united nations office on drugs and crime regional office ......Ушбу Қўлланма...

European Union

United Nations Office on Drugs and CrimeRegional Office for Central Asia

БИРЛАШГАН МИЛЛАТЛАР ТАШКИЛОТИНИНГ ГИЁҲВАНД МОДДАЛАР

ВА ЖИНОЯТЧИЛИК БЎЙИЧА БОШҚАРМАСИ

Стандарт операцион таомиллар (СОТ)

Марказий Осиё мамлакатлари ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари учун одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ

бўлган ишлар юзасидан СОТ бўйича Қўлланма

Ушбу Қўлланма Европа Иттифоқи ва АҚШ Ҳукуматининг молиявий кўмагида «Ноҳукумат ташкилотлар ва фуқаролик жамияти билан ҳамкорликда одам савдосидан жабрланганлар ва ноқонуний олиб кирилган

муҳожирлар, айниқса аёллар ва болаларни ҳимоя қилиш ҳамда уларга ёрдам кўрсатиш мақсадида Марказий Осиё республикалар салоҳиятини мустаҳкамлаш» лойиҳаси доирасида БМТ Бошқармасининг гиёҳванд

моддалар ва жиноятчилик бўйича Марказий Осиёдаги Минтақавий ваколатхонаси томонидан ишлаб чиқилган.

2012-2014 йиллар

2

МУНДАРИЖА МУҚАДДИМА............................................................................................................................. 4 1. ШАРТ-ШАРОИТЛАР ВА МАҚСАД .................................................................................... 5 2. КИРИШ .................................................................................................................................. 11

Стандарт операцион таомиллар нималардан иборат? ........................................................................ 13 Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш – Марказий Осиё мамлакатларида ҳам рўй бераётган глобал ҳодисалардир ................................................................. 15

3. ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИЙ АСОС ............................................................................................. 19

Одам савдоси ........................................................................................................................................ 21

Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш .............................................................................................. 22

Ушбу икки тушунчалар орасида қандай фарқ бор? ............................................................................. 22

4. МИЛЛИЙ ҲУҚУҚИЙ АСОС .............................................................................................. 25

Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш: халқаро ҳуқуқ ва миллий қонунчилик ............................... 27

Одам савдоси: халқаро ҳуқуқ ва миллий қонунчилик ......................................................................... 29

5. АНИҚЛАШ ............................................................................................................................ 35

Жабрланганларни аниқлаш .................................................................................................................. 37

Жабрланган катталар .................................................................................................................... 38

Жабрланган болалар ..................................................................................................................... 39

Фойдаланиш белгилари ........................................................................................................................ 40

Одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларни аниқлаш ................................................................... 43

Одам савдоси билан шуғулланувчи шахс томонидан жиноят содир этиш усуллари, одам савдоси билан шуғулланадиган ташкилотлар ва одам савдоси жараёни .......................... 43

6. ОДАМ САВДОСИДАН ЖАБРЛАНГАНЛАРНИ МИЛЛИЙ ДАРАЖАДА ҚАЙТА ЙЎНАЛТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ .................................................................................... 49 7. ТЕРГОВ ................................................................................................................................. 53

Тергов ўтказишга ёндашувлар ............................................................................................................ 55

Содир этилган жиноятни тергов қилиш ......................................................................................... 55

Олдини олувчи тергов .................................................................................................................... 59

Жиноий фаолиятнинг олдини олиш операцияси ........................................................................... 60

Тезкор маълумот ................................................................................................................................... 61

Тезкор маълумотларни йиғиш ........................................................................................................ 61

Стратегик тезкор маълумот ............................................................................................................ 61

3

Тактик тезкор маълумот ................................................................................................................. 62

Ходимлар ........................................................................................................................................ 63

Одам савдосидан жабрланганларни сўров қилиш ............................................................................... 65

Жабрланган болалар ....................................................................................................................... 67

Сўров ўтказиш жойи ....................................................................................................................... 68

Сўров ўтказиш учун зарур бўлган кўникмалар .............................................................................. 70

Ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни сўров қилиш ............................................................... 70

Сўровни ёзиб олиш ................................................................................................................................ 71

Жабрланувчиларни/айбланувчиларни сўроқ қилиш ..................................................................... 72

Сўроқ мақсади ................................................................................................................................. 72

Сўроқ босқичлари ........................................................................................................................... 72

Сўроқ ўтказиш жойи ....................................................................................................................... 75

8. ҲИМОЯ ВА ЁРДАМ ............................................................................................................. 77 Хабарланган розилик ............................................................................................................................ 79

Жабрланганга йўналтирилган ёндашувни қўллаш .............................................................................. 79

Эҳтиёжларни баҳолаш ......................................................................................................................... 80

Жабрланган болаларни ҳимоя қилиш ................................................................................................. 81

Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар жиноятдан жабрланган бўлишлари мумкин ....................... 85

9. ЖИНОЯТ СОДИР ЭТИЛГАН ЖОЙ ВА АШЁВИЙ ДАЛИЛЛАР ................................. 87 Жиноят содир этилган жой ва ашёвий далиллар ................................................................................. 89

Жиноят содир этилган жойда мавжуд бўлиши мумкин бўлган ашёвий далиллар турлари ва уларнинг далилий аҳамияти ................................................................................................................. 90

10. МУАЙЯН ИШНИ ОЛИБ БОРИШ ................................................................................... 93 11. ИЛОВАЛАР ......................................................................................................................... 97

A. ИЛОВАСИ ...................................................................................................................... 99 B. ИЛОВАСИ .....................................................................................................................101

4

МУҚАДДИМА Одам савдоси давлат чералари ва юрисдикциялари доирасидан ташқарига чиқадиган уюшган жиноятчиликнинг энг хавфли шаклларидан бири ҳисобланади. Одам савдосига қарши курашиш барча тегишли томонлардан яхлит ёндашувни ҳамда жиноятларнинг олдини олиш мақсадида саъй-ҳаракатларни бирлаштириш ва ҳамкорлик юритиш, жабрланганларни ҳимоялаш, айбдорларни жиноий таъқиб этиш ва шериклик муносабатларини ўрнатишни талаб қилади. Муҳожирларни (мигрантларни) ноқонуний олиб кириш ҳам глобал таҳдид тусини олаётган жиддий муаммо ҳисобланади: муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахслар борган сари уюшма қуриб, давлат чегараларидан чиқиб кетаётган ва барча минтақаларни қамраб олаётган жиноий тармоқларни ташкил қилмоқдалар. Жиноятчилар бойлик орттириш пайида муҳожирларни чегаралар ва қитъалардан олиб ўтяптилар. Бундай тармоқлар орқали ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар бешафқат муомала ва эксплуатация қилиниш нуқтаи назаридан заиф бўладилар, уларнинг хавфсизлиги, ҳатто ҳаёти ҳам таҳдид остига солинади. Мазкур Стандарт операцион таомиллар (СОТ) Марказий Осиё давлатлари ҳукуматлари ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси (БМТ ГЖБ) ўртасидаги бирлашган саъй-ҳаракатлар доираларида одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган ишларни юритишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига кўмаклашиш мақсадида тузилган. Тегишли хизматлар, энг аввало – ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари бундай жиноятлар тўғрисида етарли даражада хабардор бўлиб, зарурий профессионал кўникмаларга эга бўлганлардагина жиноятчиларни жазолаш учун ҳукм қилиш, одам савдосидан жабрланганларга етказилган зарарни қоплаш ва ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ҳамда шу каби жиноятларнинг олдини олиш мумкин бўлади. Бу жараёнда жиноятларни тергов қилиш вазифаси энг муҳим рол ўйнайди ва жиноятлар тўғрисида тезкор маълумотларни йиғиш, жиноятларни самарали қайд қилиш ва жиноят ишларини ўз вақтида қўзғатиш каби амалларни ўзига киритади. Бу ўз навбатида жиноятчиларни муваффақиятли таъқиб этиш учун салоҳиятни оширади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига ушбу вазифаларни бажаришда илғор амалий услубларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган материаллар катта ёрдам бериши мумкин. Шу маънода СОТ маълумотлари ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари учун одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган ишларни олиб боришга ёрдам берадиган кўмакчи материал ҳисобланади. СОТ маълумотлари жиноятчилар, жабрланганлар, заиф муҳожирлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан тезкор ишлашда катта тажрибага эга бўлган амалиётчи мутахассислар ва экспертлар томонидан тўпланган катта ҳажмдаги маълумотлар асосида ишлаб чиқилган. Марказий Осиё давлатларининг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига хавфсиз ва адолатли жамиятни яратишга қаратилган биргаликдаги саъй-ҳаракатлар асосида одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган ишларни олиб боришда СОТ маълумотларига амал қилиш тавсия этилади.

5

ШАРТ-ШАРОИТЛАР ВА МАҚСАД

1

7

ШАРТ-ШАРОИТЛАР ВА МАҚСАД Стандарт операцион таомилларга (СОТ) эга бўлган ҳамда Европа Иттифоқи ва АҚШ Ҳукумати томонидан молиялаштирилаётган ушбу қўлланма «Ноҳукумат ташкилотлар ва фуқаролик жамияти билан ҳамкорликда одам савдосидан жабрланганлар ва ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар, айниқса аёллар ва болаларни ҳимоя қилиш ҳамда уларга ёрдам кўрсатиш мақсадида Марказий Осиё республикалар салоҳиятини мустаҳкамлаш» лойиҳаси доирасида ишлаб чиқилган. Лойиҳанинг мақсади одам савдосидан жабрланганлар ва ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни, айниқса аёллар ва болаларни ҳимоя қилишда Марказий Осиё республикалар салоҳиятини мустаҳкамлаш ҳамда уларга ноҳукумат ташкилотлар (НҲТ) ва фуқаролик жамиятининг бошқа вакиллари билан ҳамкорликда ёрдам кўрсатишдан иборат. Ушбу мақсадларга, асосан, (1) одам савдосидан жабрланганлар ва ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ҳимоясини таъминлаш учун зарур бўлган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни тузишда ёрдам кўрсатиш; (2) ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар ходимлари учун жабрланганларни аниқлаш ва илғор амалий услубларга ўргатиш бўйича тренинглар ўтказиш учун стандарт операцион таомилларни ишлаб чиқиш; (3) давлат органлари, НҲТ ва бошқа манфаатдор томонлар ўртасида самарали шериклик ва ҳамкорликни режалаштириш орқали эришиш лозим. Мазкур СОТда Марказий Осиё давлатлари ўз ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизимларини ҳисобга олган ҳолда мослаштиришлари мумкин бўлган тавсиялар мавжуд. Ушбу Стандарт операцион таомиллар Марказий Осиё республикалари, НҲТ, экспертлар ва лойиҳани амалга оширишга кўмаклашаётган шериклар ўртасида таомилларни ишлаб чиқиш ва муҳокама қилиш жараёнини рағбатлантириши ва бу ягона минимал стандартлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятининг такомиллаштирилган раҳбарлик тамойилларини қабул қилишга олиб келиши кутилмоқда. Ва ниҳоят, мазкур СОТ одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган ишларни тергов қиладиган ёки бундай ишларни тергов қилишга ёрдам берадиган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлар ходимлари учун стандарт таомиллар доираларини белгилайди. Халқаро ҳуқуқий асос

- Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб киришни ифодалаш ва таърифлаш. - Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш ўртасидаги фарқни изоҳлаб

бериш.

8

ОДАМ САВДОСИНИНГ ТАЪРИФЛАНИШИ Одам савдосининг олдини олиш ва чек қўйиш тўғрисидаги Протокол

(3.a моддаси) Одам савдоси қуйидагиларни ифодалайди: • бошқа шахсларнинг фоҳишалигидан фойдаланиш ёки улардан шаҳвоний фойдаланиш, мажбурий меҳнат, қуллик ёки қулликка ўхшаш одатлар, эрксиз ҳолат ёхуд инсон аъзоларини ажратиб олиш мақсадида; • куч билан таҳдид қилиш ёки куч ишлатиш ёхуд бошқа мажбурлаш шаклларидан фойдаланиш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ёки вазиятнинг қалтислигидан фойдаланиш орқали ёхуд бошқа шахсни назорат қилувчи шахснинг розилигини олиш учун уни тўловлар ёки манфаатдор этиш эвазига оғдириб олиш йўли билан; • одамларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилишдан иборат бўлган ҳаракатлар.

МУҲОЖИРЛАРНИ НОҚОНУНИЙ ОЛИБ КИРИШНИНГ ТАЪРИФЛАНИШИ Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол

(3.a моддаси) Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш қуйидагиларни ифодалайди: • бевосита молиявий ёки бошқа моддий нафга эга бўлиш учун; • бирон-бир давлатга унинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий равишда яшамайдиган; • бошқа шахс ноқонуний кириб келишини таъминлаш;

9

Одам савдоси Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш (ва бу билан боғлиқ ҳуқуқбузарликлар)

ҲАРАКАТ (нима қилинади?)

одамларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилиш1

- Бирон-бир Иштирокчи

[Протокол] давлатга унинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий равишда яшамайдиган ҳар қандай шахс ноқонуний кириб келишини таъминлаш;

- тегишли давлатнинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий равишда яшамайдиган бирон шахсга ушбу давлатда қонуний яшаб юриш учун (i) шахсни тасдиқловчи ёки хорижий давлатга чиқиш-киришга ҳуқуқ берувчи соҳта ҳужжатни тайёрлаш ва (ii) бундай ҳужжатларни сотиб олиш, тақдим этиш, эгалик қилиш, ёки ҳар қандай бошқа ноқонуний воситаларни2 қўллаш.

ВОСИТА (қандай қилинади?)

куч билан таҳдид қилиш ёки куч ишлатиш ёхуд бошқа мажбурлаш шаклларидан фойдаланиш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ёки вазиятнинг қалтислигидан фойдаланиш орқали ёхуд бошқа шахсни назорат қилувчи шахснинг розилигини олиш учун уни тўловлар ёки манфаатдор этиш эвазига оғдириб олиш йўли билан3

Муҳожирлар ноқонуний олиб кирилиши ҳолатларига нисбатан қўлланилиши мумкин эмас – тегишли бўлмаган воситалардан фойдаланганлик ҳолатининг мавжудлиги талаб қилинмайди.

1 Одам савдосининг олдини олиш ҳамда унга чек қўйиш тўғрисидаги Протокол, 3 модда. 2 Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол, 3(a), 6(1)(a) ва 6(1)(c) моддалари; 6(1)(b) моддаси

ушбу СОТ мақсадларига бевосита дахлдор эмаслиги сабабли чиқариб ташланди (қуйида келтирилган изоҳнинг 2 қисмини ва 11 ёзувни кўринг).

3 1 ёзувни кўринг.

10

МАҚСАД (нима қилинади?)

одамлардан фойдаланиш: бошқа шахсларнинг фоҳишалигидан фойдаланишни ёки улардан шаҳвоний фойдаланишнинг бошқа шаклларини, мажбурий меҳнат ёки хизматларни, қуллик ёки қулликка ўхшаш одатларни, эрксиз ҳолат ёхуд инсон аъзолари ёки тўқималарини ажратиб олишни англатади4

бевосита ёки билвосита равишда молиявий ёки бошқа моддий манфаатга эга бўлиш5

4 1 ёзувни кўринг. 5 Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол, 3(1) ва 6(1) моддалари.

11

КИРИШ 2

13

КИРИШ Стандарт операцион таомиллар нималардан иборат? Ушбу Стандарт операцион таомиллар (СОТ) тўплами барча тегишли халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар, илғор услублар, босиб чиқарилган материаллар ҳамда одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ жиноятларга дахлдор бўлган воситалар ва операцион таомилларни бир ҳужжатда тўла-тўкис бирлаштириш йўлидаги саъй-ҳаракатдир. Мазкур СОТ қуйидагиларга қаратилган терговларни ўтказишда терговчиларга ёрдам беришга мўлжалланган: • Ҳуқуқни муҳофаза қилиш йўналишида тезкор ва самарали фаолият; • Жиноят содир этганликда айблаш; • Айб қўйилгандан сўнг жиноятчиларга нисбатан тегишли чоралар кўриш; • Одам савдосидан жабрланганлар такроран ва иккиламчи виктимизациясига йўл қўймаслик • Жабрланганларни/гувоҳларни тегишли ҳимоя/ёрдам/эътибор билан таъминлаш; • Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш; • Одам савдоси, такрорий савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб киришнинг олдини

олиш бўйича тегишли чоралар кўриш. Мухтасар қилиб айтганда, ушбу СОТ мақсади – одам савдоси билан боғлиқ бўлган жиноятларни тергов қилиш ва олдини олиш масалалари билан шуғулланадиган терговчиларга ёрдам беришдан иборат. Одам савдосига қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг роли Ушбу жараёнда масъулият ва ҳисобдорликни тақсимлашда бўшлиқлар мавжуд бўлмаслигини таъминлаш мақсадида одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган ишларни олиб боришда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг роли барча тегишли манфаатдор томонлар учун аниқ ва тушунарли бўлиши лозим. Шу боис ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг роли қуйидагича ифодаланади: Одам савдосига қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг асосий роли

Хатар гуруҳига мансуб бўлган болалар ва катталарни аниқлаш. Салоҳиятли жабрланувчиларни уларнинг ҳуқуқлари тўғрисида хабарлаш. У ёки бу ҳаракатларда жиноят таркиби элементларини аниқлаш ва тергов қилиш ва

одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларни жиноий таъқиб этиш. Тегишли мамлакат фуқароси бўлмаган салоҳиятли жабрланувчиларни иммиграция

хизматларига қайта йўналтириш. Ёрдам кўрсатувчи хизматларни излаш ва жабрланганларни/салоҳиятли

жабрланувчиларни хавфсиз уй-жой билан таъминлаш ва турли эҳтиёжлар, шу жумладан тиббий, руҳий, ҳуқуқий ёрдам, таълим ва иш билан таъминлаш масалаларида ёрдам беришлари мумкин бўлган ихтисослашган ноҳукумат ташкилотларга қайта йўналтириш.

Иммиграция ҳокимияти ва ҳар қандай бошқа тегишли томонлар билан биргаликда сўроқлар ўтказиш, тезкор маълумотлар йиғиш, терговлар олиб бориш ҳамда бошқа идоралар ва миллий/халқаро ҳуқуқни муҳофаза қилиш тузилмалари билан алоқа ўрнатиш.

14

Жабрланганлар ҳамда уларга кўмаклашаётган ходимлар ҳимоясини таъминлаш. Жабрланганлар, шунингдек болалар ҳимоясини таъминлаш мақсадида иммиграция

ва чегара назорати хизматлари, ижтимоий хизматлар, васийлик органлари ва НҲТ билан яқин алоқада иш олиб бориш.

Терговнинг ҳар бир босқичида, суд жараёнида ва улар якунланганидан сўнг жабрланганлар ва уларнинг оилалари хавфсизлиги ва омонлигига ҳеч қандай таҳдид солинмаётганлигини доимо баҳолаб бориш.

Марказий Осиё давлатларида қонунларга амал қилинишини таъминлаш. Манба: Канаданинг қироллик отлиқ полицияси. (2013). Тез-тез бериладиган саволлар. (Royal Canadian Mounted Police. (2013). Frequently asked questions). Қуйидаги манзилдан ахборот олишингиз мумкин: http://www.rcmp-grc.gc.ca/ht-tp/q-a-trafficking-traite-eng.htm#q10

Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг асосий роли

Содир этилган жиноятларни тергов қилишда: Хавфсизлик: муҳожирларнинг ҳаёти, хавфсизлиги ва саломатлигини ҳимоя қилиш,

уларни тиббий ёрдам, уй-жой, овқат ва ичимлик суви билан таъминлаш. Аниқлаш: муҳожирларни уларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланаётган

шахслардан ажратиш. Дастлабки сўроқ: ёрдамга эҳтиёж мавдужлиги, шахс, келиб чиққан мамлакат ва

яқинда содир бўлган воқеалар тўғрисида маълумотга эга бўлиш учун умумий саволларни қўллаш.

Сўроқ қилиш ва кўрсатмаларни олиш: батафсилроқ сўроққа ўтиш. Қўлга олиш: ҳибсга олиш учун минимал талаблар қондирилганда – муҳожирларни

ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахсларни қўлга олиш ва тинтиш. Далиллар: жиноят содир этилган жойда барча тегишли далилларни излаш ва олиб

қўйиш ҳамда келгусидаги огоҳлантирувчи терговларда қўлланилиши мумкин бўлган маълумотни қўлга киритиш.

Оммавий ахборот воситалари: махфийликка риоя қилиш ва ахборотни ички қонунчиликка мувофиқ тарқатиш ўртасидаги мувозанатни таъминлаш.

Баҳолаш: қидирув ишининг кучли ва заиф томонларини баҳолаш.

Огоҳлантирувчи тергов ўтказишда:

Хавфсизлик: муҳожирлар ва уларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланаётган шахслар ва терговда иштирок этаётган барча кишилар ҳаётини ҳимоя қилиш ва хавфсизлигини таъминлаш. Тезкор маълумотларнинг ёпиқ манбаларини ҳимоя қилиш.

Нишонларни аниқлаш: жиноят ижрочиларини аниқлаш. Далилларни йиғиш: жиноятни суд жараёнида кўриб чиқишда ёрдам кўрсатиш учун

далилларни аниқлаш ва қўлга киритиш.

15

Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш – Марказий Осиё мамлакатларида ҳам рўй бераётган глобал ҳодисалардир. Одам савдоси бутун дунёга дахл қиладиган жиноятдир. Бу жиноят миллий даражада содир этилади ҳамда халқаро чегаралар доирасидан чиқиб, бутун жаҳондаги ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари учун катта муаммоларни келтириб чиқаради. Одам савдосининг олдини олиш ва унга қарши курашиш маълум мураккаб муаммолар билан боғлиқ, бироқ қанчадан-қанча шундай жиноятлар рўйхатга олинмай ва яширинлигича қолаётганлигининг миқёсларини ҳисобга оладиган бўлсак, одам савдоси билан шуғулланаётган шахсларни аниқлаш ва уларни жавобгарликка тортиш янада мураккаб жараёндир. Одам савдоси ҳолатларининг аксарияти ҳисобга олинмай қолиши жабрланганлар маълум сабабларга кўра ўзларини камдан-кам вазиятларда жабр кўрган деб ҳисоблаши билан изоҳланади. Уларнинг ўзи ўзларини жабрланган деб ҳисоблаган вазиятларда эса улар кўпинча қамоқда сақланаётган ёки тан жароҳати олган ва соғлиқ билан боғлиқ жиддий муаммоларни бошдан кечираётган бўладилар ёхуд қўрқитиб қўйилган бўлиб, одам савдоси билан шуғулланаётган шахслар томонидан уларга ёки уларнинг оила аъзоларига солинаётган таҳдид сабабли ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан ҳамкорлик қилишга хавфсирайдилар. Бундан ташқари, одам савдоси билан боғлиқ бўлган жиноятлар кўп ҳолатларда ҳисобга олинмай қолади, чунки жабрланганлар уларни адашиб жиноятчиларнинг шериги этиб ҳисоблашларидан чўчийдилар. Ва ниҳоят, одам савдосидан жабрланган кишилар аввал полиция/милиция билан бўлган салбий алоқалар ёки полиция/милиция ишига нисбатан нотўғри фикр шаклланиб қолганлиги сабабли ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларидан қўрқиб қолган бўлишлари мумкин. Одам савдоси асосан одамлардан шаҳвоний фойдаланишни мақсад қилади деб тушунилсада, аслида бу иллат турли шаклларда намоён бўлади. Одам савдоси турли мақсадларда амалга оширилиб, шу жумладан мажбурий меҳнат, қуллик, болалардан тижорат мақсадларида шаҳвоний фойдаланиш, болаларни жалб қилган ҳолда секс-саёҳат уюштириш, уй хўжалигида зўрлаб ишлатиш, мажбурий никоҳдан ўтиш, катталардан шаҳвоний фойдаланиш, қарздорга айлантириб қул қилиш, мажбурий болалар меҳнати, инсон аъзоларини ажратиб олиш кабиларни ўзига киритади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларни аниқлаш ва таъқиб қилиш ва уларни жавобгарликка тортиш, жиноятларни тергов қилиш ва бундай савдолардан жабрланганларга ёрдам кўрсатишда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бу осон вазифа эмас, албатта, ва терговларни давлат чегараларидан ташқарида ўтказишга тўғри келиши ва тезкор маълумотлар жуда кам бўлиши жараённи жуда мураккаблаштириши мумкин. Бундан ташқари, миллий жиноий ҳуқуқда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига бу соҳада огоҳлантирувчи ва самарали чораларни кўришга имкон берадиган қоидалар доим ҳам мавжуд бўлавермайди. Одам савдосини жиноят сифатида кўрадиган қонунлар мавжуд бўлган тақдирда ҳам, аслида алоҳида жиноят эмас, бир неча жиноятлар жамламаси бўлган одам савдосининг табиати терговни янада мураккаблаштиради. Шу боис одам савдосига чек қўйиш учун ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолияти соҳасида қатор комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш лозим. Мисол сифатида дунёдаги турли мамлакатлар полиция/милициячиларининг тергов ўтказиш, одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларни аниқлаш ва қамоққа олиш борасидаги муваффақиятли саъй-ҳаракатларини келтириш мумкин. Одам савдоси катта фойда келтиришини ҳисобга олган ҳолда, кўп вазиятларда бу билан боғлиқ бўлган жиноятни даромадларни кузатиб бориш йўли билан фош қилиш мумкин. Ушбу муаммони ҳал қилишнинг бошқа ёндашуви барча даражалардаги полиция/милиция

16

ходимларининг профессионал шайлик даражасини оширишдан иборат бўлиб, ўз самарасини амалда исботлади, чунки бу уларга одам савдоси белгиларини янада муваффақиятли аниқлашга имкон беради. Шунингдек, мазкур СОТда миллий ва халқаро даражаларда идоралараро ҳамкорлик масалалари ёритилган бўлади. Одам савдоси билан шуғулланадиган шахслар ўз саъй-ҳаракатларини осонликча сафарбар этиб, жиноят содир этиш жойини қўшни давлатга кўчиришлари ва кўпинча етарли ресурсларга эга бўлишларини ҳисобга олиб, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари терговда ёрдам бериши мумкин бўлган барча идора ва ташкилотларни ишга жалб қилишлари ва уларда мавжуд бўлган ресурслардан одам савдосига қарши курашишда оқилона фойдаланишлари лозим. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ушбу масалада ҳамкорлик қилиши мумкин бўлган ташкилотлар ўз қаторига нодавлат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари, жиноятлар қурбонларига ёрдам кўрсатадиган органларни киритади. Одам савдоси билан боғлиқ бўлган жиноятларни тергов қилишдаги мураккабликларнинг ва одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларни таъқиб қилишдаги қийинчиликларнинг сабаблари бир-бирига ўхшаш. Тегишли тартибда тўпланган исботлар камлиги, ҳамкорликка шай бўлган гувоҳларнинг етишмаслиги, таржимон хизматларининг йўқлиги, прокуратура ва суд органлари ходимлари тегишли тайёргарлик кўрмаганлари, масалан, муаммони янада яхши тушуниш ва одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларни муваффақиятли айблашга ёрдам берадиган тренинглардан ўтмаганлари ушбу жараённи янада оғирлаштиради. Бу муаммоларнинг барчасини тегишли тайёргарлик кўриш, ахборот ресурслари билан таъминлаш, ҳамкорликни ривожлантириш ва барча даражаларда узлуксиз кўмак билан таъминлаш орқали ҳал қилиш мумкин. Ушбу СОТда Марказий Осиёда жойлашган Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Тожикистон ва Туркманистон каби давлатларда одам савдосига қарши курашишда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан қўлланиши ва амалга оширилиши мумкин бўлган самарали чора-тадбирлар ва стратегиялар баён этилган. Одамларни бошқа мамлакатларга боришга мажбур қиладиган кўпгина сабаблар қаторида ўта қашшоқлик, таълим олиш ва ишга эга бўлиш имкони йўқлиги, тиббий ёрдам олиш учун етарли имкон мавжуд эмаслиги, жинсига қараб дискриминацияга учраш, табиий офатлар ва можаролар ҳамда атроф-муҳитнинг аҳволи ёмонлашиб бориши ва шу сабабли ҳудуд яшаш учун яроқсиз бўлиб қолиши кабиларни айтиб ўтиш мумкин. Борган сари кўпроқ одамлар, ишсизлик, баъзан ўта камбағаллик, таббий офат ёки таъкибдан қутулиш мақсадида, ўзи ва оила аъзолари учун яхши ҳаёт излаб, миграция қилишга мажбур бўладилар, шунда уларнинг хизматларига талаб юзага келади ва бу уларга бу жараёнда ёрдам беради. Бошқа мамлакатга миграция қилишни истаётганларнинг барчасида ҳам буни қонун доиралари амалга оширишнинг имкони мавжуд эмас. Жиноятчилар эса даромад орттириш пайида бундай вазиятдан фойдаланиб, муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадилар. Муҳожирларни ноқонуний олиб киришнинг сабабларидан бири чегаралар мавжудлиги билан изоҳланади, бундан ташқари, бошқа мамлакатга ўтишни хоҳловчи одамлар сони черадан ўтиш бўйича чекланган имкониятлардан анча ортиқ бўлади. Айни вақтда давлатларнинг иммиграцияни назорат қилиш имкониятлари чекланган ва иммиграция сиёсати кўпинча ўз мақсадига эришмайди. Деярли ҳар бир мамлакат муҳожирларнинг келиб чиқиш, транзит қилиш ёки олиб келиш ёхуд ушбу учта жиҳатларнинг барчаси сифатида уларни ноқонуний олиб кириш муаммоси билан тўқнашади. Муҳожирлар ноқонуний олиб кирилишга ноқонуний миграциянинг янада кенг контекстида қараш мумкин. Одатда ноқонуний олиб кириладиган шахсларнинг важлари ноқонуний олиб кириладиган муҳожирларнинг важлари билан бир хил бўлади: улар ўзларининг ва оила аъзоларининг ҳаётини яхшилаш ёки таъқибдан халос бўлишни истайдилар. Ноқонуний олиб кириладиган муҳожирларнинг уларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахс

17

ёки шахслар билан муносабатлари кескин фарқланади; айрим вазиятларда муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахс муҳожирларнинг ўзи танлаган жойгача етиб боришга ёрдам берадиган оддий воситачи сифатида ўзини тутади. Бошқа ҳолатларда муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахс ушбу жараённинг ҳар бир босқичини, шу жумладан муҳожирлар мўлжал бўйича етиб борган жойда бўлиб туришларини назорат қилади. Кўпинча муҳожирлар йўлда кетаётганда қийин аҳволга тушиб қоладилар ва натижада бирон аниқ белгиланган жойгача етиб боролмай ёки уларига қайтиб кетолмай қоладилар. Бошқа вазиятларда муҳожир ва ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахс йўлда кетиш ва кўзланган жойгача етиб олиш масалаларида пухта келишиб оладилар. Кўпгина муҳожирлар уларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахсларнинг иштирокисиз бошқа мамлакатга етиб бормоқчи бўладилар. Лекин бошқа мамлакатларга етиб бориш борасидаги чекловлардан айланиб ўтиш тобора қийинлашиши, атрофдаги вазият эса борган сари мураккаблашиб бориши сабабли бошқа мамлакатларга кетмоқчи бўлганлар муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахслар хизматидан фойдаланишлари мумкин. Муҳожир қанчалик кўпроқ ўзини одатий муҳитдан ажратилганлигини ҳис қилса (сафар вақтида бегоналашганликнинг асосий омилларидан бири, масалан, тил билмасликдан иборат бўлиши мумкин), унда ёрдамга шунчалик кўпроқ эҳтиёж пайдо бўлади. Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш ва у билан боғлиқ бўлган фаолиятнинг криминаллашуви муҳожирларни ноқонуний олиб киришдан молиявий ёки бошқа моддий фойда кўрадиган шахсларга дахл қилишини таъкидлаш муҳим аҳамиятга эга. Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протоколда бундай криминаллашув муҳожирларнинг нотижорат сабабларга кўра ноқонуний кириб келишига кўмаклашаётган шахслар ва ташкилотлар, масалан, уларнинг оила аъзолари, ноҳукумат ташкилотлар ёки диний гуруҳларга дахл қилмаслиги лозим, деб таъкидланган. Ноқонуний олиб кирилаётган муҳожирларнинг оқимлари Марказий Осиё давлатларига асосан минтақанинг ташқарисидан, шу жумладан Жанубий Осиёдан кириб келаётган бўлса керак. Бироқ ноқонуний миграция, шу жумладан муҳожирларни минтақа доираларида ноқонуний олиб кириш масаласи мавжуд, лекин бу ҳанузгача кўп сонли ҳужжатлар билан исботланмаган.

19

ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИЙ АСОС 3

21

ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИЙ АСОС Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш – бу ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан алоҳида чоралар кўрилишини талаб қиладиган иккита ҳар хил тушунча. Шундай бўлса ҳам, биз одам савдоси ва/ёки муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ иш билан тўқнашганимизда кўп ҳолларда ушбу иккита тушунча ўртасидаги тафовутлар анчагина сезилмай кетади. Кўп вазиятларда ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар одам савдосидан жабрланган кишиларга айланиб қоладилар. Шу маънода, ушбу жиноятларнинг ҳар бири алоҳида таърифланишига қарамасдан, уларнинг орасидаги фарқланиш аслида кўринмай кетиши мумкин. Шунинг учун бу икки турдаги жиноят бир вақтнинг ўзида содир этилиши, яъни муҳожирларни ноқонуний олиб кириш турли сабабларга кўра одам савдосига олиб келиши мумкин, ва бунинг энг муҳими сабаби муҳожир ноқонуний олиб кирилаётганда ночор аҳволга тушиб қолиши билан изоҳланади. Икки жиноятнинг шу аснодаги мувозий бирикмаси СОТнинг кейинги бўлимларида қисқача кўриб чиқилади, бироқ қуйида одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш тушунчаларининг таърифлари келтирилган. Мазкур таърифлар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ушбу икки турдаги жиноятларга тегишли эътибор қаратишлари ва бир-биридан ажрата олишлари мақсадида келтирилган. Одам савдоси Одам савдосининг, айниқса аёллар ва болалар савдосининг олдини олиш ҳамда унга чек қўйиш ва унинг учун жазолаш ҳақидаги Протоколнинг6 (шунингдек, кейинги матнда “Одам савдосига қарши Протокол” деб номланади) 3 моддасида ушбу жиноят қуйидагича таърифланади:

«Одам савдоси» - фойдаланиш мақсадларида куч ишлатиш хавфи ёки уни қўллаш ёхуд мажбурловнинг бошқа шаклларини қўллаш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятини ёки қарамлик ҳолатини суиистеъмол қилиш ёхуд тўловлар ёки фойда кўринишида сотиб олиш йўли билан ёхуд шахсни назорат қилувчи бошқа шахснинг розилигини олиш учун тўловлар ёки фойда кўринишида сотиш олиш йўли билан инсонларни ёллаш, ташиш, бериш, яшириш ва одамларни қўлга киритишни англатади. Фойдаланиш камида бошқа шахсларнинг фоҳишабозлигидан фойдаланиш ёки шаҳвоний мақсадларда фойдаланишнинг бошқа шаклларини, мажбурий меҳнат ёки хизматларни, қуллик ёки қулликка ўхшаш урф-одатларни, тутқунлик ҳолатини ёки инсон тана аъзоларини ажратиб олишдан иборат бўлади».

Болалар савдоси ҳолатида одам савдоси билан боғлиқ жиноят содир этилганлигини аниқлаш учун куч билан таҳдид қилиш ёки куч ишлатиш ёхуд бошқа мажбурлаш шаклларидан фойдаланиш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ёки вазиятнинг қалтислигидан фойдаланиш орқали ёхуд тўловлар ёки манфаатдор этиш эвазига оғдириб олиш каби тегишли бўлмаган ҳолатлар мавжуд бўлиши талаб этилмайди. Бошқача қилиб айтганда, бола савдоси жинояти содир этилганлигини исботлаш учун боладан фойдаланиш мақсададида уни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилиш ҳолатлари мавжуд бўлиши кифоя. 6 Одам савдосига қарши Протокол БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 2000 йил 15 ноябрда қабу қилинган

(55/25 резолюцияси). Ушбу ҳужжат 2003 йил 25 декабрда кучга кирди. Протокол ратификацияси мақоми билан қуйидаги манзилда танишиш мумкин: http://www.unodc.org/documents/treaties/UNTOC/Publications/TOC%20Convention/TOCebook-e.pdf

22

Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол “муҳожирларни ноқонуний олиб киришнинг олдини олиш ва унга қарши курашиш, шунингдек, ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ҳуқуқларининг ҳимоясини таъминлаш борасида бу мақсадларга эришишда Иштирокчи давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни рағбатланшитиш” мақсадларида қабул қилинган эди.7 Ушбу ҳужжатда муҳожирларни ноқонуний олиб кириш “Иштирокчи давлатга унинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий яшамайдиган ҳар қандай шахсни бевосита ёки билвосита бирон-бир молиявий ёки моддий наф кўриш мақсадида ноқонуний олиб киришни таъминлаш” деб таърифланган (3 (a) моддаси). Ушбу жиноят қуйидаги элементларни ўзига киритади: • бевосита молиявий ёки бошқа моддий нафга эга бўлиш учун • бирон-бир давлатга унинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий равишда яшамайдиган • бошқа шахс ноқонуний кириб келишини таъминлаш. Шунингдек, муҳожирлар ноқонуний олиб кирилишига қўшимча, Протокол Иштирокчи давлатлардан кўп ҳолларда ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган қилмишларнинг қўшимча турларини криминаллаштиришни талаб қилади. Улар қуйидагилардан иборат: хорижга чиқиш-киришга ҳуқуқ берувчи қалбаки ҳужжатни ёки соҳта шахсни тасдиқловчи ҳужжатни тайёрлаш, сотиб олиш, тақдим этиш ҳамда бирон-бир давлатнинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий яшамайдиган шахсга ушбу давлатда қонуний яшаш бўйича зарурий талабларга амал қилмаган ҳолда ноқонуний яшаб юришга имкон беришдир. Ушбу икки тушунчалар орасида қандай фарқ бор? Кўп вазиятларда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига одам савдосини муҳожирларни ноқонуний олиб киришдан ажратиш қийин бўлади. Айрим одам савдоси жабрланувчилари улар алданганлари ва уларнинг эгаларининг асл мақсади улардан фойдаланишдан иборат эканлигини билмай туриб, бирон-бир мамлакатга ноқонуний киришга розилик берган бўлишлари мумкин. (Муҳожирларни алдамаган тақдирда улар бошиданоқ бирон давлатга ноқонуний киришга рози бўлмасликлари мумкин эди). Амалда кўпинча одам савдосини муҳожирларни ноқонуний олиб киришдан ажратиш мураккаб бўлса ҳам, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ушбу икки турдаги жиноят орасидаги учта асосий фарқланишларни билишлари лозим. 1. Фойдаланиш Одамлардан фойдаланиш одам савдосидан тушадиган фойданинг асосий манбаидир. Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахс, аксинча, уларни бирон-бир мамлакатга ноқонуний кириб бориш ёки ўша мамлакатда яшаш имконини тақдим этгандан сўнг муҳожирдан фойдаланишни мақсад қилмайди ҳамда муҳожирларни олиб кириш билан шуғулланувчи шахсларнинг даромади уларга ноқонуний олиб кирилганлик учун тўланадиган ҳақдан шаклланади. Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахсларга одатда олдиндан ҳақ тўланади ёки муҳожир мўлжалланган 7 Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 2000 йил 15

ноябрда қабу қилинган (55/25 резолюцияси). Протокол ратификацияси мақоми билан қуйидаги манзилда танишиш мумкин: http://www.unodc.org/documents/treaties/UNTOC/Publications/TOC%20Convention/TOCebook-e.pdf

23

мамлакатга етиб келгандан сўнг унинг ўзидан ёки даллолидан пул олади. Одатда контрабандист ва ноқонуний олиб кирилаётган муҳожир ўртасидаги муносабатлар контрабандист келишувни бажариб, муҳожир ноқонуний кириб бориши ёки ноқонуний яшаб юришини таъминлагандан кейин якунланади. Олиб кирилаётган муҳожирлар жараён бошланишида тегишли ҳақни тўлалигича тўламайдиган ҳолатларда бу уларнинг олиб ўтилишини таъминлаётган шахслар томонидан улардан фойдаланишга ҳаракат қилишлари мумкинлиги сабабли муҳожирларни заифлаштриб қўяди. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари бу каби ҳолатларга жиддий эътибор қаратишлари лозим, чунки бу одам савдоси ва ундан фойдаланишга уриниш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Юқорида айтиб ўтилганидек, одам савдоси билан шуғулланиш жараёнида даромад, асосан, одамдан фойдаланиш натижасида қўлга киритилади. Фойдаланиш даври бир неча йил давом этиши мумкин. Бундай фойдаланишга жабрланувчини олиб борилган маконда ишлатишдан олдин уни “сотиб юбориш” ҳолати ҳам киради. 2. Ноқонуний кириб бориш ёки ноқонуний яшаб юриш («транс миллатчилик») Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш доимо трансмиллий хусусиятга эга бўлади ва камида икки мамлакатни қамраб олади. Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш ёки бу билан боғлиқ фаолиятнинг мақсади ҳар доим шахс бирон мамлакатдан бошқа мамлакатга ноқонуний кириб бориши ёки бу мамлакатда ноқонуний яшаб юришига (мавжуд бўлишига) кўмаклашишдан иборат бўлади. Бошқа томондан одам савдоси чегарани кесиб ўтиш билан боғлиқ бўлиши мумкин, лекин бу қилмиш бир мамлакат доираларида ҳам содир этилиши мумкин. Аслида одам савдосидан жабрланганларни кўпинча ўз мамлакатлари чегараларида сотишади. 3. Розилик бериш Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш, одатга кўра, контрабандист ва ноқонуний олиб кирилаётган муҳожирлар ўртасидаги ўзаро розиликка асосланади. Бундай жиноят мажбурий равишда муҳожир виктимизациясини назарда тутмайди. Бироқ бу ноқонуний олиб кириш жараёнида муҳожирларга нисбатан бошқа жиноятлар қилинмаслигини англатмайди. Кўп ҳолларда уларга нисбатан зўравонликлар ёки ҳаётлари учун хавф туғдирувчи жиноятлар содир этилади. Ноқонуний олиб кирилиш жараёнида муҳожирлар ўз розиликларини қайтариб олишлари мумкин (масалан, ташиш шартларини жуда хавфли деб баҳолаганларида), лекин кейинчалик ушбу жараёндаги иштирокни давом эттиришга мажбур бўладилар (масалан, уларни сув кираётган кемага ёки ҳаддан ортиқ тўлиб кетган юк машинасига куч ишлатиб ўтқазганларида). Айнан шунинг учун ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ноқонуний олиб кирилган муҳожирларнинг ҳуқуқларини билишлари ва уларни ҳимоя қилишлари керак. Одам савдоси ҳолатида унинг жабрланувчилари ёки розилик бермаган эдилар – масалан, агар улар ўғирланган ёки сотиб юборилганларида, - ёхуд одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар жабрланувчилар розилигини олиш учун алдаш, қалтис вазиятни суиистеъмол қилиш, куч билан таҳдид солиш каби воситаларни қўллаганлари сабабли дастлаб берилган розилик ўз маъносини йўқотади.

25

МИЛЛИЙ ҲУҚУҚИЙ АСОС 4

27

МИЛЛИЙ ҲУҚУҚИЙ АСОС Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб киришнинг олдини олиш учун зарур бўлган миллий ҳуқуқий асосни ривожлантириш халқаро ҳуқуқий асос каби жуда муҳим аҳамиятга эга. Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши курашишга нисбатан кенг қамровли ва яхлит ёндашувни таъминлаш лозим. Марказий Осиё давлатларидаги қонунчилик базаси етарлича ривожланган бўлишига қарамасдан, келгусида такомиллаштирилиши шубҳасиз фойда келтириши мумкин бўлган айрим жуда муҳим жиҳатлар мавжуд. Кейинги бўлимларда халқаро ҳуқуқнинг ўхшаш қоидаларига мос келадиган миллий қонунлар қоидалари баён этилган. Бундай ёндашувнинг қўлланилиши қонунчиликдаги бўшлиқларни аниқлашга имкон беради, ва одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш ҳолатларининг амалдаги оқибатларига дуч келаётган ва кўп ҳолатларда ушбу жиноятлар билан боғлиқ бўлган шубҳали вазиятлар билан биринчилар қатори тўқнашадиган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари буни инобатга олишлари лозим. Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш: халқаро ҳуқуқ ва миллий қонунчилик Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол

1. 3(а) моддаси

«Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш» Иштирокчи давлатга унинг фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий яшамайдиган ҳар қандай шахсни бевосита ёки билвосита бирон-бир молиявий ёки моддий наф кўриш мақсадида ноқонуний олиб киришни таъминлашни англатади.

Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протоколнинг 3(а) моддаси

юзасидан Марказий Осиёнинг бешта давлати ҳозирча “муҳожирларни ноқонуний олиб кириш” тушунчасини таърифлаш чораларини кўрмадилар.

Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол

2. 3(b) моддаси

«Ноқонуний кириш» қабул қилаётган давлатга қонуний кириш учун зарур бўлган талабларга риоя қилмасдан давлат чегараларини кесиб ўтишни билдиради.

“Аҳоли муҳожирлиги тўғрисида”ги Қозоғистон Республикаси Қонунининг 1

моддасида “ноқонуний иммигрант” атамаси мамлакатга қонунчиликни бузиб кирган чет эллик киши ёки фуқаролиги бўлмаган шахсни таърифлайди. Худди шундай, “Давлат чегараси тўғрисида”ги Қирғизистон Республикаси Қонунининг 16 моддасида давлат чегарасини бузганлар таърифи келтирилган бўлиб, белгиланган қоидаларни бузиб давлат чегарасини кесиб ўтган ёки бунга ҳаракат қилган шахсларни ўзига киритади. Бундан ташқари Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 346 моддасида бундай қилмиш жиноят сифатида эътироф этилган. Ўзбекистон қонунчилигида Жиноят кодексининг 223 моддасида “ноқонуний кириш” “белгиланган тартибни бузиб чет элга чиқиш ёки Ўзбекистон Республикасига кириш

28

ёхуд чегарадан ўтиш” деб таърифланган. Шунингдек, Тожикистон Республикаси Жиноят кодексининг 335 моддасида давлат чегарасини ноқонуний кесиб ўтиш давлат чегарасидан тегишли ҳужжатлар ва керакли рухсатномасиз ўтиш деб таърифланган. Ва, ниҳоят, Туркманистон қонунчилигида “ноқонуний кириш” атамасининг таърифи мавжуд эмас.

Муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протокол 3. 6 (1) модда

Ҳар қайси Иштирокчи давлат қасддан ва бевосита ёки билвосита бирон-бир молиявий ёки моддий наф кўриш мақсадида содир қилинадиган қуйидаги қилмишларни жиноий жазога лойиқ деб эътироф этишни тақозо этувчи қонунчиликдаги ва бошқа чораларни қўллайди: (a) муҳожирларни ноқонуний олиб кириш; (b) улар муҳожирларни ноқонуний йўл билан олиб кириш учун қуйидаги шарт-шароитларни яратиш мақсадида амалга оширилса; (i) шахсни тасдиқловчи ёки хорижга чиқиш-киришга ҳуқуқ берувчи қалбаки ҳужжатни тайёрлаш; (ii) бундай ҳужжатни қўлга киритиш ёки бериш ёхуд уларга эгалик қилиш; (c) тегишли давлат фуқароси бўлмаган ёки унинг ҳудудида доимий яшамайдиган бирон-бир шахсга бу давлатда қонуний асосларда бўлиш учун зарур бўлган талабларга риоя этмаган ҳолда мазкур банднинг (б) кичик бандида кўрсатилган усуллардан ёки ҳар қандай бошқа ноқонуний воситалардан фойдаланиш йўли билан унда ҳозир (мавжуд) бўлиш имкониятини бериш.

Қозоғистон Республикаси Жиноят кодекси 330-2 моддасининг (1) банди транспорт

воситаларини ёки қалбаки ҳужжатларни ёхуд уй-жой ёки бошқа иморатни тақдим этиш ҳамда фуқароларга, чет эл кишиларига ёки фуқаролиги бўлмаган шахсларга Қозоғистон Республикаси ҳудудига ноқонуний кириш-чиқиш ва унда ҳаракатланиш учун бошқа хизматларни кўрсатиш йўли билан ноқонуний муҳожирлик ташкил этилишини криминаллаштиради. Шу каби, ҳужжатнинг (2) банди худди шу қилмишлар уюшган гуруҳ томонидан ёки ўз хизмат ваколатларидан фойдаланган ҳолда содир этилишини криминаллаштиради. Бундан ташқари, Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 204-1 моддаси транспорт воситаларини ёки қалбаки ҳужжатларни ёхуд уй-жой ёки бошқа иморатни тақдим этиш ҳамда фуқароларга Қирғизистон Республикаси ҳудудига ноқонуний кириш-чиқиш ва унда ҳаракатланиш учун бошқа хизматларни кўрсатиш йўли билан ноқонуний муҳожирлик ташкил этилишини криминаллаштиради. Худди шу каби, Қирғизистон Республикаси Маъмурий кодексининг 291 моддаси Қирғизистон фуқароларига турар жой, транспорт воситаси тақдим этилиши, ёки чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар бошқа мамлакатда бўлиши ҳамда транзит тартиби бўйича ўрнатилган қоидаларни бузган ҳолда уларга бошқа хизматлар кўрсатилишини криминаллаштиради.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 224 моддаси чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларни хусусий иш билан Ўзбекистон Республикасига таклиф қилган мансабдор шахс томонидан мазкур фуқароларнинг вақтинча пропискадан ўтишларини, шунингдек улар шу ерда бўлишининг белгиланган муддати ўтгач чиқиб кетишларини таъминлашга доир чоралар кўрилмаслиги, шунингдек уй-жой, транспорт воситалари бериб қўйилиши ёхуд бошқа хизматлар кўрсатилиши, агар бу Ўзбекистон Республикасида бўлиш қоидаларининг бузилишига олиб келиши

29

олдиндан аён бўлиб, ана шундай қилмишларни криминаллаштиради. Бундан ташқари, 223 моддага мувофиқ, агар муҳожир ноқонуний олиб кирилганлиги ёки унинг учун бўлак шароитлар яратилганлиги аён бўлиб қолса, ушбу муҳожир, содир этилган жами жиноятлардан келиб чиқиб, уни ноқонуний олиб киришга кўмаклашган шахслар билан бирга жавобгарликка тортилади. Тожикистон Республикасига келсак, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар ушбу мамлакатга ноқонуний кириши ёки унинг ҳудуди бўйлаб транзити ташкил қилиниши ноқонуний муҳожирлик ташкил қилинишига дахл қиладиган 335 (1) ва 335 (2) моддаларига мувофиқ криминаллаштирилади. Ниҳоят, Туркманистон маъмурий ҳуқуқбузарликлар Кодексининг 6 моддаси 3 ва 4 қисмларида “хорижий фуқаролар ёки фуқаролиги бўлмаган шахслар Туркманистонга кириши-чиқиши ва бўлиши ҳамда мамлакат ҳудудини транзит тартибида кесиб ўтиши қоидаларини бузиш” хорижий фуқаролар мамлакатда ноқонуний бўлиши ёки доимий яшаши учун уларга имкон тақдим этган шахсларни маъмурий жавобгарликка тортиш учун асос бўлади.

Одам савдоси: халқаро ҳуқуқ ва миллий қонунчилик

Одам савдосига қарши протокол

1. 3(a) моддаси «Одам савдоси» фойдаланиш мақсадларида куч ишлатиш хавфи ёки уни қўллаш ёки мажбурловнинг бошқа шаклларини қўллаш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятни ёки қарамлик ҳолатини суиистеъмол қилиш ёхуд тўловлар ёки фойда кўринишида сотиб олиш йўли билан ёхуд шахсни назорат қилувчи бошқа шахснинг розилигини олиш учун тўловлар ёки фойда кўринишида сотиб олиш йўли билан инсонларни ёллаш, ташиш, бериш, яшириш ва одамларни қўлга киритишни англатади.

Қозоғистон Республикаси Жиноят кодексининг 128 (1) моддасида одамлардан

фойдаланиш мақсадларида уларни ёллаш ҳамда олиб чиқиш ва транзит қилишни одамлардан шаҳвоний фойдаланиш ёки фойдаланишнинг бошқа турли учун уларни алдаш йўли билан ёллаш сифатида таърифлайди, айни пайтда ушбу модданинг (3) банди худди шу қилмиш ёлланган шахсларни Қозоғистон Республикасининг ташқарисига олиб кетиш мақсадида амалга оширилганлигини, худди шунингдек, ёлланган шахсларни шаҳвоний фойдаланиш ёки фойдаланишнинг бошқа турли учун Қозоғистон Республикаси ҳудудидан ташқарига олиб кетиш бир хорижий давлатдан бошқа хорижий давлатга олиб кетиш учун Қозоғистон Республикаси ҳудудидан ташиб ўтишни криминаллаштиради. Жиноят-процессуал кодексда “жабрланган” тушунчаси умумий тарзда таърифланган. Жиноят-процессуал кодекснинг 75 моддасида жабрланган сифатида унга нисбатан бевосита жиноят оқибатида маънавий, жисмоний ёки мулкий зарар етказилганлигини асосли равишда тан олиш мумкин бўлган одам эътироф этилади.

Худди шундай, Кирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 124 моддасида одам савдоси – бу одамдан фойдаланиш ёки бошқа наф кўриш мақсадларида мажбурлаш, қўрқитиш, фирибгарлик, алдаш, ўғирлаш йўли билан одамни ёллаш, ташиш, яшириш, қабул қилиш, топшириш, олди-сотди қилиш, ёки унинг розилиги билан ёхуд розилигисиз бошқа турдаги ноқонуний тил бириктириш деб баён этилган. Бундан

30

ташқари, “Одам савдосининг олдини олиш ва унга қарши курашиш тўғрисида”ги Қирғизистон Республикаси Қонунининг 1 моддаси одам савдосидан жабрланганни у ўзини ташиш, топшириш, сотиш ёки одам савдоси билан боғлиқ бўлган бошқа ҳаракатлар амалга оширилишига розилик берган ёки бермаганлигидан қатъи назар, уни одам савдосидан жабрланган шахс сифатида таърифлайди. Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 17 апрелдаги ЎРҚ-154-сонли “Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида”ги Қонунининг 3 моддасида одам савдоси қуйидагича таърифланган: «Одам савдоси – куч билан таҳдид қилиш ёки куч ишлатиш ёхуд бошқа мажбурлаш шаклларидан фойдаланиш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ёки вазиятнинг қалтислигидан фойдаланиш орқали ёхуд бошқа шахсни назорат қилувчи шахснинг розилигини олиш учун уни тўловлар ёки манфаатдор этиш эвазига оғдириб олиш орқали одамдан фойдаланиш мақсадидан уларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилиш».

Тожикистон Республикаси Жиноят кодексининг 130 (1) моддасига мувофиқ, одам савдоси – бу “фойдаланиш (бошқа шахсларнинг фоҳишабозлигидан фойдаланиш ёки шаҳвоний мақсадларда фойдаланишнинг бошқа шакллари, мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик ёки қулликка ўхшаш урф-одатлар, тутқунлик ҳолати ёки инсон тана аъзоларини ажратиб олиш) мақсадида куч ишлатиш хавфи ёки уни қўллаш ёхуд мажбурловнинг бошқа шаклларини қўллаш, ўғирлаш, фирибгарлик, алдаш, ҳокимиятини ёки қарамлик ҳолатини суиистеъмол қилиш ёхуд тўловлар ёки фойда кўринишида сотиб олиш йўли билан ёхуд шахсни назорат қилувчи бошқа шахснинг розилигини олиш учун тўловлар ёки фойда кўринишида сотиш олиш йўли билан инсонларни ёллаш, ташиш, бериш, яшириш ва одамларни қўлга киритишдир. Худди шундай тушунча 2004 йил 15 июлда қабул қилинган “Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида”ги Қонунда ҳам мавжуд. “Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида”ги Туркманистон Қонунининг 1 моддасида одам савдоси қуйидагича таъриф этилган: «куч ишлатиш хавфи ёки уни қўллаш, қарздор қилиб қўйиш ёки мажбурлашнинг бошқа шакллари, ўғирлаш, алдаш, фирибгарлик, ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ёки вазият қалтислигидан фойдаланиш, тижорат мақсадларида ўғил (қиз) қилиб олиш ёхуд бошқа шахсни назорат қилаётган шахснинг розилигини олиш учун тўловлар ёки наф кўриш мақсадида ҳамда одамдан фойдаланиш учун жиноят таркибига эга бўлган бошқа усулларни қўллаб, бир ёки бир неча мамлакатлар доирасида шахс ёки бир гуруҳ шахсларни ёллаш, сотиб олиш, ташиш, қўлдан-қўлга топшириш ёки ушлаб туриш билан боғлиқ бўлган ҳаракатлар мажмуи». Бундан ташқари, Жиноят кодексининг 129-1 моддасида одам савдоси қуйидагича таърифланган: «одамдан фойдаланиш мақсадида уни олиш-сотиш ёки ёллаш, ташиш, яшириш ёки бошқа шахсга топшириш». Ушбу модданинг 2 кичик бандида зўрлик ишлатиш ёки зўрлик ишлатишни таҳдид қилиб содир этилган қилмиш ҳақида айтиб ўтилган.

Ниҳоят, “Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида”ги Туркманистон Қонунининг 1 моддасида одам савдосидан жабрланганни у ўзини ташиш, топшириш, сотиш ёки одам савдоси билан боғлиқ бўлган бошқа ҳаракатлар амалга оширилишига розилик берган ёки бермаганлигидан қатъи назар, уни одам савдосидан жабрланган шахс сифатида таърифлайди.

31

Одам савдосига қарши Протокол

2. 3 (a) модда Одамдан фойдаланиш камида бошқа шахсларнинг фоҳишабозлигидан фойдаланиш ёки шаҳвоний мақсадларда фойдаланишнинг бошқа шакллари, мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик ёки қулликка ўхшаш урф-одатлар, тутқунлик ҳолати ёки инсон тана аъзоларини ажратиб олишни ўзига киритади.

Қозоғистон Республикаси Жиноят кодексининг 125, 126, 128 ва 133 моддалари

одамдан фойдаланишни айбдор шахс даромадга эга бўлиши мақсадида мажбурий меҳнат, бошқа шахс билан фоҳишабозлик қилиш ёки бошқа турдаги хизматлар кўрсатиш, худди шунингдек, ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра ишлар ёки хизматларни бажаришни рад эта олмайдиган одамга нисбатан унга эгалик қилувчи ваколатларни амалга ошириш, деб таърифланади. Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 124 моддасида одам саводосининг мақсади нафақат одамдан фойдаланиш, балки бошқа манфаатларни қўлга киритишдан иборат эканлиги эътироф этилган ҳамда “фойдаланиш” атамаси изоҳнинг 1 бандида: шахсни жиноий фаолиятга жалб қилиш, шахсни фоҳишабозликка ёки шаҳвоний фаолликнинг бошқа шаклларига мажбурлаш, мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик, тижорат мақсадларида болани ўғил (қиз) қилиб олиш, қуролли можароларда фойдаланиш - каби таърифланган. Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 114 моддаси трансплантация учун одам танаси аъзолари ёки тўқималарини чиқариб олишга мажбурлаш билан боғлиқ қилмишларни криминаллаштирган. Фоҳишабозликдан ёки шаҳвоний фойдаланишнинг бошқа шаклларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган қилмишлар Жиноят кодексининг 260 моддасига асосан криминаллаштирилган. Жиноят кодексининг 125-1 моддаси одам унга боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра, унга нисбатан мулкий ҳуқуққа хос бўлган ҳаракатлар қўлланилиши учун иш (қуллик меҳнат) бажаришни рад эта олмайдиган мажбурий меҳнатдан фойдаланишни криминаллаштиради. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг «Атамаларнинг ҳуқуқий аҳамияти» деб номланган VIII бўлимида “фойдаланиш” атамаси қуйидагича таърифланади: «Бошқа шахсларнинг фоҳишалигидан фойдаланиш ёки улардан шаҳвоний фойдаланишнинг бошқа шакллари, мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик ёки қулликка ўхшаш одатлар, эрксиз ҳолат ёхуд инсон аъзолари ёки тўқималарини ажратиб олиш». “Одам савдосига қарши курашиш” Тожикистон Республикаси Қонунининг 1 моддасида “фойдаланиш” атамаси “мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик ёки қулликка ўхшаш урф-одатлар, тутқунлик ҳолати ёки одам танаси аъзолари ва (ёки) тўқималарини ажратиб олиш ва шаҳвоний хусусиятларга эга ҳаракатларни амалга ошириш мақсадида бошқа шахслар фоҳишабозлигидан фойдаланиш ҳамда фойдаланишнинг бошқа шакллари” сифатида таърифланган.

32

“Одам савдосига қарши курашиш” Туркманистон Қонунининг 1 моддасида “фойдаланиш” атамасига қуйидагича таъриф берилган: мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қуллик ёки қулликка ўхшаш урф-одатлар, тутқунлик ҳолати ёки одам танаси аъзолари ва (ёки) тўқималарини ажратиб олиш ва шаҳвоний хусусиятларга эга ҳаракатларни амалга ошириш мақсадида фойдаланишнинг бошқа шакллари”.


3. 3 (b) моддаси Ушбу модданинг (a) кичик бандида айтиб ўтилган одам савдосидан жабрланганларнинг ўзидан режалаштирилган фойдаланишга бўлган розилиги, агар ушбу кичик бандда кўрсатилган ҳар қандай таъсир этиш чорасидан фойдаланилган бўлса, эътиборга олинмайди

Қозоғистон Республикаси қонунчилигида бундай қоида мавжуд эмас.

Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексида келтирилган “одам савдоси” атамасининг таърифида, таъсир кўрсатиш воситаларидан қатъий назар, жабрланган шахснинг (катта киши ёки бола) ундан фойдаланишга розилик берган ёки бермаганлигини ҳисобга олмаган ҳолда, жиноий жавобгарлик кўзда тутилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 135 моддаси Одам савдосига қарши Протоколининг 3 (а) моддасида кўрсатилган воситаларни қўллаб одам савдоси содир этилганлиги учун, жабрланган шахс ундан фойдаланишга розилик берган ёки бермаганлигидан қатъи назар, жиноий жавобгарликни белгилайди. «Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида»ги Тожикистон Республикаси Қонунининг 5 моддаси 3 бандига мувофиқ, агар жабрланувчига нисбатан одам савдосига қаратилган ҳар қандай таъсир этиш воситаси қўлланилган бўлса, одам савдосидан жабрланган шахснинг ундан фойдаланиш шаклларига нисбатан розилиги эътиборга олинмаслиги лозим. «Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида»ги Туркманистон Қонунининг 1 моддасида одам савдосидан жабрланган шахс криминаллашган қилмишларга розилик берган-бермаганлигидан қатъи назар, у одам савдосидан жабрланган одам сифатида таърифланади.


4. 3 (c) моддаси Фойдаланиш мақсадларида болани ёллаш, ташиш, бериш, яшириш ёки топшириш ушбу модданинг (а) кичик бандида кўрсатилган таъсир этишнинг бирон-бир воситасини қўллаш билан боғлиқ бўлмасаҳам “одам савдоси” деб ҳисобланади

33

Қозоғистон Республикаси Жиноят кодексининг “Вояга етмаганлар савдоси” деб номланган 133 моддаси вояга етмаганлар савдоси – бу вояга етмаганга нисбатан олди-сотди ёки бошқа ҳаракатлар амалга оширилиши, худди шунингдек ундан фойдаланиш ёки ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ҳамда фойдаланиш мақсадида бошқа қилмишлар содир этилиши, деб эътироф этилган. Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексида келтирилган “одам савдоси” атамасининг таърифида, таъсир кўрсатиш воситаларидан қатъий назар, жабрланган шахснинг (катта киши ёки бола) розилигини ҳисобга олмаган ҳолда жиноий жавобгарлик назарда тутилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 135 моддасида Одам савдосига қарши Протоколининг 3 (а) моддасида кўрсатилган воситаларни қўллаб одам савдоси содир этилганлиги учун, жабрланган шахс ундан фойдаланишга розилик берган ёки бермаганлигидан қатъи назар, жиноий жавобгарлик белгиланган. Тожикистон қонунчилигида бундай қоида мавжуд эмас. «Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида»ги Туркманистон Қонунининг 1 моддасида одам савдосидан жабрланган шахс - уни ташиш, топшириш, сотиш, ёки одам савдоси билан боғлиқ бўлган бошқа ҳаракатларга розилик берган-бермаганлигидан қатъи назар, одам савдосидан жабрланган шахс сифатида эътироф этилади.

35

АНИҚЛАШ 5

37

ОДАМ САВДОСИДАН ЖАБРЛАНГАНЛАРНИ ВА ОДАМ САВДОСИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИ ШАХСЛАРНИ АНИҚЛАШ Ушбу бўлимда одам савдосидан жабрланганларни ҳамда одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларни тўғри аниқлаш нақадар муҳимлиги баён этилган. Одам савдосидан жабрланганларни аниқлаш муҳимроқ бўлиб кўринади, лекин уларнинг хавфсизлигини таъминлаш нуқтаи назаридан одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларни аниқлаш ҳам жуда аҳамиятлидир. Бу айбдорларни жиноий таъқиб этиш йўли билан келгусида етказилиши мумкин бўлган зиённинг олдини олишга қаратилган қўшимча чоралар кўришга имкон беради. Ўз навбатида, самарали жазолаш чоралари қўлланилиши туфайли, муваффақиятли жиноий таъқиблов маҳкум этилган одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар ҳамда одам савдоси билан шуғулланиши мумкин бўлган шахслар учун тўхтатиб тутувчи омил сифатида хизмат қилади. Жазо чораларини аниқлаш учун умумий қўлланмалар мазкур СОТнинг кейинги бўлимларида қисқача кўриб чиқилади.

Жабрланганларни аниқлаш

«Одам савдоси предметига айланган шахсларни ўз вақтида аниқлаш уларни жабрланганлар сифатида эътироф этиш, ва демакки, улар ёрдам ва ҳимоя бўйича тақдим этиладиган хизматларга эга бўлиш имкониятидан баҳраманд бўлишлари учун дастлабки шарт ҳисобланади».8 Шу билан бирга, одам савдоси билан боғлиқ бўлган жиноятларни тергов қилишда жабрланганларни аниқлаш ҳам энг қийин вазифалардан бири ҳисобланади. Бир ҳисобда буни шу каби жиноятлар кўп жиҳатдан яширин бўлганлиги билан изоҳлаш мумкин. Шундай бўлса ҳам, одам савдосидан жабрланганлар белгиларини пайқаш бўйича тегишли тайёргарликдан ўтган ҳолда одам савдосини ва ундан жабрланганларни аниқлаш вазифасини бажариш мумкин. Одам савдоси ёки тахмин қилинаётган шундай жиноят билан боғлиқ бўлган ишни тергов қилишда илк қадам жабрланганни аниқлашдан бошланади. Кўп сонли манфаатдор томонлар, жумладан, қуйида кўрсатилганлар, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг эътиборини одам савдосидан жабрланганларга қаратиши мумкин:

Соғлиқни сақлаш каби давлат органлари ва ижтимоий хизматлар; Халқаро ҳукумат ташкилотлари (ХҲТ) ва ноҳукумат ташкилотлари (НҲТ) қаторидан

ҳамкорлар; Элчихоналар, диний ташкилотлар, инсон ҳуқуқларини ҳимоялашга ихтисослашган

адвокатлар каби бошқа томонлар; Жисмоний шахслар: жабрланганларнинг ўзлари, уларнинг қариндошлари ёки дўстлари; Фойдаланиш мақсадида одам савдоси предметига айланган шахсларнинг мижозлари.9

Жабрланган шахс аниқлангандан сўнг имкон қадар тезроқ унинг аҳволини баҳолаш лозим. Буни жабрланган шахснинг хавфсизлигини таъминлаш ва келгусида унга зарар етказилишидан ҳимоя қилиш учун амалга ошириш керак. Бундан ташқари, ёрдам сўраб, мурожаат қилган шахслар ноқонуний олиб кирилган ёки бошқа нолегал муҳожир ёхуд бешафқат муомала билан боғлиқ вазиятга ёки заиф ҳолатга тушиб қолган ва шу боис ёрдам ва/ёки ҳимояга муҳтож бўлган чинакам жабрланган шахслар эканлигига ишонч ҳосил қилиш

8 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf 9 Миграция бўйича Халқаро Ташкилот (МХТ). (2007). Одам савдосидан жабрланганларга бевосита ёрдам кўрсатиш масалалари бўйича МХТ маълумотномаси. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/published_docs/books/CT%20handbook.pdf

38

учун уларни текшириш муҳим аҳамиятга эга. 10 Бу жараёнда, жабрланганлар сонини, жабрланган шахс катта киши ёки ёш бола эканлигини аниқлаш, улардан ҳалигача фойдаланишаётганларини, одам савдоси предметига айланиб қолиши мумкин бўлган бошқа шахслар ҳам мавжуд ёки йўқлигини билиш, ва – шахс жабрланганларга ёрдам берадиган бошқа ташкилотдан келган вазиятда – унга ҳозир ғамхўрлик кўрсатилаётганлиги ва у ҳимояга эга эканлигини аниқлаш учун хавф-хатарларни ҳар томонлама баҳолаш лозим. Жабрланган шахс катта киши ёки ёш бола эканлиги аниқлангандан сўнг уларга тегишли қонунлар ва мавжуд ҳуқуқдан фойдаланиш амалиётига мувофиқ зарурий ёрдам кўрсатиш чораларини кўриш лозим. СОТнинг кейинги бўлимларида сўров ўтказиш ва хатарларни баҳолаш услублари кўриб чиқилади. Навбатдаги бўлимда жабрланганларни тегишли мутахассисларга юбориш ва терговни бошлаш учун жабрланганларни дастлабки баҳолаш учун маъмурий кўрсатмалар ва индикаторлар тақдим этилган. Жабрланган катталар

Одам савдосидан жабрланганлар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари кунига дуч келадиган кўпгина бошқа одамлар каби кўринишга эга бўлишлари мумкин. Жабрланганлар керакли ёрдамга эга бўлаётганларига ишонч ҳосил қилиш учун ҳамма ерда аниқ белгилар сифатида қабул қилинган индикаторлардан фойдаланган ҳолда тахминий одам савдоси ҳолатларини пуҳта баҳолаш лозим. Муҳими шундаки, “бундай белгилар мавжуд ёки мавжуд эмаслиги одам савдоси ҳолати аниқланган ёки рад этилганлигини англатмайди; тўғрироғи, тегишли белгилар мавжудлиги қўшимча тергов ўтказилишига сабаб бўлмоғи лозим».11

Одам савдосидан жабрланганларни аниқлаш учун умумий индикаторлар:

Бу одамлар назорат қилинаётганлигининг исботи; Улар яшаётган жойлари ва ишхоналарини ўзгартира олмасликлари белгилари; Танадаги кўкарган жойлар ва калтакланганлигининг бошқа белгилари; Қўрқув ва оғир руҳий кайфият; Келиб қолган давлат тилини билмаслик; Ушбу мамлакатга Марказий Осиё, Шарқий Европа, Осиё, Лотин Америкаси, АҚШ,

Африканинг бошқа мамлакатларидан ёки Ҳиндистондан яқинда келганлик; Паспорт, иммиграция ҳужжатлари ёки шахсни тасдиқловчи бошқа ҳужжатларнинг

мавжуд эмаслиги; Иш берувчи билан бирга яшаш; Қониқарсиз яшаш шароитлари; Кўп сонли одамлар тор жойда яшаётганлари; Шахс билан ёлғизликда суҳбат уюштиришга имкон йўқлиги; Жавоблар олдиндан тайёрланган ва машқ қилинганлигига ўхшашлиги; Қўрқув ёки ҳавотирланишни намоён қилишлари; Иш ҳақини олмайдилар ёки ўта кичик миқдордаги иш ҳақини оладилар; Ҳокимиятга ишончсизликни ҳис қиладилар; Ўз уйлари ёки ишхоналарининг манзилини билмайдилар; Ишлаб топаётган ҳақларини олиш имконига эга эмаслар; Тиббий хизматлардан баҳраманд бўлиш имконига эга эмаслар;

10 Шу ернинг ўзида. 11 Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси. (2013). Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

39

Ўзларини қарздорлик мажбурияти билан боғлаб қўйилган деб ҳисоблайдилар; Ижтимоий ҳамкорлик бўйича чекланган имкониятлар эга ёки бундай имкониятларга

умуман эга эмаслар; Ёлғон ваъдалар асосида ҳаракат қиладилар; Ўз оиласи ёки яқин одамлари билан чекланган алоқа қиладилар; Узоқ муддат давомида иш вақтидан ташқари ишлайдилар; Дам олиш кунлари мавжуд эмас; Уларни ҳокимиятга топшириш юзасидан дўқ-пўписа қилинади; Ўзларининг муҳожирлик мақомларини айтишга қўрқадилар.

Манба: АҚШ Давлат департаменти ҳужжатидан қисман мослаштириб олинган (2013). Identify and assist a trafficking victim. Қуйидаги сайтда: http://www.state.gov/j/tip/id/ ва қисман Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармасида мавжуд. (2013). Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

Жабрланган болалар Одам савдосининг олдини олиш ва унга чек қўйиш тўғрисидаги Протоколнинг 6(4) моддасига мувофиқ иштирокчи давлатлар одам савдосидан жабрланганларга ёрдам кўрсатиш ва уларни ҳимоя қилиш чораларини кўриш имкониятини кўриб чиқаётганда жабрланган болаларнинг алоҳида эҳтиёжларини ҳисобга олишлари лозим. “Кўп ҳолларда жабрланганнинг ёши маълум бўлмайди ва у ёш бола эмасмикан, деган савол туғилади”.12 Жабрланган болаларнинг алоҳида эҳтиёжларини таъминлаш, агар бу хавф туғдирмаса – уларни ўз ватанларига қайтариш мақсадида одам савдосидан жабрланган болаларни аниқлаш учун ижтимоий таъминот ва болаларни ҳимоя қилиш бўйича тегишли органлар билан ҳамкорлик қилиш талаб этилади, ва “бу таомил боланинг қадр-қимматини ҳурмат қилиш ва унинг энг яхши манфаатларини таъминлаш тамойили асосида амалга оширилаётганлигига ишонч ҳосил қилиш” керак.13 Одам савдосидан жабрланган болаларнинг белгилари:

Ота-оналари ёки васийларидан ажратилган; Қўрқувга босаётганга ўхшайдилар ва бу ёшдаги болаларга хос бўлмаган феъл-

атворни намойиш қиладилар; Ишдан ташқарида болалар орасида дўстлари йўқ; Таълим олиш имконига эга эмаслар; Ўйнашга вақтлари йўқ; Бошқа болалардан алоҳида ва ҳатто энг содда талабларга мувофиқ бўлмаган

шароитларда яшайдилар; Бошқа “оила” аъзоларидан алоҳида овқатланадилар; Фақат овқат қолдиқларини оладилар; Болалар учун тўғри келмайдиган иш билан шуғулланадилар; Катталарнинг ҳамроҳлигисиз бир жойдан бошқа жойга борадилар; Қариндошчилик муносабатларига эга бўлмаган шахслар билан бир гуруҳда

ҳаракатланадилар;

12 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf 13 Шу ернинг ўзида.

40

Одатда шаҳвоний мақсадларда ёки жисмоний меҳнат учун ишлатиладиган болаларга лойиқ кийимлар мавжудлиги;

Ножўя жойларда, масалан фоҳишахоналар ёки фабрикаларда ўйинчоқлар, кўрпа-тўшаклар ва болалар кийимлари;

Катталар ҳеч ким кузатиб кетмаётган болани “топиб олишгаларини” таъкидлашлари;

Такси чақириш учун телефон рақамлари мавжуд бўлган ҳеч ким кузатиб кетмаётган болалар топиб олиниши;

Ноқонуний ўғил қилиб олиш хизматлари аниқланиши. Манба: Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

Фойдаланиш белгилари

Одам савдосидан тахминий жабрланган шахслардан бирон-бир турда фойдаланишаёт-ганларини аниқлаш учун қуйида кўрсатилган белгилар ёрдам бериши мумкин. Шаҳвоний фойдаланиш белгилари: Шаҳвоний фойдаланиш объектига айланган шахслар қуйидаги ҳолатда бўлишлари мумкин:

30 ёшдан ёшроқ бўлишлари мумкин, лекин уларнинг ёши жой ва бозорга қараб, турлича бўлиши мумкин;

Бир фоҳишахонадан бошқа фоҳитшахонага ўтишлари ёки турли жойларда ишлашлари мумкин;

Уйдан ишга, ишдан уйга, савдо дўконларига доимо кимнингдир ҳамроҳлигида боришлари мумкин;

Улар (жабрланганлар) ўз эгаларининг “мулки” эканлигидан далолат берувчи татуировкалар ёки бошқа белгиларга эга бўлишлари мумкин;

Узоқ муддат давомида меҳнат қилиш ва жуда кам дам олиш кунларига эга бўлиш ёки дам олиш кунларига умуман эга бўлмаслик;

Ишлаётган жойларида ухлаш; Баъзан турли тилларда сўзлашадиган аёллар билан бир гуруҳда ҳаракатланиш; Чекланган захира киймларга эга бўлиш; Асосан шаҳвоний хизматларни кўрсатиш вақтида кийиладиган киймларга эга

бўлиш; Маҳаллий халқ тилида ёки мижозлар доираси тилида шаҳвоний ҳаракатларга

мансуб бўлган сўзларни билиш; Ўзининг нақд пулларига эга бўлмаслик; Шахсни тасдиқловчи гувоҳномани тақдим этмаслик;

Қуйидаги белгилар ҳам одамлар шаҳвоний фойдаланиш мақсадида савдо объекта айланганларидан далолат бериши мумкин:

Ҳимояланмаган ва/ёки зўрлик ишлатиб шаҳвоний ҳаракатлар амалга оширилганлигининг исботлари мавжуд;

Гумон қилинаётган жабрланувчилар ҳимояланмаган ва/ёки зўрлик ишлатиб амалга ошириладиган шаҳвоний ҳаракатларни рад этолмасликларининг исботлари мавжуд;

41

Одам олди-сотди қилинганлигининг исботлари мавжуд; Аёллар гуруҳлари, афтидан, бошқа одамлар назорати остида эканлигининг

исботлари мавжуд; Муайян этник/миллий гуруҳларга мансуб бўлган аёллар хизматларини таклиф

қилаётган фоҳишахоналар ва шунга ўхшаш жойлар тўғрисидаги эълонлар; Шаҳвоний хизматлар кўрсатувчи шахслар маълум этник гуруҳ ёки миллатга мансуб

мижозларга хизматларини таклиф қилаётганлари маълум қилинади; Мижозлар уларга шаҳвоний хизматларни кўрсатган шахслар руҳий тушкунлик

ҳолатида эканларини маълум қилмоқдалар. Манба: Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

Меҳнатдан фойдаланаётганликнинг белгилари: Меҳнатларидан фойдаланиш мақсадларида савдо объектига айланган шахслар қуйидаги ҳолатда бўлишлари мумкин:

Ўзлари ишлаётган хоналарда гуруҳ бўлиб яшаш, бу хоналардан ташқарига жуда кам чиқиш ёки умуман чиқмаслик;

Яшаш учун яроқсиз бўлган иморатларда, масалан қишлоқ хўжалиги ёки саноат иншоотларида ҳаёт кечириш;

Бажараётган ишлари учун мувофиқ бўлган, масалан ҳимояловчи воситалар ёки иссиқ кийимларга эга бўлмаслик;

Бошқалардан қолган овқтларни истеъмол қилиш; Ишлаб топган пулларини олиш имконига эга бўлмаслик; Меҳнат шартномасига эга бўлмаслик; Белгиланган вақтдан ортиқ меҳнат қилиш; Бир қатор хизматлар, масалан иш, транспорт, уй-жой мавжудлиги бўйича иш

берувчига боғлиқ бўлиш; Турар жой танлаш имконига эга бўлмаслик; Иш берувчининг ҳамроҳлигисиз ҳеч қачон хонадан ташқарига чиқиб кетмаслик; Эркин ҳаракатланиш имконига эга бўлмаслик; Мақсади одамларни ишчи хоналарда сақлашдан иборат бўлган “хавфсизлик”

чоралари таъсирига учраш; Доимо жарима шаклидаги интизомий жазоларга дучор бўлиш; Ҳақоратланиш, номуносиб муомала, таҳдид ёки зўравонликка дучор бўлиш; Ўзлари банд бўлган ишларни бажариш учун оддий тайёргарлик ёки лицензияга эга

бўлмаслик; Уларнинг иш жойларида, соғлиқни сақлаш ва хавфсизлик техникаси каби асосий

хабарлардан ташқари, барча эълонлар маҳаллий тилда босиб чиқарилади; Соғлиқни сақлаш ва хавфсизлик техникаси тўғрисидаги эълонлар мавжуд эмас; Иш берувчи ёки бошқарувчи муҳожир ишчиларни ёллаш вақтида талаб

қилинадиган ҳужжатларни тақдим эта олмайдилар; Иш берувчи ёки бошқарувчилар ишчилар меҳнат ҳақи ведомостларини тақдим эта

олмайдилар; Соғлиқни ҳимоя қилиш ва хавфсизлик воситалари сифатсиз ёки умуман мавжуд

эмас; Ускуналар улардан болалар ҳам фойдаланишлари мумкин бўладиган тарзда

лойиҳалаштирилган ёки такомиллаштирилган;

42

Меҳнат қонунчилиги бузилганлигининг исботлари мавжуд; Ишчилар асбоб-анжомлар, овқат ва уй-жой учун ҳақ тўлашга мажбурлиги ёки

буларнинг қиймати ишчиларнинг иш ҳақидан ушлаб қолинишининг исботлари мавжуд.

Манба: Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

Уй хизматкорининг белгилари: Уй хизматкори сифатида фойдаланиш мақсадида савдо объектига айланган шахслар қуйидаги ҳолатда бўлишлари мумкин:

оилада яшаш; оиладан алоҳида овқатланиш; шахсий хонага эга бўлмаслик; умумий фойдаланишдаги хонада ёки номувофиқ жойда ухлаш; иш берувчининг хабари бўйича бедарак йўқолган сифатида эътироф этилиш, лекин

айни пайтда иш берувчининг уйда яшашни давом эттириш; жамоат жойларига бориш учун уйдан кам чиқиш ёки умуман чиқмаслик; иш берувчининг ҳамроҳлигисиз уйдан ҳеч қачон чиқмаслик; бошқалардан қолган овқатни истеъмол қилиш; ҳақоратланиш, номуносиб муомала, таҳдид ёки зўравонликка дучор бўлиш.

Манба: Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

Тиланчилик қилиш ва унчалик аҳамиятли бўлмаган жиноятларни содир этганлик белгилари: Тиланчи сифатида ва аҳамиятсиз жиноятларни содир этиш мақсадида фойдаланиш учун савдо объектига айланган шахслар қуйидаги ҳолатда бўлишлари мумкин:

Жамоат жойларда ёки жамоат транспортида асосан тиланчилик билан шуғулланадиган болалар, кекса кишилар ёки ногирон муҳожирлар бўлиш;

Тақиқланган гиёҳванд воситаларни сотувчи болалар бўлиш; Балки, жароҳат етказилганлиги натижасида пайдо бўлган жисмоний

шикастланишларга эга бўлиш; Кам сонли катталар ҳамроҳлигида ҳаракатланадиган ва бир этник гуруҳга мансуб

бўлган катта болалар гуруҳларига кириш; Бир хил миллат ёки этник гуҳга эга бўлган катта киши “топиб олган”, ҳамроҳ билан

юрмайдиган вояга етмаган бола бўлиш; Жамоат транспортида сафар қилаётганда гуруҳ бўлиб ҳаракатланиш, масалан, поезд

бўйлаб орқага ва олдинга юриш; Уюшган жиноий гуруҳлар фаолиятида иштирок этиш; Бир этник гуруҳ ёки бир миллатга мансуб бўлган жиноий гуруҳга кириш; Катталардан бири ғамхўрлик қиладиган катта болалар гуруҳларига кириш;

43

Кам пул тўплаган ёки ўғирлаган ҳолатларда жазога дучор бўлиш; Ўз гуруҳи аъзолари билан бирга яшаш; Гуруҳ аъзолари билан бирга мўлжалланган мамлакатга йўл олиш; Гуруҳ аъзоси сифатида уларнинг ота-оналари бўлмаган катталар билан бирга яшаш; Кунига катта гуруҳлар сафида узоқ масофаларни босиб ўтиш; Гуруҳ бўлиб жиноят содир этишнинг янги шакллари пайдо бўлиши; Жабрланганлар сифатида гумон қилинаётган гуруҳ маълум вақт давомида бир неча

мамлакатлар бўйлаб ҳаракатланганлигининг исботлари мавжудлиги; Жабрланганлар сифатида гумон қилинаётган шахслар бошқа мамлакатда

тиланчилик қилиш ёки аҳамиятли бўлмаган жиноятларни содир этишга жалб этилганликларининг исботлари мавжуд.

Манба: Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси (2008). Одам савдосига қарши курашиш масалалари бўйича услубий қўлланмалар тўплами. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/documents/human-trafficking/Toolkit-files/08-58296_tool_6-4.pdf

Ушбу бўлимда одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларни аниқлашда қўлланилиши мумкин бўлган белгилар кўриб чиқилган, айни пайтда бундай шахслар томонидан жиноят содир этиш усулларига алоҳида эътибор қаратилади. Сўнг эса жабрланганларни аниқлаш билан боғлиқ бўлган масалалар кўриб чиқилади ҳамда одам савдосидан жабрланган катталар ва болаларни аниқлаш учун ишлатиладиган белгилар ўртасидаги фарқланишларга эътибор қаратилади. Одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларни аниқлаш

Одам савдоси билан шуғулланувчи шахс томонидан жиноят содир этиш усуллари, одам савдоси билан шуғулланадиган ташкилотлар ва одам савдоси жараёни Одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар, ташкилотлар қандай ишлашини, одам савдоси жараёнининг ўзини таҳлил қилиш нафақат бу жиноят билан шуғулланувчи шахсларни аниқлаш ва уларнинг жиноий фаолиятига чек қўйиш, балки одам савдоси билан шуғулланиш учун дастлабки имкониятлар юзага келишининг олдини олувчи стратегияларни ишлаб чиқишга хизмат қиладиган кучли восита ҳисобланади. Шундай қилиб, ҳуқуқбузарларнинг ҳаракат қилиш усулларини тушуниш ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига ҳам олдини олувчи (проактив), ҳам реактив ишлаш услублари сифатида қўлланиши мумкин бўлган ва одам савдоси билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш учун тенг даражада муҳим бўлган воситаларни яратишга ёрдам беради. Биринчи навбатда одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларнинг ишлаш усуллари доимо ўзгариб бориши ва бу ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари учун ҳам ижтимоий, ҳам ҳуқуқий нуқтаи назардан жиддий муаммо туғдиришини эътироф этиш лозим. Бироқ жиноят содир этиш изчиллигини «жиноят услуби» бўйича аниқлаш мумкин, ва бу аслида бир бутун воқеани «бирон жиноятчининг шахсидан қатъи назар, қатор таркибий қисмлар, алоҳида ҳаракатларга бўлишга» имкон бериши ҳақида фикр билдирилди. 14 Бундан ташқари, «бу, шубҳасиз, алоҳида ҳуқуқбузарлик 15 сифатида эмас, балки кўпроқ жараён сифатида

14 R. Naylor, ‘Towards a General Theory of Profit-Driven Crimes’, British Journal of Criminology, 43 (2003), p. 81: The scripts approach was developed by Derek Cornish as cited in OSCE (2010), accessed at http://www.osce.org/cthb/69028?download=true. 15 Одам савдоси доим ҳам ташиш ёки халқаро чегараларни кесиб ўтишни талаб қилмайди ва айрим мамлакатларда ички ёки маҳаллий одам савдосининг тарқалганлиги халқаро одам савдоси тарқалганлигига

44

таърифланиши мумкин бўлган одам савдоси билан боғлиқ жиноятга киради, ва бу жараён16 жабрланувчилар ўтадиган турли босқич ва тармоқ нуқталарини17 назарда тутади ҳамда унинг ҳар бир босқичида турли шахслар иштирок этишини тахмин қилади». 18 Шунга мувофиқ, «биринчи босқич шахсни алдаш, ўғирлаш ёки ёллаш ва кейинчалик уни бошқа мамлакатга ташиш ва олиб киришни кўзлайди (мамлакат ичидаги одам савдоси ҳолатида эмас, балки трансчегаравий одам савдоси жараёнида)». 19 Ушбу икки босқичдан кейин фойдаланиш босқичи келади. «Одам савдосини самарали олдини олиш учун ушбу жиноятнинг бизнес-моделини таҳлил қилиш» нашрида унинг яна иккита қўшимча босқичи мавжудлиги тахмин қилинади. Ушбу босқичларнинг бири “жабрлангандан қутулиш” деб номланади ва бу жараёнда жабрланганларнинг қадри камайиб кетиши 20 сабабли улардан “қутуладилар”. Иккинчи босқич эса “ҳуқуқбузар билан боғлиқ ва ҳар қандай кенг миқёсли жиноий ташкилот учун жиноий даромадларни ҳалоллаш ва ҳатто бошқа жиноий фаолият турларига сармоя сифатида киритиш оддий ҳол ҳисобланади”.21 Бундан ташқари, «одам савдоси амалга оширилаётганда кўпгина жиноятлар содир этилишини ва улар одам савдоси билан боғлиқ ҳаракатларни амалга оширишни бевосита қўллаб-қувватлаш мақсадида содир этиладиган ҳамроҳ жиноий ҳаракатлар ёки одам савдоси билан боғлиқ фаолият натижасида содир этиладиган иккиламчи жиноятлардан иборат бўлиши мумкинлигини» эътироф этиш ҳам муҳим аҳамият касб этади.22

Ҳамроҳ жиноий фаолият мисоллари:

Қалбаки ҳужжатлар тайёрлаш; Фоҳишабозлик билан шуғулланишга мажбурлаш; Шаҳвоний хизматлари ёки меҳнатидан фойдаланишнинг бошқа турлари; Жабрланувчилар устидан назорат сақлаш билан боғлиқ зўравонлик; Ҳукуматдаги мансабдор шахсларга пора бериб ўз томонига оғдириш.

Манба: Alexis Aronowitz et al., Analysing the business model of trafficking in human beings to better prevent the crime. (ЕХҲТ. Одам савдосига қарши курашиш бўйича Махсус вакил ва мувофиқлаштирувчи бюроси, 2010), http://www.unodc.org/pdf/crime/human_trafficking/coalitions_trafficking.pdf

нисбатан юқори бўлиши мумкин (ЕХҲТ маълумотидан парча) (2010), қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.osce.org/cthb/69028?download=true. 16 Alexis Aronowitz, Coalitions Against Trafficking in Human Beings in the Philippines (Вена: Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг жиноятчилик ва одил судлов масалалари бўйича Минтақалараро илмий-тадқиқотчилик институти, 2003), <http://www.unodc.org/pdf/crime/human_trafficking/coalitions_trafficking.pdf>, accessed 31 March 2010, as cited in Aronowitz et al., (2010) accessed at, http://www.osce.org/cthb/69028?download=true. 17 J. Pennington et al., “The Cross-National Market in Human Beings”, Journal of Macromarketing, Volume 29 Number 2 (2009), as cited in Aronowitz et al., (2010) accessed at, http://www.osce.org/cthb/69028?download=true. 18 Alexis Aronowitz et al., Analysing the business model of trafficking in human beings to better prevent the crime. («Одам савдосини самарали олдини олиш учун ушбу жиноятнинг бизнес-моделини таҳлил қилиш». ЕХҲТ. Одам савдосига қарши курашиш бўйича Махсус вакил ва мувофиқлаштирувчи бюроси, 2010), http://www.unodc.org/pdf/crime/human_trafficking/coalitions_trafficking.pdf. 19 Шу ернинг ўзида. 20 J. Pennington et al., “The Cross-National Market in Human Beings”, Journal of Macromarketing, Volume 29 Number 2 (2009) as cited in Aronowitz et al., (2010) accessed at, http://www.osce.org/cthb/69028?download=true. 21 Alexis Aronowitz et al., Analysing the business model of trafficking in human beings to better prevent the crime. (ЕХҲТ. Одам савдосига қарши курашиш бўйича Махсус вакил ва мувофиқлаштирувчи бюроси, 2010), http://www.unodc.org/pdf/crime/human_trafficking/coalitions_trafficking.pdf. 22 Europol, General Situation Report on T.H.B. 1999, File No. 2565-35 (The Hague, 2000). as cited in Aronowitz et al., (2010) accessed at, http://www.osce.org/cthb/69028?download=true

45

Иккиламчи жиноий фаолият мисоллари:

Пулларни ҳалоллаш; Солиқ тўлашдан бош товлаш.

Манба: Alexis Aronowitz et al., Analysing the business model of trafficking in human beings to better prevent the crime. (ЕХҲТ. Одам савдосига қарши курашиш бўйича Махсус вакил ва мувофиқлаштирувчи бюроси, 2010), http://www.unodc.org/pdf/crime/human_trafficking/coalitions_trafficking.pdf

Одам савдоси билан боғлиқ жиноятни текин даромад орттириш учун тижорат воситаси сифатида қарайдиган одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларнинг нуқтаи назарини ҳисобга олиш муҳим. Бундай шахслар имкон қадар кўпроқ фойда кўриш ҳамда эркаклар, аёллар ва болалардан молиявий мақсадларда фойдаланишда уларни одам савдоси билан шуғулланувчи шахс эканлигини ҳеч ким билиб қолмаслиги учун бир қатор усул ва стратегияларни қўллайдилар. 23 Одам савдоси билан шуғулланадиган шахсларнинг нуқтаи назаридан жабрланувчига айланиши мумкин бўлган одамлар улар учун атиги «олиш, ташиш ва улардан фойдаланиш мумкин бўлган тижорат маҳсулотидир».24 Бундай нуқтаи назардан келиб чиқадиган бўлсак, катта фойда кўриш ва кичик хатарга учраш билан боғлиқ бўлган деб қабул қилинадиган вазиятлар айниқса қулай ҳисобланади ва одам савдоси билан боғлиқ жиноятлар содир этилишига ёрдам беради. Одам савдоси билан шуғулланиши мумкин бўлганлар шахслар қаторига қуйидагилар киради:

Даюслар; Шаҳвоний шериклар/оила аъзолари; Жиноий тўда ва тармоқлар аъзолари; Ҳақиқий ва соҳта массаж салонларининг эгалари ва бошқарувчилари; Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилари; Ишга жойлаштириш бўйича даллол/ёллаш бўйича агентликлар; Уй хизматкорларини ёлловчи шахслар; Майда компаниялар эгалари ва бошқарувчилари; Йирик завод ва корпорациялар эгалари.

Манба: The Polaris Project. (2013). http://www.polarisproject.org/human-trafficking/overview/the-traffickers

Шунингдек, одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар ўз жабрланувчиларини қулликда ушлаб қолиш учун турли усул ва йўллардан фойдаланадилар. Айрим одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар жабрланувчиларни жисмоний эркинликдан маҳрум қилиб, бирон чекланган доирада қамаб қўйишлари мумкин. Лекин кейинги вақтларда амалда кўпроқ қуйидаги жадвалда келтирилган ва очиқ-ойдин бўлмаган усуллар қўлланилмоқда.

23 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf 24 Шу ернинг ўзида.

46

Одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларнинг ишлаш усуллари: Қарз бўйича қўллик – молиявий мажбуриятлар, қарзни тўлаш зарурати; Атрофдаги одамлардан ажратиб қўйиш – бегона одамлар билан алоқа қилишни

чеклаш ва улар билан ҳар қандай алоқа назорат остида ўтиши ёки юзаки бўлишини таъминлаш;

Жабрланувчиларни оила аъзоларидан, этник ва диний жамоадан ажратиб қўйиш;

Паспортлар, визалар ва/ёки шахсни тасдиқловчи ҳужжатларни мусодара қилиш; Жабрланувчилар ва/ёки уларнинг оилаларига нисбатан зўравонлик ишлатиш ёки

куч билан хавф солиш; Жабрланувчилар оилаларига уларнинг аҳволи тўғрисида хабар бериб,

жабрланувчиларни шарманда қилиш таҳдиди; Агар жабрланувчилар ҳокимиятга мурожаат этсалар, иммиграция қоидаларини

бузганлари учун қамоққа ташланиши ёки депортация қилинишига жабрланувчиларни ишонтириш;

Жабрланувчиларнинг пул маблағларини назорат қилиш (масалан, уларнинг пулларини “сақлашга” олиш).

Одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар гуруҳда ҳаракат қиладиган ҳолатларда бир жиноий гуруҳ одам ёллашдан бошлаб, улардан фойдаланишгача бўлган бутун занжир учун жавоб бериши эҳтимоли жуда кичик бўлиши аниқланган.25 Кейинги вақтларда одам савдоси жараёнида ҳаракат қилиш усуллари - автоном равишда ёки бирон-бир тармоқ орқали - мамлакатга яширин олиб киришни ва кейинчалик, мўлжалланган мамлакатга етиб боргандан сўнг, фойдаланиш мақсадида бошқа жиноий гуруҳ томонидан ёллашни назарда тутади. 26 Қуйида келтирилган жадвалда одам савдоси билан шуғулланадиган ташкилот аъзолари бажариши мумкин бўлган роллар кўрсатиб ўтилган:

Одам савдоси билан шуғулланадиган ташкилот аъзолари бажарадиган роллар: Инвесторлар: маблағ билан таъминлайдиган ҳамда бутун одам савдоси жараёни

кетидан кузатиб борадиган шахслар. Ушбу шахслар жараённинг оддий иштирокчиларига маълум бўлиши эҳтимолдан узоқ, чунки инвесторлар ташкилотнинг пирамидал тузилиши ортида кўринмай қоладилар ва бу уларнинг анонимлигини сақлаб туради; улар ташкилот аъзоси бўлмаслиги ҳам мумкин;

Ёлловчилар: муҳожир бўла оладиган шахсларни излайдилар ва улар молиявий мажбуриятларни бажаришларини таъминлайдилар. Ушбу шахслар муҳожирлар ёлланаётган жамият ва маданиятга мансуб бўлишлари мумкин;

Ташувчилар: муҳожирларга/жабрланувчига айланиши мумкин бўлган шахсларга қуруқлик, денгиз ва ҳаво йўллари орқали мамлакатдан/яшаш жойидан чиқиб кетишга ёрдам берадилар;

Коррупцияга чалинган очиқ мансабдор шахслар ёки ҳомийлар: одам савдосининг бутун жараёни давомида жалб қилиниши мумкин; мансабдор шахслар йўл ҳужжатларига эга бўлишга ёрдам бериши ёки муҳожирлар бирон мамлакатга ноқонуний кириши/чиқишини таъминлаш мақсадида пора олиши ёхуд терговни

25 Мария Грация Джаммаринаро билан интервью, Қочоқлар ва мажбурий муҳожирлар ишлари бўйича Европа кенгаши (ECRE). Қуйидаги сайтдан олинган: http://www.ungift.org/knowledgehub/en/stories/april2011/interview-with-maria-grazia-giammarinaro.html 26 Шу ернинг ўзида.

47

ёпишга ҳаракат қилиши ва ҳар қандай жиноий таъқибга тўсқинлик қилиши мумкин; Маълумот етказувчилар: чегарани муҳофаза қилиш, иммиграция ва транзит

таомиллари, бошпана тақдим этиш тизимлари, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг фаолияти каби масалалар бўйича маълумот йиғадилар;

Йўл бошловчилар ва бригадалар аъзолари: одам савдосидан жабрланганлар бир транзит пунктидан бошқа транзит пунктигача ҳаракатланиши учун жавоб берадилар ёки мўлжалланган мамлакатга етиб боришга ёрдам берадилар;

Назоратчилар: энг аввало, одам савдосидан жабрланганлар кетидан кузатиб туриш ҳамда тартиб сақлаш учун жавоб берадилар;

Қарзларни йиғувчилар: мўлжалланган мамлакатда кўрсатилаётган хизматлар учун ҳақ ундирадилар;

Пулларни ҳалоллаш билан шуғулланувчи шахслар: жиноий фаолиятдан келиб тушган маблағларни ҳалоллайдилар, турли амалий ҳаракатлар ёки қонуний бизнес тузилмаларига сармоя киритиш йўли билан жиноий даромадлар манбаларини яширадилар;

Ёрдамчи ходимлар ва турли касблар вакиллари: улар қаторига уй-жой ва бошқа турдаги ёрдам кўрсатадиган транзит жойдаги маҳаллий фуқаролар кириши мумкин.

Манба: Alexis Aronowitz, “Smuggling and trafficking in human beings: the phenomenon, the markets that drive it and the organizations that promote it”, European Journal on Criminal Policy and Research, Volume 9 (2001); Alexis Aronowitz, Human Trafficking, Human Misery: The Global Trade in Human Beings (Praeger: Westport, 2009); Europol, Trafficking Human Beings in the European Union: A Europol Perspective (2007), <http://s3.amazonaws.com/rcpp/assets/attachments/644_665_EN_original.pdf>, кириш имкони санаси: 2010 йил 31 март; A. Schloenhardt, “Organized Crime and the Business of Migrant Trafficking”, Crime, Law and Social Change, 32 (1999) (Alexis Aronowitz et al. да цитата келтирилган), Analysing the business model of trafficking in human beings to better prevent the crime. (ЕХҲТ. Одам савдосига қарши курашиш бўйича Махсус вакил ва мувофиқлаштирувчи бюроси, 2010), http://www.unodc.org/pdf/crime/human_trafficking/coalitions_trafficking.pdf

Бундан ташқари, амалиётда икки ёки ундан кўпроқ жиноий гуруҳлар ўртасидаги алоқани исботлаш осон эмаслиги сабабли, одам савдоси занжирининг биринчи қисми одатда эътиборсиз қолади ва бу ерда меҳнат қонунчилининг фақат аҳамиятсиз бузилишлари аниқланади холос. Шу боис одам савдосидан жабрланган сифатида ёрдамга олиш ҳуқуқига эга бўлган шахс бундай ёрдамдан баҳраманд бўла олмайди, ва давлат томонидан бунга жавобан кўриладиган чора ушбу шахсни депортация қилишдан иборат бўлади. Шунинг учун асосий муаммо одам савдоси билан шуғулланувчи бутун жиноий тармоқни аниқлаш ҳисобланади 27 ва бунга жабрланганларни аниқлаш бўйича самарали ҳаракатлар орқали эришиш мумкин.

27 Шу ернинг ўзида.

49

ОДАМ САВДОСИДАН ЖАБРЛАНГАНЛАРНИ МИЛЛИЙ ДАРАЖАДА ҚАЙТА ЙЎНАЛТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ

6

51

ОДАМ САВДОСИДАН ЖАБРЛАНГАНЛАРНИ МИЛЛИЙ ДАРАЖАДА ҚАЙТА ЙЎНАЛТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ Одам савдосидан жабрланганларни қайта йўналтириш механизмини яратишда барча манфаатдор томонлар, шу жумладан ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, жабрланганларни самарали ва ҳар томонлама ҳимоялаш мақсадида биргаликда ҳаракат қилишлари ва яқин ҳамкорлик юритишлари лозим. Бундан кўзланган асосий мақсад одам савдосидан жабрланганларни реабилитация қилиш ва уларга кўмаклашадиган барқарор тузилмаларни яратишдан иборат. Бу жараёнда полиция/милиция бир неча масалалар бўйича воситачи сифатида муҳим рол ўйнаши мумкин. Қайта йўналтириш механизмлари, одатда, юридик маслаҳатлар, нодавлат ноҳукумат ташкилотлар (ННТ) кўмаги ва маслаҳатлари ва тиббий ёрдам каби учта тоифага бўлинади.

1) Юридик вакиллик мақсадида қайта йўналтириш: давлат тузилмалари хизмат юзасидан одам савдосидан жабрланганларнинг юридик вакили функциясини ўз зиммаларига олишлари лозим бўлишига қарамасдан, кўп ҳолатларда, айниқса жабрланган шахс адвокатни танийдиган ва унга ишонадиган вазиятда, хусусий адвокатларнинг аралашуви талаб этилади. Полиция/милиция ходимлари бундай юридик вакилликни маъқуллашлари лозим. Одам савдосидан жабрланганларга ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ барча масалалар бўйича юридик вакиллик/юридик маслаҳатлар бўйича хизмат кўрсатадиган шахсларга мурожаат этиш керак. (Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ва одам савдоси предметига айланган шахслар бошпана тақдим этишларини сўраб мурожаат этиш ҳуқуқига эга ва тегишли ҳимояга муҳтож бўлишлари мумкин – шунингдек улар кўмаклашиш ва ҳимоялаш органларига мурожаат этиш имконига эга бўлишлари лозим, ва бу ҳам уларни қайта йўналтиришни талаб қилади).

2) Маслаҳатчига қайта қўналтириш: одам савдосидан жабрланганлар жароҳатни олиб

ташлаш ва реабилитация учун тегишли ноҳукумат ташкилотига ёки шунга ўхшаш муассасага қайта йўналтирилиши лозим.

3) Тиббий ёрдам хизматига қайта йўналтириш: одам савдосидан жабрланган шахс

ёки ноқонуний олиб кирилган муҳожир шошилинч тиббий ёрдамга муҳтож бўлган вазиятларда, бундай ёрдамни биринчи навбатда ташкил қилиш лозим. Агар жабрланган шахс/ноқонуний олиб кирилган муҳожир аёл киши бўлса, уни айнан аёл кишига йўналтириш керак. Агар тиббиёт ходимлари эркак кишилар бўлса, тегишли ННТнинг вакили бўлган аёл киши иштирок этишини таъминлаш лозим.

4) Психологга қайта йўналтириш: кўп ҳолларда одам савдосидан жабрланганлар,

баъзан ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ҳам кучли руҳий жароҳатга чалинган ва шу боис одобли ва юмшоқ муомалага муҳтож бўладилар. Руҳий жароҳатни енгиллаштириш мақсадида полиция/милиция жабрланувчини руҳий-ижтимоий ёрдам олиш ва малакали маслаҳатчининг хизматларидан фойдаланиши учун қайта йўналтириши керак. Бунда ёрдам сўраб ҳукумат ташкилотлари, бошпаналар ёки бошқа тегишли ташкилотларга мурожаат этиш лозим.

5) Реабилитация хизматларига қайта йўналтириш: бир қарашда бу полиция/милиция

вазифасига кирмайдиган бўлиб кўринсада, шубҳасизки, тегишли даражада реабилитация қилинмаган жабрланувчи такроран одам савдосидан жабрланган кишига айланиши мумкин ва кўпинча айнан шундай бўлади. Полиция/милиция

52

жабрланувчи қайтадан одам савдоси предметига айланиб қолишига йўл қўймасли чораларини кўриши лозим, шунинг учун полиция/милиция ходими жабрланувчини реабилитация қилиш бўйича барча тегишли ҳаракатларни амалга ошириши керак. Жабрланувчини унинг тўғрисида маълумотлар акс эттирилган илова билан бирга тегишли давлат ташкилоти, ННТ ёки бошпанага жўнатиш лозим.

6) Товон олиш учун қайта йўналтириш: аниқланган одам савдосидан жабрланган

шахслар шошилинч ёрдамга муҳтож бўлади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари жабрланувчининг йўлкира ҳаражатлари, кийим-бош, дори-дармонлар ва биринчи навбатда зарур бўладиган бошқа нарсаларни сотиб олиш учун зарур бўлган қўшимча ҳаражатларини қоплашга маблағ олиш мақсадида жабрланганларга ёрдам кўрсатиш хизматлари ва бошқа тегишли хизматлар билан алоқа боғлашлари керак.28

28 United Nations Office on Drugs and Crime. (2007). Standard operating procedures (SOP): On investigating crimes of trafficking for commercial sexual exploitation. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/pdf/india/sop_investigation_131207.pdf

53

ТЕРГОВ 7

55

ТЕРГОВ Тергов - одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган ишларда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг асосий функцияларидан бири ҳисобланади. Мазкур бўлимда тергов ўтказишга ёндашувлар, одам савдосидан жабрланган каталар ва болалар ҳамда ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни сўровдан ўтказиш, гумон қилинаётганлар ва айбланувчиларни сўроқ қилиш услублари кўриб чиқилган. Барча ҳаракатлар тегишли мамлакатнинг қонунчилик ва процессуал талабларига мувофиқ амалга оширилиши лозим.

Тергов ўтказишга ёндашувлар Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари одам савдоси билан боғлиқ жиноятлар терговини турли ёндашувлардан фойдаланган ҳолда ўтказишлари мумкин. Улардан учтаси асосий ҳисобланиб, бутун дунёдаги ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан қўлланилади: (1) содир этилган жиноятни тергов қилиш («реактив тергов»); (2) олдини олувчи тергов («проактив тергов»); (3) жиноий фаолиятнинг олдини олиш операцияси. 29 Ушбу учта ёндашув параллел равишда қўлланилади ва бир-бирини инкор этувчи сифатида кўрилмайди. Ушбу ёндашувлар қисқача қуйида баён этилган:

1) Содир этилган жиноятни тергов қилиш – бундай ёндашув олинган маълумот ёки муайян можарога нисбатан жавоб ҳаракат сифатида, зудлик билан чора кўриш талаб этилганда қўлланилади. Одам савдоси билан боғлиқ бўлган ишларда терговнинг бундай тури “жабрланганнинг аризаси асосида” тергов қилиш деб ҳам номланади, чунки бундай тергов жабрланган кишилардан шикоятлар олингандан сўнг амалга оширилиши мумкин.

2) Олдини олувчи тергов – терговнинг ушбу тури, шунингдек, “тезкор маълумот ва

полиция/милиция ҳаракатларига асосланган” тергов деб аталади.

3) Жиноий фаолиятнинг олдини олиш операцияси –содир этилган жиноятни тергов қилиш ва олдини олувчи тергов усулларидан фойдаланиш мумкин бўлмаганда полиция/милиция ташаббуси бўйича амалга оширилади.

Содир этилган жиноятни тергов қилиш

Содир этилган жиноятни тергов қилиш, одатда, тергов тадбирлари режасида турмайди ва асосан олинган маълумот ёки муайян можарога жавобан амалга оширилади. Кўп ҳолларда содир этилган жиноят тергови аноним хабар ёки, масалан, режага мувофиқ патруллик қилиш жараёнида тасодифан ошкор бўлиб қоладиган маълумот асосида тезкор аралашув сифатида бошлаб юборилади. Реактив услублар асосидаги ҳаракатлар одатда очиқ-ойдин амалга оширилади ва қуйидагиларни ўзига киритади: гувоҳлар (жабрланганлар) кўрсатмалари ва аризаларини олиш; гумон қилинаётган шахсларни қўлга олиш/қамаб қўйиш ва дастлабки сўроқ қилиш; далилларни йиғиш учун шубҳа уйғотаётган бино ва жойларга бориб кўриш ёки

текшириш; гумон қилинаётганларни дастлабки сўроқ қилиш ёки шубҳа уйғотаётган жойларни бориб

кўриш натижасида материалларни таҳлил қилиш.

29 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC,

ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf

56

Кўп ҳолатларда одамлар ҳаёти ва саломатлигини ҳимоя қилиш мақсадида зудлик билан аралашиш зарурати олдини олувчи тергов ўтказиш ва исботларни йиғишга вақт қолдирмайди. Натижада терговчилар кўпинча гумон қилинувчилар мавжуд, бироқ айб қўйишда асосланиш учун керак бўлган жиддий далиллар мавжуд эмас бўлган ҳолатларга тушиб қоладилар.30 Одам савдоси бўйича ишлар: Содир этилган жиноятни тергов қилиш самарадорлиги қуйида кўрсатилган қатор сабабларга кўра олдини олувчи тергов самарадорлигидан пастроқ бўлади:

жиноятлардан жабрланган кишилар аввал маълумот тақдим этиб, кейин эса ҳамкорлик қилишдан воз кечиши мумкин;

жиноий ташкилот “сардорлари” ҳибсга олинишдан қутулиб қолишларига имкон бериш учун маълумот етказувчилар шошилинч чоралар кўришни талаб қиладиган маълумотларни тақдим этишлари мумкин;

содир этилган жиноятни тергов қилиш чораларини кўриш етарли исботлар мавжуд эмаслиги ёки уларни йиғишга имкон йўқлигини назарда тутиши мумкин.

Жабрланганнинг аҳволи содир этилган жиноят бўйича маълум ҳаракатларни амалга оширишни тақозо қиладиган вазиятларда қуйида кўрсатилган уч турдаги чораларни кўриш лозим:

1. Шошилинч аралашув жабрланганларни қутқариш учун; янги жабрланувчилар пайдо бўлишининг олдини олиш учун; исботларга эга бўлиш учун;

2. Маълумотлардан фойдаланиш олдини олувчи терговларни ўтказиш учун; одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар фаолиятига чек қўйиш учун; қамоққа олишга тайёрланиш учун;

3. Тезкор маълумотлардан фойдаланиш тезкор маълумотларни йиғиш операциясини режалаштириш ва амалга оширишни

бошлаш учун; жиноятчилар мавжуд бўлган макон тўғрисида маълумот йиғиш мақсадида

биноларни баҳолашни ўтказишлари учун ва ш.ў.; жиноятчиларни ҳибсга олиш операциясини ўтказиш вақтида хавф-хатарни

камайтириш учун. Жабрланганлар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларининг эътибори доирасига тушган барча ҳолатларда бир қатор чоралар кўрилиши мумкин. Биринчи чора зудлик билан аралашишдан иборат ва бундай ҳаракат бошқа жабрланганларни қутқариш ва/ёки янги жабрланувчилар жиноятчилар тўрларига тушиб қолишларининг олдини олиш, ва/ёки акс ҳолда қўлдан бой берилиши мумкин бўлган исботларга эга бўлишни таъминлаш мақсадида одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларга қарши қаратилган. Иккинчи чора одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар фаолиятига чек қўйиш бўйича олдини олувчи тергов ёки операцияни тайёрлаш ва ўтказиш учун асос сифатида тезкор маълумотлар ёки

30 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf

57

жабрланувчининг ёхуд учинчи шахснинг аризасидан фойдаланишни назарда тутади. Ва ниҳоят, учинчи чора одам савдоси билан шуғулланаётган шахслар тўғрисида амалий маълумотларни йиғиш бўйича пухта режалаштирилган операцияни ўтказиш учун асос сифатида тезкор маълумот ёки кўрсатмаларни қўллашдан иборатдир.31 Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, агар жабрланувчилар учун хатар даражаси тезлик билан аралашиш зарур эканлигини аниқ тақозо қилса, шошилинч чораларни кўриш талаб этилади. 32 Бундай вазиятда, агар қолган жабрланувчилар учун хатар даражаси ёки ўта муҳим исботларни қўлга киритиш зарурати шошилинч ҳаракатларни амалга оширишни талаб қилса, тергов қамоққа олиш босқичига ўтиши лозим, ва ушбу жараёнда қуйидаги тамойилларга риоя қилиш керак: Содир этилган жиноятларни тергов қилиш жараёнида қамоққа олиш тамойиллари:

1. Унга нисбатан қўлга олишни асослаш учун етарли далиллар йиғилган ҳар бир гумон қилинаётган шахс, унинг роли қанчалик аҳамиятсиз ёки иккинчи даражали бўлишидан қатъи назар, қамоққа олиниши лозим. Шу туфайли иккинчи даражали иштирокчиларнинг эмас, бутун жиноий тармоқнинг фаолиятига самарали чек қўйишга эришиш мумкин;

2. Бундай ишларда қамоққа олиш тадбирини жуда қисқа муддатларда амалга ошириш талаб этилиши эҳтимоли бор. Шу муносабат билан қамоққа олишларни амалга ошириш бўйича тахминий режани ишлаб чиқиш ва тайёрлаб қўйиш мақсадга мувофиқдир, чунки бу режа терговнинг эрта босқичидаёқ амалга оширилиши ва операция давомида аниқлаштириб турилиши мумкин;

3. Ҳибсга олишларни ўтказиш босқичи муддатлари бўйича шундай белгиланиши ва шундай мувофиқлаштирилган бўлиши керакки, бир вақтнинг ўзида имкон қадар кўпроқ гумон қилинаётган шахсларни қамоққа олиш ва кўпроқ жабрланганларни халос қилиш бўйича юқори имкониятлар яратилган бўлсин. Бундан ташқари, қамоққа олишлар тобора давом этиши билан қўшимча исботларни қўлга киритиш учун энг қулай имкониятлар билан таъминлайдиган муддатларда қамоққа олиш режасини амалга ошириш вазифаси қўйилади.

Манба: United Nations Office on Drugs and Crime. (2013). Online Toolkit to Combat Trafficking in Persons. Retrieved at, http://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/2008/electronic-toolkit/electronic-toolkit-to-combat-trafficking-in-persons---index.html#5

Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш бўйича ишлар: Ноқонуний олиб кирилаётган муҳожирлар аниқланиши реактив терговнинг энг кўп учрайдиган турини қўллашга сабаб бўлади. Бундай тергов жараёнида терговчи қуйидаги ўзига хос жиҳатларга дуч келиши мумкин:

айрим одамлар, шу жумладан, эҳтимол, болалар терговчининг тилида сўзлашмайдилар;

жиноят содир этилган жой; воқеа-ҳодисаларнинг чигаллашган тўри.

31 United Nations Office on Drugs and Crime. (2013). Online Toolkit to Combat Trafficking in Persons. Retrieved at, http://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/2008/electronic-toolkit/electronic-toolkit-to-combat-trafficking-in-persons---index.html#5 32 Шу ернинг ўзида.

58

Тегишли жойга биринчи бўлиб етиб келган терговчи қуйидагиларни таъминлаши лозим:

жабрланганлар ҳаётига таҳдид солаётган ҳар қандай хатарни бартараф этиш; жабрланганларнинг биринчи навбатдаги эҳтиёжларини қондириш; ҳам муҳожирларнинг, ҳам уларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланаётган

шахсларнинг инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш; тартибни сақлаш; содир бўлган воқеанинг қисқача таърифини олиш; гувоҳ бўлиши мумкин бўлган шахсларни аниқлаш; жиноят содир этилган ёки қамоққа олинган жойни қўриқлаш; бошқа терговчи ёки мутахассислар етиб келгунга қадар, имкон бўлса, муҳожир

сифатида гумон қилинаётган ҳар қандай шахсларни (муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланувчи шахсларни) қўлга олиш ва бошқалардан ажратиб қўйиш.

Бундай чоралар кўрилгандан сўнг терговни давом эттириш мумкин. Тергов қилинаётган жиноятга, кўпинча кузатилаётганидек, алоҳида ёки ягона воқеа сифатида қараш керак эмас. Терговчи ўзига қуйидаги саволларни бериши лозим:

Аввал ҳам муҳожирларни шу каби ноқонуний олиб чиқиш ҳолатлари бўлганми? Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган шахслар аввал

ушбу йўналишни синаб кўрганми (буни кўпинча “юксиз юриш” деб аташади)? Улар нечта қатновни амалга оширишга улгурдилар? Пуллар қаерда жойлашган? Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар қайси мамлакатдан келдилар ва бирон

маълумот олиш ёки тергов қилишда ёрдам бериш учун ушбу мамлакат вакиллари билан боғланиш мумкинми?

Муҳожирлар бу ерга бирон-бир транзит мамлакатлар орқали келдими? Ҳа бўлса, ушбу мамлакатлар вакилларига мурожаат этиш мумкинми?

Жуда пухта ўтказилган реактив тергов кичик маблағлар ва инсон ресурсларини сарфлаб, юқори натижаларни бериши мумкин. Тергов якунланиши билан терговчининг роли тугамайди. Терговчи орттирган бой тажрибасини тезкор ходимларга ўргатишга ҳаракат қилиши лозим. Кўпинча улар жиноят содир этилган жойга биринчи бўлиб етиб келадилар ва янада тажрибали ходим келмагунича у ерда бир неча соат давомида бўлиб туришлари мумкин. Чегарачилар, полиция/милициячилар ёки иммиграция хизматлари ходимларига хотираномаларни тақдим этиш имкониятини кўриб чиқиш лозим. Тезкор маълумотларни астойдил йиғиш олдини олувчи терговларни ўтказишга ёрдам бериши мумкин.

59

Олдини олувчи тергов

Олдини олувчи тергов одам савдосига қарши курашишнинг энг самарали воситаси ҳисобланади. 33 Тезкор маълумотларни узлуксиз йиғиш ва таҳлил қилиш ва идоралараро ҳамкорлик одам савдосининг олдини олиш ва унга қарши курашиш борасида энг самарали ёндашув ҳисобланади.34 Бундай терговларни ўтказишда терговчилар далилларни йиғиш ва айбни исботлаш жараёнини бирмунча каттароқ даражада назорат қилишлари мумкин. Олдини олувчи тергов муваффақиятининг гарови – тезкор маълумотларни йиғиш ва улардан мақсадли фойдаланишдан иборат. Олдини олувчи ёндашувда тергов жараёни жабрланганларни ҳамкорликка мажбурий жалб қилиш ва уларнинг кўрсатмаларини олишни талаб қилмайди.35 Баъзан улардан фойдаланган шахсларга қарши кўрсатмалар беришга тайёр бўлмасликлари мумкин бўлган одам савдосидан жабрланганларнинг кўрсатмаларига асосланиш қийин бўлганлиги сабабли ушбу ёндашув муваффақиятли жиноий таъқиб қилиш нуқтаи назаридан айниқса фойдали ҳисобланади. Жабрланганларнинг кўрсатмалари исботловчи база учун доимо асосий манба бўлиб қолсада, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари тезкор маълумотлар, кузатув ва техник воситалардан уйғунликда фойдаланишлари, ўз агентларини ва тергов ўтказишнинг стандарт услубларини жорий этишлари мумкин.36 Бундан ташқари, бундай ёндашув ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларига, одам савдоси жиноятларини, уларга энди юзага келаётган даврда чек қўйиш мақсадида, одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар томонидан жиноятлар содир этилишининг турли усулларини аниқлашга имкон беради. Терговчилар, прокурорлар ва/ёки судьялар ўртасида тўлиқ ҳамкорликни таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Гувоҳлар судда кўрсатмалар беришларини таъминлаш учун имкон қадар энг эрта босқичда консультацияларни ўтказиш лозим. Терговчилар бўлаётган воқеалар тўғрисида тасаввурга эга бўлганларидан кейин улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари қўллаши мумкин бўлган барча ҳаракатлар усулларини кўриб чиқиш керак. 33 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf. 34 Шу ернинг ўзида. 35 Шу ернинг ўзида. 36 Шу ернинг ўзида.

60

Жиноий фаолиятнинг олдини олиш операцияси Ушбу операциянинг мақсади кўпинча жиноий таъқиб қилмасдан ёки ушбу жиноятларнинг асосий иштирокчиларини ҳибсга олмаган ҳолда, жиноий фаолиятга йўл қўймасликдан иборат. Жиноий фаолиятнинг олдини олишга қаратилган операциялар содир этилган жиноятни тергов қилиш ва олдини олувчи тергов усулларига нисбатан камроқ қўлланилсада, ушбу ёндашув тилга олинган усуллардан фойдаланишнинг имкони бўлмаган ҳолларда амалда қўллаш учун яроқли бўлади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ходимлари одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб киришнинг олдини олиш учун қатор тактик услублардан фойдаланишлари мумкин. Бундай операциялар ўтказилиши қуйидаги вазиятларда ўзини оқлаши мумкин: Жиноий фаолиятнинг олдини олиш операцияси ўтказилишини талаб қилувчи вазиятлар:

1. Агар жабрланганлар учун хатар даражаси олдини олувчи тергов утказишни инкор этадиган, лекин бевосита аралашув ва жиноятнинг олдини олиш бўйича кейинги операция ўтказишни назарда тутадиган чораларни кўришни талаб қилса;

2. Агар олдини олувчи тергов амалий сабабларга кўра мақсадга мувофиқ бўлмаса (масалан, географик ва/ёки топографик хусусиятлар эътибор қаратиш объекти бўлган биног кетидан кузатув олиб боришга имкон бермаса ёки жиноий тармоққа ҳимоя остида ишлайдиган агентни жойлаштиришнинг иложи бўлмаса;

3. Агар қонунчилик ёки тартиб-таомиллардан келиб чиқадиган чекловлар ёки ресурслар мавжуд эмаслиги олдини олувчи тергов тактикасидан фойдаланишга имкон бермаса; ва

4. Агар жиноятнинг олдини олиш операцияси маҳаллий аҳоли ёки бошқа манфаатдор гуруҳлар шикоятларига жавобан тезроқ жавоб ҳаракатларини амалга ошириш имкониятини берса.

Манба: Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf

Терговнинг ушбу услубини қўллаётганда бир қатор жиҳатларни ҳисобга олиш лозим. Биринчидан, жиноятнинг олдини олиш операцияси вазиятни вақтинчалик ўнглаши мумкин, лекин унинг ўтказилиши, одатда, муаммони узил-кесил ҳал қилмайди – худди шу муаммо бошқа жойда юзага келиши мумкин. Иккинчидан, бу каби операция мунтазам ўтказиладиган бўлса, одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар худди шу услублар ва тармоқлардан фойдаланиб, худди шу жойда ўз фаолиятини давом эттира олмасликлари учун уларга ҳар куни жиддий муаммолар яратиш бўйича креатив ва инновацион идоралараро тактикани қўллаш муваффақият гарови ҳисобланади. Ушбу стратегия, одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар ўз фаолиятларини қайтадан бошлаб юборишлари мумкин бўлган ҳудудларга ўтишларига йўл қўймаслик мақсадида, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг саъй-ҳаракатлари барча яқин атрофдаги ҳудудларда тенг тақсимланадиган бўлса, айниқса катта самара беради. Бу каби олдини олиш операцияларида иштирок этиш учун сафарбар этилиши мумкин бўлган қатор идоралар мавжуд. Улар сафига қуйидагилар киради: турли ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари, иммиграция ва божхона хизматлари, ташқи ишлар, соғлиқни сақлаш, атроф-муҳитни

61

муҳофаза қилиш ва меҳнат вазирликлари, ёнғиндан муҳофаза қилиш хизматлари, муниципал ҳокимият органлари, авиакомпаниялар ва бошқа ташувчилар. 37 Бундан ташқари, жиноятнинг олдини олиш бўйича фаолият доимо тезкор маълумотларни қўлга киритишга имкон беради, шунинг учун уларнинг барчаси тегишли тартибда тўпланиши ва рўйхатдан ўтказилишини таъминлаш лозим. Бундай маълумотлар келгусида олдини олувчи терговларни ўтказиш учун асос сифатида хизмат қилиши мумкин. Бошқа томондан, шу каби операциялар ҳам жиноятлар содир этилишига тўсқинлик қилиши ва аввал фойдали деб ҳисобланган ахборот ва тезкор маълумотларни яроқсизга чиқариб қўйишга ёрдам беради.38 ТЕЗКОР МАЪЛУМОТ Тезкор маълумотларни йиғиш Йиғилган, баҳоланган, солиштирилган ва тегишли органлар ва шахслар орасида тарқатилган ахборот тезкор маълумотларни ташкил қилади. Тезкор маълумотлар тезкор хизматнинг асоси ҳисобланади. Тезкор маълумотларни йиғиш ва тегишли органлар ўртасида, шу жумладан халқаро даражада у билан алмашиш трансмиллий жиной тармоқларга қарши курашиш борасида муваффақиятли чораларни амалга оширишнинг ҳал қилувчи шарти ҳисобланади. Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланувчи тармоқлар кўпинча реклама бериш, хонадонлар ижараси, ташиш, алоқа хизматлари ёки молиявий трансакциялар соҳаларида «информацион изларини» қолдиради. Ушбу йўналишларнинг ҳар бири ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларига тезкор маълумотлар йиғиш учун имкон тақдим этади.39 Энг самарали ҳисобланган тезкор маълумотларнинг икки тури мавжуд: стратегик ва тактик тезкор маълумотлар. Стратегик тезкор маълумот Тезкор маълумотларнинг бу турини йиғишдан мақсад тезкор ахборот асосида Марказий Осиё давлатларида одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш ҳолати мавджудлиги негизида ётган турли стратегик омилларини умумий баҳолашни ўтказишдан иборат. Бундай стратегик баҳолашни бажариш учун қўлланиладиган ахборотларнинг катта ҳажми одатда тезкор даражадаги маълумотлардан ажратиб олинади. Стратегик тезкор маълумотларнинг жиҳатлари иқтисодий аҳвол, (ишга кириш ва ш.ў.) имкониятлар йўқлиги, аёлларга нисбатан дискриминация ва шу каби ижтимоий-иқтисодий омиллар; жиноятчилар жабрланувчиларни ёллаш ёки улардан фойдаланиш мақсадида фойдаланадиган ёки жабрланувчиларнинг ўз эксплуататорларига бўлган муносабат, уларнинг қўрқуви, ҳокимият билан ҳамкорлик қилиш истаги ва шу кабиларга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган эътиқод ва қарашлар каби маданий омиллар; халқаро муносабатлар, масалан, мамлакатлар, тиллар ўртасидаги тарихий ёки маданий алоқалар ҳамда мамлакатлар ўртасида ишчи кучининг ҳаракатланиши ва савдо-иқтисодий муносабатлар; ва жиноий

37 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf 38 Шу ернинг ўзида. 39 Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf

62

ташкилотларнинг алоқалари ва ҳамкорлиги, виза олиш тартиби, чегара назорати тизимининг афзалликлари ва камчиликлари ҳамда минтақанинг турли ҳудудларида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан кўрилаётган бошқа чоралар каби ўзига хос хусусиятларни ўзига киритиши мумкин. Буларнинг барчаси жиноятларнинг олдини олиш, жиноятчилар ва улардан жабрланган бўлиши мумкин бўлган кишилар/ноқонуний олиб кирилган муҳожирларнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш учун қўлланилиши мумкин бўлган прогнозларни тайёрлаш учун қимматли маълумотлар ҳисобланади. Тактик тезкор маълумот Тактик тезкор маълумотлар терговларни ўтказиш учун зарур ҳамда жиноятчиларни аниқлаш ва уларнинг ҳаракатланиш йўналишлари тўғрисида олдиндан маълумот олиш учун фойдали бўлиши мумкин. Бундай маълумотлар муайян ҳаракатлар амалга оширилишини, шу жумладан қамоққа олиш, қўшимча тергов ва жиноий таъқиб қилишни тақозо қилади. Тактик хусусиятларга эга тезкор маълумотларни йиғиш учун бир қатор асосий соҳалар мавжуд. Тактик тезкор маълумот йиғиш бўйича алоҳида эътибор қаратишни талаб қиладиган соҳалари

Ёллаш услублари – алдаш, зўрлаш, ўғирлаш – ёллаш нима баҳона билан амалга оширилмоқда: масалан, қонуний ишга жойлаштириш?; жабрланувчи қайси мамлакатда ёлланмоқда – ўзи туғилиб-ўсган мамлакатда ёки Марказий Осиё мамлакатларининг бирида?

Реклама жойлаштириш воситалари – оғзаки реклама, босма оммавий ахборот воситалари, Интернет;

Қалбаки паспорт, йўл ҳужжати ёки шахсий гувоҳнома – тайёрлаш, олиш, қўлланилаётган ҳақ тўлаш услублари ва агентларнинг ўрнашган жойи;

Иммиграция ҳужжатлари ва визаларни қалбакилаштириш – тайёрлаш ва олиш; Сафарлар йўналишлари ва фойдаланилаётган транспорт воситалари –

ишлатилаётган йўналишлар, ҳаракатланиш учуллари; Қўлланилаётган махфий учрашув жойлари – ташкилот манзили ва услублари; Алоқа воситалари – электрон почта, уяли телефонлар, факслар ва ш.ў.; Юқорида айтиб ўтилган фаолият турлари юзасидан молиявий операциялар; Виза бўлимлари ва консуллик хизматларидан маълумотлар; Авиакомпаниялар ва сайёҳлик бюроларидан маълумотлар.

Манба: Dandurand et al. Human trafficking: Reference guide for Canadian Law Enforcement. (UCFV, RCMP, UNODC, ICCLR, 2005), http://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdfhttp://www.icclr.law.ubc.ca/Publications/Reports/HT_Canadian_Law_Enforcement_Guide.pdf

Шу билан бирга, тезкор маълумотлар улардан фойдалана оладиган кишиларга узатилгандагина амалий фойда келтириши мумкинлигини ёдда тутиш зарур. Тегишли органлар ўртасида тезкор маълумотларни тезда узатиш кўпинча осон кечмайди. Одам савдоси соҳасида вазият тезда ўзариши шароитларида тезкор маълумотлар жуда тез эскириб қолади. Такрорланиш ва ресурслардан бесамара фойдаланишга йўл қўймаслик учун тезкор маълумотларни йиғиш жараёнига марказий даражада раҳбарлик қилиш лозим. Тезкор маълумотлар ва ахборотни холисона ва тўғри тақдим этиш лозим. Таҳлил бўйича мутахассислар ва тезкор ходимлар доимо тегишли ахборот ва маълумотларни қўлга киритиш имконига эга бўлиши керак. Тезкор маълумотларни йиғишнинг асосий тамойили тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат.40 40 Шу ернинг ўзида.

63

Ходимлар Тезкор маълумотлар ва ашёвий далиллар турли мутахассисликлар эгалари бўлган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари: полиция/милиция патрул хизмати, судмедэкспертиза ходимлари, жиноят содир этилган жойда иш олиб борадиган ва суд экспертизасига боғлиқ бўлмаган экспертлар, криминалистлар ва шу кабилар томонидан йиғилади. Кўпинча патрул хизмати ходимлари жабрланганлар, гувоҳлар, маълумот етказувчилар ва жиноятчилар билан билан биринчи бўлиб алоқага киради, шу боис улар, одам савдоси нималигидан хабардор бўлиши шарти билан, ўзларининг кундалик вазифаларини бажариш вақтида жуда муҳим тезкор маълумотларни йиғиш имконига эга бўладилар. Тезкор фаолият борасидаги тажриба ишни фош қилиш ва муваффақиятли якунлашга олиб келган муҳим тезкор маълумот ва далил-исботлар кўп ҳолатларда ҳатто ўз ҳиссаларининг нақадар муҳимлигини англай олмаган патрул хизмати ходимлари томонидан келиб тушганлигини кўрсатмоқда.41 Шу боис тезкор маълумотларни йиғиш жараёни патрул хизмати даражасида бошланиши мумкинлигини англай олиш ўта муҳим аҳамиятга эга. Аскарият ҳолларда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ўз хизмат вазифаларини бажариш юзасидан тегишли текширув ва назорат ишларини амалга ошириш жараёнларида одам савдоси белгиларини пайқаб қоладилар. Агар улар маълум белги ва ҳолатлар аниқланганда бирон контекстда йиғилган маълумот ихтисослашган бўлинмаларга узатилиши лозимлигига шай бўлсалар, бу ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг жиноятчиликка қарши курашишни мувофиқлаштириш имкониятларини сезиларли оширади.42

41 International Centre for Migration Policy Development. (2006). Anti-Trafficking Training for Frontline Law Enforcement Officers. Retrieved at http://www.icmpd.org/Anti-Trafficking-Training-for-Frontline-Law-Enforcement-Officers-Training-Guide-and-Background-Rea.1853.0.html. 42 Шу ернинг ўзида.

64

Одам савдосидан жабрланганлар ва ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни сўров қилиш Одатда, сўров ўтказиш вақтида гумон қилинаётганлар, гувоҳлар ва жабрланганларни сўров қилишда қатор мамлакатларда қўлланиладиган PEACE (инглиз терминологиясидаги акроним) сўров моделидан фойдаланиш лозим. PEACE – бу қуйидаги тушунчаларнинг инглиз акроними:

- Режалаштириш ва тайёрланиш - Алоқа ўрнатиш ва изоҳлаш - Кўрсатмаларни олиш - Сўровни якунлаш - Натижаларни баҳолаш

Режалаштириш ва тайёрланиш

Профессионал таржимонлар, адвокатлар ва моддий-техник таъминоти хизматларини ташкил қилинг.

Мавжуд фактларни бутунлай ўрганинг, сўров мақсадларини аниқланг ва бевосита ишга мансуб масалаларни тайёрланг.

Алоқа ўрнатиш ва изоҳлаш

Сўров қилинаётган шахс ўзини дадилроқ ҳис қилиши учун, масалан, сўров бошида бирон бетараф мавзуга суҳбат қуриш ва бошқа усулларни қўллаш орқали у билан алоқа ўрнатинг.

Сўров қилинаётган шахс билан муносабат ўрнатинг, лекин бу жараёнда фаол тингловчи кўникмаларидан фойдаланинг; асосий мақсад керакли маълумотларни сўров қилаётган кишининг сўзларидан эмас, балки сўров қилинаётган шахснинг сўзларидан олишдан иборат.

Жорий вазиятни, шу жумладан сўровнинг тартиб-таомиллари ва мақсадини изоҳланг, кўрсатмалар ихтиёрий эканлиги ва сўров қилинаётган шахс адвокат билан суҳбатлашиши мумкинлигини тушунтириб беринг.

Ўзингиз ва лавозимингизни айтинг, ва вазиятга ҳамда тегишли тажрибангизга қараб, агар жоиз бўлса, авваллари ҳам муҳожирларни/контрабандистларни сўров қилганингизни эслатиб ўтинг. Сўровда иштирок этаётган бошқа шахсларнинг аҳамиятини изоҳлаб беринг.

Кўрсатмаларни олиш

Сўровдан ўтказилаётган шахсга, унинг гапларини бўлмасдан, кўрсатма беришга имкон беринг. Баъзан бу «эркин эслаш» деб номланади. Сўров қилинаётган шахс кўрсатмаларини бутунлай бериб бўлганидан сўнг, бўшлиқларни тўлдириш ёки номувофиқликларга аниқлик киритиш мақсадида, ундан барча кўрсатмаларини такрорлашни сўранг ёки қўшимча саволлар беринг.

Сўровни якунлаш

Сўров натижаларини умумлаштиринг ва шахсга қўшимча маълумот бериши учун имкон беринг.

Унга кейинги ҳаракатлар тўғрисида хабар беринг.

65

Натижаларни баҳолаш Сўров тугагандан сўнг ушбу сўров мақсади ва вазифаларига эришилган ёки

йўқлиги, сўров давомида олинган янги маълумот тергов боришига қандай таъсир кўрсатиши ва умуман сўров жараёни қандай ўтганлигини аниқлаш лозим.

Одам савдосидан жабрланганларни сўров қилиш Жабрланган ёки гувоҳ бўлиши мумкин бўлган шахсларни сўров қилиш тергов жараёнининг муҳим босқичи ҳисобланади. «Жабрланган» ва «гувоҳ» атамалари турли мамлакатларда ўзгача маънога эга бўлиши мумкин. Айрим юрисдикцияларда шахс суд жараёни ёки маъмурий муҳокама натижаларига кўра «жабрланган» сифатида эътироф этилади, ва бу жабр кўрган шахсга қатор имтиёзлар ва ҳимоя тақдим этилишини англатади. 43 Бошқа юрисдикцияларда «жабрланган» тушунчаси янада умумий маънога эга ва судда кўриб чиқиш ёки маъмурий муҳокама қилиш тартибида бирон қарорлар қабул қилинишини талаб қилмайди.44 Худди шунингдек, айрим юрисдикцияларда гувоҳ деганда судда фақат гувоҳлик берадиган шахс тушунилади, айни пайтда бошқа юрисдикцияларда ушбу атама жиноят тўғрисидаги маълумотга эга бўлган шахсларни ифодалаш учун қўлланилади.45 Мамлакатингиз қонунчилигида қандай терминология қўлланилишидан қатъи назар, ушбу қўлланма сиз гувоҳ сифатида сўров қилишингиз зарур бўлган одам савдоси объекти деб гумон қилинаётган шахслар жалб қилинган ҳар қандай вазиятда қўлланилиши мумкин.46 Қуйида келтирилган абзацларда одам савдосидан жабрланганларни сўров қилишнинг асосий услублари ва бу жараёнда юзага келадиган муаммолар кўриб чиқилган. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари одам савдосидан жабр кўрганларни сўров қилишга одатланмаган бўлишлари ва баъзан улар жабрланганлар кўрсатмаларидан шубҳаланишлари мумкин, айниқса бундай кўрсатмалар бир-бирига қарама-қарши бўлса. Шунинг учун полиция/милиция ходимлари жабрланганлар ҳақиқатни гапираётганларида ҳам кўрсатмалари нима учун қарама-қарши бўлиши мумкинлигини тушунишлари муҳим аҳамиятга эга. Ҳар қандай вазиятда шуни таъкидлаш керакки, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари сўров ўтказиш вақтида, айниқса одам савдосидан жабр кўрганларни сўров қилаётганларида ҳамдардлик билдиришга умуман тайёр эмас бўлган вазиятда ҳам фақат шундай ёндашув энг юқори натижаларга эришишни таъминлаши мумкин. Жабр кўрганлар полиция/милиция билан ҳамкорлик қилиш учун ўзларини руҳий жиҳатдан дадил ҳис қилған тақдирдагина бундай ҳамкорликка рози бўладилар. Жабрланган шахсга ўзини шундай дадил ҳис қилиш учун имкон бериш ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари унинг хоҳиши билан иш тутишлари лозим дегани эмас, албатта. Бу дегани, жабрланганлар билан бирмунча мулойим ва хайрихоҳлик билан муоамала қилиш керак ва бу полицияга/милицияга ўз ишини янада самарали бажариш ва кўп миқдордаги маълумотларга эга бўлишга ёрдам беради, ва жабр кўрган одил судлов органлари билан гувоҳ сифатида ҳамкорлик қилишга шай бўлишини таъминлайди.

43 Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси ва ГИБТЛ-БМТ. (2009). Одам савдосига қарши курашишда жиноий одил судлов соҳаси мутахассислари учун қўлланма, Модуль 8: Гувоҳлар бўлиши мумкин бўлган одам савдосидан жабрланганларни сўров қилиш. Қуйидаги сайтда мавжуд:www.unodc.org/documents/human-trafficking/TIP_module8_Ebook.pdf. 44 Шу ернинг ўзида. 45 Шу ернинг ўзида. 46 Шу ернинг ўзида.

66

Энг мувофиқ вазиятда одам савдосидан жабр курганларни махсус тайёргарлик кўрган шахслар сўров қилиши лозим. Одатда бундай мутахассислар шаҳвоний ҳолатлар, оиладаги зўравонлик, шу жумладан болаларга нисбатан зўрлик ишлатиш билан боғлиқ жиноятларни тергов қилиш билан шуғулланадиган таркибий тузилмаларда мавжуд бўладилар. 47 Одам савдоси тўғрисидаги ишларни тергов қилиш бошқа турдаги терговларга нисбатан анча кўпроқ кўмаклашиш чораларини талаб қилади. Бу жараёнда шахсларни жойлаштириш, тиббий ёрдам кўрсатиш, маслаҳатлашиш, таржимон хизматларини тақдим этиш, кийим ва озиқ-овқатлар билан таъминлаш ҳамда келиб чиққан мамлакатга қайтариш каби комплекс хизматлар зарур бўлиши мумкин. Бу хизматларнинг барчаси тайёргарлик кўриш босқичида назарда тутилиши ва сиз сўров ўтказиш мақсадида жабрланган бўлиши мумкин бўлган шахс билан алоқага киришган вақтдан бошлаб кўрсатилиши лозим. Буни сўров ёки туркум сўровлар тугагунга қадар кечиктириб бўлмайди. Бундай кўмак билан таъминлаш осон эмас, ва сиз ҳаракатларингизни қанча тезроқ бошласангиз, шунча яхши. Сиз айтиб ўтилган кўмак билан таъминлаш йўлида ҳеч бўлмаса бир неча қадам қўйиб, жабр курган/гувоҳ бўлган шахсга унга қандай кўмак берилиши тўғрисида хабар берганингиздагина ушбу шахсда ҳамкорликка шайлик ва ишонч пайдо бўлади. Гувоҳнинг ҳамкорлиги ва кўрсатмаларисиз ишни охиригача етказишингиз даргумон. Айни пайтда, ишни тергов қилиш учун сизга фақат жабрланган шахснинг кўрсатмалари кифоя қилади, деб ўйлаш хато бўлади. Кўрсатмаларнинг барчасини сиз қўлга киритишга муваффақ бўладиган бошқа кўрсатма ва далиллар билан имкон қадар исботлашингиз ёки тўлдиришингиз лозим.48 Одам савдосидан жабрланганларни сўров қилишда уларнинг ҳуқуқлари, танлови ва мустақиллигини ҳурмат қилиш керак. Жабр кўрганлар нақадар қийин аҳволга тушиб қолишларини ҳисобга олган ҳолда, кўпинча уларнинг ҳуқуқлари ҳимояланишини таъминлаш осон бўлмайди. Биринчидан, бундай ишларни олиб борадиган терговчилар жабр кўрган шахс билан тўқнашганларига доим ҳам ишонавермайдилар. Маълум сабабларга кўра жабрланган шахс ўта ҳаяжонда бўлиши ва ҳокимият билан ҳамкорлик қилишга мойил бўлмаслиги мумкин. Кўп ҳолларда терговчига оддий ва мутаассиб суриштирув бўлиб кўринган таомил аслида жабрланувчининг ҳаёти учун хавф солиши мумкин. Сўровни бошлашдан олдин унинг режасини тузинг. Одам савдосининг табиати, жалб этилган одамлар сони ва жиноят билан боғлиқ бўлган маконлар ҳамда гувоҳ учун виктимизация оқибатлари сабабли одам савдосидан жабрланган шахсни сўровдан ўтказиш анчагина мураккаб таомил ҳисобланади. 49 Жабрланган болаларни сўров қилишда эса бу жараёнга тайёргарлик кўриш дастлаб бола тўғрисида маълумот йиғишни ўзига киритади. Бундай маълумотлар боланинг ўзидан олиниши мумкин, лекин бу ҳолда керакли маълумотларни бола билан дастлаб фақат унинг таржимаи ҳолига тегишли норасмий суҳбат давомида қўлга киритиш лозим. Бундай маълумот олиниши полиция/милиция ходимига нафақат бола учун тергов жараёнида керакли шароитларни яратиш, балки расмий сўров жараёнида ҳамжиҳатликни ўрнатишга ёрдам беради. Бундан ташқари, тергов қилинаётган жиноятнинг барча элементларини қамраб олиш учун олдиндан тегишли саволларни тузиш лозим. Шунингдек, бола ўзиниг келгуси ҳаёти юзасидан берган ҳар қандай саволларига жавоб бера олиши учун, суриштирувчи болани ҳимоя қилиш бўйича қандай чоралар кўрилиши ёки аллақачон кўрилганлиги ҳамда келгусига қандай тадбирлар режалаштирилаётганлигини аниқлаши лозим.50 47 Шу ернинг ўзида. 48 Шу ернинг ўзида. 49 Шу ернинг ўзида. 50 ECPAT. (2006). Combatting the trafficking of children for sexual purposes: A training guide. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.ecpat.net/EI/EI_publications.asp.

67

Сўров жараёнида қуйидаги минимал стандартларга риоя қилиш керак: Сўров жараёнидаги минимал стандартлар

Одам савдосидан жабр курганликда гумон қилинаётган шахсга сўровнинг тартиб-таомиллари ва оқибатлари тўғрисида хабар беринг;

Маълумотни аниқ ва равшан, жабрланганликда гумон қилинаётган шахснинг она тилида баён қилинг;

Сўровда тажрибали таржимонлар иштирок этишлари керак; Одамнинг шахсий ҳаётига тегишли, масалан, яқин муносабатлари ва фоҳишабозлик

билан шуғулланиши тўғрисидаги саволларни бермаслик лозим; Фақат одам савдоси жиноят таркибининг ошкор элементлари аниқланган

ҳолатдагина одам бу жиноятдан жабрланган сифатида эътироф (идентификация) этилиши мумкин;

Одам савдосидан жабр тортганларнинг заиф ҳолати ва касалликлардан азобланиш оқибатлари, шу жумладан жароҳатланишдан кейин юзага келадиган (посттравматик ҳолат) кучли руҳий зарбани инобатга олиб, улар жавоб беришлари учун етарли вақт беринг.

Манба: ЕХҲТ (2004). Одам савдосидан жабрланганларни миллий даражада қайта йўналтириш механизмлари – одам савдосидан жабр кўрганлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш йўлида саъй-ҳаракатларни бирлаштириб: Амалий қўлланма. Варшава: ЕХҲТ – БДИПЧ. Қуйидаги манзилда мавжуд: http://www.osce.org/documents/odihr/2004/05/2903_en.pdf ).

Жабрланган болалар Одам савдосидан жабрланган болалар бешафқат муомаладан азоб чекадилар. Унинг турлари зўрлаш, калтаклаш ҳамда турли эҳтиёжларини қондиришга имкон бермаслик кабилардан иборат бўлиши мумкин. Натижада улар посттравматик ҳолат ёки бошқа кучли руҳий таъсирланишдан азобланадилар. Жабрланганларнинг ҳулқи шу даражада ўзгарадики, ҳатто улар шу ёшдаги одамлар жавоб бериши лозим бўлган оддий саволларга ҳам жавоб бера олмасликлари мумкин. Улар ўзлари дучор бўлган бешафқат муомала ҳолатларига бу бошқа одам билан содир бўлгандек муносабатда бўлишлари, улар қаерда бўлганлари ва нима бўлганини эслай олмасликлари, бепарво ва лоқайд кўринишлари ёки донг қотган ҳолатга тушиб қолишлари, бирданига эсига тушиб қолган хотиралардан азобланишлари ва ўта таъсирланиб кетишлари, эмоционал жиҳатдан ўз зўравонига боғланиб қолишлари ва уни ҳимоя қилишга уринишлари, қаттиқ қўрқув ҳолатига тушиб қолишлари мумкин.51 Кичик ёшдаги жабрланувчи одам савдоси предмети бўлганлигини рад этиши ёки бирон маъноли маълумот беришга қодир бўлмаслиги, ёхуд мантиқсиз ва қарама-қарши кўрсатмалар бериши мумкин. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ёш жабрланувчиларга кўрсатма беришлари эвазига вақтинчалик бошпана каби рағбат турларини таклиф қилишлари мумкин эмас, катта жабрланувчиларга эса буни таклиф қилиш мумкин. Айбловчи ҳукм чиқариш мақсадига эришиш учун боланинг хавфсизлигини таҳдид остига қўйиб бўлмайди.52

51 ECPAT. (2006). Combatting the trafficking of children for sexual purposes: A training guide. Retrieved at http://www.ecpat.net/EI/EI_publications.asp. 52 Шу ернинг ўзида.

68

Ёш жабрланувчини сўровдан ўтказишни бошлашдан олдин ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи ходими ушбу бола гувоҳ бўлиши мумкин ёки йўқлигини ва одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларга қарши гувоҳликларни бера олиши мумкинлигини аниқлаши лозим. Бу жараёнда боланинг энг эзгу манфаатларини таъминлаш вазифаси доимо биринчи ўринда туриши керак. Бу дегани, масалан, агар боланинг энг эзгу манфаатлари ундан ўзи келиб чиққан мамлакатга қайтиш ёки зудлик билан ўз оиласига қўшилишни талаб қиладиган бўлса, барча сўроқлар бекор қилиниши лозимлигини англатади. Сўров ўтказиш учун имкон мавжуд бўлган ҳолатларда уни тегишли тайёргарликка эга бўлган ходимлар ўтказишлари керак. Сўров вақтида болани қўллаб-қувватлайдиган шахс иштирок этишини таъминлаш чораларини кўриш лозим. Бундай шахс сифатида боланинг қариндоши чиқиши мумкин, қачонки унинг ўзи болага нисбатан бешафқат муомала қилинганликка дахлдорлиги юзасидан шубҳалар йўқ бўлганда. Акс ҳолда бундай шахс сифатида бола халос этилганидан бошлаб у билан шуғулланган ижтимоий ходим ёки мутахассис бўлиши мумкин. Агар имкон бўлса, бола учун қонуний васий тайинлаш даркор. Бундан ташқари, агар бола чет эл фуқароси бўлса ва маҳаллий тилни тушунмаса ёки бу тилда сўзлаша олмаса, болани унга оғзаки таржима қилиб турадиган таржимон билан таъминлаш чораларини кўриш керак. Бунда терговчи ва таржимоннинг жинси ҳам аҳамиятли бўлиши мумкин. Эркак кишилар томонидан шаҳвоний ва/ёки жисмоний зўравонликка дучор бўлган бола, эҳтимол, аёл киши иштирокида ўзини хавфсизроқ ҳис қилса керак. Бироқ баъзан болалар (шу жумладан қизлар)эркак киши билан муомала қилишни афзал биладилар, чунки уни ҳимоячи сифатида кўрадилар ва у билан сўзлашишлари осонроқ бўлади. Шу боис болаларни сўров қилишга ҳам аёлларни, ҳам эркакларни жалб қилиш талаб этилади. Қайта-қайта сўроқ қилишлардан ўзингизни олиб қочинг. Мумкин бўлса, сўровни бир марта щтказиш ва унга тайёрланиш жараёнига барча тегишли тузилмаларни жалб қилиш мақсадга мувофиқдир. Сўровда кўп сонли катталар иштироки болани қўрқитиб қўйишига йўл қўймаслик чораларини кўриш керак, шу билан бирга бола қайта-қайта сўров қилиниши ва бир неча бор такроран бешафқат муомала тўғрисидаги хотираларга қайтишига ҳам йўл қўйиб бўлмайди. Сўровда иштирок этувчи шахслар ўзларининг ролини аниқ тушунишлари лозим. Ва ниҳоят, боланинг ёши, тахминий етуклиги ва ақлий ривожланган даражасини ҳисобга олиб, сўровни содда ва тушунарли тилда олиб бориш керак. Бунинг учун тегишли ривожланиш даражасига эга бўлган болага тушунарли сўзлардан фойдаланиш лозим. Сўровда жиноятчи сифатида гумон қилинаётган ёки у билан боғлиқ бўлган шахс ҳеч қандай вазиятда иштирок этиши мумкин эмас. Имкон бўлса, сўров видеотасмага ёки, камида, магнитофон кассетасига (ёки бошқа электрон ускунага) ёзиб олиниши лозим. Агар сўровнинг ёзма равишдаги баённомаси юритилаётган бўлса, у аниқ олиб борилаётганлигига ишонч ҳосил қилинг ва ҳар бир жавобнинг охирида бола билан бирга ёзувларни текширинг.53 Илғор амалиётга мувофиқ мазмундор ва ҳар бир алоҳида ҳолатга тегишли бўлган очиқ саволлар тўпламини тузиш тавсия этилади.

Сўров ўтказиш жойи

Агар сўров ўтказиш жойи қонун билан белгиланмаган бўлса, жабрланувчи катталарнинг сўрови турли жойларда ўтказилиши мумкин, лекин сўровлар жабр кўрганнинг уйида ёки у яшаётган жойда ўтказилиши мумкин эмас. Хусусий ҳаётнинг дахлсизлигини таъминлаш


69

маълум маънода жабрланганлар обрўсини оила аъзолари ва танишлар назарида сақлаб қолиш учун, умуман олганда, самарали чора ҳисобланади.54 Жабрланган болалар билан боғлиқ ҳолатларда сўров ўтказиш жойи боланинг саволларга жавоб бериш қобилиятига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Энг мақбул вазиятда сўров ўтказиладиган жой бола ва полиция/милиция ходимлари учун қулай ва тор бўлмаслиги, бола учун жозибадор бўлиши ва унинг ичида кичик ёшдаги болалар учун қўғирчоқлар, бўяладиган китобчалар ва рангли қаламлар мавжуд бўлиши ҳамда унинг интерьери, каттароқ ёшдаги болалар учун, ёрқин ранглар билан безатилган бўлиши лозим. Бундан ташқари, бу жой ёпиқ ва тинч хонада жойлашган бўлиши керак. Агар полиция/милиция биносида сўров ўтказиш учун муносиб жой мавжуд бўлмаса, бундай вазиятда бирон болаларни парвариш қиладиган ташкилот билан унинг хоналарида сўров ўтказиш юзасидан келишиб олиш керак. Агар сўров ўтказиш хонаси сўров бориши кетидан бир томондан кузатиб туриш учун бир томондан шаффоф кўзгу ҳамда сўровни видеотасмага ёзиб олиш ускунаси билан таъминланса, бу тергов сифатини жиддий яхшилашга хизмат қилади.55 Сўровни ўтказиш учун муносиб жой танлашда қуйидаги жиҳатларни ҳисобга олиш лозим: Сўровни ўтказиш учун жой танлашда нималарга этибор қаратиш лозим:

Сўровни қаерда ўтказиш керак? Гувоҳ унга нотаниш, лекин сўров ўтказаётган шахсга таниш бўлган жойга бориши

керакми, ёки сўровни гувоҳниннг ўзига таниш бўлган ва у ўзини қулай сезадиган жойда ўтказиш мумкинми?

Жабрланган/гувоҳ унга нотаниш жойда сўровдан ўтказилаётган бўлса, у руҳий зарбага дучор бўлмайдими?

Гувоҳ унга нотаниш жойда сўров қилинадиган бўлса, бу унинг гувоҳликларига салбий таъсир кўрсатмайдими?

Ушбу жойда зарурий кўмак ва ёрдамни (масалан, таржимонлар, тиббиёт ходимлари ва ҳ.к.) таъминлаш мумкинми? Бу айниқса жиддий руҳий жароҳатни бошидан кечирган жабрланганлар юзасидан олиб борилаётган ишларда муҳим аҳамиятга эга.

Ушбу жой ишончли ва тозами, бу ерда ҳеч ким халақит бермайдиган ва чалғитмайдиган шароитлар яратилганми, бу ерда сўроқ қилинаётган шахсни кўриб ёки эшитиб туриш мумкинми?

Керакли аппаратура ишлайдими ва зарурий “сарфланувчи материаллар”, масалан, сўров баённомасини ёзиш учун кассета ва бланклар мавжудми?

Манба: Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси ва ГИБТЛ-БМТ. (2009). Одам савдосига қарши курашишда жиноий одил судлов соҳаси мутахассислари учун қўлланма, Модуль 8: Гувоҳлар бўлиши мумкин бўлган одам савдосидан жабрланганларни сўров қилиш. Қуйидаги сайтда мавжуд: www.unodc.org/documents/human-trafficking/TIP_module8_Ebook.pdf.

54 International Centre for Migration Policy Development. (2006). Anti-Trafficking Training for Frontline Law Enforcement Officers. Доступно на: http://www.icmpd.org/Anti-Trafficking-Training-for-Frontline-Law-Enforcement-Officers-Training-Guide-and-Background-Rea.1853.0.html. 55 ECPAT. (2006). Combatting the trafficking of children for sexual purposes: A training guide. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.ecpat.net/EI/EI_publications.asp.

70

Сўров ўтказиш учун зарур бўлган кўникмалар Қуйида одам савдоси қурбонларини сўров қиладиган шахсларга тавсия этиладиган айрим қўшимча кўникмалар рўйхати кўрсатиб ўтилган. Улар сизга сўров отказиш учун ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимларини танлашда ёрдам беради: Жабрланувчиларни/гувоҳларни сўров қилиш учун зарур бўладиган қўшимча кўникмалар

Савол бериш кўникмалари (биринчи навбатда сўроқ олиб бориш эмас, сўров бўйича керакли кўникмалар мавжудлиги тўғрисидаги маълумотлар);

Фаол тинглаш кўникмалари; Кузатиш кўникмалари: руҳий азобланиш, ҳавотирланиш, қўрқув ва шу кабиларни

аниқлай олиш ва бундай ҳис-туйғуларга муносабат билдириш; Жабрланган шахс билан алоқа ўрната олиш ва айни пайтда профессионал ходим

бўлиб қолиш (масалан, майл билдириш, етказилган зарарни тан олиш, сабрли бўлиш ва ш.ў.);

Ҳукм чиқармаслик ва айбламасликни билиш (масалан, бирон ижтимоий қатлам, муҳожирлар, шаҳвоний хизматлар соҳаси ходимлари, аёллар, эркакларга нисбатан хурофот йўқлиги);

Жабрланган шахсни унга ҳеч нарсадан уялмаслик, ўзини ҳеч нарсада айбламаслиги кераклигига ишонтира олиши;

Турли маданий анъаналар масалаларида бохабар бўлиш, ва бу турли маданиятларга мансуб бўлган одамлар билан ишлашга имкон беради;

Одам руҳиятига ўта зулмли таъсир кўрсатадиган жиноятлар билан тўқнашишга психологик тайёргарлик;

Савол беришда профессионаллик ва инсоний ҳамдардлик ўртасида мувозанат сақлай билиш;

Ҳам жуда мураккаб, ҳам жаргонли, жиноятчилар қўллайдиган лексикадан узоқ бўлиш;

Жабрланган шахс билан, ҳатто эзгу мақсадларда, ҳар қандай жисмоний алоқага йўл қўймаслик.

Манба: Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси ва ГИБТЛ-БМТ. (2009). Одам савдосига қарши курашишда жиноий одил судлов соҳаси мутахассислари учун қўлланма, Модуль 8: Гувоҳлар бўлиши мумкин бўлган одам савдосидан жабрланганларни сўров қилиш. Қуйидаги сайтда мавжуд: www.unodc.org/documents/human-trafficking/TIP_module8_Ebook.pdf.

Ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни сўров қилиш Аксарият жиноятларни тергов қилиш жараёнида гувоҳларни ҳамкорлик қилишга ишонтириш осон кечмайди. Худди шу ҳолатни муҳожирларни ноқонуний олиб кириш вазиятларида ҳам кузатиш мумкин. Гувоҳлар, шу жумладан ноқонуний олиб кирилаётган муҳожирлар, турли сабабларга кўра чўчиган ёки қўрқитиб қўйилган бўлиши мумкин. Масалан, уларнинг ва уйда қолган оила аъзоларининг жисмоний хавфсизлигига таҳдид солиниши мумкин. Улар жиноятга аралашганликда айбланишдан чўчишлари ёки ўзлари келган мамлакатга қайтишга қўрқишлари мумкин. Муҳожир билан ҳамкорлик ўрнатиш ва ишончини қозониш учун у билан одамий муомала қилиш ҳамда қабул қилувчи мамлакатнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари томонидан ҳимояни кафолатлаш лозим. Гувоҳларни ҳамкорликка оғдириш ва тегишли кўрсатмаларни таъминлаш учун бир неча усуллар мавжуд.

71

Масалан, полиция/милиция қуйидаги услубларни қўллаши мумкин:

иммиграция ҳокимиятида ноқонуний олиб кирилган ва гувоҳлар бўлган муҳожирларга мамлакатда қолишга (муваққат ёки доимий асосда) рухсат беришни сўраб мурожаат этиш;

ноқонуний олиб кирилган ва ўз мамлакатига қайтариб юборилган муҳожир ўз она ватанида бўлиб туриб, кўрсатмаларни бериши мумкин бўлиши учун гувоҳ билан видеоконференцияларни ташкил қилиш (тегишли ускуналар мавжуд бўлса);

ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ходимлар онгли равишда ҳаракат қилаётганларига ишонч ҳосил қилишлари ҳамда улар томонидан гувоҳларни сўров қилиш ва гувоҳликларини олиш жараёни тегишли тартибда ўтказилаётганлигига судьяларни ишонтиришлари учун (дастлаб ҳуқуқий ёрдам кўрсатилган шахс томонидан берилган кўрсатмалар бошқа ҳолатларда қўлга киритилган кўрсатмаларга нисбатан ўзгача қабул қилиниши мумкин) бундай муҳожирларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш лозим;

ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар берган кўрсатмаларни бошқа усуллар, масалан, телефон орқали бўлган суҳбатларни эшитиб олиш ёки бошқа гувоҳларнинг кўрсатмалари билан исботлаш;

гувоҳлар сўровларини аудио- ёки видеотасмаларга ёзиб олиш; қонун билан рухсат этилган жойларда гувоҳ шахсини расман ҳимоя қилиш

имкониятини кўриб чиқиш лозим, ва бу ҳам унинг ҳимоясини таъминлашни назарда тутади.

Сўровни ёзиб олиш

Одам савдоси билан боғлиқликда гумон қилинаётган вазиятларда ёзма ҳисоботларни тузиш айниқса муҳимдир. Аниқ ва мазмундор ҳисоботлар (уларда одамлардан фойдаланиш жойлари, кузатув остига тушганлар таърифланади; тахминий жабрланганлар, одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар ёки мижозлар, хизматлар билан таъминловчилар каби маълумот етказувчилар билан суҳбатлар мавжуд бўлади) терговнинг кейинги босқичлари учун катта аҳамиятга эга бўлишлари мумкин. Мавжуд тезкор маълумотлар ҳажмига қараб, ҳисоботларнинг турли шакллари қўлланилиши мумкин. Ҳисоботга қуйидаги маълумотлар киритилиши керак:

Ҳисоботга киритилиши лозим бўлган маълумотлар:

Одам савдоси ёки одамдан фойдаланиш тури – шаҳвоний фойдаланиш, меҳнатидан

фойдаланиш, одам аъзолари билан савдо қилиш ва ш.ў.; Жиноий ишда тилга олинган мамлакатлар; Ҳар бир гумон қилинаётган ёки жабрланганнинг тўлиқ, батафсил ташқи таърифи,

таржимаи ҳоли ва жиноий ўтмиши; Барча маълум манзиллар тўғрисида тўлиқ маълумотлар; Барча маълум транспорт воситалари ва фойдаланилаётган транспортнинг бошқа

турлари тўғрисида тўлиқ маълумотлар; Ишда тилга олинган барча алоқа воситалари тўғрисида тўлиқ маълумотлар; Ишда тилга олинган барча йўл ҳужжатлари ёки шахсни тасдиқловчи ҳужжатлар

тўғрисида тўлиқ маълумотлар; Ишда тилга олинган барча йўналишлар ва ҳаракатланиш воситалари тўғрисида

тўлиқ маълумотлар; Ишда тилга олинган барча молиявий ахборотлар тўғрисида тўлиқ маълумотлар;

72

Одам савдоси билан шуғулланувчи шахс(лар) томонидан жиноят содир этиш усули тўғрисида тўлиқ маълумотлар;

Ҳар қандай фойдали маълумотни эркин шаклда баён қилиш; Ушбу маълумотларни тақдим этган ходим ёки бўлинма ва у билан уланиш манзили.

Манба: International Centre for Migration Policy Development. (2006). Anti-Trafficking Training for Frontline Law Enforcement Officers. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.icmpd.org/Anti-Trafficking-Training-for-Frontline-Law-Enforcement-Officers-Training-Guide-and-Background-Rea.1853.0.html

Жабрланувчиларни/айбланувчиларни сўроқ қилиш Суд тартибида таъқиб қилиш учун қўлланилиши мумкин бўлган маълумотлар тегишли тартибда йиғилишини таъминлаш учун полиция/милиция одам савдосида ёки муҳожирларни ноқонуний олиб киришда гумон қилинаётган шахсларни сўров ёки сўроқ қилишни пухта режалаштириши лозим. Сўроқ вақтида биринчи навбатда ҳуқуқбузар вояга етган-етмаганлигини аниқлаш шарт. Агар ҳуқуқбузар ёш бола бўлса, унга нисбатан вояга етмаган ҳуқуқбузарлар билан муомала қилиш қоидаларига мувофиқ муносабат қилиш керак. Кейинги бўлимда сўроқ мақсадлари ҳамда уни ўтказишга бўлганқатор ёндашувлар ва, ниҳоят, ҳибсга олиш жараёни кўриб чиқилган. Сўроқ мақсади Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари одам савдоси/муҳожирларни ноқонуний олиб киришнинг барча бўғинларини аниқлаш мақсадида ушбу жиноятлар ва улар билан боғлиқ бўлган тадбирларнинг барча жиҳатлари тўғрисида аниқ маълумотлар йиғилишини таъминлашлари лозим. Бу имкон қадар кўпроқ жўнатиш ва қабул қилиш пунктларида алоқага киришлар ҳолатлари, манбалар ва гувоҳларни ҳамда одам савдосидан жабрланганларни/ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни ташиш воситалари, йўналишлари ва услуьларини аниқлаш учун зарур.56 Бундан ташқари, сўроқ натижаларига кўра одам савдоси/муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланувчи шахслар томонидан қўлланиладиган услуб ва йўллар фош этилиши мумкин. Бу одам савдоси/муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланувчи шахсларнинг жиноят содир этиш усулларини тергов қилиш ҳамда одам савдоси предметига айланиши мумкин бўлган бошқа жабр кўрганларни ва уларга ёрдам кўрсатиш учун улар ўрнашган жойларини аниқлаш учун зарур бўладиган жиноятчиларнинг жиноий ўтмишини аниқлашга имкон беради. Шунингдек, бу одам савдоси билан шуғулланувчи шахсларни ҳаракатлантираётган сабаб ва рағбатларни тушуниш, одам савдоси/муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланувчи шахсларнинг молиявий жиҳатларини ва, ниҳоят, ноқонуний активларни (агар мавжуд бўлса) аниқлаш учун зарур. 57 Бунда айбномани тузиш ва жиноий таъқиб қилиш учун керак бўлган маълумотлар бу турдаги жиноятларга йўл қўймаслик бўйича профилактик чораларни режалаштириш билан бир вақтда йиғилади. Сўроқ босқичлари Одам савдосида гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахслар қай аснода сўроқ қилиниши унинг давомида қўлга киритиш мумкин бўлган маълумотлар ҳажми ва сифати учун ҳал 56 United Nations Office on Drugs and Crime. (2007). Standard operating procedures (SOP): On investigating crimes of trafficking for commercial sexual exploitation. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/pdf/india/sop_investigation_131207.pdf 57 Шу ернинг ўзида.

73

қилувчи аҳамиятга эга. Одам савдосида гумон қилинаётган шахсларни сўроқ қилиш жараёнини қуйидаги уч босқичга бўлиш мумкин: (1) предмет ва ҳужжатларни тақдим этиш; (2) сўроқ қилинаётган шахс ва жиноий ишнинг жиҳатлари тўғрисида маълумот олиш; (3) батафсил сўроқ қилиш.58 Сўроқ қилинаётган шахсга предмет ва ҳужжатларни тақдим этиш босқичида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходими гумон қилинаётган шахс қандай қонунбузарлик сабабли қамалганлигини баён қилиши, ҳибсга олиш ва тинтув ўтказиш баённомаларини эшиттириб ўқиши, барча тегишли вазиятларда айбланувчининг дастлабки баёнини ёзиб олиши ҳамда нақд пуллар ёки бошқа тўлов воситалари солинган ва далиллар мавжуд бўлган пакетни очиши лозим.59 Сўроқнинг предмет ва ҳужжатларни тақдим этиш босқичидан сўнг сўроқни олиб бораётган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходими гумон қилинаётган шахс ва тергови олиб борилаётган жиноятнинг жиҳатлари ҳақидаги маълумотларга ўтиши керак. Ушбу босқичда айбланувчи ўз таржимаи ҳолига тегишли ва бошқа дастлабки маълумотларни, шу жумладан келиб чиққан мамлакатлари (татбиқ қилиш мумкин бўлса), ишлаш жойи, даромадлари (бу жуда муҳим, чунки вақт ўтиб жиноий фаолиятдан олинган даромад туфайли шаклланган мумкин бўлиши мол-мулк келиб чиқишини изоҳлаб бериш талаб қилиниши мумкин), бошқа жойга кўчиб ўтиш сабаблари ва ўзининг яшаш жойи, жабрланган(лар) билан қандай алоқаси борлиги, шу жумладан улар қачон ва қаерда танишиб қолганлиги ҳақидаги маълумотларни тақдим этиши ҳамда жабрланган(лар) билан муносабатларини, агентлик, офис, яшириш учрашадиган хонадон, фоҳишахона ва шу кабиларни муфассал таърифлаб бериши талаб этилади. 60 Гумон қилинаётганларга уларга қўйилаётган айблар юзасидан жавоб беришга имкон тақдим этиш керак, бироқ улар ҳам сукут сақлаш ҳуқуқига эга. «Батафсил сўроқ» босқичи: полиция/милиция гумон қилинаётган шахснинг жиноятга алоқадорлигини аниқлаш ва унинг аввалги кўрсатмаларини мустаҳкамлаш учун ашёвий далиллардан фойдаланиши мумкин.61 Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходими гумон қилинаётган шахснинг ҳаракатлари ва феъл-атвори кетидан кузатиш ҳамда ушбу дамга қадар тўпланган маълумотларни баҳолаш учун сўроқнинг биринчи ва иккинчи босқичи ўртасида бироз вақт ўтказиши лозим. Шунингдек, ходимлар керакли қўшимча маълумотларни қўлга киритиш мақсадида сўроқ олиб боришнинг ўз усулларини мувофиқлаштиришлари учун бу имкониятдан фойдаланишлари керак. 62 Сўроқнинг охирги босқичида ходимлар уларда мавжуд бўлган ашёвий далиллар асосида жиноят деталларига урғу берган ҳолда ўз саволларини шакллантиришлари лозим, айниқса жиноий таъқибга кўмаклашиш нуқтаи назаридан. Имкон мавжуд бўлган барча ҳолатларда гумон қилинаётган шахсга ашёвий далиллар кўрсатилиши ва изоҳ бериш учун вақт берилиши лозим.63 Айниқса ушбу шахс ноаниқ жавоб

58 United Nations Development Programme. (2003). Best practices: Law enforcement manual for fighting against trafficking of human beings. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.undp.ro/governance/Best%20Practice%20Manuals/user_manual/manual/section-06/page51.html 59 Шу ернинг ўзида. 60 Шу ернинг ўзида. 61 Шу ернинг ўзида. 62 Шу ернинг ўзида. 63 Шу ернинг ўзида.

74

бераётганда ёки аввалроқ сўроқ давомида берган ўз кўрсатмаларига қарама-қарши кўрсатма берадиган бўлса, унинг жавоб бериш усулига алоҳида эътибор қаратилиши керак. Айни пайтда, сўроқ вақтида берилаётган кўрсатмалар аниқ ва тўғри эканлигини аниқлаш учун бир хил саволларни қайта-қайта бериш лозим, лекин ҳар доим янгича ифодаланган шаклда. Шу билан бирга, сўроқнинг барча учта босқичи давомида гумон қилинаётганнинг жавобларини баҳолашда аудио- ва видеоёзмалардан фойдаланиш имкониятларини жиддий кўриб чиқиш лозим, чунки бу суд муҳокамаси давомида муҳим исбот сифатида хизмат қилиши мумкин .64 Қуйида гумон қилинаётганларни сўроқ қилиш вақтида ҳисобга олиш лозим бўлган қуйидаги қўшимча амаллар келтирилган: Сўроқ вақтида ҳисобга олиш лозим бўлган қўшимча амаллар:

Жиноий занжирнинг тахминий бўғинларини ва жиноят воқеасининг етишмаётган элементларини аниқлаш учун бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан боғланинг;

Агар гумон қилинаётган шахс чет эл фуқароси бўлса, чегара ва иммиграция хизматлари билан боғланинг;

Агар одам савдоси мақсади мажбурий меҳнатдан фойдаланишдан иборат бўлса, Меҳнат вазирлиги билан боғланинг;

Сўроқни ўтказиш учун илмий-техник воситалардан (яъни, полиграфда текшириш) фойдаланинг;

Тўпланган маълумотлар тўғри тушунилишини таъминлаш учун профессионал таржимонлар хизматларидан фойдаланинг;

Гумон қилинаётган шахсни сўроқ қилаётганда унга айб қўйишдан ўзоқ бўлинг; Гумон қилинаётган шахсларнинг баёнларини уларга зид бўлган маълумотлар билан

солиштиришдан олдин, бу шахсларга воқеа бўйича ўз фикрларини баён этишларига имкон беринг;

Гумон қилинаётган шахс билан ҳеч қандай келишувда иштирок этманг ва унинг кўрсатмаларини қўллаб-қувватламанг;

Гумон қилинаётган шахснинг ўз-ўзидан баён қилинадиган барча кўрсатмаларини ҳужжатлаштириб олинг, ҳатто бундай кўрсатмалар бир қарашда ўз манфаатини кўзлайдиганга ўхшаса ҳам.

Манба: United Nations Office on Drugs and Crime. (2007). Standard operating procedures (SOP): On investigating crimes of trafficking for commercial sexual exploitation. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/pdf/india/sop_investigation_131207.pdf; International Centre for Migration Policy Development. (2006). Anti-Trafficking Training for Frontline Law Enforcement Officers. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.icmpd.org/Anti-Trafficking-Training-for-Frontline-Law-Enforcement-Officers-Training-Guide-and-Background-Rea.1853.0.html.


75

Сўроқ ўтказиш жойи Гумон қилинаётганларни улар учун одатий бўлган шароитлар ва жойлардан узоқда, ҳамкорлик қилиш ва ишончли маълумотларни олиш учун қулай муҳит яратилган жойда сўроқ қилиш лозим.65 Айрим вазиятларда ходимларга гумон қилинаётганларнинг ғазаби ва тажовузкорлигига тезда жавоб қайтариш кўникмалари зарур бўлиб қолиши мумкин. Бирон муҳим саволлардан қочиш учун одамлар билан манипуляция қилиш тактикасидан фойдаланётган ёки жиноятни содир этишда ўз иштироклари даражасини камайтиришга уринаётган гумон қилинаётган шахсларни сўроқ қилаётганда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ҳушёр бўлишлари керак. 65 International Centre for Migration Policy Development. (2006). Anti-Trafficking Training for Frontline Law Enforcement Officers. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.icmpd.org/Anti-Trafficking-Training-for-Frontline-Law-Enforcement-Officers-Training-Guide-and-Background-Rea.1853.0.html.

77

ҲИМОЯ ВА ЁРДАМ 8

79

ҲИМОЯ ВА ЁРДАМ – одам савдосидан жабр кўрганларга нисбатан Азият чекканларни ҳимоялаш одам савдоси ишлари билан шуғулланувчи ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг устувор вазифаси ҳисобланади. Жиноий ишлар буйича терговни бошлашга киришишдан аввал ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари жабрланганлар ҳуқуқни ҳимоялаш органлари ёки ижтимоий хизматлар (ёки шунга ўхшаш хизматлар) ва бу соҳада фаолият юритувчи ноҳукумат ташкилотлар химоясида бўлишларини таъминлашлари лозим. Жабрланганларнинг такрорий виктимизациясига йўл қўйиб бўлмайди. Ушбу бўлимда одам савдосидан жабр кўрганларни ҳимоя қилиш, шунингдек ахборотлашган розилик, жабрланувчига йўналтирилган ёндашувдан фойдаланиш, гувоҳ бўлган болаларнинг эҳтиёжларини баҳолаш ва уларни ҳимоя қилиш каби бир қатор масалалар кўриб чиқилган. Хабарлашган розилик Одам савдосидан жабрланганларга кўрсатиладиган барча ёрдам турлари уларнинг тўлиқ ва хабарлашган розиликларини талаб қилади. Одам савдосидан жабрланганларнинг уларга ёрдам кўрсатувчи ташкилотлар дастурига киритилишидан бошлаб, жамият ҳаётига тўла қайтгунларига қадар бўлган пайтда қандайдир ҳатти-ҳаракатлар, таклифларига розилик олишдан аввал, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари ўзлари амалга оширишни режалаштирган тадбирлар ҳақида жабрланганларга тушинарли маълумот беришлари лозим. Жабрланганлар ўқиш ва ёзишни билган тақдирда уларга хизмат кўрсатишнинг айрим босқичларида уларнинг ёзма равишдаги розилигини олиш тавсия этилади. Агар ходимлар жабрланган шахсга тушунарли тилни билмасалар, бу ҳолда жабрланган билан оғзаки ва ёзма равишда мулоқот юритиш учун таржимоннинг иштирокини таъминлаш лозим. Жабрланган ёш бола бўлса, барча масалалар бўйича унинг ҳомийси билан маслаҳатлашиб, барча қўлланилаётган ҳаракатлар бўйича унинг розилигини олиш керак.66 Жабрланганга йўналтирилган ёндашувни қўллаш Одам савдоси предметига айланган шахслар дискриминацияга, яъни камситилишга дучор бўлишлари керак эмас. Барча чоралар, айниқса жинси, этник мансублиги, ижтимоий мақоми, иммиграцион мақоми ва/ёки жабрланувчи аввал савдо объекти бўлган ёки шаҳвоний хизматлар кўрсатишда иштирок этган ёхуд ноқонуний фаолият юритгани юзасидан ҳеч қандай камситишсиз қўлланилиши лозим.67 Амалда жабр кўрганга йўналтирилган ёндашув (тахминий) жабрланганлар билан ишонч билдирадиган муносабатларни ривожлантириш, уларни тегишли ёрдам бериш хизматларига қайта йўналтириш ва уларнинг ҳуқуқлари тўғрисида ахборот беришга қаратилган. Ҳар бир муайян ёки тахминий жабрланувчига унинг бўйича қўзғатилган иш, ҳуқуқлари ва келгусидаги тахминий қадамар тўғрисида тўлиқ маълумот тақдим этилиши лозим.68

66 Миграция бўйича халқаро ташкилот (2007). Одам савдосидан жабрланганларга бевосита ёрдам кўрсатиш бўйича МХТ қўлланмаси. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.iom.int/jahia/webdav/site/myjahiasite/shared/shared/mainsite/published_docs/books/CT%20handbook.pdf 67 Европа комиссияси (2004). Бир гуруҳ экспертларнинг одам савдоси бўйича маърузаси. Брюссель. 68 Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти (ЕХҲТ). (2011). Одам савдоси: жабрланган бўлиши мумкин бўлган ва тахминий жабрланганларнинг идентификацияси: Аҳоли билан яшаш жойи бўйича ҳамкорлик қилиш концепциясидан фойдаланадиган полиция/милиция ёндашуви. Қуйидаги сайтда мавжуд: www.osce.org/node/78849

80

Эҳтиёжларни баҳолаш Жабр кўрганларнинг эҳтиёжлари қондирилганлигига ишонч ҳосил қилиш учун эҳтиёжларни баҳолаш керак. Бундай баҳолаш уч даражада бажарилади: дастлаб жабрланувчининг асосий эҳтиёжлари, кейин ёрдам олиш эҳтиёжлари ва, ниҳоят, жабрланганнинг ўз ҳуқуқларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган эҳтиёжлари баҳоланади. Асосий эҳтиёжларни баҳолаш:

Уй-жой (шу жумладан фавқулодда вазиятлар ҳолатидаги, муваққат ва узоқ муддатли турар жой ҳамда кучиб ўтиш эҳтимоли);

Транспорт (шахсий автомобиль ёки жамоат транспортидан фойдаланиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш имкони);

Жабрланган шахс ва унинг оила аъзолари учун озиқ-овқат маҳсулотлари; Кийимлар; Ишга жойлашиш ва/ёки касб ўрганиш; Таълим (масалан, мактабга бориш); Жабр кўрганларнинг болалари билан боғлиқ асосий муаммоларни ҳал қилишга

кўмаклашиш (яъни мактаб, болаларга васийлик қилиш, тиббий хизмат кўрсатиш);

Манба: Seymour, A. (2002). Justice solutions. Қуйидаги сайтда мавжуд: www.justicesolutions.org/art_pub_assessing_basic_needs.pdf

Ёрдам олиш эҳтиёжларини баҳолаш:

Таназзул вазиятдаги аралашув; Таназзул вазиятдаги маслаҳатлашув; Шошилинч молиявий ёрдам; Ҳимояни кучайтириш; Жисмоний ҳимоя воситаларидан фойдаланган ҳолда уйни ҳимоя қилиш тизимини

текшириш (қулфлар ва ш.ў.); Келгусида хавфсизликни таъминлаш; Иш берувчига нисбатан ёнини олиш ёки аралашиш; Ижтимоий ёрдам тизимини ривожлантириш ёки кучайтириш; Саломатлик ва тиббий хизмат масалалари; Руҳий саломатлик масалалари бўйича маслаҳатлашиш (жабрланган шахс ва унинг

оиласи); Қўллаб-қувватлаш гуруҳларининг иштирокчиси; Ҳуқуқий маслаҳатлашиш; Ижтимоий хизматларга қайта йўналтириш; Иммиграцион мақом билан боғлиқ бўлган кўмаклашув; Алкогол ёки гиёҳванд моддаларига боғлиқ бўлиб қолганликдан халос бўлиш бўйича

маслаҳатлашув, талаб этиладиган ҳолатда; Фавқулодда вазиятлардаги ҳаракатлар тартиби тўғрисидаги маълумотлар; Ёзма ёки оғзаки таржима; Кейинги алоқалар (зарур бўлганда ва/ёки талаб бўйича).


81

Жабр кўрганлар ўз ҳуқуқларини амалга оширишлари билан боғлиқ эҳтиёжларни баҳолаш:

Одам савдосидан жабр кўрганларнинг ҳуқуқлари тўғрисидаги маълумотларни тақдим этиш;

Зарарни қоплаш тўғрисидаги даъвони тақдим этиш тартиби ҳақидаги маълумот; Ҳимояга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги маълумот; Айбланувчининг аҳволи ва қаерда ўрнашганлиги тўғрисидаги билдириш; Одил судловни амалга оширишнинг асосий таомилларида иштирок этиш ҳақидаги

маълумот; Қўзғатилган иш бўйича суддаги ва бошқа муҳокамаларда кузатиб бориш; Ҳукм чиқарилишига қадар ишни ўрганиб чиқиш доирасида сўров тўғрисидаги

ва/ёки жабрланувчи етказилган зарар тўғрисидаги аризани бериш имкониятлари ва бундай сўров бўйича ҳамда бунинг юзасидан ариза беришга кўмаклашиш;

Ноқонуний олиб қўйилган мол-мулкни қайтариш ҳақидаги маълумот ва уни қайтариш юзасидан аризани расмийлаштиришга кўмаклашиш;

Жиноий ишни юритиш ёки вояга етмаганнинг ишини юритиш натижалари тўғрисида хабар бериш;

Айбланувчининг ўрнашган жойи ва унинг ҳар қандай харакатланиши, шу жумладан озод этилиши ва қочиши (қамоққа ташлаш ёки қўлга олиш билан боғлиқ ҳолатларда) ҳақидаги билдириш.


Эҳтиёжларни баҳолаш давомида тўпланган маълумотлар кейинчалик ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари амалга ошириши лозим бўлган чораларни ишлаб чиқиш учун қўлланилади. Жабрланган болаларни ҳимоя қилиш Биринчи навбатда жабр кўрганларнинг энг мақбул манфаатларини таъминлашга қаратиш лозим. Жабрланган болалар билан одамлар ўз фарзандларига қиладиган билан тенг муомала қилиш ҳамда алоҳида ёндашувни талаб қиладиган ноёб шахсга қилинадигандек муомала қилиш талаб этилади.69 Шу билан бирга, ёш болага нисбатан дўстона бўлиш ва унинг гендер хусусиятларини ҳисобга олиш муҳимдир. Болалар катталардан, ўғил болалар қиз болалардан фарқ қилади, шунинг учун болалар уларнинг кам учрайдиган ва индивидуал эҳтиёжларини ҳисобга оладиган тегишли муомалани талаб қилишади. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари амалда камситмаслик сиёсатини олиб боришлари ва барча тегишли идоралар билан ҳамкорликда ҳаракат қилишлари керак.70 Боланинг хавфсизлигини таъминлаш – биринчи даражали энг муҳим вазифа. Бу эса сиз болани гумон қилинаётган жиноятчилар назаридан хавфсиз ва қулай жойга узоқлаштиришингиз лозимлигини англатади. Шунингдек, болаларга хизмат кўрсатадиган ноҳукумат ёки ҳукумат ва бошқа ташкилотлар билан ҳамкорлик ўрнатиш лозим. Боланинг такроран жароҳатланиши ёки виктимизацияга учрашининг ҳар қандай имкониятларини бартараф қилинг. Бола билан жиноятчига бўлгандек муомала қилиш, унга нисбатан салбий

69 ECPAT. (2006). Combatting the trafficking of children for sexual purposes: A training guide. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.ecpat.net/EI/EI_publications.asp 70 Шу ернинг ўзида.

82

ҳаракат қўллаш ва маълумот олиш мақсадида унга босим ўтказиш мумкин эмас. Жабрланган болага нисбатан ҳеч қачон ҳақоратлайдиган ва одам қадр-қимматини каситадиган муомала турларини қўллаш мумкин эмас.71 Боланинг ўзидан тегишли исботларни олиш зарурати юзага келмаслиги учун, бола одам савдосидан жабрланганлиги тўғрисидаги шубҳаларни исботлаши мумкин бўлган ҳар қандай далилларни йиғинг. 72 Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари болани қайта-қайта сўров қилишдан қочишлари ва келгусида фойдаланиш учун барча тўпланган далилларни ҳужжатлаштириб қўйишлари ва сақлашлари лозим. Бундан ташқари, муҳим далилларни болани тиббий кўрикдан ўтказиш натижасида қўлга киритиш мумкин. Бунинг учун барча далил-исботларни йиғиш ва, қўшимча руҳий жароҳатга йўл қўймаслик ҳамда тиббий кўрик вақтида болани тегишли кўмак билан таъминлаш учун малакали амалиётчи шифокорни таклиф қилиш лозим.73 Боланинг ёшини текшириш муҳим бўлишига қарамасдан, агар сизга шундай бўлиб кўринса, сиз ушбу шахс 18 ёшга тўлмаган деб тахмин қилишга ҳақлисиз.74 Тиббий кўрик боланинг ёшини аниқлашга ёрдам беради. Акс ҳолда терговчи боланинг ташқи кўринишини, унинг руҳий етуклигини, мавжуд ҳужжатлар ҳамда миллий ёки хорижий ҳокимият органлари томонидан тақдим этилган маълумотларни инобатга олиши лозим.75 Жабрланган бола билан иш олиб бораётганда унга ўзи билан рўй берган воқеага кўникиб кетишига имкон беринг. Бунга кўп кунлар, ҳафталар ҳатто ойлар кетиши мумкин. Ушбу вақт давомида болани алоҳида хонага жойлаштириш керак эмас, яхшиси у тегишли реабилитация марказида яшашини таъминланг.76 Бола жиноятчиларга нисбатан айбнома чиқаришга ёрдам берадиган кўрсатмаларни беришга қодир эканлигини аниқлаш учун тегишли мутахассислар кўмагида боланинг аҳволини ҳар томонлама баҳоланг. Ушбу баҳо бола жиноятнинг гувоҳи сифатида чиқадиган вазиятда унинг учун хатар ва таҳдидларни ҳамда бола онгли равишда кўрсатма бера олиши ёки йўқлигини аниқлаш учун психологик баҳони ўзига киритади. Агар ҳар қайси ана шундай баҳолашлар натижаларига кўра бола мувофиқ гувоҳ сифатида қабул қилинмайдиган бўлса, боланинг кўрсатмалари орқали далилларни қўлга киритиш учун ҳеч қандай қўшимча ҳаракатларни амалга ошириш керак эмас. Агар ижтимоий таъминот тизимида болаликни муҳофаза қилиш хизмати мавжуд бўлса, боланинг энг мақбул манфаатларида тегишли кейинги ҳаракатларни таъминлаш учун унинг тавсияларига амал қилинг.77 Болаларни репатриация қилиш турли тегишли идораларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари асосида амалга оширилиши лозим. Самарали ҳамкорлик ва ҳаракатларни мувофиқлаштириш одам савдосидан жабрланган болаларни муваффақиятли ва хавфсиз ўз ватанларига қайтаришга хизмат қилади.

71 Шу ернинг ўзида. 72 Шу ернинг ўзида. 73 Шу ернинг ўзида. 74 Шу ернинг ўзида. 75 Шу ернинг ўзида. 76 Шу ернинг ўзида. 77 Шу ернинг ўзида.

83

Жабрланган болаларни репатриация қилишда биринчи навбатдаги вазифалар

Хавфсизликни таъминланг; Келиб чиққан мамлакатда тегишли терговларни ўтказинг; Ижтимоий ва психологик реинтеграция режасини ишлаб чиқинг; Олиб келинган мамлакатдан чиқиб кетиш учун тегишли тайёргарлик тадбирларини

амалга оширинг; Келиб чиққан мамлакатда тегишли қабул ташкил қилинг; Тегишли реинтеграция жараёнини таъминланг.

Манба: ECPAT. (2006). Combatting the trafficking of children for sexual purposes: A training guide. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.ecpat.net/EI/EI_publications.asp

Репатриация ва реинтеграция жараёни доирасида келиб чиққан мамлакатда тергов ўтказиш лозим. Бундай тергов оиладаги вазиятни баҳоловчи ижтимоий тергов ҳамда ота-оналарнинг болани парваришлашга қодирлигини баҳолаш вазифасини ўзига киритади. Шу билан бирга, ота-оналарнинг ўзлари одам савдоси жараёнида иштирок этган бўлиши мумкинлигини ҳам ҳисобга олиш аҳамиятли. 78 Бундан ташқари, бола одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар томонидан ҳанузгача сезаётган таҳдид даражасини аниқлаш учун хатарларни баҳолаш лозим, чунки бола эксплуататорлар учун ўзига хос инвестиция ҳисобланади. Шунингдек, одам савдоси билан шуғулланувчи шахслар боланинг оиласига ҳам таҳдид солиши мумкин. Шу боис ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва ижтимоий хизматлар бола ва унинг оиласининг хавфсизлигини таъминлаш учун ўз саъй-ҳаракатларини бирлаштиришлари лозим. Бундан ташқари, маҳаллий ҳамжамият томонидан кўмак даражасини баҳолаш керак. Одам савдосидан жабр кўрганларнинг кўпчилиги орқага қайтганларидан кейин ўз жамиятларида стигматизацияга учрамоқдалар. Ҳамжамият томонидан ёрдам кўрсатилиши юзасидан келишиб олмай туриб, болани ушбу ҳамжамиятга қайтариш керак эмас.79 Боланинг одам савдоси билан боғлиқ суиистеъмолликлар ҳолатлари тўғрисидаги фош этадиган маълумотларини эътиборга олинг. Бола унга нисбатан бешафқат муомала қилинганлиги ҳақидаги маълумотларни фош қилганда руҳий ёрдамга муҳтож бўлиши мумкин, айни пайтда бола нималарни бошидан кечирганлигини тушуниш ва унга жамиятдаги оддий ҳаётга қайтиш учун унинг оиласига ҳам ёрдам талаб этилиши мумкин. Боланинг нафақат жисмоний, балки психологик реинтеграциясини режасини тузиш лозим.

78 Шу ернинг ўзида. 79 Шу ернинг ўзида.

84

Боланинг психологик реинтеграцияси

Боланинг хавфсизлигини таъминлаш (одам савдосидан жабр кўрганлар учун бошпанага жойлаштириш/ўгай оилага жойлаштириш/оиласига реинтеграция қилиш);

Бола таълим олишини таъминлаш (мактабга реинтеграция); Профессионал таълим олиш курслари (кейинчалик ишга жойлашиш учун

профессионал кўникмаларни орттириш); Психологик маслаҳатлашув (оила ва бола учун); Юридик кўмак тақдим этиш чоралари (одам саводси билан шуғулланувчи

шахсларга қарши суд юритилаётганда; юридик ҳужжатлар олинаётганда).

Манба: ECPAT. (2006). Combatting the trafficking of children for sexual purposes: A training guide. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.ecpat.net/EI/EI_publications.asp

Болани жўнатишдан олдин уни юридик ҳужжатлар, шу жумладан паспорт, кириш-чиқиш ҳужжатлари, сафарга тайёрланиш, моддий ёрдам ҳамда кийимлар, озиқ-овқат ва йўлда ишончли кузатиб борувчилар билан таъминлаш лозим. Бундан ташқари, бола келиб чиққан мамлакатдаги муассасаларга (масалан, чегара хизмати, халқаро агентликлар, НҲТ ва ижтимоий хизматлар) боланинг ҳар қандай алоҳида эҳтиёжлари тўғрисида хабар етказилиши керак. ҲИМОЯ ВА ЁРДАМ – ноқонуний олиб кирилган муҳожирларга нисбатан Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар одам савдосидан жабр кўрганларнинг тегишли эҳтиёжларидан фарқ қиладиган эҳтиёжларга эга бўлишлари мумкин. Шундай бўлсада, муҳожирларни ноқонуний олиб киришга қарши Протоколда иштирокчи давлатлар муҳожирларни ҳимоя қилишлари ва уларга ёрдам беришлари лозим. Улар муҳожирлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш юзасидан алоҳида мажбуриятларни олганлар. Ҳимоя дегани одамларни ҳар қандай камситишсиз бирон зарар етказилишидан сақлаш ва муҳожирлар билан эътироф этилган халқаро стандартларга мувофиқ муомала қилинишини таъминлашни англатади. Ҳимоя чоралари ва таомиллари турли мамлакатларда фарқланади; полиция/милиция ходимлари шахсларнинг ҳудудларида қўлланиладиган юрисдикция таомиллари билан таниш бўлишлари лозим. Полиция/милиция ходимлари ушбу шахсларнинг мақомидан қатьи назар, уларни ҳимоя қилиш ва уларга ёрдам бериш бўйича чора кўрмасликлари ҳуқуқий жавобгарликка олиб келиши лозим. Ноқонуний олиб кирилган муҳожирларни ҳимоялаш ва уларга ёрдам бериш чораларини кўраётганда полиция/милиция ходимлари аёллар ва болалар ҳамда бошқа заиф шахсларнинг алоҳида эҳтиёжларини ҳисобга олишлари керак. Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар қочоқлар бўлишлари мумкин, ва давлатлар қайтармаслик тамойилига амал қилишлари лозим. Шунга мувофиқ, муҳожирлар бошпана беришларини илтимос қилиб мурожаат этиш таомилларидан фойдаланиш имконига эга бўлишлари керак. Айрим вазиятларда ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар ўзлари келиб чиққан мамлакатларига қайтариладиган бўлсада, уларнинг қайтиши ҳеч қачон қайтарилганга тенглаштирилиши керак эмас, чунки бу халқаро ҳуқуқ тамойилларига зид бўларди. Қайтармаслик тамойили Қочоқлар мақоми тўғрисидаги конвенциянинг 33 моддаси билан кафолатланади. Ушбу моддада давлатлар ҳеч қачон қочоқларнинг ирқи, дини, фуқаролиги, маълум ижтимоий гуруҳ ёки сиёсий эътиқодларга мансублиги сабабли уларнинг

85

ҳаёти ёки эркинлиги хавф остида бўлган мамлакат чегарасига қайтармайди ёки чиқариб юбормайди, деб баён қилинган. Ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар жиноятдан жабрланган бўлишлари мумкин; бундай шахсларни муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланувчи контрабандистлар томонидан қасос олиниши ёки дўқ-пўписа қилинишидан ҳимоя қилиш учун тегишли чораларни кўриш лозим. Муҳожирлар ноқонуний олиб кирилишининг гувоҳлари сифатида муҳожирлар, жиноятдан жабр кўрган шахслар, жиноятчилар ва бошқа шахслар бўлиши мумкин. Ҳимоялаш ва ёрдам бериш билан боғлиқ бўлган кўпгина муаммолар ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар алоҳида эҳтиёжларга эга бўлганларида, жиноятдан жабрланган ва/ёки жиноят гувоҳлари бўлган шахслар ёки бошпана излаётган қочоқлар бўлган вазиятларда юзага келади. Шунингдек, бундай фикрлар ноқонуний олиб кирилган муҳожирлар бўлмаган, лекин шунга қарамасдан муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан шуғулланадиган жиноятчилардан ҳимояга муҳтож бўлганларга нисбатан ҳам айтиш мумкин. Улар қаторига оддий фуқаролар ёки жиноий суд жараёнида гувоҳ бўлган контрабандистларнинг ўзи ҳам киради. Муҳожирларни зўравонликдан ҳимоя қилиш, ҳаёти ва хавфсизлигига хавф солинаётган шахсларга ёрдам кўрсатиш учун полиция/милиция идоралараро ҳамкорликни йўлга қўйиши лозим. Тегишли идоралар ва шахслар ўзига қуйидагиларни киритиши мумкин:

Миллий, вилоят ва маҳаллий ижроия ҳокимияти органлари Чегара хизматлари ходимлари Прокурорлар Суд тизими ходимлари НҲТ Бошқа идоралар, заруратга қараб

Ёрдам кўрсатишга келсак, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари зўравонлик ишлатилиши, саломатликнинг аҳволи ёки мажбурий меҳнат ёхуд шаҳвоний фойдаланиш хавфи мавжудлиги сабабли, муҳожирларнинг ҳаёти ва хавфсизлиги учун хатарларни баҳолашлари керак. Талаб қилинадиган ёрдам турлари озиқ-овқатлар, уй-жой, кийим ва тиббий ёрдам билан таъминлаш кабиларни ўзига киритиши мумкин.

87

ЖИНОЯТ СОДИР ЭТИЛГАН ЖОЙ ВА АШЁВИЙ ДАЛИЛЛАР 9

89

ЖИНОЯТ СОДИР ЭТИЛГАН ЖОЙ ВА АШЁВИЙ ДАЛИЛЛАР Жиноят содир этилган жой деб, у қаерда бўлишидан қатъи назар, амалга оширилган жиноий фаолиятнинг излари қолган жой ҳисобланади. Жиноят содир этилган жойга турли майдонлар (бино ичида ёки сиртида), транспорт воситалари ва шахслар (жабрланганлар ва гумон қилинаётганлар) кириши мумкин. Бундай жойни кўздан кечириш уни илмий-техник услублардан фойдаланган ҳолда ўрганиб чиқишни англатади. У криминалистиканинг фундаментал тамойилига асосланган: ҳар қандай алоқадан кейин из қолади. Бир шахс иккинчи шахс билан, шахс транспорт воситаси ёки бирон-бир жой билан алоқа қилиши, ва умуман ҳар қандай фаолият натижасида излар қолади; электрон ускуналарда аниқланадиган (ҳам жисмоний, ҳам электрон) излар ҳам шунга киради.80

Одам савдоси ва муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган жойга етиб боришга доим ҳам имкон бўлавермайди. Жиноят содир этилган жойга бемалол бориш имкони мавжуд бўлган ҳолатда, далилларни йиғиш ва таҳлил қилишдан олдин, ушбу далиллар йўқ бўлиб кетиши ёки қалбакилаштирилишига йўл қўймаслик учун, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари бу жойни ишончли муҳофаза қилиш мақсадида барча эҳтиёт чораларини кўришлари лозим. Жиноят содир этилган жойнинг қўриқланиши ташкил этилгандан сўнг ашёвий далиллар ва тезкор маълумотларни йиғиш ишларини суд экспертизасига боғлиқ бўлмаган суд экспертлари ва ходимлари бошлашлари мумкин.

Асосий раҳбарлик тамойиллари:

Ҳар қандай вазиятларда жиноят содир этилган жойга яқинлашиш ва далилларни йиғишдан олдин режа тузинг.

Нима қидириш ва қаерда қидириш кераклигини билинг. Шахсларнинг хавфсизлиги жиноят содир этилган жойни қўриқлашдан

муҳимроқдир. Жиноят содир этилган жойни пухта ва тартибли тинтиб чиқинг ҳамда барча

ашёвий далиллар узлуксиз олиб қўйилишини таъминланг. Далилни олиб қўйиш вақтида уни ифлос қилиб қўймаслик учун эҳтиёткор

бўлинг. Барча кузатувлар ёзиб олинаётганлиги ва барча ашёвий далиллар пухта ҳужжатлаштирилаётганлигига ишонч ҳосил қилинг.

Жиноят рўй берган жойда аниқланган шахсларни ҳар қандай ушлаш ва қамоққа олиш амалиётларини инсон ҳуқуқлари соҳасидаги стандартларга мувофиқ, аёллар, болалар ва бошқа заиф шахсларнинг алоҳида эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш лозим.

Муҳожирларни ноқонуний олиб кириш ва одам савдоси билан боғлиқ бўлган жиноятларни тергов қилишда энг кенг тарқалган жиноят содир этилган жойлар – шахслар, хоналар, транспорт воситалари, денгиз ва ҳаво кемаларидан иборат. Шахсларни тинтув қилишни инсон ҳуқуқларига бутунлай риоя қилган ҳолда амалга ошириш лозим.

Тинтувга киришишдан олдин сизнинг юрисдикциянгиз ҳудудида амалда бўлган талабларга мувофиқ тегишли рухсат олинг.

Ҳар бир жиноят рўй берган жойда турли ашёвий далилларни қўлга киритиш мумкин. Қуйида одам савдоси ёки муҳожирларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ жиноят содир этилган жойда мавжуд бўлиши мумкин бўлган ашёвий далилларнинг турлари умумий тарзда баён қилинган:

80 Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича Бошқармаси ва ГИБТЛ-БМТ. (2009). Одам савдосига қарши курашишда жиноий одил судлов соҳаси мутахассислари учун қўлланма, Модуль 7: Одам савдосини тергов қилишда жиноят содир этилган жойни ва ашёвий далилларни текшириш. Қуйидаги манзилда мавжуд: www.unodc.org/documents/human-trafficking/TIP_module7_Ebook.pdf.

90

ЖИНОЯТ СОДИР ЭТИЛГАН ЖОЙДА МАВЖУД БЎЛИШИ МУМКИН БЎЛГАН АШЁВИЙ ДАЛИЛЛАР ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ДАЛИЛИЙ АҲАМИЯТИ

ЖИНОЯТ СОДИР ЭТИЛГАН ЖОЙДА НИМАЛАРНИ АНИҚЛАШ ВА ҚЎЛГА КИРИТИШ МУМКИН

Далилий аҳамияти: суд экспертизаси натижасида қўлга киритиш мумкин бўлган маълумотлар

Алоҳида фикрлар

КЎЗГА КЎРИНАДИГАН ЁКИ КЎРИНМАЙДИГАН БИОЛОГИК МАТЕРИАЛ:

ТУПУК МАНИЙ СОЧЛАР СПЕРМА ТЕРИ ҲУЖАЙРАЛАРИ

Бундай биологик намуналар ДНКни таҳлил қилиш учун етарли миқдордаги материалга эга бўлиши мумкин

Биологик материалнинг турини (яъни, қон, тупук ва ш.ў.) аниқлаш.

Материал тегишли бўлган биологик тур (масалан, одам ёки ҳайвон).

Биологик материал манбаида одам шахсини аниқлаш.

- Биологик материал биилан боғлиқ бўлган хатарлар.

- Биологик материаллар билан муомала қилишда зарарланиш эҳтимоли.

- Биологик намуналар парчаланиши эҳтимоли (тегишли ўрамлаш ва сақлаш ҳал қилувчи аҳамиятга эга).

ШАХСИЙ ГУВОҲНОМА/ ЙЎЛ ҲУЖЖАТЛАРИ

БАНКНОТАЛАР БОШҚА РАСМИЙ

ҲУЖЖАТЛАР ҚЎЛДА ЁЗИЛГАН/

БОСИБ ЧИҚАРИЛГАН ХОТИРАЛАР

ИМЗОЛАНГАН ҲУЖЖАТЛАР

Расмий ҳужжатлар рухсатсиз нусха кўчиришдан ҳимояланган сиёҳ/бўёқ, ора-сира жойлашган қўшимча нарсалар, махсус қоғоз ва ш.ў. шаклидаги ҳимоя элементларига эга.

Ёзиш машинкаси /ёзма маълумот манбасидаги принтер.

Расмий ҳужжатнинг ҳақиқийлиги.

Ёзма матнлар ва имзолар муаллифи

- Ҳужжатлар юзасида бармоқ излари, биологик материал (масалан, тупук), гиёҳванд моддалар излари, оёқ кийим излари каби ашёвий далилларнинг кўпгина бошқа турлари мавжуд бўлиши мумкин

91

КОМПЬЮТЕРЛАР, КИЧИК ПЕРСОНАЛ КОМПЬЮТЕРЛАР (КПК), УЯЛИ ТЕЛЕФОНЛАР, РАҚАМЛИ КАМЕРАЛАР, ФАКСИМИЛ АЛОҚА АППАРАТЛАРИ, ГЛОБАЛ ПОЗИЦИОН ТИЗИМ ҚУРИЛМАЛАРИ (GPS) КАБИ ЭЛЕКТРОН АСБОБЛАР.

Қаттиқ диск ёки бошқа сақловчи воситадан маълумотларни чиқариб олиш.

Ўчириб ташланган маълумотларни чиқариб олиш.

Ҳаракатлар изчиллигини компьютерда аниқлаш.

Тикланган маълумотларнинг табиати (масалан, болалар порнографияси).

GPS тизимидан олинган маълумотлар ёрдамида шахс ўрнашган жой тўғрисидаги маълумотга эга бўлиш.

- Электрон асбобнинг ёқилиши ёки ўчирилиши маълумотларни чиқариб олиш имконини камайтириши мумкин.

- Электрон асбоблар юзасида бармоқ излари, биологик материал, гиёҳванд моддалар излари каби ашёвий далилларнинг кўпгина бошқа турлари мавжуд бўлиши мумкин

Манба: United Nations Office on Drugs and Crime. (2009). Crime scene and physical evidence awareness for non-forensic personnel. Қуйидаги сайтда мавжуд: http://www.unodc.org/unodc/en/scientists/crime-scene-awareness.html.

93

МУАЙЯН ИШНИ ОЛИБ БОРИШ 10

95

МУАЙЯН ИШНИ ОЛИБ БОРИШ Ишни самарали олиб боришдан ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва барча бошқа тегишли томонлар манфаатдор бўлишидан ташқари, бу жиноятлардан жабр кўрганлар, шу жумладан одам савдосидан жабрланганлар ва ноқонуний олиб кирилган муҳожирларнинг реабилитациясига ижобий таъсир кўрсатади. Қуйида муайян ишларни олиб бориш бўйича самарали тизимнинг муҳим элементлари келтирилган:

Ҳуқуни муҳофаза қилиш ва бошқа ихтисослашган ташкилотлар (масалан, жабрланганларга маълум ёрдам кўрсатувчи) ўртасидаги ҳамкорлик ва ишларни мувофиқлаштириш механизми;

Барча манфаатдор томонлар билан ҳамкорликда ишлаб чиқиладиган хавфсизлик таъминлаш чоралари;

Ягона қоидалар ва ишларни олиб бориш амалиёти; Ишларни олиб бориш бўйича махсус жадваллар;

Полиция/милиция, прокурорлар, адвокатлар ва жиноий жараённинг бошқа иштирокчилари ўртасида алоҳида муддатлар ва қатъий вақт доиралари белгиланиши лозим;

Ходимларнинг профессионал тайёргарлиги; Одам савдоси ва мигрантларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган

ишларни олиб боришда иштирок этиши мумкин бўлган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари махсус тайёргарликдан ўтишлари керак;

Гендер муаммоларини ҳисобга олиш; Болаларнинг алоҳида эҳтиёжларини ҳисобга олиш.

Умуман айтганда, муайян ишларни олиб бориш бу ишлар бутун суд тизимидан самарали ўтишини таъминлайдиган жараёнлар ёки тузилмаларни ўзига киритади. Одил судлов мақбул натижага энг қисқа муддатларда, энг кичик молиявий харажатлар ва иштирокчилар учун минимал руҳий таъсир билан эришишни назарда тутиши лозим. Бироқ одам савдоси ва мигрантларни ноқонуний олиб кириш билан боғлиқ бўлган шахслар ғайриоддий ушланиб қолишлар, ишларни нотўғри олиб бориш, жиноий одил судлов тизими ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш орларининг тажрибасиз ходимлари ҳамда қўрқитишлар ва стигматизацияга дуч келишлари мумкин. Ишлар самарали олиб борилиши бу салбий ҳолатларнинг барчасидан халос бўлишга ёрдам беради. Мазкур Стандарт операцион таомиллар айнан шундай умумий муаммоларни кўриб чиқади. Шу билан бирга, муайян ишларни олиб бориш ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари учун маълумотларни олиш, юритиш, исботлаш, таққослаш, таҳлил қилиш ҳамда маълумотлардан тартибли ва мунтазам равишда фойдаланиш вазифаларини соддалаштирадиган тизимга дахл қилиши мумкин ҳамда тушунарли ва мантиқий шаклдаги далилларни ўзига киритадиган ишлар материаллари терговчиларга сезиларли ёрдам беради. Ушбу вазифа муҳим аҳамиятга эга, чунки ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари мутахассислари катта ҳажмдаги ва турли шаклдаги маълумотларга дуч келадилар. Уларнинг шакллари жуда кенг доирада бўлади ва блокнотдаги шахсий ёзувлар, жиноят содир этилган жойдан ҳисоботлар, ёзиб олинган сўроқлар, жиноят рўй берган жой ва гумон қилинаётганларнинг фотосуратлари, бармоқ излари, шубҳали ва далил-исбот сифатида хизмат қиладиган ҳужжатлар, электрон почта орқали жўнатилган хабарлар, эшитиб олинган сўзлашувлар ёзувлари баённомалари кабиларни қамраб олган бўлади.

96

Бу, айниқса, одатда кўп сонли ҳужжатлар билан кечадиган мураккаб молиявий терговларни ўтказиш ҳолатларига хосдир. Бундай ҳужжатлар банкдаги ҳисоблар тўғрисидаги маълумотномалар, кўчмас мулк объектлари, транспорт воситалари эгалари, пул маблағларининг ҳаракатланишидан далолат берувчи маблағлар манбалари, сарф-харажатлар ва шу кабилар ҳақидаги маълумотларни ўзига киритади. Пул билан боғлиқ бўлган воқеаларнинг информацион изларига тааллуқли бўлган ҳар қандай ёзув муҳим аҳамиятга эга, негаки молиявий терговнинг асосий мақсади пул маблағларининг муомаласини аниқлаш ва ҳужжатлар асосида исботлашдан иборат. Молиялаштириш манбаи ва мўлжалланган охирги манзил ўртасидаги алоқа жиноий фаолиятнинг исботи сифатида хизмат қилиши мумкин. Мураккаб терговнинг кўп сонли ва турли-туман тизмаларини муваффақиятли бошқаришга терговчи ва прокурорларнинг муаммо ва эҳтиёжларини ҳар томонлама ва айни пайтда мослашувчан аснода ҳал қилишни таъминлайдиган иш олиб боришнинг компьютер тизимларидан фойдаланиш йўли билан мақбул даражада эришиш мумкин. Бундай ечимни ЮНОДКнинг goCASE деб номланган амалий дастури таъминлайди: http://gocase.unodc.org/gocase/en/index.html. goCASE дастури фойдаланувчисининг интерфейси ва жами маълумотнома жадваллари барча асосий тилларни қўллаб-қувватлайдиган тарзда ишлаб чиқилган – фақатгина фойдаланувчилар аввал рўйхатдан ўтишлари лозим. goCASE амалий дастури ташкилотлар томонидан терговларни олиб бориш ва тезкор маълумотларни йиғиш доирасида қўлланилиши мумкин, ва шикоятлар, маълумот етказувчилар ҳисоботлари, суд ишлари, тезкор маълумотларни йиғиш жараёнлари ва бошқа таомиллар кетидан кузатиб бориш учун асосий воситага айланиши мумкин. Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи юқорида айтиб ўтилган жараёнларни автоматлаштириш ва марказлашган ахборот тизимига бирлаштиришни режалаштирмоқда. goCASE дастурининг мақсадли аудиторияси асосан раҳбарият вакилларини ва ҳар қандай ташкилотда тергов ва тезкор маълумотлар йиғиш жараёнларида турли хизмат вазифалари ва ролларни бажарадиган бошқа кадрларни ўзига киритади. goCASE дастурининг асосий мақсадлари ишлар тергови жараёнларини оптималлаштириш ҳамда терговлар самарадорлигини оширишдан иборат. Ушбу дастурнинг шунга ўхшаш бошқа дастурлардан афзаллиги ишчи жараёнларни бошқариш бўйича интеграциялашган модуль мавжудлиги билан изоҳланади. Мазкур модуль нафақат терговнинг тўлиқ даврини назорат қилади, балки уни терговнинг турли ишчи таомиллари ва тоифаларига мослаштиради. goCASE дастурининг марказий элементларидан бири маълумотларни бошқариш модули бўлиб, барча турдаги маълумотлар, бирон-бир ишга тегишли бўлган шахслар, ҳужжатлар, воқеалар ва ашёвий далиллар тўғрисидаги маълумотларни йиғиш, сақлаш ва чиқариб олишда ёрдам беради. goCASE дастури ҳар хил турдаги ҳужжатлар учун электрон эслаб қолиш воситасини ўзига киритади. Ушбу восита goCASE дастурига киритилган ва олдиндан белгиланган роллар ва рухсатларга мувофиқ досьелар самарали ва назорат остида тақсимланишини таъминлашга имкон беради. Кўп сонли замонавий ҳимоя элементлари мавжудлиги ҳамда узлуксиз сақлаб келинаётган аудит туфайли goCASE амалий дастури тергов тўғрисидаги маълумотларнинг хавфсизлиги ва яхлитлигини таъминлайди. Дастурга киритилган терговчи ҳаракатларининг назорат рўйхати қарорларни қабул қилиш ва раҳбар кўрсатмаларга риоя этишда ёрдам беради. Ҳисоботга оид ишончли ва мослашувчан модуль ушбу дастурни фойдаланиш учун янада самарали ва қулай қилади. Маълумотлар график шаклда тақдим этилиши таҳлилчилар/фойдаланувчиларга тергов жараёнларининг ривожи ва моделларини қўшимча таҳлил қилиш ва баҳолашга ёрдам беради.

97

ИЛОВАЛАР 11

99

A ИЛОВАСИ Сўров учун назорат рўйхати Қуйида келтирилган сўров учун назорат рўйхати сўров услублари сўров ўтказиш бўйича қисқа қўлланма ҳисобланади. Шартлар

Мумкин бўлган вазиятларда сўров ёпиқ жойда, шахсий маконга амал қилинган ҳолда ва бошқа шахслар сўровни эшитиб олиши ёки уни узиб қўйиши мумкин бўлмаган жойларда ўтказилишини таъминланг.

Сўровда фақат жабрланган одам, сўров олиб бораётган шахс/шахслар, таржимон (зарур ҳолатларда) ва, ўринли бўлган вазиятда, кўмаклашувчи малакали шахсларга (ҳуқуқий ёки руҳий соҳаси маслаҳатчилари каби) иштирок этишга рухсат берилади.

Агар шахс сўров олиб борилаётган тилга тушунишга қодирлиги юзасидан шубҳа мавжуд бўлса, уни таржимон билан таъминлаш бўйича барча чораларни кўриш лозим.

Уяли телефонлар ўчирилган бўлиши керак. Агар сўров ўтказиш учун ёпиқ хона мавжуд бўлса, сўров узиб қўйилишига йўл

қўймаслик учун хона эшигига «Безовта қилинмасин» ёки шунга ўхшаш ёзуви бор тахтачани илиб қўйиш керак.

Агар сўров ўтказиш учун шахсий макон таъминлайдиган ёпиқ хона мавжуд бўлмаса, сўров ўтказаётган ходим ёлғиз қолишга имкон берадиган ва сўровни ҳеч ким эшитиб олмайдиган бошқа жой топиш учун барча имкониятларини ишга солиши лозим.

Нотўғри муносабат ёки сўров шаклидаги суҳбатдан ўзингизни олиб қочинг. Сўров қилинаётган шахс ўзига нисбатан ҳурматни сезиши ва фикрларига ишониш

мумкин бўлган одам сифатида ҳис қилиши учун у билан алоқа ўрнатишга ҳаракат қилинг.

Танишиш

Сўров олиб бораётган ходим сўров қилинаётган шахсга ўзини таништириши ва ўз лавозини айтиши лозим.

Сўров қилинаётган шахс ўзини хавфсиз ва қулай сезаётганлигига ишонч ҳосил қилинг.

Сўров қилинаётган шахсдан унинг ҳожатхонага бориш ёки чанқоғини босишга эҳтиёжи бор-йўқлигини аниқлаб олинг.

Сўров қилинаётган шахс қандайдир оғриқ ёки ноқулайликни сезмаётганлиги, унда шошилинч тиббий ёрдамни талаб қиладиган ҳеч қандай муаммолар мавжуд эмаслигини аниқлаб олинг.

Агар ушбу шахс унда шошилинч тиббий ёрдамни талаб қилувчи муаммо борлигини маълум қилса, врач етиб келиб, тиббий кўрик ўтказиб бўлмагунича, сўровни бошлаш керак эмас.

Бош оғриғи каби енгил бетобликлар кузатилган ҳолатда сўров қилинаётган шахсга врач рецептисиз бериладиган дориларни таклиф қилиш мумкин.

100

Изоҳлар

Одам савдоси билан боғлиқ бўлган терговни ўтказишда сизнинг идорангиз қандай рол ўйнашини ҳамда сўров мақсадини қисқача изоҳлаб беринг.

Шахсга сўров вақтида у билан бўлиб ўтган можаро қандай содир бўлгани тўғрисида саволлар берилиши ва айрим мавзулар унинг кайфиятини бузиши, дилини оғритиши ва оғир хотираларни ёдга солиши мумкинлигини тушунтиринг.

Сўров қилинаётган шахсга у саволларга жавоб беришга шошмаслиги ва, зарур бўлса, исталган вақтда танаффус олиши мумкинлигини айтинг.

Қанчалик кўпроқ маълумот тақдим этилса, сизнинг идорангизга тергов ўтказиш, қамоққа олиш ва жиноий таъқиб қилишга шунчалик осон бўлишини тушунтиринг. Сизнинг идорангиз ёрдам кўрсатишидаги барча чекловларни изоҳланг.

Сўровни бошлашдан олдин якуний жиҳатлар

Сўров қилинаётган шахсга унинг барча жавоблари ўта махфий сақланишини маълум қилинг.

Ушбу шахсга у исталган вақтда савол бериши ёки изоҳланган, баён этилган нарсалар қайтадан такрорланиши ва аниқлаштирилишини илтимос қилиши мумкинлигини тушунтиринг.

Ушбу шахс унга тушунтирилган барча нарсаларни аниқ тушуниб олганлигига ишонч ҳосил қилинг.

Сўров қилинаётган шахсдан унда ушбу босқичда бирон-бир саволлар бор-йўқлигини сўранг.

Ушбу шахсдан у сўровда қатнашишга рози ёки йўқлигини сўранг.

101

B ИЛОВАСИ Қўшимча адабиёт

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши конвенцияси; 2000.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши конвенциясини тўлдирувчи Одам савдосининг, айниқса аёллар ва болалар савдосининг олдини олиш ҳамда унга чек қўйиш ва унинг учун жазолаш ҳақидаги протоколи; 2000.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши конвенциясини тўлдирувчи Муҳожирларни қуруқлик, денгиз ва ҳаво йўллари орқали ноқонуний олиб кирилишига қарши протоколи; 2000.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенцияси; 1979 (CEDAW).

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг инсон ҳуқуқлари бўйича Олий комиссари, Инсон ҳуқуқлари ва одам савдоси масалалари бўйича тавсия этиладиган томойиллар ва асосий қоидалар, июль 2002 йил.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси (1989) ва Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияга доир болалар савдоси, болалар фоҳишабозлиги ва болалар порнографиясига тааллуқли Факультатив протокол (2000).

ҚОКБ (1994). Қочоқ болалар: ҳимоя қилиш ва парваришлаш бўйича асосий тамойиллар.

ҚОКБ (2006). Халқаро ҳимоя масалалари бўйича қўлланма 7-сон: Қочоқлар мақоми тўғрисидаги конвенциянинг (1951) 1A(2) моддаси ва унга доир одам савдосидан жабрланганлар ва одам савдоси хатарига дучор бўлаётганлар тўғрисидаги протоколнинг (1967) қўлланилиши.

ҚОКБ (1997). Катталар кузатиб бормаётган ва бошпана излаётган болалар билан муомала қилиш сиёсати ва таомиллари бўйича асосий тамойиллар.

united nations office on drugs and crime regional office ......Ушбу Қўлланма...

Documents