II., quem sacerdotes et pestiferi jesuitae clandestino abominantur odio,

170

Page 171: Ungheria giacobina

inique, et magnatibus continuo inculcant, quod ille aristocratica in regno nostro eversurus sit pessima principia et fidem juratam quasi violaturus. Tribunal sapientum, coram quo lubenter sapiens et pacificus hic princeps in judicium stat vacatus, Vos per me vocat, ut sepultum Iosephinum, vel quod adhuc melius est, politicum magni ducatus Hetruriae regimen petatis. Non a pauco inanium praelatorum, jesuitarum monachorum, magnatum et nobilium numero sors Leopoldi II. Pendet, si hi humanitatis abortus, paternam illius ad beatitudinem nostram tendentem murmure, factionibus et timida nobilitari militia (banderium) vix securissimae sacrae coronae custodiendae apta impedire vellent voluntatem, Vos numero fere quinque milliones silentium illis in decus generis humani et propriam vestram felicitatem perpetuum imponere potestis. Non ego Vos coeco ductu invito, ut meae accedatis sententiae, petatisque una mecum a sapientissimorum in Europa virorum coetu, ut Leopoldus II. a vinculis absolvatur aristocraticis, non enim hic de persona illius agitur defendenda, sed de salubri in Hungaria introducenda regiminis forma, quae non vegetantibus solum praelatis et magnatibus, sed toti prosit nationi. Si legislator unicum commune bonum civitatis prae oculis habet, et ad istud obtinendum omnes antiquas consuetudines, privilegia et exemtiones quantumcunque a suis praedecessoribus confirmatas et fini civitatis adversas tollat, novasque in harum locum substituat salubres leges, adorandus ille erit a populo et contra omnia aristocratarum et sacerdotum molimina defendendus.

[VI.] Legite jam plura in Germania et Italia typis vulgata volumina, in quibus sapientis Leopoldi II. regiminis forma in Hetruria ab illo introducta depingitur, ad sidera sapientioribus philosophis et jurisperitis extollitur, et pro regula aliis proponitur Europae principibus. Aureas hujus legislatoris leges neque magnates supprimere valent, neque jesuitarum censura librorum in Hungaria abscondere potest. Percurrite quoque mente vestra humanam et aeternis deflendam lacrimis patriae nostrae ab immortali Iosepho II. introductam politicam metamorphosim, quam proceres, sacerdotes et nobiles insensibiliter a jesuitis nuper excitati insano furore everterunt, et in locum illius theocratico-aristocraticum jugum nobis imposuerunt. Vidit jam olim magnus Iosephus II. qua augustae matris suae corregens miserrimam patriae nostrae regiminis formam, profundam per jesuitas infectam ignorantiam, magnatum et nobilium despotismum et otiosam, Epicuream irreligiosamque praelatorum vitam, flagrabat ille zelo intensissimo omnium provinciarum subditos beatos reddenti, habuit ille ingenium, animum fervidissimum et cor ad tantum opus perficiendum impeterritum, ideo paternam metamorphosi politicae manum, dum regiminis sceptrum obtinuisset, cum admiratione totius Europae admovit, abusus religiosos et

171

Page 172: Ungheria giacobina

politicos sustulit, quibus novas humanitati et pacto sociali conformes substituit leges adorandas. Inanium ceremoniarum et pomparum magnis civium impensis peragi solitarum summis ille erat osor, ideo nostram coronationem subire noluit, cupiens plus pater gentis nostrae atque a despotismo sacerdotali et aristocratico redemtor, quam rex iniquissima praelatorum et magnatum privilegia confirmans evadere. Belle novit magnus iste legislator et summus purae religionis cultor, quantum disciplina ecclesiae et sacerdotum mores per jesuiticam et monasticam theologiam a primaevo Christi instituto discesserint, quantum etiam influxus sacerdotum in res civiles malum omni tempore hominibus et regimini civitatis causaverint. Ideo imperterrito animo sacerdotes, monachos et phanatismum, maximos generis humani hostes, per quos olim milliones hominum occisi fuere, adgressus est, monachos divites et monachos inbecilles, quae juvenes in claustris nutitando mares salutabant, in senecta vero mordaces evadebant et infelicem duxere vitam, leberas e carcere dimisit, honestis vivendi mediis providit, ut et porro Deo non coacti, sed liberi servirent, pauperibus vero monachis, ne amplius inanes multiplicarentur, tyronum susceptionem inhibuit, existentes vero et aptos sine discrimine ad sancta animarum curam adplicuit. Nihil papae contraria sentimenta, nihil pomposa illius Iosepho II. praestita visitatio contra salubres hujusmodi reformationes effecere; magnus enim iste princeps et porro plura sustulit claustra, inanes confraternitates, imagines auro argentoque contra humilem Iesu Christi doctrinam ornatas, quae non phanatismo, sed observantia evangelii, bono sacerdotum exemplo et vera pietate promovetur, prohibuit, ampla denique erigi fecit pro clero juniore seminaria, ut futuri hi animarum pastores sanam theologiae doctrinam consequerentur, et a veneno suorum episcoporum, quorum plurimi per antiquam jesuiticam orco ipso deteriorem infecti erant theologiam, liberarentur. Numerum denique inanium praelatorum minuit et episcoporum proventus, ne caro illorum spiritui deinceps tantopere in decedus christianae pietatis insultaret, arctiores reddere decrevit.

Dicite, an jam aliquod sanctius pro bono religionis cogitari possit, quam hujusmodi reformationes, quae si altas suas fixissent radices, vidissetis post paucos annos primaevam Christi ecclesiam quasi a mortuis resuscitari, sacerdos non jesuiticae et papisticae theologiae argumentis, intolerantia aut alia quavis persecutionum furia scissas religionis christianae classes, Judaeos, Turcas, ethnicos, naturalistas et atheos, sed bonis moribus, mansuetudine, pietate, sanctis vitae exemplis ad sinum ecclesiae invitasset, quemadmodum id primi Christi asseclae apostoli agere. Quid Pius VI. papa suo Viennam itinere quaesivit? Non profecto Iosephi II. amicitiam, quem

172

Page 173: Ungheria giacobina

clandestino prosequebatur odio, sed sua praesentia et simulata modestia voluit ille Germanae gentis antiquum excitare phanatismum, ut illa in apertas quasi tuendae religionis causa prorumperet flammas, rebellionemque contra Iosephum II. produceret; sed pestifera haec, quam Satan tantum corruptae sacerdotis animae suggere potest, apud Germanam solidae eruditionis gentem finem non obtinuit intentio, hujusmodi papismi et jesuitismi factiones tantum apud Austriacos, Belgas et nostros Hungaros triumphare possunt; hae enim tantum duae nationes per jugum aristocraticum reguntur et cum aristocratia semper ex hebetibus ingenio et ignorantibus componitur magnatibus atque nobilibus, mirum non est, quod hos sacerdotum astutia dementare et in suum detorquere possit propositum. Pudeat vos ecclesiarum praelatos, qui immemores vacationis vestrae in otio et divitiis vivitis et in locum verioris ecclesiae disciplinae phanatismum, turpes vestras et ab imbecillibus regibus concessas mordicus sustinetis exemtiones, populum denique simplicem contra reges optimos concitatis. Theologia vestra turpissima peperit opinionum monstra, intolerantiam inter homines invexit, propter quam cruentae in Europa et America evenere strages. Princeps ideo laicus magnus Iosephus II. nasci debuit, ut absus religionis per curiam Romanam invecti tollerentur, sana philosophia praejudiciorum inimica thronum humanitatis conscendere debuit, ut theologiam jesuiticam et monasticam everteret, sanam aedificaret, mundum tolerantiam doceret et christianae religioni suam primaevam restitueret puritatem. O tempora! o nefandi sacerdotum mores! O adorandam magni Iosephi memoriam! Quis, nisi insanus, laudare potest abbatis Muray zelum quem ille nuper in congressu Gallorum nationali pro defendendis papalibus juribus ignorantiae populorum regumque et calliditati curiae Romanae super aedificatis ostendit, si ille ob sanctum finem hocce defensionis onus suscepisset, non Romae ille nunc episcopatum aut alia vana munera, sed in coelo mercedem suam quaereret. Teles sunt et nostri praelati, qui non titulum gentium apostolus, sed illustrissimi, excellentissimi, servis et omni vana ornati pompa in publicum prodire cupiunt, qui plus daemone sortem Pauli apostoli abhorrent, cum sciant hunc ter virgis coesum, semel lapidatum et ter naufragium passum fuisse, non coronam justitiae nostri a Deo praetundunt antistites, sed hanc a rege nostro Leopoldo II. avellere volunt, turbas per magnates et nobiles excitant occultas, quia suspicantur, quod sicut Iosephus secundus nuper ecclesiae tutor, ita et hic sapiens princeps eorum supprimere velit theocratiam.

Quodsi hujusmodi unctos Bramines Iosephus II. ad eorum sanctum finem in regno etiam nostro reducere voluit, quis sanae mentis illum accusare potest? Quis eum non patrem totius gentis nostrae agnoscet, qui uno sancto decrevit edicto,

173

Page 174: Ungheria giacobina

ut omnes in Hungaria religionum sectae liberum Deo et publicum praestarent cultum? Oppressorem illum dicetis vestrum, qui brachio nobilium ad bellandum opus non habens, per philosophicum contributionis systema fixa a vobis et reliquo populo petere decrevit in locum insurrectionis subsidia? Quid sanctius et pacto civitatis magis conforme vel cogitari potest? Proferte, vos oro, si res politicas saniori philosophiae superstructas intelligitis, sententiam, quam sapientes in Europa adprobare non erubescerent? Si eam ad illa, de quibus superius verba feci, bonae civitatis revocaveritis principia, pudor vos summus opprimet, quod Iosephum II. non tam regem, quam patrem vestrum barbara vestra veneno sacerdotali animata adflixeritis revolutione. Iste princeps Hungarian per sublatos mechanicarum artium coetus, privata monopolia, per viarum reparationem, per manufacturas, fabricas et commercium in terrestrem convertere voluit paradisum, usumque intellectus nostri per scientias a labe jesuitica alienas, ut nos et totam futuram nostram generationem in perpetuum beatos redderet, ostendit. Quamvis ille studio unico boni communis intentus theocratiam et aristocratiam execraretur, amorem tamen suum erga vos, magnates et nobiles, palam fecit, dum mediis efficacissimis seditionem in vos per Hora et Klotzka excitatam compescuit, quae facile superatis Transylvanie limitibus totam in perniciem vestram pervasisset Hungariam; hac saneagendi ratione evidenter demonstravit, quod vos ita, sicut reliquum patriae nostrae populum, amaverit et omni necessaria securitate pacto sociali conformi munierit. Denique formam exercendae in tribunalibus justitiae erroribus plenam correxit, et quamvis nullum ille de recuperandis ad coronam Hungariae per Turcas avulsis provinciis juramentum elicuerit, bellum temen barbaro sultano hunc in finem indixit, quo durante, dum triumphos gloriosos ille reportaret, arces et provincias recuperaret, navigationem in Danubio liberam redderet, vestramque, ita beatitudinem augeret, vos, praelati et jesuitae, ut iniqua vestra privilegia restitueritis, absente militia tumultus turpissimos et ridiculos excitastis, ut paternam et humanitatis juribus consentaneam Iosephi II. everteretis regimins formam. O crudeles vos regis et populi tyranni, vos, qui contra despotismum monarchicum continuo clamatis, ipsi hunc in regem vestrum Iosephum II., qui vos similes aliis cultis nationibus efficere voluit, exercuistis. Vos, qui antiquum regiminis vestri chaos restitui petiistis, ite et rogate historiographos, ne turpem hanc vestram, quam nuper exercuistis, scenam futurae transcribant doctiori generationi.

Id unum fortassis Iosepho II. objicere, potestis, quod omnes ille innovationes solus et non convocatis regni statibus propria autoritate induxerit. Sed si ingenue fateri velitis, perspicietis vos ipsi me non monente, quod sana illa e pacto civitatis

174

Page 175: Ungheria giacobina

profluentia principia, juxta quae illa ne a sapientibus jurisperitis tamquam malus legislatoriae potestatis administrator accusaretur, regere debuit, prorsus ignoraveritis ac proinde ipsi in comitiis publicis infinitas turbas et difficultates in medium produxissetis, finemque tam sancti regiminis ad suum relegassetis nihilum. Exemplum hujus agendi rationis dedistis in comitiis vestris elapsis luculentum, in quibus vix aliquid pacto sociali et humanitatis legibus conforme statuistis et virgae sacerdotalis aere corrupta permansistis instrumenta.

[VII] Verum praeteritis ego rerum scenis vestram non amplius exercebo cervicem, ad scopum ego principalem dictionis propero. Leopoldi II. regis nostri, quem eruditi juri sapientem nominant, principia politica illius, quibus nuepr Hetruriam beavit, hodie vero in throno regni nostri conspicimus, ut felicitatem per illum consequamur, communem describam. In hac ego dictionis periodo nulla opub habeo oratoris eloquentia, nullo blandiendi falgrare debeo desiderio. De rege enim a vobis accusato mihi tractandum est, qui laudem omnem aversatur,et suam nominis immortalitatem tantum in civium collocat beatitudine; hanc, vos oro, defesionem aequi bonique consulatis, cum illa regem, quem Minerva sapientia replevit, concernat, qui severum judicat per aciem militum immanem principia boni et humanis juribus consentanei regiminis adversum vestra iniquissima defendere privilegia. Non magna profecto perspicacia ingenii opus habetis, ut videre possitis, an Leopoldus II. resx noster iam olim in Hetruria, dum in tenella adhuc aetate sua thronum conscenderat, sanctum impleverit pactum civitatis; exemplum enim vobis et facti hujus argumentum luculentissimum praebet jucundissimum incolarum Hetruriae status, ad quem hi non intestinas seditiones, conjurationes, conventicula, sacerdotum et jesuitarum molimina, sed per magnam Leopoldi II. sapientiam pervenerunt. Natura nunquam melius pro regimine humanae societis operata fuit, quam dum in Leopoldo II. rege nostro profundum ingenium, cor optimum et felix excitavit temperamentum, quae dotes utinam aliis principibus, dum regere debuerunt, obtigissent, nunquam respublicae veneno sacerdotum, magnatorum, vel ferocitati populi consecratae fuissent. Non Leopoldus II. humanam regiminis formam ab Americanis, non a Gallis hodiernis, neque a Iosepho II. mutuavit, sed solida sua eruditione ingeniique profunditate in usum convertit civium suorum, ut ab omnibus laudaretur philosophis et jurisperitis, atque a toto admiraretur orbe. Nullam ille regendae civitatis fecit a priori constitutionem; sciens hanc longe melius resultare, si abusus politici et omnis generis oppresiones, quae privatum principum, vel nobilium lucrum invexit, sensim data opportunitate sine strepitu e medio tollantur. Primum, quod ille in Hetruria praestitit, erat sublaltio

175

Page 176: Ungheria giacobina

regalium monopoliorum et contributionum ultra justos limites extensarum, quarum onus populus Hetruscus cum summa libertatis suae jactura portare debuit. Innumera pene onera premebant eotm agriculturam, commercium et quasvis fere artes mecha nicas in Hetruria existentes, quae totidem erant promovendae communis felicitatis impedimenta. Quodvis fere vitae subsidium ante regimen Leopoldi monopolio regio subjacebat, quod rursus usufructuariis erga majorem pecuniae summam concessum erat, qui ut uberes inde fructus colligerent, pretium omnium rerum ad tale pertinentium monopolium. Puta panem farinamque tantopere auxerunt, ut communis subditos invaserit egestas. Hanc tristem Leopoldus videns scenae faciem, rupit ille tantae miseriae vicula et libertatem omnibus alimenta necessaria vendendi, frumentum libere distrahendi atque panem cocquendi concessit, qua agendi ratione novam suis civibus quasi inspiravit vitam, qui a jugo legum iniquarum liberi mille benedictionibus tantum principem comitabantur. Ante regime Leopoldi per totam Hetruriam venationes populo erant vetiae, quemadmodum id fieri cum summo membrorum civitatis damno in Germaniae et Hungariae pluribus territoriis videmus. Hanc ille, ne ferae et bestiae multiplicatae rusticorum inseminatos agros hortosque destruerent, quamvis magnus venationis amator sustulit. Ita, viri nobilissimi, sapiens princeps propriam suam passionem propriumque bonum in communem consecrare debet felicitatem. Quanto cum scelere hodie adhuc in plurimis marium littoribus piscatarum monopolio regio subjectam videre possumus ne etiam ex vastissimo mari hominibus alendis a natura destinato fructus ullos colligere possint cives. Hoc Leopoldus sapiens monopolii scelus funditus, ut humana libertas victoriam reportet, evertit, qui belle novit maxime libertatem civium labefactari, si agricultura, venatio et piscatura, media vitae maxima naturalia arctos intra limites per leges iniquas collocentur. Antiquam illam legem civilem de thesauris et monumentis casu inveniendis, per quam stautitur, ut dimidia thesaurorum pars principi detur, Leopoldus sapiens e medio sustulit perscipiens, omnia, quae in quovis deprehenduntur fundo, ad proprietatem illius pertinere, quae jurium naturalium per hanc abolitionem genita restitutio plurimos ad quaerendos thesauroset antiquitates cum optimo successu concitavit. Erant turpissimae ante Leopoldi regimen in Hetruria de proprietate rerum ad rusticos pertinentium, puta de jumentorum multiplicatione leges, extabat enim quoddam collegium (Magistrato della praxia), quod incolis circa Florentiam existendibus jumenta nutrienda et conservanda cum dimidio fructu inde redundande tradebat, aliam autem fructum partem ad fontem collegium trahebat regium. Rusticus ita totum alendi onus dimidio fructu, collegium vero regium summas pecuniae crescentes jure iniquissimo ex sudore rustici

176

Page 177: Ungheria giacobina

sanguineo colligebat, sed Leopoldus sapiens et hanc evertit injustam praxim. Eandem demum subiere non minus sanctae civium libertati obnoxia officia et magistratus pascuorum (Uffizio e Magistrato de’ paschi) Sienae et camera Pistojae sortem; bona ad sceptrum regium pertinentia distinxit sapiens Leopoldus a bonis civitatis. Primus ille despostica plurium regum principia evertit, per quae hi inflati continuo adserebant bona civitatis, cives ipsos et horum divitias ad illos jure eminenti pertinere, et ideo in quosvis principis usus converti posse, cives vivere propter regem et omnes eorum fines, operationesque ad promovendam regum felicitatem privatam tendere debere. Haec ille omnia principia unico edicto anni 1789 funditus evertit, ut ne vel fama illorum aures amplius percelleret humanas, ita dum omnia iniqua jura regia sustulit, scutumque tyrannici principis deposuit, dum se patrem et civitas primum ministerum ostendit, facto in se exemplo ulteriores fecit ad corregendas alias absurdas, quae cives ipsos respiciebant leges, monopolia ideo illa privata philosophico subjecit examini, et quia illa cum jactura libertatis naturalis civium serpere, et in dies pejores in Hetruria producere intellexerit effectus, indulsit sapiens Leopoldus omnibus suis subditis liberum vini, boum, panni, serici et aliarum materiarum commercium, ita omnibus patentissimum ille apperuit divitas congregandi et felicitatem promovendi campum. Iustitiae et tribunalium in Hetruria leges, quas ille suppresso inhumano in puniendis delictis rigore condidit, totum orbem in admirationem rapuere. Publicas ille et novas vias exstrui et antiquas reparari jussit, diversia in mensuris pondera, quae in commercio magnam causant confusionem, ad unum ponderis genus reduxit, pro iis, qui debitis involuti ad securum reponi locum debebant, distinctos et honestos parari fecit carceres, ne cum sceleratis confunderentur, nullibi in orbe melius causae pupillorum, quam sub illo in Hetruria tractabantur. Delicatissimum ille in corrigenda ecclesiae disciplina corrupta et in educatione juventutis fecit passum, inanes ad augendum populi phanatismum aptas confraternitates sustulit et aliam in amore proximi exercendo consistentem substituit. Monachorum et monacharum numerum immensum minuit. Bona inde restantia ad sanctissimos convertit usus. Parochorum ille emendavit sortem, synodos ab episcopis celebrari fecit, ut per has omia, quae veram ecclesiae disciplinam corruperunt, e medio tollerentur et santa Iesu Christi religio ad pristinam suam rediret puritamtem.

Tacebo ego innumerata, quae ad educationem juventutis solidam et ad promovendas scientias in medium sapiens produxit Leopoldus, silentio praetereo illuis profundam in omni genere scientiarum cognitionem, admirandum hominum studium, pacificam regendi normam, in tractandis rebus

177

Page 178: Ungheria giacobina

summam justitiam et in manutenendis suis reformationibus intrepidam constantiam.

Per hunc sapientem principem novam populus Hetruriae recepit vitam, cum hocce ille populo scholam finivit humani regiminis et summum ita instructus in Europa Austriacum conscendit thronum, ut qui paucos prius paterne in Hetruria rexerit, nunc in vastis ditionibus octodecim milliones hominum bearet. Nullus principum in tanta rerum confusione regnandi suscepit gubernacula, quam Leopoldus II. Sacerdotum venenum per jesuitarum occulta auctore Van Eupen conventicula animatum Belgium a sceptro avulsit Austriaco; per idem virus jesuitico-sacerdotale vos magnates et nobiles ridiculam et turpem excitatis rebellionem, antiquum regiminis vestri chaos repetiistis; successionem Leopoldo II. in trono regni nostri contro vertistis et filum illius per Iosephi II. rejectam coronationem ruptum adservistis. Galicienses magnates ad rempublicam Polonam redire cupiebant, Viennenses per occultos igniculos Parisinis throno Austriaco moliebantur ideis. Borussi et Hollandi occultam ad speciem Belgis pollicebantur protectionem, ut bellicos adversus Turcas nostros impedirent progressus. Acies militum nostrorum partim ad limites Silesiae Borussicae, partim in Turcicis dispersa erat ditionibus. Gallorum revolutio principia politica principum nova poscebat. Centum quinquaginta milliones florenorum e civitatis nostrae proventibus perditi erant; magnus Laudonius fractis suis viribus ianuas mortis iam pulsabat, et sapiens Leopoldus II. thronum hunc plenum difficultate, mille insidiis et revolutionibus expositum conscendere, Borussos, Hollandos, Anglos et Turcas placere debuit, Belgas, Austriacos ad obedientiam reducere, vestros placare animos illi restabat, Galicianos compescere illi competebat. Et quod maximum erat, occultis conventiculis jesuiticis, theocraticis, aristocraticis et democraticis obviandum illi erat, ne quid in apertas prorumperet cum summo civium detrimento flammas.

Hae erant, viri nobilissimi, politicae rerum circustantiae, in quibus regnare cepit sapiens Leopoldus, quae non humanum, sed pene divinum poscunt talentum et in tractandis negotiis iudicium. Quanta populorum nostrorum sit felicitas, quod philosophus iste, qui per longum studium et regnandi in Hetruria exercitium apicem humanae attigit sapientiae, sceptrum regiminis obtinuerit, vos ipsi facile me non monente perspicietis. Pacem ille cum Borussis et Turcis composuit, vinculum cum Russis nunc magis, quam unquam, necessarium retinuit. Gallis se se adhuc non opposuit, Belgas sine sanguinis effusione compescuit. Vos paterne tractavit et se se vestrae subjecit coronationi, gratias innumeras etiam iis, qui rebelles erant, contulit, occultas machinationes virili et pacato sustulit animo. Dum ita sapiens iste rex hodie etiam felici progreditur

178

Page 179: Ungheria giacobina

passu, dum sibi compositis omnibus externis et internis factionibus politicis atque sacerdotalibus proposuit pactum sanctum societatis civilis, aequalem nempe omnibus procurare securitatem et ab omni iniquo theocratico, aristocratico et monachico jugo libertatem, ut vos, sacerdotes nostri et totus reliquus populus beati evadamus, dum, iniquam, istud ille sanctum in animo fovet suo propositum, praelati vestri et jesuitae conventicula celebrant, vos aere corrumpunt, ut vos seducant persuadeantque, ne illi indulgeatis vel minimum, etiamsi subditi vestri ad incitas redigantur, contra juratam fidem, quam ille in periculosissimis politicis circustantiis praestare debuit, regni tractare negotia. Quanta vos, dum ita sceptro sacerdotali obeditis, obruat caecitas, vel horrenda vos agitet malitia, judicet universus orbis et sapientissimum, coram quo stat intrepidus magnus rex noster Leopldus, tribunal.

[VIII.] Scio equidem etiam inter vos, magnates et nobiles, plures reperiri, quos pecunia ex ara praelatorum collecta non corrupit, quos turpis et simulatus jesuitarum et praelatorum phanatismus non absorpsit, sed potius sana philosophia humanos effecit, vos ego inter Leopoldi scelaratos non computo accusatores. Vobis contextus orationis dictus non sit, qui idem mecum sentitis, qui aliunde spectata ingenii nostri cultura et optimo corde in omni humano regimine per Leopoldum II. introducendo primas obtinere debetitis in communem populi salutem dignitates, sed ad reliquos imbecilles, molli et lascivae vitae phanatismo sacerdotali mixtae deditos sermo meus procedit magnates: vos ego oro atque obtestor, ut auditum molinibus contra Leopoldum II. per jesuitas et sacerdotes productis non praebeatis vistis. Galicienses magnates ad rempublicam Polonam redire cupiebant, Viennenses per occultos igniculos Parisinis throno Austriaco moliebantur ideis. Borussi et Hollandi occultam ad speciem Belgis pollicebantur protectionem, ut bellicos adversus Turcas nostros impedirent progressus. Acies militum nostrorum partim ad limites Silesiae Borussicae, partim in Turcicis dispersa erat ditionibus. Gallorum revolutio principia politica principum nova poscebat. Centum quinquaginta milliones florenorum e civitatis nostrae proventibus perditi erant; magnus Laudonius fractis suis viribus ianuas mortis iam pulsabat, et sapiens Leopoldus II. thronum hunc plenum difficultate, mille insidiis et revolutionibus expositum conscendere, Borussos, Hollandos, Anglos et Turcas placere debuit, Belgas, Austriacos ad obedientiam reducere, vestros placare animos illi restabat, Galicianos compescere illi competebat. Et quod maximum erat, occultis conventiculis jesuiticis, theocraticis, aristocraticis et democraticis obviandum illi erat, ne quid in apertas prorumperet cum summo civium detrimento flammas.

179

Page 180: Ungheria giacobina

Hae erant, viri nobilissimi, politicae rerum circumstantiae, in quibus regnare cepit sapiens Leopoldus, quae non humanum, sed pene divinum poscunt talentum et in tractandis negotiis iudicium. Quanta populorum nostrorum sit felicitas, quod philosophus iste, qui per longum studium et regnandi in Hetruria exercitium apicem humanae attigit sapientiae, sceptrum regiminis obtinuerit, vos ipsi facile me non monente perspicietis. Pacem illecum Borussis et Turcis composuit, vinculum cum Russis nunc magis, quamunquam, necessarium retinuit. Gallis se se adhuc non opposuit, Belgas sine sanguinis effusione compescuit. Vos paterne tractavit et se se vestrae subjecit coronationi, gratias innumeras etiam iis, qui rebelles erant, contulit, occultas machinationes virili et pacato sustulit animo. Dum ita sapiens iste rex hodie etiam felici progreditur passu, dum sibi compositis omnibus externis et internis factionibus politicis atque sacerdotalibus proposuit pactum sanctum societatis civilis, aequalem nempe omnibus civibus procurare securitatem et ab omni iniquo theocratico, aristocratico et monachico jugo libertatem, ut vos, sacerdotes nostri et totus reliquus populus beati evadamus, dum, inquam, istud ille sanctum in animo fovet suo propositum, praelati vestri et jesuitae conventicula celebrant, vos aere corrumpunt, ut vos seducant persuadeantque, ne illi indulgeatis vel minimum, etiamsi subditi vestri ad incitas redigantur, contra juratam fidem, quam ille in periculosissimis politicis circumstantiis praestare debuit, regni tractare negotia. Quanta vos, dum ita sceptro sacerdotali obeditis, obruat caecitas, vel horrenda vos agitet malitia, judicet universus orbis et sapientissimum, coram quo stat intrepidus magnus rex noster Leopoldus, tribunal.

[VIII.] Scio equidem etiam inter vos, magnates et nobiles, plures reperiri, quos pecunia ex ara sacerdotum collecta non corrupit, quos turpis et simulatus jesuitarum et praelatorum phanatismus non absorpsit, sed potius sana philosophia humanos effecit, vos ego inter Leopoldi scelaratos non computo accusatores. Vobis contextus orationis dictus non sit, qui idem mecum sentitis, qui aliunde spectata ingenii nostri cultura et optimo corde in omni humano regimine per Leopoldum II. introducendo primas obtinere debebitis in communem populi salutem dignitates, sed ad reliquos imbecilles, molli et lascive vitae phanatismo sacerdotali mixtae deditos sermo meus procedit magnates: vos ego oro atque obtestor, ut auditum moliminibus contra Leopoldum II. per jesuitas et sacerdotes productis non praebeatis, sinite hunc sapientem regem salutem populi communem promovere, eripite tandem nationem vestram e faucibus praeletorum divitias et vanos honores perpetuo anhelantium, dispensate Leopoldum II. regem vestrum, quem tota in throno nunc admiratur Europa, ab omni juramenti violatione, a quo illum

180

Page 181: Ungheria giacobina

iura humanitatis liberum alioquin praenunciant, animate illum, ut pro bono vestro et totius nationis praelatos ab influxu rerum civilium removeat, immensas fere illorum divitias minuat, ne hi plurimos deinceps corrumpere possint in comitiis magnates et nobiles, ut pro mitra episcopali perorent, nostramque gentem sub perpetuo ignorantiae jugo conservent.

His paucis philosophicis magnatibus vires et vota adjungite vos pauperes nobiles, protestantes, parochi et monarchi; vestra enim sors tanto est miserior, quanto melior est plurium, praelatorum et jesuitarum. Examinate, quaeso, vos omnes tristem, in quo vivitis, statum, quot egregii e vobis pauperes in comitatibus et aliis publicis officiis pro exigua solutione arduos peragere debent labores atque cum numerosa familia in summa vivere egestate, quomodo hi coram magnate aliquo, supremo comite aut gemmis ornato inani praelato terment, et vix prae timore vocem coram his emittere audent. Dicite mihi, quid vobis vestra prodest nobilitas, quid emolumenti vana illa adsertio, quod pro honore tantum serviatis,vobis adfert? Vos quidem nullum solvitis tributum, sed etiam nihil habetis,laboratis tantum, ut magnates, primi nobiles et praelati fructum laborum vestrorum consumant, pecuinas colligant. Viennam fugiant ibique ministros corrumpant, et majores obtineant dignitates, vos interea cum his nihil opponere audeatis, ne per exiguum salarium vestrum prae fame moriamini, subditos ad horrorem innumeris torquetis et opprimitis modis. Hi vos de uno ad alium locum equis suis vehere debent, seu ut dicere soletis, praejuncturam administrare, etiamsi in vestro iter instituere velitis negotio. Sola nomina vice-comitis, ordinari notarili, iudicis nobilium, iuris assessoris (jurassoris) et alia id genus sufficiunt, ut rusticus relicto aratro aut alio necessario labore vobis hoc oppressionis genus praestare teneatur. An non tristissima haec est officialis comitatensis situatio? Qui aut cum ducentis florenis auriga vel coquo dominali, sartore vel sutore longe deterius vivere debet, aut vero paupertatem suam per innumeras continuo pellere debet fraudes.

Tu quoque, paroche, qui continuo in animarum cura saluberrima atque difficili versaris, evigila tandem et perspice, quod tu diu noctuque ad aegros pessimo etiam tempore cursitare debeas, quod tu sermones sacros texere et moralibus exhortationibus populum tibi concreditum et rudem arduo erudire tenearis labore, qui in pagis tristissimis extra omne fere cultum humanum consortium vivis, ac proinde plus, quam inanes tui praelati prestas, qui mollem duntaxat et lascivam in palatiis ducunt vitam et bona ecclesiastica Epicureae consecrant vitae, erige tu quoque caput tuum, dic sapienti regi Leopoldo secundo et Hungariae statibus, ut episcoporum et canonicorum annui immensi fere minuantur proventus, et ex summis inde resultantibus veris animarum pastoribus major

181

Page 182: Ungheria giacobina

per legem determinetur solutio, roga, ut omnes parochorum promotiones non amplius ab episcopis, sed a sapientissimo pendeant rege. Hac enim ratione a jugo episcoporum theocratico liberabuntur, atque populo non jesuitica ad nutum praelatorum, sed vera christiana inculcabunt principia.

Aperite demum et vos, miseri monachi, oculos vestros, nolite episcopis et praelatis vaferrimis credere, quod vobis reipsa faveant, dum restitutionem vestrorum pollicentur monasteriorum; vos illi tantum vanae suae ambitioni consecrare volunt, ut vobis existentibus illi firmiores in colligendis suis proventibus evadant, ut satellites et totidem quasi mancipia in palatio episcopali serpentia habeant, quot cucullatos numerant eleemosinae inanes consumtores;vos ipsi saepe experti estis, quomodo vos episcopi et alii praelati persecuti fuerint, quoties aliquas quaesivistis dignitates ecclesiasticas, etiamsi in sapientia theologica omnes sanctos superastis ecclesiae patres; sapite hodie plus, quam unquam, quod vita, ut vocant, ascetae mixta, quae contemplationem et curam animarum conjungit, non tantum deo, sed etiam societati civili plurimum placeat, quod munus apostolarum in praedicatione evangelii consistens sit nobilissimum, ideo petite ad curam animarum adplicari. Melius enim est et laudabilius vitae remedia promereri, quam vel ex fundatione phanatica otiose intra muros vegetare, vel ex eleemosina cum sanis cruribus vietitare, se invicem in claustris persequi, ignoratiam adfectare, honores et officia inania monastica quaerere, Baccho indulgere et praelatis instar mancipiorum servire.

Ad vos ego adhuc me converto protestantes, vos rogo et obtestor, ut sapientibus nonnullis magnatibus, pauperibus nobilibus, parochis, et sanioribus monachis consilio vestro atque votis in futuris comitiis adsstatis, Leopoldum II. regem vestrum paternum ab omni turpi suspicione liberetis, atque vestram ita in omnibus emendetis regiminis formam, ut Hungariae tandem nostrae orbis eruditus in fine hujus saeculi de adoptatis humanis legibus et eversis tam theocratiae, quam aristocratiae pessimis constitutionibus in perpetuum applaudere valeat.

Martinovics, Status Regni Hungariae, agosto 1792208. §.1. Societas civiles eandem, quam scientiae, sortem habent:

si principiis evidentibus non superstruantur, sensim diversas pariunt opinionum collisiones, e quibus axiomata naturae humanae insculpta olim per ignorantiam vel malitiam nonnullorum hominum consepulta eruuntur, quae et scientiis et societatibus novam atque stabilem dant indolem.

208 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 771-781.

182

Page 183: Ungheria giacobina

§.2. Hungariae politica constitutio e privilegiis et immunitatibus conflata est; nulla habet ergo principia fixa et evidentia. Pacti socialis duo praecipua fundamenta – civium aequalitatem et lebertatem – penitus ignorat; ideo omnibus temporibus in sinu suo tristes peperit rebelliones, per quas reges aut occisi, aut turpissime tractati sunt; superstites vero ampliora adhuc rebellibus privilegia concedere, et plebis miseram sortem fero opprimentium arbitrio relinquere debuerunt.

§.3. Inter rebellionem et revolutionem magnum est discrimen: illa fit per nonnullorum conspiratium pravam voluntatem, ad sanctas leges civitatis iustamque obedientiam evertendam. Revolutio e contra est, dum vitia et quaevis bonarum legum vulnera, quo in genere primo loco sunt privilegia et immunitates eradicantur. Rebellio itaque est venenum; revolutio vero efficacissima contra societatis civilis morbos medicina.

§.4. Hungaria rebellionum veneno plus, quam quaecunque alia Europae provincia infecta est: quaevis throni successio, quodvis procerum odium, interitum Hungariae incolis parare consvevit.

§.5. Tres Hungariae revolutiones seu salubres status sui mutationes hactenus numerat, in quibus a pastiferis rebellionum morbis curari coepit. Prima debetur Mathiae Corvino; secunda translationi coronae adstirpem archiducum Austriae; tertia denique immortali Iosepho II. Illa cum Mathia, haec cum Iosepho et suis reformationibusexspiravit: media adhuc subsistit; eamque praebet medelam, ut ab jugo et incursionibus Turcorum patria haec libera servetur.

§.6. Nullus rex gentem Hungaram sic amavit, ut Iosephus II., nullus tam efficacia remedia posuit ad eliminandam ex regno theocratiae et aristocratiae pestem, ut ille; nullus cum Hungariae oppressoribus ita sincere egit, ut ille. Privilegia et immunitates adjurare noluit, quia haec saluti civitatis obstare vidit, et eradicare decrevit, ac id sapienter quidem. Medicus enim, si febrim e corpore aegri exterminare vult, eam fovere non debet.

§.7. Politici Hungariae morbi duo sunt: theocratia primum in regno statum efficiens est febris non intermittens aristocratia biceps, ex magnatibus et nobilibus composita in oppressionis genere non multum a theocratia differt; (…).

§.8. Media, quibus hi morbi propagantur, plura sunt: Jesuitae eorumque asseclae regi et regno infideles ignorantiam fovent, doctos et salutem gentis promoventes patriae filios opprimunt, ne ad his cives vocem naturae sanctam audiant, juraque praescribi nescia discant; rudes et impolitos doctores ad cathedras academiarum promovent, ex cathedris ecclesiae plebi phanatismum inculari faciunt, et discordia inter cives adeo seminant, ut quot-quot in regno habentum sectae

183

Page 184: Ungheria giacobina

religionum quaevis species cives suam sectam non profitentes non ut fratres aut amicos eiudemque societatis socios consideret, sed potius ut deterrimos hostes, aut ut verius dicam, non ut homines, verum ut infestissimas bestias odio implacabili prosequatur et aversatur.

§.9. Haec magnitudo odii facit, ut cives ab invicem in perpetuo bello religionario constituti omnes curas, studia et conatus eo convertant, ut sectarum altera alteram opprimat et destruat.

§.10. In hoc perverso et lugubri Hungariae statu mirum non est tam paucos haberi, qui humanitatis jura intelligant. Praelati obesi, fides Bacchi et vulgivagae veneris minisri, majorem in modum voluptatibus indulgent, quam ut iis ad alia sensus supersit, aut siquis sensus super est, eum malitia suffocat. Idem fit cum magnatibus, quibus aliquae opes et divitiae a majoribus relictae sunt, qui vero hisce carent, ii praelatorum libidini ministrant. – Miseri nobiles armalistae et parochi causas rerum indagare caputque ab ignorantiae jugo extollere non audent, - cives et rustici, qui se et hos omnes alunt, totumque onus reipublicae soli portant, gravitate oneris pressi se homines esse vix recordentur.

§.11. Hinc fit, ut Hungari nihil unquam solidum elaborent, sed in rebus etiam gravissimis unice nugas et levitates aucupentur. In comitiis, loco ut leges ferant, quibus antiquum chaos evertatur et patria felix reddatur, banderia erigunt, curtasque chlamydes induunt, et anum caligis mirum in modum expansis innumerisque zonis exornatis vestiunt, pilorum fasciculos infra nares in conum desinentes alunt. Hisque, ut mos est barbaris, se mirifice delectant. Omne genus cerimoniarum summe amant, coronam regni adeunt, salutant, alloquuntur, quasi ea stultorum insanias intelligeret. Germanam vestem persequuntur, statuuntque, ut et ipsi et uxores veste Hungarica uti teneantur; de sessione et praecedentia disputant, et si Graecus inter Latinos sedeat, patriam interituram credant. Legatos nomine suo ad condendam cum Turcis pacem mitti volunt.

§.12. Duo sunt, quae ad producendam salubrem regni cuispiam revolutionem necessario requiruntur: Ingenii cultura et nimia gentis oppressio. Prior ab Hungaria longe adhuc abest, sed tamen advicinari non definit; de posteriore autem praelati et magnates ad excessum usque jam prospexerunt.

§.13. Quamprimum ergo ingenii cultura debitum perfectionis gradum assecuta fuerit, alia rerum facies sequetur.

§.14. Et cum unice a cultura ingenii adhuc pendeat, ut populus Hungariae liber et felix reddetur, domini praelati et magnates, mortuo Iosepho imperatore, nihil intentam reliquerunt, quo tenebrae, quas divus hic legislator disperserat, iterum revehantur. Dum Leopoldus ex Hetruria venit, omnes undique concurrerunt, alii Viennam volarunt, alii banderia erexerunt,

184

Page 185: Ungheria giacobina

alii per regnum in populo turbas excitare studuerunt, filum successionis regiae in Iosepho ruptum esse asseruerunt, trecentaque millia armatorum, ut aut vetustas immunitates et privilegia extorqueant, aut Leopoldum ex throno dejiciant, versus Viennam in procinctu esse turpiter mentiti sunt.

§.15. His ita factis, regulationem cleri, urbarii et studiorum, quae juris regii sunt, et quae Iosephus gravissimis temporibus sibi adhuc reservaverat, ad se trasferri a Leopoldo postularunt, unicumque isthoc medium esse, quo pax et tranquillitas populo restituatur, atroxque sangvinis profusio antevertatur, impudenter asseruerunt.

§.16. Leopoldus sapiens et mitis legislator, ne innocentum sangvis funderetur, juri suo cessit, bestiarum furorem bonitate placavit.

§.17. Nunc praelati fanatici, suaeque farinae magnates primas in regnotenent dignitates, cunctacque adhibent media, ne vox populi ad aures regis Francisci deveniat, vulnusque quod per Patrem Tenelli regis, ad antevertendum maius malum ad tempus infligi oportuit, quaqua ratione sanetur: - Volitant per regnum jesuitae, ordinem et juventutis educationem sibi restitui orantes, librumque dogmaticum promittentes, ad quem unum gentis Hungarae ingenia, tamquam Turcorum ad Koran et Hebraeorum ad Talmud alligentur. – Librorum censuram vi et fraudibus ad se pertrahunt, librosque phanatismo adversantes, veritatemque et iustitiam promoventes et predicantes supprimunt, nec in lucem prodire sinunt. Patr, Schaffrath librorum censuram et paeposituram minorem procurarunti quo idem abjurato franco-muratorum malleo libros diligenter visitaret, omneque sanae doctrine lumen a natione propulsaret. Si Argum ex hoc pigmaeo fecissent, aut ei praepositura minori ingenium majus dedissent, aut denique eum verum jesuitam creassent, forte miser iste homuncio causae illorum quidpiam profuisset. – Sed quia versipellis ille est, et parasitus lenoque, sicut dominus Szuma, olim paedegogus, sub Iosepho secundo libertinus et latomus apud magnates elemosinarius, sub Leopoldo secundo pro Americano habitus, dominae Mészárosianae adorator et antiquarius, nullius scientiae, sed tantum dignitatum cupidus, ideo nullam dotem jesuiticam (si pruritum in prorium sexum demas) habet, et causae huic vix aliquid vel nihil proderit.

§.18. Si praelati eorumque similes causam suam in Hungaria salvam esse volunt, sequentia facere debebunt: a) omnes liberas nationes, uti sunt, Angli, Hollandi, Americani, Helvetae, nascentes Galli atque Poloni, funditus exstirpent.

b) Libros per has nationes scriptos una die flammis consecrent, vel intra Chinae muros recludant. c) Typographias et biblipolas deleant, ephemeridum scriptores sortem liberarum nationum publicantes, jugulent et interimant. d) Austriam e vicinia Hungariae removeant, occidentalem et septemtrionalem

185

Page 186: Ungheria giacobina

partem muro invincibili cingant. Tandem e) omnem terram in argillam convertant, perpetuosque imbres a superis decantent, ut sic Germanorum ceterarumque cultarum nationum omnis cum iisdem nexus et communio antevertatur. Haec si non facerint, nihil se omnino egisse exstiment est necesse, serius aut citius vox populi ad aures regis penetrabit, et justitia triumphabit. Id unum interest, an populus, qui debitam culturam adhuc non habet, sed unice pressionem phisicam sentiens ingemiscit, obtenta ingenii cultura jura sua ipse revindicet: An vero sibi ablata obtineat, antequam ipse perspiciat et reposcat.

§.19. Si populo, quamdiu adhuc ignarus est, jura sua restituantur, dabitur ei, quod inevitabile est, et serius aut citius dari debebit. Si vero populus dispersis tenebris acceptoque lumine jura sua ipse repetet, viderint ii, qui eadem nunc injuste retinent, ne tunc gravi cum foenore restituere cogantur id, quod nunc adhuc fors cum falcidia reddere possent.

§.20.a) Binis his comitiis, quae postremo celebrata habentur, non parum luminis populo accessit: natinalis et religionaria odia sensibiliter remittunt; parochi Graeci et Latini, ministri et pastores reformati et evangelici, cives et rustici nihil pro se in comitiis agi videntes, non obscure jam unitur, se deludi et opprimi clamant, manusque adjutrices sibi invicem porrigere velle spondent et affirmant.

His se jungunt non pauci magnates et nobiles, qui praeclaris a naturadotibus instructi eum culturae gradum assecuti sunt, ut honorem et aestimationem non in natavitatis splendore, sed in propriis virtutibus quaerant. Hi omnes in eo jam inter se coaluerunt et consernserunt: a) ut comitia regni melius organisentur, in iisque more Anglorum magnates et nobiles superiorem, reliqui vero cives hactenus ignobiles et rustici cognominati inferiorem cameram efficiant. b) Praelati, qui juxta Christi et ecclesia institutum negotiis saecularibus sese immiscere non debent, a comitiis et cunctis officiis saecularibus excludantur, ac ad pascendos non opprimendos greges invientur, c) illis bona adimantur, et congrua statui suo salaria in parato ejectentur. d) Parochi, ministri et pastores omnes ad eundem finem civitatis tendentes et publico servientes, proportionatis ad sua servita vitae mediis ex publico provideantur. f) Systema contributionis emendetur, oneraque porportionata superiori etiam Camerae imponantur. g) Iustitiae administratio accelleretur, vigentesque hac in parte defectus abrogentur. h) Artes, manufacturae, commercia et quae cum his nexum habent, in regnum invehantur, cunctisque rationibus secundentur et promoveantur; i) nullum dehinc in regno sit discrimen aut nationis, aut religionis, sed Germanus, Slavus, Hungarus, Illyrus, Croata, Gallus, Italus, Graecus, Armenus, Valachus, catholicus, acatholicus idem sint, et sub eodem humanitatis vexillo operentur, bonumque et suum, et commune

186

Page 187: Ungheria giacobina

quivis pro viribus promoveant. Erit hoc modo amor, concordia et fortitudo in populo, nec ullae fraudes ac machinationes praelatorum et jesuitarum praevalebunt adversus eum; nec restat, quam ut haec ad aures regis Francisci perveniant; tum ille, quia sapientis Leopoldi filius et immortalis Iosephi discipulus est, causam hanc non poterit non suscipere, contraque omnes hostes potentissime defendere et tueri, atque ita et se, et bonos omnes execrabili theocratiae iugo in perpetuum liberare.

Martinovics, Cathecismus occultae societatis reformatorum in Hungaria, aprile 1794209.

Caput I um

De pernicioso domus Austricae in gentem Hungaram dominio.

Questio. Este natio Hungara sub sceptro Austriaco felicior, quam antea sub suis regibus erat?

Responsio. Non, Hungari sub suis regibus dissidentes, quidem erant, factiones inter se fovebant, sed et vires, et energiam animi conservarunt, libertas nobilitatis intacta floruit, et natio Hungara independens more omnium primarum nationum in Europa mansit. Sub sceptro Austriaco militia Hungara, quae vires illius constituit, est in manibus Germanorum; energiam Hungara nobilitas totaliter amisit, titulis vanis patriotismum suum cabineto Vindobonensi vendit et libertatem nobilis nomine tenus tantum retinuit.

Questio: In quo casu et quomodo Hungarica nobilitas a Viennensi cabineto venditur?

209 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 1003-1014.

187

Page 188: Ungheria giacobina

Responsio. Cum extra dietam comitatus non nisi rogare regem et eidem humiles repraesentationes facere audeant, ideo cabinetum Viennense toties diaetam convocare negligit, quoties nationem suis factionibus decipere intendit. Maria Theresia longa annorum serie a regni comitiis celebrandis abstinuit. Iosephus illa penitus evitavit. Leopoldus machiavelismo suo et corruptionibus regni comitia elusit. Franciscus ignorans et regiminis incapax, jam instigantibus suis ministris, se regni comitia nunquam convocaturum spopondit. Hoc assertum est secretum, sed verissimum.

Questio: Quibus mediis aula Viennensis utitur, ut patrioticas comitatuum repraesentationes adnihilet?

Responsio. Commissionibus, militia et poenis. Iosephus contra dominos terrestres et comitatus per militiam suam invehebat, Leopoldus et Franciscus commissarios denominant, ut hi in autores patrioticarum repraesentationum inquirant illique puniantur.

Questio. Quomodo cabinetum Viennense Hungarorum servitutem conservat?

Responsio. Hungaros perpetuo a ministerio conferentiae removet, ne hi servituti Hungaricae sese opponant. Omnes Austriae principes, si Iosephum excipias, praelatis Hungariae, qui per coelibatum cives patriae esse desinunt et suas a dictis principibus obtinuerunt proelaturas, ad vendendam Hungarorum libertatem usi sunt. Denique magnates Hungariae, quos illi crearunt, Viennam ad habitandum alliciunt, ut ibi sensim aulae adulari asuescant, et suam ita Germanae et meretrices Viennenses, quae apud dictos magnates omnem extinguunt erga patriam amorem. Magnates hi ita ab aula Viennensi praeparati primas tenent dignitates et patriam vendunt, leges illius eludunt et proventus suos Hungaricos Viennae consumunt. Ex quo iidem ita magnates ab aula Viennensi corrumpi coeperunt, Hungari nec Rakoczium, nec Tökölium, nec Berchinium etc. amplius resuscitare possunt. Ita amor patriae in nomine duntaxat subsistit.

Questio. Quid mali domus Austriaca bello septennali Borussico genti Hungarae causavit?

Responsio. 500 milia Hungarorum in hoc bello occuberunt, subsidia bellica e Hungaria per cabinetum Viennense hausta prope 400 milliones florenos intra belli hujus tempus effecerunt, atque ita Hungaria summam et depopulatione et jacturam rerum suarum passa fuit.

Questio. Acceperunt ne provenia Hungari milites post bellum?

Responsio. Neutiquam. Nadasdy gratiis exutus in Croatiam redire debuit, quia ebrietati ducis Lotharingiae Caroli et ignorantiae ejus in agendis rebus militaribus semet Hungaro animo opposuit. Militia Hungarica semper in summis periculis, prima inimico opposita fuit et tamen per Germanis Austrios

188

Page 189: Ungheria giacobina

contemnebatur. Solus belli dux Hadik evasit, et donatione regia dominium Futak impertruit, ac ita cabineti et Austriacorum effectus est mancipium.

Questio. Quomodo hodie miles Hungarus per cabinetum Austriacum tractatur?

Responsio. Ingratissime; sicut olim Germani et Itali legiones Hungaricas ita nunc obtinent unacum plurimis officiorum militarum gradibus, ubi Hungarus officialis postponitur.

Questio. Quare hoc facit criminalis haec aula? Responsio. Quia timet, ne militia Hungarica homogenea, id

est ex solis Hungaris constans, crimina illius in gentem Hungaram commissa puniat.

Questio. Quare Maria Theresia scholas normales Germanicas in Hungaria introduxit?

Responsio. Quia viam voluit Iosepho ad absolutum despotismum aperire. Sperebat nempe, quod natio Hungara suam linguam sit derelictura, et una cum corruptissima Austriaca lingua mores et despotismum Viennensem in perniciem libertatis Hungariae acceptura.

Questio. Quare Iosephus plebem sub praetextu humanitatis voluit elevare?

Responsio. Quia nobilitatem et illius resistentiam penitus delere voluit.

Questio. Potestne Iosephus relate ad Hungaros humanitatis defensor compellari?

Responsio. Non. Rex, qui omnes felices facere debet, male agit, si unam classem opprimit, aliam elevet; nam hoc ipso una classe depressa aliam subjugare vult, ut tandem utramque more jumentorum suo jugo mancipet. Optima etiam instituta regia, si malum habent finem, perversa sunt.

Questio. Quare semper cabinetum Viennense Constantinopoli Germanum et non Hungarum habet legatum?

Responsio. Quia metuit, ne Hungarus pro bono suae gentis foedus cum Turcis ineat, et ita grave jugum Austriacum excutiat.

Questio. Quare cabinetum [Viennense] facile declarat [Turcis] bellum?

Responsio. Quia Constantinopoli nullus est natione Hungara legatus, qui istud malum juxta leges patrias impediret.

Questio. Satisfacitne Leopoldus Hungarae nationi, quod Eszterhazyum ad conciliandam pacem cum Turcis Sistovium miserit?

Responsio. Plane non. Germanicus legatus Herbert obtinuit veram cum Turcis tractandi instructionem, Esterhazyo tantum pompam et despectum Hungarae gentis ostentare in eodem congressu permissum fuit. Qua agendi ratione Leopoldus Machiavellus Hungaros turpiter coram Europa prostituit.

Questio. Quid genti Hungarae ultimum bellum Turcicum profuit?

189

Page 190: Ungheria giacobina

Responsio. Nihil. Sed potius nocuit. 100 millia Hungarorum in bello hoc et 80 milliones Hungaricorum subsidiorum perierent.

Questio. Estne hoc verum, quod Germani Viennenses Hungaris objiciunt, nempe aulam Viennensem tumultibus Hungarorum ad pacem cum Turcis faciendam adctam esse?

Responsio. Falsissimum. Aula Viennensis secretum in Reichenpach et Pilnicz tractatum fecit fine dividendae Poloniae et Gallorum cum adjutorio caeterum regum subjugandorum et exterminandorum. Quare cum Turcis pax est facta, et fructus belli Turcici, qui in Hungaros redundassent, in irritum abiverint.

Questio. Estne illud assertum Francisci publice in coronali diaeta assertum verum, Gallos videlicet sibi invito bellum declarasse?

Responsio. Falsissimum. Tractatus Pilniczensis prior erat Gallorum belli declaratio. In hoc tractatu jam conclusum fuit, ut foederati reges duce cabineto Viennensi Gallos hostiliter aggrediantur, et ideo praeter necessitatem copiosus mittabantur in Belgium exercitus. En videas Hungare! Crassum Francisci mendacium ineptamque imposturam.

Questio. Quale emolumentum ex bello Gallico sperare potest gens Hungara?

Responsio. Nullum. Sed damnum potius quam maximum. Nam si Galli triumpharint, nobilitas perit in Europa, ergo etiam in Hungaria. Iam 135 millia Hungarorum in hoc bello obiverunt; 56 milliones florenorum partim in aere, partim in natura ex regno sunt elati. Denique bellantes contra Gallos Hungari democratia demum adferunt principia domum, quae nobilitatem evertent. Absentia e regno militis magnam pecuniae penuriam causat, regnumque Turcarum incursionibus expositum est. Evectio frumenti et avenae ad partes Galliae prohibetur.

Questio. Suntne violatae leges patriae durante bello Gallico? Responsio. Utique. Astutissima methodus sine diaeta

subsidia et tyrones e Hungaria educendi est vera legum patriae elusio, quam Hungariae leges prohibent. Projectum hocce fecerunt primas regni, judex curiae et cancellarius.

Questio. Qualem hi propterea poenam merentur? Responsio. Mortis. Qui enim leges violat et nationem totam

decipit, est proditor patriae, ideoque poenam mortis meretur. Questio. Quomodo adhuc rex Franciscus nationem

Hungaram decepit? Responsio. Dum preli libertatem legibus indultam vetat,

comitatibus hanc juxta patriae leges defendentibus minatur in secreto, quod dum illius satellites e Gallia domum rediverint, illis colla (ut sese despotice in certa agendi Bujanovics data audientia declaravit) rescindere velit, ne ultro leges suas tot tantumque obvertant et defendant.

190

Page 191: Ungheria giacobina

Questio. Cur rex Franciscus in leges Hungaricas juvarit? Responsio. Ut coronato et jurato capite impune patriae

violare possit, Hungaramque nationem instar vilis coloniae tractet.

Questio. Hac itaque ratione Hungara vera esset Viennensis cabinseti colonia?

Responsio. Ita est. 1° Rex Hungariae ita in Hungaria habitare non cogitat, prout rex Angliae, Hispaniae, Portu-Galliae et stathalder Hollandiae in suis coloniis habitare nolunt; cum tamen Hungaria sit vicina Austriae. 2° Sicut regs intolerabilia telonia mercibus ad attactas colonias imponunt, ita cabinetum Viennense omnia Hungariae producta telonio fere 50 percentum afficit. 3° Mexichanum aurum ab Hispanis ita continuo et libere evehitur, sicut aurum, argentum, cuprum, ferrum etc. ex Hungaria Viennam transferuntur. In nonnullis nummis dignatur Viennense cabinetum patronam regni Hungariae apprimere, sed patrona haec pessime hactenus miseriae Hungarorum sub Germanico cabineto consuluit.

Questio. Fuitne turpior Polonorum sub Russis et Borussis nupera sors, quam Hungarorum sub Austriis?

Responsio. Eadem est. Sicut Russi et Borussi relate ad Polonos sunt extranea gens, ita etiam in relatione ad Hungaros Austriaci sunt alienigenae.

Questio. Quid ergo faciendum est Hungaris, ut sese e nullitate politica et jugo Austriaco liberent?

Responsio. Sicut Poloni debent sanctam facere insurrectionem, extorquere regiam dignitatem e manibus Francisci, rem publicam denique et bonas leges, per quas et nobiles, et ignobiles felicitarent, introducere.

Questio. Obligaturne adhuc gens Hungara stirpem archiducum Austriae pro legitima agnoscere?

Responsio. Non. Quia Iosephus iniquuus usurpator filum successionis abrupit. Natio dum Leopoldo nullum solemnem fecit tractatum, neque eum pro novae stirpis radice declaravit. Ideo filius hujus, Franciscus, non est verus haeres regni. Imo, si id etiam esset, jam jus laesis et violatis legibus amisit, estque verus sceptri Hungarici usurpator et tyrannus populi.

Questio. Inter quas nationes, spectata politica sua situatione, collocari debet Hungaria?

Responsio. Inter Valachos et Moldavos. Nam Poloni centum annis procedunt cultura ingenii Hungaros. Nuper Sardi plane jugum Pedemontanum excusserunt et Hungari suum patiuntur.

Questio. Potestne Hungaria sola subsistere? Responsio. Optime. Novem milliones hominum in optimo

solo viventes et turcis, et Germanis, introducto recto ordine, resistendo essent.

Questio. Deberetne in illo casu Franciscus in throno permitti, si in regno residere semper et bene regere vellett?

191

Page 192: Ungheria giacobina

Responsio. Neque in eo casu. Quia regia promissa semper sunt falsa. Nacta prima occasione omnis rex verbum suum frangit et populum sine pudore decipit, et si potest, sine misericordia sub grave jugum mittit. Singuli regis sistema est arbitrarium ad tyrannidem ducens. Tantum infantes nutrice, proles patre, orphani tutore, nationis autem nonnisi stupidae rege egent. Hungaris mens non deest, tantum institutum educationis nationalis sit melius. Rex bonus est animal in massa nationis inutile, divitias huyus consumens characterem nationis moralem pervertens, insuper miseriam populum fovens. Rex perfidus est proditor patriae, ergo morte plectendus. Rex Franciscus est ex stupiditate alienorum mendaciorum prolator, ad regimen ineptus, consequenter perpetua tutela afficiendus. Cur ergo ille regere permittitur, cum ille et judicio, et discretione carens, perpetuo regi deberet.

Caput IIDe reformatione politica Hungarorum

Questio. Qua igitur via deberent Hungari sortem suam politicam meliorare et infamis cabineti Viennensis jugum excutere?

Responsio. Novam, meliorem et genio nationis magis accomodatam adoptando regiminis formam.

Questio. In quo haec consistere deberet? Responsio. Natio Hungara supremam suam potestatem a rege

retrahat et patriam suam pro republica libera et independente declaret.

Questio. In quod deberet consistere haec rei publicae forma? Responsio. Cum nomine nationis Hungaricae intelligendae

sint omnes gentes, quae provincias ad Hungariam pertinentes incolunt, et quae diversas efficiunt nationes, ideo quaevis natio deberet peculiarem provinciam constituere, speciali politica constitutione uti, et cum reliquis intimo foedere uniri. Id est: respublica Hungariae foederative sit oportet. Omnis natio libenter sua lingua, suis moribus et consuetudinibus, suaque libertate religionis utitur. Hinc sufficit ad felicitatem reipublicae, si singula natio alteri foedere sit juncta.

Questio. Quo in fundamento foedus hoc republicanum consistere deberet?

Responsio. Duplex est in quavis societate securitas: externa atque interna. Illa exterarum potentiarum usurpationem et injurias elidit, haec vero domesticos ordinis pubblici compescit turbatores. Ideo omnes Hungariae provinciae, quoad externam securitatem unam et indivisibilem republicam constituere debent, quod internum vero securitatis ordinem foederata esse potest.

Questio. Quomodo itaque mixta haec principia organisari debet respublica Hungariae?

192

Page 193: Ungheria giacobina

Responsio. Hungari 1° adoptent duplicem tantum civium classem. Una contineat majorem et minorem nobilitatem, nullaque sit deinceps inter magnates et nobiles distinstio. Secunda ignobiles omnes et urbanos et rusticos includat. 2° Cum populatio Hungariae provinciarum ad 9 milliones sese extendat, sufficiunt in congressu generali deputati seu repraesentantes n° 248, quorum pro dimidia, 124, ex nobilibus, altera ex ignobilibus electis sit composita. 3° 30 usque 40 millia ignobilium eligant unum repraesentantem. Nobiles vero, quorum bona immobilia et mobilia in vicinia sunt, tot conveniant, ut omnes simul supti 100 usque 130 millia florenorum annui introitus habeant, atque hi iterum unum mittant et eligunt deputatum. 4° Utraque haec classis repraesentantium Budae vel Pestini congressum generalem omnium foederatarum provinciarum celebret, et duas cameras constituat. Singulis quatuordecim diebus alternative jam nobilis, jam ignobilis pro praeside eligantur. Deputationes etiam peculiares exempli gratia salutis publicae, studiorum seu instructionis etc. aequalem habeant et utraque classe civium numerum repraesentantum. 5° Congressus iste singulo anno alter sit, excepto primo conventionali, qui usque ad terminatam reformationem durare debet. Conventionalis congressus denique formet constitutionem, in qua duae camerae adoptentur et sequentia assumantur principia: Potestas executiva pendeat tota a corpore legislativo. Foederatae provinciae in congressu provinciali sua utantur lingua et constitutionem provincialem fundamentis constitutionis generalis accomodare teneantur. Libertas religionis, sentiendi et scribendi, quae velis plena sit, commercium sit aeque irrestrictum, justitia cuivis gratis administretur, militiaeque sit mere nationalis, scientiae et artes axcolantur.

Questio. Qualis differentia erit nobiles et ignobiles? Responsio. Nobilis solus erit proprietarius. Urbes, hactenus

regiae dictae, vocabunt nationales, in quibus etiam ignobilis proprietatem immobilem habere potest. Ignobiles, pagani et oppidani arendatores propriatariorum erunt, factaque cum proprietario conventione illi annum censum juxta tenorem contractus vel in pecunia, vel in natura, vel per robottas solvent. Cum nobilis proprietario idem sit, sive ille suos solitos proventus per viam systematis feudalis, sive per arendam obtineat. In reliquo omnis nobilis armalibus suis uti potest, et jus habebit primum ad equestrem militiam dirigendam.

Questio. Quid hoc reformationem lucratur nobilis? Responsio. Plurium. Nam nobilis liberatur a tribus per hanc

reformationem tyrannis, nempe rege, magnatibus et statu majoris cleri. Denique nobiles, cum ignobiles ad cameram secundam elevant et hos a servitute liberos declarent, si perpetuo juncti erant et ad invicem semet manutenebunt, invincibiles erunt.

193

Page 194: Ungheria giacobina

Questio. Quale commercium reformata Hungaria exercere posset?

Responsio. Maximum: internum et externum. Vicinae gentes Hungaris pauperiores in productis a nobis multis opus haberent et ita pecunias ad rempublicam inferrent. Duos praeterea Hungaria formare posset portus: Flumine et Zemlini; nam facto cum Turcis tractatu commerciali navigatio Zemlino ad Mare Nigrum fieri posset. Immense Sclavoniae et Croatiae silvae pro navibus Zemlinii construendis aptae immensas proprietariis earum divitias pararent.

Questio. Sed ad hanc reformationem effectuandam necessarius est fundus, quo Hungaria caret?

Responsio. Hungaria sublata regia inutili dignitate ad se accipit bona cameratica et coronalia, montanistica, palatinalia, producta salis, teloniorum, lotteriae et postae ac tricaesimae proventus. Quibus si adjiciantur bona cleri, tunc inito recto calculo reperi adesse annuos proventus 40 millionum florenorum certum est. Et cum Hungaria nulla publica debita habeat, omnes hos proventus per aceurtam dispensationem adhuc augeri, et sic omnibus reipublicae necessitatibus, utpote militia, officialibus politicis etc. provideri posse indubium est.

Questio. Deberetne in hoc casu taxa adhuc, seu solita portio solvi?

Responsio. Nulla, cum proventus hi sufficiant ad necessitates publicas, excepta speciali aliqua urgente necessitate; tunc singulis pro sua propria salute exiguam taxam dependere deberet.

Questio. Dicunt episcopi atque praelati, periculosum esse bona ecclesiastica in profanos usus convertere. Nam si haec eo fine accepta fuerint, etiam bona nobilitaria periclitatum iri.

Responsio. Istud falsum est. Nobiles enim veri sunt bonorum proprietarii, quia illi bona donatione, successione, emptione etc. verbo: mediis jure admissis obtinuerunt. Natio itaque quaerente cogitat et jura humanitatis colit, nunquam proprietatem violabit. Aliter consideratio est circa bona ecclesiastica, quae natio armis a Romanis olim obtinuit et regi Stephano primo nationis repraesentanti credidit. Hic iterum consentientibus statibus usum fructum episcopis, aliisque religiosis concessit, ut religionem christianam dilatarent. Finis hic nunc cessavit et episcopi illi, qui religionem christianam propagarunt, etiam his bonis satis usi erant. Moderni meretrices et concubinas suas, nec non nepotes suos dotant, Deum nonnisi ore colant, mentem vero mundanis artibus immersam habent, et eo fine opes non paucas in corruptiones impendunt. Quare natio jure illis adimire debet, ita perverse dispensatos bonorum proventus cum fundo ipso.

Questio. Sed potestne natio haec bona in spirituale usus destinata ad profanos fines convertere?

194

Page 195: Ungheria giacobina

Responsio. Iure proprietatis bona haec natio semper retinuit, sed tantum per regem usum fructum praelatis concessit. Caeterum magis spiritualis finit sit, si natio his bonis suam sublevet paupertatem, parochos egenos adjuvet, mendicitati succurret, hancque sufferat, quam ille, si praelati in commessationem, pompam et fastum concubinas et suas perversissimas creaturas fructum dictorum bonorum convertant.

Caput IIIDe insurrectione Hungarorum

Questio. Quomodo possunt Hungari pervenire ad finem hujus reformationis?

Responsio. Per insurrectionem contra Austricum despotismum, contra praelatos et magnates.

Questio. Quomodo debet insurrectio haec ordinari. Responsio. Si Societas Reformatorum per hunc catechismum

copiosa et satis instructa evaserit, atque in singulo comitatu potiores nobiles inter sua membra numeraverit, tunc invitentur clam ignobiles etiam et planum hujus catechismi ipsis aperiatur. Quo facto vicini due vel tres comitatus actum insurrectionis contra domum Austricam, magnates et praelatos typis excusum publicari faciant ac se in statu insurrectionis declarent, aliosque invitent comitatus, ut huic actus accedant.

Questio. Quid debet continere actus insurrectionis? Responsio. Omnia crimina cabineti Viennensis in gentem

Hungaram commissa a Ferdinando usque ad Franciscum; et his enarratis finis insurrectionis declaratur, hisque concludantur verbis: Ad erma cives! Juremus prius vitam, quam libertatem commissuros, prius mortem oppetituros, quam ultroneam a domo Austriaca dependentiam admissuros, prius extrema quaevis passu admissuros, prius extrema quaevis passuros, quam reipublicae Hungaricae integritatem omnibus viribus secundare intermissuros.

Questio. Quid hac occasione cum militia Hungarica facere opportebit?

Responsio. Illa, quae abest, sub poena emigrantibus dictando domi vocabitur, residua, quae domi est, ad vexillum nationale accedet, et juramentum nationi praestabit.

Questio Estne facilis haec insurrectio? Responsio. Facillima. Galli declararunt se velle omnes

nationes regeneratas sibique amicas defendere. Poloni, cum in praesentiarum hoc in negotio desudent, nostri amici erunt, et Turca gratum erit domum Austriacam debilitari. Styria vix expectat, ut Hungara gens jugum Austriacum deponat. Eo enim animo, ut apud Hungaros impetrare velit, ut heac in foedus Hungariae adoptetur. Tota ergo difficultas in eo est, ut aliquot Germanica regimina e regno eiiciantur.

195

Page 196: Ungheria giacobina

Questio. Quid cabinetum Viennense in hoc casu faciet? Responsio. Dolebit, sed serio suum interitum et ad pristinum

statum archiducalem redibit. Nam Bohemi quoque de separatione sua a doloso cabineto Austriaco cagitant, atque ita factuosum attactum cabinetum inveterata crimina sua expiabit.

Ad arma, cives patriae nobiles et ignobiles! Vindicate innocentem sanguinem fratrum nostrorum, qui in Germanicis bellis nobis fatalibus periverant. Stabilite saniorem regiminis formam, ut tandem cum fine saeculi gens nostra sit vere libera constitutione beata.

196

Page 197: Ungheria giacobina

Martinovics, Tableau de l’Europe depuis 1788-1794dédié à

François II, l’empereur Romain et roi de Hongrie et de Bohême etc. etc.

Par son malheureux sujet l’abbé Ignace Martinovich à l’occasion de la fête onomastique de son Auguste Souverain,

Vienna 1 ottobre 17945.

[I.] Introduction. Monarque! Premier souverain du monde! J’ose hausser ma voix du fond de ma prison où le destin inconcevable, qui brave la plus grande prudence des humains, m’a jeté. Oui: c’est de cet endroit liberticide, d’où sortent mes pensées philosophiques et politiques sur la situation diplomatique de l’Europe, dont la connoissence exacte devient d’un jour à l’autre plus necessaire à un homme d’État. Le celebre Newton eut l’hardiesse de son étroit cabinet à calculer la route des Comêtes et à prognostiquer leur retour dans les espaces célestes et immenses; et il y parvint heureusement. Et moi, Sire, j’entreprend à présenter à V. M. d’un lieu trop étroit, que la loi assigne aux coupables, le tableau de l’Europe, de cette partie du globe la plus fertile, la plus peuplée et le [!] mieux civilisée. Plut-à Dieu que le pinceau de mon expérience, de ma raison et de mes études le puisse tracer de manière, que ce même tableau devient instructif pour l’homme public, et agréable à V. M.

[II.] L’ancienne Europe.

Il paraît à un observateur philosophique, que les sciences, les arts et l’industrie, ces avant-coureurs de la civilisation et de la politique n’aient abandonné les Aegyptiens, les Grecs et les Romains, que pour fixer leur siège dans l’Europe. Ces pivôts de la raison, de la morale et de la vie sociale furent précédés par le ravage des Goths, des Huns et des Sarmatiens; l’invasion de cette fertile partie du globe tentée par le mahomedains, les croisades des souverains égarés par la cour arrogante de Rome, et la prétandue superiorité du pape sur tous les rois du monde; enfin les guerres civiles dictées par l’intolérence des opinions religieuses menacèrent l’Europe dans les derniers siècles d’une destruction complète et d’une désolation universelle. Mais tel est le merveilleux cours des évènemens, que le plus mauvais accidents deviennent souvent la cause d’un le plus beau spectacle, et d’une la plus heureuse production de la nature! [!] Assurément: tel fut le sort de l’Europe; au milieu de ces orages et d’ouragans politiques qui semblèrent vouloir l’ensevelir sous

5 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. 2 , pp. 217-222.

197

Page 198: Ungheria giacobina

les flôts des invasions barbaresques, et des guerres civiles; enfin sous le dispotisme sacré du Vatican elle en sorte triomphante; les roi des peuples de l’Europe secouent heureusement le joug du Pape; ils deviennent les pères de leurs sujets, tandisque leurs ancêtres guidés par la coutume et sombre politique opprimèrent ses citoyens par le seul droit de conquêtes. Après tant de secousses politique, la paix se rétablit dans l’Europe, et donne l’heureuse sortie aux sciences, aux arts, à des inventions utiles et au commerce. Les Portugais se séparent de l’Espagne, les Anglais du pape et ils deviennent constitutionels; les Hollandais recouvrent leur souveranité, les Suisses parviennent à l’aide de leur montagnes à l’indépendance et continuent à garder dans un silence monotonique leurs rochers et leurs bétails. Le gouvernement de France s’efforce à dicter des loix à tous les souverains de l’Europe par sa diplomatie, tandis qu’elle ait [!] négligé de se gouverner elle-même. Son luxe, ses abus corrompent toute l’Europe, et les vices des François avec leur language deviennent universels. L’empire germanique par sa constitution monstrueuse continue son existence precarie, et dûe à la rivalité des premiers monarques. Le père du Grand Frideric, roi de Prusse, amasse des trêsorts immenses pour acheter au prix de la ruse prussienne et du sang, la grandeur artificielle de sa monarchie; à la quelle son fils, Frideric, roi et philosophe, est heureusement parvenu. La Pologne, broyée par des querelles religieuses et aristocratiques, se plonge dans sa nullité, et céde aux trois puissances voisines une partie de son territoire. La Russie, au moyen d’un trône femel établie un gouvernement absolu, une diplomatie bien calculée, et fait conçevoir au sultan invincible, qui ne soit que trop vincible.[!] La maison d’Autriche toujours heureuse par la voie des négociations sages [!] et des mariages, et par le mantien de la paix, parvient sous la grande Marie Thérèse à une grandeur, faite à exciter la jalousie de grands souverains. L’alliance avec la France, que le prince de Kaunitz vient à effectuer, et l’éloignement du voisinage des Russes, ces deux chef d’oeuvres de ce ministre rende cette monarchie invincible et florissante; et avant la mort de cette auguste princesse il ne lui manquait qu’un successeur amateur de la paix, comme il l’était de l’humanité, de la vertu et de l’industrie. Les États d’Italie ne produisirent rien de nouveau; le pape s’occupait des moines et du chagrin de ne pouvoir donner des loix aux souverains. Le grand législateur de Toscane, Léopold, alors grand duc, le roi de Naples et l’empereur Joseph II humilièrent le Vatican. Le pape Ganganelli contentait les libertins et ennemis du Catholicisme par la suppression de l’ordre des Jésuites; le siècles des lumières ne les voulait plus; et ni les rois ne se [!] voulurent plus faire guider par des frocs de moines; ils reprirent leur sceptre dès mains des Jésuites, pour le porter eux-même à l’honneur de l’espece humaine.

198

Page 199: Ungheria giacobina

[III.] L’Europe moderne.

La mort de Marie Thérèse, l’avènement au trône de l’Empereur Joseph II, la fin du ministère du grand Vergennes, l’étourderie impatiente du Roi de Suède, le regne spirituel du pape Pius VI, et enfin la veillesse de Frideric II roi de Prusse furent autant de signals des grands evenemens politiques. L’empereur Joseph II, le roi de Suède et le pape voyagèrent pour des buts secrets, qui ne l’étaient cependant que à tout le mond connus.[!] Frideric avec l’imperatrice de Russie les épièrent et concertèrent des plans politiques en secret, qui tôt ou tard devaient tourner à leur profit. Le premier s’est chargé de forger un projet, qui allait maintenir la grandeur de sa monarchie sur la ruine de celle, dont V. M. est le digne souverain. L’imperatrice de Russie accepta le rôle d’inviter le grand voyageur chez-elle, pour y flatter mieux ses projets diplomatiques, qui ne furent utiles, que à ces rivaux. Le roi de Suède fut aux yeux de ces deux puissances fort peu conséquant, pour qu’on ne le laissa point paisiblement retourner de ces voyages chez-lui, il ne laissa de ces exploits voyageux qu’une fable, qui s’est accrédité aux yeux de la foule de peuple, que le roi de Suède étant à Rome se soit jetté au sein de l’Église romaine, et qu’il devint prêtre. Le pape à quitte la ville de Vienne sans aucune satisfaction; car les mesures que l’empereur Joseph avait conçues par rapport à la discipline ecclésiastique étant concertées mûrement et dirigées par une sage politique, ne sauraient être ébranlé par une visite d’etiquette de sa sainteté romaine. Mais malheureusement le grand Joseph II, qui étonnoit toute l’Europe par ces talens, par son amour pour l’humanité, et par son activité sans exemple, eut deux passions contredictoires: de vouloir réformer l’état interieur de sa monarchie, et d’en éraciner les abus; et il voulait aussi en même tems harceler les puissances voisines, pour les determiner à la guerre. Toute réforme politique choque les habitudes du peuple, et comme celles-ci ont le plus grand empire sur les hommes, il faut qu’elle engendrent le mécontentement dans l’interieur de l’État, qui cove dans un morne silence le projet de ribellion. Et quand les coeurs des sujets sont aigris, les têtes echauffées, et l’amour envers son souverain réformateur evanouit: voudrait-on risquer une guerre pour conquérir des provinces? Mais l’esprit superieur du grand Joseph osait attaquer même les choses impossibles; il fait balayer la foule de moines, qui devoraient le suc du peuple, sans lui rendre aucun avantage, il purifie la discipline ecclesiastique, il donne a ses sujets des loix civiles et criminals, il organise les hopitaux et les prisons, il introduit par son grand Lascy une discipline dans son armée, qui fit trembler les Prusses, et qui portait au désespoir les farouches turcs. Enfin il arrange tout, excepté ses passions contredictoires en politique. Il s’efforce à donner la liberté de navigation à l’Escaut

199

Page 200: Ungheria giacobina

avant de la donner à ses sujets, mais la ruse de Fréderic lui fait avorter son projet, et il fut constraint de conclure un traité avec les Hollandais, qui ne sera compté dans l’histoire parmi ses grands exploits. Bientôt après il conçoit l’idée très-avantageuse pour ses États, je veux dire l’échangement des Pays-Bas contre la Bavière; mais elle devait avorter comme celle de la navigation libre de l’Escaut, parce que Frédéric, voulait sa grandeur au dèpens de la monarchie autrichienne. Ce ne fut qu’après ces exploits inutiles, qu’il se lie a la Cour de Petersbourg pour chasser les Turcs de l’Europe. Le piège fut déja préparé par les Prusses, de la police russienne, qui le rende sèvère[!]: ce fut vraiment un contrast que de voir ces principes empruntés se mêler avec ceux de l’humanité, qui il y s’est précipité; il apporte de cette alliance greque quelques principes faisaient son grand caractère [!]. Les comtes, les nobles, les conseillers devenus malhereux furent condamnés à balayer les rues, et à trainer les vaisseaux. Et tout cela se passait dans un tems, où les François inventèrent la machine aëreostatique, où la Cour de Versailles s’approchait de sa ruine, qui fut accelérée par la guerre d’Amérique contre les Anglois, qui doit à jamais ternir la gloire de Vergennes; pisque c’est à cette guerre dispendieuse que l’armée française apporta [!] dans son retour la dangereuse démocratie, et que la cour fut aux abois des finances. Les écrivains philosophiques et politiques inondèrent la France par des écrit révolutionaires, les naturalistes poussèrent leurs découvertes. Herschel proclame l’existance d’un planète inconnu; moi : l’invente un nouveau micromètre pour mesurer le diamètre apparent des corps célestes, une nouvelle pompe à l’air, une machine à couper le tabac, et l’autre à battre du blé. Le grand Lavoisier rejette le phlogiste dans la chimie, et introduit l’oxigène dans son nouveaux système. La foule des chemiciens le suit, et ce n’est que Westrumb, Wiegleb et moi: qui par nos experiences ayons combattu avec succès le système françois dans la chimie. Les savans de Vienne deviennent illuminés et francmaçons, ils inondent cette cité de leurs écrits, ou plutôt des pamphlets et brochures qui n’enseignaient rien de nouveau, et qui ne montraient que leur pitoyable colère contre les prêtres et moines. Neker publia dans ce tems l’état des finances de France, et l’empereur Joseph II avec son allié va déclarer la guerre aux Turcs paisibles, et achever la tranquillité de ses États. La Cour de Berlin lui suscite la rébellion aux Pays-Bas, les menaces tumultueux dans la Hongrie et Galizie; elle forge la révolution en Pologne; et tout cela pour humilier la Cour de V. M. La Révolution à jamais mémorable en France sort de ses élémens depuis long tems préparés, elle étonne toute l’Europe, et effraye les foibles princes de l’Europe; car pour dire la vérité, la Cour de Russie et le ministre Herzberg, la Suède moderne et le Danemark ne la redoutaies pas; sachons qu’un peuple démocratique ne fut jamais dangereux aux puissances

200

Page 201: Ungheria giacobina

voisines; il aime la paix, il haït le luxe, et il ne songe jamais à la conquêttes. Mais comme l’époque de la mort de grand Joseph II arrive au milieu de ses conquêttes après une campagne malheureuse, qui prouvait assez le principe connu en tactique, que c’est une folie de vouloir couvrir une frontière de 150 lieux contre un ennemi nombreux, qui faisant encore de l’ancien tems quelque impression de frayeurs sur une armée disciplinée, mais qui ne connoissait point encore ses forces. La Cour hipocrite de Berlin saisit cet hereux moment de la mort de l’empereur Joseph, et tandis qu’elle fit marcher ses trouppes aux frontières de la Silésie, pour menacer la monarchie de V. M., elle flatte le nouveau souverain, le grand legislateur de Toscane, l’empereur Léopold; la douceur et l’amour de la paix de ce monarque animaient la ruse prussienne, et la vaine espérance des emigrés français, de pouvoir au prix du sang des sujets, et au dépens des trésorts de V. M. retourner chez-eux. La cour de Berlin par une négociation bien singulière determine l’empereur Léopold II à rendre aux Turcs les fruits de deux campagnes, qui coutaient une armée et des sommes immenses. Et depuis ce tems, cette même Cour cessa d’attaquer ouvertement, pour culbuter par des voies secrètes plus dangereusement la monarchie de V. M. Le prédécesseur de Saa la plus haute personne, sous prétext d’établir la paix universelle dans l’Europe fut entrainé à souscrire la coalition contre la France révolutionaire. Ce chef d’oeuvre de la Cour de Berlin eut deux objets pour son but; savoir: de faire cesser l’alliance de V. M. avec la France, qui valait plus que la conquêtte d’une province; car à cause de cette alliance les Prusses eussent été incapables de contrebalancer les forces et la puissance de V. M. L’autre but était de l’engager dans une guerre meurtrière, pour épuiser les trésorts, pour ruiner sa redoutable armée, pour lui faire enfin perdre les Pays-Bas. Et ce fut à dessein que le roi de Prusse, qui devait apparement soutenir cette guerre, ait donné le commendement de son armée au Duc de Brunswik pour l’invasion de la France revolutionaire; puisqu’il savait que ce philantrophe ne voulait jamais du mal à la nation française, et qu’il allait ménager ses trouppes. Le Duc de Brunswik n’a que trop satisfait à cette opinion conçu de lui; car il n’entrait brusquement en France, que pour en sortir honteusement, et pour donner le moyen au général Custine d’invahir l’Empire germanique. Le roi de Prusse savait bien par les intelligences secrètes avec ce général françois, dont le porteur était le fils de Custine ci-devant ambassadeur à sa Cour; que Custine la père lui cédera ses conquêtes, pour lui donner le droit le plus irreprochable de conquêtte sur une partie de l’Empire germanique. Le siège de Landau, l’assaut de Bitsch, et la retraite volontaire de l’armée prussienne prouvent assez que le roi de Prusse ne veut aux François, mais à l’Empire et à la maison de V. M. préparer la ruine. Toutes ses entreprises contre les Polonois ne servent, qu’à lier à son propre intérêt la Cour de

201

Page 202: Ungheria giacobina

Petersbourg; ces deux Cours veulent paraliser la monarchie autrichienne, pour la rendre incapable à résister à leur conquêttes en Empire, et en Pologne, Moldavie et Valachie.

[IV.] Défiez Vous donc, Sire! De vos alliés, car ils sont les plus grands ennemis de V. M. Mes conseils peuvent être bons, quoique ma conduite politique et momentanée fut mauvaise. Le seule paix peut encore sauver la monarchie de V. M., et cette paix peut encore être avantageuse à ses hauts intérêts, si elle digne suivre le plan, que je traçai, et que j’osai présenter devant le trône de V. M. Je voudrais même dans ma malhereuse situation que le regne de V. M. devient illustre et immortel dans les annales de l’humanité. Je espère qu’en peu de tems tous les politiques consommés de cette grande monarchie seront convaincus, qu’il faut de nouvelles alliances a son Auguste maison pour conserver sa grandeur; on se hatera de les conclure avec la France telle qu'’lle est; avec la Pologne à condition de la succession héréditaire de la couronne, prononcée en faveur d'’n de ses frères royaux; et avec les Turcs, qui réunis à la force des Polonois, de V. M. de la France, de la Suède, du Danemark feront échouer les projets de la Prusse et les invasion des Russes, qui seraient pires que ne l’étaient jadis ceux des Goths ou des Huns pour les Romains. Et comme une puissance de terre, telle que celle de V. M., n’a aucun intérêt réel et commun avec les puissances maritimes, il faut éviter leur alliances, qui ne seraient utiles, qu’à elles-mêmes. Si la paix est ainsi affermie et la Bavière ajoutée aux États de V. M., il ne restera qu’à deployer sa grandeur plus noble, et plus utile que n’est celle de conquêttes; je veux dire, dans une sage administration de ses États hereditaires. Je parle ici à V. M. en naturaliste experimenté, que si V. M. veut perfectionner l’interieur de ses États, elle gagnera dans un espace de dix ans plus, que par la conquêtte sanguinaire de trois provinces en France. La nature a accordé tous les beneficies des arts, de l’industrie, du commerce, des fleuves, des produits de tout genre, des mines, à ses États; le peuple est bon, la noblesse est par tempérement et par une moralité naturelle compatissante; les savans de Vienne ne le sont qu’en apparence, ils se consomment dans leur chagrin de ne pouvoir gouverner, tandis qu’ils n’ont jamais appris à obéir. Par de bons reglemens, on parviendrait aisement, selon mes calculs faits en secret, à augmenter les revenus de Gallizie chaque an de trois million, ceux de Bohême, de Moravie de quattre million, ceux de Hongrie de six millions; la metallurgie, aux mines de V. M. est dispendieuse; les fournaux sont d’une construction ancienne, qui consomme beaucoup de bois chaque an. Si elle jette ses regards sur cette espece de grandeur, dont je viens ici à faire le dénombrement, ses États seront mieux peuplés, ss sujets enrichis; et la crainte de son peuple se changera en amour filiale envers V. M. et son

202

Page 203: Ungheria giacobina

ministère. Un monarque est sans comparaison plus fort et plus sûr sur son trône s’il regne par l’amour de ses sujets, son bonheur est celui du peuple, et le contentement de ce peuple est la vraie gloire du souverain. Qu’elle laisse la grandeur militaire à un Alexandre et à un Fréderic, à une Catherine, car la grandeur du sang n’est point si belle, si vertueuse comme celle de la paix, de l’industrie et du contentement de son peuple cheri. On admire les héros des siècles passés, mais cette admiration est toujours suivie d’un frissonnement dans une âme sensible, et dans l’esprit philosophique. Que V. M. juge maintenant, si un homme tel que moi pouvait sincèrement provoquer ses États à la révolution du sang. Non, Sire! Dans les derniers moments de ma vie, ma conscience ne me reprochera de pareils desseins sanguinaires. J’étais toujours tranquil, ma vie sédentaire, et mon genre de vie en homme de lettre prouve assez, que ce ne fut une faute momentanée, dont les meilleurs des hommes sont capables. Du reste, quelque sort qu’il m’attend, mes voeux ardens seront sur l’échafaut comme dans l’exile le plus éloigné, ou dans un cachot, que le regne de V. M. soit le plus heureux du monde, et que le ciel lui donne un cours d’années de Nestor, pour qu’elle puisse survivre la gratitude de son peuple, et les fruits de son gouvernement paisible à l’honneur du genre humain. A Vienne le 1er octobre 1794.

Martinovics, Testament Politique,marzo 17956.

Prêt à descendre au tombeau, je confesse aux yeux de l’Univers, que je n’adorais dans ma vie que les branche de cette arbre. La philosophie et les sciences naturelles occupaient ma jeunesse; l’histoire et la politique furent l’objet de mon âge mûr. Je les ai appri sans guide, sans instituteur; et je les ai poussé jusqu’au scepticisme, qui est le sommet des connoissences humanes. Je parlai dix languages: le hongrois, l’illirien, le polonais, le russe, l’anglais, le français, l’italien, l’esclavon, l’allemand et le latin; je me suis entendu dans la langue grec, et hébreuse. Mes inventions sont: un novueau micromêtre, une nouvelle pompe à l’air, et deux machines: l’une à couper le tabac, l’autre à battre du blé. Mes ouvrages en phisique et en

6 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. 2, pp. 770-773.

203

Page 204: Ungheria giacobina

mathématiques s’éntendent au delà de la médiocrité; ceux de la chimie me placeront dans le premier rang des chymiciens. Je fus professeur en physique à l’Université de Léopol, et après et conseiller de l’empereur Léopold II. Exceptés l’Espagne et le Portugal, j’ai visité toute les provinces de l’Europe. J’ai pénétré dans toutes les sociétés cachées, qui travaillent pour l’humanité contre la tirannie; et ce n’est, que pour en tirer l’util. Je devins membre de plusieurs académies des sciences. Les premiers savans du monde, comme Condorcet, Priestley, La Grange, Crell, Guyton de Morveau, m’honorèrent de leur correspondence. Mes productions dans la philosophie sont: Mémoires philosophiques, deux tomes in 8° Londres, 1788 et Phisiologische Bemerkungen über den Menschen in 8° à Petersbourg . En politique: Abrégé de la théorie des contributions et des finances à Paris, 1785. Testament politique de l’empereur Joseph II., deux tomes in 8°, à Paris, 1790. Lettre à l’empereur François II., roi de Hongrie, le 7 octobre l’an 1. de la République Française, et Lettre au roi de Pologne, l’an deuxième de la Répub. Française. Catéchisme de l’homme et du citoyen. Tableau philosophique et diplomatique de l’Europe dédié a S. M. l’empereur François II, à l’occasion de son onomastique, en manuscript, et enfin Versuch einer Kriminal Gesetzgebung, erster Theil. Ce dernier ouvrage n’est pas achevé parceque je l’ecrit dans ma prison de police à Vienne. Outre cela, je me suis proposé d’ecrire Sur la legislation universelle, quatorze volumes in 8°, si j’avais regagné ma liberté. Vaine espérance! Un gouvernement, qui gémit sous le sceptre sacerdotale, ne saurait jamais pardonner à un ami de l’humanité. Il ne donne l’amnistie aux opprimés, que quand il est faible et impuissant à les punir. Tout le monde m’aimait, exceptés les prêtres et leurs suppôts, auxquels mon existence politique et litéraire fut dangereuse, parce que les ténèbres et les crimes ne se comportent point avec les lumières et la vertu. L’empereur Joseph m’estimait, et l’empereur Léopold m’appellait son ami. Dans l’espace de quatre mois je gagnai sa confiance sans bornes. Il fut conclu entre nous d’abandonner le monstrueuse coalition; de reconnoître la première constitution française; de renouveller l’alliance avec les français libres; de se joindre aux Polonais regénérés par leur nouvelle constitution, sous la condition qu’un archiduc devient le successeur de la couronne de Pologne. Un traité de commerce avec les Turcs devait nous assurer de la bonne intelligence entre la maison d’Autriche et la Porte ottomane. Outre cela on aurait cimenté l’amitié avec les cours de Stockholm et celle de Coppenhague, pour géner les cours de Petersbourg et de Berlin. Cette amitié aurait du réussir comme avantageuse à deux parties. Si les Russes et Prussiens eussent osés s’opposer à ces mesures diplomatiques, une de nos armées se seraient présentée aux frontières de la Silésie Prussienne; l’autre aurait joint celle des Polonais. En même tems les Suédois

204

Page 205: Ungheria giacobina

et les Danois devaient déclarer la guere aux dites puissances. Une seule campagne les auraient forcé à souscrire la nouvelle balance politique de l’Europe, et de reconnoitre la nouvelle constitution polonaise. Dans l’intérieur de la Monarchie, nous avons projeté de donner à chaque province une espêce de constitution avec le consentement des États, sans blesser les privilèges de la noblesse: mais au lieu du système féodal aurait succédé celui de la fêrme, par lequel le propriétaire n’aurait éprouvé aucun dommage, et le paysan serait devenu citoyen à l’abri des vexation arbitraires. Le clergé aurait perdu ses biens, pour en former un fond national, si nécessaire specialment en Hongrie pour l’encouragement de l’industrie; pour l’établissement des fabriques et manufactures, pour l’instruction publique dans chaque village, et enfin pour bien d’autres besoin de la nation. Après tous ces arangemens: un Archiduc devait être generalissimus de l’armée dont le payement aurait été augmenté, les abus réformés, et la discipline perfectionée. Chaque province aurait reçu un archiduc pour chef ou vice-roi. Enfin le centre de tous les gouvernemens particuliers devait abutir dans la personne de l’Empereur Léopold, résidant à Vienne. Moi, je serais resté auprès de lui en qualité de secretaire du Cabinet, pour maintenir ce gouvernement au bonheur de vingt million d’hommes. L’empire des loix devait régner et étouffer les passions basses des courtisans, l’hypocrisie des prêtres, la vénalité des emploits, et des vains titres. Mais helas! À peine fut-il ce plan de gouvernement entre nous arrêté, à peine l’empereur Léopold fut-il rammené par mes soins de son égarement, dans lequel il s’est trouvé des le commencement de son régime, que le cruel destin enlève sa vie: sa mort soudaine donne les rênes du gouvernement à son fils, l’empereur François II. L’horizon politique se change; il adopte les fautes de son père et de son oncle, sans conserver bonnes institutions. La faction sacerdotale gagne sur l’esprit de son ministre du Cabinet, qui croit fermement, que tous les prêtres soient aussi bons et honêts que lui, et que leur morale correspond à leur caractère sacerdotale. C’est ainsi, que la monarchie s’est changé en théocratie. On donne la classe à tous les gens de bien, de vertu et de talens. On les opprime, pour qu’ils résistent, et quand ils le font, on les nomme jacobins: ils sont trainés dans les cachot et jettés dans les fers. Tel est le merveilleux cours des évenemens! Sous le gouvernement de Léopold je fus le premier des ses sujets, et dans celui d’aujourdhui je suis un prisonier d’État, accusé de la haute trahision. La Cour égarée par le haut clergé de Hongrie m’a persécuté depuis prêsque trois ans d’une manière la plus cruelle, comme on le verra dans ma défense, que je vais donner par écrit; et pour la comble des injustices, exercées envers moi, on m’a envoyé en Hongrie, devant un tribunal de sang, qui m’est étrange; vu que je suis habitant de Vienne et pensionaire de la Cour, et que je demeure depuis

205

Page 206: Ungheria giacobina

quinze ans dans les provinces allemandes de la maison d’Autriche, enfin ayant été arrêté à Vienne, on me devait juger par les tribunaux de cette ville. Mais comme on veut me perdre, il a fallu m’envoyer en Hongrie, ou le prêtre comande, et les tribunaux ne font qu’obéir. Voici mon crime: j’ai introduit deux sociétés opposées, l’une aristocratique, l’autre démocratique, afin qu’elles se détruisent l’un l’autre. Dès cette destruction j’ai voulu tirer un avantage même pour la Cour et pour la nation, qui aurait engendré une réforme salutaire et que j’ai déja médité sous le gouvernement de Léopold II. Voilà ma haute trahison! Pour la quelle on veut à ma tête avec quelques autres tortures, qui sont la honte de ce siècle. Cher Monarque! Fils de Léopold et neveu de Joseph, combien tu es égaré et trahi par mes ennemis! On ne te permette guère à penser à mes grands services, que j’ai rendu à ta monarchie. Ton père les a reconnu en m’assurant que lui et son successeur seront redevables à jamais à moi, et à mes parents. Ne tu te souviens plus, que mes découvertes par rapport à Duc de Brunswik et à l’invasion de Custine dans l’Empire germanique se sont vérifiés, que j’ai procuré à tes ministres le plan de campagne des François? A tu déja oublié, que l’arrestation de Semonville de quoi dépendait la paix avec les turcs, soit une de mes démarches diplomatiques; et que l’instruction donnée à Herbert pour ouvrir les yeux du Divan, soit une de mes productions? Adorable Monarque! a tu oublié, que même dans ma prison de Vienne j’ai découvert et communiqué deux plans les plus dangereux pour ta Monarchie, dont un fut forgé le feu Frideric II. et le second par les François les Russes et la Cour de Berlin. Et que dirais-je du plan diplomatique de la paix, que je t’ai donné et conseillé à faire avec les François, et que ton ministre Tugut va exécuter? Du reste, ta police te dira aussi, combien je lui étais util en lui faisant part de tous les secrets étrangers. Combien suis-je content de pouvoir dire, que je t’accablai de biens, tandis que tu m’a persécuté, et jetté dans les fers? Je t’excuse, car tu es égaré. J’ai le même sort, avec le général Stilicho, qui ayant sauvé l’Empire romain, fut méconnu par son maître l’empereur Arcadius et décapité par ses ordres. J’estime tes qualités personelles, car elles sont bonnes. Mais tu as un vice commun avec moi: de croire que les hommes, qui prennent le masque d’ honnêteté, le soient aussi réellement: ce vice n’est point un effet de l’imprudence, mais d’un coeur bon, sensible, et ardent envers l’humanité. Laissons à l’historien notre biographie. Maintenant je n’ai nulle perspective que l’échafaut. Quoique enchainé, je suis cependant libre dans mes pensées, et tranquil dans ma coscience; tandis que mon monarque, dans la vaste étendue de sa monarchie n’a aucune liberté; il doit faire tout-ce que les prêtres et leur suppôts inculquent à son ministre du cabinet. Théatre du monde! Savans et le beaux sexe! Pauvres et le riches! Je vous quitte avec beaucoup de constance; car le destin a bien

206

Page 207: Ungheria giacobina

voulu finir ma carrière dans l’âge de 39 ans. Je vais jouer un autre rôle, celui de la pourriture. Les cloches, dont le bruit je ne pouvais pas souffrir, ne troubleront plus mon ouie; la musique que j’aimais beaucoup, me diviendra inutile; les savans perdront un compagnon de leur sein; les pauvres un appui; le beaux sexe un adorateur, qui eut leur faveur; les generaux un tacticien; les États libres un législateur; les rois un bon conseiller. Ce n'’st que le vice qui gagnera par ma destruction. Terre! Mère chérie de tous les corps sublunaires, je te rends ma machine! Elle rentrera dans ta masse d’où elle fut puisée: elle nacquit trop tôt pour ces pays; il faut donc qu’elle soit dètruite de bonne heur, pour ne pas troubler le cours de ténèbres qui les dominent. J’adore les branches de cette arbre jusqu’au dernier de mes soupirs, je pardonne à mon monarque et à tous mes ennemis; je plie mes genoux devant l’autel de l’humanité, j’embrasse ma chère patrie; je souhaite que mon sang cimente son bonheur. Je serre enfin à mon coeur tous mes compagnons du martyre, et sortout ma mere, mes frères et soeurs, avec tous mes parens. Vive l’humanité! Vive ma patrie! Vive le monarque égaré!

Hajnóczy, De comitiis regni Hungariae, 17917.

§. 1. Diversa nomina comitiorum.

§. 2. Diversae species comitiorum.

§. 3. De loco, in quo comitia celebrantur.

§. 4. De tempore, quo comitia celebranda sunt.a) Quando indicenda?b) Quamdiu durare debeant?c) Quando promulganda?d) De dilatione comitiorum.

§. 5. Modus indicendi comitia.

§. 6. Jus indicendi comitia quis habeat?a) rexb) palatinusc) judex curiae regiae vel magister tauernicorum.d) Exempla par alios indictorum comitiorum.

§. 7. Quisnam praeest comitiis?

§. 8. Jus adeundi comitia, seu de voto et sessione gaudentibus.

7 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 367-389.

207

Page 208: Ungheria giacobina

A) §. 9. De Clero.

Ne clerus Romano catholicus vllas in comitiis habeat in posterum partes, multa militant argumenta. 1mo Vt ecclesiastici catholici qua fine facilius conseruandorum in sua integritate morum per nationem constituti officiales publici in comitiis votum et sessionem habeant, nulla pro illis magis, ac ecclesiasticis alterius religionis adest ratio. Illi enim pariter hoc fine intertenentur. 2do Qua dispensatoribus mysteriorum diuinorum etiam ius suffragii tribui nequit. Idem ecclesiastici alterius religionis esse putantur, et obiectum comitiorum est scopus ciuilis intra cursum vitae huius obtinendus, non salus aeterna, ad quam ipsi homines se ducere putant. 3tio Omnium rerum publicarum exempla docent in congressibus nationalibus votum illis tantum tribui, qui proprietarii suarum facultatum sunt. Ecclesiastici Romano catholici bonorum suorum iuxta proprios canones suos non proprietarii, sed vsufructuarii tantum sunt. 4to Nulla classis hominum voto frui debet, cuius principia cum magnae partis nationis existentia in collisione sunt. Clerus Romano catholicus omnium non catholicorum existentiam sibi praeiudiciosam putat, eos ab omni fauore legum exclusos habere vult, imo ipsam proprietatem mentis, illa scilicet, quam quis optimam esse iudicat, ratione Deum colendi dissentientibus negat. 5to Ad comitia liberi, suam propriam voluntatem habentes concurrere debent, vt ex reciproca earundem communicatione generalis in legem abitura nationis voluntas cognosci possit. Consulamus acta diaetalia patriae nostrae a seculo inde, inueniemus integrum clerum semper eiusdem cum primate suo fuisse sensus. Etiamsi itaque votum quodpiam ecclesiasticis concederemus, primatis velut hierarchiae Hungaricae capitis praesentia sufficeret, reliqui autem spiritualibus suis officiis domi melius vacare possent.

B) §. 10. De baronibus et magnatibus.

Quod de lege baronibus regni et supremis comitibus votum et sessio in propria persona competat, ex praemissis nullum quidem superest dubium. Sed an etiam comitibus et liberis baronibus nullo praemissorum officiorum fungentibus dubitatur. Fuisse apud nos hereditarios quasi magnates seu proceres omni tempore, ex historia facile probari posset. Sed cum pauci admodum olim fuerint, praeterea, qua magna potentia pollentibus reges honores maiores conferre debuerint, ante initia seculi 17mi, imo dimidium illius, paucos extra officia constitutos magnates in actis diaetalibus aduertimus. Numerus illorum sub

208

Page 209: Ungheria giacobina

quouis rege creuit, ita, vt si omnes nunc ad comitia venirent, repraesentantes aliorum Statuum longe superarent. Sed et si ex vsu comitiorum consecuti sint, combinatis tamen legibus, verbi gratia: 13 : 1454. 1 : 1498. et 31 : 1525., ex quibus patet nobiles, qui in comitiis aderant, omnes fuisse possesionatos; 1 : 1608. Post coronationem, quo episcopi titulares a diaeta excluduntur; 62 : 1625., vbi tam comitatuum, quam magnatum nuncii possessionati esse iubentur; 37 : 1655., vbi ex bonis per regales ad comitia eucatorum nunciis comitatum diurna soluenda non esse statuitur; combinatis, inquam, his et aliis ligibus nulli dubio obnoxium esse puto magnates tam natiuos, quam in indigenas receptos, si nullum possessorium bonorum habent, votum in comitiis praetendere non posse. Praeterea quoad barones regni necessarium videretur statuere, an cubiculariorum regalium magister, item curiae regiae magister inter illos referendi sint. Item e repubblica esset waiuidae Transylvani, bani Sirmiensis et comitis Temessiensis dignitates in limitibus renouare, ac alterutrum horum ex Illyrica nominare. De theresaurario 5: 1606 clarificandus esset. Praestaret fors, vt si quae regiae dignitati iniuria in propositionibus diaetalibus esse censet, eadem ipsis statibus proponat, vel vero penitus, velut director causarum regalium absit, adeoque nec officium aliud cum voto et sessione coniunctum gerere valeat. Comitibus autem et liberis baronibus, cum haereditarii sint, et alioquin eadem, velut alii nobiles, praerogatiua gaudeant, personale votum negandum esse censeo. Quo magis enim ab inuicem distincta iura diuersae classes societatis ciulis tenent, eo difficilius commune bonum obtineri, eo facilius inuicem collidi possunt, adeoque exequenti potestati pro arbitrio agere nitenti pauciores obices ponuntur. Ius autem suffragii personale haereditario iure tentum nimium a reliquis statibus magnates distinguit. Exemplum Angliae ad nostros magnates applicari nequit. Ibi enim magnates Lord dicti eundem semper, quem inferior curia de reipublicae commodis habere debet sensum, quia singuli Lord primogenitus tantum filius, suffragium personale consequitur, reliqui iisdem cum populo iuribus, non maioribus gaudent.

C) §. 11. De nobilibus.

Cum ad conseruandam regni libertatem plurimum equestris status hactenus contulerit, et in futurum conferre possit, in repraesentantibus denique nobilium plurimum situm sit, optandum esset, vt non tantum comitatus Valko et Orbacz iure postliminii ex confiniis excindantur, sed et Lika, Corbauia et omnia confinia prius ad comitatus redigantur, postea vero iure comitiorum fruantur.

209

Page 210: Ungheria giacobina

D) §. 12. De ciutatibus.

Optandum esset vt numerus ciuitatum augeatur, iusque suffragii illae consequantur. Quo plurim enim ex natione ad legislationem concurrunt repraesentantes, eo magis vigor legum sustinetur. Quare non tantum ciuitates in vsu voti sessioni existentes, actiuitate tamen hac lege necdum pollentes, veluti sunt montanae Bakabanya, Libetbanya, Schemniczium, praeterea Caproncza, Crisium, Modor, Trenchinium, Varasdinum et Zagabria, sed et vltra his comitiis receptas Carolostadium, Mariatheresiopolis, Posega et Temesuarinum, vltra item ius suffragi consecuta oppida Haidonicalia, Cumanosque et Iazyges, adhuc coronalia bona vetus Buda, Miskolcz, Szent Andre, districtu Tibiscanus, et super non fienda sui collatione priuilegium habens districtus Gikinda, ciuitas Quinqueecclesiensis, oppida quoque a iurisdictione dominali maxima ex parte libera, prout Eszek, Carlovitz, Kanisa in Szaladiensi, Kecskemét, Körös, Nitra, Veszprimium, ac 16 oppida in Scepusio ius comitiorum consequantur.

E) §. 13. De Dalmatia, Croatia et Slavonia.

Olim ex his partibus tanquam remotis non omnes nobiles, prout ex aliis regni Hungariae comitatibus, sed nomine communi nuncios missos fuisse, hoc vero indultam potius dispensationem ab onere communi, quam ius fuisse ex decreto 1447mi cum 36: 1525 combinato apparet. Nec vllum hactenus diplomaticum documentum prodiit, vnde pactum quodpiam bilaterale inter Hungariam et Croatiam supponi, adeoque inde sequela duci posset, quod ablegati illarum partium pluralitati votorum ad instar comitatuum Hungaricorum in comitiis cedere non teneantur. Ius, quod habere dicuntur municipales leges condendi, nihil aliud est, quam ius singulo comitatui competens, statuta cum legibus regni non repugnantia faciendi. Ex his rationibus, et siquidem tam supremi Croatiae comites, quam et magnates eiates, imo ciuitates et ipsi campi Turopolya nobiles partim in persona, per nuncios partim in diaetis comparent, nullam adesse rationem opinor, quin:1. Ipsi comitatus Varasdiensis, Crisiensis et Zagrabiensis nuncios suos in futuram mittant, et a splendido ablegatorum regnorum Dalmatiae, Croatiae et Slauoniae titolo abstineant.2. Ne in obuersum 1 : 1504., 46 : 1597. et 23 : 1599. Excepto casu installationis bani et electionis protonotarii sui, et quidem vnice ad hos casus restricti sic dictas regnorum Dalmatiae, Croatiae et Slauoniae congregationes celebrent. Aliquin in duplici sub bano Nadasdy habita simili congregatione parum aberat, quin a regno auulsi fuerint, et iuris sui tales conuentus celebrandi poenitere eosdem debuerit.

210

Page 211: Ungheria giacobina

F) §. 14. De Transyluania.

Ex paremisso 37 : 1525ti verisimile est Transyluanos olim nuncios ad comitia Hungariae, praeter wayuodam ipsum misisse. Fortior eua deret constitutio Hungarica, legum ferendarum potestas maiores in ipsa gente Hungara radices ageret, si in futurum Transyluania non separatas suas diaetas celebraret, sed ad comitia regni Hungariae et wayuodam suum, et nuncios suos ablegare vellet. Idem de Gallicia optandum.

§. 15. Qua ratione ius suffragii in comitiis habentes de illorum celebratione certiores reddurunt?

§. 16. In quot corpora distinguuntur Status, seu in quot locis consident?

§.17. Quinam, vbi et quo ordine sessionem occupant? In conuentu praelatorum, banorum et magnatum.

Licet articulo 1 : 1608. Post coronationem prima diversi Statuum consessus fiat mentio, vigore cuius aliis in coetu et conuentu dominorum praelatorum, baronum et magnatum, inter regnicolas aliis locus assignatur. Cum tamen non tanquam nouum institutum idem in hoc articulo appareat, sed tantum quis ex ius suffragii habentibus hic vel ibi sessionem capere debeat, primum determinari videatur, cum ex ipso 25 : 1495, vbi ianitorum regalium magister a praelatis, boronibus et consiliariis regiis vota excipere iubetur, idem colligere liceat; cum in plurimis antiquis diplomatibus consilii praelatorum et baronorum mentio fiat, et vicissim ex subscriptionibus in diuersis diplomatibus obuiis extra controuersiam euadat, paraeter sic dictos barones regni alios quoque supremos comites, vel secus in eminentiori charactere constitutos, saepius sub nomine baronum venire. Denique ex ipsa in 64 : 1550mi

opinionum per praelatos et barones depromptorum a nobilium diuersitate coniiciendo, mihi quidem plura pro eo argumenta esse videntur, vt a seculis, fors ab ipsius st. Stephani tempore, nobiles distincto ac praelatos, barones et magnates credam consedisse loco. Sed alia quaestio est, num actu quoque separata haec de negotiis publicis tractandi ratio locum habere possit? In vtramque partem, quae adduci audiui argumenta, ingenue proferam, et si plura ex vna vel alia parte desint, ignorantiae meae adscribi peto. Pro separatione Tabularum. 1mo Vsum tam patriae nostrae, quam aliorum regnorum, intermediam inter repraesentantes populi et principem ponentes eminentiorem nobilitatem.

211

Page 212: Ungheria giacobina

2do Temperamenti ponendi causa necessariam esse separationem Tabularum, ne repraesentantes plus iusto commoti quidpiam statuant, ipsi nationi iniurium et exemplum sessionis 13tiae Augusti, in hac diaeta ad firmandam thesim suam in medium proferunt. 3tio Plenam in loquendo libertatem adesse debere ablegatos vero comitatuum et cuitatuum praesentia baronum regni et magnatum in eadem cohiberi. Validiora interim argumenta in contrarium adesse videntur.

a) Temperamentum per Tabulam Procerum ponendum locum omnino olim habuisse, vbi reges praelatis et baronibus tanquam consiliariis suis vsi sunt. Nunc autem, et quidem iam fere a duobus seculis, dum reges negotium per vtramque Tabulam superatum adhuc ad conseruanda iura seu idealia, seu realia partim in cancellaria Hungarica, partim in ministerio Germanico proponi curant, et vltro cum natione tractant in ec influxus, donec rex extra regnum resideat, cessaturus speretur; sufficiens nibi ad continendum corpus legislatiuum poni temperamentum, quin separata opus sit Magnatum Tabula.

b) Oratoribus alios plus iusto commouentibus plura, ne indigni quid statuatur, etiamsi Tabulae vna consideant, in organisatione diaetae poni posse media: verbi gratia, vt praesidi vniuersorum Statuum sessionem soluere in aliunde tempus differre liceat, vt qualiscunque materia occurrat, in eadem sessione nunquam definiatur, vt momentosiori negotio proposito idem vna scripto exhibeatur, imprimatur, et nonnisi post aliquot septimanas, vel si fundamentales leges concernat, instructione prius a committentibus excepta, assumatur.

c) Separationem Tabularum ansam animositatibus potius, quam harmoniae praebere, negotia longiori tempore diferri, et vna Tabula de alia, ne iura sua seu praetensa, seu realia leadantur, suspicando, ipsum publicum pati.

d) Nostra aetate, vbi per impressionem librorum media notitiam rei publicae consequendi, ita in potestate equestris Status, imo etiam ignobilium, velut magnatum sunt, vbi nobiles per gradualem in officiis promotionem maiori reipublicae experientia pollere possunt, quam plerique procerum, temperamentum ex parte horum nec supponi posse et superfluum esse.

e) Eo minus separationem Tabularum necessariam esse, quod iuxta leges nostras et vsum ipsum vota non curiatim, sed viritim, ac si vna considerent, numeranda veniant.

f) In hac ipsa diaeta experientia edoctos esse, in sessionibus mixtis negotia promtius, melius terminata exstitisse, nec in depromendis animi sensibus libertatem exulasse.

212

Page 213: Ungheria giacobina

g) De lege tantum praelatis, baronibus regni et supremis comitibus votum et sessio inter proceres competit. Hi omnes sunt collationis regiae, et quemadmodum olim, dum rex in regno resedisset, acceptis nefors nobilium postulatis instar consilii eidem necessarii erant: ita nunc, vbi rex praeter ipsos alios in consilium adhibere solet, pro tuendis principis iuribus haud necessarii, pro legislatiuo autem corpore, tanquam executiuae potestatis, et quidem omnes adiutores periculosi sunt.

h) Si etiam episcopi titulares omnesque comites et liberi barones vltra praemissos in Tabula Procerum admittantur, adeoque ad priores, magis pro executiua, quam legislatiua potestate laborantes continendos seruire credantur: tamen minus pro corpore legislatiuo, ac exequente potestate acturi sunt, partim, quod inter viros primis dignitatibus ornatos parum auctoritatis, adeoque vota illorum minus ponderis habeant, partim, quod nonnisi officia a collatione regia pendentia ambire soleant. Credibile prorsus est, quod quemadmodum olim cardinalis Pázmán de relaxandis annatis Roman scribens confessus erat titulares episcopos, vt pro ecclesia catholica in comitiis plura vota adsint, creari: ita, qui comitia non eo fine habere credebant, vt rex mentem nationis medio repraesentantium eius experiatur, nationemque, velut obligationis eiusdem est, iuxta voluntatem illius per repraesentantes manifestatam regat, sed in conuentu regnicolarum suam, non nationis voluntatem in legem ponendam esse, quod, inquam, tales auctores fuerint, vt creatione multorum tam titularium episcoporum et aliorum prelatorum, quam comitum et liberorum baronum, per indigenas receptos adhuc magis auctorum, hamoque obtinendi a collatione regia pendentis officii allectorum vota pro voluntate exequentis in legem ponenda augeantur.

Si tamen his non obstantibus duarum separatarum Tabularum continuatio vltro quoque necessaria esse credatur, expediens fore censeo, vt donec natio Statum ecclesiasticum in vsufructu bonorum suorum relinquere voluerit, ad summum ii tantum praelati, qui tempore Leopoldi Imi, dum iuxta 10:1687. Sessio eorundem mutuo accomodata exstititit, et praemonstratensium vicarius generalis, velut 73 : 1715 inarticulatus, item barones regni ac supremi comites in Tabula Magnatum voto et sessione gaudeant, omnes reliqui ab anno 1687mo erecti episcopatus, praelati, omnes comites et liberi barones nullo ex praemissis officiis provisi vero in repraesentantes comitatuum consentiant, sed et ipsi ablegatorum munus genere possint. Vota vero, vbi vltraque Tabula coalescere non potuerit, viritim, ac si simul essent, numerentur. Ipsos magnates cum equestri Statu semet coniungentes, siquidem ampliores fundos possiderent, adeoque tam ad officia, quam nunciorum dignitatem faciliorem accessum

213

Page 214: Ungheria giacobina

haberent, plus inde commodi, ac nunc ex separatione habituros, nullum adest dubium. Si vero Tabula Procerum, prouti nunc est omnes comites et liberos barones comprehendere debeat, necessarium fore existimo, vt: 1mo Numerus cleri personale votum habentis defigatur, ne, quemadmodum in istis comitiis multi se aduertisse dicunt, tanta apud proceres inter ecclesiasticos et reliquos barones ac magnates sit disproportio. 2do Declarentur articulum 2dum : 1526ti , quod scilicet rex praeter palatinum omnes alios officiales suos retinere, vel alios pro arbitrio constituere possit, ad barones regni et supremos comites non extendi. Alioquin hi non possunt stricte officiales regii vocari. 3tio Vt magnates non comparantes iuxta 108 : 1498. Per alios conclusa approbare teneantur, adeoque si ipsi non adsint, nullos nuncios mittant, vel vero nuncii illorum inter proceres locum capiant. 4to Vt omnes personale votum habentes in Tabula Procerum, non Statuum sessione gaudeant, et vicissim repraesentatiuo voto gaudentes, velut nunc Slavoniae, abinde absint. 5to Vt ad eundem vtrique Tabulae imprimendum boni pubblici spiritum, praeter praelatos, barones regni et supremos comites, ex singula possessionatorum comitum et liberorum baronum familia senior votum in Tabula magnatum habeat. Sic enin quiuis fratres, consanguineos, imo proles suas ad Tabulam Statuum referri videns, distincta iura et praerogativas non venaretur. 6to Vt sic organisata Tabula Procerum non viritim cum membris Tabulae Statuum votum desumat, sed singula Tabula votum curiatum habeat. 7mo Praeses huius voto curiato pollentis Tabulae Procerum nullum in Tabulam Statuum influxum habeat. 8uo Ordo 10 : 1687. Memoratus obseruari posset. B) §. 18. Interregnicolas seu inter Status et Ordines. In Tabula Statuum nostra aetate, si comitia organisanda sint, multa reformanda essent. 1mo Vt, quibus officia a rege conferentur, qua tales, votum et sessionem inter Status habeant, cum scopo, quem corpus legislatiuum habere debet, vt voluntatem scilicet nationis pro lege ponendam declaret, repugnat. Illi, qua executiuae vel iudiciariae potestatis ministri informationem, dum opus, rationes factorum suorum dare deberent, non autem votum decisiuum ferre. Hac de causa prae ceteris aliis praeses Statuum per ipsos Status eligendus est. Oportet enim, vt fiduciam suam in ipso Status collocent. Quantumuis autem alios dotibus antecellat, optima quaeque intendat, vt officium a collatione regia pendes et

214

Page 215: Ungheria giacobina

juxta 2 : 1526. Amotioni obnoxium gerens, suspectus esse solet. Si acta diaetalia per priuatos conscripta consulamus, inde a 1681mo personalis Orban a Statibus multum aestimabatur, sed iam 1687mo commune personalium fatum expertus est, patriam nostram tam infelicem inuenimus, ut personalibus suis in comitiis summopere diffideret. Hinc autem in ipsa legislatione plurima dimanarunt incommoda. 2do Eadem, si non maior, occurrit de protonotariis reflexio. Hi quoque, velut mentem Statuum exprimentes, ab ipsis Statibus, velut in Croatia, eligendi forent. Scimus ex priuatis comitiorum diariis humilem illum Statibus indignum stylum protonotariis tribui; notum est anno 1687mo citra mentem Statuum longe alias ac decisum fuisset, clausulae de resistendi iure, abolitionem quoque contradictionis, cum de posteriori Status nequidem somniauerint, per protonotarium ad diploma Iosephinum impositum esse; nec suspicione caret in diplomate 1712mi

particulam: praeter, item: praesentis per protonotarium adiectam esse. Ista quidem nostra aetate fieri non possunt, cum omnia documentata ante expeditionem in praesentia Statuum perlegantur. Sed statibus tamen suorum diaetalium notariorum electio, vt plenam in illis collocare possint fiduciam, deferanda esset. 3tio De tabula etiam Regia idem mihi est sensus. Olim dum omnes nobiles viritim in comitiis adfuissent, ipsi quoque Tabulae assessores praesentes esse debebant. Posteriori tempore, quia causae multae fuerant diaetales, sic dictae articulares, quia porro ab ipsis Statibus eligebantur, praesentes esse poterant, imo obligabantur. Nostra tamen aetate, vbi plerique assessores cum ipso personalis praesentiae regiae in iudiciis locumtenente a rege nominantur, vbi amotionem sui ex 2 : 1526. Semper metuendam habent, vbi comitiis diutius protractis iuristitia tam longa seruare non expedit, vbi omni ratione enitendum, ne spiritus dicasteriorum seu politicorum, seu iuridicorum corpus legislatiuum inuadat, vbi optandum, vt quo pauciores fieri potest, personale, et in quantum augere expedit, eo plures repraesentatiuum votum nanciscantur: ad libertatem constitutionis spectare videtur, vt prouti Tabulae Septemuiralis assessores ab anno 1723tio, cuius septem olim membra vsque 1715tum ex praelatis et baronibus regni electa in Tabula Magnatum sedebant, nullum iam in comitiis influxum habent, ita et Tabula Regia pro futuro ad comitia non euocetur. 4to Cum bono quoque ordine mihi pugnare videtur, vt cum iuxta 108: 1492 non comparantes omnia per praesentes conclusa pro rato habere teneantur, tamen favore recentiorum legum et consuetudinis absentium magnatum, viduarumque eorum, imo et nulla lege pro magnatibus recognitorum comitum ac liberorum baronorum, quod plus, ipsorum in indigenas receptorum, etiamsi nullum bonorum possessorium babeant, nuncii et quidem inter Status sessionem capiant.

215

Page 216: Ungheria giacobina

Si vtraque Tabula in futurum vnum corpus constitueret, quo pauciores pro persona sua in corpore legislatiuo ius suffragii habent, eo maiorem constitutio regni Hungariae sortietur soliditatem. Si vero duae Tabulae forent, singulae votum curiatum tribuendum esset, et in Tabula Statuum nullus personale votum habens admittendus, sed omnes repraesentatntes nationis ex classe tam nobilium, quam ignobilium Catholici, donec hunc natio in possessorio bonorum reliquerit, esse deberent, sibique e medio sui praesidem et protonotarios eligendos haberent. Quod vero ordinem sedendi attinet, cum vna eademque omnes ecclesiastici et notabiles personali praerogatiua gaudeant, hi simul citra vllum stabiliendum ordinem, prout veniunt, liberae regiaeque ciuitates autem et alii ignobiles ius suffragii ne fors consecuturi itidem inter se, citra vllam praecedentiam ex eadem ratione sedant.

§. 19. De nunciis.

A) De qualitate illorum.

Non tantum comitatuum, sed et ciuitatum nuncios possessionatos esse oporteret, et simul quantitas terrae, non pretii, cum idem saepius variet apud priores, possessorii ciuilis apud hos determinanda. Cum enim notio repraesentantis nationis apud omnes gentes libertate quadam prouisas proprietatem terrae deposcat, oportet etiam ablegatos ciuitatum proprietarios esse. Ex hac ratione, qui meri pignoratarii vel inscriptionalistae esse manifeste sciuntur, ab ablegatione comitatuum arcendos putarem. Pro concilianda magis magisque inter nobiles et ignobiles unione, qui hactenus apud multas ciuitates obtinuit vsus, vt scilicet nobiles pro ablegatis suis nominauerint, vltra quoque ea ratione lege stabiliendum optarem, vt idem tam liberis regiisque ciuitatibus, quam aliis ignobilibus ius suffragii consecuturis non incumbat, sed liceat, possessorium tamen in ciutate, oppido vel districtu, a quo mittuntur, iidem nuncii habeant. Nullum in officio publico seu politico, seu camerali, seu iudiciario, et omnium minime militari constitutum, cum a collatione regia pendeant, vt ablegatum admittendum censeo. Repraesentantem enim nationis oportet esse liberum, nullum nisi a committentibus suis amotionis metum habentem. Praeterea ablegati nationis, non exequentis potestatis voluntatem declarandam habent, adeoque ministri illius, dum partem legislatiui corporis constituunt, esse nequeuunt.

B) §. 20. De instructione eorum.

216

Page 217: Ungheria giacobina

Quaeritur, num nunciii praesertim comitatuum et ciuitatum instructioni suae semet accomodare debeant, aut vero iuxta proprium lumen rationis agere, adeoque se, vt plenipotentiarios committentium suorum considerare valeant? Verum quidem est, nullam in nuncios instructionem suam transgredientes poenam in legibus sancitam esse, sed cum vicissim nulla lege pro committentium suorum plenipotentiariis declarentur, praeterea vbi de religione ac decimis ecclesiarum 1553tio actum fuissent, sequentia articulo 7mo legantur: “quandoquidem siquid etiam in his ipsis vellent innouare, quibus huc sunt delecti, concessum habent”; 17mo 1556ti autem: “Comitatus vero, qui circa Tibiscum tam citra, quam vltra sunt, nullam oblationem ad huiusmodi munitiones locorum facere poterant, cum nuncii eorum tale mandatum, vel instructionem secum non attulisse asserant a suis comitatibus;” cum denique ablegati in reditu legationis suae relationem praestandam habeant, 49 : 1655. Recte hinc concludi videtur ablegatos instructionem suam sequi obligatos esse. In regalibus 1477mo, 1608 et 1687mo expeditis et in Vestigiis Comitiorum adductis causae celebrandorum comitiorum ennarrantur, et comitatus ac ciuitates plena cum informatione, instructione, pleno cum mandato nuncios suos mittere iubentur. Sed etiam 1577mo, vbi causae speciales indictae diaetae non exponuntur, vt pleno cum mandato mittantur, praescriptum inuenio.

* Donec systema feudale apud nos pro optimo societatis ciuilis obtinendi modo habitum fuerit, donec tantum vni et quidem minori totius nationis parti tam beatae esse licuerit, vt proprietatis terrae capax sit: non plenipotentiam ablegatis, sed instructionem dandam esse censeo. Imo eandem transgredientibus committentes occasione datae instructionis praeuie dictandam poenam infligere possint. Necessarium etiam esset, vt casibus per instructionem haud determinatis, si propositiones fiendae fundamentales leges concernant, item si iurisdictionem, a qua ablegatus missus est, tangant, praevie idem domum scribere, abindeque informationem accipere possit. Si ex parte regia propositiones fundamentales leges concernentes parantur, itidem lege definiendum, vt fine instructionis ablegatis dandae, idem praeuie in regalibus ad iurisdictiones mittendis exponatur. Haec vna praecautio tamen non sufficit, cum et alter, praesertim personale ius suffragii habens, idem proponere, et executiuae potestatis ministri medio alterius proponi facere possent.

C) §. 21. De diurnis.

Articulo 134 : 1647 dicitur quidem, ne legati comitatuum, praelatorum ac magnatum per comitatus pro solutione expensarum nunciorum suorum ad diaetas ablegatorum ad vllius

217

Page 218: Ungheria giacobina

vel contributionis solutionem cogantur, adeoque hinc induci posset nobiles ablegatis comitatuum ex proprio diurna soluere. Cum tamen articulo 64 : 1486 et 37 : 1655 dicatur, quod expensae hae ex bonis iam memoratorum pendantur, cum item tam in his articulis, quam et 134 : 1647 hae expensae contributionis et taxae nomine veniant, nobiles autem iuxta 9 : Imae ab omnibus datiis immunes sint : sequitur diurna nunciorum comitatensium ex lege per contribuentem plebem solui. Diurna vero haec nunciis in loco celebrationis diaetae habitantibus a die celebrationis diaetae pro diebus continuatarum sessionum, aliis a die motionis toto sub eadem diaetae ibidem subsistentiae tempore comitatus soluunt 47 : 1715. Quantum autem titulo diurni eisdem competat, nihil eatenus in lege. Quid item nunciis ciuitatum et absentium magnatum pendendum sit, etiam lege definitum non est; nullum tamen dubium, quin eadem a committentibus suis postulare possint. Notandum adhuc, cum ad expensas nunciorum comitatuum nec ex bonis illorum, qui ipsi per regales ad comitia euocantur, qui item vel ipsi, vel per ablegatos suos ibidem comparent, imo nec ex bonis ablegatorum quidpiam soluendum sit, cum porro magnates contributiones ex bonis nobilium in medio dominiorum suorum existentibus pro salario nunciorum comitatuum prouenientes pro se percipere inhibeantur 37 : 1655 recte infertur praelatos, barones, magnates per regales ad diaetam euocatos, ibidemque vel in persona, vel per nuncios comparentes, imo et ipsos seu comitatuum, seu absentium magnatum, aut eorundem viduarum ablegatos a suis rusticis titulo expensarum diaetalium de lege quidpiam praetendere posse.

* Vt repraesentantibus Statuum diurna soluantur, id quidem iustum est. Sed vbi magis de conseruandis Statuum ac reliquorum iuribus agitur, vt contribuentes summam citra scitum et assensum suum per committentes nobiles definitam ex integro soli ablegatis comitatuum, sed et reliquis ius suffragii personale habentibus quottam nulla lege definitam adeoque arbitrariam deponant, id quidem mihi cum aequitate, cum iustitia naturali repugnare videtur.

D) §. 22. De numero nunciorum.

a) Capitulorum. Articulo 1 : 1608 post coronationem. Praeposito simul cum capitulo vna et coniuncta vox tribuitur. Licet quidem inde non sequatur, quod capitula plures ablegatos nomine vnius capituli vnam vocem habituros mittere ad comitia nequeant, nulla tamen adest ratio, cur ex vno capitulo plures diaetae interesse debeant, praesertim quia in bis comitiis, nec comitatibus Hotensi et Pestiensi, licet prior ex duobus, iste

218

Page 219: Ungheria giacobina

ex tribus comitatibus coaluerit, plures, quam aliis comitatibus, nuncii admissi fuerint. Nec rationem video, cur capitulis neo erectis, imo ipsis Graeci ritus vnitis, citra vllam decisionem diaetalem, tanto minus inarticulationem sessio concedatur. Ipsis comitatibus jure postliminii repositis Syrmii, Veröcze, et Posega in 23 : 1715, Temes, Torontal et Krasso vero nunc idem diaetaliter largitum. Ciuitates item citra articularem repositionem sessione non gaudent 17 : 1687 et effectiue in istis comitiis ciuitates Carolostadium, Mariatheresiopolis, Temesvar et Posega non nisi post sui a Statibus receptionem, Quinque-Ecclesiae vero et 16 oppida Scepusiensia ne nunc quidem sessionem nacti sunt.

b) §. 23. Comitatuum.

Nulla positiua lege definitum est, quotnam singulus comitatus mittendos habeat. In decreto 1447mi nuncii 37 comitatuum nominantur. A potiori ex vno comitatu quatuor in eodem leguntur, ex aliquibus tres, duo, imo ex Bodrog, Lypto, Trencsin et Thurocz tantum per vnum. In praeambulo decreti 1459mi

dicitur, quod de vno quoque comitatu quatuor electi cum plena facultate missi totum regnum repraesentantes adfuerint. In regalibus comitatui de Posega 1478uo missis rex mandat, vt duos ad comitia Budam mittat. Sed in regalibus 1545to ad Szaladiensem et 1687mo ad Hontensem datis numerus mittendorum ablegatorum definitus non erat. In actis diaetalibus 1681mi per vnum ex ablegatis comitatus Gömöriensis, quorum tres erant Stephanus Gyöngyössy, Alexander Vza et Mathias Istuanfy, Hungarico idomate scriptis inuenio, die 28ua Maii, qui vltra duos tam ex parte comitatuum, quam ciuitatum aderant ablegati, illis emanere ex ea ratione debuisse, quod in regalibus singulus comitatus et ciuitas ad duas personas restricti fuerint. Item in sessione 28uae Augusti inter grauamina positum fuisse, quod regalibus ad duas personas ablegatio restricta fuerit, cum hoc antea non fuisset. Proceres tamen in sessione 30mae Augusti in hoc grauamen consentire renuisse. Et istam fuisse putem rationem, quod licet inter grauamina regi porrecta haud comprehensum fuerit, imperator tamen 1687mo in regalibus numerum mittendorum ablegatorum non definiuerit.

* Cum numerus nunciorum etiam numerum votorum inuoluere soleat, iustum autem non videatur, vt vnus comitatus, velut alter, in decisione obiectorum publicorum relate ad vota consideretur, pro ratione votorum singulo comitatui tribuendorum etiam numerum nunciorum definire expedit.

C) §. 24. Ciuitatum.

219

Page 220: Ungheria giacobina

Videtur itaque vsu sensim inualuisse, vt ex singulo comitatu et ciuitate duo mittantur. Est autem etiam quoad ciuitates id, quod de comitatibus diximus, necessarium, vt numerus ablegatorum per eos mittendorum pro ratione votorum illis tribuendorum determinetur.

D) §. 25. Magnatum et viduarum eorum.

§. 26. De hospitiis eorum, qui ius comitiorum habent.

Agazonum magister discretos viros pro distributione hospitiorum mittere iubetur, qui tam praelatis, baronibus et magnatibus, quam et comitatuum ac dominorum nunciis, Germanis et aliis, quibus interest, hospitia ordinare obligantur, 123: 1647. An pro hospitiis soluendum sit, vel minus, nihil in legibus. Si comitia in eodem semper loco celebranda essent, iustum fore censeo, vt ius comitiorum habentes hospitia iuxta limitationem tamen defigendam soluant. Plurimum enom commodi in ciues nullas domos habentes, maximum vero onus in aedibus prouisos ex comitiis redundare solet.

§. 27. De obiectis diaetalibus.

A) §. 28. Fundamentales.

Pro fundamentalibus legibus in articulo 8 : 1741. Declarantur iura in:a) titulo 9:Imae1 et b) 6:1723 ii contenta. In titulo 9:Imae: Pro prima libertate nobilium ponitur, quod nisi citati ordineque iudiciario coniucti, per neminem detineri possint, solum in causis criminalibus in loco delicti et criminis commissi detineri possunt. Quoad hanc legem, de vagabundis malefactoribus nobilibus 13: 1625. Sancitum, quod citra vllam citationem et quidem iuxta 38:1655. Post, secundum 14:1687. Per 5:1723tii

confirmatum vero etiam ante peractam inquisitionem capi valeant. Item 7: 1715. in crimine laesae majestatis citatio ante capturam non requiritur. Porro libertas haec etiam obligationem coram iudice legetenus tantum stabilito quempiam conueniendi inuoluit. Sed tam relate ad forum, quam et obiectum litigiosum multoties leges in comitiis immutatae. Verbi gratia: causae pignorum ex octauali foro ad comitatus cum restrictione traslatae 1504:7, 1618:62., 1625:53., 1729:35. Causae protonotariorum in tabulas districtuales 34:723. Septemuiralis et Tabula Regia alias ordinatae 24:1723. Et plura alia. Secunda libertas, quod nobiles nullius praeterquam principis legitime coronati subsint potestati, et princips neminem praeter viam iuris et altera parte non audita in persona vel rebus suis impedire possit. Via iuris, prout ad I um, vidimus, et praesertim

220

Page 221: Ungheria giacobina

circa crimen laesae maiestatis 7:1715. Immutata, et in his comitiis recognitum, quod etiam ante coronationem intra sex menses post mortem praedecessoris instituendam nobiles regi homagio fidelitas obstricti sint. Tertia libertas, quod iustis eorum iuribus et omnibus prouentibus liberam semper, prout volunt, fruendi habeant potestatem, ab omnique datiarum et collectarum, tributorum, vectigalium, tricesimarumque solutione immunes et exemti habeantur, militare duntaxat pro regni defensione teneantur. Derogatum his legibus inter reliqua, dum 34 et 36:1548. Coloni obligatio domino suo seruiendi ad vnum diem et tempore falcationis ac messis ad duas dies singula hebdomada, 1550mo

11mo vero ad quadraginta dies per annum restricta fuisset; quando 5:1598. Et aliis etiam temporibus domini terrestres contribuerunt; quando immunitatem a tricesimis in euectione ad allodialia sua restrinxerunt, 17:1569., 83:1655., imo tam in euectione, quam inuectione eandem immunitatem ad solas hereditarias prouincias 14to 1723. Restrinxisse videntur. Quarta libertas in resistendi regi libertatibus nobilium contrauenire attentanti, et contradicendi facultate consistit. Haec 4:1687mi sublata.Art. 6:1723ii vero continetur confirmatio tituli 9:Imae ad art. 8:1715. Sit prouocatio, et armalistae taxae comitatuum subiiciuntur. Huic quoad armalistas scilicet 19:1751. Derogatum. Immunes enim ab omni taxa declarantur ibidem armalistae, qui occasione postremae insurrectionis in persona et propriis expensis in bellum prodiuerunt. Imo in his comitiis de omnibus armalistis immunibus reddendis actum. Prouocato art. 8:1715ti de duobus obiectis statuitur. Imo quod nobiles personaliter insurgere et respectiue banderia sua producere teneantur. Intuituhuius vltra obligationem hic loci assumtam a singula porta vnum equitem praestiterunt 1741mo 2do

contributionis diaetaliter tractandae, vt improuisi flagrantis belli ratione occurrente de eadem in sic dicto concursu regni agatur, quod 22:1741. ad flagrans directe regnum hoc tangens bellum restrictum exstitit. Manifestum itaque hinc euadit de iis, quae pro fundamentalibus legibus apud nos diaetaliter declaratae sunt, in comitiis actum esse.

*

221

Page 222: Ungheria giacobina

Quoad leges fundamentales optandum esset, vt circa illas accuratius: Imo Quaenam illae sint, statuatur. Ego fundamentales leges compellarem, quae iura nationis in genere determinarent, lineam inter legislatoriam ac exequentem potestatem ducerent, modum proprietatem rei seu mobilis, seu immobilis consequendi, laesumque ius persequendi ostenderent, delicta ciuilia qualiter punienda praescriberent, sumtus in administationem reipublicae, rationemque procurandae tam securitatis externae, quam tranquillitatis internae, sed omnium tamen horum primas praecipuasque tantum bases defigerent. 2do Posteaquam leges fundamentales defixae forent, simul sanciretur, vt de nulla earundem mutatione vnquam alias quid in comitiis definire liceat, nisi repraesentantes prius a committentibus suis eatenus instructionem acceperint; quoad alias leges vero, vt corollaria praemissarum considerari queuntes pro ratione circumstantiarum, prout repraesentantes nationis bonum iudicauerint, statuere possint. Ad leges fundamentales verbi gratia referrem ego, quod: a) Singulum nationis membrum a summo ad imum liberam, quam voluerit, sibi patriam deligendi habeat facultatem, solummodo tempore belli, vti 13:1609., restringendam, hinc nec migrationem in regno, nec extra vlla ratione impediri posse. Haec enim est libertas naturalis, singulo homini competens, et simul optimum bonae legislationis indicium. Scimus enim in regnis, vbi id iuris nemini negatur, maiorem etiam hominum esse confluxum. Quod: b) Quiuis liberam sentiendi, imo, quid sentiat, aperte, ore, scripto, typo, factis exprimendi facultatem, velut maxime salutare continendae intra iustos limites libertatis remedium habeat. Hinc sequeretur liberum cuiusvis religionis exercitium concedendum, ita, vt religio pro nexu inter hominem et Deum solum habeatur, nec vllus eatenus societati ciuili rationes reddere teneatur. Libertas quoque preli, omnis censurae expers, in calumniatores laeso alioquin actione competente admittenda foret. c) Principi in ferendis legibus votum negativum, nec aliud dari posse, exequentem autem in ipso concentratam esse, per canales vero legetenus defixos exercendam. d) Libertatem naturalem id secum ferre, vt natio non iuxta arbitrium principis, sed secundum propriam suam voluntatem regatur, adeoque enata principis morte ius esse nationi cum singulo successore nova pacta ineundi, dummodo per liberam repraesentantium suorum electionem, illisque datam instructionem maioris partis proprietariorum terrae id manifestetur. e) Singulum nationis indiuiduum omnibus licitis modis tam rei mobilis, quam immobilis, adeoque fundorum omnis speciei proprietatem consequi posse, habita autem proprietate terrae et

222

Page 223: Ungheria giacobina

necessariis mentis dotibus ac animi probitate ad omnia officia gerenda capacem esse. f) Dominum terrestrem illimitatam, legetenus delatam de bonis suis disponendi habere potestatem nullo urbario restringi queuntem, et hac de causa prout potuerit, cum colono suo contrahendi facultatem. g) Singulo colono liberum esse, vbi voluerit, potuerit, contrahendi, nec vllis subsidiis, contributionibus etc., ad quae se nec in persona, nec per repraesentatem a se electum obligauit, aggrauari posse. Quia licet proprietatem terrae necdum habeat, quod exinde labore, sudore suo consequitur, proprium illi est, adeoque citra assensum suum ad communia onera trahi nequit. h) Magnam chartam libertatis Hungaricae : “non citatum, non conuictum” etc., non tantum nobilium, sed natura, scopo societatis ciuilis deposcente singuli nationis indiuidui esse. i) Et fauores legum, et onera omnibus debere esse communia. Sed et stante moderno systemate feudali. k) Cum officiales publici ita pro securitate administrandaque iustitia nobilibus, quam ignobilibus seruire debeant, iustitiam exigere, vt, vbi fundus publicus ad intertentionem illorum non sufficit, vterque ad salaria illis praestanda concurrat, eo magis, quod priores id praestitisse iam in 2:1498 et 10:1500 exempla adsint. l) Prout singulo homini, ita singula societati quoque ius esse postulandi, vt pro bona habeatur, donec contrarium probetur, et ex hoc capite non posse a ciuitate ex sola suspicione, tanto minus ab exequente potestate in republica ciuium coalitionem, cuius nulli effectus noscuntur, inhiberi. Quare ius naturali, vt scilicet singulus pro bono habeatur, laeditur, si latomia ex sola suspicione, ex ea ratione tantum prohibeatur, quod finis illius ad clavum imperii sedentibus sit. Hac de causa et quia boni latomiae effectus multis regnis sentire licuit, optandum esset, vt lege ipsa, prout in Anglia et Suecia factum dicitur, hi congressus admittantur.

B) §. 29. Legestam iuris publici, quam sic dicti priuati in comitiis condi debent.

C) §. 30. Interpretatio legum.

D) §. 31. Iuris ecclesiastici, item sic dicti canonici.

E) §. 32. Sequntur alia objecta diaetalia.

§. 33. An dentur leges ne quidem cum regis et regni assensu alterari queuntes?

Cum vero nulla comitia sequentibus legem immutabilem ponere possint, secus naturalis omnibus indita libertas

223

Page 224: Ungheria giacobina

euanesceret, ad conciliandam naturalem singulae societati ciuili, velut priuato competentem libertatem et consensum, nexumque legum alterutrum horum trium tatuamus necesse est. a) Aut 8:1741mi non dici, libertates in 9:Imae et 6:1723. Contentas per regem et Status alterari non posse, sed hoc innui tantum, quod donec subsistant, nulla interpretatione indigeant, adeoque tam clarae, tam euidentes sint, vt qualiter intelligi debeant, nec quaestio in comitiis formanda sit. b) Aut promutari nequeuntibus declaratas leges, esse leges naturales, indivulso nexu cum natura hominis coniunctas, vel adminus formae regiminis Hungarici essentiales, adeoque ipsam constitutionem reipublicae Hungaricae, si mutentur, alterantes. c) Aut vero siquidem ad mutandas titulo 9:Imae contentas et fundamentales leges vniuersos regni praelatos, barones, magnates ac omnes nobiles possessionatos ad diaetam conuocandos esse. Et videtur vtique libertates titulo 9:Imae

comprehensas ita fundamentales, ita constitutioni Hungaricae proprias esse, vt vna earundem cessante nexus, quo inuicem Status regni et regi iunguntur, pactum vnionis et cubiectionis ciuilis formari deberet. Quod etiam, si ingenue fateri velimus, cum systema feudale iam aeuo nostro cum fine ciuitatis vix cohaereat, optandum esset.

§. 34. An Decretum Tripartitum Werbőczyi vim legis habeat?

§. 35. De votis.

A) An votisatione opus est, seu an ad condendam legem vnanimitatas Statum et Ordinum requiratur, vel vero pluralitas votorum sufficiat?

B) §. 36. Quaestio alia oritur: num tabulae duae, magnatum scilicet ac Statuum, vota curiata habeant vel vota simul numeranda sint?

25:1495. Magister janitorum votum cuiuslibet singillatim exquirat. Sed articulus hic quaestionem non soluit. Nam licet sub initium et finem articuli de omnibus regnicolis sermo sit, vbi tamen de votorum desumtione agitur, tantum praelatos, barones consiliariosque regios concernere haec dispositio videtur, adeoque qualiter reliquorum vota consideranda sint, exinde nihil positiui deduci potest. Pro curiato voto casus, vbi de priuilegio archiepiscopi Strigoniensis et prioris de Lövöld, quod iurare non teneantur, actum fuisset, spectare obiicitur 64:1550., vbi leguntur: “Cum domini praelati ac barones cum dominis nobilibus super hoc art. non conuenirent, sed communi deliberatione parique consensu ad arbitrium regiae maiestatis negotium integrum esset reiectum, tandem statutum est per Sm Mm et per Ordines regni admissum.”

224

Page 225: Ungheria giacobina

Ast hinc pro curiato voto sufficiens argumentum non est: Siquidem communi deliberatine in regem, qua arbitrum omnes Status consensissent. Quod simul et non separatim Tabularum vota sumenda sint, argumento esse opinior sequentia: Imo Quod absentium magnatum et viduarum nuncii non inter magnates, sed inter regnicolas iuxta 1:1608. Sessionem habeant, quod tamen si curiata vota Tabularum forent, locum habere vix posset.2) 17:1687. ne numeros liberarum ac regiarum civitatum augeatur, ratio additur, quod idem quartus Status coeteros non solum adaequaret, verum fors etiam superaret. Vnde collimo non per Tabulas, imo nec per Status, sed viritim vota in comitiis numeranda esse. Haec ex legibus. Ex Kolinovicsii vero narratione de comitiis 1741mo celebratis, hypothesis ista adhuc melius probatur. Dicit is, cum quastio, an clerus titulo decimae ad insurrectionem milites praestare teneatur, ad quam citra pontificis consensum se non obligari idem praetendebat, agitata fuisset, nec duae Tabulae conciliari potuissent, postulasse Status, vt instituta pro more mixta sessione suffragia viritim colligantur et numerentur, magnates vero in id consentire noluisse, non quod illegale postulatum censuerint, sed quia pauci illorum eotum adfuissent, adeoque ob tenuitatem Tabulae superioris aliam citra dubium superaturam praeuidissent.

B) §. 37. Vtrum votisatio per Status locum habeat, seu vtrum vno Statu contradicente, tribus consentientibus, lex vigorem sortiantur? Cum ne hactenus quidem modus iuxta Status vota depromendi apud nos in vsu fuerit, quadruplici ex causa in futurum etiam omittendum esse censeo. a) Quia nobiles, ecclesiastici, magnates iuxta titulos 2um et 9mae vna eademque libertatis praerogatiua gaudent, adeoque nulla adest ratio, cur per Status vota depromenda sint. b) Quia votisatio iuxta Status confessum etiam Statuum diuersum supponit, quod negotiorum pertractationem potius difficiliorem saepe ad exequendum minus possibilem, ac hactenus, redderet. c) Quo plures Status diuersi et essentialibus a se inuicem iuribus differentes adsunt, eo magis proprii ( esprit du corps), quam publici commodi spiritum imbuunt, eo facilius inuicem collidi possunt, et communis libertas eo celerius patitur. In magnis Europae libertate iam stabiliti gaudentibus ditionibus nullibi spiritus pubblicus tam multos ciues patriae inuadit, quam in Anglia, quia ibi non Status quispiam, sed integra natio per repraesentantes suos legislatorium corpus efficit. Nam licet praelati et seculares Lord separatim consideant, cum tamen horum primogeniti filii tantum personale suffragium

225

Page 226: Ungheria giacobina

consequantur, reliquae proles autem et Status ecclesiastici velut propagatiuos haeredes habentis filii omnes ad communem populi Anglici classem recidant, Curia superior distincta commoda ab inferiore habere nequit. d) Quia votisatio iuxta Status supponit nationem in tales classes esse diuisam, vt vnius classis commodum, cum emolumento reliquarum classium seu Statuum coniunctum sit, et vno tali Statu pereunte reliqui interitum sui metuendum habeant, adeoque vno Statu repugnante lex vigorem obtinere nequeat. Sed apud noc haec classificatio necdum locum habet, partim quod numerosissima incolarum pars ad eorpus legislatiuum adhuc non spectet, partim quod in Statum primum, quam nos de Statu dedimus notionem, apud nos nullatenus quadret. Clerus enim Romano catholicus, qui solus – excluso copioso Graeci ritus vniti et non vniti, Augustanaeque et Helueticae confessioni addictorum clero – primum Statum efficit: a) omnium non catholicorum, si non maiorem, saltem aequalem cum catholicis nationis partem efficientium iura praeiudiciosa credit, minuere studet, ipsam nullis legibus ciuilibus cohiberi queuntem proprietatem mentis, velut superius diximus, et ex hac deriuans liberum religionis exercitium illis negat. b) Idem clerus, si non maiorem, eandem ab episcopo Romano dependentiam profitetur, quam a rege suo; possunt leges patriae in collisionem cum – seu iura, seu praetensiones dicantur – pontificis Romani mandatis venire. Quid eotum boni a clero patria praestolabitur? γ) Qui voto suo naturam abgenant, illi adminus vero inferunt, qui se omnibus nationibus sacro paternitatis iure officii vi privant, vel priuare debent, illi nec patriam, nec leges eius sibi curae cordique summent. δ) Reliqui Status omne libertatum suarum praesidium in legibus patriis collocant. Clerus Romano-catholicus magis in canonibus, adeoque minus illius interest bonas concedere leges. ε) Legislationis praecipuum obiectum est, coetera inter, securitas singulis nationis subiectis procuranda, et qui ad legislatiuum corpus spectant, etiam de hac soliciti esse debent. Clerus catholicus se ad criminales leges condendas immittere iuxta canones suos non posse 1514to

recognouit. Ex his rationibus vota non per Status apud nos depromenda, sed viritim, velut hactenus, cum accuratiori tamen organisatione retinenda, vel ad summum, si id immutandum sit, curiatim per Tabulas introducenda esse censeo.

D. §. 38. De numero votorum.

Episcopus pro sua persona vocem et locum habet. 1608: post coronationem. Praepositus vna cum capitulo vnam et coniunctam vocem. Ibidem. Generali ordinis diui Pauli primi eremitae vna vox conceditur. Ibid.

226

Page 227: Ungheria giacobina

Praepositi nulli immediate episcopatui subiecti a suis capitulis et conuentibus non disiunguntur, sed vnice coniunctam vocem habent. Ibid.

Praepositi et abbates infulati vocem habent. Ibid. Praepositi Zagrabiensis locum et vocem habeat. 61:1625. Vnus ex ablegatis Slauoniae inter magnates vocem habeat. Ibidem. Abbati lucensi sessio cum voto admissa. 73:1715. Quot vota singulis comitatus, quot item nuncios mittendos habeat? Nulla positiua eatenus lex. De patribus societatis Iesu tantum statutum lego, vt nomine collectiuo duo natiui admittantur. 73:1715. Si tamen praemissa, leges item §. 22-25. Adductas spectemus, si denique art. 17mum : 1687mi quoad verba: “quandoquidem numerus liberarum ac regiarum civitatum (…) in tantum auctus sit, vt idem quartus status coeteros non solum adaequaret, verum fors etiam superaret, statutum est, ne peramplius numerus earum augeatur etc.” Cum praemissis combinemus, videtur inde sequi: 1. Singulum episcopum, capitulum, praepositos sua capitula et conuentus habentes, comitatum, ciuitatem, generalem Paulinorum, praepositum Zagrabiensem, generalem Praemonstratensium vicarium vnum votum habere, imo idem de reliquis etiam ius comitiorum habentibus valere. 2. Quemadmodum ius suffragii ciuitatibus iuxta 17:1687. Diaetaliter tribui debet, imo idem cum comitatibus iure postliminii repositis 23:1751, item cum ciuitate Szegedinensi 107:1715. factum; neo erecta capitula, episcopos item dioecesanos, quorum episcopatus antea non existebant, quousque inarticulenter, voto et sessione non gaudere. Illustrat hanc hypothesim: a) quod inter grauamina in diaeta 1619ni exhibita vno exponatur, septem ciuitates montanas vnam tantum vocem habere. Instant in eodem regnicolae, vt deinceps septem ciuitates montanae singulas et seorsiuas voces habent. b) In diario comitiorum 1681mi per vnum ex ablegatis comitatus Gömöriensis conscripto notatum inuenio clerum voluisse, vt episcopi et abbates titulares, pariter in comitiis, sessionem ex eo fundamento habeant, quod personaliter insurgere teneantur, nobiles inhaesisse articulo 1608ui et reposuisse, etiam nobiles personaliter insurgere debere, et tamen quemuis in persona sessionem habere non posse. (…). Abstrahendo tamen ab his, siquidem 1. praelati, barones, nobiles vna eademque nobilitari praerogatiua gaudeant 2° et 9:Imae §. 7., 1715:8. Et solummodo in homagiorum quantitate varient. 2. Onus et commodum aequale esse debeant, omnes autem numero Imo expositi iuxta 8:1715. et 63:1741 tantum ad personalem, neutiquam portalem insurrectionem obligati sint, sequerentur ex his, quod singulus episcopus, baro regni, magnas, praepositus et abbas infulatus bona habens, capitulum, praepositus item nulli episcopatui

227

Page 228: Ungheria giacobina

immediate subiectus, sed absoluta suae praepositurae annexa habens capitula vel conuentus vnum votum habeant, nuncii vero comitatuum tot, quot in eodem comitatu nobiles possessionati seu regni, seu praediales sunt. Quia 63:1741. iUxta recognitam personalem insurrectionem singulus praemissorum vel in persona insurrexit, vel vnum pro se equitem dedit. Quoad nobiles vnius sessionis, cum a potiori decem vnum equitem loco personalis insurrectionis dederint, et dum adhuc omnes regnicolae ad comitia euocati fuissent, ex decem vnus comparere debuerit, 1:1498., pro decem nobilibus vnius sessionis vnum votum computandum foret. De armalistis, cum semper conscientiose taxati fuerint, proportio ignoratur. Fulcitur haec hypothesis eo, quod olim omnes nobiles in comitiis comparuerint, quod item, vti superius vidimus, nuncii comitatuum iuxta instructiones comitatuum procedere debeant, quod 7:1553., item 1556:17., ob defectum instructionis, et quidem in posteriori casu tantum Tibiscanorum, quorum eotum vix ultra 13. Erant, negotium propositum indecisum manserit, adeoque etiam ad vota eorum, qui instructionem dederunt, reflexum fuisse videntur. De ciuitatibus alia proportio esse debet. Illi enim, vt singillatim, velut vnus nobilis tantum, in comitiis considerentur locum ex ea ratione non habet, quod apud illos onus fundo inhaereat, adeoque in comitiis quam partem totius contributionis ferunt, eam quoque relate ad vniuersa suffragia votorum partem praetendere possunt.

* Statui quidem ecclesiastico ex rationibus iam insinuatis votum et sessio in comitiis deneganda forent. Si enim milleni nobiles proprietarii vni alteriue nuncio in comitiis iura concredere possunt, cur clerus, qui vsufructuarius tantum est, eadem partim ipsis nunciis comitatensibus, partim primati suo in comitiis ius suffragii retenturo committere nequirent. Vicissim et illis ius repraesentantem nobilium vel aliorum proprietariorum agere fas sit. Si tamen quousque natio bona prae manibus illorum reliquenda censuerit, ad comitia admittendi adhuc sint, capitula antiqua velut lege vnam tantum vacem habentia, ad vnius solummodo nuncii ablegationem restringantur, et si separatae. Tabulae manere debeant, omnes ecclesiastici personali voto gaudentes in Tabula Magnatum, repraesentatiuo in Statuum sessionem habeant. Baronibus regni et magnatibus 10mo 1687mi enumeratis et quidem tantum praesentibus singulo vnum votum tribuendum, reliquos vero sic dictos magnates per nuncios comitatuum repraesentandos, sed et vt ipsi repraesentantes nobilium agere possint, lege declerandum censeo. Comitatus secundum numerum comitum, liberorum baronum et nobilium, qui scilicet iuxta definitionem ex art. 10:1687mi

228

Page 229: Ungheria giacobina

factam magnates non sunt, verbi gratia a centum possessionatis et diuisis, decem nobiles vnius sessionis et quindecim armalistas nullo possessorio prouisos pro vno possessionato nobili computandis, vnum nuncium ablegare possint. Comitatus, in quibus centum nobiles possessionati non sunt, vnum nuncium mitterent. In hac tamen organisatione: vel duabus tabulis, quarum singula votum curiatum haberet, opus esset, vel si omnes Status simul considerent, tantum barones regni et praelati pro arbitrio vota depromere possent, supremi comites autem instructioni comitatuum suorum se accomodare deberent. Secus enim vnius supremi comitis vox centum aliorum comitum, liberorum baronum et nobilium in ablegatis comitatensibus repraesentatorum aequipararetur, quod iustum non esset. Vt a proportione possessorii maioris vel minoris singillantia indiuidua plus vel minus de votis habeant, reipublicae periculosum esset. Qua maioribus enim tenutis prouisi alioquin plus in alios etiam ponderis habere solent, et historia omnium rerumpublicarum edocti sumus non multitudinem mediocris sortis virorum libertate pollentium, sed in quos ampla possessoria cumulata sunt, amissae libertatis fuisse causas. Sed vicissim subdiuisio proprietariis in minutissimas partes, velut apud nos vnius sessionis nobiles sunt, idem, quod possessionatis in votis ius non tribuat. Cum enim hi facilius corrumpi possint, potentiores illis abuterentur. Ad quartum Statum quemadmodum nunc vocatur, non tantum liberas regiasque ciuitates, sed etiam omnes ignobiles terrae proprietarios referendos, eisdemque a proportione contributionis eosdem ex integro quanto concernente vota concedenda existimo. Tum enim libertas tantis elusionibus et ministerii technis haud exposita altas radices agit, si non Status, sed natio ipsa legislatoriam potestatem consecuta fuerit, ad hoc autem opus est, vt omnes proprietatis terrae capaces, qui autem eam industria sua nacti sunt, legislationis participes reddantur.

E) §. 39. De ordine in desumendis votis.

§. 40. De ordine et modo tractandi negotia in comitiis.

Scimus tamen moris esse, vt Status grauamina sua regi repraesentent, ad propositiones item regias pariter in forma repraesentationis respondeant, regis nomine autem ad Status consiliarius aulicus mentem principis adornet, ac posteaquam vltro citroque bis, ter, quater scriptum fuerit, Status articulos concinnent, hos deputatio regnicolaris cum Cancellaria concertet, denuo Statibus referat, ac posteaquam cum Cancelleria de concinnatis articulis vel conuentum, vel in quo coalescere non possunt, reiectum fuisset, ipsos articulos cum repraesentatione maiestati pro impertienda sanctione legali submittant, rex vero eosdem articulos cum approbatione suis

229

Page 230: Ungheria giacobina

Statibus medio commissariorum regiorum, quibus in sessione mixta publicatis comitia dissoluuntur.

*

Haec ex legibus et more hactenus recepto. Liceat nobis ea in trutina iustitiae naturalis expendere. Legum ferendarum potestas in societate ciuili, natura, essentia sua apud nationem est. Quiscunque alter illam successiue et quibuscunque demum modis obtineat, natio iura sua repetere, se in vsum eorundem reponere potest. Ratio huius simplex est. Omne regimen in commodum nationis dirigi debet, et sola nationis ipsius voluntas determinare potest, an hae vel aliae leges haec vel illa forma in emolumentum sui conuertantur. Nec natio alias quam homo in statu naturali considerari potest. Prout autem hunc aui, protaui obligare, eum iure suo naturali exuere nequiuerunt, ita nec ipsa ciutas nepotes suos fauoribus ab ipsa natura acceptis priuare valet. Videtur fatalis illa, et saepius a nepotibus defleta doctrina, quod constitutio ciuitati semel data a posteris mutari nequeat, partim ex dogmate de peccato originali, partim exinde originem sumsisse, quod omnia vaga, incerta in societate ciuili futura credantur, si factum praedecessorum pro arbitrio posteris irritum declarare liceret. Id quidem vtique quoad singula indiuidua singillatim sumta et relate ad fauores ex positiuo in re competentes lubentes concedimus, neutiquam autem quoad iura cum ipsa natiuitate singulo homini competentia, eo minus vero ad ipsam integram nationalem applicari queuntis. Ipsa natio itaque, prout homo in statu naturali tantum se ipsa obligare potest, et prout homo in statu naturali consideratus quamprimum factum antenatorum sibi propitium haud esse credit, illi renunciare potest, ita natio quoque integra, vbi legislationem antecessorum suorum non probat, illi nuncium mittere, alias leges, aliud systema regiminis substituere potest. Non est verendum, vt natio bonis legibus singulo aut slatem maxime parti fruentibus prouisa illis semet priuet, perpetuas mutationes subeat. Sed etiam si id fieret, iure suo vteretur, et si abusus enascatur, facilius corriget, quam si iura nationis ab arbitrio paucorum pendere debeant. Extra dubium itaque mihi esse videtur voluntatem solummodo nationis in legem abire posse, et in omni legislatione hanc solam consulendam esse. Si quae itaque natio iura, commoda sua in paucos, in vnum derivet, non legislatoriam potestatem, velut nationi inhaerentem, et siquidem voluntatem nationis exprimat, a natione sola exerceri queuntem, sed diretionem litium tantum inter priuatos exorientium, aut effectum legum, velut ab vno facilius dirigi volentem committere potest. Experientia ex historia rerum publicarum desumta edocti sunt sapientes optime ciuitati maiori consuli, si legislatoria potestas penes integram nationem maneat, medioque repraesentantium a se electorum et reuocabilium,

230

Page 231: Ungheria giacobina

exequens autem per vnum, iudiciaria denique potestas per distinctum corpus ab vtroque electum exerceatur. Vni exequentem potestatem ideo tradi cupiunt, quia maiorem vigorem et efficaciam leges consequuntur, quia item vel ipse princeps, prout apud Lacedemonios erat, vel si hic pro sacra inviolabilique persona a natione declaretur, exequentis potestatis ministri a principe solo delecti ad onus responsionis facilius trahi possint. Exequentis itaque potestatis est voluntatem nationis, legem ab ipsa latam in effectum deducere, et summum, quod exequenti potestati circa legislationem bene organisatam admitti valet, est votum negatiuum, id est ius denegandi assensum in leges per legislatiuum corpus latas et hoc ipsum votum negatiuum tantum, vt temporaneum ac instar appellationis ad integram nationem considerari debet. Vbi scilicet princeps dubitat postulatum corporis legislatiui voluntatem nationis esse, assensum suum eo vsque suspendere potest, vsque dum seu ipsi iidem repraesentantes, seu successores ipsorum a comittentibus suis desuper instructiones iteratas acceperint, adeoque reapse corporis legislatiui mens, ipsus quoque nationis mens esse extra dubium ponatur. Eotum enim citra periculum sibi ipsi immenens assensum denegare nequit. Quamprimum vero in legislatione exequenti potestati ius affirmatiuum admittitur, non voluntas nationis in legem abit, sed voluntas exequente potestate praediti instar legis obtruditur. Eadem in legislatione sunt vitia, si legislatoriam potestatem exigua pars nationis vnus consequantur. Hic enim exequente potestate ornatus ad effectum legis et procurandum, et impediendum illa parte nationis vti potest, quae nullas in legislatione partes, adeoque praecarios tantum fauores ab arbitrio legislatiuae et exequentis potestatis pendentes, et potissimum nonnisi dum hae in collisione sunt, et donec sibi inuicem reconciliari nequeant, duraturos consecuta est. Haec brevis est historia legislationis, vbi systema feudale regnat et ipsius patriae nostrae. Excutiantur acta diaetalia. Videbimus raro leges ea, qua Status desiderabant, ratione esse concinnatas, pro et contra toties repraesentatum et responsum exstitit, donec toto coelo diuersum quid a voluntate Statuum in articulos redigeretur, tantisque hic dictis mediis terminis et salvificatoriis clausulis replentur, vt licet omnis lex clara, simplex et ad omnium captum esse debeat, illis explicandis integris commentariis opus sit. Nec vnquam speranda est horum emendatio et ministerii in rebus Hungaricis influxus, adeoque realis ab omnibus aliis ditionibus independantia, donec Status integram nationem Hungaram emancipauerint, id est proprietatis terrae capacem, et habita hac et legislationis, et omnium officiorum, se ipsos autem omnium in comitiis tamen defigendorum onerum participes reddiderint. Quoad diarium optandum esset, vt per protonotarium a Statibus e gremio sui eligendum, et restaurationi singulo mense

231

Page 232: Ungheria giacobina

obnoxium concinnetur, ac prout in comitatibus sit, sequenti sessione praecedentis diei protocollum praelegeretur et statim prelo subiiceretur. Oportet enim, vt integra natio et quo celerius fieri potest, de repraesentantium suorum in agendo dexteritate notitiam consequatur, vt si fiducia in illis collocata abutantur, reuocentur, et alii confidentia committentium digni illis substituantur. Optandum quoque, vt singulo priuato de actis et auditis per typum sensa sua depromere liceat.

§. 41. De poenis vel aliis sequelis ob non obseruationem eorum, quae circa comitia statuta sunt, sancitis.

§. 42. De causis seu processibus ad comitia spectantibus.

Hajnóczy, De defensione regni, 17928.[I.] Periodo prima [ usque ad annum 1405]

a) Tempore pacis. Iam hac aetate munimenta fuisse, eaque defensa semper extitisse inde vel maxime patet, quod apud Andream populorum item jobagionum castri fiat mentio. Hi farsitan illis defendendis occupabantur.

b) Tempore belli.

1. In regnoa) Quis. Nobilium primum praecipuumque officium erat

regnum a hostibus liberum seruare. St. Stephanus enim principes, barones, comites, nobiles regni propugnatores monarchiarum vocat, illos filio militare, non seruire iubet. Omnes vero nobiles ad id obligabantur. Seruientes namque ipsos nobiles fuisse contextus suadet. Imo etiam a subditis milites praestabant. Colomannus comitatibus in villis suis liberos habentibus, de quibus equos accipere centumque pensas colligere possint, vnum loricatum, si 40 tantum, militem absque lorica educendum imponit. Quid vero pensa fuerit, quomodo item hae colligebantur, ex legibus non apparet.

b) Causa. Si ex aduersa parte exercitus super regnum venerit, defendere itaque tantum regnum, non hostem in proprio aggredi obligatio erat.

c) Stipendium. Gratuita nobilibus regni defensio incumbit. Cum enim extra regnum ire non debuerint, nisi pro pecunia regis, prono inde alueo fluit intra regnum gratis eosdem militasse.

d) Poenae. Seruientibus extra regnum ire nolentibus iudicium exercitus super eos non recipi sancitur. Iudicium itaque

8 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I , pp. 613-623.

232

Page 233: Ungheria giacobina

exercitus locum habuisse videtur contra nobiles ad propellendum hostem insurgere nolentes.

2. Extra regnuma) Quis. Qui comitatus habebant, pro pecunia regis extra

regnum ire tenebantur. An vero ex verbis: “si rex extra regnum exercitum ducere voluerit, servientes cum ipso ire non teneantur, nisi pro pecunia ipsius” – recte inferatur, quod pro pecuniis rex id a nobilibus exigere potuerit, definire non possum.

b) Ius indicendi. Apud Andream lego: “ si lex extra regnum exercitum ducere voluerit,” seruientes ire non teneri, nisi pro pecunia illius, qui vero comitatibus habent, pro pecunia teneri. Existimo itaque regem inconsultis Statibus hostem in proprio aggredi potuisse, bellum tamen gerere debuisse. Ab Andrea IIdi

pemporibus usque 1405tum nulla de hac materia in Corpore Juris lex.

Ab anno 1405to vsque 1490

a) Tempore pacis

1. De castris munimentis. Sub Sigismundo de consilio regnicolarum civitates quaedam muro vt cingantur, statutum; ratio vero additur quod ob defectum muratarum civitatum Bisseni, Tartari, Turcae tantum in regno desolauerint. Ex debito autem regali sua castra finitima rex munire sufficientibus gentibus, armis et victualibus ex sumtibus regalibus prouidere obligabatur Milites defendendis confiniis adhibiti stipendia a rege habebant et homines regii exercituales, stipendiati esercituantes vocabantur. Sed non rex tantum, sed barones ac nobiles regni habebant castra finitima. Quae vero noxia esse censebantur, legetenus demoliri iussa. Iam etiam labores ad aedificanda castra specifica per Status determinabantur. Omnia vero tam regalia, quam aliorum ad conservandum Ungaris et non forensibus collocari iubentur, et hi prorogatione etiam gaudebant, traditores vero castrorum notae infidelitatis rei erant.

2. De defensione regni reliqua. Non castra tantum, sed et contra quosuis impetus hostiles rex confinia suis sumtibus defendere obligabantur.

b) Tempore belli.1. Ius indicendi belli. Ius belli indicendi regi quidem hoc

aeuo competiisse ex Mathiae legibus apparet, sed Status ad militandum vel sumtus procurandos nullatenus, vbi offensiue rex agere voluit, obligatos fuisse, ex iisdem articulis aliisue mox adducendis certum.

2. Ius promulgandae insurrectionis. Pluries de exercitu generaliter proclamato lego, per quem tamen proclamari debeat, in illis nulla mentio, licet dubitare non possimus ad dignitatem

233

Page 234: Ungheria giacobina

regiam id spectasse. Sub Ladislao posthumo peculiari lege rex et Status ius hoc 1454° Ioanni Hunyady tribuerunt.

3. Causa insurrectionis. Nullam aliam in legibus, quam defensionem regni inuenio, si potentia inimicorum irrepserit. Idem ex Alberti lege patet, sub Ladislao posthumo inuasionem Turcarum imperatoris metuentes Status exercitualem dispositionem focerunt. Matthia regnate contra insultus inimicorum etiam locum habuit, imo nisi imperator Turcarum cum sua potentia aduenerit, item nisi Romanorum et Turcarum imperatores, Poloniae, Boemiaeque reges, ac bassa Romaniae cum exercitu regnum personaliter inuaserit, regnicolae se contra quoscunque inimicos regis exercituare non teneri declararunt. Obligatio insurgendi itaque ad defensionem tantum regni spectat, non ad aggrediendum hostem.

4. Diuersa species insurrectionis. Primam distinctionem ex 14to 1454ti in ordinariam et extraordinariam petendam esse existimo. Cauent enim rex et regnicolae dicta lege, quod tam incosuetam exercituationem nunquam promulgaturi sint, sed penes antiquam consuetudinem semper permanere velint. Antiqua vero consuetudo ea, quae sub Sigismundo locum habebat fuisse ex pluribus legibus euidens est. Ordinariae defensionis regni triplicem methodum lego. Rex sumtibus suis regnum defendit; si non suffecit, praelati et barones, ceterique viri ecclesiastici banderia leuarunt. Si vero nec hi resistendo pares deprehensi, vniversi nobiles et possessionati insurrexerunt. Adhuc particularis cuiuspiam insurrectionis speciem inuenimus. Gentibus scilicet regiis ad defendendum regnum haud sufficientibus, praeter praelatos proximi comitatus insurgere debebant. Ex Albertna lege ideam concludere licet, aliam fuisse generalem, aliam particularem insurrectionem.

5. Diuersa insurrectionis nomina. Actus, quo insurrectio nota reddita, proclamatio, instauratio exercitus, expedito exercitualis et dispositio exercitualis audiebat, ipsa insurrectio vero generalis expeditio exercitualis, vniuersalis exercitus generaliter proclamatus; qui in campum prodierunt, milites, gentes, exercituantes, exercituantes equites et pedites compellabuntur; manipulus eorundem banderium, omnes simul exercitus, exercitus generalis, exercitus regni generalis, exercitus generalis regnicolarum, nobiles regnicolae insurgere, banderia leuare, omnes vero exercituare, exercitualiter proficisci dicebantur. Ipsa vero obligatio praestandi huius seruitii exercituationis, seruitiorum exercitualium nomina verit.

6. Cautela occasione resolutae insurrectionis posita. Tam ex iis, quae puncto 3tio adduximus, quam vero ex Alberti decreto manifestum euadit vltra matas et confinia regni inuitos nobiles regni duci non potuisse. Imo nec a comitatibus statuti barones, cum stipendia a rege habuerint, non dubito, quin offici eorum fuerit metas quoque egredi. De praelatis non scio. Quoad

234

Page 235: Ungheria giacobina

numerum militum statutorum autem 1454 adiectum, hoc vice tantum.

7. Quis tenebatur militare. Hic superius adhibita distinctio bene obseruanda, alia fuit ratio particularium insurrectionum, alia generalium. Regem regnum pacis quoque tempore defendere debuisse superius vidimus. Imo bello quoque ingruente solus suis expensis regnum tamdiu tueri obligabatur, donec stipendiati illius resistendo pares erant. In propria persona tamen, vt bello intersit, nulla lex. Praelati tam particulari, quam generali insurrectione cum banderiis et militibus suis hostem a finibus regni arcebant. Licet quidem alibi tantum banderia et gentes suas leuare iubeantur, cum tamen peculiari lege cautum sit, vt si quis duplex beneficium ecclesiasticum teneat, secundum antiquum modum exercitu verisimile hinc suadit ipsosmet quoque praelatos in persona adesse, vel vero loco sui alium statuere debuisse. Per praelatos autem intelliguntur archiepiscopi, episcopi, praepositi, capitula, abbates et alias dignitates ecclesiasticas maiores tenentes. In extraordinaria insurrectione vero etiam minoribus beneficiis provisi iuxta prouentuum quantitatem exercituabant. Videntur autem praelati ipso quoque tempore pacis banderia sua leuasse et quiuis illorum castri cuiuspiam defensionem sibi assignatam habuisse. Illud quidem certum, nobiles nonnisi vbi rex praelati et barones ad resistendum insufficientes erant, insurrexisse. Barones etiam banderia tenebant, stipendia tamen eapropter a rege acceperunt. Sed et per capita propria in extraordinaria insurrectione exercituare tenebantur: Comites comitatuum proceres, magnates etiam obstricti erant ad insurgendum. Nobiles tam possessionati, quam jobagionibus carentes et qui dein in propria persona. Cicitates, regnum Slavoniae, Philistaei, Comani, Valachi et Tartari etiam exercituabant, hosue apud Matthiam per alterius cuiusvis status possessionatos intelligo. Non solum vero horum ofiicii erant regnum tueri, sed et a proportione prouentuum suorum milites seu gentes statuebant videamus.

8. Quot milites statuendi erant. De praelatis 1435to non statuitur, quantummam suppeditare debeant militum, sed id tantum, vt cum suis banderiis et militibus iuxta dispositionem de ipsis factam et obseruari consuetam succurrant. 1475to vero primum, vt quemadmodum omnes reliqui penes conductorem belli comitatus de 100 portis jobbagionalibus 4 equites et 2 pedites disponant. Alterutrum itaque hoc statuamus, necesse est praelatos hoc aeuo praeter banderia sua continuo etiam tempore pacis ne fors seruari solita adhuc et quemadmodum reliqui milites sub signis comitatuum expediuisse, aut vero posterius non nisi in extraordinario illo casu locum habuisse. Banderia illorum vero ex quot personis constare debuerint, ignoramus. Sub Sigismundo statutum, vt iuxta dispositionem de illis factam et observari consuetam, sub Ladislao posthumo vero quemadmodum tempore Sigismundi. Barones, proceres, nobiles

235

Page 236: Ungheria giacobina

possessionati sub Sigismundo de singulis 33bus jobagionibus vnum, de singulis centum vero tres pharetrarios equites ipsimet personaliter accedendo ad exercitus generales conducebant. Quibus pauciores 33bus jobagionibus erant, illi cum aliis connumerarunt, sub Ladislao posthumo autem de singulis 100 portis jobbagionalibus 4 equites et 2 pedites pharetrarios disponebant. Inconsuetam tamen exercituationem hanc fuisse tum ex adiecta cautela, hac vice tantum tum vero peculiari regis et Statuum declaratione certum est simulue declaratum inposterum antiquam consuetudinem exercituationis permansuram. Tre itaque equites pharetrarios de singulis 100 jobbagionibus, propriaeque baronum, magnatum et nobilium personae praesentiam ordinariam occasione insurrectionis obligationem fuisse hinc coniicio. Ciuitates regales, reginales, despotae, comitis Ciliae et aliorum magnatum regnum Slavoniae, de quibus lucrum camerae solui non consueuit: Philistaei, Comani, Valachi et Tartari, modo praemisso connumeratis exercituabant.

9. De subordinatione militum. Toti exercitui praeerat generalis capitaneus, qui et capitaneus exercitus dicitur. Sub Ladislao posthumo Ioannes de Hunyad constitutus, sub Matthia Coruino vero in legem abiit, vt palatinus ex suscepto officio generalis regni et regnicolarum sit, addicitur tamen “iuxta voluntatem et arbitrium regiae celsitudinis”. Banderio regali quisnam praefuerit, non inuenio. Praelati ipsimet banderia sua rexerint. Barones habebant banderia; credi itaque par est ipsosmet illorum duces fuisse. Comites comitatuum cum baronibus, proceribus et nobilibus eorundem et eorum gentibus in particulari insurrectione sub banderio regali militabant. In generali vero: Comites parochiales comitatuum praeerant nobilibus sui comitatus impossessionatis. Nobiles impossessionati in aliorum servitiis constituti cum suis dominis poterant militasse. Qui vero dominos non habebant, cum comite parochiali eorum. Nobiles, qui sub banderio regali vel baronum procedebant et jobagiones habebant, hos cum comitibus parochialibus, sub quibus possessiones existebant, expediuerunt. Nobiles in pluribus comitatibus bona habentes poterant jobagiones suo exercituantes penes se in illum comitatum, vbi residebant, transmittere. Patet itaque hinc: nobiles jobagionibus a se statutis praefuisse et ipsos possessionatos, velut bonis non provisos, sub signis comitatuum militasse. Licet porro 1435to

comes parochialis exercituantibus praesse statuatur, 1454to

tamen in quouis comitatu conductor belli eligi (per quem? Non exprimitur) iubetur, cum exercituantibus comitatus capitaneum accessurus.

10. De modo statuendi exercituantium. 1. Regalia banderia de prouentibus regalibus eleuabantur. Sub Ladislao praelati certi, barones, nobiles et proceres electi, qui videre debebant, quotnam banderia ex prouentibus regiis haberi possint. 2. Quoad

236

Page 237: Ungheria giacobina

praelatos, apud Sigismundum lego iuxta dispositionem de ipsis factam et obseruari consuetam. Apud Ladislaum vero registri exercituationis quoad illos fit mentio, quemadmodum item tempore Sigismundi consueti fuerunt. De baronum banderiis nihil aliud inuenio, quam vt more alias consueto eleventur. Quoad exercituantes vero statutos dispositum, vt vniversitas nobilium cuiusuis comitatus certum ex mediocribus non potentioribus nobilibus eligat, qui cum judice nobilium numerum jobbagionum quorumlibet regalium, reginalium, et baronum ac nobilium in ipso comitatu possessiones habenti non computet et par registri comiti parochiali tradat. Sub Ladislao posthumo vero per vniuersitates comitatuum tot potiores eligabantur, quot judlium aderant, qui vna cum judicibus nobilium de singulis 100 portis jobagionalibus, quot lege decreti erant, disponebant. Notandum vero, quod hi per comitatum electi juramentum praestare debuerint. Cum itaque superius vidimus vniversos possessionatos ad statuendos milites occasione insurrectionis obligatos fuisse, clarum hinc euadit occasione connumerationis portarum etiam inscriptum fuisse, per quem dominum terrestrem statuti fuerint, adeoque numerum quoque ad exercituandum obligatorum posessionatorum nobilium resciri potuisse. Jobagiones vero non habentes nobiles per singula capita iuxta limitationem dictorum electorum hominum exercituare tenebantur, electiue hi homines quinam equestres vel pedestres profisisci debeant, exercituare item, qui non possint, limitarunt. Si vero de constitutiuis sessionum, de quibus exercituantes statuebantur, quaeras, scias, apud Sigismundum de singulis 33bus jobbagionibus proprias sessiones et terras, more aliorum jobbagionum, in possessionibus, quibus resident, habentibus et census, collectas, munera, seu alia seruita dominorum cum aliis jobagionibus supportantibus, vnus eques statuendus fuerit. An vero porta jobagionalis apud Ladislaum pro obiecto assumta a tali jobbagione diuersa fuerit ex legibus rescire non possum. Sessiones tamen inquilinarias, si quae tum erant, in censum non venisse, exinde verisimile.

11. Quinam erant exemti. a) Ex integro pro sua persona: nobiles jobagiones non habentes, qui decrepitae aetatis, viduitatis aut orphanitatis et alterius consimiliter impotentiae causa viderentur necessario excusari, infirmi item et pauperes. Fratrum indiuisorum tantum vnus ad generalem exercitum proficiscebatur. Indivisi tamen hoc tempore illi tantum fuisse videntur, qui in vno victu menabant. Castellani et alii nobiles pro custodia fortalitiorum ad praelatos, barones nobilesque spectantium necessarii, sub Ladislao ex pluribus castellanis tantum vnus. Mgister Curiae et aliae personae nobiles pro conseruando honore curiarum a baronibus et maioribus personis secularibus cum coniugibus et domesticis suis relicti ac ineuitabiliter necessarii. Sub Ladislaum adiectum, vt pro provisore curiae vnus nobilis manere possit. Qui lucrum

237

Page 238: Ungheria giacobina

camerae soluebant et iam ab exercituatione immunes esse debebant. Apud Ladislaum enim, vbi tamen extraordinaria insurrectio fuisset, lego, quod ciuitas, totum regnum Slavoniae, de quibus lucrum camerae solui non consueuisset, etc. exercituare debeant. Qui itaque lucrum camerae soluebant, ab insurrectione immunes fuere. b) Vt loco sui alium mittere potuerint. Pro personis filiorum magnatum parvulorum homines armati, pro aliis vero pueris et orphanis iuxta eorum facultatem consimiliter homines exercituantes missi.

12. Quibusnam rebus insurgentes prouisi esse debebant. De nobilibus impossessionatis lego, vt concedenter armati sint. De banderiis praelatorum, vt cum solito numero lancearum exercituent. De illis vero, qui per Status statuti erant equites pharetrarii, vt ad minus arcus, pharetras, gladios et bicellos habeant, pedites autem pharetras, clypeos et cuspides. Ipsi vero nobiles etiam equestres partim, partim pedites erant, prout a comitatu disposuere.

13. De stipendio militum. Quilibet exercituans, tam maior, quam minor, teneatur in propriis expensis tam in eundo, quam stando et redeundo proficisci, nec victualia absque solutione recipere. Tam in banderio regali, quam baronum exercituantes stipendia habebant. Nobilium quoque eadem accepisse videntur. Status itaque suis expensis, exercituantes vero illorum, a quibus statuti erant, militarunt.

14. Dispositiones quoad victualia. Exercituantes herbas non falcatas, ligna et aquam gratis habebant, reliqua parato soluere iubentur. Idem cauetur sub Ladislao, ne quis victualia absque competenti solutione recipiat. Sub Matthia pariter et quidem victualia tam pro equis, quam hominibus necessaria, imo hac de causa cum regiis gentibus bene possessionatus homo deputandus erat. Praetium autem victualium sub Sigismundo ante aduentum exercituantium ipse comitatus ponebat, sub Matthia vero iuxta regestrum et limitationem regiae maiestatis eadem illis dari debebant. Solebant etiam hac aetate incolae securitatis causa victualia sua ad ecclesias deportare. Has violare nefas erat. Vbi tamen exercituantes inopia laborarunt; plebanus vel judex loci aperuit ecclesiam, iustoque pretio eadem illis dedit.

15. De quarteriis. Exercituantes tempore aestiuo in vllis et segetibus descensus non faciant, sed in campis vacuis. In domibus nobilium et allodiis non descendant, nec apud ecclesiasticos. Hussarones post descensum exercitus, aut etiam expirato stipendio nusquam in bonis aliorum manere possint, sed teneantur ad propria redire.

16. De captiuis hostibus. Notabiles personae vel capitanei ipsorum exercituum inimicorum, si ab aliquo capti erant, a rege pro donis condignis recipi poterant. Reliquos capientibus retinere, vendere, ecllesiis perpetuae seruitutis iugo tradere aut donare licuit.

17. De poenis circa exercituationem committ queuntibus.

238

Page 239: Ungheria giacobina

a) Hostes inducentium. Inducatores externorum hominum spoliatorum aut stipendiariorum ad disturbandum statum internum regni notam infidelitatis incurrerunt.

b) Ad exercitum non proficiscentium poena erat occupatio possessionum eorundem. Apud Ladislaum vero pro quolibet equite non statuto 16 floreni auri et pro quolibet pedite 10 floreni auri 15 dies ad manus electoris deponi debebant, secus per ductorem exercitus comitatus, electos et judlium possessiones, unde tales dispositiones neglectae, occupatae, nec ante depositionem praedictarum summarum restitutae.

c) Tarde ad exercitum venientium, talium quoque possessiones occupatae. Licet vero conuento die adesse iuberentur, non nisi illi tamen tarditatis rei erant, qui ceteris exercituantibus fatigatis aut dispersis, aut conflictu iam habito aduenere.

d) Abeuntium. Apud Sigismundum ante finalem expeditionem belli etiam conflictu non habito absque regis vel capitanei licentia abeuntes possessiones suas amiserunt, sub Ladislao pariter, si nobiles erant; si ignobiles, poena capitali subiacebant.

e) Pecunia insurrectionem redimentium. Praemissa dispositio exercitualis ad aliquam pecuniariam solutionem nullatenus et per nullum modum per quempiam conuertatur; quod si per aliquem factum fuerit, poenam sententiae capitalis incurrat ipso facto. Haec poena itaque potius acceptantes, electos scilicet et judlium, quam redimentes manserit.

f) Ecclesias infrigentium, profanantium, aut violenter exinde victualia, vel alias res excipientium. Si euiscemodi copiarum capitaneus nobilis fuerit, tam iura sua possessionaria, quam etiam omnia alia sua bona amittat et ad fiscum regium deuoluta sint, - ipso facto. Si eiuscemodi trasgressores ignobiles fuerint, comburantur.

g) Res colonorum ex curiis et dominibus nobilium violenter auferentium. Hi eadem, qua violatores ecclesiarum, poena plecti iubentur.

h) Quarterisantium. In domibus nobilium, aut personarum ecclesiasticarum descendentes, velut violatores ecclesiarum puniti. Hussarones post descensum exercitus, aut exspirato stipendio in aliorum bonis jacentes, nec ad comitis comitatus admonitionem abeuntes per eundem capi, regi transmitti et ex ipsorum bonis satisfactionem procurare iubentur.

i) Comitis satisfactionem non procurantis. Comite circa procurandam contra gentes post descensum exercitus, aut superato stipendio in aliorum bonis jacentes satisfactionem negligente deprehenso, rex vniversa damna et expensas de bonis ipsius comitis refundit.

j) Victualia adimentium. Victualia absque pretio auferens iubetur in Curia Regia conueniri, vbi damnum et expensae adiudicatae. Sub Ladislao ductor exercitus comitatus

239

Page 240: Ungheria giacobina

damnificantis satisfactionem impendit. Quodsi propter maioritatem personae id facere nequivit, generalem capitaneum auisauit. Si hic non satis fecit, damnum passus iure mediante damna sua aquirere potuit.

k) Praedantium, verberantium, vulnerantium, virgines et mulieres spoliantium, rapientum, dehonestantum, curias inuadentium etc. Hi omnes in facto potentiae conuicti.

18. De norma iudicandorum horum criminum. Hostem in regnum inducentes velut alii notorii iudicati. Ad exercitum non proficiscentium bona apud Sigismundum occupari iubentur, non esprimitur tamen, per quem. Adiicitur vero, quid cum possessionibus occupatis agendum sit maiestatem de consilio praelatorum et baronum deliberaturam. Apud Ladislaum occupatio haec ductori exercitus comitatus, electis et iudlium defertur, tamque diu possessiones tenendas esse per ipsos, donec statutam mulctam pecuniariam deposuerint. De tarde venientibus, item abeuntibus idem apud Sigismundum, apud Ladislaum autem quis judex fuerit, altum silentium. De judice insurrectionem pecunia redimentium etiam nulla mentio. Ecclesias et cometeria confrigentes ad octauas euocati. Dein vero occupatio bonorum nobilis et combustio ignobilis transgredientis supremo capitaneo exercitus delata, hoc vero negligente rex executionem demandauit. Rex colonorum ex curiis et domibus nobilium violenter auferentes a similitudine criminis etiam forsitan supremum capitaneum exercitus puniti. In domibus nobilium vel personarum ecclesiasticarum descendentes ad octauas euocati. Hussarones post descensum exercitus vel superato stipendio in aliorum bonis iacentes per comitem admoniti, capti et regi traditi, comite vero non sufficiente comitatus insurrexit, illo vero negligente existente rex puniuit. In villis aut aliis locis sub Sigismundo descendentes veluti victualia sine pretio adimentes poenam subiuerunt. Cum autem sub Mathia descensus tantum apud nobiles et personas ecclesiasticas vt delictum ponatur, apud rusticos descensum licitum fuisse, coniiciendum victualia adimentes sub Sigismundo alias, alias sub Ladislao et Mathia iudicati. Laesus tam nobilis, quam ignobilis, prior solus posterior cum duobus vicinis et villico in praesentia comitis parochialis et judicis nobilium comitatus illius, in quo damnum illatum, iurauit, testimonialibusque ab his acceptis citra, vllam aliam probam in curia regia eidem satisfactio damnorum et expensarum per palatinum aut iudicem curiae, vel eorum vicegerentes adiudicata, dein penes sententionales horum comites vel vice comites illorum comitatuum, in quibus damna inferentes bona habebant, exemptionem peregerunt. Sub Ladislao ductor exercitus comitatus damnificantis satisfactionem impendit, hoc non sufficiente capitaneus generalis, secus via iuris procedere laesus potuit. Sub Mathia dominus gentium damna inferentium, si regis erant, ipse rex damna illata et expensas refundi curauit.

240

Page 241: Ungheria giacobina

Praedantes, verberantes, spoliatores in facto potentiae in Curia Regia conuicti. Non possum hic silentio praeterire, apud Matthiam Curiae militaris Regiae duellum indicantis mentionem fieri. Ex quibus vero personis constituerit et an aliis etiam militum differentiis vacauerit, nec ex illa, nec aliis legibus coniicere licet.

Gergely Berzeviczy, De Dominio Austrae in Hungaria,aprile, 17909.

Regnare dignus servitImperat servus mihi.

Budae 1790. Mense Aprili.

Nam in publicis id constituendum, quod stabile et prodest posteritati. [I.] Inexspectati huius decennii eventus memorabilem faciunt in rerum historia epocham. Felix illud tempus nunc attigisse videmur, quo fractis despotiae catenis prisca humanitatis jura reviviscunt. Dum vastissima tria imperia de satisfacienda sua ambitione contendunt, dum ultra medium millionem armatorum ad nutum illorum se invicem exagitant, ruit parte ex altera in Gallia sublimi casu monarchicum tot seculorum opus omni arte, crudelitate et ingenio exstructum. Piscatorum mulieres sunt, quae primam concussionem faciunt, mox turma mulierum, civium, opificum, infantum fortissimum, quod Europa, habuit, castellum, inexpugnabile monumentum despotiae assultu capit, demolitur, solo aequat, reducitur rex, cuius et nationis unanimi consensu maxime democratica adoptatur regiminis forma. In Belgio zelo religionis armata multitudo aeque, quod mirum, ad libertatem tendit politicam; hanc quaerunt infatigabili studio primores, illam plebs, elevatiorum idearum incapax, et annihilatur actione diversarum virium praepotentia tyrannica, fugatur militia regularis omnibus necessariis provisa ab inermi fere multitudine. Intraque breve tempus tercentorum millium armatorum dominus detronizatur, totaque provincia se independentem declarat. In patria nostra fundamentali sua constitutione orbata, viribus et mediis exhausta, postquam tot tantaeque repraesentationes nec auditae quidem fuissent, nemine vel sperare quidem audente, restituitur inopinate pristinus legum vigor, redditur proprio eversoris facto libertas, reponimurque ad

9 K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, op. cit., vol. I, pp. 92-105.

241

Page 242: Ungheria giacobina

statum pristinum, sed et illum illegalem. Si heroica facta despoticae dominandi libidinis in perniciem nationum directa admirationem nostram merentur, - quanto magis eventus illi, in quibus exagitata humanitas pro nobilissimis suis juribus luctatur; ubi justitiae causae ignotae se iungunt vires, et nisus oppressae innocentiae terribilem potentiam tyrannorum vincunt. Magna et benefica est haec cogitatio, posse resisti artibus praepotentiae principum; optime calculata illorum proposita in libertate humana naufragium pati, quod audax unanimitas intentum etiam ictum despotae avertere, constans resistentia crudelia quoque eius media exhaurire possit; quodve insint nobis etiam hae vires, dummodo unanimes velimus. [II.] Terreant hi eventus et triste fatis functi nostri principis Josephi exemplum omnes modernos et futuros imperantes in omne aevum. Sint documento, quam incostans sit omnis ultra naturae limites in praeiudicium humanitatis protensa potentia, quam periculosus omnis illius abusus. Josephus per providentiam ad primum huius mundi solium et omnigenam felicitatem voratus, magnis animi et corpis donis a natura donatus, magnae spei princeps, amatus et miratus initio a tota Europa, quod absolutam potestatem sibi vindicaverat, quantae infelicitatis et ignominiae obiectum! Non ille toto regiminis sui tempore habuit quietem vel laetitiam. Laboravit infatigabili zelo, cruciabatur curis, propositis, obstaculis, quae ubique innumera se offerebant, adhibuit omnia media, omnes artes, indefessus studebat diu noctuque postpositis omnibus delectationibus ad proposita sua exequenda. In quem finem? Ut cuncta tanto labore, fatigio, taediis intra decem annos exstructa in agone mortis annihilaret. Ingentem stabilem militiam, parecipuum despotici sui systematis fulcrum, quam cum extrema omnium statuum enervatione intertenebat, invincibilemque credidit, cum contra imparatos nihil hostilis opinantes Turcas fracta pace eduxisset, nihil efficere potuit, retrahebat se ubique cadebaturque ex praescripto normali miles, interiit magna exercitus pars morbo et ignominiosa inactivitate, ac ultimo, dum cohortes Turcarum advenissent, ne aggressus quidem fugebat in maxima confusione una cum duce suo, seque ipsum interimebat; eiusdem tamen exercitus reliquiae anno sequenti, dum Josephus abfuisset, cedebant ubique Turcas, victriciaque sua arma ultra limites vastorum trium regnorum protulerunt. Morbo interea correptus diuturno, paulatim moriebatur Josephus. Nulla quies, nullum solatium pro illo agone constituto. Indignationem et contemtum Europae ubique experiri debuit; soror ipsius in Gallia prostituebatur, Belgae regiminis indignum et incapacem declararunt. Hungari, quos omni injuriarum et laesionum genere affecit, tanto acerbiores obiectiones faciebant, quod audaces et verae fuerint, tyrones et frugum subsidia, sine quibus bellum continuari non potest, dare negarunt, iamque in puncto vertebatur, exemplum Belgarum sequuti fuissent: cum die 28

242

Page 243: Ungheria giacobina

Januarii hora vespertina post horribilem secum conflictum omnia sua mandata et disposita revocaverit, cuncta in statum adepti regiminis reposuerit, et in pignus veritatis, de quae universale dubium non ignorabat, coronam, complexum et symbolum omnium nostrorum iurium, regno reddidit. Non sufficit. Paucis horis ante obitum suum mortem Elisebetae adhuc supervivere debuit, et cum hac sublatum nexus rustici, cui tantum sacrificaverat praecipuum fulcrum, unicam, quae ipsi remanserat, spem, quod ipsum tot impetitionibus debilitatem animam fregit, nam paulo post obiit, infelicissimus ditionum suarum portalis, licet despota. [III.] Lento gradu proficiscitur interim Viennam versus frater eius proximus natu Leopoldus. Rex Hungariae annunciatur in novis publicis, talem se gerit, quanquam precaris, diaetam, coronnationem indicis, omnia, quaeque desiderari possunt, promittit et pollicetur, dementissimum, gratississimum se Hungaris ostendit. Miraculum foret, si progenie natus ea, quae nos a tribus inde seculis omnibus modis opprimere satagebat, in Italia educatus, et Italicis principiis imbutus, sincera haberet erga gentem Hungaram proposita. Sunt dona Danaum, vel dulce opium, quod offert, aliter agere in his circumstantiis nequit, nam exasperatus morbus est, vel inde suspicio oriri debet, quod initium tam excessive gratiosum sit. Saepe nobis iam hae pollicitationes, hae gratiae fiebant, redibant despotica opprimendi principia, dum rediissent vires; periculosus inimicus, qui in casu necessitatis adulari etiam scit. [IV.] Non erit a proposito alienum hic brevibus in iura domus Austriacae quoad Hungariam inquirere, videre, quibus fundamentis nitatur illorum successio, qualiter se haec domus erga Hungaros gesserit, exindeque deducere, quod principiis juris publici, sanae rationi, et circumstantiis patriae nostrae inventum fuerit accomodum. Jus successionis regiae in Hungaria inde a St. Stephano primo rege semper electivum fuit, ita tamen, ut ad certas familias restrictum fuerit, facto SS et OO Hungariae. Prima periodo stirps Arpadi regnaverat, ita, ut qui ex familia, nec descendentibus per sexum foemineum exclusis, aliis omnibus praeplaceret, ille per SS et OO eligeretur. Comprobant id exempla omnium regnum huius epochae et praesertim regis Abae et Petri. Post obitum Andrae III. Veneti stirps, haec in sexu masculino defecit, et eligebantur pro ratione circumstantiarum reges varii plerumque exstinctae huic familiae nexu quodam iuncti, sed et alii peregrini. Ita et vicini nobis Austriae duces dignitate regia potiti sunt, primusque ex illis Hungariae rex fuit Albertus, qui postquam Elisabetam, Sigismundi regis Hungariae filiam, duxisset, cum illa simul in regem Hungariae electus est. Notari hic meretur, Sigismundum hunc, per quem accessus patuit Austriacis ad sceptrum Hungaricum, ex domo Brandenburgica fuisse, habereque, si ex

243

Page 244: Ungheria giacobina

hoc tempore per sexum foemineum derivata iura valere deberent, hanc domun antiquiores praetensiones in Hungariam, quam ipsa Austriaca. Sigismundus expoost imperator Romanorum factus est, et utramque, qua ornatus fuit, dignitatem in generum suum Albertum transferre conabatur, SS et OO regni Hungariae iam et illo tempore se regnumque ad magnam securitatem erga dominationis cupidum Albertum ponebant, nam occasione coronationis in regem hanc ipsi posuerunt legem, ne imperialem dignitatem acceptet prius, quam SS et OO expressum suum consensum eatenus dederint, veteres praerogativas, non excepta clausula decreti Andreae regis, in vigore suo maneant, rex in regno resideat, limites Hungariae, Austriae, Moraviae accurate defigantur, palatinus eligatur, dignitates Hungaris conferantur. Decretum 1439. art. 1., 2., 17., 22. Post huius obitum variis turbis et bellis exagitabatur patria nostra Friderico duce Austriae et imperatore sibi jus in patriam nostram vendicante. Viriliter contra hunc hostem et Turcarum incursiones defendebat patriam suam Joannes Hunyades, belli dux strenuus et gubernator, cuius filius, Mattias Hunyades, postea Corvinus, licet familiae regum nullo nexu inuctus, ob eximias animi sui et gentis vere Hungarae dotes per SS et OO regni in regem electus est anno 1458. Manebit huius nomen Hungaris in aeternum sacrum; - heu, quam felix esset nunc patria nostra, si ex hac progenie reges proprios habere potuisset. Nam sub uno hoc rege patrio in tantum florem, non obstantibus continuis bellis, evecta est Hungaria, ut Europae illo tempore et in scientiis, et in arte bellica, et in constitutione politica leges praescriberet. Magnopere id invidiam Austriacorum accendit, ita, ut cum imperatore illius temporis Friderico, non obstante periculo Turcicae dominationis, ad quod repellendum tota Christianitas sub auspiicis pontificis et imperatoris se univerat, tria diuturna bella gerere debuerit. Ita cupido possessionis patriae nostrae Austricos invaserat, ut proprium et totius Europae emolumentum postponendo, Mattiam repetitis vicibus, dum felicissime contra Turcas pugnaret, contra fidem datam periurie a tergo aggressi sint. Horret animus, dum haec facta in Pray Annalibus T.I. cap. IV. et historia Gebhardy a p. 200 legantur. Fundant quidem nonnulli adulatores aulici ius Austriae in Huungariam in tractatibus Mattiae Corvini cum Friderico imperatore, sed nimis levi fundamento. Nam prima pace inter hos bellantes inita anno 1463 erga sollennem renuntiationem in coronam regni Hungariae imperatori et eius filio Maximiliano jus successionis in regno stabilivit Mattias, si ipse improlis decesserit, sed conventio haec alioquim illegalis, quia non in comitiis, cum consensu SS et OO inita est, per sequiores pacificationes, postquam Mattias Viennam et totam Austriam expugnasset, ex toto sublata exstitit, quae annihilatio post

244

Page 245: Ungheria giacobina

obitum Mattiae facto quoque reborata fuit, nam Uladislaus, regis Poloniae filius, et post hunc Ludovicus II regiam dignitatem communi Statuum consensu obtinuerant; quo in clade ad Mohács occiso, licet magna pars regni Joanni Zápolya adhaereret: Ferdinandus tamen praepotentia sua hunc oppressit, et regiam dignitatem, quam anno 1527 acquisivit, ad haeredes suos usque ad nostra tempora propagavit. Concentiones de successione inter Uladislaum et Maximilianum imperatores initae eidem crysi subsunt. Nam reges Hungariae, de successione regni insciis SS et OO disponere nequeunt, et cum Uladislaus rex Maximiliano jus tale inita pace anno 1491 contulisset: Hungari ob factum hoc illegale ita exarserunt, ut ministris pacis vim intulissent, nisi hi fuga sibi consuluissent, et paulo post anno 1505 solenni juramento decreverunt de non admittendo ad regiam Hungariae dignitatem ullo extraneo. Ut adeo omnes articuli diaetarum (1547 art. V. §., 1550 art. 1., 1569 art. 33.), qui de successione domus Austricae loquuntur, hoc sensu accipiendi sint jus exspectativum tantum intelligendum esse, cui, ut valeat, accedere debebat electio SS et OO comitialis; quod ipsum etiam asseruit palatinus regni illius temporis Tomas Nadasdy, ut videre est apud Istvánfy libro XX. p. 401. Non ergo suo jure fruebantur Austriae duces successione in Hungaria ad tempora usque Leopoldi, sed quia placuit Hungaris ex concursu variarum circumstantiarum penes hanc domum manere, licet bene senserint se emolumento Austriae immolari, praedilectioneque naturali Austriam suis viribus crescere. Quod successio haec non fuerit haereditaria, et electivum jus Statuum valuerit, omnia decreta diaetalia et vel id comprobat, sub Leopoldo in comitiis 1687. Haereditariam declaratam fuisse successionem, quod certe Austriaci non curassent, si iam antea talis fuisset. Gloriae certe cedit patriae nostrae, et de eius praestantia indisputabile est testimonium, quod tot tantique principes coronae illius ab omni tempore inhiaverint. Similes enim praetensiones, ut domus Austriaca, omnes vicini reges et principes Poloniae, Bohemiae, Italiae, imo et Galliae fovebant. Jam circumstantias subiectionis huius sub Leopoldo modice scrutari iuvabit. Hungaria inde a temporibus Ferdinandi maximis calamitatibus adfligebatur, et profecto omnium horum malorum causa fuit regimen Austriacorum in Hungaria. Illi enim juribus et liberae constitutioni Hungarorum inhiabant, nec quidquam intentatum reliquerant, quod ad deprimendam et postponendam nationem servire poterat. Quid naturalius inde evenire potuit, quam motus intestini et revolutiones. Cum nullibi efficax auxilium invenire potuisset natio oppressa, ad Turcam confugere coacta fuit, huicque in acceptis referendum habemus, quod adhuc liberos nos dicere possimus. Bella Turcica et civilia, persecutiones protestantium, fanaticum religionis nationale et factionum odium misere exagitarunt patriam nostram. Omnia

245

Page 246: Ungheria giacobina

humana et divina jura convulsa, nullus humanitatis sensus, nulla vitae et bonorum, securitas, cuncta arbitrio concitatae rabiei exposita. Meminimus adhuc eorum, quae Caraffa Eperiesini et Debreczini Ambringenus cum suis Germanis in toto regno egerant: fluebat sangvis nobilium et procerum Frangepan, Zrinyi, Nádasdy, sine omni forma juris; Joannem Szaky nobilem Comaromiensem nec Nero crudelius interficere potuisset, nam raso capiti liquefactum plumbum superfundebatur, ad moderatum ignem vivus assabatur et subinde ardentia, sulfure et pice obducta tela corpori iniaculabantur. Inconceptibile est, quod post haec et talia successio haereditaria autoribus omnium horum malorum collata fuerit. Sed si reflecterimus, metu et terrore perculsos fuisse SS et OO, in comitiis non adfuisse principem Tököly cum magna procerum adhaerentium parte, eidemque solenniter contradixisse, ipsum stylum articulorum et actorum diaetalium corruptionem et indignam servitutem sapere: convincemur haec comitia, in iisque factam translationem haereditariae successionis talem esse, ut pro fundamentali regni constitutione haberi non possit. Leopoldo successit filius Josephus, et huic frater Carolus VI., quo haeredibus destituto successio ad Hispanicam lineam ex mente constitutionis huius nunc memorate devolvi debuisset; sed sanctione pragmatica eam ad proprios successores foemineos extendit Carolus VI., quae sanctio in comitiis anni 1723 ab Hungaris quoque acceptata fuit. Praestensum ergo isthoc jus successionis arbitrio Caroli VI., quasi jure quodam patrimoniali, quod nunquam habuit, (…) in magnum linearum collateralium praeiudicium immutatum fuit; patet exinde, quam incostans, mutabile, variarum modificationum receptibile illi familiae etiam sit, quae illud sibi vindicat. Debilitatem eius agnovit tota Europa, armisque disputabat illam maxima pars eiusdem. Certe, si dispositio Leopoldi legalis fuit, qualiter poterat Carolus lineam Hispanicam excludere. Ita arbitraria ergo est successio domus Austricae in Hungaria, quae nec dici potest jus strictum, sed praetensio, factioni fortioris patens; omnibus autem his regibus illa duntaxat conditione se subiecit, et obedientiam spopondit gens Hungara, si deposito praevie jure jurando, peractaque coronatione jura, libertates, consvetudines regni illibatas conservaverint; quod totidem diplomata regia, pacificationes et pacta fundamentalia confirmant. [V.] Luce meridiana clarius est reges et principes terrae conditiones et pacta conventa illa, sub quibus ipsis summa potestas translata est, exacte servare debere, et cum obligatio obsequii huic nonnisi conditioni adnexa sit, si principes pacta conventa non servaverint, obsequii etiam obligationem cessare. Ergo liberae nationi in complexu sumtae competit jus regem hunc, qui contra pacta conventa, jura, libertatesque ac promissa propria agit, si repraesentationes, preces ac leniora adhibita media inania esse viderit, dignitate sua eminenti privandi. Natio

246

Page 247: Ungheria giacobina

Hungara igitur Josephum II. imperatorem, de quo constat, quo infatigabili zelo despotico cuncta, quae sacra nobis fuere, convellerit et ad proprium arbitrium reduxerit, totamque nostram liberam et legalem regni constitutionem everterit, cum tot tantaeque repraesentationes nec auditae fuerint: natio Hungara jus habuisset principem hunc a gubernaculis regni nostri amovendi. Hoc jus nobis ex jure naturae et gentium competit, cui plane non contradicit jus positivum patrium. Nam primus rex St. Stephanus in instructione ad filium Emericum dicit capite IV to: “ Barones, comites, nobiles sint tibi patres et fratres, ex his neminem in servitutem redigas, illi tibi militent, non serviant, memoria retinens semper, quod omnes homines sint unius conditionis, ne fortitudo eorum sit hebetudo regiae dignitatis, et alienis tradant regnum tuum, ut adhaereant regali dignitate inoffensi, et ut regnum suum semper sit pacificum.” In decreto autem Andreae regis 1222 articuli 31.dicitur: “ si quis regum iuribus et libertatibus regni ullo unquam tempore contrariare voluerit, liberam habeant harum authoritate, sine nota alicuius infidelitatis, tam episcopi, quam alii jobagyiones et nobiles regni universi et singuli, praesentes et futuri posterique resistendi et contradicendi regi et successoribus in perpetuum facultatem.” Ex quibus patet, posse SS et OO contra regem illum, qui leges fundamentales, constitutionem libertatemque laedit, media etiam coactiva adhibere; inter quae omnino etiam numerari debet amotio a gubernaculis principis illius, de quo spes evanescit fore, ut legibus conformiter regnet. Non est mirandum, si de his paucae leges inveniantur, nam legibus in comitiis latis rex dare debet approbationem. Videtur tamen id constitutioni nostrae ita innexum esse, ut si altum etiam de hoc obiecto in decretis foret silentium, suapte ex ea flueret. Ideo etiam non officit clausulam hanc Andreae regis sub Leopoldo anno 1687 antiquam esse, alioquin diaeta haec variis fundatis crysibus obnoxia fundamentali ejusmodi praerogativae praeiudicare nequit; et manet vigor huius in citatis verbis St. Stephani, cuius decretum utrumque vim legis habet; dum enim dicit, ne alienis tradant regnum tuum SS et OO, jus hoc tacite tribuit. Abunde hoc jure usi sunt et Bocskay, et Rakoczy; aula vero Austriaca, quae cum illis armistitia, tractatus, pacificationes iniverat, illos, quasi independentes, per consequens jure hoc legaliter utentes agnovit. Cum vero omnes Austriaci reges, nec Maria Teresia excepta, inde a primo exordio perniciosa semper erga Hungariam proposita habuerint, cum nullus eorum pacta conventa et conditiones diplomaticas servaverit, cum semper exagitata, infelix, postposita, decepta sub illorum regimine fuerit patria nostra, cum illi, qua duces Austriae et Moraviae, et principes aliarum haereditariarum provinciarum, Hungariam in verum et proprium suum emolumentum gubernare nec velint, nec possint, eadem enim obligatione aliis etiam curae suae commissis

247

Page 248: Ungheria giacobina

provinciis tenentur, cum quibus regnum et natio nostra in naturali et aeterna collisione existat; et id tristis rerum nostrarum series nobis per omne aevum et singulos annos ostendat: quis negabit competere nationi nostrae jus a sanctione pragmatica, cuius conditiones nullus Austriacorum servaverat recedendi, et totam domum Austriacam, ac in specie lineam hanc Lotaringam a successione in regno amovendi, si crimen laesae majestatis in posteris et familia puniri potest, quare non correspondens huic crimen illud, quo se Josephus II. effrenata ac libidinosa sua tyrannide reum effecerat? Comprobant id exempla Caroli Ii et familiae Stuart in Anglia, familiae Wasa in Svecia, comprobant exempla felicis liberationis a cruciatu despotico in Sardinia, America, in Belgio foederato et nostro etiam; qui omnes nihil fecerunt aliud, quam quod cum suprema potestate praeditus se ea indigum reddidisset, originariam dominii translationem receperint, seque ad statum pristinum reposuerint, factum quod mihi ita naturale videtur, ut dum conventio quaeque privata, non servatis una ex parte conditionibus, rescindatur et annihiletur. Sed requiritur ad id consensus totius nationis, non libido effroenata aliquorum; cum ergo in Hungaria nationem SS et OO in comitiis congregati repraesentent, prout diaetaliter approbata, sic diaetaliter sufferri potest successio Austriaca. Vidimus vi juris naturae et gentium istud jus Hungaris competere, restat, ut videamus, an svadeant politicae rationes et circumstantiae. [VI.] Contra naturam esse videtur, ut Hungaria Austriae pareat, regnum omnibus donis a natura generose dotatum exiguae provinciae, vel primis necessitatibus parce provisae, seu solum, seu producta, seu natio et huius diversae classes ad invicem comparentur, ubique infinite praevalet Hungaria. Ita Austriae dominium Hungariae semper perniciosum fuisse, tristis temporum praeteritorum historia luculenter docet. Nec spes esse potest, ut in praesenti Austriacarum provinciarum nexu et monarchiae huius statu, ab optimo etiam eius principe, unquam meliora sperare possimus. Sacrificabimur semper emolumento extraneorum et totius monarchiae; nam nos ditissima eius pars sumus. Si ergo monarcha nulla etiam praedilectione (quod quam improbabile), sed aequali in omnes justitia feratur, tamen viribus nostris crescent circumiacentia eodem nexu iuncta. De his quidem nullus Hungarorum est, qui dubitet: nostris viribus gloriatur Austria, pugnat nostro milite, vescitur nostra carne, alitur nostris frugibus, ditatur nostris metallis; et quid nobis exinde promanat? Habemus gloriam obsequii; quodve pars simus noverca monarchiae, sat saepe ludibro expositi, quod gravetur venditio productorum nostrorum, quod anteponantur nobis Germani, Itali et cuius demumcunque fecis homines, quod promittant, iurentque nobis justitiam, legalem agendi modum omnes, quod nullus illorum promissa servaverit, quod premamur, postponamur, decipiamurque

248

Page 249: Ungheria giacobina

ubique, quod inde a tercentis annis meliorationem sortis nostrae incassum speremus, in omni diaeta nova gravamina prodeant, vetera nunquam sufferantur; mox contemtivum agendi modum, mox dulcia verba, et semper subdola perniciosa acta experti, nunquam nos sufficientem habebimus liberae constitutionis nostrae sub Austriacis securitatem, quantumcunque nobis iuraverint; semper expresse vel tacite nos ad normam aliarum provinciarum neducere satagent, est enim maximum illorum emolumentum, requirit id status ratio. Debent illi Hungarum militem educere, Germanos introducere, unionem nationis impedire, magnates et ditiores Viennam pellicere, matrimoniis devincire, luxu et extenuare, priscam simplicitatem morum tollere, corrumpere, jura, praerogativas, consvetudines sensim suffodere? Omnia haec, mox modo violenti, mox artificiose et inobservabiliter facta fuisse, docent nos tristia patriae nostra fata. [VII.] Hungaris nihil sanctius esse debet legali et libera nostra constitutione, nationalique felicitate sua. Eorum, qui regnant et caeteris sibi aequalibus imperant, obligationis est, bonum publicum omni studio promovere, quod si non faciunt, indignos se reddunt imperio, et penes totam nationem est judicium. SS et OO igitur regni Hungariae totam nationem repraesentantes memorabili hoc temporis momento convocati concludent unanimi consensu, quod felicia haec tempora, stabile bonum publici, posteritas, tota Europa, quae quanta est, liberae gentes, ad nos amplectendos paratae, et patria nostra a natura supremae felicitati destinata iure et merito postulare videntur, liberabunt patriam nostram a dominio Austriaco. Non est rex, nec imperator, attenuate Austriae vires, exhausti tesauri, tota Europa ei inimica, bellum undique, dispositi et parati civium animi, milites Hungari ad tyrannidem deserendam defendendamque patriam proni. Utendum opportunitate, habemus causae justitiam, suffragia nationum! Si hanc occasionem neglexerimus, eheu, reducemur ad statum pristinum precarium, in quo nec vita, nec mors certa; praeteribunt secula, non paritura similem occasionem. Quis esse potest alter scopus memorabilis huius diaetae, quam ut post tot seculorum diversas calamitates ad plenam securitatem, eamque durabilem ponant status et ordines liberam constitutionem et felicitatem publicam? Ergo audaci, sed unanimi consensu faciant SS et OO, quod possunt, et pro circumstantiis patriae nostrae, totiusque libertatem vindicantis Europae ac sanctissimae, quae illis incumbit obligationis et debent, quod nisi fecerint, manebit Hungarae genti in aeternum inustum stygma, nec merebitur esse libera. Declarent successionem Austriacam in Hungaria interruptam, renatumque esse originale gentis jus liberae electionis, quo nunc pro arbitrio suo uti possit. Vi huius juris amoveant SS et OO nationem repraesentantes fatalem nobis semper domum Austriacam a

249

Page 250: Ungheria giacobina

regia Hungaria dignitate, ponantque patriam ad statum competentem plenae libertatis. Factum tale nationis depressae, laesae, sacris suis juribus per tyrannidem orbatae, in jure naturae et gentium ac nostro etiam publico fundatum, quo id, per quod est, vindicat, ad illa pertinet, quae successu ligitimantur felici. Nunquam huius certior fuit et erit spes, quam felici hoc tempore, quo, heu! Quam alacriter usi fuissent patres nostri, si illis hunc favorem concessisset providentia. Sequentur horum exemplum SS et OO, si eorum digna progenies sunt. Primus rex, ut vere, sed inculte dicit Homerus, felix latro fuit: nisi successisset coronae loco, patibulum sibi meruisset; ita omnis natio libera audaci unanimate se vindicaverat; fertur ad sydera illius virtus et fortitudo, quia successerat, alias infamis rebellis titulo exposita. Scilicet contingunt se in duobus extremitatibus summum scelus et summa virtus. Ergo non negligenda occasio, quam providentia raro offert, merendi hanc ne infelicioribus temporibus ignominiosa servitude pressi incidamus in illud, sed faciendum, quod ex divina voluntate nostri est officii. Caetera comittenda eidem providentiae, cuius arbitrio volvi hominum sortes hic quoque noster status manifeste docet. [VIII.] Quid igitur? Ita ingrati essemus erga domum Austriacam, quae nos a dominio Turcico suo sangvine et valore liberavit, et a tanto tempore tutata est? – Quin potius quaeramus? Quid vos Hungari, viri fortes et liberi, tam diu potuistis gemere in jugo Austriaco, ab omni tempore sic habiti, ut spurii tori proles? Tam diu potuisstis ferre fatum pomi illius citrei, quod premitur, donec succus insit? Nec nunc hac opportunitate vos liberare vultis a tyrannide? Quid, quaeso? Nobis honos vel emolumentum est, quod sub dominatu simus Austriaco, vel illis, quod nos habeat? Fluebat semper Hungarus sangvis, ubi Germanicus, et praevaluit virtus nostra bellica. Leopoldus quidem contra Turcas non Hungariam, sed se et christianitatem ex principio illo, quod expeditiones cruciatas animaverat, tutabatur. Expost vero depulsis Polonorum opera Turcis Hungariam, qua gentem devictam et subiugatam, omni libertate et jure orbare voluit; in quo licet legali Hungarus ex decreto Andreae resistentia impeditus fuisset, hocce principium tamen ministerio Viennensi remansisse, et omnibus artibus in eo ad nostra usque tempora laboratum fuisse, heu, quis ne scit. Quod cum sic se habeat, non video, quale emolumentum habeamus, quod Austriae, non Turciae dominatui subsimus, qui exacto a singulo capite aureo, gentes consvetudine et lege sua fruit sinit. Sed ponamus unice Austriacorum opera nos liberatos et conservatos fuisse: quot quantave bella fuerant, quae nos pro Austriacis sine omni nostro commodo gessimus. Scimus Austriam nec bellum gerere posse sine Hungaro milite et tyrone, sine Hungaricis frugum et alimentorum subsidiis; quantum ergo mediate et immediate pro illis bellavimus in bello Borussico, Italico, Hispanico, Gallico. Ut taceam pro beneficio Austriaco,

250

Page 251: Ungheria giacobina

quantumcunque id efficiant, abunde nos vicem reddidisse, dum Mariam Teresiam contra impetitiones maximae partis Europae sublimi heroismo conservassemus: factum heroicum, quod Europa stupebat, et stupent omnes boni magis, Viennae nec monumentum, nec memoriam nactum esse. [IX.] De his loquenti mihi saepe obiectum fuit Hungariam non posse se ipsam sustentare, obiectio quae nullatenus aliunde oriri potest, quam exinde, quod ultra quinque secula infelici fato semper dominatui aliorum regnantium principum, quasi jure quodam patrocinii, subfuerat patria nostra. Secundum optimas, quae sunt statistarum, relationes Hungariam cum adnexis provinciis Galliciae, Lodomeriae, Transilvaniae, Croatiae, Dalmatiae, Slavoniae, Littorali, laxo calculo tertialitatem monarchiae Austriacae constituere assumi potest; totius autem monarchiae Austriae contentum illud est: habet ultra 20 milliones animarum, ultra centum milliones florenorum reditus, et tercenta millias militum: ergo Hungaria cum adnexis provinciis haberet fere septem milliones animaru, 33bus

millionibus plus redituum, et centum millia armatorum.Borussiae regnum habet:

animarum …… . 5½ millionesreditus ………. 32 milliones florenorummilites ………. 200 millia

Sveciae regnum: animarum …… 3 milliones reditus ………. 6 milliones milites……….. 50 millie

Si ergo haec regna subsistere possunt, quanto magis et melius regnum nostrum, quod in presso hoc statu multo fortius est? Quanto fortius evadet autem bene et in emolumentum prprium gubernatum, ordinataque oeconomia publica? Nam incofessp est, nec eget verbis, regnum hoc multo plures et incolas, et divitias habere posse, cum omnia possibilia producta Europae solum possideat; praesertim autem illa, quae usus universalis et maxime necessarii sunt, adeoque dolidissimo nitatur fundamento. Heu, ad quod felicitatis et potentiae culmen evehi potuisset, si paterna et sincera gubernacula habuissemus. [X.] Sed omnia promittit Leopoldus, iustum, pium, gratiosum se gerit; sapienter regnabat in ducatu Hetruriae, in natione Hungara fiduciam et refugium suum locat. Nihil ratio habet contra illum, et venerandam nobis illius personam; suae conversioni et securitati unice intenta est, agitque, quod sui est juris et obligationis. Ferrent vestigia. Saepe nos hanc agendi rationem experti sumus, credulitate nostra decepti. Juste et pie regnavit Maria Teresia; in nobis spem, refugium unicum non tantum locavit, sed et nos conservatores sui, totiusque monarchiae invenit: et tamen quis est Hungarorum, qui dicat, contentum se esse illius regimine? Annon blanda eius agendi

251

Page 252: Ungheria giacobina

ratio periculosior nobis fuit praecipitato agendi modo Josephi? Annon illa praeparaverat tonitrua filii sui? Et quis nos securos reddet de ministerio Austriaco, nobis invido et ultimo vitae halitu inimico? De successore? Nuncne aliter agere possunt? An non blanditiae hae unicum medium sunt, nos, quos iam forte ammissos intus credunt, recuperandi? Detrectant similia, et proposita multo adhuc favorabiliora Belgae. Denique omnis principis initium nobile est: non pariter finis. Caveatis amici, blanda, somnifera sunt, quae imminent; fortes viri his facile vincuntur, victi sunt et maiores nostri, talia sequuntur procellae. Ne nos terreat bellum inde imminens! Quid, quaeso, potest Austria sine Hungaricis subsidiis? Nec credo ullum Hungarorum militum contra patriam suam acturum, quin certus sum, illos partes nationis esse defensuros. Ergo parata est in regno militia, apparatus bellici in fortalitiis, magazina et pecunia, quae nunc efferebatur, cassae, reditus regni omnes manebunt pro SS et OO dispositione. Fiet cum Turcis pax! Invenientur auxilia, si illis eguerimus. Confluent sub signa pro defendenda libertate Hungari; et quid, quaeso, potentia unius, necdum in eius usu constituti contra unitam voluntatem totius nationis? [XI.] Vix ea celeritate, quam operatio haec requireret, coalescerent SS et OO ad eligendum ex propriis proceribus regem, qualis electio aliis etiam ex rationibus magnis difficultatibus obnoxia esset. Maiori emolumento regni extraneus principes ad solium Hungaricum vocari posset ea conditione, ut nullum aliud regnum habeat, nec in futurum sine expresso SS et OO consensu acceptare possit; ut aditum ad regiam dignitatem coronatione et jure jurando de non immutando regni constitutione, et exacte observandis, conservandisque omnibus juribus et libertatibus regni auspicari teneatur, solenni elargito diplomate, quo SS et OO competens jus adimendi sibi imperii in casum non observationis agnosceret. His conditionibus haereditaria, ad sexus masculini primogenitum restricta, ipsi et posterioris eius deferetur successio. Qua occasione alia etiam salubria instituta et quae juri nostro ad adipiscendam perfectam felicitatem adiicienda viderentur, institui possent commodo; inter quae primum locum meretur, ut militia regno, non regi jurare teneatur, regnumque habeat administrationem publicorum proventuum. Quis autem ex principibus extraneis eligendus esset? Nolo nominare principes Borussicos, quod nimis despoticis imbuti videantur principiis, nec minores principes Italiae, vel Germaniae, quanquam invenirentur nonnulli magnis animi dotibus praediti; inter Galliae et Angliae principes videretur faciendus esse selectus, ac praeplaceret quidem ultimum; mam praeferendam crederem hoc rerum statu leges a tanto tempore dictans libera et felix Anglia prae imbecilli propriis magnis revolutionibus luctante Gallia. Securitatem libera nostra constitutio haberet maximam, utpote foedere naturali cum

252

Page 253: Ungheria giacobina

nationie aueque libera iisdemque principii s gubeernata, suffulta. Conveniunt enim regiminis forma nostra cum Anglica, prouti et character noster cum Anglico in essentia convenit. Unde facile foret regi moribus nostris partim asuescere, partim imbui. [XII.] Videor mihi videre saluberrimos inde promanaturos effectus: arctos tractatus et politicos, et commerciales cum generosa hac omnium prima natione ictos. Non effluret e regno pecunia nostra, non tesauri e visceribus terrae nostrae quottannis copiose producti, quorum valorem e fodinis Hungaricis et Transilvanicis quottannis ultra septem milliones evaleant; venderemus libere, quae ex copiosis naturae donis habemus superflua, floreret in regno libertas, securitas, abundantia, florerent scientiae, artes, commercium, circularetur pecunia, ope Anglorum adiuti exigerentur fabricae, manufacturae, floreret industria, nam quisque cum securitate et secundum beneplacitum proprium suum emolumentum quaerere posset, in quo re vera consistit recentiori tempore tantum depraedicata industria. Ditesceret et nobilitas, et civis, et miser contribuens, qui postquam honestioribus principiis imbutus se meliori sorte dignum reddidisset, ad liberiorem statum poneretur; nam et ille homo est, nobis aequalis, pari felicitatis jure a creatore donatus et pertinet omnino ad fortitudinem floremque regni, ut contribuentium classis, fundamentum totius regni, bene valens sit, ac honestate, amoreque in patriam aeque regatur.Viveret rex intra nos, non impediretur curis aliarum provinciarum non essent imperiales expensae, nec debita solvenda, intra regnum esset consumtio, non esset ministri adulatores peregrini, florerent mores patrii, redderetur Hungaro suus valor, nec opprimeretur peregrinis fortunam quaeritantibus malae fidei hominibus, poneretur ad sphaeram activitatis illam, quam ipsi natura generose assignavit, et impenderet se ad producendos magnos effectus. Non implicaremur tot inanibus bellis, quae propter Austriam vel hoc seculo sustinere debuimus. Hosti autem nostro naturali, una ex parte Turcae, alia ex parte Austriaco, ope adiuti Anglorum, non tantum resistendo, sed et debellendo essemus. Alioquin habet Austria sibi rivalem Borussum, Turcia, Moscovitam, quorum uterque citius nostras, quam inimici partes amplecteretur. Est adhuc, quod obstare videtur speciosum impedimentum, re vera nullum: quod nempe princeps Anglicus reformatus sit, rex autem Hungariae ex decreto St. Stephani catolicus esse debeat. Ille quidem, si ita visum fuerit, catolica sacra amplectatur. Si SS et OO in comitiis congregati, quod legaliter possunt, illum dispensaverint, maneat reformatus, dummodo in stricta legum conformitate regnet. Libertas enim, non religio nunc praecipuum est. Ruit, proh dolor, patria in perniciem suam, perit omnis spes futurae felicitatis, si quacunque demum in parte indiscretus religionis zelus et freneticus ille ac infernalis odii persecutionisque furor, qui tanto sangvine Hungariam constitit,

253

Page 254: Ungheria giacobina

tot irreparabilia mala genuit, revivisceret. Fratres sumus, eiusdem creatoris opus, diversis viis ad eundem scpum tendentes, eiusdem patriae filii. Ergo omni conatu nitamur in eus felicitatem, nitamur ad extingvendum,si fors ubi detegeretur, odium; sufferendam omnem discordiam, conservandam sacrosanctam, hoc praesertim tempore, unionem. Haec et sanctissima et omnium nostri prima obligatio. Pereat, eiiciatur, ut ovis scabiosa, qui Hungarorum aliter sentit.

V. APPENDICE FOTOGRAFICA

254

Page 255: Ungheria giacobina

255

Page 256: Ungheria giacobina

256

Page 257: Ungheria giacobina

257

Page 258: Ungheria giacobina

258

Page 259: Ungheria giacobina

259

Page 260: Ungheria giacobina

260

Page 261: Ungheria giacobina

261

Page 262: Ungheria giacobina

VI. ELENCO DELLE ILLUSTRAZIONI10.

VI. ELENCO DELLE ILLUSTRAZIONI10.

10 Tutte le foto sono state tratte dalla seguente fonte: K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, vol. I-III, Budapest, 1952-1957.

262

Page 263: Ungheria giacobina

Copertina: Martinovics, Hajnóczy, Laczkovics, Szentmarjay és Sigray Kivégzése (Decapitazione di Martinovics, Laczkovics, Szentmarjai e Sigray), Ismeretlentől készitett egykorú vizfestmény (Sconosciuto dipinto dell’epoca), Országos Széchenyi Könyvtár Kézirattára (Manoscitto della biblioteca nazionale Széchenyi), vol. II, p.784.

Martinovics, Hajnóczy, Laczkovics, Szentmarjay és Sigray Kivégzése (Decapitazione di Martinovics, Laczkovics, Szentmarjai e Sigray), Ismeretlentől készitett egykorú vizfestmény (Sconosciuto dipinto dell’epoca), Budapest Főváros Történeti Múzeuma (Museo storico di Budapest), vol. III, p. 255.

Martinovics Ignác, Oberfrank József egykorú rajza (Dipinto del tempo Oberfrank József), Magyar Tudományos Kézirattára (Manoscritto dell’Accademia Ungherese delle Scienze), vol. III, p. 363.

Batsányi János, Fűger Frigyes Henrik egykorú festménye (Dipinto dell’epoca di Fűger Frigyes Henrik), vol. II, p. 575.

Szentmarjay Ferenc, Szerelmey Miklós kőnyomata 1848-ből (Litografia di Szerelmey Miklós del 1848), vol. II, p. 519.

Laczkovics János, Falusy Zsigmond festménye 1786-ből (Dipinto di Falusy Zsigmond del 1786), Magyar Történelmi képessarnok (Illustrazioni della Storia dell’Ungheria), vol. II, p. 491.

Kazinczy Ferenc, John Frigyes metszete 1804-ből (Incisione di John Frigyes del 1804), vol. II, p. 669.

Berzevitzy Gergely, Lehnhardt Sámuel rézmetszete (Incisione di Lehnhardt Sámuel), vol. I, p. 336.

A Győri csata (La battaglia di Győr), Ismeretlen francia művész metszete (Incisione sconosciuta di un artista francese). Fonte: F. Bay, Napóleon Magyarországon (Napoleone in Ungheria), Budapest, 1941, p. 53.

10 Tutte le foto sono state tratte dalla seguente fonte: K. Benda, A magyar jakobinusok iratai, vol. I-III, Budapest, 1952-1957.

263

Page 264: Ungheria giacobina

VII. INDICE DEI NOMI11.

Alessandro, I Romanov,Alessandro, Leopoldo d’Asburgo,Andréossy, A.-F.,Balázs, H. È.,Balugyánszky, M.,Batsányi, J.,Batthány, J.,Benda, K,Berthier, C.,Berzeviczy, G.,Berzsenyi, D.,Bessenyei, G.,Carlo III D’Asburgo,Champagny, J-B. N. de,Cserey, F.,D’Este, M. L.,Davoust, L.N.,De Gerando, A.,Dessewffy, J.,Driault, E.,Dupleix, L.,Eckhart, F.,Eszterházy, famiglia,Federico Guglielmo di Hohenzollern,Fekete famigliaFleury, M,Forgách, M.,Francesco I d’Asburgo-Lorena,Giuseppe II d’Asburgo-Lorena,Gunst, P.,Győrffy, J.,Hajnóczy, J.,Heine, H.,Hohenzollern dinastia,Horváth, É.,Kaunitz, W. A.,Kazinczy, F.,Kecskemeti, K.,Kolowrat, F.A.,Kosáry, D.,Kölcsey F,Lacuée, G.,Laczkovics, J.,Lefèvre, G.,Lemercier De Longpré, C.,Leopoldo II d’Asburgo-Lorena,

11 Non sono stati riportati i nomi presenti nelle note bibliografiche.

264

Page 265: Ungheria giacobina

Lezay-Marnesia A.,Luigi XIV di Borbone,Luigi XVI di Borbone,Maas, F.,Mack, K.,Maret, B-H.,Maria Teresa d’Asburgo,Martinovics, I.,Mascilli Migliorini, L.,Metternich, W. K.Napoleone I BonaparteNarbonne, L. M. J.,Németh, J.,Orczy, famiglia,Orczy, L.,Öz, P.,Palffy, L.,Pio VI (Papa), G.A.,Podmaniczky, famigliaPodmaniczky, J.,Ráday famigliaRákóczy famigliaRichelieu, A.,Rousseau, J.J.,Roux, J.,Salvemini, B.,Schwartner, M.,Széchenyi I.,Sigray, J.,Silagi, D.,Skerlecz, N.,Stadion, J.P.,Széchény, famigliaSzekfű, G.,Szentjòbi, S.L.,Szentmarjay, J.,Szolártsik, S.,Talleyrand, C.M.,Thököly famiglia.Townson, R.,Úrmény, J.,Uza, P.,Verseghy, F.,Wandruszka, A.,Wangermann, E.,Wertheimer, E.,Wesselenyi M.,Zichy, K.,Zsarnóczy, J.,

265

Page 266: Ungheria giacobina

INDICE

Ringraziamenti

Introduzione

I. La politica asburgica in Ungheria (1780-1795)1 Dal giuseppismo all’assolutismo2 Giuseppisti e intellettuali riformisti

II. L’Ungheria giacobina1. Il movimento giacobino2. Hajnóczy il “riformista moderato”3. La congiura di Martinovics4. Le Società segrete5. Il Catechismo della Società dei Riformatori6. Il Catechismo della Società della Libertà e dell’Uguagianza7. Repressione e fallimento

III. L’Ungheria napoleonica1. Le condizioni economiche e sociali2. Viaggiatori ed emissari francesi3. La politica danubiana di Napoleone

IV. Appendice documentariaMartinovics, Oratio ad procereres et nobiles regni HungariaeMartinovics, Oratio pro Leopoldo IIMartinovics, Status Regni HungariaeMartinovics, Cathecismus occultae Societatis Reformatorum in HungariaMartinovics, Tableau de l’Europe depuis 1788-1794Martinovics, Testament PolitiqueHajnóczy, De Comitiis Regni HungariaeHajnóczy, De Defensione RegniBerzeviczy, De Dominio Austriae in Hungaria

V. Appendice fotografica

VI. Elenco delle illustrazioni

VII. Indice dei nomi

266

Page 267: Ungheria giacobina

Il volume affronta mezzo secolo di storia ungherese ossia i decenni a cavallo tra il XVIII e il XIX secolo che furono per il regno anni di grande fermento. L’autore ne ha analizzato le peculiarità politiche, sociali ed economiche dal regno del riformista Giuseppe II a quello autoritario di Francesco I, fino a porre l’accento sul carattere specifico del giacobinismo ungherese i cui martiri cercarono di contrastare l’oppressiva politica asburgica. E’ chiarito il ruolo che l’Ungheria avrebbe dovuto rivestire in questi anni che doveva essere ben più importante di un semplice “granaio” utilizzato dagli Asburgo. L’Ungheria rappresentò sicuramente un baluardo di notevole importanza contro gli Asburgo nell’ambito della politica espansionistica napoleonica nell’area danubiana.

Leonardo Vicidomini è nato a Pozzuoli nel 1968 ed è docente di ruolo di geografia negli istituti d’istruzione secondaria di secondo grado. Dopo essersi laureato nel 1992 in Letteratura ungherese all’Università degli studi di Napoli “L’Orientale” ha conseguito, presso la stessa Facoltà, anche la laurea in Filologia e Storia dell’Europa orientale nel 1994 e in Scienze Politiche, indirizzo Europa orientale, nel 1997. Nel 2001 ha ricevuto la qualifica di cultore di storia ungherese dalla Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università degli studi di Milano. Attualmente è dottorando di ricerca in storia presso la Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università degli studi di Parma. Si occupa principalmente della storia ungherese in età napoleonica e della politica espansionistica napoleonica nell’area danubiana.

267

Page 268: Ungheria giacobina

268