Universiteti i Gjakovës“Fehmi Agani”Fakulteti i Edukimit, GjakovëProgrami Parashkollor

Punim Diplome

Tema: Formimi i koncepteve për shenjate komunikacionit te fëmijët në kopsht

Mentori: Kandidatja:Prof. asoc.dr. Xheladin Zymberaj Rudina LleshiGjakovë, 2017

2

Përmbajtja- Abstrakt--------------------------------------------------------------------------------------- 3

- Metodologjia----------------------------------------------------------------------------------4

1. Hyrje------------------------------------------------------------------------------------------- 5

1.1. Studimi historik i zhvillimit Figurativ---------------------------------------------7

1.2. Situatat e vizatimeve të fëmijëve--------------------------------------------------- 8

1.3. Zhvillimi figurativ dhe faktorët që e ndikojnë atë në

moshën parashkollore----------------------------------------------------------------- 10

2. Njohja e shenjave grafike---------------------------------------------------------------- 12

3. Rekomandime------------------------------------------------------------------------------ 28

4. Përfundim----------------------------------------------------------------------------------- 29

5. Literatura----------------------------------------------------------------------------------- 31

6. Biografia------------------------------------------------------------------------------------ 32

3

ABSTRAKTI

Dizajni zanafillën e ka në kërkesat praktike, sociale e materiale pra duke filluar nga nevojat

jetësore që janë paraqitur. Por prapë ekziston (në shumë raste) frika e të mësuarit. Kjo shpesh se

personat që kënë ofruar dituri nuk kanë qenë shumë të aftë ta bëjnë lëndën të dashur për fëmijë.

Duke pasur parasysh se puna edukativo-arsimore është shumë komplekse, e ndërlikuar dhe më

përgjegjësi si asnjëherë më parë dhe se fëmijët kanë intelekt më të zhvilluar e kërkesat

edukativo-arsimore shtohen përherë duhet që të fillohet një punë më serioze.

Ky punim diplome mbështetet në argumentin se zhvillimi i fëmijëve mund të stimulohet, nxitet

dhe përshpejtohet nëpërmjet teknikave të përshtatshme të mirërritjes. Qëllimi i këtij punimi është

të hulumtojë ndikimin që zbatimi i rregullave të shenjave të komunikacionit të jetë i përbashkët,

ka në aftësitë narrative të fëmijëve në moshën parashkollore. Variabli eksperimental ishte

Programi i Leximit të Përbashkët (PLP) ofruar vetëm për fëmijët e grupit eksperimental (n=17).

Ndikimi i PLP në zhvillimin gjuhësor u testua me Vlerësimin e Aftësive Narrative (VAN) të

fëmijëve.

Mbështetur në përfundimet e këtij punim diplome u hartuan rekomandime të rëndësishme për

zbatimin dhe aplikimin e rregullave të përbashkëta në komunikacion dhe sidomos në

institucionet parashkollore duke bërë ndryshimet e nevojshme në programin e zhvillimit dhe

edukimit në kopsht. Po ashtu, u prodhuan rekomandime për studime të mëtejshme në mënyrën e

përvetësimit të rregullave për shenjat e komunikacionit, që fëmijët kanë gjuhë të parë gjuhën

shqipe.

Fjalët kyçe: komunikacion, shenja, kujdesi.

4

METODOLOGJIA E PUNIMIT

1.) Teorinë me punën kërkimore. Analizat konceptuale të proceseve të grupit janë shqyrtuar në

thellësi, por studime empirike, të cilat theksojnë parime të rëndësishme të derivuara nga teoritё

pёrkatёse janë cituar për të treguar se si sistemet teorike janë rishikuar nëpërmjet punës

kërkimore.

2.) Teorinë me aplikimet. Dinamika e grupeve ndёrthur teorinё me punёn kёrkimore dhe

praktikёn e cila shpesh bazohet nё teoritё ekzistuese. Megjithëse punimi fokusohet në një

përqasje të fortë empirike, aplikimet prezantohen në të gjithë punimin dhe kapitulli i fundit i

dedikohet studimit dhe aplikimit të diskutimit nё grup nё kontekste shkollore.

3.) Temat e idetë tradicionale me ato bashkëkohore. Analiza klasike e grupeve (udhëheqja,

karakteristikat, reagimet etj.), ndërthuret me ide e teori bashkëkohore (strategjitё formale e

joformale), për të arritur një vёshtrim tё pёrgjithshёm të përditësuar, por në të njëjtën kohë edhe

të rrënjosur në histori, të teorisë dhe punës kërkimore lidhur me grupet.

5

1. HYRJE

“Ka më shumë thesare në libra sesa në të gjitha

sënduqet e piratëve në Ishullin e Thesarit” –

Walt Disney

Zhvillimi i individit është një proces kompleks që nis në periudhën prenatale dhe

vazhdon përgjatë gjithë hapësirës jetësore të tij. Zhvillimi ndodh në disa dimensione siç janë:

zhvillimi fizik, zhvillimi motorik, zhvillimi konjitiv, zhvillimi perceptiv, zhvillimi social,

zhvillimi emocional, zhvillimi moral, zhvillimi gjuhësor, etj. Të gjitha këto dimensione janë të

ndërthurura dhe ndihmojnë zhvillimin e njëritjetrit. Zhvillimi mund të ndodhë vetiu, si pasojë e

maturimit, që është procesi i rritjes i kontrolluar gjenetikisht. Në anën tjetër, gjithashtu, ai

ndikohet nga praktikat e përshtatshme të mirërritjes dhe stilit të jetesës, të cilat mund ta nxisin

dhe përshpejtojnë, ashtu sikurse praktikat dhe stilet e jetesës të papërshtatshme mund ta pengojnë

apo ngadalësojnë atë. Teoricienë të ndryshëm të zhvillimit ndër vite kanë mbështetur njërën apo

tjetrën prej këtyre qasjeve; natyrën (prirja e trashëguar gjenetike për zhvillim) apo mirërritjen

(kushtet mjedisore që influencojnë zhvillimin), si faktorë kryesorë ndikues të procesit të

zhvillimit. Ata që besojnë në prirjet natyrore kanë tendencën të presin që fëmijët të arrijnë faza të

caktuara zhvillimi në të njëjtën kohë për shkak të maturimit. Në të kundërt, ata që besojnë në

mirërritjen – inputin mjedisor, theksojnë ndikimet e jashtme mjedisore mbi individin.1

Kohët e fundit studiuesit gjithnjë e më shumë po bashkojnë idetë e tyre në një qasje të

vetme, që ndërthur të dyja, e cila mbështet idenë se në të vërtetë, të dy këta faktorë janë të lidhur

ngushtësisht me njëri-tjetrin.2 Kjo qasje e re sjell idenë se realisht është natyra, e cila përmes

mirërritjes, sjell zhvillimin e shëndetshëm të individit. Pra, kjo qasje e re sqaron se prirjet

gjenetike stimulohen nën disa kushte optimale mjedisore për të arritur nivele më optimale

zhvillimi. Mirërritja ndikon zhvillimin nëpërmjet sferave të ndryshme: fizike – duke ofruar

ushqim të shëndetshëm, aktivitet fizik apo duke shmangur stresin; konjitive – duke ofruar

eksperienca informale dhe udhëzime formale stimuluese të proceseve konjitive; dhe sociale –

duke ofruar modelet e ndërveprimit të të rriturve dhe marrëdhëniet me bashkëmoshatarët.

1 Sigelman, C. K., & Rider, E. A. (2009). Jetëgjatësia e zhvillimit njerëzor. Belmont: Wadsworth Cengage Learning(org. Life-Span Human Development. Belmont: Wadsworth Cengage Learning.), fq. 342 McDevitt, T. M., & Ormrod, J. E. (2010, Korrik 20). Natyra dhe ushqimi (org. Nature and Nurture.) Gjetur nëwww.education.com: http://www.education.com/reference/article/nature-nurture/

6

Nëpër vite, kemi kuptuar se grupet janë një pjesë e rëndësishme e jetës sonë. Sot

gjithmonë e më shumë, grupet luajnë një rol të pazëvendësueshëm në të kuptuarin e plotë të

shumë proceseve, një prej të cilëve është edhe ai i mësimdhënies. Teoricienë e kërkues të shumtë

në fushën e komunikimit, për vite me radhë, i janë përkushtuar studimit të grupeve dhe

përpjekjet e tyre të vazhdueshme kanë rezultuar në krijimin e një arsenali tё qenёsishëm njohurie

të bazuar në fakte, teori e vëzhgime. Të para në këndvështrimin e disiplinave e proceseve

mësimore, këto njohuri mbi grupet përdoren sot gjerësisht për të luftuar pasivitetin e studentëve

dhe për të rritur rezultatet e tyre. Në këtë punim janë trajtuar pikërisht grupet, të cilat kanë qenë e

mbeten objekt i një interesi të vazhdueshëm studimor. Nga moria e madhe e grupeve jemi

fokusuar në grupet e diskutimit, duke e vënë theksin veçanërisht në aplikimin e strategjive të

diskutimit në grup në kontekstin e klasave, për t’i bërë ato më përfshirëse për nxënësit e

studentët, si nga ana sociale ashtu dhe nga ajo akademike.

Ky punim tenton tё shpjegojё se si metoda e të mësuarit në grup ndikon arritjet

akademike dhe rrit mundësitë për të nxënë. Ai sugjeron se kalimi nga mësimdhënia me në qëndër

pedagogun në mësimdhënien me në qendër studentin nxit komunikimin. Pas një analize të

detajuar të të dhënave të mbledhura, hidhet ideja se të mësuarit me anë të diskutimit në grup

mund të jetë një instrument i dobishëm akademik si dhe një strategji efektive për administrimin e

klasës. Ai mund të ndihmojë jo vetëm për zbatimin e politikave të reja në arsim dhe për një

përvetësim më të mirë të lëndës, por edhe për të rritur interesin, motivimin e të kuptuarin e

studentëve.

Nxënësit aftësohen për aplikimin e tyre në mësim, në jetën e përditshme dhe në punë, dhe

pastaj e nxisin dhe zhvillojnë interesin dhe aftësitë për krijimtari teknike dhe novacion. Dituritë

dhe shkathtësitë e fi tuara nga fushat e ndryshme të caktuara teknike, i zhvillojnë operacionet e të

menduarit dhe të punës dhe të mundësojnë që të bëhesh konstruktor, teknik, inxhinier ose

novator në fushën e teknikës. Detyrat e punës do të mundësojnë që të fi tosh dituri elementare,

shkathtësi dhe shprehi për manipulim të drejtë me veglat dhe mjetet për punimin me dorë të

materialeve: letër, karton, tekstil dhe dru.

Për të plotësuar argumentet e qasjes së ndikimit të natyrës në zhvillim, në këtë punim

diplome, mosha në të cilën është vendosur të studiohet zhvillimi gjuhësor është mosha

parashkollore. Kjo moshë përkon me fëmijërinë e hershme, nga mosha 2 deri në 6 vjeç.3 Mosha

3 Karaj, Th. (2004). Psikologjia e Zhvillimit të Fëmijës. Tiranë: Progres., fq. 9

7

parashkollore quhet mosha përpara fillimit të shkollimit formal, ku fëmijët mund të marrin një

program edukimi të organizuar (programi parashkollor – kopshtet).4 Gjithashtu, shumica e

studimeve mbi të mirat e leximit të librave, janë zhvilluar me fëmijë që janë të paktën 2 vjeç për

arsyet që do të shpjegohen edhe më tej në këtë punim diplome.5

1.1. Studimi historik i zhvillimit Figurativ

Çfarë do të ndodhte nëse një fëmijë nuk do të krijonte përvojën e një gjuhe specifike? Si

ndodh që fëmija mëson njërën apo tjetrën gjuhë? Si ndodh që fëmija mëson një gjuhë komplekse

në një moshë kaq të vogël dhe e mëson atë me të gjitha rregullat e saj gramatikore sado

komplekse qofshin? Për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve janë ndërmarrë studime të shumta që nga

lashtësia, me kuriozitetin e madh njerëzor për të zbuluar origjinën e gjuhës dhe mënyrën sesi

fëmijët mësojnë të flasin atë që quhet gjuha e nënës. Historiani grek, Herodoti6 në historitë e tij

përshkruan një eksperiment të urdhëruar nga një faraon egjiptian, Faraoni Psametik, i cili 2500

vjet më parë kërkoi që dy të porsalindur, prej familjesh të zakonshme, të izoloheshin nga çdo

input gjuhësor. Foshnjat u lanë në shoqërinë e dhive dhe të një bariu dhe askush nuk lejohej të

thoshte asnjë fjalë para tyre. Në këtë mënyrë, Psametiku do të mësonte se në ç’gjuhë do të ishte

fjala e parë e thënë nga foshnjat, pasi ta kalonin moshën e belbëzimeve të pakuptimta

foshnjarake. Vetëm pas dy vjetësh, bariu i dëgjoi fëmijët të shqiptonin fjalën bekos që në

frigjisht do të thotë bukë. Kjo ndodhi bëri që egjiptianët të vinin në përfundimin se frigjanët janë

një popull më i lashtë se ata. Perandori Romak Frederiku II në shek. XIII urdhëroi një

eksperiment të ngjashëm në përpjekje për të zbuluar nëse fëmijët do të zhvillonin gjuhën e tyre

natyrale duke u rritur pa asnjë ndërveprim njerëzor. Mëndeshat që ushqenin fëmijët e kishin

rreptësisht të ndaluar t’u flisnin fëmijëve. Eksperimenti synonte pikërisht të zbulonte se cilën

gjuhë do të flisnin fëmijët, nëse do të flisnin hebraisht apo greqisht, latinisht apo arabisht, për të

cilësuar se cila është gjuha më e vjetër dhe e parë e njerëzimit. Ky eksperiment dështoi pasi

foshnjat nuk mundën të mbijetonin.7 Fatmirësisht, eksperimente të tilla nuk lejohen të

4 Abbeduto, L., & Beth, P. (2002). Parashkollorët. (org. Preschool.) Në N. J. Salkind, Child Development (fv. 333-336). NY, USA: Macmillan Reference USA., fq.333-3345 Sénéchal, M., Cornell, E. H., & Broda, L. S. (1995). Dallimet e lidhura me moshën në organizimin endërveprimeve të prindërve dhe foshnjave gjatë leximit të figurave. (org. Age-Related Differences in theOrganization of Parent-Infant Interactions During Picture-Book Reading. Early Childhood Research Quarterly,) 10,fq. 317-337.6 Herodoti. (2014). Historitë... që bëmave të njerëzve të mos u fashitet kujtimi me kohën. Tiranë: Botimet IDK., fq.104-1057 Largo, R. H. (2000). Vitet e Foshnjërisë: Zhvillimi i Foshnjërisë së Hershme i Parë nga Këndvështrimi Biologjik,Libri Tjetër i Edukimit. Tiranë: Uegen., fq.284

8

ndërmerren më në ditët e sotme për shkak të rregullave etike të shkencës dhe shoqërisë njerëzore.

Megjithatë, në shekujt e fundit, studiuesit janë kujdesur të ekzaminojnë imtësisht raste të

fëmijëve të gjetur në “botën e egër” duke u rritur nga kafshë apo rastet e fëmijëve të abuzuar dhe

të lënë pas dore. Rastet nuk janë të pakta, si për shembull Viktori,8 i cili u zbulua pas shtatë

vjetësh izolimi në një pyll të Francës Jugore. Po ashtu, Gjeni (Genie), një vajzë që ishte abuzuar

dhe lënë pas dore për 13 vite.9 Raste të tjera të një izolimi janë rasti Izabela (7 vjeç), e cila është i

vetmi rast që njeh një rikuperim deri diku të kënaqshëm.10 Raste të tjera, si Çelsi (Chelsea), të

studimit të fëmijëve që nuk janë të ekspozuar ndaj gjuhës janë fëmijët e shurdhët, të cilët

pavarësisht ndërtimit të kordave të tyre zanore apo të menduarit të tyre logjik nuk e kanë gjuhën

në dispozicion. Ata nuk mësojnë të flasin pasi kalojnë fazën e gugatjeve dhe belbëzimeve.

Interesi i studiuesve, por edhe i njerëzve në jetën e përditshme për zhvillimin gjuhësor të

fëmijëve dhe procesin e të mësuarit të gjuhës nga ata është vazhdimisht i ndezur. Nëse do të

pyesim individë të ndryshëm sesi e mësojnë fëmijët gjuhën që flasin, shumë prej tyre do të thonë

“duke imituar gjuhën e të rriturve”. Megjithëse kjo është e vërtetë dhe e besueshme, ndodh të

vijojmë me pyetjen se pse disa fëmijë “krijojnë” fjalë (fjalëformime) që nuk i kanë dëgjuar

ndonjëherë? Fëmijët bëjnë gabime gjuhësore duke përgjithësuar rregullat gramatikore, si për

shembull: kur shohin shumë kuaj thonë “Ja ku janë kalat!” në vend të thonë formën e saktë

gramatikore “Ja ku janë kuajt!”. Të tjerë shembuj gabimesh në fjalëformime janë: riva-qëndrova,

ujkat-ujqërit, etj.11

1.2. Situatat e vizatimeve të fëmijëve

Në Kosovë, duket se vizatimi (të vizatuarit e librave që nuk janë pjesë e leximit shkollor

apo për punë) nuk është një aktivitet shumë i përhapur, qoftë për fëmijët apo për vetë prindërit e

tyre. Megjithëse një komb që pëlqen të vetëquhet arsimdashës, nuk duket ta tregojë këtë dashuri

me vepra dhe aktivitete letrare. Nxënësit në shkollat tona nuk performojnë në vizatim njësoj si

bashkëmoshatarët e tyre në vende të tjera të Evropës dhe të botës, të përfshira në studimet e

OECD (Organizata për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik).

8 Pettijohn, T. F. (1996). Psikologjia: Një Hyrje Koncize (bot. i 2). Tiranë: Lilo., fq.2739 Cherry, K. (2014, Tetor 1). Genie: The Story of the Wild Child. Gjetur në psychology.about.com:http://psychology.about.com/od/historyofpsychology/a/genie.htm10 Gleitman, L., & Newport, E. (1995). The Invention of Language by Children: Environmental and BiologicalInfluences on the Acquisition of Language. Në L. R. Gleitman, & M. Liberman, Language: An Invitation toCognitive Science (bot. i 2të, fv. 1-24). Cambridge, MA: MIT Press., fq.1111 Piaget, J. (1970). Genetic Epistemology. New York: W. W. Norton & Company. INC., fq. 45

9

Në studimet të tjera të kryera vetëm në kontekstin tonë mbi çështje që lidhen me

mbështetjen e edukimit dhe zhvillimit figurativ për fëmijët, paraqitet një situatë jo e kënaqshme.

Përdorimi i librave dhe aktiviteteve të tjera si vizatimi i historive, këndimi i këngëve me fëmijët,

loja me fëmijët dhe shpenzimi i një kohe të caktuar duke numëruar, emëruar sendet, etj., si

aktivitete mbështetëse dhe nxitëse të zhvillimit figurativ dhe gjuhësor, kryhen relativisht pak nga

prindërit.

Tamo dhe Karaj, në studimin e tyre të vitit 2007, mbi praktikat e mirërritjes në zonat

veriore dhe periurbane në Shqipëri, vunë re një mungesë të theksuar të mjeteve të printuara në

mbështetje të stimulimit të zhvillimit të fëmijëve. 50-60% e familjeve në këto zona nuk kishin

pothuaj asnjë libër me vizatime, gazetë me vizatime, revistë me vizatime, poster në shtëpi etj.

79% e familjeve kishin një kalendar apo fotografi të varur në mur.12

Ndodhur në këtë situatë, ky studim vjen në një kohë të përshtatshme për të provuar dhe

promovuar përfitimet e vizatimeve të përbashkëta si një aktivitet ku të rriturit mund të përfshihen

për të mbështetur nxënien dhe zhvillimin figurativ të fëmijëve në moshën parashkollore.

Prindërit mund ta shoqërojnë këtë aktivitet edhe me aktivitete të tjera, duke krijuar kështu një

mjedis të pasur në familje, për nxitjen e zhvillimit krijues e figurativ dhe përgatitjen më të mirë

të parashkollorëve për arritje më të sigurta në ecurinë akademike.

Pa dyshim, që kjo nuk do duhet të mbetet vetëm në kuadrin e familjes si një bërthamë e

vogël, por duhet të zgjerohet edhe në institucionet e kopshteve ku fëmijët kalojnë gjysmën, ose

më shumë, të ditës së tyre. Elemente të vizatimit të përbashkët mund të përshtaten në kushtet e

kopshteve për të krijuar mjedis me ekspozita të pasura edhe në këto ambiente. Rritja e fëmijëve

parashkollorë në mjedise të tilla viatimore të pasura do të garantojnë ecurinë e një zhvillimi të

përshtatshëm figurativ për ta.

Përveç stimulimit të vizatimit në moshën parashkollore, ky aktivitet i përbashkët është i

rëndësishëm si një themel i fortë për të ardhmen akademike të fëmijëve. Suksesi në vizatim, do

të zhvillojë bazat për arritjet në lëndët e tjera dhe për një pjesëmarrje të plotë në jetën si të rritur.

Aftësia për të përcjellë informacionin në formë të vizatuar, po ashtu si edhe verbalisht është një

nga asetet më të mëdha të qenies njerëzore. Zbulimi se informacioni mund të shpërndahet në

kohë dhe hapësirë, pa kufijtë e forcës së një zëri, madhësisë së një vendi dhe kapacitetit të

12 Tamo, A., & Karaj, Th. (2007). Praktikat e Rritjes së Fëmijëve në Zonat e Thella Veriore dhe në Zonat Periurbanenë Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane., fq. 48

10

memories së shoqërisë, ka qenë thelbësore për përparimin e njerëzimit. Megjithatë, të mësuarit e

vizatimit kërkon përpjekje pasi nuk mund të arrihet pa perfeksionuar një sërë aftësish komplekse.

Truri është i përgatitur biologjikisht të përftojë vizatimin, megjithatë, shkrimi dhe leximi janë

aftësi të zhvilluara më vonë në historinë njerëzore. Të qenit vizatues i përparuar kërkon praktikë

dhe përkushtim.

“Fëmijët bëhen vizatues në prehrin e prindërve të tyre.” – Emilie Buchwald

1.3. Zhvillimi figurativ dhe faktorët që e ndikojnë atë në moshën parashkollore (2-6

vjeç)

Një gamë e gjerë librash, studimesh e artikujsh janë shqyrtuar për të prezantuar kuadrin

teorik dhe empirik të gjetjeve të deritanishme lidhur me zhvillimin figurativ në moshën

parashkollore. Kështu, për të prezantuar kornizën teorike të zhvillimit figurativ, janë shqyrtuar

teoritë e zhvillimit figurativ sipas qasjeve të teoricienëve të ndryshëm përgjatë historisë së

hulumtimeve psikologjike në këtë fushë. Mënyra sesi fëmijët e mësojnë vizatimin, ka ngjallur

vazhdimisht interesin e studiuesve duke i shtyrë ata drejt përpjekjeve për të shpjeguar këtë

proces. Zhvillimi figurativ i fëmijëve në moshën parashkollore është shqyrtuar si element i

zhvillimit konjitiv dhe neurobiologjik. Pavarësisht se zhvillimi ndodh gjatë gjithë ciklit të jetës së

një individi, zhvillimi figurativ ka një specifikë të ndryshme, sikurse te zhvillimi gjuhësor. Ai

nuk ndodh gjithnjë me të njëjtat ritme. Ekziston një periudhë kritike, e cila është thelbësore për

zhvillimin figurativ, pasi në këtë periudhë, zhvillimi është më i vrullshëm dhe me kapacitet të

lartë. Me të kaluar kjo periudhë, ritmet bien dhe nëse zhvillimi figurativ nuk ka ndodhur ende në

këtë kohë, atëherë do të jetë gjithnjë e më e vështirë që zhvillimi të ndodhë njësoj. Më

specifikisht, janë trajtuar të gjitha etapat e zhvillimit figurativ në moshën parashkollore. Më tej,

në këtë kapitull, janë prezantuar komponentët figurativ, të ilustruar me shembuj të lëndës së

edukimit figurativ. Këta komponentë janë përbërësit operacionalë të aftësive narrative të fëmijës,

ndaj edhe u është kushtuar një vend i veçantë në këtë analizë literature. Së fundi, në këtë kapitull

janë analizuar me detaje dy nga faktorët nxitës të zhvillimit figurativ siç janë: Mjedisi figurativ

familjar (MLF) dhe Besimi i Prindërve ndaj vizatimit (BPL). Studime empirike të realizuara me

metodologji të ndryshme janë përmbledhur për të prezantuar rezultatet empirike të ndikimit të

këtyre variablave në zhvillimin figurativ.

11

2. NJOHJA E SHENJAVE GRAFIKE

Në jetën e përditshme njeriu ballafaqohet me shenja

dhe simbole të ndryshme grafi ke. Krahas fjalës së

shkruar dhe të folur, për marrëveshje të ndërsjellë ai

përdor më shumë shenja dhe simbole të standardizuara

grafi ke në të gjitha fushat e shkencës, teknikës dhe të

teknologjisë. Nevojat e njeriut bashkëkohor në punën

dhe jetën e përditshme, kërkojnë nga ai njohuri

elementare tekniko-teknologjike.

Zbulo përse është e rëndësishme-Shumë më herët, para

se të mësojnë të lexojnë, njerëzit kanë komunikuar me

simbole grafike dhe janë shprehur në mënyrë grafike. Këmbimi i ideve, i lajmërimeve, të

kuptuarit, dërgimi dhe pranimi i porosive me ndihmën e vizatimit teknik, skicës punuese dhe

simbolit grafik quhet komunikim grafik.

Pasqyrimi grafik i dukurive, proceseve dhe sendeve, ideve dhe mendimeve është mjaft i

rëndësishëm për komunikimin e njerëzve nga shkenca, teknika dhe kultura. Nëse e zotëron

shkrimin grafik, shumë lehtë është që të prezantoni në mënyrë grafike sende, mendime, ide dhe

të ngjashme.

VËZHGO DHE SQARO

HULUMTO DHE KUPTO

Në çka të paralajmëron shenja e komunikacionit?Përshkruaje shenjën e komunikacionit.

12

ORGANIZIMI I VENDIT TË PUNËS

Përmbajtja mësimore Arsimi teknik më shpesh zhvillohet në kabinetin e shkollës. Hapësira

shkollore më shpesh është e pajisur me tavolinë pune dhe karrige, dollap për vegla, tabelë dhe

mjete mësimore. Këtu bëjnë pjesë materialet e nevojshme për punë. Për shkak të sigurisë në punë

duhet të kemi kujdes kur manipulohet me veglat e punës, ndërsa ora të organizohet më mirë.

Nxënësit, arsimtarët dhe të tjerët që janë prezent në punë duhet t’i respektojnë rregullat për siguri

elementare, dhe me këtë ora dhe mësimi praktik do të jenë të suksesshëm. Detyrë e çdo nxënësi

është që t’i respektoj rregullat, rendin dhe disiplinën në kabinetin mësimor. Vendi i punës çdo

herë duhet të jetë i rregulluar dhe i pastër.

Ç’është vendi i punës? Vendi i punës është hapësirë ku

realizohen detyrat e punës, respektivisht hapësira ku kryhet ndonjë

punë.

VËZHGO DHE SQARO

Në vendin e punës veglat rrinë nga ana e djathtë, materiali nga ana e majtë. Vizatimin teknik dhe

pajisjen për vizatim vendosi në mes të tavolinës. Pajisja, veglat dhe materiali duhet çdoherë të

jenë të kapshëm për të dy duart, që të mund t’i arrish pa u munduar fare. Respektoi rregullat për

punë dhe në mënyrë të suksesshme do t’i realizosh detyrat e punës.

HULUMTO DHE KUPTO

13

LLOJET E VIJAVE

Mjeti elementar për komunikim në teknikë është vizatimi teknik. Me të përcillen idetë dhe

porositë e objekteve të përfytyruara, sende, modele dhe maket që duhet të bëhen dhe të përdoren.

Vizatimi teknik është dokument i vizatuar në fl etë letre në të cilin tregohet ndonjë zgjidhje

teknike. Personi i cili i vizaton këto vizatime quhet vizatues teknik. Vizatimi teknik ka për qëllim

në mënyrë të qartë ta përcjellë specifi kimin e objektit të krijuar.

PAJISJE PËR VIZATIM TEKNIK

VËZHGO DHE SQARO

Kur, ku, dhe pse i përdorim veglat për vizatim teknik?

Kur bën ndonjë vizatim teknik duhet të dish të manipulosh me pajisjet. Me ushtrime të

mjaftueshme për përdorim të drejtë dhe vizatim me dy trekëndësha nuk do të paraqesë vështirësi.

Zgjedhja e lapsit për përpunim të vizatimit teknik bëje sipas shenjës (simbolit) i cili është shkruar

në laps:

Lapsin e fortë njihe sipas shenjës (simbolit) ,,H” (ha), ndërsa lapsi i butë është shënuar me ,,B”

(be). Ato janë simbole. Përskaj simboleve të lapsit janë shënuar edhe numra. Numrat e tregojnë

shkallën e fortësisë së lapsit. Nëse numri është më i madh, lapsi është më i fortë, dhe e kundërta.

14

Vizorja, dy trekëndësha, kompasi, mprehësja dhe goma për fshirje janë vegla plotësuese për

vizatim teknik.

Rregullshmëria e veglave për vizatim teknik ndikon në kualitetin e përpunimit të vizatimit

teknik.

Llojet e vijave teknike

VËZHGO DHE SQARO

Ç’është karakteristike për rëndësinë e vijave teknike tek figurat dhe trupat

gjeometrikë?

15

MËSO SI PËRDOREN VEGLAT PËR VIZATIM TEKNIK

Kur tërheq vija gjatë punimit të vizatimit teknik, lapsi duhet që të mbështetet në anën e

trekëndëshit. Nëse dëshiron që vija të jetë e hollë, mbaje lapsin drejt (vertikalisht) dhe mos e

shtyp. Kur tërheq vijë plotë – vijë të trashë, lapsin anoje në kah të tërheqjes së vijës.

Pajisje për punim të vizatimit teknik

ZBULO PËRSE ËSHTË E RËNDËSISHME

Vërej dhe përfundo nga fotografi a cili trekëndësh është prej 30° shkallëve, dhe cili prej 45°

shkallëve?

Trekëndëshat çdoherë duhet të jenë të pastër. Nëse nuk janë të pastër çka ndodh?

HULUMTO DHE KUPTO.

Mundohu që të vizatosh vija paralele, dhe gjatë kësaj të përdorësh dy trekëndësha.

16

VËZHGO DHE SQARO

Mendo si duhet t’i vendosësh trekëndëshat prej 30 dhe 45 shkallëve që të mundemi më lehtë të

tërheqim vija horizontale, vertikale, të pjerrëta dhe paralele.

VËZHGO DHE SQARO

Në vizatim është treguar tërheqja teknike e vijave të pjerrëta paralele me dy trekëndësha.

Mundohu që të vizatosh me ndihmën e dy trekëndëshave, vija horizontale dhe vertikale

paralele.

Kur tërheq vija, maja e lapsit duhet të mbështetet në anën nga trekëndëshi.

Lapsin përkule në kah të tërheqjes së vijës.

17

Mundohu, në fletoren e punës, që të tërheqësh vija paralele me veglat për vizatim. Mëso dhe

argëtohu.

NGA IDEJA DERI TE REALIZIMI

Ideja është përfytyrimi elementar për zgjidhjen e mundshme të problemit. Duhet gjithnjë të

mendosh dhe të kesh dëshirë t’i realizosh idetë tua. Ajo ndodh si nevojë që të realizohet

(krijohet) diçka e re. Mund të kesh më shumë zgjidhje ideore. Zgjidhjet tua ideore mund t’i

paraqesësh me skicë. Skica dhe vizatimi teknik janë dokumentet elementare të punës për

komunikim grafik në gjithë botën. Skicimi është aplikim praktik i ideve vetjake. Skica punohet

me dorë të lirë.

18

VËZHGO DHE SQARO

Sqaro ç’është pasqyruar në skicat? Diskutoni dhe analizoni.

HULUMTO DHE KUPTO

Si më lehtë nga ideja deri te realizimi?

19

VËZHGO DHE SQARO

20

Vëzhgo objektet të cilat të rrethojnë. Sigurisht ke ide?

Mendohu, analizoj, skico, përpuno vizatim teknik dhe ndërto.

NJOFTIMI ME MATJEN

Matja është përcaktim i madhësisë reale, që lexohet direkt nga instrumenti matës.

Gjatë kësaj, më shpesh përdoren instrumente matëse (vizore, trekëndësh). Matja është proces me

të cilin vërtetohet sa është diçka e gjatë (e matur në milimetra ose centimetra), sa është diçka e

rëndë dhe sa është diçka e shpejtë.

VËSHTRO DHE SQARO

Për çka shërbejnë instrumentet matëse?

Kur i përdor instrumentet matëse të paraqitura në fotografi?

Vëzhgoje vizatimin!

21

Nga përvoja e deritanishme i njeh njësit matëse milimetri (mm), centimetri (cm). Ti je aftësuar

që të matësh me këto njësi matëse. Zgjedh objekt, mati madhësitë e tij (gjatësi, gjerësi) me

instrument matës sipas zgjedhjes tënde (vizore ose trekëndësh) dhe shëno në

fletoren e punës.

HULUMTO DHE KUPTO

Lexo dimensionet në fotografi të e dhëna.

Në vizatimin teknik çdoherë dimensionet i lexojmë në mm.

22

KUOTIMI

Kuotimi është vendosje e numrave të kuotës (dimensionet) në vizatimin teknik.

VËZHGO SHE SQARO

Çka vëren në vizatimin teknik?

Vizatimi teknik

Elementet e kuotimit:

Vija e kuotës dhe vija ndihmëse e kuotës vizatohen me vijë të plotë-të hollë.

Shigjeta e kuotës vizatohet përskaj vijës së kuotës dhe i prekë vijat ndihmëse të kuotës.

Numri i kuotës shkruhet në mes mbi vijën e kuotës nga e majta në të djathtë.

HULUMTO DHE KUPTO

Çka vëren në vizatim?

Çka i mungon vizatimit teknik?

23

PËRPUNIMI I ORIGAMIT

Origami është shkathtësi tradicionale japoneze për bërjen e figurave nga letra. Letra ekziston në

lloje të ndryshme ngjyrash ose dizajne japoneze. Vetë letra është shpikur në Kinë. Si art japonez

aplikohet në modelimin e letrës. Krijimi i saj daton që prej para dhjetë shekujve. Shkathtësia e

bërjes së origamive është përcjellë nga gjenerata në gjeneratë. Në këtë kënaqen fëmijët dhe të

rriturit. Ajo është shkathtësi argëtuese dhe edukative e cila mund të na dhurojë orë të pafundme

të argëtimit. Kjo shkathtësi e përmirëson koncentrimin dhe motoriken e duarve. Gjithçka që

është e nevojshme, është një copë letër. Në librin dhe fletoren e punës do të keni mundësi që të

mësoni se si të bëni figura nga më e thjeshta deri te më e komplikuara. Origamitë (figurat) tuaja

mund të përdoren për argëtim, dekorim të dhuratave, zbukurimet e Vitit të Ri etj.

VËZHGO DHE SQARO

Në fotografi janë dhënë shembuj të origamive.

Në orët e arsimit teknik do të kesh mundësi që në mënyrë praktike të bësh detyra pune dhe

origami: kartolina, shenja komunikacioni, katrorë, zarfe, lule dhe shumë gjëra të tjera.

HULUMTO DHE KUPTO

24

Me ndihmën e arsimtarit gjeni të dhënat se sa kjo shkathtësi e përpunimit të origamive është e

përfaqësuar te ne.

HULUMTO DHE KUPTO

Mundeni të krijoni ide personale për origamitë. Vetëm fantazma juaj i vendos kufijtë për

përdorimin e figurës së mbaruar origamie.

Sipas fotografive të dhëna konstrukto figura nga gjysmë kartoni.

Rrjeti i katrorit

25

Rrjeti i kuadrit

Nëse kështu mendon, do të mësosh:

Të bësh rrjet të figurave vijuese gjeometrike.

Cilindri PiramidaKoni

KOMUNIKACIONI

Njohuritë e përparshme për komunikacion do të ndihmojnë që ta realizosh dhe ta

zgjerosh këtë përmbajtje mësimore. Nevoja për udhëtimin e njerëzve deri te vendet e tyre

të punës, bartja (transporti) i prodhimeve dhe informatave prej një vendi në tjetrin vend të

punës, imponojnë zhvillim të shpejtë dhe të sigurt të komunikacionit. Zhvillimi i sistemeve të

komunikacionit dhe ngritja e kulturës së komunikacionit dhe sjellja e pjesëmarrësve në

komunikacion është nevojë e përditshme.

26

Ngritja e kulturë së komunikacionit nënkupton sjellje të disiplinuar dhe komunikim të ndërsjellë

të pjesëmarrësve në komunikacion. Ekzistojnë tri lloje të komunikacionit: tokësor, ujor dhe

komunikacion ajror. Kodi domethënë formë, simbol, shenjë me marrëveshje ose numra me të

cilat zëvendësohet një simbol grafi k me tjetër. Kodet mund të jenë shkronja, numra, sinjale të

dritës ose të zërit me rëndësinë e caktuar prej më parë, shenja të komunikacionit etj.

Shenjat e komunikacionit

27

Rrugë komunikacioni është pjesë e sipërfaqes së

rrugës, e destinuar për komunikacion të automjeteve.

Elementet e rrugës janë: shiriti i rrugës, shiriti i korsisë,

shtegu për çiklistë, sipërfaqja e gjelbër dhe trotuari.

Këmbësori sipas rregullit, nuk duhet të lëvizë dhe të

ndalet në rrugën për komunikacion. Në rrugët, të cilat

ka trotuar dhe sipërfaqe tjetër të përshtatshme për

lëvizje, këmbësorët janë të obliguar të lëvizin nëpër ato

sipërfaqe.

Këmbësorët kur lëvizin nëpër rrugë, për shkak të

sigurisë së tyre duhet të lëvizin më afër skajit të rrugës

nga ana e djathtë njëri pas tjetrit. Kur këmbësori lëviz

në rrugë publike, jashtë vendbanimit, është i obliguar

që të lëvizë sa më afër skajit të majtë të rrugës

automobilistike, në drejtimin e lëvizjes, ashtu është më

i sigurt.

Këmbësori nuk guxon që ta kalojë rrugën jashtë nga vendkalimi

i këmbësorëve përveç se kur vendkalimi është më larg se 100

metra, por nuk duhet që ta pengoj lëvizjen e veturave. Në udhë

kryq, i cili është i rregulluar me shenja drite të komunikacionit

për këmbësorë, këmbësori është i obliguar që t’i respektojë të

njëjtat.

28

Me kujdes, vëmendshëm, sigurt

Në vendkalim, sipas rregullit, këmbësori lëviz nga ana e djathtë. Në trotuar nuk është e lejuar

luajtje dhe pengim nëse me atë pengohet lëvizja e këmbësorëve dhe njerëzve tjerë të cilët janë të

kyçur në komunikacion.

29

3. Rekomandime

Krijimi i një mjedisi stimulues për të nxitur të menduarin shkencor. Një mjedis që

u nxit fëmijëve interesin për shkencën, është ai që stimulon kërkimin dhe eksperimentin.

Për fëmijët e vegjël, procesi i të menduarit shkencor fillon me kuriozitetin dhe pyetjet

(pse-të).

Në këndin e shkencës, në klasë,vendosen punime interesante nga bota e natyrës

fizike bashkë me instrumente e mjete shkencore si llupa, matës, vazo të formave të

ndryshme, tuba, rërë, ujë, magnete, bulona, rondele, litarë. Në këtë mënyrë fëmijët duke u

tërhequr nga kurioziteti i japin përgjigje pyetjeve që parashtrojnë duke eksperimentuar e

manipuluar vetë.

Kërkohet sigurimi i materialeve bazë (p.sh. gurë, guaska, boça pishe) për të

ndihmuar fëmijët të vetë eksplorojnë. Në mënyrë periodike prezantohen mjetet e reja

duke zhvendosur ato të mëparshmet dhe duke rritur në këtë mënyrë interesin e fëmijëve.

Një gjë që duhet të mbahet parasysh është që interesi shkencor i fëmijëve rritet në mënyrë

të vazhdueshme veçanërisht kur njohuritë dhe aftësitë shkencore janë të përfshira edhe në

fushat e tjera kurrikulare. Për shembull, fusha e artit i jep mundësi fëmijëve të

eksperimentojnë me ngjyrat në mënyrë të natyrshme duke pikturuar, duke luajtur me

plastelinë, rërë, brumë (miell+ujë).

Një shumëllojshmëri librash me figura

dhe tekste për natyrën, tokën e hapësirën,

botën fizike, të vendosura në qendrën e

leximit do të mbështeste fuqishëm të

menduarin shkencor të fëmijëve.

Pajisjet për kërkimin shkencor duhet të jenë

sa më të thjeshta që të kuptohen nga fëmijët:

një enë e vogël plastike mund të shërbejë për

të bërë eksperimentet me ujë; materialet bazë

dhe të riciklueshëm.

30

4. Përfundim

Në fund, mund të themi se qytetarë të vlefshëm janë ata, që jo vetëm

bashkëpunojnë dhe e ndërtojnë jetën e tyre në harmoni me rendin shoqëror, por tek të

cilët mund të kesh besim, se do të dinë t’i interpretojnë ndryshimet e situatave me kalimin

e kohës dhe do të marrin vendime të mençura sesi duhet të sillen në këto rrethana, në

përputhje me të mirën e përbashkët. Për më tepër, ata duhet të jenë të gatshëm t’u

përmbahen vendimeve, që kanë marrë për mënyrën sesi jetojnë në bashkësitë e tyre.

Studiuesit thonë se, për t’u bërë qytetarë të vlefshëm, nxënësit duhet të zhvillojnë këto

tipare:

- ndjenjën e vënies së vetes në vendin e tjetrit, që në thelb ka të bëjë me

këndvështrimet: të kuptosh sesi mund t’i përjetojë dikush tjetër ngjarjet dhe, me

kalimin e kohës, të jesh në gjendje të përcaktosh disa synime të përbashkëta me të

tjerët si dhe të punosh me ta për përmbushjen e tyre;

- ndjenjën e efikasitetit, ndjenjën se pjesëmarrja në punët e bashkësisë (klasës,

qytetit, kombit) është e vlefshme, sepse veprimet tona do të sjellin diçka të

vlefshme;

- ndjenjën e lidhjes së jetës vetjake me një tërësi më të madhe: pra ndërgjegjësimi

për vlerat dhe qëllimet e veprimeve tona në një kontekst më të madh se vetja jonë,

qoftë kjo lufta për ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit, puna për begatinë dhe të

mirën reciproke në bashkësi ose futjen në këtë apo atë kozmologji fetare;

- ndjenjën e integritetit midis bindjeve dhe veprimeve tona:

për shembull, në qoftë se dikush ka bindje të forta, se izolimi i të moshuarve është

diçka mizore dhe e gabuar, atëherë ky person duhet të jetë i gatishëm t’ia kushtojë

një pjesë të kohës së vet shoqërizimit me të moshuarit.

Zhvillimi i krijimtarisë në ditët e sotme është i lidhur ngushtë me profesionalizmin e

pedagogëve. Por nisur nga studimi që unë kam kryer, arrij në përfundimin se duhet të

zhvillohen më tej konceptet dhe praktikat e profesionalizmit për të mundësuar të gjithë

ata që mbështesin të mësuarit e nxënësve parafillor, që të angazhohen me kompetencë

31

dhe me entuziazëm për të përmirësuar cilësinë e përvojës së nxënësve. Por që të

realizohet kjo kërkohet modelimi dhe zbatimi i krijimtarisë në praktikë, kërkohet një

mësimdhënie krijuese.

Realizimi i ndryshimit lidhet me rolin e pedagogut. Sot, pedagogët përballen me një sërë

sfidash. Pedagogët mundet të gjenden para kërkesës për të zhvilluar një lëndë të re për ta,

për të menaxhuar dokumentet e sigurimit të cilësisë, për të përgatitur materiale mësimore,

për të mësuar grupe të ndryshme të studentëve, për të trajtuar praktikat e vlerësimit.

Ndërkohë pedagogëve u kërkohet që të merren me kërkime. Për një pjesë prej tyre me

karrierë fillestare në arsimin e ulët fillor ose me disa vite punë vendosja e një balance

midis të gjitha roleve dhe detyrave nuk është e lehtë.

32

5. Literatura

1. Cekani, Hoxha, Ermioni., (2012), Metodika sipas fushave të zhvillimit, Polis, Tiranë.

2. Sigelman, C. K., & Rider, E. A. (2009). Jetëgjatësia e zhvillimit njerëzor. Belmont:Wadsworth Cengage Learning (org. Life-Span Human Development. Belmont:Wadsworth Cengage Learning.),

3. McDevitt, T. M., & Ormrod, J. E. (2010, Korrik 20). Natyra dhe ushqimi (org. Natureand Nurture.) Gjetur në www.education.com:http://www.education.com/reference/article/nature-nurture/

4. Karaj, Th. (2004). Psikologjia e Zhvillimit të Fëmijës. Tiranë: Progres.,

5. Abbeduto, L., & Beth, P. (2002). Parashkollorët. (org. Preschool.) Në N. J. Salkind,Child Development (fv. 333-336). NY, USA: Macmillan Reference USA

6. Sénéchal, M., Cornell, E. H., & Broda, L. S. (1995). Dallimet e lidhura me moshën nëorganizimin e ndërveprimeve të prindërve dhe foshnjave gjatë leximit të figurave. (org.Age-Related Differences in the Organization of Parent-Infant Interactions DuringPicture-Book Reading. Early Childhood Research Quarterly,) 10,

7. Herodoti. (2014). Historitë... që bëmave të njerëzve të mos u fashitet kujtimi me kohën.Tiranë: Botimet IDK.,

8. Largo, R. H. (2000). Vitet e Foshnjërisë: Zhvillimi i Foshnjërisë së Hershme i Parë ngaKëndvështrimi Biologjik, Libri Tjetër i Edukimit. Tiranë: Uegen

9. Pettijohn, T. F. (1996). Psikologjia: Një Hyrje Koncize (bot. i 2). Tiranë: Lilo10. Cherry, K. (2014, Tetor 1). Genie: The Story of the Wild Child. Gjetur në

psychology.about.com: http://psychology.about.com/od/historyofpsychology/a/genie.htm11. Gleitman, L., & Newport, E. (1995). The Invention of Language by Children:

Environmental and Biological Influences on the Acquisition of Language. Në L. R.Gleitman, & M. Liberman, Language: An Invitation to

12. Cognitive Science (bot. i 2të, fv. 1-24). Cambridge, MA: MIT Press13. Piaget, J. (1970). Genetic Epistemology. New York: W. W. Norton & Company. INC14. Tamo, A., & Karaj, Th. (2007). Praktikat e Rritjes së Fëmijëve në Zonat e Thella Veriore

dhe në Zonat Periurbane në Shqipëri. Tiranë, Shqipëri: Qendra e Zhvillimeve Humane

33

6. Jetëshkrimi

Jam Rudina Lleshi. Kam lindur më 2. 9.1993, në qytetin e Gjakovës.

Shkollën fillore e kam kryer në SH F “Mustafa Bakija”, gjatë vitit 2000-2001 dhe pjesën

tjetër në Sh F “Fehmi Agani” gjatë vitit 2001-2009, ndërsa atë të mesme, drejtimin e Teknikut të

dhëmbëve në Shkollën e Mjekësisë “Hysni Zajmi”, Gjakovë.

Gjatë vitit akademik 2013 – 2014, u regjistrova në Fakultetin e Edukimit, dega në

Gjakovë, Programi: Parashkollor. Njihem për rezultate të shkëlqyera gjatë studimeve të larta.

Falënderoj të gjithë mësimdhënësit e Fakultetit të Edukimit në Gjakovë, njëherit edhe prindërit e

mi, për mbështetjen e tyre të pakursyer.