usÛlÎ dÎvÂni’nda cemİyet, İnsan ve...

i

USÛLÎ DÎVÂNI’NDA

CEMİYET, İNSAN VE TABİAT

Fatma ATICI

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

Eski Edebiyat Bilim Dalı

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Eskişehir

Ocak, 2007

i

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne

Bu çalışma, jürimiz tarafından ………………………………… Ana-bilim Dalında

YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan ………………………………..

Akademik Unvanı, Adı-Soyadı

Üye ……………………………………..


(Danışman)

Üye ……………………………………


ONAY

…../…../2007


Enstitü Müdürü

i

ÖZET

USÛLÎ DÎVÂNI’NDA CEMİYET, İNSAN VE TABİAT

ATICI, FATMA

YÜKSEK LİSANS – 2007

Danışman: Yard. Doç. Dr. İsmet ŞANLI

Bu çalışmanın amacı, XVI. yüzyıl Dîvân şairi Usûlî’nin şiir dünyasını

araştırmak ve bu çerçevede “Cemiyet, İnsan ve Tabiat”a bakışını tahlil etmektir.

Eser olarak sadece Dîvân’ı bulunan Usûlî’nin şiirlerinin ana hatlarını inanca,

felsefeye, düşünceye ve sevgiye ait kavramlar oluşturur. Onun “Cemiyet, İnsan ve

Tabiat” unsurlarını ele alırken manevî konulara değindiği, insanın aklına ve

vicdanına seslenerek onları düşünmeye ve ibret almaya çağırdığı tespit edilmiştir.

Özellikle ahlâkî prensipler konusunda evrensel boyutlu görüşler ileri sürmüştür.

Sevgi insanı olan Usûlî, Dîvân’ında duygularını, izlenimlerini, yaşadıklarını,

bir derviş duyarlılığıyla yansıtmıştır.

Anahtar Kelimeler: İnsan, Cemiyet, Tabiat, Felsefe

ii

ABSTRACT

THE SOCIETY, HUMAN AND NATURE IN USULI COLLECTED POEMS

ATICI FATMA

M.A. THESIS – 2007

Supervisor: Assist. Prof. Dr. İsmet ŞANLI

The aim of this study is to search of poem world of XVIth century a classical

Ottoman poet of Usûlî and to analyze the “Society, Human and Nature” in this frame.

Usûlî who has got only a work which is a classical Ottoman poetry and the

main lines of his poems have been formed by concepts that related to belief,

philosophy, idea and affection. It has been determined that as he defined the elements

of “Society, Human and Nature”, he has been mentioned the subjects of spiritual,

saying something to human mind and conscience and calling them to think and take a

warning. Particularly, he has been driven universal dimensional ideas in the subject of

ethical principles.

Usûlî is an affection human who has been reflected his emotions, impressions

and experiences as dervish sensitivity.

Key words: Human, Society, Nature, Philosophy

iii

KISALTMALAR

Mir : Miraciye

M : Münâcât

P : Pend-nâme

Ş : Şehr-engîzi

K. : Kıta

K.1 : Kasîde-i Rüzâr

K.2 : Kasîde-i Güneş

K.3 : Kasîde-i Bahariye

K.4 : Kasîde-i Diger

Mus : Musammatlar

G. : Gazeller

C. : Cilt

s. : Sayfa

a.g.e. : Adı geçen eser

TDV : Türkiye Diyanet Vakfı

İA : İslâm Ansiklopedisi

TDEA : Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi

TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Ansiklopedisi

MEB : Milli Eğitim Bakanlığı

iv

İÇİNDEKİLER

ÖZET ..................................................................................................................................i

ABSTRACT ..................................................................................................................... ii

KISALTMALAR ........................................................................................................... iii

ÖNSÖZ ............................................................................................................................ iv

GİRİŞ ................................................................................................................................ 1

USÛLÎ'NİN HAYATI VE EDEBÎ ŞAHSİYETİ ........................................................... 1

HAYATI ............................................................................................................................. 1

EDEBÎ ŞAHSİYETİ ........................................................................................................ 2

BİRİNCİ BÖLÜM

USÛLÎ DÎVÂNI'NDA CEMİYET

CEMİYET ........................................................................................................................ 6

1. ŞAHISLAR .................................................................................................................... 6

1.1. Dînî Şahsiyetler ........................................................................................................... 6

1.1.1.Peygamberler ............................................................................................................ 6

1.1.1.1. Hz. Âdem .............................................................................................................. 6

1.1.1.2. Hz. Nûh ................................................................................................................. 6

1.1.1.3. Hz. İbrahim ........................................................................................................... 7

1.1.1.4. Hz. Eyyûb ............................................................................................................. 8

1.1.1.5. Hz.Ya'kûb .............................................................................................................. 8

1.1.1.6. Hz. Yûsuf .............................................................................................................. 9

1.1.1.7. Hz. Mûsâ ............................................................................................................... 9

1.1.1.8. Hz. Süleymân ...................................................................................................... 10

1.1.1.9. Hz. Lokmân ........................................................................................................ 11

1.1.1.10. Hz. Hızır ............................................................................................................ 12

1.1.1.11. Hz. İsâ ............................................................................................................... 13

1.1.1.12. Hz. Muhammed ................................................................................................ 13

1.1.2. Dört Halife ............................................................................................................. 15

1.1.2.1. Hz. Ebû Bekir ..................................................................................................... 15

1.1.2.2. Hz. Ömer ............................................................................................................. 15

v

1.1.2.3. Hz.Ali .................................................................................................................. 15

1.1.3. On İki İmâm ........................................................................................................... 15

1.1.4. Bazı Mutasavvıflar ................................................................................................. 18

1.1.4.1. Şeyh Gülşenî ....................................................................................................... 18

1.1.4.2. Nesîmî ve Fazlullah ............................................................................................ 19

1.1.4.3. Hallâc-ı Mansûr .................................................................................................. 20

1.1.4.4. Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezid-i Bistâmî ............................................................... 21

1.1.4.5. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî ............................................................................... 22

1.2. Tarihî Şahsiyetler ...................................................................................................... 22

1.2.1.Yönetici Konumunda Olanlar ................................................................................ 22

1.2.1.1. Şehzâde Mustafa ................................................................................................. 22

1.2.1.2. İskender Çelebi, İsâ Bey, Abdî Bey ................................................................... 23

1.3. Şairler ve Önemli Eserleri ........................................................................................ 25

1.3.1. Attâr, Hassan, Sa'dî, Selmân .................................................................................. 25

1.3.2. Hayretî, Ahmed Bâlî, Ahmed-i Divâne, Yûsuf-ı Sîne-Çâk .................................. 27

1.3.3. Mantıku't-Tayr ....................................................................................................... 27

1.4. Tarihî- Efsanevî Şahsiyetler ...................................................................................... 28

1.4.1. Cem, Hızır, İskender, Efrâsiyâb ............................................................................ 28

1.4.2. Dârâ, Dârâb, Behmen, Zâl ..................................................................................... 29

1.4.3. Âzer, Nemrûd, Yezîd, Kanber ............................................................................... 30

1.4.4. Sâm, Siyâvuş, Mânî ............................................................................................... 32

1.5. Masal Kahramanları ve Onlarla İlgili Unsur ve Mefhûmlar ................................... 33

1.5.1. Leylâ ve Mecnûn ................................................................................................... 33

1.5.2. Ferhâd, Şîrîn, Hüsrev ............................................................................................. 34

1.5.3. Vâmık, 'Azrâ .......................................................................................................... 34

1.5.4. Zulümât, Âb-ı Hayât .............................................................................................. 35

1.5.5. İrem ........................................................................................................................ 35

1.6. Diğer Şahıslar ............................................................................................................ 35

2. KAVİMLER................................................................................................................ 37

2.1. Rûmî, Zengî .............................................................................................................. 37

2.2. Habeş ......................................................................................................................... 37

2.3. Türk, Tatar ................................................................................................................. 38

vi

3. ÜLKELER VE ŞEHİRLER ..................................................................................... 38

3.1. Hindistan ................................................................................................................... 38

3.2. Çîn, Çiğil ................................................................................................................... 38

3.3. Mâçîn, Isfahan........................................................................................................... 39

3.4. Rûm, Şâm .................................................................................................................. 39

3.5. Yenice, Vardar ........................................................................................................... 40

3.6. Acem ......................................................................................................................... 40

3.7. Mısır .......................................................................................................................... 40

3.8. Bağdad, Ken'ân ......................................................................................................... 41

3.9. Karaman .................................................................................................................... 42

4. NEHİRLER, DAĞLAR, DENİZLER ..................................................................... 42

4.1. Nehirler (Nil, Fırat) ................................................................................................... 42

4.2. Dağlar ve Denizler .................................................................................................... 42

5. İÇTİMÂÎ HAYAT ...................................................................................................... 43

5.1. İçtimâî Tabakalarıma ................................................................................................ 43

5.1.1. Sultân ...................................................................................................................... 43

5.1.2. Vezir, Paşa, Beğlerbeği, Beğ, Voyvoda, Defterdâr, Efendi, Çelebi ...................... 47

5.1.3. Kul, Bende, Çâker, Gulâm, Esîr ............................................................................ 48

5.2. Resmî ve Gayriresmî Vazifeler, Meslek ve Meşguliyetler ...................................... 50

5.2.1. Âlim, Hoca, Müftü, Fakîh, Feylesof ..................................................................... 50

5.2.2. Raks, Hokkabâz, Lu'bet-bâz, Cânbâz, Pehlevân................................................... 51

5.2.3. Bâğbân, Kimyâger, Terzi ....................................................................................... 52

5.2.4. Nakkâş, Mi'mâr ...................................................................................................... 52

5.2.5. Sarrâf, Mutrib, Gavvâs .......................................................................................... 53

5.2.6. Ferrâş, Saka, Sîm-keş ............................................................................................ 54

5.2.7. Dellâl, Müşterî ....................................................................................................... 55

5.2.8. Tabîb, Hekîm .......................................................................................................... 56

5.2.9. Sâhir, Sihr .............................................................................................................. 58

5.3. Muhtelif İçtimâî Haller, Münasebetler ve Bunlara Göre Bazı Tipler ..................... 59

5.3.1. Mâder, Oğul, Karındaş, Birâder, Akran ................................................................ 59

5.3.2. Cevân, Pîr, Pîre-zen, Acûze ................................................................................... 60

5.3.3. Yetîm, Öksüz, Garîb, Yad, Gedâ ............................................................................ 61

vii

5.3.4. Mürşîd, Mürîd, Abdal, Dervîş, Miskîn, Kâşif, Şeyh, Tâlib, Eren ........................ 63

5.3.5. Müselmân, Mü’min, Kâfir, Münkir ...................................................................... 64

5.3.6. Müdde'î, Âvâre, Pelîd, Kallâb, Şehvet-perest, Nâmerd ........................................ 65

5.3.7. Yiğit, Er, Merd, Levend ......................................................................................... 66

5.3.8.Yârân, Dost, Hem-dem, Mahrem, Âşinâ, Hâldâş, Refîk, Muhib, Musâhib .......... 67

5.3.9. Evlâd, Ezvâc, Eshâb, Ahbâb .................................................................................. 69

5.3.10. Sefer, Yoldaş, Misafir, Rehber ............................................................................. 69

5.3.11. Mest ...................................................................................................................... 71

5.3.12. Şâhid, Kâtil, Düzd, Mekkâr, Bed-mest ............................................................... 71

5.3.13. Sâkî ....................................................................................................................... 72

5.4. Eğlence Hayatı ......................................................................................................... 73

5.4.1. Bezm, Ayş .............................................................................................................. 73

5.4.2. Bayramlar ............................................................................................................... 74

5.4.3. Bazı Oyunlar ve Müsabakalar (Çevgân, Ata binme, Satranç) .............................. 75

5.4.4. Seyir ve Temâşâ .................................................................................................... 76

5.4.5. Destân, Efsâne, Kıssa, Hikâye, Mâcerâ ................................................................ 77

5.4.6. Musikî .................................................................................................................... 78

5.4.7. Meyhâne, Harâbât, Humhâne ................................................................................ 78

5.4.8. Haberleşme ............................................................................................................ 79

5.4.9. Ders, Mektep .......................................................................................................... 80

5.5. Çeşitli Telâkki ve İnanışlar ..................................................................................... 82

5.5.1. Devlet ..................................................................................................................... 82

5.5.2. Saltanat ................................................................................................................... 84

5.5.3. Âlem ....................................................................................................................... 85

5.5.4. Tılısm ..................................................................................................................... 86

5.5.5. Yâdigâr, Armağan .................................................................................................. 86

5.5.6. Ömür ...................................................................................................................... 87

5.5.7. Uyku ....................................................................................................................... 87

5.5.8. Tâli', Baht ............................................................................................................... 88

5.5.9. Bazı Âdet, Gelenek ve İnançlar ............................................................................. 88

5.6. Diğer Unsurlar ......................................................................................................... 91

5.6.1. Kan ......................................................................................................................... 91

viii

5.6.2.Kıyâmet, Yaygara, Gavga, Gazâ, Yağma ............................................................... 92

5.6.3. Ta'n ......................................................................................................................... 93

5.6.4. Zindân, Bend .......................................................................................................... 94

5.6.5. Bazı Binalar (Hankâh, Der-gâh, Tekke, Mescid, Büthâne, Deyr, Kasr,

Dâr-üş-şifâ) ............................................................................................................. 95

5.6.6. Para (Nakd, Sikke, Dinâr, Füls-i Ahmer) .............................................................. 97

5.6.7. Sofra ....................................................................................................................... 98

İKİNCİ BÖLÜM

USÛLÎ DÎVÂNI'NDA İNSAN

1. İNSAN ...................................................................................................................... 100

1.1. Umûmî Olarak İnsan ............................................................................................. 100

2. GÜZELLİK ............................................................................................................. 105

2.1. Umûmî Olarak Güzellik ........................................................................................ 106

2.2. Güzellik Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................... 108

2.1.1. Gülzâr, Gülşen, Bağ, Bahâr ................................................................................ 108

2.1.2. Âlem, Mısır ......................................................................................................... 108

2.2.3. Mir'ât, Bâzâr, Hân ............................................................................................... 109

2.2.4. Şem, Envâr .......................................................................................................... 109

2.2.5. Nâme, Evrâk, Kitâb ............................................................................................. 110

3. SEVGİLİ .................................................................................................................... 110

3.1. Umûmî Olarak Sevgili ............................................................................................ 110

3.2. Sevgili Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ....................................................................... 116

3.2.1. Sultân, Pâdişâh, Şâh, Şehriyâr, Emîr, Beg, Efendi ............................................. 116

3.2.2. Hz. Süleymân, Hz. Yûsuf, Hz. İbrahim, Hızır, Hz. Ali, Hz. Hüseyin ................ 119

3.2.3. Melek, Perî, Hûrî ................................................................................................ 120

3.2.4. Nigâr, Sanem, Put ............................................................................................... 121

3.2.5. Ay, Güneş, Encüm, Mehtâb ................................................................................ 122

3.2.6. Cevân, Oğlan, Tıfl .............................................................................................. 123

3.2.7. Rûh, Cân.............................................................................................................. 123

3.2.8. Nûr, Şem ............................................................................................................. 124

3.2.9. Merdüm, Mihribân .............................................................................................. 124

ix

3.2.10. Gülistân, Nev-bahâr .......................................................................................... 125

3.2.11. Gül, Gonca, Serv, Hercâyi, Yasemin ................................................................ 125

3.2.12. Dürr, Gevher, Genc-i Nihân ............................................................................. 127

3.2.13. Denî, İmansız, Zâlim ........................................................................................ 127

3.2.14. Arslan, Âhû, Hümâ ........................................................................................... 128

3.2.15. Leylâ, Şîrîn ........................................................................................................ 129

3.2.16. Eğlence, Âfet .................................................................................................... 130

3.2.17. Dünyâ ................................................................................................................ 130

3.2.18. Sâhir, Vefasız, Kâfir, Dîn, İmân ....................................................................... 130

3.3. Sevgilide Güzellik Unsurları ................................................................................. 131

3.3.1. Saç ...................................................................................................................... 131

3.3.1.1. Umûmî Olarak Saç .......................................................................................... 131

3.3.1.2. Saç Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ..................................................................... 132

3.3.1.2.1. Zincir, Resen, Yankesici ............................................................................... 132

3.3.1.2.2. Ejder, Mâr ..................................................................................................... 132

3.3.1.2.3. Ağ .................................................................................................................. 133

3.3.1.2.4. Sünbül, Misk ................................................................................................. 133

3.3.1.2.5. Dâl, Lâm ....................................................................................................... 134

3.3.1.2.6. Berât .............................................................................................................. 134

3.3.2. Kaş ...................................................................................................................... 134

3.3.2.1. Umûmî Olarak Kaş .......................................................................................... 134

3.3.2.2. Kaş Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ..................................................................... 134

3.3.2.2.1. Kemân, Yay, Tâk, Kej-râ, Nûn, Râ ............................................................... 134

3.3.2.2.2. Kavs Burcu ................................................................................................... 136

3.3.3. Göz ..................................................................................................................... 136

3.3.3.1. Umûmî Olarak Göz ......................................................................................... 136

3.3.3.2. Göz Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 138

3.3.3.2.1. Kattâl ............................................................................................................. 138

3.3.3.2.2. Sehhâr ........................................................................................................... 138

3.3.3.2.3. Türk, Mirrîh .................................................................................................. 139

3.3.3.2.4. Yara ............................................................................................................... 139

3.3.4. Gamze ................................................................................................................. 139

x

3.3.4.1. Umûmî Olarak Gamze ..................................................................................... 139

3.3.4.2. Gamze Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ............................................................... 140

3.3.4.2.1. Kattâl ............................................................................................................. 140

3.3.4.2.2. Leşker, Ok ..................................................................................................... 140

3.3.4.2.3. Bıçak ............................................................................................................. 141

3.3.5. Kirpik .................................................................................................................. 141

3.3.5.1. Umûmî Olarak Kirpik ...................................................................................... 141

3.3.5.2. Kirpik Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................ 141

3.3.5.2.1. Ok .................................................................................................................. 141

3.3.6. Yüz ...................................................................................................................... 142

3.3.6.1. Umûmî Olarak Yüz .......................................................................................... 142

3.3.6.2. Yüz ile İlgili Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 144

3.3.6.2.1. Bağ, Gülşen, Gül ......................................................................................... 144

3.3.6.2.2. Nûr, Sabah, Gün ............................................................................................ 145

3.3.6.2.3. Ka’be, Kıble .................................................................................................. 146

3.3.6.2.4. Devlet ............................................................................................................ 146

3.3.6.2.5. Şem, Ayna ..................................................................................................... 147

3.3.6.2.6. Perî, Hûrî ....................................................................................................... 147

3.3.6.2.7. Nevrûz, Iyd ................................................................................................... 147

3.3.6.2.8. Mâh ............................................................................................................... 147

3.3.6.2.9. Metin (Kitap) ................................................................................................ 148

3.3.7. Yanak .................................................................................................................. 148

3.3.7.1. Umûmî Olarak Yanak ...................................................................................... 148

3.3.7.2. Yanak Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................. 149

3.3.7.2.1. Lâle, Gül, Nesrîn, Nesteren .......................................................................... 149

3.3.7.2.2. Güneş ............................................................................................................ 149

3.3.7.2.3. Mum .............................................................................................................. 150

3.3.8. Ben ..................................................................................................................... 150

3.3.8.1. Umûmî Olarak Ben .......................................................................................... 150

3.3.8.2. Ben Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 150

3.3.8.2.1. Gonca, Minber, Elif, Vesen .......................................................................... 150

3.3.8.2.2. Etfâl, Sultân .................................................................................................. 151

xi

3.3.9. Hatt .................................................................................................................... 151

3.3.10. Ağız .................................................................................................................. 151

3.3.10.1. Umûmî Olarak Ağız ...................................................................................... 151

3.3.10.2. Ağız Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................. 152

3.3.10.2.1. Hokka .......................................................................................................... 152

3.3.10.2.2. Nokta, Sır, Cevher ...................................................................................... 153

3.3.11. Dudak ............................................................................................................... 153

3.3.11.1. Umûmî Olarak Dudak ................................................................................... 153

3.3.11.2. Dudak Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .............................................................. 153

3.3.11.2.1. Kadeh .......................................................................................................... 153

3.3.11.2.2. Dârü'ş-şifâ ................................................................................................... 154

3.3.11.2.3. La'l, Yâkût ................................................................................................... 154

3.3.11.2.4. Hz. İsâ ......................................................................................................... 154

3.3.12. Diş ..................................................................................................................... 154

3.3.13. Çene .................................................................................................................. 155

3.3.14. Kulak ................................................................................................................. 155

3.3.14.1. Umûmî Olarak Kulak .................................................................................... 155

3.3.15. Boy ................................................................................................................... 155

3.3.15.1. Umûmî Olarak Boy ....................................................................................... 156

3.3.15.2. Boy Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................. 156

3.3.15.2.1. Serv, Şimşâd, Tûbâ ..................................................................................... 156

3.3.15.2.2. Kıyâmet ....................................................................................................... 158

3.3.15.2.3. Elif ............................................................................................................... 158

3.3.15.2.4. Nihâl, Nahl, Nârven, Bâlâ, Belâ ................................................................. 159

3.3.16. Ayak ................................................................................................................. 159

3.3.16.1. Umûmî Olarak Ayak ...................................................................................... 159

3.3.17. Kol, El, Pençe ................................................................................................... 160

3.3.18. Baş ..................................................................................................................... 161

3.4. Sevgili İle İlgili Diğer Unsurlar ............................................................................. 161

3.4.1. Söz ....................................................................................................................... 161

3.4.2. Hırâm .................................................................................................................. 163

3.4.3. Eşik, Kapı ............................................................................................................ 163

xii

3.4.3.1. Umûmî Olarak Eşik ......................................................................................... 163

3.4.3.2. Eşik Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 165

3.4.3.2.1. Ka'be, Kıble, Secdegâh ................................................................................. 165

3.4.3.2.2. Sidre .............................................................................................................. 166

3.4.4. Kûy .................................................................................................................... 166

3.4.4.1. Umûmî Olarak Kûy ......................................................................................... 166

3.4.4.2. Kûy Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 167

3.4.4.2.1. Gülşen ........................................................................................................... 167

3.4.4.2.2. Cennet ........................................................................................................... 168

3.4.4.2.3. Ka'be ............................................................................................................. 168

3.4.4.2.4. Harîm ............................................................................................................ 169

3.4.4.2.5. Kerbelâ .......................................................................................................... 169

3.4.4.2.6. Murâd ............................................................................................................ 169

3.4.5. Ayak Toprağı ...................................................................................................... 169

3.4.5.1. Umûmî Olarak Ayak Toprağı .......................................................................... 169

3.4.5.2. Ayak Toprağı Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ..................................................... 170

3.4.5.2.1. Tûtîyâ ............................................................................................................ 170

3.4.5.2.2. Gevher ........................................................................................................... 171

4. ÂŞIK ......................................................................................................................... 171

4.1. Umûmî Olarak Âşık ............................................................................................... 171

4.2. Âşık Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ......................................................................... 175

4.2.1. Bülbül, Hezâr.Tûtî, Pervâne ............................................................................... 175

4.2.2. Garîb, Miskîn, Abdal, Derdmend, Hasta, Bîçâre, Vîrâne .................................. 176

4.2.3. Mestâne, Dîvâne, Şeydâ, Şûrîde, Mecnûn, Ferhâd ............................................ 178

4.2.4. Pâdişâh, Sultân, Hân, Paşa ................................................................................. 178

4.2.5. Kul, Gulâm, Esîr, Çâker .................................................................................... 179

4.2.6. Âvâre, Felek-zede, Bî-Nevâ, Gedâ, Fakîr .......................................................... 180

4.2.7. Dervîş, Abdal, Tâlib ............................................................................................ 180

4.2.8. Merd, Merdâne.................................................................................................... 181

4.2.9. Kurbân, Hümâ ..................................................................................................... 181

4.2.10. Şecer-i Meyvedâr, Dâne .................................................................................. 182

4.3. Gönül .................................................................................................................... 182

xiii

4.3.1. Umûmî Olarak Gönül ......................................................................................... 182

4.3.2. Gönül Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 187

4.3.2.1. Deryâ ................................................................................................................ 187

4.3.2.2. Mülk, Mısır, İl, Şehir ....................................................................................... 187

4.3.2.3. Hâne, Virâne .................................................................................................... 188

4.3.2.4. Ka'be ................................................................................................................. 188

4.3.2.5. Deyr .................................................................................................................. 188

4.3.2.6. Kuş, Ankâ ......................................................................................................... 189

4.3.2.7. Şîşe, Âyîne, Levh ............................................................................................. 189

4.3.2.8. Levend, Dîvâne, Abdal, Müştâk ...................................................................... 190

4.3.2.9. Mûsâ ................................................................................................................. 190

4.3.2.10. Hâne, Revzen ................................................................................................. 191

4.3.2.11. Nakd ............................................................................................................... 191

4.3.2.12. Hz. Yûsuf ....................................................................................................... 191

4.3.2.13. Pervâne ........................................................................................................... 191

4.4. Âşıka Ait Vücut Aksamı ve İlgili Mefhûmlar ....................................................... 192

4.4.1. Beden ................................................................................................................. 192

4.4.1.1. Umûmî Olarak Beden ..................................................................................... 192

4.4.1.2. Beden Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................ 193

4.4.1.2.1. Mülk, Vatan, Şehr, Mısr ................................................................................ 193

4.4.1.2.2. Libâs, Kabâ, Pîrehen, Câme ......................................................................... 194

4.4.1.2.3. Bağ, Hâk ....................................................................................................... 194

4.4.2. Cân ..................................................................................................................... 195

4.4.2.1. Umûmî Olarak Cân .......................................................................................... 195

4.4.2.2. Cân Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 199

4.4.2.2.1. Sadef .............................................................................................................. 199

4.4.2.2.2. Rişte .............................................................................................................. 199

4.4.2.2.3. Bûy ................................................................................................................ 199

4.4.2.2.4. Pûte, Çeşme .................................................................................................. 200

4.4.2.2.5. Kârbân, Keştî ................................................................................................ 200

4.4.2.2.6. Kuş ................................................................................................................ 200

4.4.2.2.7. Ka'be, Ev ....................................................................................................... 201

xiv

4.4.2.2.8. Âyîne ............................................................................................................. 201

4.4.2.2.9. Nakd, Cevher ................................................................................................ 201

4.4.2.2.10. Gülşen, Mezra ............................................................................................. 202

4.4.2.2.11. Mısır, Mülk ................................................................................................. 202

4.4.2.2.12. Pirehen, Cübbe .......................................................................................... 203

4.4.3. Baş ...................................................................................................................... 203

4.4.3.1. Umûmî Olarak Baş .......................................................................................... 203

4.4.3.2. Baş üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ...................................................................... 204

4.4.3.2.1. Sifâl, Kâse ..................................................................................................... 204

4.4.3.2.2. Tob ................................................................................................................. 205

4.4.4. Yüz ..................................................................................................................... 205

4.4.4.1. Umûmî Olarak Yüz ......................................................................................... 205

4.4.5. Göz ...................................................................................................................... 205

4.4.5.1 Umûmî Olarak Göz .......................................................................................... 205

4.4.5.2. Göz Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................... 207

4.4.5.2.1. Ebr ................................................................................................................. 207

4.4.5.2.2. Revzen ........................................................................................................... 207

4.4.5.2.3. Nil .................................................................................................................. 207

4.4.5.2.4. Sırça Saray .................................................................................................... 208

4.4.5.2.5. Çeşme ............................................................................................................ 208

4.4.6. Gözbebeği .......................................................................................................... 208

4.4.6.1. Umûmî Olarak Gözbebeği .............................................................................. 208

4.4.7. Ağız .................................................................................................................... 209

4.4.7.1. Umûmî Olarak Ağız ........................................................................................ 209

4.4.7.2. Ağız Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................... 209

4.4.8. Kulak .................................................................................................................. 209

4.4.9. El, Pençe, Parmak, Avuç .................................................................................... 210

4.4.10. Ciğer ................................................................................................................. 210

4.4.10.1. Umûmî Olarak Ciğer ...................................................................................... 211

4.4.11. Yürek ................................................................................................................ 211

4.4.11.1. Umûmî Olarak Yürek ..................................................................................... 211

4.4.11.2. Yürek ( Kalp) Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................. 213

xv

4.4.11.2.1. Hâkî ............................................................................................................. 213

4.4.11.2.2. Âyîne ........................................................................................................... 213

4.4.11.2.3. Marîz ........................................................................................................... 213

4.4.11.2.4. Tennûr.......................................................................................................... 213

4.4.12. Sîne .................................................................................................................... 214

4.4.12.1. Umûmî Olarak Sîne ...................................................................................... 214

4.4.12.2. Sîne Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................. 214

4.4.12.2.1. Gülzâr .......................................................................................................... 214

4.5. Maddî Ve Manevî Haller ....................................................................................... 215

4.5.1. Hastalık ve Delilik .............................................................................................. 215

4.5.2. Âh ........................................................................................................................ 217

4.5.2.1. Umûmî Olarak Âh ........................................................................................... 217

4.5.2.2. Âh, Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ..................................................................... 219

4.5.2.2.1. Nâr, Şerâr ...................................................................................................... 219

4.5.2.2.2. Ejderhâ .......................................................................................................... 219

4.5.3. Yara .................................................................................................................... 219

4.5.3.1. Umûmî Olarak Yara ......................................................................................... 219

4.5.3.2. Yara Üzeıine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 220

4.5.3.2.1. Mehtâb .......................................................................................................... 220

4.5.3.2.2. Merhem ......................................................................................................... 221

4.5.3.2.3. Lâle ................................................................................................................ 221

4.5.4. Gam, Gussa, Dert, Belâ ...................................................................................... 221

4.5.4.1.Umûmî Olarak Gam, Gussa, Dert, Bela .......................................................... 221

4.5.4.2. Gam, Gussa, Dert, Belâ Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................... 222

4.5.4.2.1. Misafirhâne, Beyâbân, Gûşe ........................................................................ 222

4.5.4.2.2. Pelâs, Makas ................................................................................................. 223

4.5.4.2.3. Leşker, Yoldaş Karındaş ............................................................................... 223

4.5.4.2.4. Rüzgâr, Dert, Zehir ....................................................................................... 224

4.5.4.2.5. Mugâylân, Hâr .............................................................................................. 224

4.5.4.2.6. Afyon, Bal, Yâğ ............................................................................................ 225

4.5.4.2.7. Tennûr, Jeng, Pister ....................................................................................... 225

4.5.4.2.8. Bezm ............................................................................................................ 226

xvi

4.5.4.2.9. Zindân, Bend ................................................................................................ 226

4.5.4.2.10. Tîg, Tîr,Nîş .................................................................................................. 226

4.5.2.10.11. Deniz, Seyl, Bârân .................................................................................... 227

4.5.4.2.12. Kûh, Seng.................................................................................................... 227

4.5.5. Cevr, Cefâ, Mihnet .............................................................................................. 228

4.5.5.1. Umûmî Olarak Cevr, Cefâ ve Mihnet ............................................................. 228

4.5.5.2. Cevr, Cefâ ve Mihnet Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ........................................ 229

4.5.5.2.1. Tîg, Taş, Dest ................................................................................................ 229

4.5.5.2.2. Tekyegâh, Hâne, Günc, Kûşe, Bucag ........................................................... 229

4.5.5.2.3. Zûr, Zencîr, Orag .......................................................................................... 230

4.5.6. Hasret, Firkat, Hicr, Hicrân ................................................................................ 230

4.5.6.1.Umûmî Olarak Hasret, Firkat, Hicrân .............................................................. 230

4.5.6.2. Hasret, Firkat, Hicrân Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ........................................ 231

4.5.6.2.1. Dûzâh, Nâr .................................................................................................... 231

4.5.6.2.2. Ocak .............................................................................................................. 232

4.5.6.2.3. Kûşe, Dâr ...................................................................................................... 232

4.5.7. Vuslat .................................................................................................................. 233

4.5.7.1. Umûmî Olarak Vuslat ...................................................................................... 233

4.5.7.2. Vuslat Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ................................................................. 233

4.5.7.2.1. Metâ’ ............................................................................................................. 233

4.5.7.2.2. Iyd ................................................................................................................. 234

4.5.7.2.3. Rûz ................................................................................................................ 234

4.5.8. Aşk ...................................................................................................................... 234

4.5.8.1. Umûmî Olarak Aşk .......................................................................................... 234

4.5.8.2. Aşk Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ..................................................................... 236

4.5.8.2.1. Çevgân, Meydân, Bâzâr ............................................................................... 236

4.5.8.2.2. Nây ................................................................................................................ 236

4.5.8.2.3. Şâh ................................................................................................................ 236

4.5.8.2.4. Od, Mihr ........................................................................................................ 237

4.5.8.2.5. Pîr, Makam, Tekye ........................................................................................ 237

4.5.8.2.6. Gam, Belâ, Kahr ........................................................................................... 238

4.5.8.2.7. Râh, Tarîk, Râz ............................................................................................. 238

xvii

4.5.8.2.8. Bahr, Sahrâ .................................................................................................... 239

4.5.8.2.9. Şarap, Cevher ................................................................................................ 239

4.5.8.2.10. Kitâb,Âyât ................................................................................................... 240

4.5.3.2.11. Ejderhâ, Şahin, Ankâ .................................................................................. 241

4.5.8.2.12. Kamet, Pay .................................................................................................. 241

4.5.8.2.13. Şehir, Sahrâ, Kûy ........................................................................................ 241

4.5.8.2.14. Dârâ ............................................................................................................ 242

4.5.8.2.15. Vahdet ......................................................................................................... 242

4.6. Rakîb ...................................................................................................................... 242

4.6.1. Umûmî Olarak Rakîb ......................................................................................... 242

4.6.2. Rakîb Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar .................................................................... 244

4.6.2.1. İt, Seg,Zâg ........................................................................................................ 244

4.6.2.2. Kul .................................................................................................................... 245

4.6.2.3. Ehremen ........................................................................................................... 245

4.6.2.4. Münkir, Sufî, Zâhid, Fakîh, Müftü .................................................................. 245

4.6.2.5. Nâdân, Pelîd, Nâmerd ...................................................................................... 246

4.6.2.6. Hâr .................................................................................................................... 246

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

USÛLÎ DİVÂNI'NDA TABİAT

1. KOZMİK ÂLEM .................................................................................................... 249

1.1. Gökyüzü ................................................................................................................ 249

1.1.1. Umûmî Olarak Gökyüzü .................................................................................... 249

1.1.2. Gökyüzü ile İlgili Benzetmeler .......................................................................... 254

1.1.2.1. Çenber, Günbed, Tâk, Kasr, Eyvân ................................................................. 254

1.1.2.2. Fil, Ejderhâ, Pervâne ....................................................................................... 255

1.1.2.3. Dolap, Asîyâb, Gemi, Tas, Câm ...................................................................... 255

1.1.2.4. Kâse, Hân, Fânûs, Çetr, Tabak, Evrâk............................................................. 256

1.1.2.5. Zînet, Taht, Minâ ............................................................................................. 258

1.1.2.6. Atlas.................................................................................................................. 258

1.1.2.7. Gejbâz, Hokkabâz ............................................................................................ 259

1.2. Yıldızlar ................................................................................................................ 260

xviii

1.2.1. Bazı Yıldızlar ...................................................................................................... 261

1.2.1.1. Nesr-i Tâyir ...................................................................................................... 261

1.2.3. Yıldızlarla İlgili Benzetmeler ............................................................................ 261

1.2.3.1. Çiçek, mühre, şeb-çerâg, gevher ..................................................................... 261

1.2.3.2. Göz ................................................................................................................... 262

1.3. Burçlar .................................................................................................................. 262

1.3.1. Kavs Burcu .......................................................................................................... 262

1.4. Gezegenler ........................................................................................................... 263

1.4.1. Mirrîh .................................................................................................................. 263

1.4.2. Zühre ................................................................................................................... 263

1.5. Güneş ..................................................................................................................... 263

1.5.1. Güneş ile İlgili Benzetmeler ............................................................................... 266

1.5.1.1. Kahraman, Cem, Bende ................................................................................... 266

1.5.1.2. Sevgili, Aşk ...................................................................................................... 266

1.5.1.3. Sîm-keş, Kimyâger, Dellâl, İhtiyar ................................................................. 267

1.5.1.4. Köle, Serseri ..................................................................................................... 268

1.5.1.5. Doğan ............................................................................................................... 268

1.5.1.6. Mühre, Tülbend, Kalem, Devât ....................................................................... 269

1.5.1.7. Tabl-bâz, Defter ............................................................................................... 269

1.5.1.8. Döşek, Kase, Yaprak, Kadeh, Kalkan, Meyve ................................................ 270

1.6. Ay .......................................................................................................................... 271

1.6.1. Ay ile İlgili Benzetmeler ..................................................................................... 272

1.6.1.1. Sevgili .............................................................................................................. 272

1.6.1.2. Dilenci, Yastık .................................................................................................. 273

1.6.1.3. Orak .................................................................................................................. 274

1.7. Işık ......................................................................................................................... 274

1.7.1. Umûmî Olarak Işık ............................................................................................. 274

1.8. Karanlık ................................................................................................................. 276

1.8.1. Umûmî Olarak Karanlık ..................................................................................... 276

1.9. Gölge ( Sâye, Zıll, Zılâl) ....................................................................................... 277

1.9.1. Umûmî Olarak Gölge ......................................................................................... 277

1.10. Diğer Kozmik Unsurlar ...................................................................................... 279

xix

1.10.1. Şimşek (Berk) ................................................................................................... 279

1.10.2. Mehtâb, Eve, Fark............................................................................................. 279

2. DÖRT UNSUR ........................................................................................................ 280

2.1. Su ile İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar .......................................................... 280

2.1.1. Deniz ................................................................................................................... 285

2.1.1.1. Deniz ile İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar .............................................. 285

2.1.1.2. Deniz ile İlgili Benzetmeler ............................................................................ 289

2.1.1.2.1. Mâide ............................................................................................................ 289

2.1.2. Dalga ................................................................................................................... 289

2.1.3. Akarsu ................................................................................................................. 290

2.1.4. Bulut,Yağmur ...................................................................................................... 290

2.1.5. Katre .................................................................................................................... 292

2.2. Toprak .................................................................................................................... 292

2.2.1. Toz ....................................................................................................................... 294

2.2.2. Dağ, Taş ............................................................................................................... 296

2.2.3. Kân, Ma'den ........................................................................................................ 299

2.3. Ateş ....................................................................................................................... 299

2.3.1. Ateşle İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar ...................................................... 299

2.3.2. Ateş ile İlgili Benzetmeler .................................................................................. 301

2.3.2.1. Çeşme, Dinâr ................................................................................................... 301

2.3.3. Duman ................................................................................................................. 301

2.3.4. Hava .................................................................................................................... 302

2.3.4.1. Umûmî Olarak Hava ........................................................................................ 302

2.3.5. Rüzgâr ................................................................................................................ 302

2.3.5.1. Rüzgâr ile İlgili Müşahede, Telâkki ve İnanışlar ............................................ 302

2.3.5.2. Rüzgâr Çeşitleri ............................................................................................... 304

2.3.5.2.1. Sabâ ve İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar ............................................. 304

2.3.5.2.2. Nesîm ............................................................................................................ 305

2.3.5.2.3. Bâd-ı Hazân .................................................................................................. 305

2.3.5.2.4. Semûm .......................................................................................................... 305

3. HAYVANLAR ......................................................................................................... 306

3.1. Kuşlar ..................................................................................................................... 306

xx

3.1.1. Umûmî Olarak Kuş ........................................................................................... 306

3.1.2. Kuş Çeşitleri ...................................................................................................... 307

3.1.2.1. Bülbül .............................................................................................................. .307

3.1.2.2. Hüdhüd ............................................................................................................. 308

3.1.2.3. Tûtî ................................................................................................................... 308

3.1.2.4. Kelâg ................................................................................................................ 309

3.1.2.5. Şâhbâz .............................................................................................................. 309

3.1.2.6. Şahin ................................................................................................................. 309

3.1.2.7. Kebk ................................................................................................................. 310

3.1.2.8 Hümâ, Ankâ ...................................................................................................... 310

3.1.2.9. Kerkes .............................................................................................................. 312

3.2. Böcekler ............................................................................................................... 313

3.2.1. Pervâne ................................................................................................................ 313

3.2.2. Mûr ...................................................................................................................... 313

3.2.3. Ankebût ............................................................................................................... 314

3.3. Sürüngenler ........................................................................................................... 314

3.3.1. Yılan .................................................................................................................... 314

3.3.2. Timsah ................................................................................................................. 316

3.4. Dört Ayaklı Hayvanlar .......................................................................................... 316

3.4.1. Âhû ...................................................................................................................... 316

3.4.2. Fil ........................................................................................................................ 317

3.4.3. Arslan, Rûbeh ...................................................................................................... 317

3.4.4. Köpek .................................................................................................................. 318

4. BİTKİLER ............................................................................................................... 318

4.1. Bağ ve İlgili Unsurlar ........................................................................................... 318

4.1.1. Bağ, Bahçe, Bostan, Ravza ................................................................................ 318

4.1.2. Çemen, Sebze, Sebzezâr, Gülzâr, Gülşen, Gülistân ........................................... 320

4.1.3. Sahrâ, Mezra ....................................................................................................... 321

4.2. Ağaçlar .................................................................................................................. 322

4.2.1. Ağaç ..................................................................................................................... 322

4.2.2.Yaprak .................................................................................................................. 323

4.2 3. Ağaç çeşitleri ....................................................................................................... 323

xxi

4.2.3.1. Servi ................................................................................................................. 323

4.2.3.2. Tûbâ .................................................................................................................. 324

4.2.3.3. Çınar ................................................................................................................. 325

4.2.3.4. Şimşâd .............................................................................................................. 325

4.2.3.5. Nârven .............................................................................................................. 326

4.2.3.6. Sipend,Ûd......................................................................................................... 326

4.3. Çiçekler .................................................................................................................. 326

4.3.1. Çiçek ................................................................................................................... 326

4.3.1. Çiçek Çeşitleri ..................................................................................................... 327

4.3.1.1. Gül .................................................................................................................... 327

4.3.1.2. Gül üzerine Teşbîh ve Mecâzlar ...................................................................... 330

4.3.1.2.1. Mecmûa, Sahife ............................................................................................ 330

4.3.1.2.2. Tülbent, Oya ................................................................................................. 330

4.3.1.3. Gonca ............................................................................................................... 330

4.3.1.4. Hercâyî ............................................................................................................. 331

4.3.1.5. Sûsen ................................................................................................................ 332

4.3.1.6. Sünbül .............................................................................................................. 332

4.3.1.7. Lâle ................................................................................................................... 332

4.3.1.8. Nergis ............................................................................................................... 333

4.3.1.9. Menekşe ........................................................................................................... 333

4.3.1.10. Yasemen ......................................................................................................... 334

4.3.1.11. Zanbak ............................................................................................................ 334

4.3.1.12. Ağustos Gülü ................................................................................................. 334

4.3.1.13. Reyhan .......................................................................................................... 334

4.4. Meyveler ................................................................................................................ 334

4.4.1.Umûmî Olarak Meyve ......................................................................................... 334

4.4.2. Meyve Çeşitleri ................................................................................................... 335

4.4.2.1. Sîb, Hurma ....................................................................................................... 335

SONUÇ ......................................................................................................................... 336

BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 338

DİZİN ........................................................................................................................... 343

xxii

ÖNSÖZ

İnsanın ruhuna ve aklına seslenen edebî eserin okuyucuyu etkilemesi

kaçınılmazdır. Onda dil güzel bir şekilde kullanılarak duygular, fikirler, hayaller

etkili bir anlatımla ifade edilir. Edebî eser; bünyesinde sanatçının evren, insan,

toplum, tabiat karşısında almış olduğu özel tavrını da barındırır. Sanatçının dil

anlayışını, üslûp özelliklerini, edebî zevklerini tanıtır. İfade etmek istediği inanç,

fikir ve ülkülerini; insana, evrene, hayata, doğaya ait temleri bildirir.

Bu unsurlar üzerine kurulan edebî eserde edebiyatın gelişimine tanıklık edilir.

Onda, edebiyatı yaşatan hayat hadiseleri öğrenilirken, yaşanan gün ile geçmiş arasına

bir köprünün kurulduğu, bu köprüden sanatçıya ve topluma ait kazanımların,

ürünlerin günümüze ulaştığı gözlenir. Bunun için de bir milletin tarihinde meydana

getirilen edebî eserlerin hiçbirine sırt çevrilemez. Devirler arasındaki türlü

değişmelerin sonucunda dil ve üslûp bakımından anlaşılma zorluğu olsa bile onların

yeni kuşaklara tanıtılıp, aktarılması gerekir.

Bu düşünce doğrultusunda hareket ederek kültür hayatımızda önemli yeri

olan eserlerden birini incelemek istedik. “Usûlî Dîvânı” üzerine yapacağımız

çalışmanın hem sanatçının şiir dünyasına ilişkin unsurları hem de toplumun

geçmişten taşıdığı ve geliştirdiği birikimi günümüze ulaştıracağı kanaatini

taşımaktayız.

Usûlî’nin dört kaside, yüz kırk yedi gazel ve diğer nazım şekillerini içeren

mürettep bir Dîvân’ı vardır. Dîvân’da sözü edilen şiirlerden önce hadis tercümeleri

(elimizdeki Dîvân’a alınmamıştır.), mi’râciyye, şehrengiz, mesnevî şeklinde yazılmış

“pend” ve “münâcât” adı altında çoğu tasavvufla ilgili olan manzumeler ve hece

vezni ile halk şiiri tarzında yazılmış varsağılar mevcuttur.

Doç. Dr. Mustafa İsen’in yayımladığı “Usûlî Dîvânı” isimli eseri esas

aldığımız1 çalışmamız; Giriş, Cemiyet, İnsan, Tabiat olmak üzere dört bölümden

oluşmaktadır.

1 Mustafa İsen, Usûlî Dîvânı, Akçağ Yay., Ankara, 1990.

xxiii

Çalışmamızda, Dîvân’da yer alan şiirler incelenip, beyitler konularına göre

tasnif edilerek yorumlanmaya ve şâirin şiir dünyası objektif olarak verilmeye

çalışılmıştır.

Hazırladığımız çalışmanın gerek eserin yapısını gerekse Türk edebiyatının

tarihsel sürecini okura aktarmada katkısı olmuşsa bundan onur duyar, bunun yanı sıra

eksikliklerimizin olabileceğini de belirtmek isteriz. Tez konusunun seçilmesindeki

tavsiyeleri için Yard. Doç. Dr. Hanefî YONTAR’a ve Yard. Doç. Dr. Şahabettin

ÜNLÜ’ye; katkılarından dolayı Yard. Doç. Dr. Halit BİLTEKİN’e, rehberliği için

Prof. Dr. Abdulkadir GÜRER’e ve çalışma süresince yardımlarını esirgemeyen Yard.

Doç. Dr. İsmet ŞANLI’ya teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Fatma ATICI

Ankara, 2007

GİRİŞ

USÛLÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ ŞAHSİYETİ

1. HAYATI

Usûlî’nin hayatı hakkında kaynaklarda ve şu’arâ tezkirelerinde edinilen bilgiler

yetersizdir. Tezkirelerde Osmanlı İmparatorluğu’nun önde gelen kültür merkezlerinden

biri olan Vardar Yeniceli olduğu belirtilir. Kınalızâde ‘‘ Mecma’-ı zurafâ ve menba’-ı

şu’arâ olan Vardar Yenicesindendir’’1 diyerek onun memleketi hakkında bilgi vermiş,

Âşık Çelebi, bu kasabayı “menbit-i şu’arâ ve ma’den-i zurefâ, “mecma’-ı şu’arâ vü

menba’-ı zurefâ”, “ma’den-i şu’arâ-yı belâgât-şi’âr”2 sözleriyle övmüştür.

Osmanlı kültür coğrafyası içinde akıncı boylarının oluşturduğu edebî muhitleri3

ve yetişmiş şairleri ile adından bahsettiren Vardar Yenicesi’nde, XVI. yüzyılda Molla

İlâhî ile başlayan, çok güçlü bir tasavvufî cereyan söz konusudur.4

Molla İlâhî, Anadolu’da gelişen tasavvufî düşüncenin ilk temsilcilerindendir.

Özellikle Anadolu ve Rumelî bölgesinde vahdet-i vücûd düşüncesinin yaygınlık

kazanmasında büyük tesiri olmuştur. Önce, zahirî ilimlerde tahsil görüp sonra

Semerkand’a giderek dönemin meşhur simalarından Ubeydullah Ahrar’ın (ölm.

895/1490) müridlerin arasına girmiştir. Seyr-i sülûkunu tamamlayıp, icazetini aldıktan

sonra sırasıyla Buhara, Simâv, İstanbul ve Evrenoszâde Ahmed Bey’in teklifi üzerine

Vardar Yenicesi’ne giderek irşadını burada sürdürmüştür. Kendisinin şair olması bu

bölgede yetişen şairlere tesir etmesini kolaylaştırmıştır.5

Bu kasabanın edebî ve tasavvufî ortamından etkilenen Usûlî, tahsilini

tamamladıktan sonra tasavvufa yönelmiştir. Künhü’l-Ahbar’da ‘‘... Şeyh İbrahim

Gülşenînün iştihâr-ı tâmmını işitmegin bi-ihtiyâr olup mürşid-i muhtârum diyü diyâr-ı

1 Kınalı-zâde Hasan Çelebi, Teziketü’ş-şu’arâ, Haz. İbrahim Kutluk, Atatürk Kültür Dil ve Tarih

Yüksek Kurumu Yay., Ankara, 1989, s. 165. 2 Filiz Kılıç, Âşık Çelebi, Meşâirü’ş – Şu’arâ, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1994, s. 150, 255, 345. 3 Mustafa İsen, “Akıncılığın Türk Kültür ve Edebiyatına Katkıları”, Türkiye Günlüğü, 49, (1989: 88-96). 4 Mustafa İsen, Usûlî Dîvânı, Akçağ Yay., Ankara, 1990, s. 19. 5 Mustafa Kara, “ Molla İlâhî’ye Dair”, Osmanlı Araştırmaları (VII-VIII), C. 2, İstanbul, 1988, s. 365.

2

Mısra gitmiş’’ 6 sözleri ile onun Mısır’da Şeyh İbrahim-i Gülşenî’ye intisap ettiği

belirtilmiş ‘‘ ...hattâ esnâ-yı râhda bu gazeli dimüş’’7 denilerek şu beyitler örnek olarak

verilmiştir:

Dilde hayliden hayâl-i zülf-i dilber var imiş Cânum içinde yatur bin başlu ejder var imiş Ey dirigâ hîçe satdum kıymetini bilmedüm Âb u hâkümde benüm bir pâk gevher var imiş Zâl-ı dünyâya gönül virme Usûlî var imiş Gülşenî dirler velâyet içre bir er var imiş Usûlî, Şeyh İbrahim-i Gülşenî’nin ölümü üzerine Vardar Yenicesi’ne geri

döner. Ahdi, Usûlî’nin memleketine dönüşünü ‘‘ Mısır’da Şeyh İbrahim hazretlerinün

hidmetine vasıl olup hankâh-ı şeriflerinde defa’ât ile erbâin çıkarup tasfiye-i batın

kılmışlar. Âhir Rûm’a ‘avdet idüp geldüginde kendi şehrinde tavattun itmişler’’ 8

diyerek ifade eder.

Kâf-zâde Fâizî’nin, Zübdetü’l-Eşârı’nda H. 945 tarihinde ( M. 1538) vefat

ettiği belirtilerek 9‘‘ Vâh kim gitdi Usûlî’’10 mısraı vefatına tarih olarak yazılmıştır.

2. EDEBÎ ŞAHSİYETİ Tezkirelerde Usûlî’nin tasavvufî hayatın tarz ve âdâbını benimsediği

belirtilerek onun şairâne bir kişiliğe sahip olduğu ifade edilir. Kınalızâde onun

hakkında ‘‘ ... Sofîyâne eş’ârı ve fakr u fenâya müteallik güftârı vardı’’11 der ve şu

beyitleri örnek olarak verir:

6 Künhü’l – Ahbar’ın Tezkire Kısmı, Haz. Mustafa İsen, Ankara Kültür Merkezi Yay., Ankara, 1994, s.

193. 7 a.g.e., s. 193. 8 Ahdî, Gülşen-i Şu’arâ (İnceleme – Metin), Haz. Süleyman Solmaz, Atatürk Kültür Merkezi Yay.,

Ankara, 2005, s. 200. 9 Hasan Kavruk, Kâf-Zâde Fâ’izi, Zübdetü’l-Eş’âr, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 1997, s. 147. 10 a.g.e., s. 145. 11 Kınalı-zâde, a.g.e., s. 166.

3

Vücûd-ı Mutlakın bahri ne mevci kim eder peydâ Ene’l-hâk sırrını söyler eger mahfî eger peydâ

Nice zahmet çeker kesb-i kemâl içinde bir ‘ârif Beli çok kan yudarken eyleyince bir güher peydâ Latîfi ‘‘mutasavvıfadan olduğu ecilden ekser-i eş’ârı tasavvufa müte’allık

kelimât ve Seyyid Nesîmî tarzıyla mutarraz mevâ’iz ü ilâhiyatdur. Ma’nâ ve me’alde

Makâlînün Câvidân-nâmesine mümaseleti ve Fazlullah Mâkâlâtına müşabaheti

vardur’’ 12 diyerek Usûlî’nin mutasavvıf yönüyle Fazlullah ve Seyyid Nesîmî’nin

takipçisi olduğunu ifade eder.

Âşık Çelebi bu husus da Usûlî için şunları söyler: “Şeyh İbrâhîmîlere isnâd

olınan ilhâd tohmın Rûmda evvel ol ekmişdür ve Nesîmiyyât türrehâtından getürdigi

nihâl-i nihâd-ı dalâlı ol dikmişdür. Nice onup bitmeyecekler gelüp ol tohmı ekmege

başlamışlar ve nice ber-hordâr olmayacaklar ol nihâle budaklar aşılamışlardur. Hak

Te’âlâ tohımların çürüde ve köklerin kuruda”.13

Âşık Çelebi, “Nesîmiyyât türrehâtı”ndan söz ederek, Usûlî’nin Hurûfîliğini ön

plâna çıkarmıştır. Fakat, Usûlî’nin bağlı olduğu Gülşenîlîğin, Hurûfîlik ile doğrudan

doğruya ilgisini gösteren kesin bilgiler yoktur. Şairin, Hurûfî şeklinde

değerlendirilmesine sebep herhalde şiirlerindeki Hurûfilik belirtilerinden çok,

sohbetlerinde bu kanâatin ortaya çıkmasıdır. 14

Şiirlerinde ahlâkî öğütler veren şairin bu yönü üslûbuna da yansır. Cahil ve

kıymet bilmez insanlardan sakınılması gerektiğini belirten şair, böyle insanların

hareketleri ile sözlerinin kaba ve bilgiden yoksun olduklarını bu sebeple onların hikmet

ilmini algılayamayacaklarını belirtir. Ayrıca kaba sözleri ve tavırları karşısında insanın

nefsi de taşabilir ve şeytanın kışkırtmalarına uyabilir. Bunun için sağduyu sahibi olmak

ve nâdân ile câhilden uzak durmak gerekir:

12 Latîfî Tezkiretü’ş – Şu’arâ ve Tabsıratü’n-nuzamâ (İnceleme – Metin), Haz. Rıdvan Canım, Atatürk

Kültür Merkezi Yay., Ankara, 2000 s. 176 13 Kılıç, a.g.e., s. 145-46 14 Abdülbâki Gölpınarlı, Nesîmî – Usûlî - Rûhî, Varlık Yay., İstanbul, 1953, s. 14.

4

Sakın nâdân u câhilden özünü Ana teslîm kılma kendi özünü P. 19/1

Usûlî Dîvânı’nda Bektâşî ve Alevî inancın izlerine tesadüf edilir. Bir beyitte

kendisini Hz. Ali’nin zülfikârı olarak tanımlar. Mana âleminde “Aslan’ın kılıcı”

olduğu ifadesi onun Hz. Ali’ye sevgisini ve bağlılığını anlatır:

Gerçi böyle sûretâ dervîş ü uryânız velî Âlem-i ma’nîye baksan Zülfikâr-ı Haydarız Kıta IV/2

Usûlî kendini kalendiriliğe yakın hisseder. Hatta bir beyitte kalenderî olduğunu

söyler:

Abdâl-ı pâ-bürehne mücerred kalenderüz Kahbe cihâne bakmayıcı pârsâlaruz G. 42/2

Latîfî , ‘‘ ...hâlet-i fakr ile ‘aceb ‘uzlet ü inzivâsı ve kanâ’at ü ferâgât ile gârib

gınâ vü istignâsı var idi.’’15 diyerek onun fakr, gınâ ve istignâ üzerinde oluşunu, ‘‘...bir

kese ‘arz-ı iftikâr ve izhâr-ı ihtiyâc idüp baş egmezdi’’16 ifadesiyle baş eğmez bir

kişiliğinin bulunuşunu ‘‘...dergâh-ı Hakkı koyup der-i mir ü vezire varanlar sâ’il-i

direm -hâh gibi yanında füls-i ahmere değmezdi’’17 sözleri ile onun dünya zevklerine

ve nimetlerine iltifat etmezliğini ve onlar karşısındaki kayıtsızlığını, iltimâs ve ricâdan

uzak duruşunu, tevazu sahibi oluşunu belirtir.

Usûlî manzumelerinde Tanrı’yı, Hz. Muhammed’i, dinî ve tasavvufî konuları,

Ali’ye, ehl-i beyte, On iki imâma bağlılığı, pîr ve mürşidlere övgüyü ve onlardan

manevî yardım dilemeyi, softa ve zâhidlere taşlamaları, zamandan yakınmaları;

insanlardan ve devrin ileri gelenlerinden şikâyetleri, bireysel içerikli sorunları, hakikat

yolunda varılan merhaleler ve bu yoldaki güçlükleri dile getirir.

Usûlî, inancını sadece düşüncede bırakmayarak bir hayat tarzı hâline getirmiş,

samimi duygularla hareket eden ve edebî muhitlerde adından söz ettirmiş mutasavvıf

bir şairdir.

15 Latîfî, a.g.e., s. 176. 16 a.g.e., s. 177. 17 a.g.e., s. 177.

5

BİRİNCİ BÖLÜM

USÛLÎ DÎVÂNI’NDA CEMİYET

6

CEMİYET

1. ŞAHISLAR

Dîvân’da, üzerinde durulan şahıslar iki gruba ayrılır. Birincisinde sözü

edilenlerin bazıları şairin tasavvuf dünyasında önem arz eder. Tasavvufî görüşleri

sebebiyle onların manzumelerde yüceltildiği görülür. Bazıları da kasidelerde ve

mersiyelerde ele alınır. İkincisinde söz edilenlere telmih yoluyla değinilir. Usûlî ilk

grupta yer alan şahısların övgüsünü yaparken ikinci grupta olanları duygu ve

düşüncesini hatta hayalini güçlendirmek amacıyla anar.

Peygamber ve halifeler ise İslâmî görüşe uygun olarak ele alınır.

1.1. Dînî Şahsiyetler

1.1.1. Peygamberler

1.1.1.1. Hz. Âdem

İnsanın atası olan Hz. Âdem topraktan yaratılmıştır.1 Ruh ve ilim ile mümtaz

kılınmıştır. Meleklerin kendisine secde etmesine2 rağmen cennetten sürülmüştür.3

Hz. Âdem’in cennetten çıkarılmasına telmih yapılan beyitte onu buradan kovduranın

aslında yedi başlı ejdere benzeyen nefis olduğu dile getirilir:

Ejdehâ-yı heft-serdür nefs-i hodgâm ey gulâm

Ceddini cennetden ihrâc eyleyen ol mârı gör G. 28/6

1.1.1.2. Hz. Nûh

Dîvân’da sadece bir beyitte söz konusu edilen Nûh Peygamber, yaptığı gemi

ve Tûfân dolayısıyla ele alınır. Telmih yapılan Tûfân4 ise Hak yolunda çekilen

sıkıntılar için benzetme unsuru olur:

1 Kur’ân, Âl-i İmrân, 3/59-60. 2 Kur’an, Sâd, 38/71-72. 3 Kur’ân, A’raf, 7/23-25. 4 Kur’an, Hûd, 11/40.

7

Necât istersen emvâc-ı belâdan pîre teslîm ol Ki çekmez keştî-i Nûha girenler havf-ı Tûfânı G. 127/8

1.1.1.3. Hz. İbrahim

Hz. İbrahim beyitlerde ‘‘ Halîl ve Girbâzî’’ isimleri ile de anılır ve babasının

imana gelmemesi,5 Nemrûd tarafından ateşe atılması,6 oğlu İsmâil’i kurban etmesi7

gibi hususlarla ele alınır.

Şair, Şehrengîz’inde bir güzelin tasvirini yaparken Girbâzî adını kullanarak

kelime oyunu yapar:

Bir adına Girbâzî dirler Yüzin görse Müselmân ola Âzer Ş./140

Aynı husus bir başka beyitte İbrahim adı kullanılarak ele alınır:

Mübarek adın İbrâhim derler Yüzin görse Müselmân olur Âzer Ş. /172

Bir beyitte de Nemrûd’un ateşine atılması hususu âşık-sevgili ilgisi içinde söz

konusu edilir:

Yakup âşıkların cânına nârı

Halîl idinme her Nemrûdu bâri Ş. /178

Hz. İbrahim’in oğlu İsmâil’i kurban etme hadisesine bir beyitte Halîl- kurban

mefhûmlarıyla değinilir:

Eşiginde gam u mihmânıyam ben

Halîlin kuluyam kurbânıyam ben Ş. /176

5 Kur’ân, En’am, 6/74. 6 Kur’ân, Saffat, 37/97-98, Enbiya, 21/69-71. 7 Kur’ân, Saffat, 37/101-107,

8

1.1.1.4. Hz. Eyyûb

Hz. Eyyûb’e, Dîvân’da bir beyitte değinilir ve çektiği ıstıraplar ile şifa

bulmasına8 telmihte bulunulur:

Bir dem Eyyûb-ı mihnet-dîde kaldır başını

Derdine dârü’ş-şifâ-yı gaybdan dârû gelir G. 30/2

1.1.1.5. Hz. Ya’kûb

Beyitlerde Hz. Ya’kûb, oğlu Yûsuf’tan ayrı kalması,9 hasretiyle “Beytü’l-

hazen”de ağlaması, memleketinin “Ke’nân” olması, Yûsuf’un gömleğinin kokusunu

alınca kör olan gözlerinin açılması gibi hususlarla ele alınır. Hz. Ya’kûb beyitlerde

oğlu Yûsuf ile birlikte anılır, gam ile hüznün sembolü olur, sevgiliden ayrı düşmüş

olan çaresiz âşığa teşbih edilir:

Bilmezem yâ Rab ki peyk-i Yûsufun kandan gele

Seyle verdi dîde-i Ya’kûb Ke’nân yolların G. 94/3

Aşağıdaki beyitte Hz. Ya’kûb ile nergis arasında benzerlik kurulur ve gül olan

Yûsuf’un gömleğinin gül gibi kokusunu alan nergisin gözlerinin Hz. Ya’kûb gibi

açıldığı ifade edilir:

Aldı bû gül Yûsuf’un pîrâheninden şöyle kim

Nergis a’mâ iken açıldı gözü Ya’kûb-vâr K.3/ 9

Şair, Şeyh Gülşenî’nin vefatı üzerine söylediği mersiyede şeyhini Hz. Yûsuf’a

benzetirken onu sevenlerinin de ölümünden sonra Yâ’kûb gibi Beytü’l-hâzen’de

toplandıklarını ifade eder:

Beytü’l-hâzendedir kamu Ya’kûb gibi bu halk

Kapdı meger ki Yûsufu bu gürk-i cân-şikâr MUS.1/8

8 Kur’ân, Enbiya, 21/84. 9 Kur’ân, Yûsuf, 12/87.

9

1.1.1.6. Hz. Yûsuf

Hz. Yûsuf özellikle güzelliği yönüyle ele alınırken sevgili için bir benzetme

unsuru olur. Beyitlerde onun babasından ayrı kalmasına, babasının gömleğinin

kokusunu alınca gözlerinin açılmasına, zindâna düşmesine,10 Mısır iline sultan

olmasına 11 işaret edilir:

Söz açma kevn ü mekândan bize bir haber ver cândan

Yûsufu kurtar zindândan Mısr iline sultân eyle G.117/ 3

Hz. Yûsuf; “ Cân Yûsufu”, “Yûsuf-ı Ke’nân” gibi söz kalıpları ile de anılır.

Cân Yûsuf’u ifadesi gönül için de kullanılırken, Yûsuf-ı Ke’nân ise mürşid için

benzetme unsuru olur:

Ayırıp cân Yûsufun kardaşcıgından eyledi

Sana etdigin bana ey pîr-i Ke’nân ayrılık G. 60/ 4

Her kimin bir sencileyin Yûsuf-ı Ke’nânı yok

Gönlü bir Mısr-ı fenâdır kim anın sultânı yok G. 62/ 1

1.1.1.7. Hz. Mûsâ

Hz. Mûsâ genellikle beyitlerde Tûr Dağı’nda Tanrı tecellisine mazhar

olması12 mucizesiyle ele alınırken onun Kelîmullâh sıfatı söz konusu edilir. Tecelli

nûruna Tûr Dağı bile dayanamazken Hz. Mûsâ’nın dayanışı şairi şaşırtır ve şair

peygamberin canının nasıl sert bir taştan meydana gelmiş olabileceğini düşünür:

Tecellî nuruna Tûrun vücûdu döymedi yâ Râb

Kelîmullâh Mûsânın ne pak taşdan durur cânı G. 129/4

Tecellî mahallî olan ‘‘Vâdî-i Eymen’’ aşağıdaki beyitte gönüldür. Şair, aşk

ateşinin gönülde belirmesiyle Hak âşığının Hz. Mûsâ gibi ilâhî tecelliye mazhar

olacağını ifade eder:

10 Kur’ân, Yûsuf, 12/35. 11 Kur’ân, Yûsuf, 12/56. 12 Kur’ân, A’raf, 7/143-144.

10

Ateş-i ‘aşk ura gönlünde nefes

Görüne vâd-i Eymenden kabes Mir. /67

Bir beyitte Hz. Mûsâ’nın yaşadığı bir hadiseye değinilir.13 Bu hadise şöyledir:

Hz. Mûsâ bir müddet kaldığı Medyen’den ayrılır ve ailesi ile yolda giderken

yakınından geçti Tûr dağı tarafında bir ateş görür. Bu ateşi gidip getirebileceğini,

ondan ısınabileceklerini ya da orada bulunan kişilerden bir haber alabileceğini

düşünür. Ateşin yanına vardığında Tanrı ona bir ağaçtan seslenir.14 Aşağıdaki beyitte

bu hadiseye işaret edilir:

Her şecerden işide Mûsi-i cân

Na’re-i innî enellâhdan beyân Mir. /68

Bir başka beyitte ise Hz. Mûsâ, cân ve gönül Mûsâ’sı şeklinde ele alınır:

Cân u dil Mûsâsı gark etdi tecellî nûrına

Tûr idi seyrânımız dîdâr idi eglencemiz G. 40/5

1.1.1.8. Hz. Süleymân

Süleymân Peygamber Dîvân’da, pâdişâhlığı, kuş dilini bilmesi, mühür sahibi

oluşu,15 devin (şeytanın) hilesi ile mührünü kaybedişi, karınca beyi ile konuşması gibi

hususlarla ele alınır. Süleymân beyitlerde genellikle sevgili için bir teşbih unsuru

olmakta, âşık da zayıf bir karıncaya benzetilmektedir:

Edemez akl-ı kavî-re’y aşk-ı sultân ile bahs

Gerçi kim mûr-ı za’îf etmiş Süleymân ile bahs G. 10/1

Mûr-ı lengem sürünü geldim Usûlî kapıya

Kim ola irgüre dîdâr-ı Süleymâna beni G. 134/5

13 Kur’ân, Tâhâ, 20/11-14. 14 İsa Müftüoğlu, Peygamberler Tarihi, Düşünce Basım Yayın Dağıtım, İstanbul, 2005, s. 179. 15 Kur’ân, Neml, 27/17-23.

11

Süleymân’ın mühür sahibi oluşu ve devin hilesi ile bu mührünü kaybedişi

beyitte âşık-sevgili ilgisi içinde ele alınır. Sevgili tüm kudreti ve saltanatı ile bir

Süleymân’dır ki mührünü dev alsa önemli değildir. Çünkü binlerce İskender ve Dârâb

onun emri altındadır:

Ol Süleymânsan ki dîv alırsa mük-i hâtemin

Nice bin İskender ü Dârâb fermânındadır G. 26/6

Süleymân’ın “Mantıku’t-Tayr”ı bildiği ifade edilen beyitte, Attâr ve aynı ismi

taşıyan eserine de iham yoluyla değinilir:

Sözün işitme her dîvin gel öğren ehl-i dillerden

Süleymân Mantıku’t-tayrına Attâr olmak istersen sen G. 71/ 6

1.1.1.9. Hz. Lokmân

Âyetlerde Yüce Allah’ın kendisine hikmet verdiğini16 bildirdiği üstün ahlaklı

elçilerden biri olan Hz.Lokmân hikmetin ve hekimliğin pîri sayılır ve beyitlerde bu

yönleri ile ele alınır. Eskiden onun bitkilerin dilini anladığına, hangi otun hangi

hastalığa iyi geldiğine inanılırdı. Yine inanışa göre ölümsüzlük otunu bulmuş ama bir

yılan gelerek bu otu kapmıştır. Başka bir düşünceye göre de rüzgâr bu ilacı ırmağa

atmıştır. Onun en önemli özelliği insanlara şifa dağıtmasıdır.17

Lokmân’ın bu özelliği bir tezat içinde felek (dünya) ile ilgilendirilmesine

sebep olur. Hain felek (dünya) sonunda Lokmân da olsa insanı çeşitli hastalıklarla

öldürür:

Dürlü emrâz ile âhir dehr-i hâyin öldürür

Fi’l-mesel Lokmân olursa lokmahâ-yı rüzgâr K. 1/12

Aşk derdini en iyi âşık bilir. Lokmân, hastalığın ne olduğunu bilemez ve bu

konuda âşık ile yarışamaz:

16 Kur’ân, Lokman, 31/12. 17 Tökel, s. 427.

12

Derd-i aşkı âşık-ı gam-hâre sor her lokma-hâr

Edemez hikmet makâlâtında Lokmân ile bahs G. 10/7

1.1.1.10. Hz. Hızır

Hızır’ın peygamber olduğu rivayet edilmektedir. Âb-ı hayâtı içip ölmezliğe

erişen kişidir. İlyas ile birlikte dünyada darda kalanların yardımına koştuklarına

inanılır.18

Hızır, beyitlerde çoklukla deniz ile birlikte düşünülür. Sözü edilen denizi ise

âşığın gözyaşları meydana getirir ve bu denizin tehlikelerinden âşığı koruyacak olan

Hızır olur ki aslında sözü edilen sevgilidir. O, aynı zamanda hakikat yolunun yolcusu

sâliğe rehberlik edecek mürşiddir. Hızır olan mürşîd, sâliğe Tanrı’ya ulaşmaktan

alıkoyacak engelleri kolaylıkla geçmesinde yol gösterecektir. Olaylar girdâbında

vücut gemisi batan sâlik, zamanın Hızır’ına eriştiğinde kurtuluş yolunu bulacaktır:

Denizler olsa çeşmimden akan yaş

Gamım yok Hızr olursa bana yoldaş Ş. /164

Batdı girdâb-ı havâdisde vücûdun gemisi

Hızr-ı vakte erişip bulmaz isen râh-ı necât G. 9/2

İnsanlar sadece dış görünümleri ve hayattaki yüksek mertebeleri ve

makamları ile değerlendirilmemelidir. Çünkü bu dünyada asıl olan ve insanı insan

yapan onun özünde barındırdığı manevî değerlerdir. İnsanların mertebeleri ise bu

dünyayı algılayışları ve onun maddî yönüne bağlanıp bağlanmamaları ile ilgilidir. Bu

sebeple her insana bu düşünceyle bakılmalı ve yaradılış gereği onun kutsal ve

muhteşem bir varlık olduğu unutulmamalıdır:

Hôr bakma her nemed-pûşa sakın ey muhteşem

Her gedâyı Hızr gör her şahsa dervîşâne bak G. 64/6

Bir beyitte ise Hızır’ın âb-ı hayâtı zulümât ülkesinde aramasına ve bulmasına

telmihte bulunulur: 18 Tökel, s. 366.

13

Eriş bir kâmil insâna ki ya’ni Hızrı mürşîd kıl

Bu zulmât-ı tabî’atda ararsan âb-ı hayvânı G. 127/ 9

1.1.1.11. Hz. İsâ

İsâ Peygamber beyitlerde nefesi ile hastaları iyileştirmesi, ölüleri canlandırması

gibi mucizeleri ile anılır. Hz. İsâ’nın nefesi, sevgilinin saçının kokusunu taşıyan Sabâ

için benzetme unsuru olur:

Cân verir enfâs-ı İsâ gibi ölmüş dillere

Ger sabâ dagıtsa bûy-ı zülf-i anber-bârını G. 128/ 3

Bir başka beyitte şair “Ey fasîh dil! Senin dudaklarından dökülen şiirler ile

Mesîh’in nâmı ölünceye dek canlı kalacaktır.” der:

Leblerinle eyâ zebân-ı fasîh

Zindedir tâ ölünce nâm-ı Mesîh G. 12/ 1

1.1.1.12. Hz. Muhammed

Hz. Muhammed; Hakk’ın resûlü, resûllerin sonuncusu, onların övüncü,

hepsinin önderi, evvel gelenlerin ve sonrakilerin örnek tuttuğu, kendisine uyduğu

kişidir. Yaratılmışların hayırlısı, ümmetinin de kandilidir. Muhammed Peygamber

temiz bir imâmdır ve insanlığa doğru yolu gösterip onları hidâyete erdirendir.

Yaratılışın asıl sebebidir ve mekânı varlık âleminin dışındadır. Bu dünya, O’nun

ayağının toprağıdır, cihân O’nun yüzü suyu hürmetine yaratılmıştır. İnsana bunca

bağış, lütuf ve ihsan da Hz. Muhamed’in zuhûru sebebiyle olmuştur:

Hâk-i pâyîdir bu hâkî hâkdân Yüzü suyuna yaradıldı cihân Mir./ 70

Âdeme bunca kerem bunca ‘atâ Tâ zuhûr ede Muhammed Mustafa Mir./ 46

Hz. Muhammed ümmetine şefâat edicidir ve şair beyitte O’nun kendisine

şefâat etmesini böylelikle de günahlarının bağışlanmasını ister:

14

Katında bir gün âh itdüm hatâ kıldum günâh itdüm

Suçum afeyleyüp kılsa şefâ’at Mustafâ bârî G. 131/6

Dîvân’da bazı beyitlerde “Nûr-ı Muhammedî”ye telmih yapılır ve sevgilinin

özellikle yüzünün güzelliği için benzetme unsuru olarak ele alınır:

Sûretin âyîne-i nûr-ı Hudâdır sevdigim

Tal’atın envâr-ı zât-ı Mustafâdır sevdigim G. 86 /1

Şair bir beyitte eşyada var olan ilâhî sırrı ancak Hz. Muhammed’in bildiğini

ifade edip başka bir beyitte O’nun güzelliğine atıfta bulunurken, O’ndan “Ahmed-i

Mürsel” ve “Ahmed-i Muhtâr” şeklinde söz eder:

Asl-ı mâhiyyâtı her Bû Cehl-i câhil anlamaz

Ahmed-i Mürsel bilir şol sırrı kim eşyâdadır G. 25/4

Yâ musavver nûr yâhûd sûretin tasvîridir

Yâ cemâl-i Ahmed-i Muhtâr yâ vech-i hasen K. 4/ 5

Usûlî Dîvân’ında, Mî’râc hadisesini19 anlatan yüz dokuz beyitlik bir Mi’râciyye

vardır. Hz. Muhammed âlemlerin Rabb’ından gelen davet üzerine Mi’râc’a çıkar,

dokuz gökten geçer ve bu hadise tamamlandıktan sonra da rahmet âyeti gibi yeryüzüne

iner:

Geldi bir şeb dedi Cibrîl-i emîn Da’vet eyler seni Rabbü’l-âlemin Mir. /72 İzi tozu iki âlem mâyesi Nüh-felek mi’râcının bir pâresi Mir. / 71 Geldi Rabbü’l-âleminden ol resûl Âyet-i rahmet gibi kıldı nüzûl Mir. / 102

Dîvân’da İmâm Mûsâ için yazılan müseddeste Hz. Muhammed’in “ Şakku’l-

Kamer” ve Medine’de diktiği bir hurma fidanının bir anda yemiş vermesi20

mucizelerine de işaret edilir:

19 Kur’ân, İsrâ Sûresi 20 İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, LM . Yay., İstanbul, 2003, s. 341.

15

Zî-kerâmet zî-hüner zî-mu’cize şakku’l-kamer

E’s-selâm ey hazret-i şâh-ı Horasan esselâm MUS.2/ 6- 3

Bir nefesde çûb-ı huşkı eyledin tâze şecer

Zâhir oldu nakş-ı ikdâmın senin fevka’l-hacer MUS. 6-1

1.1.2. Dört Halife

1.1.2.1. Hz. Ebû Bekir

Şair Şeyh Gülşenî’yi Hz. Ebû Bekir’e benzetirken onun dostluğuna da işaret

eder:

Kavlinde sâdık idi vü Sıddîk-i vakt idi

Oldı meger ki Ahmed-i Muhtâra yâr-ı gâr MUS. 1/11

1.1.2.2. Hz. Ömer

Bir beyitte adalet anlayışı ve Hz. Ali ile birlikte anılır:

Gördü kim zâtında var adl-i Ömer cûd-ı Ali

Kıldı Osmanoğlu sen şâhı emîr-i nâmdâr K. 3 /31

1.1.2.3. Hz. Ali

Hz. Ali beyitlerde “ Allah’ın arslanı” lakabı, meşhur kılıcı “Zülfikâr”ı, sadık ve

vefakâr kölesi Kanber’i ve “Kerrâr” sıfatı ile ele alınır:

Mü’minüm Kerrâr hakkı çün kitâb-ı hüsnüne Ba’d-ezîn lâzım degil tekrâr senden dönmezem G. 92/6 1.1.3. On iki imâm

On iki imâm, Dîvân’da Horasan şahı olarak kabul edilen İmâm Mûsâ er-Rızâ

(ölm. 818) için yazılan ve onun övgüsü yapılan müseddes içinde birlikte ele alınır.

Ayrıca Dîvân’da on iki imâmın ele alındığı bir varsağı da bulunur.

16

On iki imâm, Hz. Ali’den başlayarak torunu Mehdî’ye kadar aynı soydan gelen

on iki kişiye verilen addır. Alevî ve Bektâşîler Ali’nin ölümünden sonra imâmlığın

sıra ile oğullarına ve torunlarına geçtiği düşüncesini kabul ederler. Ali’den

başlayarak son İmâm Mehdî’ye kadar gelen on iki imâm şunlardır:

Hz. Ali; İmâm Hasan; İmâm Hüseyin; İmâm Zeynel Âbidîn; İmâm

Muhammed Bâkır; İmâm Cafer Sâdık, İmâm Mûsâ Kâzım; İmâm Ali Rızâ; İmâm

Muhammed Takî (Cevâd); İmâm Nakî (Hadi); İmâm Hasan Askerî; İmâm

Muhammed Mehdî’dir.21

İmâm Mûsâ, ele alındığı manzumede eşsizliğine, cömertliğine, yüceliğine,

kerâmet sahibi oluşuna yönelik nitelikleri ile övülürken yüzünde Hz. Muhammed’in

nûrunun parıldadığı, İlâhî sırrın onda tecellî ettiği ifade edilir:

Oldu lâmi’ safha-i vechinde nûr-ı Mustafâ Zât-ı pâkinde tecellî etdi sırr-ı hel etâ MUS. III/2-2

O’nun zatıyla ataları kuvvet bulur. Ayrıca manzumenin bentlerinin son

dizeleri İmâm Mûsâ’ya gönderilen selamı kapsar ve nakarat halinde her bendin

sonunda tekrarlanır:

Buldu kuvvet lâcerem ser-pençe-i Âl-i abâ Esselâm ey hazret-i şâh-ı Horâsân esselâm MUS. III/2-3

İmâm Mûsâ, dinin yüz akıdır. O, Mustafa ve Murtazâ’nın nakdidir. Hüseyin,

Hasan, Şâh Zeynel Âbidîn, Bâkır, Sâdık, Kâzım, Takî, Nakî ve Askerî’ye yakın

olandır. Zamanının mehdîsi, yeryüzünde insanları hidayete erdirendir:

Mustafâ vü Murtazânın nakdisin ey pâk dîn Hem Hüseyn ile Hasan hem Şâh-ı Zeynel Âbidîn Bâkır u Sâdık dahi Kâzım imâm-ı hem-nişîn Hem Takiyyi bâ-Nakî hem Askerî sensen yakîn Mehdî-i sâhib-zamânsın hâdî-i rûy-ı zemîn E’s-selâm ey hazret-i şâh-ı Horâsân e’s-selâm MUS. III/4

Dîvân’da bu din ulularını öven bir varsağı da bulunur. Manzumede, şair ile

olan ilgileri de açıklanır. Hepsinin şairin manevî dünyasıyla yakından ilgilidir hatta

onun manevî rehberi sayılırlar. Usûlî de manevî dünyasının en üst yerlerinde 21 Baki Yaşa Altıok, Alevîlik Hacı Bektaş Veli Bektaşîlik, Oba Kitabevi, Ankara, 1998, s. VII.

17

gördüğü bu din ulularına gönülden bağlanır. Her şeyden önce Muhammed Ali şairin

pîridir, manevî dünyasının önderidir. Hasan ve Hüseyin cânlara safâdır:

Benim gönlüm bir divâne delidir Cân u dilden erenlerin kuludur Benim pirîm çün Muhammed Alîdir Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI /6 Hakîkât pîrleri Âl-i âbâdır Hasan Hüseyin cânlara safâdır Benüm şâhım şehîd-i Kerbelâdır Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/7

Zeynel Âbidîn, şairin canıdır. Yine şairin canı Muhammed Bâkır’a bakar,

O’ndan feyz alır. Dini ve imanı Cafer Sâdık’dır:

Zeynel Âbidîndir gönlümde cânım Muhammed Bâkıra bakar bu cânım Ca’fer-i Sâdıkdır dînim îmânım Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/8

Kâzım, Tanrı’nın insanlara verdiği bir nimettir. Ali Mûsâ er-Rızâ, Tanrı’nın

razı olduğu kullarındandır. Nakî ile şairin dostluğu, yol arkadaşlığı “kâlû belâ”da

belirlenir:

Kâzım bize bir ni’metdir Hudâdan Râzıdır Hakk Ali Mûsâ’r-Rızâdan Muhibbiz Nâkîye kâlû belâdan Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/9

Nakî, imâmların rehberi, öncüsüdür. Askerî’nin düşman karşısında yenilmez

bir gücü vardır. O, düşmana karşı bir kaza okudur. Mehdî, Tanrı sırrıdır:

Nakî Hakdan imâm-ı pîşvâdır Askerî düşmene tîg-i kazâdır Muhammed Mehdî hod sırr-ı Hudâdır Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/10

Usûlî, manzumenin bütününde on iki imâmı, insan-ı kâmil olarak görür ve bu

gönül adamlarının kendisi için hayatının vazgeçilmezleri olduğunu ifade eder.

18

1.1.4. Bazı Mutasavvıflar

1.1.4.1. Şeyh Gülşenî

İbrahim-i Gülşenî, 1423 yılında Diyarbakır’da doğar, öğrenimini

tamamladıktan sonra da Mısır’a giderek Halvetîliğin Gülşenî kolunu kurar. Mısır’da

sultan Gûri’den halka kadar geniş kitle O’na intisab eder. Hükümdarın fazlaca

ilgilenmesi neticesi ‘‘ el-müeyyediyye’’ye yerleşir ve orada bir zaviye yaptırarak, ilk

‘‘Gülşenîyye Dergâhı’’nı kurar. Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethetmesinden sonra

da irşâd vazifesini devam ettiren Gülşenî’ye bu sıralarda pek çok yeniçeri ve sipâhi

katılır. Kanunî Sultan Süleyman onu İstanbul’a davet ettiğinde 104 yaşında

bulunmaktadır. Bir müddet sonra Mısır’a döner ve 1533 tarihinde orada vefat eder.22

Halvetîyye’nin Rûşenîyye şubesi ise Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin önde gelen

halifelerinden Aydınlı Dede Ömer Ruşenî’ye nisbet edilir. Bu tarikat Anadolu’da

Diyarbakır ve Erzurum taraflarında kısmen yayılma imkanı bulabilmiş, XVI. ve

XVII. yüzyıllarda asıl etkinliğini ise Dede Ömer Ruşenî’nin halifelerinden olan

İbrahim-i Gülşenî Efendi’nin kurucusu olduğu Gülşenîye vasıtasıyla göstermiştir.23

Öğrenimini tamamladıktan sonra o dönemde şairleri kendine çeken Şeyh

İbrahim-i Gülşenî’ye bağlanan Usûlî’nin, Dîvân’ında şeyhinin vefatı üzerine yazdığı

ve ölümünden duyduğu acıyı ifade eden bir mersiyesi vardır. İslâm dininin ölüm

karşısındaki aşırı duygulanmaları ve tepkileri hoş görmemesi ve bu olayın Tanrı’nın

bir takdiri olduğunun kabul edilmesi yönündeki gerçeği karşısında şair, Gülşenî’nin

ölümünden dünyayı sorumlu tutar. Onu kindar olarak vasıflandırır ve kendilerini bu

acıyla ağlattığını ifade eder:

Yazık degil mi nice bir ey devr-i kînedâr Derd ü gam ile agladasın bizi zâr zâr MUS. I /1

Aşağıdaki beyitte zamanın Yûsuf’unu can avlayıcı kurdun kaptığını

söyleyerek Şeyh Gülşenî’nin ölümünü ve duyduğu acıyı mersiyenin bütününde

teşbîh, telmîh ve mecâzlar içinde ele alır:

22 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatler, Marifet Yay., İstanbul, 1981, s. 241. 23 Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (Sûfiler, Devlet ve Ulemâ), Osav Yay., İstanbul, 2001,

s. 54.

19

Beytü’l-hazendedir kamu Ya’kûb gibi bu halk Kapdı meger ki Yûsufu bu gürk-i cân-şikâr MUS. I/8

Mersiye, terkib-i bend tarzında yazılmış ve iki bendden meydana gelmiştir.

Şair ilk bendinde bu dünyanın kimseyi mutlu etmediğini, İbrahim-i Gülşenî gibi çok

sevdikleri birini alarak kendilerini mutsuz ettiğini dile getirir. İkinci bend ise

tamamen İbrahîm-i Gülşenî’nin olumlu vasıflarının sayılıp dökülmesine ayrılmıştır.24

Şaire göre, o, vahdet noktasında âlemi düşünmüştür. Kalplerin sırrını

anlamıştır. Tüm duygusu ve bilgisi Tanrı’yla beraberdir. Tasavvufla ilgili derin

düşünceleri kavrayabilecek bir anlayışa sahiptir:

Derc etmiş idi nokta-i vahdetde âlemi Sırr-ı kulûba ârif idi nüktedân idi MUS. I-2 / 3

Her yere ve her kesime feyz bahşeder. Çünkü hikmet dairesinde imânını en

üst seviyede yaşar ve onun manevi dünyası tüm münasebetlerine yansır. Tanrı’nın

yaratıcı bir varlık olduğunu bilir. Kendisinde olan Tanrı sıfatlarının farkındadır ve

ona göre hareket eder. Bunun sonucunda himmet askerleri her fiilde ve her yerde

kendini gösterir. Yaratılırken insana verilen rolün bilincindedir. İbadetleri ve ahlakı

ile bütünleşen İlâhî aşk onu fenafillah mertebesine eriştirmiştir. Maddî varlığından

sıyrılmış ve bu makamda zirveye ulaşmıştır:

Kevn ü mekânı tutmuş idi cünd-i himmeti Kendi egerçi pâdişeh-i lâ-mekân idi MUS. I-2/5

1.1.4.2. Nesîmî ve Fazlullah

‘‘İslâmî Türk Edebiyatının kuruluşunu hızlandıran ve onu sanat gücüyle

sağlam temellere oturtan Seyyîd Nesîmî’nin nerede doğduğu, nereleri dolaştığı ve

hangi tarihte öldürüldüğü kesin olarak bilinmemektedir. Kaynaklar onun Bağdat’ın

Nesîm kasabasında yetişmiş olduğunu, kuvvetli bir öğrenim görerek Arapça ve

Farsça ile tasavvuf bilgilerini çok iyi öğrendiğini fakat coşkun tasavvuf heyecanları,

24 Mustafa İsen, Acıyı Bal Eylemek ( Türk Edebiyatında Mersiye ), Akçağ Yay., Ankara, 1994, s. 113.

20

coşkulu konuşmaları, aşırı panteist görüşleri sebebiyle 1404 yılında derisi yüzülerek

öldürüldüğünü bildirirler.’’25

Usûlî, Nesîmî’nin bir gazeline yazılan tahmiste esas olanın Allah’ı bilmek

olduğunu ifade eder. Ayrıca bütün sezgi ve düşüncelerimizin bizi Tanrı’ya

götürmesi gerektiğini ve bütün bilgilerin sonunun ve en üstününün Tanrı bilgisi

olduğunu anlatır. Her şeyin Tanrı’nın tecellisi olduğunu söylerken, bu hususun idrâk

edilmesini ister. Bu düşünceler doğrultusunda Mansûr’un söylediği ‘Ene’l-Hak’

sözünü örnek gösterir. Şaire göre evrendeki Tanrı tecellisini görebilmek için

Mansûr’un fenâ halini yaşarken söylediği bu sözdeki sırrı bilmek gerekir. Tanrı

bilgisinin Nesîmî’nin mantığından ve Fazlullah’dan dinlenmesi gerekir:

Ehl-i tahkîke eriş Hakkı muhakkak görmege Hâlet-i Mansûra bak râz-ı Ene’l-Hak görmege MUS. VIII / 8

İlm-i hikmetden bilirsen gel beri gel ey hakîm Sen Nesîmi mantıkından dinle Fazlullâhı gör MUS. VIII / 9

‘‘Fazlullah-ı Astrabâdî 1340 yılında Hazar denizinin güneydoğusundaki

Esterâbâd şehrinde doğmuştur. Rüya yoluyla gerçeği bulduğuna inanan Fazlullah

âyet ve hadisleri kendi geliştirdiği te’villerle açıklayarak fırkasını kurar, mensupları

onu Tanrı’nın zuhuru olarak görür ve eseri Câvidânnâme’yi ilâhî kitap sayarlar.

Fazlullah, Bâtınîlerin te’vil metotlarıyla harflerin değerini ve sayılarla olan

münasebetini belirleyerek dinî emir ve mükellefiyetleri Arap ve Fars alfabelerindeki

harflere icra eder. Görüşleri şeriate aykırı bulunarak 1394 yılında Alıncak Kalesi’nde

boynu vurularak öldürülür.’’26

1.1.4.3. Hallâc-ı Mansûr

Mansûr, tasavvufun gelişimine önemli katkılarda bulunan ünlü mutasavvıftır.

Asıl adı Hüseyin olduğu halde İran’da ve Osmanlılar’da daha çok Hallâc-ı Mansûr

25 Hüseyin Ayan, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Dîvânı’nın Tenkitli Metni, Atatürk

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ankara, 2002, s. 1. 26 Hüsamettin Aksu, “Fazlullah Hurûfî”, C. 2,TDVİA, s. 277

21

adıyla anılmıştır. Cezbe halinde iken söylediği ‘‘Ene’l-Hâk’’ sözüyle ulûhiyyet

iddiasında bulunduğu gerekçesiyle işkence edilerek asılmıştır. 27

Mansûr’un adının geçtiği beyitlerde onun tasavvufî hayatı bizzat yaşamasına,

manevî hayatta eriştiğine inanılan yüce makama değinilir. Darağacı ve ene’l-Hak

münasebetiyle anılan Mansûr, inancı uğruna her şeye göğüs germeyi , ölmeyi temsil

eder ve âşıkla özdeşleştirilir. Âşık, bağnaz kişilerce düşünceleri ve duyguları

sebebiyle asılsa bile Hak yolundan dönmeyecektir. Âşığın gönlü Mansûr gibi saf

duygularla sevgiliye bağlanınca ancak bu İlâhî aşkın zevk ve şevkini yaşayabilir ve

asıldığında da Mansûr’un hâlini anlayabilir:

Müdde’îler dâr-ı dünyada beni Mansûr-vâr

Boğazımdan etseler ber-dâr senden dönmezem G. 92/2

Âşık olmayınca ey dil şevk u zevki duymadın Hâlet-i Mansûru berdâr olmayınca bilmedin G. 73/6

Aşağıdaki beyitte âşık sonunu düşünmeden samimi duygular ile sevgiliye

bağlandığını belirtir. Bu uğurda her türlü fedakârlığı yapar. Bunlara rağmen onu

asılarak ölme gibi bir son bekleyebilir. Hatta ayaksız ve başsız kalabilir. Aslında

Mansûr da aynı akıbete uğramıştır. Ama bunun sonucunda manevî makamların

zirvesine erişmiştir:

Âşıkı bî-ser ü pây ile ser dârlıgı Rif’at u mertebe Mansûra ser-i dâr yeter G. 32/3

1.1.4.4. Cüneyd-i Bağdâdî, Bâyezid-i Bistâmî

Cüneyd-i Bağdâdî ( ölm. 909), İmâm Şâfi’î’nin talebesi Ebû Sevr’den zühd ve

fıkıh okumuş, şer’î ilimlerde yetiştikten sonra tasavvufa dönmüştür. Bundan sonra

kendini tasavvufa vermiş, vaktinin şeyhi, İlm-i hâlde, sûfî dilince konuşmada, va’zda

asrının ferîdi olmuştur.28

27 Süleyman Uludağ, “Halac-ı Mansur” C. 15, TDVİA, s. 377. 28 Süleyman Ateş, Cüneyd-i Bağdâdî (Hayatı, Eserleri ve Mektupları), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul,

s. 15.

22

Bâyezid-i Bistâmî ( ölm. 874), tasavvuf tarihinin en büyük sûfilerindendir.

Tasavvufî muhitte ulu bir veli olarak kabul edilmiştir. Sözleri tasavvufi hakikatler

olarak algılanmıştır. Destanlaşan hayatı ve menkıbeleri halka mal olmuştur.29

Aşağıdaki beyitte, bu iki mutasavvıf birlikte ele alınır. Şair İlâhî aşktan

kaynaklanan gamın insanı olgunlaştırdığını ve fenâfillâha ulaşmada yardımcı

olduğunu söyler. Tasavvuf dünyasının zirve isimlerinden olan Cüneyd ve Bâyezid

de aşk gamına kul olmuşlar, zorluğuna katlanmışlar böylelikle velâyet şâhı olarak

anılmışlardır:

Kul olmayan gam-ı aşka velâyet şâhı olmazmış Gerek Bağdâd şehrinde Cüneyd ü Bâyezid olsun G. 99/4 1.1.4.5. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî

Mutasavvıf ve âlim olan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (ölm. 672) babası

Bahâeddîn Veled’in ölümünden sonra onun yerine Konya’da müderrislik yapmaya

başlamıştır. Kendisi gibi bir mutasavvıf olan Tebriz’li Şems ile dost olduktan sonra

kendisini artık tamamıyla tasavvufa vermiştir. Mesnevî’si tasavvufî düşüncenin

bütün konularını içermektedir. 30

Şair, sabâ rüzgârına seslenerek ondan eğer Hz. Mevlânâ’ya uğrarsa toprak

olmuş yüzünü binlerce yalvarma ile Karaman yollarına sürmesini ister:

Bin niyâz ile sabâ ben hâk-pâdan yüz sür Hazret-i Monla’ya varırsan Karaman yolların G. 94/7

1.2. Tarihî Şahsiyetler

1.2.1. Yönetici Konumunda Olanlar

1.2.1.1. Şehzâde Mustafa

Sultan Süleymân’ın 1553 yılında en büyüğü Mustafa olmak üzere Selim,

Bâyezid, Cihangir isimlerindeki dört oğlu henüz hayattadır. İyi bir öğrenim gören

Şehzâde Mustafa hem yeniçeriler hem de münevver zümre tarafından sevilmekte, 29 Süleyman Uludağ, Bâyezîd-i Bistâmi, TDV Yay., Ankara 2006, s. 3. 30 Abdülbakî Gölpınarlı, Mevlâna, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, s. 3.

23

yaşı ve vaziyeti itibarıyle hükümdarlığa namzet olarak görülmektedir. Sultan

olamadan saray entrikaları sonucunda 1553 yılında öldürülür. Şehzâdenin ölümü

askerî ve edebî çevrelerde uzun zaman etkisini muhafaza eder.31

Dîvân’da Usûlî’nin Şehzâde Mustafa’ya derin bir sevgi beslediği, ona güçlü

bağlarla bağlı olduğu görülür. Aşağıdaki mısralarda şairin onu sultân olarak görmek

isteği dile getirilir:

Yaralı câna merhem urulur mu

Usûlînin hâlinden sorulur mu

Karşısında dîvânlar kurulur mu

Bana sultan Mustafâdan haber ver MUS. X/4

Divân’da ayrıca doğrudan bir hükümdârdan söz edilmez. Osmanlı Devleti’ni

yöneten hükümdarlar Osmanoğlu olarak anılır. Abdî Bey için yazılan kaside de

devrin hükümdarının ondaki meziyetleri gördükten sonra bulunduğu mevkiye

getirildiği belirtilirken hükümdar da Osmanoğlu olarak ifade edilir:

Gördü kim zâtında var adl-i Ömer cûd-ı Alî Kıldı Osmanoğlu sen şâhı emîr-i nâmdâr K. 3/31

1.2.1.2. İskender Çelebi, İsâ Bey, Abdî Bey

Osmanlı dönemine ait olmak üzere Usûli’nin Dîvânı’nda, yönetici

konumunda olan üç isme rastlanır. Bunlardan biri ‘rüzgâr’ redifli kasidenin

sunulduğu Defterdâr İskender Çelebi’dir. İkincisi ‘güneş’ redifli ikinci kasidenin

sunulduğu Evrenosoğullarından İsâ Bey ve üçüncüsü ‘bahâriyye’ adlı kasidenin

sunulduğu Evrenosoğullarından Abdî Bey’dir. Ekserisi klâsik kaside kuruluşuna

uygun düşen bu manzumelerin fahriye bölümlerine şairin şahsiyetindeki tevazu

yansımış, övülenler hakkında görüşlerin ifade edilmesinde de mübalağa sanatı bolca

kullanılmıştır.

İlk kasidede Defterdar İskender Çelebi üstün nitelikleri ile ele alınır.

Beyitlerde adaleti sayesinde şer ve şamatayla dolu olan zaman sarayının artık sevinç

31 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, C. II, Türk Tarih Kurumu Yay., 7 bs, s. 4001.

24

evi hâline gelmesi,32 gönüllerin eşiğinde berekete ve cömertliğe erişmesi,33 onun

güzel huyu ile havanın eşsiz kokulara sahip olması,34 sözlerinin her zaman gerçeği ve

doğruyu gösterip zamanın paha biçilemez incilerine benzemesi35 ve bu sözlerin câna

şifa bahşetmesi,36 lutfunun ümit gülüne benzeyen kapısının bahar gibi herkese

açılıp37 makamının eşiğinin dileği olanların kıblesi olması38 gibi benzersiz yönleriyle

övülür.

Aşağıdaki beyitte şair, İskender Çelebi’nin adı üzerinde söz oyunu yapar, onu

görünmeyen ve bilinmeyen âlemin defterdârı olarak kabul eder ve manevî âlemin

onun gezinti yeri olduğuna değinir:

Ya’ni defterdârı-ı gayb İskender-i sânî k’anun

Zâtının seyrângehidir mâverâ-yi rüzgâr K. 1/35

İsâ Bey, Güneş Kasidesi’nde halkın emniyeti için yeryüzünde Tanrı’nın

gölgesi kabul edilir.39 Hasmına karşı kahrı çetindir ve hasmının cânına kahır okları40

atarken celâl güneşi coşup kahır ateşinden güneş bile kül olur.41 Savaş alanındaki

cengaverliği, askerlerinin eşsizliği42 ve üstün meziyetlerinin tabiata da sirâyet ederek

tabiatı etkilemesi43 hatta tabiat unsurlarının dahi onun hizmetinde bulunmaları44 gibi

benzersiz nitelikleri söz konusu edilerek onun görüşlerinin dünyayı aydınlatan parlak

bir güneş olduğu ve cihânın bu haliyle bir güneşe benzediği ifade edilir:

Çarh-ı mesned ya’ni İsâ Beg kim olmuşdur anın

Âfitâb-ı nûr-ı re’yinden cihân yekser güneş K. 2/17

32 UD K. 1 / 45 33 UD K. 1 / 47 34 UD K. 1 / 39 35 UD K. 1 / 43 36 UD K. 1 / 38 37 UD K. 1 / 50 38 UD K. 1 / 46 39 UD K. 2 / 26. 40 UD K. 2 / 28. 41 UD K. 2 / 30. 42 UD K. 2 / 33. 43 UD K. 2 / 32. 44 UD K. 2 / 35.

25

Bahar kasidesinin sunulduğu Abdî Bey, üstün nitelikleriyle üçüncü kasidede

ele alınır, Rumeli’nin Osmanlılarca fethi sırasında ün kazanan ve adını ünlü akıncı

komutanı Evrenos Bey’den alan ailesiyle anılır.45 Onun yolunu ecdadı belirlemiştir.

Evrenos evlâdının nâmı onunla anılmaktadır ve bundan sonra da ailesi yine onun

hizmetleri ile onurlanacaktır:

Abdî Beg kim Evrenos oglanlarından ol durur K’eyledi âbâ vü ecdâdın tarîkın ihtiyâr K. 3/ 22

Evranos evlâdının nâmı seninle anılır Ba’d-ezîn sen mîr ile fahr eylesin hîş ü tebâr K. 3/38

1.3. Şairler ve Önemli Eserleri

1.3.1. Attâr, Hassan, Sa’dî, Selmân

Feridüddin Attâr , 12 yy.’da yaşayan şair ve mutasavvıf bir şahsiyettir. Onun

tasavvufî düşüncelerini ortaya koyduğu Mantıku’t-Tayr isimli bir eseri vardır.

Eserin adında yer alan mantık kelimesinin ‘‘söylemek, konuşmak, lisân-ı hâl

ile anlatmak’’ gibi anlamları bulunur. ‘‘Kuş’’ demek olan tayr ise sâlikleri temsil

etmektedir. Sîmurg ise Tanrı’nın zuhur ve taayyününü temsil eder. Attar bu eserinde,

Tanrı’yı arayan ve bunun için yolculuğa çıkan sonuçta Tanrı’yı kendi gönlünde

bulan sâliğin Hak yolundaki yolculuğunu anlatır.’’46

Aşağıdaki beyitte, her bilginin mutlaka o konudaki ehil kişilerden alınması

gereği ifade edilirken insan-ı kâmil olabilmek için de aynı şeyin söz konusu olduğu

belirtilir. Bu düşünce doğrultusunda Süleymân’ın ilmine ve kuş dili bilgisine hâkim

olabilmek başka bir ifade ile hikmet sahasında söz söyleyebilecek hatta bir eser

yazabilecek konuma gelebilmek için mutlaka yetkin kişiler tarafından yetiştirilmek

gerektiği söylenir. Bu düşünce doğrultusunda Attâr ve onun eserine ayrıca Hz.

Süleymân ile dev kıssasına telmihte bulunulur:

45 Fahamettin Başar, ‘‘Evrenosoğulları”, TDVİA, C. 11, s. 539. 46 Ahmet Sevgi, “Mantık’ut-tayr” , TDVİA, C. 28, s. 29.

26

Sözün işitme her dîvin gel öğren ehl-i dillerden Süleymân Mantıku’t-tayrına Attâr olmak istersen G. 71/6

Hassan (ölm. 682), Hz. Muhammed’in şairi olup, onu düşmanlarının

hücumlarına karşı şiirleri ile müdafaa etmesi sebebiyle bütün müslümanlar arasında

büyük bir şöhrete ve hürmete mazhar olmuştur. Arapların arasında yaygın bir görüşe

göre, bütün yerleşmiş Arapların en büyük şairidir.47

Aşağıdaki beyitte Usûlî, Hassan’ın nazmını kendi şiiriyle kıyaslar ve şiirinin

onun şiiriyle boy ölçüşebilecek nitelikte olduğunu ifade eder:

Rûh-ı kudsün nakdisin tahsîn Usûlî tab’ına Etsen olur hüsn-i nazm içinde Hassan ile bahs G. 10/10

Sa’dî (ölm. 1292) İran’ın büyük şair ve edibidir. 13. yy. da yaşamıştır.

Tanınmış eseri ‘‘Gülistân’’ ahlak ve hikmet düşüncesi ile söylenmiş hikaye ve

fıkraları içerir. Eser gerek üslûp gerekse tertip bakımında mükemmel kabul edilir.

Sadi’nin bu eseri bir çok kimse tarafından taklit edilmiştir.48

Usûlî, Sa’dî’ye verdiği önemi ifade eder. Usûlî, Sadi’nin bahçesinin cennet

bahçesinin gülü ile donanmasını ister. Meydana gelecek olan gülistânın ise Şîrâz’a

götürülmesini diler:

Gül-i cennet riyâzından pür ola ravza-i Sa’dî Usûlî kimse Şîrâza iletse bu gülistânı G. 129/7

Selmân (ölm. 1376) 14. yy. da yaşayan İran şairidir. Şiirleri zamanında

büyük bir rağbet görmüştür. Cemşid ü Hurşid tanınmış mesnevisidir.49

Selmân gibi şiir alanında söz sahibi olanların Usûlî’nin şiirini reddetmedikleri

hatta onay verdikleri ifade edilir.

Müsellem tuttular şi’rin Usûlî Usûl-i nazmda Selmân olanlar G. 23/9

47 “Hasan” , İA, C. 5, MEB.Yay., s. 343. 48 “Sadi”, İA, C. 7, MEB. Yay., s. 38. 49 “Selman”, İA, C. 7, MEB Yay., s. 458.

27

1.3.2. Hayretî, Ahmed Bâlî, Ahmed-i Divâne, Yûsuf-ı Sîne-Çâk

Vardar’a bağlı Yenice doğumlu olan Hayretî, on altıncı yüzyılın tanınmış

şairlerindendir. Önce Gülşenîliği benimsemiş daha sonra da Bektâşî tarikatine

intisab etmiştir. Kaynakların rind ve engin gönüllü olarak bahsettiği Hayretî

Yenice’de bir zaviye inşâ etmiş ve vefatında (1535) vasiyeti üzere buraya defn

olmuştur.50

Hayretî aşağıdaki beyitte tasavvufî boyutta ele alınır. Hayret, tasavvufta

‘‘Allah hakkında hırslı olmakla, ümitsiz olmak arasında bir duraktır. Allah’ın

gücüne, sun’una, hikmetine karşı duyulan aşırı arzudur.’’51 Hayretî, hayret vadisinde

sevgilinin hariminde şaşkın ve hayran olarak bulunmaktadır:

Harîm-i yâre varurken eger vâdi-i hayretde Bilürsün Hayretî-i vâlih ü hayrâna ‘aşk eyle G. 116/6

Ahmed Bâlî ve Seyyid Ahmed-i Divâne şairin çağdaşlarıdır. Sîne-Çâk

Hayretî’nin kardeşi devrinin tanınmış Mevlevîlerinden olan Yûsuf’tur.52 Aşağıdaki

beyitte Usûlî: ‘‘Sîne çâke gidildiğinde sinemin parça parça olduğunu anlat! Allah

için hem Ahmed Bâlî’ye hem de dervişlere selamlarımı söyle.’’der:

Yüz urup Sîne-çâke sînemin çâkını şerh eyle Hem Ahmed Bâlîye billâh dervişâne aşk eyle G. 116/7

Eğer, Seyyid Ahmed-i Divâne şaire bir gün mihnet zincirinde hali nedir, diye

sorarsa o da selamlarını söyler:

Eger zencir-i mihnetde nedür hali diyü bir gün Sorarsa ben kulun Seyd’ Ahmed-i Dîvâne aşk eyle G. 116/8

1.3.3. Mantıku’t-Tayr

Mantık-ı tayr ile Attâr’ın hem eserini hatırlatacak şekilde hem de ‘‘kuş dili’’

anlamında tevriyeli olarak kullanılmış, ahlâkî ve didaktik yönüne vurgu yapılmıştır.

50 Mehmet Çavuşoğlu, M. Ali Tanyeri, Hayreti Dîvânı (Tenkildi Basım), İstanbul Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Yay., İstanbul, 1981, s. X. 51 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yay., İstanbul 2004, s. 259. 52 Mustafa Tatcı, Hayretî’nin Dinî-Tasavvufî Dünyası, Horasan Yay., İstanbul 2006, s. 16.

28

Hüdhüd-i nâtıkaya Mantık-ı Tayr okudalım Bülbülü lâl kılıp tûtîyi hâmûş edelim G. 83/3

1.4. Tarihî- Efsanevî Şahsiyetler

1.4.1. Cem, Hızır, İskender, Efrâsiyâb

Cem, İran’ın efsanevî hükümdarlarından biridir. Cem’e atfedilen kadehe

bakıldığında dünyanın dört tarafının görüldüğü rivayet edilir. Ayrıca üzerinde yedi

hikmeti bildiren yazıların bulunduğu kabul edilir.53

Cem’in kadehi ile birlikte ele alındığı beyitte, hayatta doğruyu tanımanın

güçlüğüne değinilir:

Görüp iblîsi sen âdem sanırsın Sifâl-i huşki câm-ı Cem sanırsın P. 2/22

Klâsik edebiyatta, İskender hakkında efsane ve rivayetler çok geniştir.

Özellikle bir cihangir, yenilmez bir kahraman, dünyayı dolaşan bir hükümdar olması

bakımından ele alınır. Ordusu ile zulûmât ülkesine âb-ı hayâtı aramaya gitmesi, deniz

üzerinde çok büyük tılsımlı bir ayna yaptırması gibi özellikleri ile Klâsik şiirde

adından çokça söz edilen biri olmuştur.54

Zamanın olaylar taşının İskender’in aynasına eriştiği ve onu kırdığı ifade

edilerek Gülşenî’nin ölümü hatırlatılır:

Derdâ ki seng-i hâdis-i rûzgârdan Âyîne-i Sikendere erişdi inkisâr MUS. I /7

Efrâsiyâb, Turan’ın en büyük hükümdarlarındandır. Kahramanlık,

hükümdarlık ve saltanat sembolü olarak görülür. İranlılar ile yaptığı ve yıllarca süren

savaşları Şehnâme’nin önemli bir bölümünü oluşturur.55

Beyitte, dünyanın tıpkı bir değirmen saati geldiğinde nice kahramanı

öğüttüğünü ve onlara ölümü tattırdığını anlatılır. Bu düşüncesine Efrâsiyâb’ı örnek 53 Dursun Ali Tökel, Dîvân Şiirinde Mitolojik Unsurlar (Şahıslar Mitolojisi), Akçay Yay., Ankara, 2000,

s. 135. 54 Tökel, s. 204. 55 Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, MEB Yay., İstanbul 1996, s. 73

29

gösterirken insanın bu dünyadaki akibetinin her insan için aynı olduğu gerçeği ile

birlikte insanlar arasında ayrım olmadığı nice kahramanların dahi bu sonu yaşacağı

ifade edilir.

Ey Usûlî nevbeti geldiği saat öğüdür Nice bin Efrâsiyâbın hırmenin bu âsiyâb G. 7/9

1.4.2. Dârâ, Dârâb, Behmen, Zâl

Dârâ, İranlı hükümdarlardan biridir. Zamanında büyük saltanat ve şa’şaya

mâlik olmuştur. İskender ile yaptığı savaşta mağlup olmuş ve kaçarken ölmüştür.56

Aşağıdaki beyitte aşk Dârâ’sının, selden asker çektiği, ateşten bayrak yücelt-

tiği ve şairin gönül ülkesini yakıp yıktığı ifade edilir. Aşk savaş sahnesi içinde ulu

ve azametli bir sultan olarak ele alınır:

Seylden leşker çekip kaldırdı âteşten ‘alem Yaktı vü yıktı diyârın gönlümün Dârâ-yı aşk G. 58/5

Bir başka beyitte, Dârâ’nın akibetinden söz edilir. İnsanın da bir gün

makam ve mevkisini kaybedebileceği söylenir. Bu husus devlet atından mezar

toprağına düşmek şeklinde ifade edilir.

Behmen de İranlı bir hükümdardır. Keyâniyân sülâlesi hükümdarlarından

İsfendiyar’ın oğlu Erdeşir’dir. Behmen onun lakabıdır.57

Esb-i devletden düşersin hak-i gûra ser-nigûn Ey şeh-i devrân gerek Dârâ gerekse Behmen ol G. 75/8

Dârâb ise Keyâniyân sülalesinin son hükümdarı Dârâ’nın babasıdır.58

Aşağıdaki beyitte İskender ve Süleymân ile birlikte ele alınır. Hepsi görkemli bir

devletin ve saltanatın temsilcileridir. Hz. Süleymân’ın dev ile ilgili kıssasına ve

mührüne telmihte bulunulur:

56 Agah Sırrı Levend, Divan Edebiyatı ( Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar), Enderun

Kitabevi, İstanbul 1984, s. 161. 57 Levend, a.g.e., s.160. 58 Cemal Kurnaz, Hayâli Bey Divânı, MEB Yay., İstanbul 1996, s. 132.

30

Ol Süleymansan ki dîv alırsa mülk-i hâtemin Nice bin İskender ü Dârâb fermânındadır G. 26/6

Zâl, Rüstem’in babasının adıdır. Doğduğu zaman saçı, kaşı ve kirpikleri

bembeyaz olduğu için kendisi ‘‘kocakarı’’ anlamına gelen bu adla anılır. Beyaz renk

uğur sayılmadığı için bir dağa atılmış orada simurg tarafından beslenmiştir.59

Dünyada asıl olan insanın hakikat yolundaki yolculuğu ile Tanrı’ya

kavuşması ve böylelikle de yücelmesidir. Bu sebeple saçı, sakalı, kaşı ağarmış bir

ihtiyar olarak düşünülen ve Zâl olarak değerlendirilen dünyaya, gönül vermemek ve

ona bağlanmamak gerekir. Çünkü bu sevdanın sonu hüsran olacaktır. Şair,

Gülşenî’yi insanın bu idealine kavuşmasında yol gösterecek kişi olarak gösterir:

Zâl-i dünyâya gönül verme Usûlî var imiş Gülşenî derler vilâyet içre bir er var imiş G. 51/7

Rüstem ise İran’ın ünlü kahramanı olup adı Şehnâme’de övgüyle anılır.

Cemşîd soyundan gelen Zâl’ın oğludur. Divân edebiyatında kahramanlık, acı kuvvet

ve yenilmezlik sembolü olarak görülür.60

İnsanlar gerek fani oluşları gerek kaderlerini hayatta istedikleri şekilde

yaşayamayışları sebebiyle dünya karşısında daima aciz olarak kalırlar. Bu sebeple

de gücünü insanların üstünde daima hissettiren ve yaşlı bir insana benzeyen bu

dünya aslında nice güçlü kuvvetli Rüstemleri dahi güçsüz bırakmıştır. Er olanlar

onun bu gücünden daima sakınmalı ve ihtiyatlı olmalıdır:

Er isen ihtiyât eyle acûz-ı dehrin âlinden Ki Rüstemler zebûn eyler bu Zâlin özr ü destânı G. 127/ 11

1.4.3. Âzer, Nemrûd, Yezîd, Kanber

Âzer, Hz. İbrahim’in put yapıp satmakla geçinen babasının adıdır.61

Sevilenin övgüsü içinde kendisine telmihte bulunulur. Sevgilinin yüzünün

güzelliğini gördüğünde Âzer dahi müslüman olur.

59 Levend, a.g.e, s. 165. 60 Onay, a.g.e., s. 76. 61 Onay, a.g.e., s. 125.

31

Bir adına anın Girbâzî derler Yüzün görse müselmân ola Âzer Ş. / 138

Nemrûd, Hz. İbrahim’i ateşe attırmasıyla tanınır. Putları kıran ve inkarcıları

tevhîd dinine davet eden İbrahim’le başa çıkamayınca, O’nu ateşe atarak yakmak

ister fakat Tanrı’nın emriyle o büyük ateşin serin ve emin yer hale gelir.62 Dîvân’da

Nemrûd; zulmü ifade eder.

Halîl ise Hz. İbrahim’in lakabıdır. Kelime Arapça’dır. ‘‘dost’’ anlamındadır.

‘‘Peygamberler babası’’ olan İbrahim, İslâmî gelenekte çok önemli bir yer tutar.63

Şair, her iki ismi sevgiliye verdiği öğüt içinde anar. Sevgili âşıklarına nice

acılar çektirirken kendisi de Nemrûd tabiatlı birini dost edinebilir. Sevgilinin

kendisine layık olmayan biri ile olacak dostluğu âşıklarını daha fazla incitecektir:

Yakıp âşıkların cânına nârı Halîl edinme her Nemrûdu bâri Ş. /175

Yezîd (ölm. 683) Muaviye’nin oğlu ve Emevî devletinin ikinci halifesidir.

Babası veliahtlığını açıkladığı zaman bu karar Hz. Hüseyin’in ve çevresinin sert

muhalefeti ile karşılanır.Yezîd; ikna, baskı ve savaş yollarını kullanarak bu

muhalefeti gevşetmek ister. 10 Muharrem 681 yılında vuku bulan ve müslümanların

hafızasından bir daha silinmeyen Kerbelâ olayında, Hz. Hüseyin’in ve aile fertlerinin

şehit edilmesi bu sert mücadelenin sonunda ortaya çıkar. Bunun üzerine Yezîd-i lâin

olarak adlandırılır. Şiî ve Alevî çevreler Yezîd’e karşı derin ve şiddetli tutumlar

sergilemişlerdir:64 Usûlî de Yezîd kelimesini bir küfür sözü olarak kullanmıştır.

Aşağıdaki beyitte şair, sevilen naz atı ile dolaştıkça uğrunda can vermeyen

kişilerin Yezîd olmasını ister:

Semend-i nâz ile etdikçe cevlân Yezîd olsun yolunda vermeyen cân Ş. /156

62 İsa Müftüoğlu, Peygamberler Tarihi, Düşünce Yay., İstanbul, 2005, s. 84. 63 Mehmet Aydın, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Din Bilimleri Yay., Konya, 2005, s. 322. 64 Yezîd, TDEA, C. 8, s. 593.

32

Kanber; Hz. Ali’nin kölesidir. Ali’ye sadakatı ve sevgisiyle şöhret kazanmış-

tır. Ali’nin halifeliği zamanında hâciplik vazifesi ile Ali’nin maiyetinde bulunmuş,

sonra Haccac bin Yusuf zamanında şehit edilmiştir.65

Aşağıdaki beyitte hizmet mefhûmu ile ilgilendirilir. Şâhlara layık hizmeti

ancak Kanber’in yapabileceği ifade edilir:

Anlamaz sultân-ı aşk âdâbını her hâricî Şâha layık hıdmet ey hâce yine Kanberd’ olur G. 20/4

1.4.4. Sâm, Siyâvuş, Mânî

Şehnâme’de adı geçen Sâm, Ferîdun zamanında yaşamıştır. Nerîman’ın oğlu

ve Zâl’in’de babasıdır. Meşhur cihan pehlivanıdır. Oğlu Zâl’ı saçı, kaşı ve kirpiği

beyaz olduğu için dağa atmıştır.66 Siyâvuş, İran hükümdarlarından Keykâvüs’ün

oğludur. Efrâsiyâb’ın kızıyla evlenmiştir.67

Beyitte her iki kahraman savaş ile birlikte ele alınır. Burada feth edilecek

unsur nefs ve cân mülkü olur. Şair nefsi ile yapacağı savaşta onlar gibi nâm

bırakmak ister:

Kesr edip nefsi vü cân mülkünü feth eyleyelim Biz dahi nâmımızı Sâm u Siyâvuş edelim G. 83/6 Mânî, Zerdüşt diniyle Hiristiyanlığı birleştirerek yeni bir din meydana

getirmiştir. Resimlerini mucize diye gösterip peygamberlik iddiasında bulunur. Bu

sebeple derisi yüzülerek öldürülür. Resim mecmûasına Erteng, Erjeng, Engelyûn ve

Nigâr da denir.

Bir rivâyete göre Mânî’nin resim atelyesinin ismi Erjeng’tir. Manîheistlerin

dinî eserleri çok güzel bir yazı ve minyatürlerle süslü olarak yazıldığından dolayı

Mânî’ye nakkâşlık isnad edilmiştir.68

65 Levend, a.g.e, s. 155. 66 Levend, a.g.e, s. 164. 67 Kurnaz, a.g.e, s. 135. 68 Onay, a.g.e., s. 346.

33

İnsan vücudunun Tanrı’nın bir nakşı olduğu düşüncesinin ifade edildiği

beyitte Mânî eseri ile birlikte anılarak asıl usta nakkâşın Tanrı olduğu belirtilir ve

eseri olarak da insanın vücûdu gösterilir:

Ger ulü’l- ebsâr isen levh-i vücûdunda bugün Mâni vü Erjengi gör nakş-ı Nigâristâna bak G. 64/3

1.5. Masal Kahramanları ve Onlarla İlgili Unsur ve Mefhumlar

Bu bölümde sözü edilen isimler masallara ait olup bu masallar sebebiyle

tanınmışlardır. Bazı şahsiyetler ise kendilerine ait eserlerle birlikte ele alınmıştır.

Hepsinin de tarihin akışını etkileyebilecek fonksiyonları bulunmaz. Sadece adı

geçen hikâyelere ve eserlere bağlı olarak taşıdıkları nitelikleri ve buradaki rolleri

sebebiyle anılırlar.

1.5.1. Leylâ ve Mecnûn

Beyitte, Leylâ ve Mecnûn hikâyesine telmih yapılarak sevgilinin güzelliğinin

aslı ve mahiyeti verilmek istenir. Mecnûn zâhiri geçip Leylâ’daki gerçeği görebilme

kudretine erişmiştir. Benliği mutlak varlığa bağlıdır ki âşık da gönlünün bu

mertebede bulunduğunu ifade eder.

Sûretinde dil sıfat-ı Hak görür Mecnûnu gör Zâhiri Leylâdadır ammâ bâtını Mevlâdadır G. 25/3

Bazen âşık yaşadığı aşk macerasını Leylâ ve Mecnûn hikâyesi ile kıyaslar ve

kendi hikâyesini daha üstün tutar. Ayrıca Leylâ kelimesi anlamı bakımından saç

unsuru ile bir arada kullanılır. Âşık kendini Mecnûn ile özdeşleştirir. Dillerde

söylenilenlerin artık değiştiğini bundan böyle sevgilinin zülfü ile artık kendi hâlinin

anlatıldığını ifade eder:

Söylenen dillerde şimdi Leylî vü Mecnûn degil Zülfün ile bu dil ü divânenin ahvâlidir G. 31/4

Aşağıdaki beyitte, âşığın sevgiliye olan sadakati söz konusu edilir. Âşık güzel

salınışlı sevgilinin timsâli olan Leylâ’ya seslenerek kendisini rakiple bir tutma-

masını ister. Bu isteği gerçekleştiğinde ise kendisine her türlü eziyeti yapabileceğini

34

hatta başını Mecnûn’un kasesi gibi kırabileceğini söyler. Böyle bir durumda da

incinmeyeceğini bildirir:

Beni bir görme ey Leylî-hırâmım gayrilerle tek Başımı kâse-i Mecnûn gibi sı inkisârım yok G. 64/3

1.5.2. Ferhâd, Şîrîn, Hüsrev

Ferhâd, meşhur bir aşk hikâyesinin kahramanıdır. Beyitte sevdiği Şîrîn ve

rakibi Hüsrev ile birlikte görülür. Şîrîn kelimesinin diğer anlamı da tatlıdır. Bu

sebeple beyitte ağız unsuru ile birlikte ele alınmıştır. Ferhâd’ın Şîrîn uğruna dağı

delmesi hususu beyitte şairin muhayyilesinde aşkın sebep olduğu ve gönülde bulunan

gam dağı hayaline ilham olur. Aşkının yüceliği ile Ferhâd’la özdeşleştirilen âşığa

erişilmezliği sebebiyle Hüsrev ve Şîrîn ile ilgilendirilen sevgilinin ağzı çok uzak

kalır. Bu ise katlanılması zor bir mihnettir:

Bugün Ferhâd-ı aşkım ben gönülde kûh-ı gam senden Bana ey Hüsrev ü Şîrîn-dehen dağlarca mihnetdir G. 33/4

1.5.3. Vâmık, ‘Azrâ

Kendi adlarını alan hikayenin kahramanları, beyitlerde âşığın ve maşûğun

timsâli olarak ele alınır. Vâmık kendisi gibi âşığın timsâli olan diğer hikâye

kahramanı Mecnûn ile birlikte tenasüp içinde görülür. Aşk uğruna birer Mecnûn ve

Vâmık olanlar çoktur. Şair onlara seslenir ve devirler içinde nâm bırakacak bir aşk

hikâyesi yaşadıklarını söyler. Bu hikâyenin ise sonsuza değin anılmasını ister:

Kimi âşık kimisi ma’şûk olmuş Kimi Azrâ kimisi Vâmık olmuş Ş. /29

Nice Mecnûn nice Vâmık başa bir kıssa geldi kim Anılsın tâ ebed kalsın gönül devr-i zamân içre G. 126/3

35

1.5.4. Zulümât, Âb-ı Hayât

Âb-ı hayât; inanışa göre, içene sonsuz ömür veren ve karanlıklar ülkesinde

bulunan bir çeşmeden akan sudur. Hızır ve İlyas bu sudan içerek sonsuz hayata

erişmişlerdir.69

Bu unsurlar beyitlerde, çeşitli düşünceler içinde ele alınır. Âşık için esas olan

maddeden kurtulmaktır. Bu sebeple tabiat karanlığında âb-ı hayvân aranmalıdır.

Bunun içinde bir kâmil insan, mürşid edinmelidir. Çünkü o âşığa yardımları ile bir

Hızır sayılır.

Eriş bir kâmil insâna ki ya’ni Hızrı mürşid kıl Bu zulmât-ı tabî’atda ararsan âb-ı hayvânı G. 127/9

1.5.5. İrem

Âd kavminin kralı Şeddâd tarafından cennete benzetilerek yapılan bir

bahçenin adıdır.70 Sevgilinin güzelliğinin övgüsünde gülbahçesi ve ondaki çiçek

unsurları ile birlikte anılır. Sevgilinin yanakları gülistân-ı İrem’in çiçeklerine

benzer.(bkz. gülistân)

Tanrı’nın övgüsünde ele alınır:

Hıdmetinde nüh-felek pervânedir Bûstânından İrem efsânedir MİR. /8

1.6. Diğer Şahıslar

Usûlî, Yenice Şehrengîz’inin yazılış sebebi olarak bu şehrin güzellikleri ile

anılan şahsiyetlerinin güzelliklerini anlatmak olduğunu söyler. Başta gelen

güzellerinden biri Terzi Mustafa’dır. Cemâli seher vaktine benzer ve gönüllere safa

verir.

Ser-âmed biri Terzi Mustâfâdır Cemâli matla’-ı subh u safâdır Ş. /138

69 Necmettin Halil Onan, İzahlı Divan Şiiri Antolojisi, İstanbul, 1991, s. 489. 70 İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, L&M Yay., İstanbul 2003, s. 247.

36

Voyvoda oğlu Mustâfa gönül mülkünün beyi ve pâdişâhıdır.

Biri Voyvoda oğlu Mustâfadır Gönül mülkinde begdir pâdişâdır Ş. /166

Bunlardan biri de Firûze-zâde’dir. Şair onun gününün mutlu, bahtının güzel

ve ömrünün uzun olmasını diler:

Biridir anların Firûze-zâde Günü fîrûz ola ömrü ziyâde Ş. /174

Güzel gençlerden biri de Zerger Memi’dir. Öyle güzel ve alımlıdır ki, güneş

ve ay ona dilenci olsa yeridir.

Biri Zerger Memi ol hüsn genci Meh ile mihr ol gence dilenci Ş. /178

Mustafa, gazellerde anılır ve şairin sevdiği durumundadır. Onun uğruna

döktüğü ve her yana akıttığı gözyaşları sebebiyle şair kendisinin Gönül mısrına

onun sultân olmasını isterken Hz. Yûsuf’un Mısır’a sultan oluşu hatırlatılır:

Gözümün yaşı seyl olup akarsa tân mıdır her sû Hemân tek bu gönül Mısrında sultân Mustafâ olsun G. 100/5

Dîvân’da ‘Dede’ redifli bir gazelde bu mefhûm ele alınmaktadır. Gazelin

bütününde vasıfları anlatılır. Bu zatın Halvetîliğin Rûşenîyye kolunu kuran ve Şeyh

Gülşenî’nin de onun önde gelen halifelerinden olması dolayısıyla Usûlî’nin de bildiği

Aydınlı Dede Ömer Rûşenî olması kuvvetle muhtemeldir. Aşağıdaki beyitte sultan

olarak kabul edilir. Onun fakirlik elbisesi ile övündüğü ve âlemin tacına, tahtına baş

eğmediği ifade edilir:

Ey libâs-ı fakr ile fahr eyleyen uryân dede Tâc u taht-ı âleme baş egmeyen sultân dede G. 122/1

O, tasavvufta bir deryadır.Yaratılış âlemindeki birliği görür ve değersiz

olanların inkârını kulağına koymaz:

Vüs’at-i küllî bilip inkârını her bir hasın Kulagına koymayıp deryâ olan ummân dede G. 122/2

37

Zatıyla sonsuzluk denizidir. Birlik denizinin âşinası, zat ve sıfatın okyanusu,

marifet denizinin incisi, uçsuz bucaksız bir denizidir:

Aşinâ-yı yemm-i vahdet kulzum-ı zât u sıfat Dürr-i bahr-i ma’rifet deryâ-yı bi-pâyân dede G. 122/3

2. KAVİMLER

2.1. Rûmî, Zengî

Her ikisi de renk itibariyle ele alınmaktadır. Dünya içinde nice güzellikleri

barındırır. Bunlardan biri de gökyüzüdür. Göz alıcı renkleri ve emsâlsiz unsurları ile

seyrine doyum olmayan bir nakşı andırır. Gece ve gündüz haliyle de zenciye ve

Anadolu insanına benzer. Rûmî ifadesi Anadolu’da yaşayanları belirtmek için

kullanılır ve beyaz tenli insan kastedilir.

Temâşa ederek bu nakş ü rengi Ki geh Rûmî görünür gâh zengî Ş. /62

2.2. Habeş

Sevilenin yüceltilişi içinde söz edilir. Güzelliği ve meziyetleri ile üstün oluşu

ifade edilirken onun bir Habeş mahbubu olduğu, gönül için bir tuzak oluşturduğu

söylenir. Hoten ise misk ahularının çok olduğu bir bölgedir ve miskin diğer ülkelere

buradan nakledilişi Hoten’in değerini attırır. Bu sebeple misk ve âhu ile beraber

anılır.71 Sevgilinin özellikle saçlarının kokusu ile ilgilendirilir:

Yâ ser-âmed bir habeş mahbûbudur yâ dâm-ı dil Yâ ki rişte ömr yâ mergûl yâ müşk-i Hoten K. 4/3

Habeş, rengi bakımdan ele alındığında, sevgilinin yüzündeki benlerle birlikte

düşünülür. Hatta benler Habeş çocuklarına benzetilir. Bir Hoten sultanının Rûm

ülkesine taht kurduğu düşünülür. Yine Rûm sevgilinin beyazlığı ve Hoten de onun

güzel kokan beni sebebiyle anılır:

Hâller midür yüzünde yâhûd etfâl-i Habeş Yâ Hoten sultânı mülk-i Rûma salmış tahtın K. 4/11

71 Pala, a.g.e., s. 209.

38

2.3. Türk, Tatar

Türk beyitte göz ile birlikte zikredilir. Onun savaşçılığından ve usta ok atıcı

oluşundan söz edilir. Tatar’ın beyitte geçişi âhu sebebiyledir. Şairin her insanın

kendi meziyetlerinin farkında olması ve davranışlarını bu hususa göre düzenlemesi

gerektiğini söyler:

Kaşın altında gözün bir Türk-i tîr-endâzdır Yâ meger Mirrîh kılmış kavs burcunda vatan K. /8

İte avlanmaz âhû-yı Tâtarî Hümâ olur mu her zâgın şikârı P. /20

3. ÜLKELER VE ŞEHİRLER

3.1. Hindistan

Bu ülke, özellikle papağanı ile tasavvur edilir. Papağanların konuşması için

kafesine bir ayna konulurmuş. Kendisini aynada gören papağan da bir başka

papağanın var olduğunu zannederek konuşurmuş. Şair bu hususu tasavvufî görüşü

ile ilişkilendirir. Aşağıdaki beyitte ‘‘Yokluk Hind’inden alınan papağanı tecelli

aynası ile konuşturalım’’ denilir:

Tûtî-yi nâtıkayı Hind-i ademden çıkarıp Yine mir’at-ı tecellî ile gûyâ kılalım G. 85/3

3.2. Çîn, Çiğil

Çîn, Mânî dininin en çok yayıldığı yerdir. Mânî’nin bir ressam olduğu ve

kutsal kitabının da pek güzel minyatürlerle süslü olması Çîn’i bir güzellik merkezi

olarak düşündürür. Anadolu Rûm diyarı olarak anılır. Baharın Anadolu coğrafyasına

getirdiği güzelliği anlatmada güzellik merkezi olarak görülen Çîn ile kıyaslanır ve

daha üstün tutulur. Miskin elde edildiği yer de Tatâr diyarıdır. Dîvân’da bu durum

baharın kokusu ile ilgilendirilir. Aşağıdaki beyitte Rûm içinde baharın Tatar miskine

benzeyen canlandırıcı ve hoş kokusunun duyulduğu ve her tarafa da bolca yayılmış

olduğu söylenir:

39

Rûm içinde Çîn adın anmak hatâdır şimdi kim Her kenâra râyegân olmuş durur müşk-i Tatar K. 3/13

Aşağıdaki beyitte şair bir Çîn putuna gönlün yanında dinîn de verilmesinin

revâ olduğunu söyler. Bu sebeple de kâfir olarak görülen şairi ‘‘şirk koşuyor’’ diye

puthâneden sürerler. Put sevgiliyi temsil eder; güzelliği sebebiyle puta benzetilir.

Puthaneden kasıt güzellerin bulunduğu mekândır:

Dîn ü dil vermek revâdır sen büt-i Çîne dedim Sürdüler ben kâfiri müşrik diyü büthâneden G. 93/7

Şaire göre gönül kilisesinde puta benzeyen öyle bir güzel bulunur ki Çîn ve

Çiğil’de eşi bulunmaz. Çiğil, insanları güzel olan, Türkistan’da eski bir şehir veya

Türk kabilesidir.72

Yine bir büt misâl et deyr-i dilde Ki misli olmaya Çîn ü Çiğilde Ş. /109

3.3. Mâçîn, Isfahan

Bu kelimeler Çin ile birlikte tenasüp içinde görülür. Şair, sevgilinin izinin

tozunun gözlere sürme olarak çekilebilen ve gözün görme kuvvetini attıran kıymetli

bir madde olduğu ifade ederken bir benzerinin bu yerlerde dahi bulunmadığını

söyler.

İzin tozu gibi kuhl-i cevâhir görmedi hergiz Gezen hep Çîni Mâçini gören mülk-i Sıfâhânı G. 129/3

3.4. Rûm, Şâm

Şairin gezdiği ve gördüğü yerler olarak ifade edilir:

Kulun seyr eylemişdir Rûm u Şâmı Begendi lîk bir âlî makâmı Ş. /21

72 Pala, a.g.e., s. 112.

40

3.5. Yenice, Vardar

Yenice şehrinin Hıtâ ve Çîn’de bir benzerinin olmadığı söylenir. Vardar ise

Yenice şehrinin bağlı olduğu bir vilâyet olarak ele alınır:

Yenice şehridir Vârdâr içinde Ki misli ne Hıtâda var ne Çînde Ş. /22

Şair, Yenice’nin güzellerinin önde gelenlerini anlatmak için bir şehrengîz

yazmak istediğini anlatır:

Yenice şehrinin dilberlerini Serîr-i hüsnde serverlerini Ş. /94 Ögüp a’lâlarını beglerini Güzellikde kamudan yeglerini Ş. /95

Ayrıca burada esen seher yelleri şairin haber getirmesini beklediği bir unsur

olarak ele alınır:

Yeniceden esen seher yelleri Bana sultân Mustafâdan haber ver Unutdu mu gurbetteki kulları Bana sultân Mustafâdan haber ver MUS. X/1

3.6. Acem

İmâm Mûsâ’nın yüceltilmesi bahsinde onun Acem mülkünün hocası olduğu

söylenir:

Ey muhît-i kulzüm-i cûd-ı sehâ kân-ı kerem

Gevher-i ummân-ı Yesrib hâce-i mülk-i Acem MUS. III/3

3.7. Mısır

Hüsn kelimesi ile birlikte ele alınır ve ‘ülke, memleket’ manası ile söz konusu

edilir. Güzellik ülkesinin sultanının Yûsuf Bâli olduğu belirtilir:

41

Mısr-ı hüsnün şimdilik sultânı Yûsuf Bâlidir Cân ile ol hâce-i hüsnün kulu olmalıdır G. 31/1

Mısır, Hz. Yûsuf ile Züleyhâ’nın aşk hikâyesine mekân olması bakımından da

ele alınır. Şair, aşkının ezelde yazılan bir alın yazısı olduğu düşüncesiyle Yûsuf

kıssasına atıfta bulunur. Şair, aşk şâhının gönül tahtına cân gibi hükmettiğini, ancak

Mısır iline Yûsuf gibi sultân olmadığını ifade ederek Hz. Yûsuf’un zindânda

kurtulup bu ülkede yönetici konumuna gelmesine telmih yapar:

Şâh-ı aşkın taht-ı dilde hükm ederdi cân gibi Mısr iline Yûsuf olmamış idi sultân henûz G. 39/2

Usûlî, aziz cânını varlığın hükmünden kurtarmak ve vücûd Mısrına Yûsuf

gibi sultân olmak diler. Mısır vücûdun benzetileni olur. Bu düşünce bir başka beyitte

de ele alınır. Varlık ve mekândan söz açılmasını istemeyen şair cânı zindândan

kurtararak Mısır iline sultân edilmesini ister. Zindân sözcüğü ile insanı hakikat

yolunda engelleyen benlik kavramı ile kesret âlemi anlatılır:

Eyleyip cân-ı azîzi câh-ı hestîden halâs Bu vücûdum Mısrına Yûsuf gibi sultan olam G. 77/3

Söz açma kevn ü mekândan bize bir haber ver cândan Yûsufu kurtar zindândan Mısr iline sultân eyle G. 117/3

3.8. Bağdad, Ken’ân

Bağdad, Cüneyd-i Bağdâdî ve Bâyezid-i Bistâmî ile tenasüp içinde görülür:

Kul olmayan gam-ı aşka velâyet şâhı olmazmış Gerek Bağdâd şehrinde Cüneyd ü Bâyezid olsun G. 99 /4

Ke’nân, Ya’kûb ve Yûsuf peygamberin memleketi olarak ele alınır.

Ya’kûb’un döktüğü gözyaşları ise burayı sele verir. Ken’ânlı Yûsuf gibi sevgilisi

olmayan âşığın gönlü bir yokluk Mısır’ıdır. Onun sultanı bulunmaz:

Bilmezem yâ Rab ki peyki Yûsufun kandan gele Seyle verdi dîde-i Ya’kûb Ke’nân yolların G. 94/3

Her kimin bir sencileyin Yûsuf-ı Ken’ânı yok Gönlü bir mısr-ı fenâdır kim anın sultânı yok G. 62/1

42

3.9. Karaman

Karaman Mevlânâ’nın anıldığı beyitte onun memleketi olarak ele alınır (bkz. Mevlânâ).

4. NEHİRLER, DAĞLAR, DENİZLER

4.1. Nehirler (Nil, Fırat)

Sevgiliden ayrı kalan âşığın gözünden akan yaşlar âdetâ Nil’in suyu gibi

coşmuştur. Ancak yine de amacına ulaşamamıştır:

Olmaz Usûlî feth-i bâb Nîl oldu bu çeşm-i pür-âb Kaldı gönül Mısrı harâb sultândan ayrıldım meded G. 15/5

Fırat’ın suyu ile gönül karşılaştıralarak gönlün genişliği, coşkunluğu dile

getirilir. Nasıl coşkun akan Fırat’ın suyuna karışan (bir miktar) acı, tuzlu suyun ziyan

veremeyeceği gibi münkirlerin acı sözünden gönlün incinmeyeceği, etkilenmeyeceği

belirtilir.

Münkirin acı sözünden sanma kim telh ola dil Vere mi azb-ı Furâta hîç keder milh-i ücâc G. 11/4

4.2. Dağlar ve Denizler

Dîvân’da, dağlardan Tûr dağının ismi yer alır. Sînâ yarımadasında Tanrı’nın

tecelli ettiği ve Hz. Mûsâ ile konuştuğu dağdır. Beyitte tecelli madeni olarak kabul

edilir ve gönül ile ilgilendirilir:

Gönül kim Tûr-ı Sînâdır tecellî ma’denidir bu Hezârân Pûr-ı Sînânın güm olur bunda irfânı G.127/6

Cân ve gönül Mûsâsı tecelli nuruna gark etmiştir. Âşığın gezinti yeri Tûr,

eğlencesi ise dîdâr olur:

Cân u dil Mûsası gark etdi tecellî nûrına Tûr idi seyrânımız dîdâr idi eğlencemiz G. 40/4

Şaire göre insan, kalıcı ve ölümsüz olanı aramalı ve arzu etmelidir. Kalıcı olan

ise Tanrı ve onun içimizde parlattığı varlığının parçasıdır. İnsan bu gerçeği idrak

43

etmeli ve âlemleri bu bilinçle algılamalıdır. Bunun için de dünya ile ilgili

isteklerinden vazgeçip doğru, güzel ve iyi olan şeylere yönelmelidir. Böylelikle insan

bilgisini genişletir ve derinleştirir. Bu haliyle gönlü bir ummâna döner. Dile

getireceği duygu ve düşünceleri rahmet yağmuru gibi insanlara feyz verir.

Beri gel cân gözünü aç âlemleri seyrân eyle Halka rahmet yagmurun saç gönlünü bir ummân eyle G. 117/1

Şair, övülenin manevi dünyasını Kızıldeniz ile karşılaştırır ve Kızıldeniz’in

onun manevi dünyasının yanında bir katre gibi kaldığını ifade eder. O, hakikat

yolunda nefsinden vazgeçmiş ve olgunlaşmıştır. Gönlü Tanrı aşkıyla yanan

dervişlere, amaçlarına ulaşmada rehber olacak sözleri büyük kıymet taşır. Bunun

sonucunda şair övülenin geniş gönlü ve söylediği güzel sözlerle adeta etrafa gevher

saçtığını düşünür:

Vüs’atde bahr-ı kulzümü saymazdı katreye Deryâ-dil idi vü dili gevher-feşân idi MUS. I/ 2-8

Yesrib, Medine-i Münevvere’nin Müslümanlıktan evvelki adıdır. Hz.

Muhammed’in hayatında önemli bir yeri vardır. O, buraya hicret etmiştir, kabri de

burada bulunur. İmâm Mûsâ, Yesrib73 denizinin gevheri olarak ele alınır. Bu

düşünce içinde öncelikle onun Hz. Muhammed’i sevmesi dile getirilirken dinî hayat

içinde de müstesna bir yerinin olduğu ifade edilir:

Ey muhît-i kulzüm-i cûd-ı sehâ kân-ı kerem

Cevher-i umman-ı Yesrib hâce-i mülk-i Acem MUS. III/3-1

5. İCTİMÂÎ HAYAT

5.1. İctimâî Tabakalanma

5.1.1. Sultân

Bu mefhûm Dîvân’da “pâdişâh, şehinşâh, şehriyâr, şâh, şeh, şehsüvâr, hân,

mîr, emîr” gibi isimlerle anılır. Bu kelimelerle ifade edilen sevgilidir. Bunun dışında

bu kelimelerin farklı anlamlarda kullanımlarına da rastlanır.

73 Yesrib, Medine-i Münevere’nin Müslümanlıktan evvelki adıdır.

44

Bir beyitte sultân ile ifade edilen Tanrı’dır. Tanrı ‘‘vahdet şâhı’’ dır. Gizli

hazinesini her yere saçarak mutlak ve sonsuz zenginliğini her tarafta göstermektedir:

Farkı ref etmiş ganiyy-i mutlak olmuş her vüc Şâh-ı vahdet genc-i mahfîsin çü îsâr eylemiş G. 50/2

Mirâciye’de Hz. Muhammed şâh olarak kabul edilir. O, mir’âcını tamamlar ve

başına ‘‘le’amrük’’74 tâcını takıp sırtına ‘‘levlâk’’ten hilât giyinerek göklerin

kürsüsünden bir sultân gibi yeryüzüne iner. Levlâk, “Habibibim! Sen olmayaydın, ben

eflâki yaratmazdım”75 meâlindeki bir hadis-i kudsîye işarettir.

Çün temâm etdi o şeh mi’râcını Başına urdu le’amrük tâcını

MİR. /103

Hil’at oldu egnine levlâkden İndi yere kürsi-i eflâkden MİR. /101

Mir’âc ile Tanrı’nın sevgisine mazhar olan Hz. Muhammed’in kazanmış

olduğu devlet ve eriştiği yücelik ifade edilir. Ondan cihân şahı olarak söz edilir:

Bu ne devletdir eyâ şâh-ı cihân Bu ne rif’atdır eyâ serv-i revân MİR. /97

Sultân ve ilgili kavramlarla Dîvân’da yer alan şu şahıslar arasında ilgi kurulur:

Şeyh Gülşenî manevî âlemin pâdişahıdır. İmâm Mûsâ er-Rızâ evliyâların şâhı olarak

ele alınır. Şairin mahbûblarından Yûsuf Bâli güzellik Mısır’ının sultânı olur, Hızır,

Süleymân, Terzi Mustafa, Voyvoda oğlu Mustafa, Sipahî İbrahim, Fîrûze-zâde, Zerger

Memi şairin gönlünün pâdişâhlarıdır. Kerbelâ şehitleri Hasan ve Hüseyin’i şair

kendine şâh edinir. Hz. Süleymân pâdişâhlık mefhûmunun timsâli olur. Aşk söz

konusu olunca diğer bir padişah hatırlanır ki o da Hz. Yûsuf’tur.

74 “Le-amrük”, “Ömrün hakkı için” demek olup bu kasem sözüdür. Kelime Kur’ân-I Kerîm’de (Hicr /

72) geçmektedir. Burada Allah Teâlâ Peygamberimizin ömrü için kasem etmektedir. Bu söz, Peygamberimizin başına konmuş bir tâc, bir menşûr olarak ele alınır. Pala, a.g.e., s. 297.

75 “Le-lâke lev-lâk le mâ-halâktu’l-eflâk”, “Eğer sen olmasaydın ben felekleri yaratmazdım.” Aclûnî, Keşfü’l-Hafa, 2: 164, - “Sen Olmasaydın felekleri yaratmazdım.” (Ahmet Serdaroğlu, Mevzûât-ı Aliyyü’l-Kârî Tercemesi, Ankara, 19666, s. 99).

45

Dîvân’da ‘‘dede’’ redifli gazelde anılan kişi, âlemin taht ve tâcına baş

eğmeyen bir sultan olarak gösterilir. Ayrıca onun fakrı bir elbise gibi giydiği ve bu

durumunu övünç vesilesi saydığı söz konusu edilir:

Ey libâs-ı fakr ile fahr eyleyen uryân dede Tâc u taht-ı âleme baş egmeyen sultân dede G. 122/1

Divân’da sultân mefhûmu klâsik bir anlayışla ele alınır. Sultânın ülkesi ve

kulları vardır. Taht ve tâca sahiptir. Bunlar sultânlık âlemetleridir. Aynı zamanda

maddî âlemi de temsil ederler. Bu görüşlerin sonucunda şair beyitte kendisinin bir

gönül adamı olduğunu dünya saltanatının şaşasına aldanmadığını, manevî âlemde ise

kendisini bir pâdişâh olarak gördüğünü bildirir:

Aldanmadık bu memleketin tâc u tahtına Bu taht içinde biz de aceb pâdişâlarız G. 42/3

Âşık; sevgiliyi, ayrılıktan şikayette bulunacağı gönül ülkesinin bir sultanı

olarak değerlendirir:

Kılmaga şikâyet ana hicrân siteminden Dil mülküne hükm edici sultânı görem mi G. 144/3

Kuluna hem azap etmek hem de ona merhamet etmek ona mahsustur.

Yaşanılan sıkıntılarda yardımı beklenen de kendisidir. Mihnet şâhı, gam askerlerini

göndererek can ve dil mülkünü yıkınca âşığın kendisinin yardımına gelmesini istediği

sultan olarak düşünülür:

Gel azâb etme cahîm-i hicre salma bendeni Pâdişâhım seni sevdiyse günahkâr olmadı G. 146/2

Bu mefhûm âşık-sevgili münasebetinde değişik düşüncelere sebep olur. Söz

edilen pâdişâh sevgili olunca onun yoluna cân vermek zevk olarak kabul edilir. Âşık

gönül Yûsuf’unu belâ kurduna kaptırmıştır. Bu durumda yardımı beklenen hân olarak

tasavvur edilen sevgilidir. Şair onun yüce bir davranış sergilemesini ve kendisini

kurtarmasını ister. Bu mücadelede ona uygun görülen vasfın özünde cesaret,

kahramanlık, korkusuzluk, güç kuvvet bulunur. Bu unsurları “aslan” kelimesi ile

ifadelendirilir ve sevgiliyi bu bakımdan arslana teşbih eder. Beyitte Alî ve aslan

46

kelimeleri ile Hz. Ali’ye telmihte bulunurken, han mefhûmunun bu bağlamda da ele

alındığı görülür:

Yoluna can vermedir zevki Usûlînin heman Pâdişâhım sen anı sanma zarardan incinir G. 36/5

Kapdı gönlüm Yûsuf’un gürk-i belâ hânım yetiş Kurtar anı gel Alîlik eyle arslanım yetiş G. 52/1

Hünkâr tahtta oturan, askerleri ile şehir ve ülkeler yıkan bir mefhûm olarak ele

alınır. Gamzeden askerleri ile âşığın vücud şehrini yıkan ise sevgilidir. Böyle bir

davranışta bulunmayı da gönül tahtına oturduğunda öğrenir:

Gamzeden leşker çekip şehr ü vilâyet yıkmagı

Bu gönül tahtında hünkâr olmayınca bilmedin G. 73/4

Övülenin Şehriyâr olarak ele alındığı beyitte, ona kul olmanın herkese kısmet

olmadığı belirtilir:

Düşer mi bencileyin bir gubâra Ki kul olabilesin şehriyâra Ş. / 152.

Şehsüvâr kelimesi ile övülen /sultan anlatılır. Usûlî; dervîşâne ruha sahip,

hayatta kanâati ve rindce yaşayışı benimsemiş bir şairdir. Gözü tokluğu onun devrin

iktidarından bir toz, hatta bir zerre kadar da olsa ihsân almamasına sebep olur:

Şehsüvâr-ı devletin bir zerre gerdin görmedim Nice yıl yeldim bu yolda çün hevâ-yı rûzgâr K. 1/26

Manevî aşkla donanan ve gönül gözü açılan Hak âşığı (insan), tüm eşyada

Tanrı cemâlinin tecellisini seyr eder. Bu aşamada iki âlemin de şehinşâhıdır. Yeryüzü

ve gökyüzü ise onun için süslenmiş, yaratılmıştır:

Gönül ibret gözün açıp gözet bu sırr-ı pinhânı Temâşâ eyle eşyâda cemâl-i sun’-ı Yezdânı G. 127/1

Şehinşâh-ı dü-âlemsin senin çûn zînet olmuşdur Bugün bu taht-ı tahtânîyile bu tâk-ı fevkânı G. 127/3

47

Şair, şâh ve emîr kavramlarını gerçek anlamları ile ele aldığı beyitte, gerek şâh

gerek emîrin her ne kadar dünyada arzularına kolayca eriştikleri düşünülse de bu

dünyada aslında hiç kimsenin emellerine tam olarak kavuşamadığını belirtir:

Bu mülk içinde hîç kişi kâmını bulmadı Ger şâh-ı kâmbîn ü eger mîr-i kâmkâr MUS. 1/6

Hayatın faniliğini bilen şair zamanın, askeri ile birlikte sultânına yuf çekmekten

çekinmez:

Olımaz çünki şebîhûn-ı ecelden mâni

Hay ile huyuna vü leşker ü sultânına yuf G. 57/4

5.1.2. Vezir, Paşa, Beğlerbeği, Beğ, Voyvoda, Defterdâr, Efendi, Çelebi

Bu unsurlar aslında toplumda bir statünün göstergesidir. Şair dünyada kiminin

şah, kiminin bey, kiminin de paşa makamında bulunduğunu söyler.

Bu unsurlar Divân’da herhangi muayyen bir şahsı bildirmez. Sadece Bahar

Kasidesi’nde Evrenosoğullarından Abdî Bey’den, Güneş Kasidesi’nde yine

Evrenosoğullarından İsâ Bey’den ve Rüzgâr Kasidesi’nden Defterdâr İskender

Çelebi’den söz edilir. Yenice Şehrengîz’inde de mahbûblardan Voyvoda oğlu

Mustâfâ’nın söz konusu edildiği görülür. O, aynı zamanda şairin gönlünün hem beyi

hem de pâdişâhıdır:

Biri Voyvoda oğlu Mustâfâdır Gönül mülkinde begdir pâdişâdır Ş. /166.

Efendi kelimesinin ele alınışı ise sevgiliye hitâben olur:

Efendi kaçmagıl şeydâlarından Çevirme yüzünü paşalarından Ş. /168

Sevgilinin güzellikte bir timsâlinin bulunmadığı ise beglerbegi kelimesi ile

ifade edilir.

Cihân dilberlerinin yegregidir Güzeller içre bir beglerbegidir Ş. /167

48

Beg kelimesi ile sevgiliye hitâb edilir. Onun gelmesi umulur. Beyitlerde bu

kelime ile sevgilinin kudreti, kıymeti ve ayrıcalığı belirtilir:

Gelir el yâr firâkıyla komaz bizi demiş Gel Usûlîyi yalan etme benim begceğizim G. 84/12

Bazen de sözü edilen zamanın beyleri olur. Onların kemâl ehline yaptıkları

ihsânlar yeterli görülmez:

Bu cihân beglerinin ehl-i kemâle dâyim Kuru tahsînine vü etdiği ihsânına yuf G. 57/7

Dîvân’da bir beyitte ise Tanrı’nın şairin, dolayısıyla da insan varlığı üzerindeki

hakimiyeti efendi ve beg kelimeleri ile ifade edilir:

Gönlümde cümleden yegim hem efendimsin hem begim Usûlî eydür istegim senden îmân Kur’ân Allah G. 123/5

5.1.3. Kul, Bende, Çâker, Gulâm, Esîr

Divân’da kulluk mefhûmu umumiyetle âşık-sevgili münasebeti içinde ele

alınır. Bu mefhûm ile yalana ve çıkara dayanmayan bir bağlılık anlatılır. Âşık

sevgilinin, hatta ayağının tozunun kuludur. Bu durumun ortadan kalkması veya

zayıflaması âşık tarafından istenmez. Hatta bunda onun rızası olduğu hissedilir.

Çünkü bu bağlılıkla âşık yüce bir mertebeye erişir. Aşk mülkü içinde sultân olur. Bu

sebeple kulluk mefhûmu Dîvân’da şikayet edilen bir unsur olarak ele alınmaz:

Bu Usûlî ayagın topragına kul olmuş

Mülk-i aşk içre yine başına sultân oldu G. 139/5

Dîvân’da sevgili pâdişâhtır ve kulu olan âşığa zulm etmek âdetidir. Bazen bu

durum âşığın dolayısıyla şairin mutlu olmasını da sağlar. Sevgilinin nadir de olsa

Usûlî’ye yâr olması onu mutlu eder:

Çünki yâr oldun Usûlî kuluna sultânım

Gam degil cümle cihân dopdolu agyâr olsa G. 120/5

49

Dîvân’da sadece bir hükümdara olan kulluktan bahsedilmez. Âşık sadece

sevgiliye değil onun kuluna da kul olur:

Kuluna kul oldugum ben bendene izzet yeter

Hay efendim sevdigim ömrüm Memi şâhım benim MUS. IX/5-2

Kul olan sadece âşık değildir. Sevgili, bütün dünyayı kendine kul eder:

Salıp bu hüsn-i zîbayı bırakdın şehre gavgâyı

Kul etdin cümle dünyâyı tama’kâr olma sultânım G. 91/3

Bunu dışında kalan esâret hâli ise Divân’da sınırlıdır. Aşağıdaki beyitte bir

kulun azad edilmesi şeklinde karşımıza gelir ya da esîr kelimesi ile ifade edilir ve

âşığın dermânsız bir derdin esiri olduğu bildirilirken ele alınır:

Kullarımdandır diyü ben çâkeri yâd eyledin Hayra girdin gûyiyâ bir bende âzâd eyledin G. 68/1

Hiç düşer mi ben esîr-i derd bî-dermân olam Gayriler rif’atde benden hâk ile yeksân olam G. 78/1

Bazen de âşık sadece esîri olması sebebiyle sevgili tarafından öldürülmek

istenir. Beyitte pâdişâhın tebâsına dirlik verme âdetine de değinilir:

Esîrimdir ben anı öldürem yarın bugün dermiş Yeter ölünce bu dirlik efendim pâdişâhımdan G. 107/3

Şair kendisinden söz ederken hem erenlere olan bağlılığından, hem de köhne

bir abâya olan kulluğundan bahsederken, insanların dünyaya bakışını da ortaya koyar:

Benim gönlüm bir dîvâne delidir Cân u dilden erenlerin kuludur MUS. VI/6-1

Çün bekâsı yogimiş tâc u kabâyı nidelim Bu fenâ dünyede bir köhne abânın kuluyuz G. 41/5

Usûlî’nin sevgiliye kulluğu ise pâdişah olarak düşünülen sevgilinin hoş ve tatlı

dilinin onun üzerindeki etkisinin sonucunda görülür:

50

Ne sihr etdin ne hôş tatlı dilin var pâdişâhım kim Yine bir sözle kendine Usûlîyi gulâm etdin G. 66/7

Divân’da insanın Tanrı’ya olan kulluğundan da söz edilir. Sevgili âşık

münasebeti içinde şair, esas olarak Hudâ’nın kulu olduğunu söyler:

Bir büt-i Çîne gönül verdik ise ey zâhid Bize kâfir deme biz dahi Hudânın kuluyuz G. 41/4

Güneş Kasidesi’nde güneş övülenin eşiğine yüz süren bir kul olarak hayal

edilir:

Zîr- dest-i hükmün ola iki büküle felek Yüz yere koyup eşiğinde ola çâker güneş K. 2/44

5.2. Resmî ve Gayriresmî Vazifeler, Meslek ve Meşguliyetler

5.2.1. Âlim, Hoca, Müftü, Fakîh, Feylesof

Âlim, bilgiyle donanmış insan tipi olarak görülür ve kamil insanla eş tutulur.

Ayrıca Yenice şehrinde herkesin hüner ehli olduğu ve cahil insanın bulunmadığı

beyitte ifade edilir:

İçinde âlim ü kâmilleri çok Kamu ehl-i hüner bir câhili yok Ş. /25

Divân’da hoca hakkında mal, ikbâl, makam gibi hevesleri olması bakımından

değerlendirmeler yer alır. Hırs ile dünyâyı toplasa yine de doymak bilmeyeceği ifade

edilir. O, dinin kurallarını yüzeysel bir anlayışla algılar. Sadece günah ve sevapla

ilgilenir. Hâk âşığının arzu ve heveslerinin peşinde koştuğunu düşünür:

Kenz-i lâ-yefnâya gir ey hâce ermezse elin Hırs ile dünyâyı cem etsen gınâ gelmez sana G. 3/2 Her bir nefesde Hakk ileyiz Hakka uyarız Ey hâcem sanma tâbi’-i nefs ü hevâlarız G. 42/4

Hoca bir beyitte kendi alanında yetkin kişi olarak görülür. Mahbûbun

övgüsünde ele alınarak güzellik ülkesinin sultanının, Yûsuf Bâlî’nin, güzelliğin hocası

olduğu ifade edilir:

51

Mısr-ı hüsnün şimdilik sultânı Yûsuf Bâlidir Cân ile ol hâce-i hüsnün kulu olmalıdır G. 31/1

Zamanın müftüsü, âşığın kelamının mantığını kavrayamaz, manasını bilemez.

Oysa âşığın söylediği sözler oldukça açık ve anlaşılırdır:

Ko mantık-ı kelâmımızı müftî-i zamân Bilmez me’ânisîn ki bedi’dir beyânımız G. 37/7

Fakîh, Divân’da olumsuz bir tavırla ele alınır. Onun için tavsiyeler de

bulunulur. Fakîh; aklı, düşünmeyi terketmeden aşkın sırrını anlayamaz. Hayatta geçim

sıkıntısına düşmemeyi övünç kaynağı olarak görmemelidir. Böyle şeyler düşünmek

boş şeylerdir ve bunlar insana fazilet kazandırmaz:

Fehmini terk etmedin fehm edemezsin ey fakîh Remzini aşkın gerek âkıl gerekse gevden ol G. 75/9

Ögünüp akl-ı ma’âş ile fuzûl olma fakîh Ya’ni insâna fazîlet mi verirmiş fuzulât G. 9/6

Feylesof felsefeyle uğraşan kişidir. Bu kelime beyitte dünyayı umursamaz,

kalender anlamıyla da tevriyeli kullanılır. Tanrı’nın Yenice şehrinin halkına nazar

kıldığını bu sebeple de hepsinin cihânın filozofu olduğu ifade edilir:

Nazar kılmış Hüdâ ehline anın Kamusu feylesofudur cihânın Ş. /24

5.2.2. Raks, Hokkabâz, Lu’bet-bâz, Cânbâz, Pehlevân

Raks, yaşanılan neşenin, şevkin neticesinde gerçekleşir. Âşık, dünyayı aydın-

latan aşk güneşi tecellî edince toprak cisminin her zerresinin raksa girdiğini söyler:

Hâk-i cismîm zerre zerre raksa girdi şevkden Çün tecellî eyledi mihr-i cihân- âra-yı âşk G. 58/10

Hokkabâz göz boyayıcı vasfıyla beyitte söz konusu edilir. Hokkabaz olarak

düşünülen ise gökyüzüdür:

Nücûmun mühresini düzd-i çâlâk Sanasın hokkabâz idi bu eflâk Ş. /58

52

Gökyüzü bir başka beyitte acele olarak kurduğu çadırında oyunlarını oynatan

bir hayal oyuncusu olarak ele alınır:

Kurup bir çâder-i kuhl-i şitâbân Oyun gösterdi lu’bet- bâz-ı devrân Ş. /59

Pehlevân ve cânbâz bir beyitte anılır. Gerek pehlevân gerekse cânbâz kendi

sahalarının yetkin kişileri olarak görülür. Usûlî sanatında pehlevân olmak ister. Cânbâz

ise canıyla oynayan biridir. İşi cesaret ister. Aşkta da cânbâz olunduğunda Tanrı’nın

yardımı görüleceği, aşkta da kazancın artacağı ifade edilir:

Ey Usûlî san’atında pehlevân ol gam yeme Aşk cânbâzı isen Allâh onara kârını G. 128/10

5.2.3. Bâğbân, Kimyâger, Terzi

Şairin vahdet düşüncesi içinde evrenin yaratıcısının Tanrı olduğu ifade

edilirken maddî âlem bir bağ olarak tasavvur edilir. Bu bağı yetiştiren bahçıvanın ve

burada yetişen ağaçların ve bu bağı besleyen suyun kaynağının aynı olduğu söylenir:

Bu bâgın ger hakîkatde suyu bir bâgbânı bir Velî olmuş hakâyıkdan nice yüzbin secer peydâ G. 1/3

Güneş, toprağı aydınlatması sebebiyle bir kimyâger olarak ele alınır. Onun ışığı

ile kara toprağın altına dönüştüğü düşünülür:

Olupdur kimyâger mihr-i gerdûn Ki hâki bir nazarda etdi altun Ş. /81

Usûlî, Yenice şehrinin dilberlerinden birinin de Terzi Mustafâ olduğunu söyler.

Terzi sözcüğü onun mesleğini bildirir:

Ser-âmed biri terzi Mustafâdır Cemâli matla’-ı subh u safâdır Ş. /138

5.2.4. Nakkâş, Mi’mâr

Nakş; çeşitli resim, şekil ve suretler olarak ele alınır. Dünyanın bir nakşa

benzediği ifade edilir. Bu düşünce zaman ile ilgilendirilir. Zaman ejderhâsının içi yılan

53

zehri, dışı da nakş ve nigârdır. Devamlı insanları yutar. Bu sebeple de yanına varılması

istenmez:

İçerisi zehr-i mâr ü taşrası nakş u nigâr Varma yanına yudar bu ejdehâ-yı rûzgâr K. 1/4

Âşık olmayan gönül, üzerine yazı yazılmayan, nakş yapılmayan sert bir mermer

olarak düşünülür. Böyle bir gönlü taşıyan nâmerttir ve böyle bir kişiye hevesli

olunmaması istenir:

Yazılmaz nakş mermerde ki düşmez her gönül derde Yigitsen degme nâmerde talebkâr olma sultânım G. 91/2

Nakkâş-ı ezel ise Tanrı’dır. Bu dünyadaki güzel sevgililer O’nun bir nakşı

olarak kabul edilir. Bilhassa âşığın sevgilisi gibi bir güzelin dünyada benzeri

bulunmaz:

Dâr-ı dünyâda senin mislin güzel gelmez bana Gerçi nakkâş-ı ezel yazmış güzel timsâller G. 34/4

Ayrıca nakş söz konusu olunca hatıra meşhur nakkâş Mânî’nin nakışları ve

bunları ihtiva eden eseri Nigâristân gelir. Bunlarla insan vücudunun ideal bir nakış

örneği olduğu açıklanır. Tabî ki bu eserin sahibi de Tanrı’dır:

Ger ulü’l- ebsâr isen levh-i vücûdunda bugün Mâni vü Erjengi gör nakş-ı nigâristâna bak G. 64/3

Mimâr unsuru bir beyitte görülür. Âşık, cismini belâ taşlarıyla yıkıp, gönül

mülkünü yapacak olan mimar olarak düşünülür:

Cismini belâ taşıyile yıkmaz olursan Yapmaga gönül mülkünü mi’mâr olamazsın G. 110/4

5.2.5. Sarrâf, Mutrıb, Gavvâs

Şair, güzel sözlerini cevhere benzetince kendisi de bu sözlerin sahibi olan

sarraf olur:

Bugün bir tûti-i şîrîn-suhansın Ki bu gevherlerin sarraf-ı sensin Ş. /97

54

Sevgili pâk yaratılışı ve görünümüyle bir gevher olarak kabul edilir. Dünya

denilen dükkân içinde onun gibi başka bir gevher bulunmaz. Bunu söyleyenler ise

dünyada sarrâflıkla uğraşan kişilerdir:

Dükân içre görüp sen zât-ı pâki dehr sarrâfı Dedi bunun gibi gevher bulunmaya dükân içre G. 126/4

Nasıl insan olan, insanın sözünün kıymetini bilirse gevherin değerini de de

sarraf anlar. Sarrâf beyitlerde içinde kıymetli maddeleri barındıran dükkân sahibi

olarak gösterilir:

Kanı bir sarrâf kim anlaya gevher kıymetin Kanı bir âdem ki bile âdemin güftârını G. 136/4

Mutrib, âşıklar meclisinin bir unsurudur. Meclislerde şarkılar okuyarak orada

bulunanları eğlendirir. Ancak âşıklar meclisinde, âşıkların sözleri, mutribi etkiler diyen

şair, ‘‘Usûlî, bir şiir oku da mutrib âşıkların sözünden etkilenmesin’’ diyerek

kendisine seslenir:

Deminden bezm-i uşşâkın harâret bulmasın mutrib Usûlî şi’rin oku âşıkâne bir sadâ eyle G. 118/8

Gavvâs, denizden inciler çıkaran dalgıçtır. Onda incinin kötüsü bulunmaz. Şair

bu bağlamda söz denizinde, güzel incilerin bulunduğunu ifade eder:

Olabilir mi bir kem katre gavvâs Ki söz bahrından ola gevher-i hâs Ş. /114

5.2.6. Ferrâş, Sakâ, Sîm-keş

Rüzgâr hizmetçi bulut da su dağıtıcısı olarak hayal edilir:

Şâhsın bu taht me’vâdır sana Bâd ferrâş ebr sakâdır sana M. /55

Sîm-keş olarak düşünülen güneş, felek çarşısında, tahtına durmadan gümüş

teller çekmektedir:

Tahtına zerrînden teller çıkardır durmayıp Sîm-keşdür çârsû-yı çarhda benzer güneş K. 2/6

55

5.2.7. Dellâl, Müşterî

Dellâl ve müşteri pazarın önemli iki unsurudur. Dellâl, alım-satımdaki görevi

ile beyitte yer alır. Sesiyle müşteriyi çeker, malı satın alması için onu heveslendirir ve

o malın satılmasını sağlar. Beyitte ise bir pula satılan binlerce can ve başa müşteriyi

çekmek için uğraşır. Çünkü aşk pazarında âşıklar sevgili uğruna can ve başlarını ortaya

koyarlar, onlardan vazgeçerler:

Kimdir olan müşterî bin cân u bin baş bir pula Aşk bâzârında böyle çağrır dellâllar G. 34/5

Aşk pazarı aynı zamanda bir güzellik pazarıdır. Burada alım-satımı yapılan

gönül metâ’ıdır. Âşığın fikri sorulmadan ve onayı alınmadan sevgili tarafından

(gözleri) gönlü satın alınır:

Eldir alır dil metâ’ını gözünden sakının Hüsn bâzârına gelmiş ol iki kattâller G. 34/8

Bir başka pazar belâ pazarıdır. Belâ, kimsenin almak istemediği, kaçtığı bir

metâ’ olarak düşünüldüğünden belâ pazarında müzayede olmaz. Aşkın değerini

bilmeyen, onu belâ pazarında arar:

Cihânda nimet-i aşkın ne bilsin kıymetin şol kim Belâ bâzârgâhında döne döne mezâd olmaz G. 44/6

Fenâ pazarı ise can verilerek dert alınan yerdir. Bu şekilde davranmayan kişinin

ömür sermayesi ise sevgisiz, sevimsiz olur:

Ey fenâ bâzârı içre cân verip derd almayan Ömrümün sermâyesi bî-sûd u bî-sevdâ imiş G. 54/6

Pazarlarda alımı satımı yapılan diğer metâlar vuslat ve sevgilinin güzellik

unsurlarından gamzesidir. Âşık bunların karşılığında cânını verir. Vuslat beraberinde

ayrılığı da getirdiğinden ona müşteri olmaktan çekinilir:

Aşk bâzârında meyl etme visâl-i dilbere Bir metâ-ı vaslı gördün mi k’anın hicrânı yok G. 62/4

Pazarda sevgili bakışının bir okunu, bin cân karşılığında Usûlî’nin gönlüne

satmaktadır. Usûlî bu pazarda müşteri olmak ve pazarlığı yaşamak ister:

56

Gamzesi bir tîri câna satardı gönlüme Ey Usûlî bâri şol bâzârı görsem gâh gâh G. 119/7

Dîvân’da dünya bir dükkân olarak ele alınır. Bu dükkan içinde sevgilinin,

ağyarın bakışlarını üzerine çekmeden âşıklar ile kıldığı pazarlık ise görülmeğe

değerdir:

Bir dükkân içinde mahfî dîde-i agyârdan Dilberin âşıklar ile kıldığı bâzârı gör G. 28/3

Aynı zamanda bir pazar olarak da ele alınan dünya dükkânında kazanç elde

etmek, sevda yaşamak güzel bir eğlence olarak kabul edilir. Bu durum ise dükkâna

ecel elinin ermesine kadar sürer. Ölüm bu durumu sona erdirir:

Güzel eğlencedir bâzâr-ı dehrin sûd u sevdası Eger ta’cîl edip dest-i ecel dirmezse dükkânı G. 127/5

5.2.8. Tabîb, Hekîm

Dîvân’da âşık hasta olarak ele alınır. Sebebi ise sevgilinin derdidir. Sevgiliye

seslenen âşık, hastalığının ilerlediğini, sadece nefes-alıp verebildiğini, ölmek üzere

olduğunu belirterek sevgiliyi bir nefes süresi kadar da olsa görmenin onu mutlu

edeceğini belirtir:

Hastayam derdinle ancak bir nefes varır gelür Gel yetiş rûhum ki görem seni bâri bir nefes G. 49/6

“Derd-i ser” bir hastalık adı olarak anılır. Âşık hem hastalığından hem de

çaresinden memnundur ve haline hamd etmektedir:

Derd-i dilberle bihamdillâh başım hôşdur benim Derd-i ser verir tabîb ikdâm eder dermânıma G. 124/6

Bir diğer hastalık adı olarak felç ve baş dönmesi geçer. Kaside de övülenin

lütfuyla servinin bu hastalıkları görmeyeceği söylenir:

Bir nefes lutfun nesîmi erse serve bir dahi Rüzgârın şiddetinden görmeye felc ü devâr K. 3/32

Tıp biliminin üstâdı Lokmân hekimdir. Onun bilgisi ile ancak maddî

hastalıklara çare aranır. Aksine bu bilgi ile kemâle erişilmez, doğruya ulaşılmaz.

57

Dolayısıyla onun ‘‘lokma’’ olarak tasavvur edilen ilaçları ile hikmet sofrasının uzaktan

yakından ilgisi bulunmaz. Çünkü onların ilmî, manevî değildir. Bu sebeple gerek

Lokman gerekse hekim hikmet sofrasından gıdalanamazlar. Hekim de bu gerçeği idrak

etmeli ve tedavisinde ona göre hareket etmelidir:

Lokma-i Lokmân ile tab’ın alışmaz ey hekîm Anın için hân-ı hikmetden gıdâ gelmez sana G. 3/4

Dîvân’da anılan hastalıkların ve meydana gelen onulmaz yaraların sebebi

manevîdir ve aşkla ilgilidir. Bunun için de bu dertlere çare ancak hikmet ehlinden

gelir. Hikmet ehli aşk derdine ve onulmaz yaralarına derman olarak ölümü gösterir. Bu

sebeple aşk yüzünden bağrında onulmaz yaralara sahip olan âşığın ölmekten başka

çaresi kalmaz. Dîvân’da tıbbî bilgi ile manevî bilginin birbirinden ayrı nitelikte olduğu

kabul edilir. Bu sebeple de her iki sahanın da yetkin kişileri ayrı özellikler taşırlar.

Tabiblerin hastalıklara bilhassa aşk hastalığına yaklaşımları ve öğütleri de farklı olur:

Onulmaz yaramı görüp demiş bir ehl-i hikmet kim Bu derdin yok durur ölmekden özge dahı dermânı G. 129/6

Verilen bir başka öğüt ise yaralı gönlünü iyileştirmek isteyen kişinin aşk gamı

ile hasta olması ve belâları düşünmesi, hayal etmesidir:

Gam-ı aşk ile bîmâr ol belâlar ihtiyâr eyle Eger şol yareli gönlüne tîmâr olmak istersen G. 71/3

Ayrıca Dîvân’da bal, yağ, şerbet, ilâç olarak ele alınır. Bu unsurlar âşığın

manevi hayatında gıdalandığı gam, gussa, zehrin benzetilenleri olurlar ve âşığın şîfa

bulmasında rol oynarlar:

Demişsin ayşı telh olsun gam u gussam yesin dâyim Efendi hasta cânıma benim ol bal u yag ancak G. 61/4

Şair dünya hayatını değerlendirirken, insanın dünyanın belâsını bal, zehirini

panzehir olarak kabul etmesini ve acılığını tatlı bir içki gibi yudumlaması gerektiğini

ileri sürer. Böylelikle insanların şikayetçi oldukları hayatın olumsuz durumlarını

giderecek deva da bulunmuş olur:

58

Câna nûşu nîşdir balı belâ pâzehri zehr Anladınsa hikmeti derde devâ-yı rûzgâr K. 1/3

Şair hayatta dert ve mihnetle helâk olduğunu, şimdiden sonra tabîbin

dermânına gerek olmadığını söyleyerek sitemde bulunur:

Derd ü mihnetle helâk oldu Usûlî çün kim Şimdiden sonra tabîbin dahi dermânına yûf G. 57/7 5.2.9. Sâhir, Sihr

Büyücü dolayısıyla büyü ve sihir; sevgili, onun gözleri ve tatlı dili ile bir arada

düşünülür. Sevgilinin büyü ile gerçekleştirdiğine inanılan olay ise âşığın gönlünü

almasıdır:

Dil alır sâhir imişsin cefâdan mâhir imişsin Vefâsız kâfir imişsin gidelim bâri şehrinden G. 111/6

Sevgilinin büyücü gözleri büyü ile âşığın gözlerinden uykuyu alır. Buna

rağmen âşık, sevgilinin gözlerinin sihirden zarar görmemesini ister:

Gerçi bagladı gözün gözüme uyku yolların Ol iki sehhârı âsîb-i sihirden saklasın G. 101/2

Sevgilinin tatlı dili ile sihir yaptığı düşünülür. Çünkü bir sözle Usûlî’yi

kendisine esir etmiştir:

Ne sihr etdin ne hoş tatlı dilin var pâdişâhım kim Yine bir sözle kendine Usûlîyi gulâm etdin G. 66/7

Yaratılış bir tılsım olarak görülür. Aynı zamanda bir hazine olarak ele alınır.

Bu hazineye vakıf olabilmek için, insanın kendisini viran etmesi gerektiğine işaret

edilir. Âşıkta bu isteği taşır ve böyle davranmak ister:

Çü harâb olmak mukarrerdir tılısm-ı kün fe-kân Bâri yeğdir şimdiden şol genc için vîrân olam G. 77/5

Bir başka beyitte de tılsım ile yaratılış arasında ilgi kurularak insanın

(Peygamberin) özünün ‘‘yaratılış tılsımının gizli hazinesi’’ olduğu ifade edilir. Sözü

ise ma’arif denizlerinin incisidir:

59

Dürr-i ebhâr-ı ma’ârifdir sözün

Bu tılısmın gizli gencidir özün MİR. / 56

5.3. Muhtelif İçtimaî Haller, Münasebetler ve Bunlara Göre Bazı Tipler

5.3.1. Mâder, Oğul, Karındaş, Birâder, Akran

Anne mefhûmu bir beyitte “kûr-ı mader-zâd” yani anadan doğma kör tabiri

içinde diğer bir beyitte de çocuğunu besleme niteliği ile söz konusu olur. Anadan

doğma kör tabiri sevilenin güzelliğini görüp de onun kıymetini takdir edemeyen kimse

için kullanılır. Bu sebeple sevilenin böyle kişilerden güzelliğini esirgemesi gerektiği

belirtilir:

Söyleme cân sırrını ey kâmil insan münkire Kûr-ı mader-zâda arz etme begim dîdârını G. 128/4

Aşağıdaki beyitte dünya bir anne olarak görülür. Âşıkları belâ zehri ile besler:

Zehr-i belâyile bizi besledi dehr mâderi Derd iledir dirligimiz şevkledür hâyatımız G. 38/8

Can, sevgilinin yanak güneşinden aydınlanmazsa anadan kör doğmuş gibi

güneşin ışığını göremeyenlere benzetilir:

Cân ki rûşen olmaya mihr-i ruh-ı cânâneden Görimez gün pertevin gözsüz dogupdur aneden G. 93/1

Ogul mefhûmuna “Âdem oglu” tabiri içinde rastlanmaktadır. Onun hayat

kavgası sorgulanır. Dünyaya bağlılığının sebep olduğu mücadeleler içinde olması

istenmez:

Çünki sîrâb degil isen epsem ol ey nâ-halef Âdem ogluyam diyü bu etdigin gavgâ nedir G. 27/3

Ayrılık iki kardeş arasına girebilir ve onları birbirinden ayırabilir. Bu düşünce

Hz. Yûsuf ve Hz. Ya’kûb’a yapılan bir telmihle anlatılır:

Ayırıp cân Yûsufun kardaşcıgından eyledi Sana etdigin bana ey pîr-i Ken’ân ayrılık G. 60/4

60

Akran mefhûmuna bir beyitte rastlanır. Kişinin akranıyla sohbeti ona hoş gelir

düşüncesi ile âşık kendini sevgilinin mahallesindeki köpekleriyle (rakipleri) akran

olarak görür:

Üstüme üşdü mahallen itleri edip cedel Hoş gelirmiş eylemek bir kişi akrân ile bahs G. 10/6

5.3.2. Cevân, Pîr, Pîre-zen, Acûze

Beyitte “genç” mefhûmuna şairin gençliği ile kurulan ilgide rastlanır. Şair ne

gençliğinde ne de yaşlılığında beklediği genç sevgiliye kavuşamadığını ifade eder.

Genç ve yaşlı mefhûmları beyitte tezat içinde ele alınır:

Oldum oglan vü kocaldım böyle mihnet görmedim Geldi hayfâ pîrlik ol nev-cevânım gelmedi G. 147/4

Bir başka beyitte şair, bir deli oğlana değerini bilmeyeceği için gönül

verilmesini istemez:

Âkil isen ey gönül nâdâna verme gönlünü Kadrini bilmez deli oglana verme gönlünü G. 130/1

“Pîr” mefhûmu ile yaşlılığa işaret edilir. Bu bakımdan güneş benzi sararan, başı

titreyen ve asa’ya dayanan bir yaşlı olarak tasavvur edilir. Feleğin onu iyice zayıflattığı

düşünülür:

Benzi sararmış başı ditrer asâya dayanır Devrden pîr-i za’îf olmuş durur benzer güneş K. 2/8

“Pîr” beyitlerde ulu bir şahsiyet olarak da ele alınır. Bir beyitte bu düşünce

“pîr-i Ken’ân” terkibi ile Hz. Ya’kûb’a telmih yapılarak ifade edilir. Ayrıca bu kelime

Usûlî’nin tasavvufi hayatında kendine rehber edindiği mürşidi de gösterir. Hz. Hasan,

Hz. Hüseyin, On iki imâm şairin bu mefhûm ile birlikte andığı isimlerdir:

Ayırıp cân Yûsufun kardaşcıgından eyledi Sana etdigin bana ey pîr-i Ken’ân ayrılık G. 60/5

61

Hakikat pîrleri âl-i abâdır Hasan Hüseyin cânlara safâdır Benüm şâhım şehîd-i Kerbelâdır Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/7

Pîre-zen kelimesi beyitlerde dünyanın menfî yönünü anlatmak için ele alınır.

Pîre-zen karşısındakini zinetlerle kandırarak aklını çelmek isteyen ve şairin tasvip

etmediği tavırlar içinde görülen yaşlı bir kadını ifade eder ve bu haliyle insanı

maddiyatı ile cezbeden dünyanın benzetileni olur:

Bin zînet ederse özünü pîrezen-i dehr Baş egmeziz ol kahbeye merdâneleriz biz G. 43/6

Bu yaşlı kadının evlâtları hep nâmerd olur. Elinden yemek de yenmez.

Sunduğu aşk ve zenginlik de kabul edilmemelidir. Çünkü vermek istediklerinin

içinde nice tehlikeler bulunmaktadır:

Kimseye çift olma ferd ol ey Usûlî merd isen Kim bu dehr-i pîrezen evlâdı hep nâmerd olur G. 20/7

Usûlî balı belâdır bu dehr-i pîrezenin Gülünde hârı vü gencinde mârı var ancak G. 59/5

Âcûz kelimesi ise huysuz, geçimsiz hatta büyücülük tarafı da bulunan yaşlı bir

kadını anlatır. Bu yaşlı kadından sakınmak gerekir. Nice yiğitlerin helâk olmasına

sebep olmuştur. Beyitte dünya için benzetme unsuru olarak ele alınmıştır. Beyitte

Rüstem ve Zâl’e de telmihte bulunulur:

Er isen ihtiyât eyle acûz-i dehrin âlinden

Ki Rüstemler zebûn eyler bu Zâlin özrü destânı G. 127/11

5.3.3. Yetîm, Öksüz, Garîb, Yâd, Gedâ

Yetîm ve öksüz kelimeleri şairin durumunu anlatır. Şair hem öksüz hem de

yetim olduğunu söyler:

Belâkeş öksüzüm derd ile mihnetdir karındaşım Gam ile gussadan artık dahi hîş u tebârım yok G. 63/3

62

İncinin istidriyeden alınışı ile bir ayrılığın başladığı, incinin kendisini var eden

unsurdan kopuşu ile yetim kaldığı düşünülür. Böylelikle yetîm mefhûmu sadece

insanlar için söz konusu edilmez. İncinin de yetim olduğu kabul edilir. Bu mefhûm

gözyaşı ile birlikte ele alınır. Böylelikle aşağıdaki beyitte bu hâl ile söz konusu olan

ıstıraba da işaret edilir ki bunların temelinde yatan, bunlara sebep olan ayrılıktır:

Ey nice dürrü sedefden ayırıp kıldı yetîm Ey nice göz yaşın etdi bahr-ı ummân ayrılık G. 60/3

Garîb kelimesi bu dünyada kimsesi olmayan insan için kullanılır. Böyle

kişilerin sadece Allah’ı vardır. Bu durumda olan ise âşık dolayısıyla şairin kendisidir:

Ger garîb isem ne var yok mudur Allahım benim Hay efendim sevdiğim ömrün Memi Şâhım benim MUS. IX/1-2

Yâd kelimesi yabancı manası ile ele alınırken tanıdık kelimesi ile de tezat

içinde kullanıldığı görülür. Âşık kendisini ne yabancının ne de tanıdığın

hatırlamadığını bildirir. Bu sebeple de deli gönlü bir an bile mutlu değildir:

Yâd u bilişden beni bir kimse yokdur yâd eder Gussa vü gamdan deli gönlümü bir dem şâd eder MUS. V/4-1

Yâd kelimesi gurbet ile birlikte ele alınır . Âşık gurbete düşmüş, yabancı illerde

bir sevgilisi dahi yoktur:

Diyâr-ı gurbete düşdüm bu yâd illerde yârım yok Beni gam hâksâr etdi meded bir gam- güsârım yok G. 63/1

Yoksulun ise cihân içinde bir kıymeti bulunmaz. Bu sebeple pâdişâhın adını

bile anamaz. Buna rağmen ona hor bakılmamalıdır. Allah katında bütün insanlar, kul

da pâdişâh da eşit olduğundan bu dünyada ‘‘gedâ’’, ‘‘kul’’ olanlara hor

bakılmamalıdır. Manevî anlamda onlar çok yüksek mertebelerde bulunabilirler:

Ne kadri var cihân içre gedânın Ki adın anabile mi pâdişâhın Ş. /183

Gel şu gedâya avr diyu hor bakma kim Dâru’l-bekâya erişecek pâdişâh olur G. 17/3

63

Aşağıdaki beyitte her yoksul görünen kişinin görünüşüne aldanılmaması

belirtilerek, onların birer Hızır olabileceğine işaret edilir. İnsanların dış görünüşüne

göre değil, ahlâk, tutum ve davranışlarına yani insanlığına göre hareket edilmelidir:

Hôr bakma her nemed-pûşa sakın ey muhteşem Her gedâyı Hızr gör her şahsa dervîşâne bak G. 64/6

Aşağıdaki beyitte âşık kendisini nasipsiz, rızıksız, aç ve susuz bir hâlde yaşayan

bir yoksul olarak tanıtır. Maddî zenginliği ve bu zenginliği sağlayacak imkânları

sevmediğini söyler. Tek istediği sevgiliye kavuşmak ve onun vuslatına erişmektir:

Bir gedâ-yı bî-nevâyım tâc u sefer sevmezem Kûyunu tuttum vatan mülk-i Sikender sevmezem MUS. II/3

5.3.4. Mürşîd, Mürîd, Abdal, Derviş, Miskîn, Kâşif, Şeyh, Tâlib, Eren

Tasavvufî niteliği bulunan bu kavramlar şairin manevi hayatı içinde kendilerine

yer bulurlar. Mürşîd, Hâk âşığını gafletten uyandıran, ona Hâk yolunu gösteren

rehberdir. Bu manadaki kılavuzluğu ise murid için söz konusu olur. Mürîd ise bir

mürşîde kendini teslim eden kimsedir. Beyitte aşk bir mürşide teşbih edilir. Mekânı

ise melâmet tekkesidir. Bu tekkede kâmil insan olmayı isteyenler gönüllerindeki

masîva arzularını atıp, aşka mürid olmalıdırlar:

Ey melâmet hânkâhında murâdın gözleyen Nâ-murâd olmayan olmaz mürşid-i aşka mürîd G. 14/6

Abdal, derviş, miskin kelimeleri gönlünü Tanrı’ya vermiş, dünya ile ilgisini

kesmiş kimseler için kullanılır. Sözü edilen kişi ise Hâk âşığıdır. Ayrıca Divân şiirinde

âşık-şair münasebeti sebebiyle de şairin de kendisidir:

Kim durur derviş Usûlî der isen şâhım eger Tekyegâh-ı mihnetin biri ihtiyâr abdâlıdır G. 31/5

Kaldı hicr ile cehennemde Usûlî miskîn Cennet-i vasla eger ermez ise vâveylâ G. 4/6

Hak âşığı, Tanrı ile insan arasına girdiğine inandığı perdelerin kalkmasını ve

böylelikle de ilâhî sırlara erişmeyi ister. Bu isteği Usûlî de taşımaktadır. Bu sebeple

64

tasavvufî sülûk ve vuslat yolunda bu perdelerin kaldırılmasında kendisine rehber

olacak bir mahbub edinmeyi ister. Çünkü mahbûb bu sırları önceden bulan ve ortaya

çıkaran bir kâşiftir, rehberdir:

Ey Usûlî perde-i pîndârda mahbûb edin Sana sırrı bildiren ol kâşif-i esrârı gör G. 28/8

Tâlib; manevî âlemde Tanrı’ya ulaşmayı isteyen kişidir. Şaire göre bu

maksadına varabilmek için sadece istekli olmak yeterli değildir. Bunun için bencillik

yolunu geçmek ve bu niteliklerden kurtulmak gerekir. Böylelikle manevî âlemdeki

ilâhî sırları anlatan bütün işaretlere vakıf olacak ve maksadına kavuşacaktır:

Varma gelme yok durur Hakka eyâ tâlib hemân Geç enâniyyet tarîkından bu remzi varı gör G. 28/4

Eren; manevî anlamda olgunluğa ulaşmış, kâmil insana denir. Başka bir deyişle

velîdir. Eren aynı zamanda yiğit insanlardır. Böyle kimseler hayatlarında alçak tabiatlı

kişilere yoldaş olmazlar:

Er ol kim olasın bizimle hâldaş Erenler olamaz avratla yoldaş DP. 1/27

5.3.5. Müselmân, Mümin, Kâfir, Münkir

Tanrı birliğine, Hz. Muhammed’e ve İslâm dinine inanan kişiler müslüman ve

mümin olanlardır. Şair ayrılık acısı yaşamaktadır. Perişan haline gerek müslümanların

gerek kâfirlerin acımasını ister:

Bildim bugün cân acısın cânândan ayrıldım meded Kâfir müselmân acısın sultândan ayrıldım meded G. 15/1

Şair aşağıdaki beyitte inançlarında samimi olmayan müminlere değinir. Bu

sebeple müminim diyen nice insanların aslında imânlarının küfr ve ibadetlerinin günah

olduğuna işaret eder:

Ey nice mü’minim dinilen kişi son nefes Îmânı küfr ü tâ’atı yekser günâh olur G. 17/4

65

Şair, imanının olgunluğa eriştiğini bu sebeple Tanrı’nın lutfundan ümit

kesmeyeceğini ifade eder:

Cân ile lâ tey’esû oldu çün îmânımız Kâfirim lutfun deminden olur isem nâ-ümîd G. 14/7

Münkir, Tanrı’yı inkâr eden ve Tanrı’yı kabul etmeyen kişi manasındadır. Şair,

rakibi münkir olarak niteler. Onun sözleri acıdır ve nasıl Fırat nehrinin tatlılığı acı

suyun tuzundan etkilenmezse gönül de onun bu acı sözlerinden etkilenmemektedir.

Münkirin acı sözünden sanma kim telh ola dil Vere mi azb-ı Furâta hîç keder milh-i ücâc G. 11/4

5.3.6. Müdde’î, Âvâre, Pelîd, Kallâb, Şehvet-perest, Nâmerd

Hayatta her şeyden elini eteğini çeken ve sadece Tanrı’ya yönelen ve başı boş

dolaşan âvâre, Dîvân’da görülen insan tiplerindendir. Dıştan temiz bir insan olarak

algılanan ama içi düzenbâz, kalıptan kalıba giren bir hilekâr olan müdde’î ise

yalancıyla eş tutulur:

Âvâreler felek-zedeler bî-nevâlarız Âlemde bir muhabbet esîri gedâlarız G. 42/1

Dışı saf u içi kallâb imişsin Yürü ey müdde’î kezzâb imişsin P. 1/25

Pelîd, pis ve murdar olmuş kişileri ifade eder. Beyitte sevgiliye uygun

görülmeyen kimseler, rakipler için kullanılır ve onlar sevgilinin yakınında dahi

görülmek istenmez:

Gülşen-i hüsn içre bitmiş bir nihâl-i tâzesin Ey boyu servim salınmasın yanınca her pelîd G. 14/2

Kallâb kelimesi kalıptan kalıba giren, düzenbaz ve hilekârları anlatır. Beyitte

sahtekârlara işaret eder. Özellikle bu kelime mana âleminde niyetlerinde ve

âmellerinde doğruluk bulunmayan kişiler için söz konusu edilir. Şair beyitte ilâhî

nurun belirmesiyle böyle kişilerin yüzlerinin kararacağına değinir:

66

Çün zâhir ola şol mihek-i şeb-çerâg-ı gayb Kallâb u kulleb ikisi de rû-siyâh olur G. 17/5

Şehvet-perest kelimesi nefsini taparcasına sevenleri gösterir. Böylelerinden

uzak durulması istenir. Ayrıca kendinden geçen, kendini bilmeyene de ilâhî sırların

anlatılmaması gereği söz konusu edilir:

Deme usluyısan râzını meste Yakın olma sakın şehvet – pereste DP. 1/15

Nâmerd alçak tabiatlıdır. Bu nitelik sevgili de görüldüğünde onun kadir kıymet

bilmemezliği, merhametsizliği ön plânda olur. Böyle bir sevgiliye can verilmesi de

beyitte şairin sorguladığı bir husustur:

Sabra tâkat kalmadı terk-i diyâr et ey gönül Bir vefâsız rahmi yok nâmerde cân vermek neden MUS. IV/3-2

5.3.7. Yiğit, Er, Merd, Levend

Yiğit olmak, er olmak, merd olmak insanda aranılan bir meziyettir. Bu haslete

sahip olanlar hayatta ere, erkeğe yakışır biçimde, yiğitçe davranırlar. Nâmerd yaratılışlı

insanlara meyletmezler:

Yazılmaz nakş mermerde ki düşmez her gönül derde Yiğitsen degme nâmerde talebkâr olma sultanım G. 91/2

Temiz yaratılışlı mert insan, âlemin manasız laflarına karışmaz. Şahsiyetini bu

şekilde sergilemenin, varlığını böyle ifade etmenin saçma sapan bir davranış olduğunu

bilir, şahsiyetsiz kişilerden iyilik, itibar beklemez:

Mühmelât-ı âleme karışma merd-i pâk isen Herzedir haysiyyet ummak bir kişi encâsdan G. 102/2

Bu dünyada mert ve doğru bir insanın ortaya çıkması için yalancı ve kahbe

dünyada nice bin âdem oğlanının helâk olması gerekir:

Nice bin âdem oglanı helâk olmak gerek tâ kim Yalancı kahbe dünyâdan ola bir gerçek er peydâ G. 1/12

67

Levend kelimesi aşka uyduğundan beri divâne olan gönlün durumunu

anlatmak için kullanılır. Aşk yüzünden gönül gider levend olur ve mekânı artık

denizlerdir. Bu hâli ile âşığın takdirini kazanır:

Aşka uyaldan beri gitdi levend oldu gönül Bulduğumca gâh gâh dîvâne aşk olsun derin G. 98/6

5.3.8. Yârân, Dost Hem-dem, Mahrem, Âşinâ, Hâldâş, Refîk, Muhîb,

Musâhib

Yârân, yaren, dost; âşığın yanında olan arkadaşlarıdır. Âşık onlarla dertleşir,

onlara hayat görüşünü aktarır. Ölüm gelmeden gerektiği gibi yaşanmalı düşüncesini

onlarla paylaşır:

Yârenler ecel gelmeden gözümüz toprak dolmadan Felek bizden öc almadan hele bir demdir sürelim G. 81/1

And içerdim kim vefâsız yâr hergiz sevmeyem Dostlar bir bî-vefâ sevdim yine yazık bana G. 5/5

Divân’da sevgili söz konusu olunca yârân mefhûmuna da rastlanır. Sevgili

kendisine bir nâdânı dost edinir ve âşığı terk eder. Onu gam köşesinde tek başına

bırakır. Oysa âşık onun uğruna semtindeki itleri dahi dost edinmiştir. Üstelik bu

arkadaşlık eskilere dayanır. Zaman zaman onları görmek dahi ister. Çünkü onlarla

yapılan arkadaşlık âşık için bir eğlencedir:

Künc-i gamda bî-dil ü bî-yâr terk etdin beni Ey özüne bir nice nâdânı yârân eyleyen G. 97/4

İtlerin kûyunda yârân-ı kadîmimdir benim Eğlenirdi bu gönül onları görsem gâh gâh G. 119/5

Sevgili ayrıca şairi terk ederek onu gam köşesinde derdine ve gama dost eyler:

Gûşe-i gamda Usûlî bendeni tenhâ koyup Mihnet-i derd u gama yârân eden sensin beni G. 135/5

Aşağıdaki beyitte şairin gizlisini saklısını bilen yani mahremi olarak

yüreğindeki yara gösterilir. Ayrıca şairin yakın arkadaşı gözyaşlarıdır:

68

Yürek başımdan özge mahremim yok Gözüm yaşından artık hem- demim yok Ş. /35

Hâl-dâş kelimesi ile şairin hâlini anlayacak dost kast edilir. Şair bazen bir

dostun arayışına girer bazen de onu bırakarak gurbete gitmek ister. Çünkü artık

sevgilisi, yoldaşı ve hâldâşı gözyaşları olacaktır. Bu sebeple de gözlerden yaşı akıtarak

gurbete çıkar:

Ne gönlüm egleyecek yoldaşım var Ne hâlim söyleyecek hâldaşım var Ş. /36

Terk eyle yârı yoldaşı gözetme hâli hâldâşı Akıdıp gözlerden yaşı gel gurbete gidelim gel G. 76/7

Âşinâ olunan kişi ise sevgilidir. Ama şair sevgiliyi, aşkı yüzünden düştüğü belâ

girdabı sebebiyle onu tanımış olmaktan pişmanlık duyar:

Çün düşürdün âkıbet bizi belâ girdâbına Bâri evvelden n’olaydı olmamaydık âşinâ G. 5/3

Refîk, ayrılık acısının paylaşıldığı arkadaştır. Şair bu acıyla sanki ölmüştür.

Refîki de içinde ayrılığı duyarak ağlamalıdır:

Fîrkatle aglasan beni öldüm ben ey refîk Kim gitdi gelmedi dahi rûh-ı revânımız G. 37/3

Muhib, muhabbetli olunan yani sevilen kişidir. Aşağıdaki beyitte ancak böyle

bir ferde vefâ gösterilmesine işaret edilir:

Biraz gayret gerek erde koşulma degme nâmerde Muhibden gayri bir ferde vefâlar olma sultânım G. 91/6

Musâhib âşığın konuştuğu, görüştüğü kişidir. Şaire göre âşığın musahibi

derdidir:

Musâhib ister isen derde yâr ol Karar isterse gönlün bî-karâr ol P. 2/18

69

5.3.9. Evlâd, Ezvâc, Eshâb, Ahbâb

Divân’da bulunan Mîr’âciye’nin sonunda şair Hz. Peygamber’in sülâlesine,

evlâdına, eşlerine, sohbetine ermek şerefini kazanmış kimselere ve sevilen dostlarına

dua ve selâmlarını iletir ve onları överek yüceltir:

Âline evlâdına eshâbına Cümle-i ezvâcına ahbâbına M. /108 Bin du’a vü bin selâm ü bin senâ Ben gedâdan olsun anlardan yana M. /109

5.3.10. Sefer, Yoldaş, Misafir, Rehber

Divân’da aşk yolunda sefere çıkılır. Sefer kelimesi hem yolculuk hem de

savaşa gitme manaları ile tevriyeli kullanılır. Bu kelime ile Hak âşığının hakikat

yolundaki yolculuğu ve bu yolculuktaki menzili olan vahdete erişmede vereceği

mücadele söz konusu edilir. Bu seferinde âşık dert ve gam yükü çekecektir. Seferde

gamdan, dertten başka hiçbir şeye ihtiyaç da duyulmayacağı düşüncesi beyitte yer alır:

Tarîk-ı aşkda çekmek gerekdir derd u gam bârın Bunun gibi seferde bundan özge hîç zâd olmaz G. 44/3

Şair, Şâm ve Konya’yı gezmek ister. Bu yolculuğun aslında gayesi Usûlî’nin

vefâsız dünyayı terk etmesinde ve doğru yolu bulmasında yardımı dokunacak bir pîri

bulmak istemesidir. Bu yolculukta şair dilinden “Allah” kelimesini de

düşürmeyeceğini ifade eder:

Gezelim Şâmı Konyâyı meded Allâh deyu deyu Ko bu vefâsız dünyâyı gel gurbete gidelim gel G. 76/2

Gel varalım toğru yolı bir pîre diyelim belî Bunda neylersin Usûlî gel gurbete gidelim gel G. 76/9

Şair, aşkı çöle, âşıkları da bu çölde yol alan, kervana benzeterek aşk çölüne

giren binlerce kervandan ortada görünen olmadığını, kervanların aşk çölünde

kaybolduğunu belirtir. Onda bu kervanların akıbetine uğramanın endişesi görülür:

70

Yolumuz bir beyâbana erişdi nâgehân k’ana Girer bin kârbân olmaz birinden bir eser peydâ G. 1/8

Yolculuk mefhûmu ile ilgisi olan bir kelime de rıhlettir. Göç, göçme manasının

yanı sıra ölmek manası ile birlikte tevriyeli bir kullanımla ele alınır. Şair, insan olarak

taşıdığı sıfatları ve huyları terk etmenin ve Tanrı’nın sıfat ve ahlâkında yenilenmenin

böylelikle olgunlaşmanın zamanının geldiğini söyler. Ayrıca beyitte insanın bu

dünyada misafir oluşu, kendisini ölümün beklediği kinâyeli bir anlatımla ifade edilir:

Rıhlet etse cân adem râhına doğru vaktidir. Bu misâfir-hâne-i gamdan nice mihmân olam G. 77/6

Yoldaş; şairin hem maddî hem manevî yolculuklarındaki yol arkadaşlarıdır.

Aynı zamanda yoldaş, şairin bu yolculuklarında mihnet, derd, gam ve sonucunda acı

ve ıstırap söz konusu olduğunda, kendilerinden himmet beklediği ulu şahsiyetli

dostlarıdır:

Çıkmışdır bagrımda başlar sel oldu gözdeki yaşlar Engine saldım yoldaşlar himmet eylen himmet eylen G. 65/3

Divân’da yoldaş; varlığı ile şairin yalnızlığını ortadan kaldıracak ve onun

gönlünü rahatlatacak kişi olarak da görülür:

Ne gönlüm egleyecek yoldaşım var Ne hâlim söyleyecek hâldaşım var Ş. /37

Mihmân yani misafir kelimesi dünyadaki insanın fani oluşunu anlatmak için

kullanılır. Dünyadan da bir misâfîr-hâne olarak bahsedilir. Dünyanın nimetleri bir

sofra tasavvuru içinde ele alınır. Bu nimetlerle insanın beslenemeyeceğine değinilir:

Hânına el sunma zehr-i mârdır ey kendiyi Bu misâfir- hâne-i dehr içre mihmân eyleyen G. 97/7

Rehber ise dünyada aşığa kılavuzluk yapacak kişidir. Şaire göre, âşığın önünde

ne yol bellidir ne de rehberi bulunmaktadır. Bu sebeple onun hayatta kaybolması çok

kolaydır:

Nice şûrîde âşıklar gezerler cümle tâyihler Bu tîh-i bî-nîhâyetde ne reh ne râhber peydâ G. 1/9

71

5.3.11. Mest

Sarhoşluk âşığın içinde bulunduğu bir hâldir. Aşkın tesiri ile kendinden geçen

âşık kendini bilmez bir hâlde dolaşır. Onun bu durumu sevgilinin hoşuna gider:

Mest ü bî-hôd gezer idim görüp ahvâlimi yâr Dedi hey yâr görün aşkı ne güzel hâlet imiş G. 53/2

Âşığın sarhoşluk hâli bazen tam fark edilmez. Hatta sevgili onu bu haldeyken

ayık zanneder. Halbuki o, divâne bir âşıktır ve aşk sarhoşudur. Ne yaptığını da hiç

bilmemektedir:

Âşık-ı dîvâneyem hîç neyledigin bilmezem Mest-i aşkam sen dahi hûşyâr sanmışsın beni G. 132/5

Aşktan sarhoş olan âşığa bu hali bütün fânî lezzetlerden vazgeçmesini sağlar.

Bunun için de zaman sofrasının ne zehrini ne de helvâsını arzular. Böylelikle acı ya da

tatlı olsun bütün dünyevî zevkleri terk ettiğini açıklar:

Mest-i aşkız geçmişiz lezzât-ı fânîden tamâm Dehr hânının ne zehrinde ne helvâsındayız G. 46/5

5.3.12. Şâhid, Kâtil, Düzd, Mekkâr, Bed-mest

Tasavvuf düşüncesi içinde ele alınan şâhid, âşığın kavuşmak istediği ilâhî

sevgilidir. Bu isteğe, riyakârlık elbisesinin parçalanması ile ulaşılacağı belirtilir:

Çâk edip câme-i sâlûsı vü uryân olalım Aşk ile şâhid-i maksûdu der-âgûş edelim G. 83/4

Şâhid-i zor yalancı şahiddir ve olmayanı ileri sürer. Böyle bir durumda müddeî

iddiasını nasıl ispat edecektir? Yalancı şahit ile dava ispat edilemeyeceğinden davadan

vazgeçmek gerekir:

Da’vîden geçmek durur ehl-i şuhûd ey müdde’î Şâhid-i zôr ile bu da’vâ kaçan isbât olur G. 18/8

Kâtil; güzellik pazarında sevgilinin âşığın gönül metâ’ını alan gözleridir. Bu

katillerden sakınmak gerekir. Ayrıca kâtil mefhûmu ile yabancı mefhûmu birlikte

düşünülür:

72

Eldir alır dil metâ’ını gözünden sakının Hüsn bâzârına gelmiş ol iki kattâller G. 34/8

Dünya, insanı hileleriyle aldatır ve maksadından caydırır. Bu sebeple Tanrı’dan

dünyanın hilesine aldanmamak ve yalanına bakmamak için doğru bir niyet istenir:

Sıdk niyet ver ki bu dünyâ denen mekkârenin Mekrine aldanmayam kizb u yalana bakmayam G. 79/8

Aşağıdaki beyitte hırsız, alçak ve cimri biri olarak görülür. Gece ayın parlak

ışıkları onun işine engel olur:

Bir dem ola ki nutka gele mâh-ı pür-ziyâ Düzd-i leîmin ol gece kârı tebâh olur G. 17/6

Felek, çevik bir hırsız, hokkabaz olarak düşünülür:

Nücûmun mühresini düzd-i çalâk Sanasın hokkabâz idi bu eflâk Ş. /58

Bed-mest kelimesi kendini bilmeyecek kadar sarhoş olan, yani sarhoşluğu kötü

olan kişiler için kullanılır. Böyle kişiler belâ arayan ve kavga çıkaran kimselerdir.

Divân’da sevgilinin gözlerinin beyitte bu şekilde ele alındığı görülür:

Gamzeden kâfir gözü yalın bıçag itmiş yine Hak o bed-mesti Usûlî şûr u şerden saklasın G. 101/7

5.3.13. Sâkî

Sâkînin vazifesi içki dağıtmaktır. Sunduğu şarab öldürücü bir niteliğe sahiptir.

Âşık, sâkînin sunacağı öldürücü şarapla bir iki gün derdinden, tasasından kurtulmak

ister:

Sâkiyâ şol mey-i kattâli getir nûş edelim Bir iki gün gâm-ı eyyâmı ferâmuş edelim G. 83/1

İlâhî aşk anlamında ele alınan şarab; gönüle ferahlık verme, gönül açma gibi

niteliklere sahiptir. Onunla câhile hiçbir zaman anlatılmayacak sırlar keşfedilir. Şarab;

saftır, katıksızdır, halistir. Onu sâfî-meşreb olanlar, ağzının tadını bilenler içer. Ancak

sûfî bunun farkına varamaz ve bu sebeple şarabın içilmesini yasaklar:

73

Şol şarâb-ı dil-güşâdan göricek mahfîde gör Duymasın câhil sakın fâş eyleme esrârını G. 128/6

Sûfi sâfî- meşreb olup bilse agzı dadını Men’eder miydi Usûlîye şarâb-ı nâbdan G. 109

5.4. Eğlence Hayatı

5.4.1. Bezm, Ayş

Divân’dan sâkî, sevgili, mutrib, rakîb, rindân ve içki’nin bulunduğu bezm

âlemine rastlanır. En göze çarpanı, âşıklar bezmidir. Burada okunan aşk şiirleri bu

bezmin önemli unsurudur. Usûlî, kendine seslenerek mecliste mutribin âşıkların yakıcı

seslerinden/sözlerinden etkileneceğini belirterek şiirini okumasını, ister:

Deminden bezm-i uşşâkın harâret bulmasın mutrib Usûlî şi’rin oku âşıkâne bir sadâ eyle G. 118/8

Bezm eski hayat şeklinin en mühim eğlence hâlidir. Burada musıki ve raks da

bulunmaktadır. Kopuz, kadeh, zühre gibi unsur ve mefhûmlar bezm ile birlikte

görülür. (Ş/79, 80)

Beyitte şairin ilginç bir düşüncesi ile karşılaşırız. Âşıklar meclisinde, şair

öldükten sonra kafatasının içki sunulan kase olmasını istemektedir. Âşık böylece çok

sevdiği dostlarından ayrı kalmamış olacaktır:

Ben ölüp hâk olıcak erbâb-ı aşkın bezmine Kâse olmazsa acebdir bu sınık başım benim G. 89/4

Meclis, bir tekkede kurulunca burada sunulan şarap, ilâhî aşk olur ki, bu aşk ile

kendinden geçene hayrân denir. Hayranlık tasavvufta bir mertebe olup, buraya

ulaşanlara çeşitli sırlar âşikâr olur:

Bî-hôd olanlara sunuldu bu meclisde kadeh Duydu şol hayrân olan bu tekyenin esrârını G. 136/6

Bu mecliste dinlenilen sırlar açıklanmaz. Ser verilir sır verilmez. Aşkı özünde

yaşatanlar buraya kabul edilirler. İşi lâf olanın yeri burası değildir:

74

Bu bezme lâf ile şâhım varılmaz Demişler ser verilir sır verilmez P. 1/13

Âşık, gam bezminde de bir ney gibi inlediğini buna sebep de mihnet kılıcı ile

delikli sinesini yaran sevgili olduğunu söyler:

Tîg-i mihnetle delikli sînemi sad-çâk eden Bezm-i gamda ney gibi nâlân eden sensin beni G. 133/4

Ayrıca aşağıdaki beyitte mecliste çıkan kavgalara da işaret edilir:

Öldürürler it gibi bir lahza vermezler amân Meclis-i meyde râkibâ etme rindân ile bahs G. 10/8

Ayş, bağa teşbih edilirken âşığın üzüntülü ve kederli canının ancak sevgilinin

gül yüzünün gül bahçesini gördüğünde mutlu olduğu ifade edilir:

Gül yüzün gülşenine karşı güler cân-ı hazîn Bâg-ı ayşımı hazân etme benim begcegizim G. 84/6 5.4.2. Bayramlar

Bayram beyitlerde genellikle vuslat mefhûmu ile birlikte düşünülür. Sevgilinin

cemâlini görmek, ayagına yüzünü sürmek şairin bayramıdır:

Vaslı devrinde bugün bayrama erdi her kişi Ey Usûlî ben gedâ varam meger kurbân olam G. 78/5

Yârin cemâlini gördün ayagına yüzün sürdün Usûlî bayrama erdin var canını kurbân eyle G. 117/7

Bayramın kutlu yönü vardır. Bu sebeple kainat halkına mutluluk getirir. Onlar

bayramla ferah bulurlar. Bayramlarda yenilir, içilir. Yeme ve içmenin helâl olduğu

düşünülür. Beyitlerde bayram olarak Nevrûz’dan söz edilir. Iyd kelimesi ile nevruz

kelimesi birlikte ele alınır:

Iyd-i ferrûhla ferâh buldukça halk-ı kâyinât Rûz-ı nevrûz ile zeyn oldukça eyyâm-ı bahar K. 3/47

Yemek ü içmek helâl oldu desek bu da’viye İki şâhid birisi ıyd u biri evvel-i bahâr K. 3/19

75

Nevrûz ve ıyd mefhûmları gerek sevgilinin gerekse övülenin yüceltilmesinde

bir övgü unsuru olarak ele alınır. Nevrûz ile bayramın sevgilinin yüzünden nüshalar

olduğu ifade edilirken bir başka beyitte övülenin sırtındaki din ve devlet hil’atının

görülmesiyle bayram ve nevrûzun bir günde yaşandığı belirtilir:

Yüzünden nüshadır nevrûz ile ıyd Saçındandır şeb-i Kadrin berâtı G. 141/4

Dîn ü devlet hil’atın egninde görüp dil dedi Iyd ile nevrûzu bir günde getirmiş rûzgâr K. 3/23

Şair, Dîvân’da en güzel günlerin bayram ve nevruz günlerinin olduğunu

düşünür. Bu sebeple de övülenin her günün böyle günler olması dileğini taşır:

Her günün nevrûz u ıyd olsun gecen Kadr ü Berât Devlet ile behcet ü şâdîde ol leyl ü nehâr K. 4/48

5.4.3. Bazı Oyunlar ve Müsabakalar (Çevgân, Ata binme, Satranç)

Çevgan; top, çevgan ve at ile bir meydanda oynanan oyundur. Bu oyunda

aranılan husus oyuncunun ustaca topa vuruşlarla onu arzu edilen yere atmasıdır.

Aşağıdaki beyitte bu oyun ile Usûlî sözdeki ustalığını anlatır:

Çü sözde tôb u hem çevgân senindir Gir ortaya ki bu meydân senindir Ş. /92

Aşk çevgânında ise âşıklar başını top eylerler. Şair bu oyunun oynandığı

meydana ve oyuncularına samimi duygularla yaklaşır:

Aşk çevgânına âşıklar başın tôb eylemiş Âlem içre ben de bu meydâna aşk olsun derin G. 98/7

Ata binme, Usûlî’nin söz söylemedeki ustalığının ifadesinde anılır. Yaratılışı

ile bu sahada herkesten öndedir. Bu sebeple bu sahaya çıkmak için bir çekincesi

yoktur. Beyitte yaratılış ata teşbih edilir:

Kamudan esb-i tab’ın çünki öndür Gir ortaya ki meydân yügrügündür Ş. /93

76

Satranç oyunu ile ilgili olarak beyitte ferzane ve mat kelimelerine tesadüf edilir.

Bu oyun ile şair mana sahasında yeteneği ve bilgisiyle nice yiğidi/şairi mat edeceğini

anlatır. Satranç taşlarından at anılarak bu kelimeyle üzerinde başka manaya sahip

olması sebebiyle tevriye yapılır:

Sürersen nat’-ı ma’nîde eger at Edersin sen nice ferzâneyi mât Ş. /91

Bir başka beyitte satranç taşlarından at, fil ve şah birlikte anılır. Bu kelimeler

teşbih ve mecaz unsurlarına dayandırılarak sufînin manevî dünyası ile ilgilendirilir. Bu

oyundaki yenilgiyi ifade eden “şah-mat” tabiri sufîyi hedef alır. Onun mana

âlemindeki birliğe ulaşma mücadelesinde, kendisini yenilginin de beklediğine işaret

eder. Nasıl davranması gerektiğinin yolu da gösterilir:

Arsadan kiş demedin cân şehine pil-i felek Süregör himmet atın yoksa olursun şeh- mât G. 9/3

5.4.4. Seyir ve Temâşâ

Beyitlerde bilhassa şairin manevî dünyasına ait düşüncelerin açıklanmasında

gezme ve seyrân üzerinde durulur. Bu kelimeler ile şair çıktığı manevî yolculukla

ulaştığı mevkî ve mertebeleri anar. O, mana âleminin zirvelerinde dolaşmaktadır. Ya

Tûr’da ya da güzellik âleminde ya da ulvî bir âlemde seyrândadır:

Her nefesde âlem-i hüsnün durur seyrânımız Hamdülillâh bu deli gönlüm tesellâsındadır G. 24/3

Cân u dil Mûsâsı gark etdi tecellî nûrına Tûr idi seyrânımız dîdâr idi egelencemiz G. 40/4

Sevgili ise her köşeyi gezer ve buraları gündüz gibi aydınlatır. Âşık,

sevgilisinin bir gün de kendi vîrânesine gelmesini ister:

Seyr edip her câyı hôd rûşen kılarsın gün gibi Pâdişâhım ugraya bir gün bizim vîrânede G. 125/4

Sevgili bahçelerde gezip dolaşıp eğlenirken, âşık da gül bahçesinde dert ve sıkıntı içindedir:

Açılsın gönlün ey fârig yürü sen seyr-i bâg eyle Bu gülşende benim dâyim nasîbim derd ü dâg ancak G. 61/2

77

Seyrân her zaman sevgili ile birlikte gerçekleşmelidir. Aksi takdirde gezilen yer

bir gülbahçesi de olsa âşık burada mutlu olamaz:

Ger varam seyrâna dîdârınsız ey cân gülşene Hak bilir gülzâr-ı cennetden bana kaygı gelir G. 30/7 Gamından gönlüm açılmaz ki nâgâh seyr-i bâg etsem Gözüme hâr u hançerdir cemâlinsiz gül ü sûsen G. 105/3 Dünya ise insan için hem bir seyir yeri hem de bir temâşâ yeridir: Cihâna seyre gelmişsen temâşagâhın olmuşdur Zemînin bâg u râgı vü semânın kasr u eyvânı G. 127/2

5.4.5. Destân, Efsâne, Kıssa, Hikâye, Mâcerâ

Aşk, akıl kitabına sığmayacak kadar uzun bir destândır. Âşığın iki dünyada

isteği, sevgiliye âşık olmak, onu sevmektir:

İki cihânda matlabımız aşk-ı dostdur Sıgmaz kitâb-ı akla bizim dâsitânımız G. 37/6

Sevgilinin âşığa yaptığı eziyetler anlatılamayacak kadar çok iken, göstereceği

azıcık ilgisi ve merhameti âlemde destân oluverir:

Kimse bilmez cânıma cevr ü cefâlar kıldıgın Etse bir mihr ü vefâ âlemlere destân olur G. 19/4

Şair, vaizin anlattıklarının gerçekle ilgisi olmadığını düşünerek ‘‘efsâne’’

olarak niteler:

Kılalım çeng ü çagân ile biraz cûş u hurûş

Nice bir vâ’izin efsânesini gûş edelim G. 83/2

Aşağıdaki beyitte Mecnûn’un ve Vâmık’ın kıssalarına değinilir. Ama şairin

başından geçenlere nispetle bu kıssalar hiç kalır. Âşık kıssasının sonsuza değin

anılmasını ister:

78

Nice Mecnûn nice Vâmık başa bir kıssa geldi kim Anılsın tâ ebed kalsın gönül devr-i zamân içre G. 126/3

Özellikle şairin yaşadıkları bir macera niteliğindedir. Şair gönlüne seslenerek

aşkta bir mâcerâ yaşamak istediğini bildirir:

Yürek tennûru cûş edip koparsın dîdeden tûfân Yazılsın cümle âleme gönül bir mâcerâ eyle G. 188/4

Usûlî’ye göre yaşanılan macerayı sevgiliye aktaracak unsur gözyaşlarıdır.

Gözyaşları hoş endamlı serviye bir akarsu gibi akarak ulaşacak ve onun ayağının

tozuna bu macerayı arz edecektir:

Ol serv-i hôş-hırâma var ey gözlerim yaşı Arz et ayagı tozuna bu mâcerâcıgı G. 145/4

5.4.6. Musikî

Eğlence hayatının vazgeçilmez unsuru olan musıki ile ilgili beyitlerde birkaç

çalgı âletinin adı geçer. Bunun yanında nağme, âvaz, âvaze, sadâ gibi tabirlere

rastlanır. Özellikle musikî âletleri ile gerek sevgili gerekse âşık ve aşk unsurları

arasında ilgi kurulur. Kopuz, def, çeng ile yaşanan şevk ve neşeden bahsedilir.

Usûlî’de musikîye dinî hayat ilgili olarak da tesadüf edilir. Bu vesile ile ney ve semâ

üzerinde durulur. Ezel meclisinde çalınan aşk neyi ile feleklerin ve eşyanın vecde

gelerek kendinden geçişleri ve aşk ile dönmeye başlayışları anılır:

Çarha girdi çarh u eşyâ tutdı bir kezden semâ’ Çünki çalındı ezel bezminde bir dem nây-ı aşk G. 58/2

5.4.7. Meyhâne, Harâbât, Humhâne

Dîvân’da meyhâne, insana verdiği neşeyle ele alınır. Ama âşık kendisinin ne

meyhânede ne de mescidde eğlenemediğini ifade eder. Buraların safasını sevgilinin

Ka’be gibi kutsal gördüğü mahallesinde bulduğunu söyler:

Kabe-i kûyundadır ancak safâsı cânımın Gönlüm eglenmez ne mescide ne hôd meyhânede G. 125/2

79

Rindler yani zevk ehli, kaba sofu olmayanlar sohbetleriyle edep dersi verirler:

Sohbet-i rindâna erenler edep tahsîl eder Ol ulu meyhâneye varan kişi uslu gelir G. 30/8

Sevgilinin mest ve siyah renkli gözlerinin fitneler, âşığın meyhâne köşesine

çekilmesine sebep olur:

Şol iki mest u siyehkâr gözün fitneleri Eyledi mu’tekif-i gûşe-i meyhâne beni G. 134/3

Aşağıdaki beyitte meyhâne, pazara teşbih edilirken hem de ne kadar onarılırsa

onarılsın bir türlü mamur hale gelmeyen, içindekilerin her biri bir çeşit sarhoş olan ve

kimseye mal olmayan, sonunda yıkılıp gidecek olan dünya manasında da kullanılır.

Gönül buraya harap ve mest halinde düşer ve bu hali sebebiyle de deli gönlü âşığı

âlemlere rezil eder:

Düşdü bâzâr-ı harâbâta gönül mest ü harâb Etdi âlemlere rüsvây bu dîvâne beni G. 134/4

Şair, mescitte yer bulamadığına üzülmez. Ona göre meyhânenin mescitten farkı

yoktur. Şaire göre meyhâne aşk ve şevkle Rabbine yalvardığı yerdir:

Yer yog ise mescidde bize gam değil ey dil Çün mu’tekif-i kûşe-i hûmhâneleriz biz G. 43/5

5.4.8. Haberleşme

Divan’da haberleşme umumiyetle aşık ile sevgili/ övülen arasında olmaktadır.

Bu haberleşme mektup ile gerçekleşir. Şair mektup için nâme kelimesini kullanır.

Nâmede sevgiliye duyulan muhabbet dile getirilir. Beyitte nâme kişileştirilerek onun

güzeller şahı olan sevilene yürümesi ve gitmesi istenir:

Yürü ey nâme bizden şol şeh-i hûbâna aşk eyle Ki ya’ni Mustafa’ya ol güzel sultâna aşk eyle G. 116/1 Nâme aynı zamanda halk ile irtibatı sağlar: Okurdu halka hasret nâmesini Kara yazılı firkat nâmesini Ş/127

80

Âşıklar nâmesi, ikbâl nâmesi gibi terkiplerde ele alınan mektup, şairin aşk

üzerine çeşitli duygu ve düşüncelerini de açıklar:

Ger bu unvânı koyup nâ-kâm olursan yazılır Nâme-i ikbâle nâmın kâmbîn ü kamyâb G. 7/7 Nâme-i uşşâka nâmın senin unvân iken Tab’-ı nakkâdın bugün ser-defter-i irfân iken MUS. IV/6-2

Aşağıdaki beyitte bir haberleşme şekli de el ucuyla yapılan selâmlaşmadır.

Ama sevilen uzaktan bir merhâbayı âşıktan esirger. Oysa eller ile tatlı tatlı sohbet

etmektedir:

Eller ile tatlı dilleşir ol dil-rübâ El ucuyla bize ırakdan demez bir merhabâ G. 5/1

Dîvân’da bazı tabiat unsurları da haberleşmede rol alırlar. Lâtif ve hoş ilkbahar

yelleri sevgiliden âşığa haber getirir:

Yeniceden esen bahar yelleri Bana sultan Mustafadan haber ver MUS. X/1-1

Sabâ rüzgârı ise sevgilinin güzel kokusunu taşır ve âşığı sevgilinin varlığından

haberdar eder:

Çin seherden yine enfâs-ı sabâ-bû gelir

Yine sahrâ-yı Hotenden bir güzel âhû gelir G. 30/1

5.4.9. Ders, Mektep

Usûlî, Allah’ın güzel isimlerinden bir ders alıp, hayvanî duygu ve sıfatlardan

arınarak melek gibi saf, temiz ve günahsız olmak ister:

Ders edem esmâ-yı küllîden melâik saffına Ger koyup evsâf-ı hayvâniyyeti insân olan G. 77/4

81

Şair ilim öğrenmede kendisine bir dedenin rehberlik ettiğini, manevîyatının

mamur hâle gelişinde onun rolünün olduğunu anar. Onun âb-ı hayat vasfında olan

sözleriyle ruhunun feyze eriştiğini ifade eder:

Ölmüş idik cehl ile âb-ı hayât-ı nutkdan Bir nefesde feyz-i rûh etdin bize hey cân dede G. 122/4

Usûlî Dîvân’ında hikmetten söz edilir. Hikmet “insanın, gücü oranında, dış

âlemdeki (âfâktaki) nesnelerin hakikatını olduğu gibi bilip, ona göre hareket

etmesinden bahseden ilme” denir.58 Başka bir ifadeyle Hikmet “Amel ve bilgi

bütünleşmesinden meydana gelen ilimdir.”59

Dîvân’da gönül levhinde yazılı olan hikmet ilminden insanın bir ders dahi

alamadığına işaret edilir. Oysa zaman, bütün iyi ve üstün vasıflarına rağmen insanın

aleyhine çalışır. İnsan, zaman (dünya hayatı) için kendini sıkıntıya sokmuştur. Gönül

levhasındaki hikmetlerden ders alsa bu sıkıntıya girmeyeceği belirtilir:

Levh-i dilde alımadın harf-i hikmetten sebak Gerçi elf kaddini dâl etdin berâ-yı rûzgâr K.1/23

Meyhâne edep ilminin öğrenildiği bir mektep olarak düşünülür. Tasavvufta

tekke olarak ele alınan meyhânede rindler edep dersi verirler:

Sohbet-i rindâna erenler edep tahsîl eder. Ol ulu meyhâneye varan kişi uslu gelir G. 30/8

Cehennem âteşi, Tanrı’nın celâlini anlatmada bir ders, araç olarak ele alınır.

Cennet gülbahçesinin Tanrı’nın cemâlinden bir sayfa, cehennem ateşinin ise O’nun

celâlinden bir ders olduğu düşünülür. Bu dersi çıkaracak olan ise insanoğludur:

Gülşen-i cennet cemâlinden varak Âteş-i dûzah celâlinden sebak MİR. /9

58 a.g.e., s. 276. 59 a.g.e., s. 276.

82

5.5. Çeşitli Telakki ve İnanışlar

5.5.1. Devlet

Usûlî Divânı’nda devlet; insan hayatında ulaşılan veya kavuşulan en yüksek

mevkî ve makam olarak ele alınır. Devlet mefhûmu aynı zamanda dünyevî saadeti

temsil eder. Bu bağlamda âşık sevgili üzerine olan hislerini ve düşüncelerini açıklarken

bu mefhûmdan söz eder. Aşağıdaki beyitte sevgilinin kapısının köpeklerine kulluk

etmekle âşığın hem bu dünyada yüksek bir mevkiye eriştiğinden hem de yüce bir

saadete kavuştuğundan söz edilir:

Hâk-i râhından zelîl olduğumuz izzet imiş İtlerin kullugun etmek bir ulu devlet imiş G. 53/1

Devlete ulaşma veya kavuşma Divân’da Tanrı iradesine bağlanır. Şaire göre

insana devleti de rahmeti de Tanrı verir:

Kimisine devlet verip kimisine rahmet verip Bir kuluna la’net verip dergehinden süren Allah G. 123/4

Devlet ile ilgili diğer bir husus da bazı olayların “başa devlet konması” olarak

görülmesi ve böyle açıklanmasıdır. Sevgilinin eşiğinin taşının âşığın başına mezâr taşı

olarak dikilmesi bir baht açıklığı olarak ele alınır ve ‘‘ başa devlet konmak’’şeklinde

ifade edilir:

Kanı tâli’ ki başıma benim devlet kona ömrüm Dikile başım ucuna ölecek eşiğin taşı G. 140/4

Devlet ve baht mefhûmları Dîvân’da birlikte ele alınır. Kötü baht, insanın

dolayısıyla şairin dünyada yüksek bir mevki ve makama gelmesine, hatta devletin

zenginliklerinden, nimetlerinden yararlanmasına engeldir. Dolayısıyla devlet

zenginliğin merkezi ve kaynağı olarak görülür. Devletin şehsüvârından alınacak toz

değerinde ve miktarında bir yardım dahi insana refah, mutluluk, itibar getirir. Şair

yıllarca böyle bir lutfa erişmek için gayret göstermesine rağmen dileğine

kavuşamamışlığın üzüntüsünü yaşamaktadır: :

Baht-ı beddür yâ bana devlet yüzün göstermeyen Yâ meger kalmadı erbâb-ı sehâ-yı rûzgâr K. 1/32

83

Şehsüvâr-ı devletin bir zerre gerdin görmedin Nice yeldim bu yolda çün hevâ-yı rüzgâr K. 1/27

Talih ve baht açıklığı ile ilgilendirilen bir unsur da devlet hümasıdır. Devlet ile

hüma arasında bu bakımdan bir münasebetin var olduğu her zaman kabul edilir:

Yine saldı sâyesin devlet hümâsı başıma Yine kıldı gönlümün kâfın makâm ankâ-yı aşk G. 58/4

Bu mefhûm bir hitâb şekli olarak da ele alınır. Sevgiliden bahsedilirken ona

‘‘devletli’’ şeklinde hitâb edilir. Ayrıca devlet-sultan münasebeti, teba’a-devlet

arasındaki kulluk durumu aşağıdaki beyitte sevgili -âşık münasebeti içinde ele alınır ve

âşığın sevgiliye olan bağlılığı tezat içinde anlatılır:

Gitdim ammâ kaldı kapıda dil ü cânım benim Cân u dilden kulunam devletli sultânım benim G. 88/1

Devlet erbâbı, sevgiliye yakın olan âşıklardır. Şair de âşıklar içinde ulu/yüce bir

yer elde ettiğini belirtir. Şair ‘‘ ulu’’ kelimesini ‘‘ ulumak’’ ve ‘‘yüce’’ anlamlarına

gelecek şekilde tevriyeli kullanmıştır:

Uludum erbâb-ı devlet içre kadrim var yine Kim eşiği itlerine intisâbım var benim G. 87/2

Devlet ehlinin ödünç alınmış bir elbiseyi giymeyi âr edindikleri beyitte

anlatılırken memduhun zatına medh elbisesinin ve değerli taşların gerekmediği görüşü

ile de övgüsü yapılır:

Câme-i medh ile zînet zâtına hâcet değil K’ehl-i devlet âr eder giymek libâs-ı müsteâr K. 3/35

Devlet atına binmek tabiri ile murada erişmişlik kast edilirken devlet atından

inmek ve düşmek ile hayatta mevki, makam ve itibarın kaybedilmesi anlatılır. Bu

mefhûm dünyada kavuşulan en yüksek mertebeyi temsil ettiğinden dolayı gökyüzü ile

birlikte ele alınır. Yücelik, ululuk, kuvvet, kudret, adalet, hürmet, saygı, ikram ve

vakar gibi mefhûmlarla birlikte düşünülür. Devlet mefhûmu aynı zamanda güzelliği,

sevinci, olgunluğu da ifade eder. Bu bağlamda Nevrûz, bayram, Kadir gecesi, Mi’râc

84

ile birlikte ele alınır. Hz. Muhammed’in Mi’râç’ta mevki ve makamların zirvesine

çıktığı belirtilir:

Bu ne devletdir eyâ şâh-ı cihân Bu ne rif’atdir eyâ serv-i revân MİR. /97

Şaire göre dünya geçicidir, fanidir. Sonsuz olan yücelik, mutluluk ise marifet

hazinesindedir:

Devlet-i sermed Usûlî ma’rifet gencindedir Kimse bu dünyada onmamış durur dünyâ ile G. 121/5

5.5.2. Saltanat

Divân’da saltanat mefhûmu ihtişâmı, büyüklüğü, ululuğu ifade eder. Hil’ât,

fermân, saltanat çadırı, sikke, tâc, taht, mühür, kudûm, davul, saray, ordu, teba’a, dîvân

unsurları saltanatın göstergeleridir. Saltanat mefhûmuna tüm bu yönleri ile memduhun

övgüsünde ve sevgili- âşık münasebetinde değinilir. Gerek övülen gerekse sevgili

saltanat sahibi olarak ele alınırlar. Onların bu özelliklerini şair tarihte saltanatları ile

nam yapmış hükümdarlara telmihte bulunarak da belirtir:

Ol Süleymansan ki dîv alırsa mülk-i hâtemin Nice bin İskender ü Dârâb fermânındadır G. 26/6

Dîvân’da Nevrûz ve ilkbahar yeryüzünde, güneş gökyüzünde saltanat

sahibidirler. Ayrıca İslâm dini ideal bir saltanatın sembolü olur. Mir’aç hadisesinde

maneviyatın zirvesine erişen Hz. Peygamber bu saltanatı temsil eder. O, mi’râcını

tamamladığında tac ve hil’at giyerek yeryüzüne iner. Mi’râç ile yeryüzüne hakim

olacak İslâm dininin kutsallığı tasdîk edilir ve sonsuza değin sürecek olan saltanatı

insanlığa duyurulur:

Şer’i oldu şübhesiz hablü’l-metin Old’anunçün rahmeten li’l-âlemin MİR. /103

85

5.5..3. Âlem

Divân’da âlem üzerine olan görüş ve düşünceler İslâm dünyasının bu konudaki

görüş ve düşüncelerine uymaktadır. Şairin bu mefhûma karşı tutum ve davranışı dinî

ve tasavvufî hayat görüşü ile ilgilidir. Şairin hayatı ile de ilgili görülen bu mefhûmla

yine şairin gerek sevgili gerek övülenin üzerine olan duygu ve düşüncelerini dile

getirirken de değindiği fark edilir. Ayrıca şair çok zaman âlem kelimesi ile mecâz-ı

mürsel yapar ve insanları kast eder.

Şairin bu mefhûmla ilgili görüşleri şunlardır: Âlem; şenliklerin yaşandığı,

herkesin isteğine kavuştuğu bir yerdir. Fitneden dolayı kıyametler kopar. Sebebi ise

sevgilidir. Yine burada dilden dile dolaşan aşk kıssaları, destanlar anlatılır. Âlem, hoş

bir seyran yeridir. Burada herkes hayran vaziyettedir. Şair de vakit geçmeden bu

seyrâna katılmak ister:

Bir acayip devrân ancak cümle âlem hayrân ancak Bu da bir hoş seyrân ancak hele bir demdür sürelim G. 81/5

Âlem, ilahî Nakkâş olan Tanrı’nın bir nakşıdır. Tanrı bir nizâm içinde

devamını sağlar. İnsan âleme bakınca Tanrı’yı hatırlamalıdır. Âlemin yaratılış nedeni

Hz. Muhammed’dir. Çünkü Tanrı, ona hitaben “Sen olmasaydın, eflâkî yaratmazdım”

buyurmaktadır.

Ayrıca âlem kelimesi yerine Dîvân’da arz, dünya, kainât, rûy-ı zemîn, cihan

kelimeleri kullanılır. Dünya bir misafirhanedir ve geçicidir. Ebedî olmayan bir dünya

için de onun gayesini çekmeye değmez. Dünya, yaşlı bir kadındır ki bu yaşlılığını

gizleyip insana nice vaadlerde de bulunmaktadır. Süsleriyle insana çirkin yüzünü

göstermemesini bilir. İnsan, onu asıl bu şekliyle algılamalı ve hayatta ona göre

davranmalıdır. Dünya bir hayal oyunu gibidir. Dünya hayatı da bir oyundan ibarettir.

Ayrıca burası dert ve sıkıntı yurdudur. İnsanlara kötü günler gösterir. Hiç kimse burada

mutlu değildir.

Cihân güzelliği ile ele alınan bir unsurdur. Onda güzellikler sergilenir ve her

kişi bir haz alır. Bir gül bahçesine benzetilen cihânda âşık her yerde ilâhî sevgiliden

yansıyan bir güzellik ve sevilenin yüzünü görür. Aslında yaşadığı yoğun duygular

86

âşığa cihânı böyle gösterir. Çünkü o güzelliklere hatta bu güzelliğin ilâhî kaynağına ,

sevgiliye ve onun yüzüne odaklanmıştır. Fakat çocuklar belki de derin bir aşkı

yaşayamayanlar onu bir renk ve koku kaynağı olarak yani yüzeysel olarak görüp,

algılarlar:

Bu gülistân-ı cihândan her kişi bir hazz alır Âşıka hüsn ü cemâl etfâle reng ü bû gelir G. 30/9

5.5.4. Tılısm

Tılısm aslında bir sırdır. Sırrı bir türlü anlaşılamayan yaradılış olayı ile

ilgilendirilir. Tanrı’nın “ol” demesiyle varlıkların vücuda gelmesi bir tılsım olarak

görülür. Hazine unsuru ile birlikte mütalaa edilir. Bu sırrın çözülmesi için viran ve

harab olmak gerekir:

Çün harâb olmak mukarrerdir tılısm-ı kün fe-kân Bâri yeğdir şimdiden şol genc için vîrân olam G. 77/5

Bir diğer beyitte de yaradılışa işaret edilirken insanın özünün bu tılsımın

hazinesi olduğu ifade edilir. İnsanın sözü de maarif denizlerinin incisine teşbih edilir:

Dürr-i ebhâr-ı ma’ârifdir sözün Bu tılısmın gizli gencidir özün MİR. /56

5.5.5. Yâdigâr, Armağan

İnsanların başlarından geçmiş olayları ve yaşantısına karışmış kişileri hatırlat-

mak ve hatırlanmak için birbirlerini yadigar bırakmaları her zaman ilgiyle karşılan-

mıştır. İnsanlar özellikle yapacakları hayır işleri ile hatırlanmayı her zaman tercih

etmişlerdir. Memduhun dünyada adeleti ile sağlayacağı düzen, halk için en iyi ve güzel

hayır olur. Şair, bu hayrın izlerinin halka yâdigâr olarak kalacağı düşüncesindedir:

Dâr-ı dünyânın der ü bâmını yap adl ile kim Gitmeye halka kala âsâr-ı hayrın yâdigâr K. 3/41

87

İnsanın duygu ve düşüncesini karşı tarafa gösterme amacı ile verilen armağan,

onu sunan kişinin toplumdaki statüsüne göre değer kazanacağı düşüncesi, aşağıdaki

beyitte görülür:

Cihân içre bilir her kişi anı Hakîr olur hakîrin armağânı Ş. /123

5.5.6. Ömür

Dîvân’da “ideal bir hayat” anlayışı mevcûttur. Bu hayat anlayışında, her şeyden

önce ruhun beslenmesi gereklidir. İnsan karekterinin yükselmesi ve bunun getireceği

kazançlarla böyle bir hayata kavuşulacaktır. Edep yani ahlâk bu konuda insanlara yol

gösterecektir. İnsanın önünde sıkıntılarla, güçlüklerle dolu bir hayat vardır. Bu

güçlüklerle mücadele edilirken evrenin ve insanın sırrını çözmek, insanları anlamak ve

onları tanımak gerekir. Böyle bir davranış tarzı, insanı manevî hayatında canlı ve

uyanık tutacaktır.

Mâ ra’eytü şey’en illâ kadra’eytü rabbe fîh Anladın mı rabbini bildin mi ol eşyâ nedir G. 27/1 Bunda teferrüce geldik sanma kim eglendik kaldık Nice kerre dogduk öldük fenâlarız fenâlarız G. 47/8

Hayatta şevk ve heyecan ile yaşamak önem kazanır. Her şeyden önce insan,

doğru yaşamanın zevkini almalıdır. Böyle bir hayatı da iyiliksever, yetenekli, cesur,

edep sahibi olanlar yaşayacaklardır. Hayat, fanidir ve yarının ne getireceği bilinmez.

Üstelik hayatta felek, insanın aleyhine çalışır. Bu nedenle hayattan ümit kesmeden,

hayattan kopmadan yaşamak gerekir:

Yârenler ecel gelmeden gözümüz toprak dolmadan Felek bizden öç almadan hele bir demdür sürelim G. 81/1

5.5.7. Uyku

Dîvân’da, insan dışındaki unsurların uyku hâlinin insanları ve diğer varlıkları

olumsuz etkilediği görülür. Uyanmaları, bu olumsuzlukları ortadan kaldırır. Tabiatın

88

kışın, yokluk uykusuna yattığı, ilkbaharın gelişi dolayısıyla da bahar bulutunun,

çiçeklerin ve tabiatın yüzüne su serpmesiyle uykudan uyandığı ifade edilir:

Uyanıp hâb-ı ademden her çiçek kaldırdı baş Çin seherden yüzüne su sepdi çün ebr-i bahâr K. 3/8

Şairin bahtı da uykudadır. Onun bu hâli şairin hayatına olumsuz şekilde etki

yapmaktadır. Dîvân’da uyumayan ise şair dolayısıyla âşıktır. Bu durum da onun için

iyi değildir:

Gerçi bağladı gözün gözüme uyku yolların Ol iki sehhârı âsîb-i seherden saklasın G. 101/2

5.5.8. Tâli’, Baht

Dîvân’da baht, insanı dünyada alçaltan ya da yükselten bir mefhûm olarak

değerlendirilir. Hayatta yerinin, kısmetinin belirlenmesi ona bağlanır. Eğer hayatta

istekler gerçekleşmesse ondan şikayet edilir. Bundan dolayı kara olarak nitelenir. Bu

durumda insana feryâd etmek düşer ve şair de böyle davranır:

Kara bahtım anıp feryâd kıldım Karanu günlerimi yâd kıldım Ş. /64

İnsanın talihinin ise ya övülen kişinin gücü, kudreti, himmeti, gökteki yıldızının

parlaması veya hümanın gölgesinin üzerine düşmesiyle değiştiğine inanılır.

Tâli’m şâd oldu vü başı irişdi göklere Âsitânın âsumânına koyaldan ser güneş K. 2/36 5.5.9. Bazı Âdet, Gelenek ve İnançlar

Burada beyitlerde tesadüf edilen bazı âdet ve gelenekler anılacaktır. İnsanlar

hayattaki zorluk ve dertler karşısında duaya sığınırlar. Özellikle ağzı dualı Ululardan

kendileri için dua etmeleri istenir. Aşağıdaki beyitte bu hususun şairin kendi hayatı ile

ilgilendirilerek ele alındığını görüyoruz:

Ben özge derde ugradım bana bu pendi ko ey şeyh Eger bir himmetin var ise lutf et bir du’â eyle G. 118/3

89

Yağmur yağarken gök kapaklarının açıldığına inanılır. Beyitte yağan yağmurda

dua edildiği hususu karşımıza gelir:

Açılan gök kapısı yağmurda derler lâ-cerem Tîr-i bârân-ı gamındadır bu câna feth-i bâb G. 7/3

Şerden korunmak, dileğe erişmek için ‘‘Lâ havle’’ çekmek âdettir. Şeytan

pazısının ‘‘Lâ havle kuvveti’’ ile bertaraf edildiği beyitte anılır:

Alî gibi hakîkat mâlik oldun mülke billâhi Sıdınsa kuvvet-i lâ-havl ile bâzû-yı şeytân G. 127/12

Uzlet, halktan uzaklaşıp, onlardan ayrı yaşamak anlamında bir kelimedir.

Mürîde başlangıç halinde uzlet gerekir. Bu, halkın onun şerrinden veya o halkın

şerrinden kurtulsun diye değildir. Bu kötü ahlâktan ayrılmaktır. Bu husus aşağıda

beyitte dile getirilir:

Cân ile Hakka enîs ol uzlet eyle nâsdan Ey gönül insân isen kes ünsünü nesnâsdan G. 102/1

İnsan, bazen yapmak istediği şey için söz verir, and içer. Usûlî de vefâsız yâr

sevmemeye and içer ama sözünü yerine getiremez:

And içerdim kim vefâsız yâr hergiz sevmeyem Dostlar bir bî-vefâ sevdim yine yazık bana G. 5/5

Sövmede edilen sözler, insanların duymak istemeyeceği türden sözlerdir.

Sövme, sevgiliden gelirse insan ona farklı yaklaşır. Usûlî de sevgiliden gelen böyle

sözleri dua gibi görüyor:

Lutf edip incinmesin söğdüm Usûlîye demiş Her ne söğmek hasta câna ol du’âdır sevdigim G. 86/9

Yavuz nazardan Tanrı’ya sığınılır. Bu bakış sahiplerine beddua edilir. Âşık

sevgilinin nazara gelmesinden korkar:

Ayagın topragın yavuz nazardan saklasın Allâh Sana bed-hâh olanların başına bin belâ olsun G. 100/2

İnsan hayatta bazen mutlu olur, sevinir bazen de felaketlerle karşılaşır. Düğün

ve mâtem kelimeleri onun dünyadaki bu hâlini ifade ederler:

90

Bu evde dâyim olmaz kişi hurrem Ki hâli gâh düğündür gâh mâtem Ş. /12

Güzeller şâhı olan sevgilinin huzurunda kurulan ve divânelerinin saf saf

durduğu divânı, âşık, coşkuyla karşılar:

Sen güzeller şâhısın saf saf durur dîvâneler Hazretinde kurulan dîvâne aşk olsun derin G. 98/2

Şair kendisine bir Tanrı selâmını esirgeyen sevgiliye seslenir. Ona, buna

rağmen binlerce merhaba gönderir:

Dahi bir gün geçip Tanrı selâmın gerçi vermedin Usûlîden sana her demde bin bin merhabâ olsun G. 100/7

Tatlı dilli olma hem İslâmiyette tavsiye edilen bir husus hem de toplum

hayatında arzu edilen bir davranış biçimidir. Sevgilinin, hoş konuşmaları ile âşığın

gönlünde nice endişe kilitleri de olsa hepsini açacağı ifade edilir:

Açar gönlünü bir tatlı dil ile yâr Usûlînin Gerek endîşe bâbında nice yüz bin kilîd olsun G. 99/5

İslâmî hayatta öldürülen kişinin ailesine diyet ödeme adeti bulunur. Beyitte bu

hususa tezat bir düşünce içinde tesadüf edilir. Aşk şehrinde katledilenin katiline diyet

ödediğinden bahsedilir:

Cânı terk eyle cihânı anma bu şehr aşkdır Kâtiline bundan âdeddir diyet verir katîl G. 74/5

Bir yerden başka bir yere getirilen mallardan alınan vergi olan “bâc ve harâc”

beyitte ele alınır. Bu husus yine sevgili ile ilgilendirilir. Bu vergi sevgili tarafından

âşığın gönlünün alınmasıdır. Böylelikle âşığın rahat ve sabır düzeni bozulur:

Sabr u râhat resmini yıkdı vü aldı gönlümü Bozdu bu şehr-i harâbı âhir ol bâc u harâc G. 11/2

91

5.6. Diğer Unsurlar

5.6.1. Kan

Kan; umumiyetle sevgili tarafından dökülür. Kan döken bedelini ödemek

zorundadır. İslamî hukukta kan dökme diyet ve kısas gerektirir. Şair, sadece aşk

şehrinde nice başlar kesilmesine rağmen kimsenin kanının sorulmadığını bildirir.

Çünkü burada mazlûma adaletle yaklaşılmaz. “Dâd” kelimesi vergi, bahşiş manalarıyla

beraber tevriyeli olarak kullanılır:

Kesilir nice başlar sorulmaz kimsenin kanı Ki zîrâ aşk şehrinde igen mazlûma dâd olmaz G. 44/4

Sevgilinin yan bakış okunun karşılığı olarak yüzbin âşığın kanı dökülür:

Döksün ko kanımı kim olur tîr-i gamzesi Yüz bin benim gibi kişinin hûn-bahâcıgı G. 145/2

Feleğin insana karşı tutumu, ikilik gösterir. Önce vücûd bağını besler. Onu

beslemek için de gözyaşlarını bir dolab gibi üzerine akıtır. İnsanın varlığını göz alıcı

bir başak demeti hâline getirir. Birkaç gün sonra da onun saf ve berrak kanını döker ve

yere karar:

Evvelâ beslemege bâg-ı vücûdunu bu çarh Akıdır göz yaşını üstüne tôlâb gibi G. 143/6

Hûşe-i cismini ârâyış eder birkaç gün Kanını yere karar sonra mey-i nâb gibi G. 143/7

Nice âşıklar, sevgilinin uğruna kendilerini kurban ederler. Kûyunda görülen

kan bu olaya işaret eder. Sevgilinin kûyu kutsaldır ve bu sebeple Kabe’ye teşbih edilir.

Sonuçta burada dökülen kan da kutsaldır. Bu bakımdan âşığın kanının kurban kanına

teşbihi söz konusu olur:

Dediler Kabe-i kûyunda bugün kan oldu Âşıkın var ise biri yine kurbân oldu G. 139/1

92

5.6.2. Kıyâmet, Yaygara, Gavga, Gazâ, Yağma

Kıyâmet kelimesi beyitlerde gürültü, patırtı ve bunların neticesinde meydana

gelen sıkıntı ve belâ manasında ele alınır. Söz konusu edilen hususlara sevgilinin boyu

sebep olur. Sevgililer uzun, ince ve düzgün boyları ile ortaya çıktıklarında dünyada

karışıklıklar çıkarır, gürültü ve patırtı koparırlar:

Elifler eylesinler arz-ı kâmet Yine bu arsada kopsun kıyâmet Ş. /106

Dîvân şiirinde şairler, ortak düşünceleri değişik şekilde söylemeye

çalışmışlardır. Usûlî de düşüncelerini, yaşadıklarını özgün bir şekilde söylemeye

çalışır. Kirpik okları, sevgili-âşık, câna kasd etme ve bunların sonucunda kopan

yaygara aşağıdaki beyitte bu tarzda ele alınır:

Çâk cânın almayınca komadı Usûlînin Allâh ki kıldı tîr-i müjen yaygaracıgı G. 145/5

Şair, cihan pazarının kazancından da sevdasından da ele geçenin sonuçta kavga

olduğunu ifade eder. Bu sebeple bu cihân pazarının şaşasına ve göz alan, gönül çeken

bu unsurlarına aldanmamak gereği hocaya hitâb edilerek ele alınır:

Sûd u sevdâ hâsılı gavgâdır anın ser-be-ser Ger görürsen hâcem aldanma cihân bâzârına G. 136/7

Aşağıdaki beyitte insana seslenen şair tek hakikatin Tanrı olduğunu ve varlık

âleminin O’nun tecellisi olduğunu belirterek her şeyin aslında yokluğa dayalı olduğunu

hatırlatır.

Ey hakîkatden haberdârım diyen Mevlâ nedir Çün şühûdun yok durur bu etdigin gavga nedir G. 27/1

Ayrıca sevgilinin âşık ile olan kavgası, güzelliğini göstermesi ile beraber

şehirde meydana gelen kavgalar beyitlerde anılır:

Yok yere geldin bugün bizimle gavgâ eyledin Var ise öldürmege bizi mudârâ eyledin G. 67/1

Salıp bu hüsn-i zîbayı bırakdın şehre gavgâyı Kul etdin cümle dünyâyı tama’kâr olma sultânım G. 91/3

93

Gazâ mefhûmuna, aşık-sevgili münasebetinde rastlanır. Sevgiliyi bırakıp

yabancı bir güzele gönül veren aşk kâfiri sayılır. Artık onu öldürmek caizdir ve onun

ölümü bir gazâ olarak görülür.

Sen büt-i tersâyı koyup gayri yâre dil veren Kâfir-i aşk oldu öldürsen gazâdır sevdigim G. 86/6

Yağma, sevgili tarafından gerçekleştirilir. Güzelliği ile cân ve gönül mülkünü

yağmalar. Sevgilinin güzelliğini tekrar arz etmesi halinde şair olacaklardan korkar.

Olacak ikinci bir yağmanın kaygısını taşır:

Bir nazardan cân u dil mülkünü yagma eyledin Gün gibi bir dahi arz-ı hüsn edersen vây men K. 4/17

Dünyevî otoriteyi temsil eden sultan ülkeler feth eder ve sonuçta yağmaya

girişir. Eski hayat şeklinde bu olay doğal karşılanır. Sevgili de aşk sultanı olması

sebebiyle güzelliği ile âşığın can ve gönül ülkesini zapta çıkar ve onu yağmalar.

Yağma insanların rahatını ve huzurunu kaçırır. Evlerine, ocaklarına ateş düşürür. Acı

ve ıstırabın kaynağı olur. Bu hususlar can ve gönül mülkünün yağlalanması ile birlikte

âşıkta da görülür:

Yagmalandı cân u dil rahtı vü râhat kalmadı Âteş urdu aşk sultân çü hânümânıma G. 124/2

Sevgili sadece âşığın can ve gönül ülkesini yağmalamaz. Onun dinine de

hücum eder ve yağmaya kalkar. Onu soyarak dinsiz bırakır:

Kâfir etdiler beni feryâd bu büthânede Dîn u dil gâret ider sîmîn sanemler var imiş G. 51/4

5.6.3. Ta’n

Bu kelime kötü, acı söz ve küfür manasındadır. Aşk yolunda ilerleyen âşığın

yolculuğuna mani olmak için ağyar tan eder. Âşık bu yolculuğunu denizin akışı olarak

düşünür. Ta’n çer çöpe teşbih edilir. Çer çöpün denizin akışına mani olamayacağı

düşüncesi ile ağyârın bu kötü ve acı sözlerinin, küfürlerinin âşığı yolundan

döndüremeyeceği ifade edilir:

94

Ta’n-ı agyâr ile râh-ı aşkdan dönmez gönül Aksa deryâ bir yana ma’nî olmaz hâr u has G. 49/3

5.6.4. Zindân, Bend

Zindânlar fizikî şartlar ve burada gerçekleşen insanlık dışı fiiller sebebiyle

ürküten ve korkulan yerlerdir. Buralarda insanlar perişandır ve hayatlarının geleceği

belirsizdir. Umumiyetle de hayatlarını kaybederler. Sonuçta insanların zindanlar

üzerine düşünceleri her zaman olumsuz olmuştur. Âşık da bu yaklaşım ile zindan

unsurunu ele alır. Sevgilinin yaşattığı ayrılığın dünyasını zindan ettiğini ifade eder:

Hâtırım cem’iyyetin etdi perîşân ayrılık Ayrılık kıldı bana dünyâyı zindân ayrılık G. 60/1

Bend bir cezalandırma usulüdür ve beyitte zindan ile birlikte ele alınır. Belâ

zindanının bendinde kalmak beraberinde bin derd ile âhı getirir. Bu yerde ve bu

durumda olan Usûlî’dir. Kendisi için bir feth-i bâb ümit eder. Ama bu ümidi

gerçekleşmez:

Bend-i zindân-ı belâda kaldı bin derd ile âh Olmadı kaldı Usûlî kuluna bir feth-i bâb G. 8/7

Bend esirler için söz konusudur ve gam içinde benzetilen olur. Âşık da

sevgilinin esiridir ve gam bendine bağlanmıştır. Bu durum onun gönlü için mutluluk

kaynağıdır. Çünkü sinesindeki yaradan bahtının çerağı alev alır, tutuşur. Bu hayal

zindan duvarlarında asılı olan çerağları hatıra getirir:

Bâg-ı şâdîdir dile ey bend-i gam bâgın senin Uyarır bahtım çerâgın sînede dâgın senin G. 70/1

Şair tasavvufî görüş içinde varlıkları ve kâinatı değerlendirirken Hz. Yûsuf’un

zindâna düşüş olayına telmihte bulunur. Evrende asıl olan insandır ve onun manevî

yönü maddî varlığında hapsedilmiştir. Maddiyattan sıyrılan insan manevî yönünü tıpkı

Hz. Yûsuf’un zindândan kurtuluşu gibi hapis hayatından kurtaracaktır.

Söz açma kevn ü mekândan bize bir haber ver cândan Yûsufu kurtar zindândan Mısır iline sultân eyle G. 117/3

95

5.6.5. Bazı Binalar (Hankâh, Der-gah, Tekke, Mescid, Büthâne, Deyr,

Kasr, Dar-üş-şifâ)

Hankâh melâmet için benzetilendir. Burada bulunan dervişlerin hedefi

muradlarına ermektir. Bunun için aşk mürşidine mürîd olmak gerekir. Bunun şartı da

bütün isteklerden vazgeçmeyi ilke olarak kabul etmektir:


Usûlî’ye göre dergâh, Tanrı katıdır ve burada bulunmak Tanrı’nın iradesine

bağlıdır. O, dilerse kuluna lanet vererek onu dergâhınden sürer. Rahmetinden ve

yargılamasından mahrum bırakır:

Kimisine devlet verip kimisine rahmet verip Bir kuluna la’net verip dergehindan süren Allah G. 123/4

Ayrıca taş kalpli sevgiliden şikâyet eden şair, Hak dergâhında ettiği feryatlara

işaret eder:

Çağırıp dergâh-ı Hakka denli feryâd eyleyen El-amân ey seng-dil zâlim elinden el-âmân MUS. V/5-2

Tekke kutsallığı olan bir yerdir. Burası Tanrı evidir ve abdalların, kalenderlerin

mekânıdır:

Secdeler eyler gelin abdâllar kim bunda bir Tekye-i Hakda tıraş olmış kalender var imiş G. 51/6

Derviş Usûlî kim diye sorana şair, kendisinin mihnet tekkesinin ihtiyar bir

abdalı olduğunu söyler:

Kim durur derviş Usûlî der isen şâhın eger Tekye-gâh-ı mihnetin bir ihtiyâr abdâlıdır G. 31/5

Köhne kelimesi ile vasıflandırılan tekke ayrıca nice Tanrı sırlarını barındıran

bir yer olarak görülür. Burada içilen aşk meyi ile gönül gözü açılır ve âşık bu sırlara

vakıf olur:

Bu köhne tekyenin esrârın anlar Bu meyden vâlih ü hayrân olanlar G. 23/5

96

Mescid, meyhâne ve sevgilinin kûyu ile karşılaştırılır. Âşık gönlünün sadece

sevgilinin kûyunda eğlendiğini anlatır:

Ka’be-i kûyundadır ancak safâsı cânımın Gönlüm eğlenmez ne mescidde ne hôd meyhânede G. 125/2

Mescid; imâmı, cemaatı ve mihrabı ile beyitlere girer. Dolu olan mescitte şair

yer bulamayınca üzülmez. Kendisinin meyhane köşesinin sâkini olduğunu söyler.

Burada yalnız olmadığını bildirir:

Yer yog ise mescidde bize gam değil ey dil Çün mu’tekif-i kûşe-i hûmhâneleriz biz G. 43/5

Aşağıdaki beyitte sevgilinin kaşı ile mihrab arasında ilgi kurulur. Kaşın

güzelliğini ve eğriliğini hatırlayan imâm kıblesini şaşırır:

Kaşların tâkın eger yâd etse mescidde imâm Kıble hakkı ey sanem yüz döndüre mihrâbdan G. 109/3

Büthâne, din ve gönlün elden çıktığı bir yer olarak beyitlerde ele alınır. Bu olay

bazen âşığın rızası ile bazen de rızası olmadan gerçekleşir. Hem kâfir hem müşrik

olunur. Âşık, sevgili uğruna dinini ve gönlünü feda eder:

Dîn ü dil vermek revâdır sen büt-i Çîne dedim Sürdüler ben kâfiri müşrik diye büthâneden G. 93/7

Kâfir etdiler beni feryâd bu büthânede Dîn u dil gâret ider sîmîn sanemler var imiş G. 51/4

Usûlî, îlâhî aşkın etkisi ile her yerde dost didarını görür. Her yerde Tanrı’nın

tecellisini gören şair, Ka’be’yi puthâneden farklı görmez:

Ka’beyi büthâneden fark eylemezse vechi var Dôst dîdârın görür her yerde cân bînâ-yı aşk G. 58/13

Kilise gönül için benzetilendir. Burada benzerinin Çin ve Çiğil’de bulunmayan

bir putun tasavvur edilmesi söz konusudur. Bu hayalin temelinde kiliselerde olan

ikonlar bulunur:

97

Yine bir büt misâl et deyr-i dilde Ki misli olmaya Çîn ü Çigilde Ş. /109

Gönül kilisesinde put gibi güzel olan sevgilinin namı anılır. Onun isminin

anılması ile her bucaktan şevk ile yâhû narası duyulur.

Deyr-i dilde ey sanem yâd olsa nâmın bir nefes Her bucakdan şevk ile bir na’ra-i yâhû gelir G. 30/4

Köşk, vücud için benzetilen olur. Vücud köşkünün hiçbir kusuru bulunmaz.

Arka arkaya gelecek olaylar, sıkıntılarla çok daha güzel bir köşk olacağı ifade edilir:

Ne zîbâ kasr olur kasr-ı vücûdun hîç kusûrı yok Eger seyl-i havâdisten harâb olmazsa bünyânı G. 127/4

Şair, beyitte zaman dâr-üş-şifâsının açılmaması sebebiyle mihnet köşesinde

helâk olduğunu bildirir:

Günc-i mihnetde helâk oldu Usûlî derdmend Âh kim açılmadı dârü’ş-şifâ-yı rûzgâr K. 1/28

5.6.6. Para (Nakd, Sikke, Dinâr, Füls-i Ahmer)

Para, alım-satım için ihtiyaç duyulan bir unsur olarak ele alınır. Nakd sevgilinin

vuslatı için harcanır. Sikkede memduhun adı bulunur ve umumiyetle de altındır.

Pazara hareketlilik getirir, burayı canlandırır. Dinâr dünyanın bir unsurudur. Beyitte

ateş olarak tasavvur edilir. Olumsuz bir tutumla ele alınır. Füls-i âhmer bakır paradır

ve diğerlerine göre kıymetsizdir. Zamanın fiyatı bir bakır para eder:

Mihr hôd dellâl olup söyler zebân-ı hâl ile Kim bilin bir füls-i ahmerdür bahâ-yı rûzgâr K. 1/15

Bakır para dünya mülkünün alım-satımı için söz konusu edilir. Ticarette her

zaman iflas riski bulunur. Bu hususa işaret eden Usûlî, dünyayı bir bakır paraya

almamayı ve marifet hazinesi ile canını iflastan kurtarma düşüncesini dile getirir:

Mülk-i dünyâyı Usûlî lma füls-i ahmere

Ma’rifet genciyle kurtar cânını iflâsdan G. 102/5

98

5.6.7. Sofra

Sofra kelimesi akla ikrâm ve ihsân olaylarını getirir. Nimet, Tanrı vergisi olan

yiyecek ve içeçektir. Yaşamak için gerekli şeylerdir. Kurulan sofralarda bu nimetler

ikram edilir. Herkes kısmeti kadar sofradan nasiplenir. Yiyecek ve içecekleri

lezzetlidir. Ama dünya sofrasındaki nimetler zehirlidir. Üstelik bu sofranın nimetleri de

fanidir. Dünya sofrasının insanlara bir fayda sağlamayacağı âşikârdır:

Şu fânî ni’metin olma zebûnu Ki âlûde ola zehr ile hânı Ş. /14

Uzun yola çıkanların azık hazırlaması Tasavvufî bir bakış açısı ile ele alınır.

Fenâ yurduna gitmeye niyetlenen kimsenin yanında mutlaka azık bulundurması gereği

söylenir. Azık ile gam arasında ilgi kurularak dervişin azığının gam olduğu ifade edilir:

Fenâ iklîmine azmin olursa yolda çok gam çek Doyunca ey gönül azık götür menzil uzag ancak G. 61/3

Dünya, misafirhâneye, insan da burada ağırlanan bir misafire teşbih edilir.

Dehr zaman anlamı ile tevriyeli kullanılır. Sofrasında bereketin olmadığı hatta bu

sofranın zehirli olduğu düşüncesi aşağıdaki beyitte görülür:

Hânına el sunma zehr-i mârdır ey kendiyi Bu misâfir hâne-i dehr içre mihmân eyleyen G. 97/8

Usûlî yaradana aşıktır. Bu aşkla onun her zerrede görülen kudretine,

hikmetine, kemâlîne, lutfuna ve hatta kahrına gönülden bağlanmıştır. Kendinden

geçmiş, aşk sarhoşu olmuştur. Bu sebeple bu fani dünyanın sofrasındaki nimetlerinden

vazgeçmiştir. Ne zehirini düşünmektedir ne de helvasını arzulamaktadır:

Mest-i aşkız geçmişiz lezzât-ı fânîden tamâm Dehr-i hâinin ne zehrinde ne helvâsındayız G. 46/5

İKİNCİ BÖLÜM

USÛLÎ DÎVÂNI’NDA İNSAN

100

1. İNSAN

1.1. Umûmî Olarak İnsan

Mutasavvıf bir şair olan Usûlî, Dîvânı’nda insan mefhumunu İslâm dinine ve

bir duyuş, düşünüş, inanış sistemi olan tasavvufa uygun olarak ele alır.

İnsan topraktan1 ve Tanrı vahyine mazhar, Tanrı buyruğunu yerine getirecek,

onun buyruklarına göre hükümde bulunacak bir şekilde yaratılmıştır. O, Tanrı’nın

yeryüzünde halifesidir.2 Kainatta kudretli ve hâkim kılınmıştır. Bu husus bir beyitte

söz konusu edilir:

Bir avuç topraktan insân eyledi Hem hilâfet verdi sultân eyledi MIR. /2

“Gövdeye can veren insan ruhu ise ilâhî bir varlıktır. Ona sadece dirilik

vermekle kalmaz. İnsanın yüceliği, öteki varlıklar arasındaki üstün yeri ruhun

taşıdığı nitelik dolayısıyladır.”3 Tanrı ruh güneşini parlatarak Âdem’in toprağında

gizlemiş ve O, insanı yeryüzünün ve gökyüzünün sultanı kılmıştır:

Âfitâb-ı rûhu tâbân eyledi Âdemin hâkinde pinhân eyledi MİR. /5

Kıldı ol sultânı peydâ vü nihân Kendi nûrundan zemîn ü âsumân MİR./6

Aşağıdaki beyitte, insanın yüce bir varlık olduğu Hz. Âdem’e telmih

yapılarak belirtilir. O’nun insanın atası olduğu ifade edilir.4

Kemâl-i devlete âmâdesin sen Atan Âdem halife-zâdesin sen P. 1/21

Usûlî insanı, Tanrı’nın kendi yaratışına, eserlerine, varlığına, birliğine şahit

tuttuğu ve melekler tarafından kendisine secde edilen kutsal bir varlık olarak görür.5

1 Hâc Sûresi, 22/5. 2 El-En’am Sûresi, 6/165. 3 İsmet Zeki Eyüboğlu, Bütün Yönleriyle Bektaşilik, Der Tay., İstanbul 2000, s. 228. 4 Âli İmrân Sûresi, 3/31. 5 Âli İmrân Sûresi, 3/31.

101

Âdem imiş şâhid ü meşhûd olan Âdem imiş sâcid ü mescûd olan MİR. /44

Şaire göre, insana bunca bağış, lütuf ve ihsan Hz. Muhammed’in zuhûr etmesi

içindir:

Âdeme bunca kerem bunca ‘atâ Tâ zuhûr ede Muhammed Mustafâ MİR. /46

Dîvân’da insanın evreni ve eşyayı nasıl algıladığı da ele alınır. Bu husus

tasavvufa göre cevap bulur. Şöyle ki: Evren’de Tanrı’dan başka bir vücûd yoktur.

Suretler Tanrı’nın sıfatlarının tecellisidir. Evren bir gölgeden ibarettir. Hakk’ı ve

doğruyu araştıran ârif insan için de gölge yanıltıcı olmaz. O, gölgelerde, sebeplerde

takılmaz. Çünkü her şeyin özünün mana olduğunu, evrenin ve tüm eşyanın aslında

Tanrı’nın varlığını bildirdiğini kavrar.

Hakdan artık yok durur hergiz vücûd Bunu böyle buldular ehl-i şuhûd MİR. /17

Zıll-ı esmâdır suver ey bî-haber Kim müessir mânidir sûret eser MİR. /23

Bu izâfât-ı te’ayyün zıll durur Lîk ehl-i Hakka ma’nâ bildirür MİR. /25

Dîvân’da görülen insan tiplerini esere hâkim olan inanç sistemi belirler. Bu

insan tipleri şunlardır:

a) Cahil İnsan

Bu insan tiplerinden ilki yaratılış gayesinden haberdar olmayan, bir vahşi gibi

nefs-i emmâresinin emrinde olan nâdân, cahil hatta hayvan olarak değerlendirilen

insan tipidir. Böyle insandan kişinin kendisini koruması gerekir:

Sakın nâdân u câhilden özünü Ana teslîm kılma kendözünü P. I/19

Seçer mi âdemi hayvan olanlar Ne bilsin gevheri nâdân olanlar G. 23/1

102

b) Zâhid (Vaîz)

İkincisi dini ham sofulukla yaşayan, dinin özünden habersiz olan zâhiddir.

Zâhid, aşk mefhumundan uzaktır. Aşk meyi ile kendinden geçenleri de kınar. Gönlü

aşk makamında bir an karar kılmaz:

Âlemde mey-i aşk ile mestâneleriz biz Ta’n eyleme zâhid bize divâneleriz biz G. 43/1

Makâm-ı aşkda bir dem karâr etmez dil-i zâhid Mekân ehli belî tutmaz mekânı lâmekân içre G. 126/2

Zâhid, zühd ve takva ehli görünür. Oysa işin şeklinde kalmıştır ve yaptığı

ibadetlerden edineceği kazancını düşünmektedir. Mutasavvıf Usûlî’nin ise kâr

peşinde koşmak gibi bir amacı bulunamaz. Çünkü o bir gönül adamıdır. Ayrıca

zâhidin onun bildiğini sanarak söyledikleri birer kuru ‘‘hây u hûy’’dur. Ancak

gönülden edilen âhlar göklere ulaşabilir:

Ne işim var benim takvâyile zühd ile ey zâhid Usûliyem benim bi-kârlıkdan özge kârım yok G. 63/7

Âh-ı âteş-bârdır gökler yüzüne râh eden Zâhidâ iş başa varmaz kuru hûy u hây ile G.121/4

Aşağıdaki beyitte şair, zâhide seslenerek gönlün Tanrı evi olduğunu ve içinde

Tanrı olan bu evi ululamak gerektiğini, asıl ‘‘Hacc-ı ekber’’in bu şekilde gerçekleşe-

ceğini ifade eder:

Hacc-ı ekber kılmak istersen gel ey zâhid berü Mü’minin kalbi içinde sen bu beytullâhı gör MUS. VIII/ 3

c) Sûfî ( Sofu)

Dinî ham sofulukla yaşayan diğer bir insan tipi de sûfîdir. O, saf yaratılışa

sahip değildir. Gösterişe meraklıdır. Hatta ağzının tadını da bilmez. Bu nedenle

Usûli’ye aşk şarabını yasaklar. Bunun için de Tanrı ilhamının vereceği zevkten

mahrum kalır. Şairin ona tavsiyesi saf bir gönüle sahip olması yönünde olur.

Böylelikle safa ve huzura ereceğini bildirir:

103

Sûfî sâfî-meşreb olup bilse agzı dadını Men’ eder miydi Usûlîyi şarâb-ı nâbdan G. 109/5

Sûfîyâ sâfî dil olmazsan safâ gelmez sana Hod-nümâsın zevk-i peygâm-ı Hudâ gelmez sana G. 3/1

Usûlî, sûfînin Tanrı tecellisini seyretmesini ister. Sûfînin sinesinin saf

olmadığını, hased pasından temizlenemediği için zamanın safasını bilmediğini ifade

eder:

Göz açıp sûret-i rahmana sâfi hôş nazar kılsın Sücûd et bizden ol sûfî diyen şeytana aşk eyle G. 116 /9

Olmayan âyîne-veş jeng-i hasedden sîne-sâf Merve hakkı sûfîyâ bilmez safâyı rûzgâr K. I /20

d) Derviş (Abdal)

Şairin ele aldığı diğer bir insan tipi de dünyadan yüz çevirerek hakikat yoluna

giren, bu âlemde tevhide ulaşmaya çalışan, bunun da ancak aşk ile olacağını anlayan

derviştir. Onların mekânı aşk evi olan meyhanedir. Onlar cihanın makam ve

rütbelerine aldanmazlar:

Aldanmamışız mansıb u câhına cihânın Dervîşleriz sâkin-i meyhâneleriz biz G. 43 /3

Derviş abdal olarak da anılır. Tanrı aşkı sebebiyle vecde gelerek semâ’ etmek

dervişlere has davranış biçimidir. Şairin sevilenin yüzünün nurunun verdiği şevkle

ettiği semâ’ diğer abdâlları coşturur. Kalenderlik dervişliğin bir özelliğidir. Bu

âlemden ilgisini kesmek ve sadece Tanrı’ya yönelmek, toplumun kurallarını dikkate

almamak kalender-meşreplik olarak görülür. Bu husus Usûlî’nin benimsediği bir

yaşam tarzıdır. Ayrıca Hak tekkesinde tıraş olan kalender, yüce ve kutsal bir varlık

olarak görülür:

Şevk-i dîdârınla ey nûr-ı cemâl-ı Mustafa Bir semâ’ etdim ki cûşa geldiler abdâllar G. 34/3

Abdâl-ı pâ-bürehne mücerred kalenderiz Kahbe cihâna bakmayıcı pârsâlarız G. 42/2

104

Secdeler eylen gelin abdallar kim bunda bir Tekye-i Hakda olmış kalender var imiş G. 51/6

Derviş melâmet tekkesinde Tanrı’ya ermeyi arzu edip, bu nedenle dünyevî

isteklerden sıyrılmayı ilke edinir. Bunun için de aşk mürşidinin müridi olur:


e) Ârif İnsan

Eserde görülen diğer insan tipi âriftir. Sevgi yeteneği ile donatılmıştır.

Usûlî’ye göre Tanrı’nın tecellisi aslında evrende görünüş alanına çıkmıştır. Her yerde

de görünmektedir. Bir zerrede hatta nâçiz bir katrede dahi görünen ve öylesine engin

ve güçlü olan Tanrı ışığını fark edebilmek için gönül bilgisine sahip olmak gerekir.

Bu husus ise ârif olmanın gereğidir:

Gerek ârif gerekse ehl-i hırfet Hemân san’atları mihr ü muhabbet Ş. /28

Ârif ol bir zerre de yüz bin meh-i tabânı gör Katre-i nâçîz içinde cünbiş-i ummâna bak G. 64/2

f) Rind

Dîvân’da görülen diğer bir insan tipi de rinddir. Namusu bırakıp kötü namlı

rind olmak aşk ehli içinde iyi ve güzel bir ada sahip olmak demektir. Rindlerin

mekanı meyhânelerdir. Buraya varan akıllı gelir. Buralarda rindlerin sohbetine

erenler edep tahsil ederler:

Koyup bu nâm u nâmûsu Usûlî rind-i bed-nâm ol Bilirsin ehl-i aşk içinde bundan yahşi ad olmaz G. 44/7

Sohbet-i rindâna erenler edep tahsîl eder Ol ulu meyhâneye varan kişi uslu gelir G. 30/8

105

g) İnsan-ı Kâmil

Dîvân’da görülen kâmil insan, bütün eksikliklerinden arınmış insan tipidir.

Usûlî’ye göre Tanrı, kâmil insanı kendi tecellisinin mazharı yapmıştır. Bu hususta

şüpheye yer yoktur. Bu durum gerçektir ve gün gibi aşikârdır. Kâmil insanda Tanrı

kudretini gösterme gücü vardır. O, bütün evrene hâkim olan bu kudreti gösteren

aynadır:

Gün gibi insân-ı kâmil mazhar-ı âyât olur Onsekiz bin âlemin tasvîrine mir’ât olur G. 18/1

Kâmil insan, düşkün olan dervişin elinden tutan, hakikat yolunda ona

rehberlik eden ve onu Tanrı’ya ulaştıran pîrdir. Şair ise cân ü gönülden bağlandığı,

kapısında Hakk’ı bulduğu pîrinin yolundan ayrılmaz:

Usûlîyem Hak kapısına geldim Cân ü dilden erenlere kul oldum Pîrler eşiğinde ben Hakkı buldum Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/11

Kâmil insan; tarikata giren, gönül bilgisiyle donanmış, gerçeğin ve doğrunun

yolunu bulmuş, yücelme basamaklarını çıkarak fenafillâha erişmiş ve gerçek er olan

ermişlerdir. Şairin onlardan beklediği ise himmetleridir:

Hey yediler kırklar birler hâzır gâyib olan pirler Çağırdığım gerçek erler himmet eylen himmet eylen G. 65/6

İnsan, Dîvân’da: Ehl-i dil, ehl-i devlet, ehl-i zemin, ehl-i irfân, ehl-i derd, ehl-

i şuhûd, ehl-i ikrâr, ehl-i kemâl, ehl-i hâl, ehl-i safâ, ehl-i fakr, ehl-i melâmet, ehl-i

fakr, ehl-i beyân, ehl-i hırfet, ehl-i akl, ehl-i dünyâ, ehl-i nazâr, ehl-i aşk, ehl-i

ma’rifet, ehl-i hikmet gibi terkiblerle de ifade edilir.

106

2. GÜZELLİK

2.1. Umûmî Olarak Güzellik

Dîvân’da insan güzelliği bir bütün olarak ele alınır. Dış güzelliği iç güzellik

tamamlar. Şaire göre ‘‘yaratılışı güzel olmayan insan’’ duvara benzer. Bu yönüyle

cansız bir put olarak değerlendirilen bir güzele âşığın gönül vermesi istenmez:

Hulku olmayan güzel san sûret-i dîvârdır Ey Usûlî bir büt-i bî-canâ verme gönlünü G. 130/5

Sevgilinin güzel huyunu halka anlatmaya gerek yoktur. Çünkü o, misk gibi

kendini belli eder:

Hüsn-i hulkun halka zâhirdir ne lâzım söylemek Kande ise misk hod kendüyi eyler âşikâr

Fiziksel güzelliğin anlatıldığı beyitlerde yüz öncelikli olarak ele alınır. Göz,

kaş, kirpik bu güzelliği tamamlarken sevgilinin endamlı boyunun güzelliği de sık sık

söz konusu edilir. Sevgiliye sadece âşık değil onu gören insan ve insan dışındaki

varlıklar da hayranlık beslerler. Bu yaklaşım sevgilinin güzelliğinin doğa üstü

varlıklarla kıyaslanmasına yol açar ve sevgilinin, güzelliği ile ancak bir melek, bir

peri yüzlü olacağı düşünülür:

Bir melek sevdim ki görse ins ü cân hayrân olur Allah Allah ol perî-peyker ne hûb insân olur G. 21 /1

Özellikle sevgilinin olağanüstü derecedeki yüz güzelliği kutsallık kazanır. Bu

açıdan ve üzerinde taşıdığı ayva tüyleri bakımından mushaf ile ilgi kurulur. Onun

güzellik unsurlarının anlatıldığı sözler kutsal kitabın âyetleri olur. Nasıl insanın

kaderi levh-i mahfuzda yazılmışsa, bu güzellik de Tanrı’nın bir nakşı olarak kabul

edilir. Nakkâş-ı ezel nice güzel timsâller yazar. Ama dünyada sevgili kadar güzeli

bulunmaz. Bu nedenle de bu güzelliğin mürekkebi ancak nur-ı ezel olabilir. Kalemi

ise Tanrı’nın ‘kün!’ kelimesinin ifadesi olan yazı gereçleridir:

Hüsn-i cemâlin âyetin levh-i vücûda yazmağa Nûr-ı ezel midâdımız nûn-ı kalem devâtımız G. 38/2

107

Dâr-ı dünyâda senin mislin güzel gelmez bana Gerçi nakkâş-ı ezel yazmış güzel timsâller G. 34/4

Divân’da güzelliğin ilâhî bir kaynaktan geldiği belirtilirken Tanrı’nın, Hüsn-ü

Mutlak olduğu ve O’nun güzelliğinin her yerde tecelli ettiği, nice yüz bin göz

tarafından görüldüğü ifade edilir. Ama insan idrâki bu güzelliği anlamakta ve O’nu

hakkıyla takdir etmede yetersiz kalır. O halde bu güzelliği kavramada muktedir olan

tek güç yine Tanrı’nın kendisidir:

Nice yüzbin göz gören bir sûret etmiş âşikâr Yine kendi hüsnüne kendin talebkâr eylemiş G. 50/4

Güzellik; temâşa edilen bir mefhûmdur ve onu seyreden âşığı da hâlden hâle

sürükler, varlığını derinden etkiler. Sevgili, güzelliği ile görünür görünmez âşığın cân

ve gönül mülkünü yıkar, yakar ve yağma eder. Âşık bu olağanüstü durum karşısında

şaşkın, çaresiz, ne yapacağını bilmez hâldedir. Geleceği için kaygı duyarken sevgili

de karanlığı dağıtan ve sürekli bir döngü içinde insanlara kendini gösteren gündüz

gibi güzelliğini arz etmektedir:

Bir nazarda cân ve gönül mülkünü yagma eyledin Gün gibi bir dahi arz-ı hüsn edersin vây men K. 4/17

Âşık, gördüğü güzelliği över. Sevgilinin güzelliği sadece âşığın övgüsüne

mazhar olmaz. Onun çok güzel olan yüzünü ve zirve noktasında bulunan güzelliğini

melekler dahi gece gündüz takdir ederek överler.

Ögüp a’lâlarını beglerini Güzellikde kamudan yeglerini Ş. /95

Ay u gün cümle melekler hüsnüne tahsîn okur Bârekallâh zî-cemâl-i ahsen ü hüsn-i cemîl G. 74/2

Güzellik şaire göre oldukça değerlidir. Ona değer kazandıran bu güzelliği

takdir eden göz ve ondan etkilenen gönüldür. Bu etkileniş insanı aşka sürükler ve

hayatını alt üst eden bir mefhum olur:

Gönül gördü yine ol hûb zâtı Ki gören kişinin gider hayâtı G. 141/1

108

2.2. Güzellik Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

2.2.1. Gülzâr, Gülşen, Bağ, Bahâr

Güzellik; renk ve tazelik bakımından gül bahçesi, bağ ve bahar ile

ilgilendirilir. Bu unsurların hepsi de iç açıcıdır. İnsana neşe ve şevk verir. Sadece bu

güzellik karşısında ağlayan , inleyen âşık ve onun timsâli bülbül olur. Onun yaşadığı

aşk saf ve temizdir:

Hak Te’âlâ hüsnünü bir taze gülzâr eylemiş Ey nice bülbülleri ol gülşene zâr eylemiş G. 55/1

Murg-ı dil aşk âyetin okurdu bülbüller gibi Hüsnü bağında gül-i gülzâr idi eğlencemiz G. 40/2

Sevgilinin güzelliğini gören âşık bu cihândan vazgeçer. Bu güzellik onun aklî

melekelerini etkiler, kendisini çılgına çevirir. Hatta mum gibi parlak ve aydınlık olan

yüzünün karşısında bir pervâneye döner:

Bahâr-ı hüsnünü görüp cihânda vâzgelmişsin Deli dîvâne olmuşsun Usûlî uslu vardın sen G. 105/5

Bahâr-ı hüsnüne dîvâne oldum Cemâl-i şem’ine pervâne oldum Ş. /31

2.2.2. Âlem, Mısr

Güzellik bir bütün olarak ele alınırken tüm unsurları ile birlikte âşık için

gezinti yeri olur. Çünkü âlem, bu mefhûmun teşhir yeri olarak kabul edilir. Mısır

olarak düşünülmesi güzellik timsâli olarak kabul edilen Hz. Yusuf’un hikâyesinin

burada yaşanmış olmasındandır:

Her nefesde âlem-i hüsnün durur seyrânımız Hamdülillâh bu deli gönlüm tesellâsındadır G. 24/3

Mısr-ı hüsnün şimdilik sultânı Yûsuf Bâlidir Can ile ol hâce-i hüsnün kulu olmalıdır G. 31/1

109

2.2.4. Mir’ât, Bâzâr, Hân

Ayna eşyayı aksettirmesi nedeniyle güzellik ile birlikte ele alınır. Ele alınan

güzellik daha çok yüz güzelliği, sevgilinin cemâlidir. Güzellik aynası her an, bu

güzelliğin farklı yönlerini her yere yansıtır ve görüş sahipleri de her taraftan

sevilenin yüzünü seyreder:

Hüsnünün mir’âtı her an içre bin şan gösterir Tâ ulü’l-ebsâr her yüzden göre didârını G. 136/3

Güzelliği meydana getiren unsurlar nedeniyle onun bir pazar ve sofra olarak

düşünülmesi söz konusudur. Çünkü pazar ve sofrada çeşitli metâlar ve nimetler

sergilenir. Güzellik de aslında tüm unsurları ile birlikte sergilenen bir mefhumdur.

Aynı zamanda can alıcı yönüyle de ifade edilir. Böyle bir güzelliğe sahip olan

sevgililer birer katildir ve güzellik pazarında gönül alırlar. Ayrıca güzellik sofrasında

âşığın nasibi dert ve mihnet olur:

Eldir alır dil metâ’ını gözünden sakının Hüsn bâzârına gelmiş ol iki kattâllar G. 34/8

Ne denli ni’met istersen bulunur hân-ı hüsn içre Velâkin âşıkın andan nâsibi derd ü mihnetdir G. 33/6

2.2.6. Şem, Envâr

Bir ışık ve aydınlık kaynağı olarak görülen güzellik, envâr ve şem ile birlikte

ele alınır. Nasıl pervâne mum ışığında tutuşup yanıyorsa gönül de bu güzellik

mumunda yanacaktır:

Göricek hüsnün tecellîsin nice döysün gönül Şem’ile tutuşmaga tâkât mı var pervânede G. 125/6

Övülenin güzelliği bulunduğu yeri aydınlatması bakımından ışığa benzer.

Ayrıca bu güzelliğin yakıcı niteliği de bulunur:

Kâmkâra yakmasa envâr-ı hüsnünden çerâg Zulmet-i şebden halâs olmazdı tâ mahşer güneş K. 2/20

110

2.2.7. Nâme, Evrâk, Kitâb

Hz. Peygamber’in adını yazan kalem aynı zamanda güzelliğini de anlatır.

Tüm bu anlatılanlar güzellik nâmesine benzer. Hz. Peygamberi yaratan ve onun

niteliklerinin güzelliğini ortaya koyan Tanrı’dır.

Çün kalem adını imlâ eyledi Nâme-i hüsnünü inşâ eyledi MİR. /39

Güzellik mefhûmu saflık ve temizlik ile beraber düşünülür. Onda bir leke

dahi görünmez. Bu nedenle beyaz bir sayfa olarak ele alınır. Ayrıca güzelliğin beyaz

renk ile olan ilgisi sevgilinin beyaz teni nedeniyledir. Sevgilinin yüzü şekil ve

güzelik yönüyle kitaba benzetilir. Âşık, sevgilinin güzelliğini anlatan bu kitaba

bağlanır ve ona inanır. ‘‘Kerrâr’’ Hz. Ali’nin lakabıdır. Bu bağlılığından Kerrâr

hakkı için yani Hz. Ali’nin hakkı için vazgeçmez:

Gözlerin nüshâsı sevâd-ı sakîm Hüsnün evrâkdır beyâz-ı sahîh G. 12/2

Mü’minim Kerrâr hakkı çün kitâb-ı hüsnüne Ba’d-ezîn lâzım degil tekrâr senden dönmezem G. 92/5

3. SEVGİLİ

3.1. Umûmî Olarak Sevgili

Her zaman ve her yerde aranan, âşığın hayatında müstesna bir yeri olan

sevgilinin Dîvân’da ya doğrudan doğruya ismi anılır ya da bu mefhûm için teşbih ve

mecâz kullanılarak pek çok kelime ve terkibe yer verildiği görülür. Bunlar: Yâr,

dilber, güzel, mihribân, gül, pâdişah, rûh-ı revân, ârâm-ı cân, ser-fitne-i âhir zaman,

cevân, beg, cânân, sultan, mahbûb, nûr-ı pâk, cân, perî, genc-i nihân, bî-vefâ, meh-

likâ, deli oglan, sûret-i divâr, büt, mihr, dildâr, ma’şûk, mazhar-ı rahmân, hercâyî,

dilber, hân, kâfir, sanem, serv-i revân, sevdiğim, sâki, mâh, bahâristan, bostan, leylî-

hırâm, gülistân, âhû, seng-dil, zâlim, dînîm, imânım, şehriyârdır.

Sevgili her şeyden önce âşığın hayatında acı ve ısdırabın kaynağıdır. Onun

gam meclisine dönen hayatında, ney gibi ağlamasının ve inlemesinin sebebidir.

Âşığa zulm etmesi, cevr ve cefâ çektirmesi, onu dert ve belâ içinde bırakması hatta

111

canına kast etmesi en belirgin nitelikleridir. Ona yaranabilmek, ilgisine mazhar

olabilmek için yüreği dert ile yarmak, sineyi pâre pâre etmek gerekir. Ancak can

verildiğinde ve derdi çekildiğinde ona kavuşulur:

Derd ile nice yarılmasın yüreğim sînesi Pâre pâre olmayınca yâre yarar olmadı G. 146/3

Verirsen cânını cânân senindir Düşersen derdine dermân senindir G. 29/1

Sevgili, merhametsiz ve taş kalplidir. Gönlü o kadar katıdır ki âşığın hâline

acımaz. Âşığa söz verir ama sözünde durmaz. Onun bu hâli dininin ve imanının

olmadığını gösterir. Ezâ ve cefâ altındaki âşığın durumu karşısında kâfirler bile

merhamete gelir ama onda merhamet duyguları uyanmaz. Tanrı dostu olan âşıktan

yanağının mumunun ışığını esirger. Oysa sevgili, Tanrı’nın mazharıdır . Âşığın

kendini bilmesi ve hakikate ermesi sevgilinin Tanrı nurunu aksettirdiği düşünülen

yanağı sayesindedir. Bu nurdan mahrum kalan göz karanlıktadır. Gönül, Tanrı

tecellisini idrâk edememektedir. Bunun için sevgili, Hak yolunda ilerleyen âşığın

dinini ve imanını kaybetmesine neden olur:

Halime kâfirler etdi rahm sen rahm etmedin Böyle miydi ahdimiz ey dîni yok îmânı yok G. 62/2

Gözümüzden ayırdı şem’-i ruhun Bizi dînsiz kodu bu îmânsız G. 45/3

Âşığa göre, sevgili güzellerin şâhıdır. Onun yakınında olabilmek için

eşiğinde mel’ûn şeytanın sözü kabul edilir. Ama sevgili, uğruna yapılan fedakarlığı

takdir etmez. Âşığını kapısından kovalayarak kıymet bilmezliğini gösterir. Buna

rağmen sevgiliye âşık kutsal bir aşkla bağlanır:

Sözün şeytân-ı mel’ûnun kabul edip eşiginde Beni merdûd eden şol mazhar-ı rahmâna aşk eyle G. 116/4

Sevgili; âşığa yâr olmaz, onu hesapsız terk eder, ağyâr ile yakınlaşmaktan

çekinmez. Yaşattığı ayrılıkla âşıkta takat bırakmaz, onun cânını yakar, onu mihnete

düşürür. Yüreğini kân, gönlünü virân, bağrını kebâb eyler, sabrını elinden alır, canda

rahat komaz, âşığı dert ve belalara düşürür. Hasta olan ve güçsüz canı sabahlara dek

112

feryâd ettirip, onu gözyaşı seli içine bırakır. Onu bir gün hatırlamaz ve anmaz. Ancak

taş kalpli bir zâlim böyle davranabilir ki onun karşısında aman dilemekten ve ona

kayıtsız şartsız teslim olmaktan başka çare yoktur:

Âteş-i hicrân ile bagrımı biryân eyledin Tîg-i mihnetle yüregim toptolu kan eyledin Zulm ile yakdın gönül mülkünü vîrân eyledin El-amân ey seng-dil zâlim elinden el-amân MUS. V/2

Dîvân’da sevgili âşığın bütün varlığı ile bağlandığı, uğruna hayatından

vazgeçtiği, hatta ölmeden önce görmeyi dilediği varlıktır. Zaten hayatta da dileği onu

görmektir. Çünkü sevgili âşığa şevk ve mutluluk veren gönül eğlencesidir. Hatta can

ile eş tutularak âşığı hayata bağlayan varlık olur. Onun için de gitmesi istenmez.

Âşık, gitmeye azm eden sevgiliye ‘‘ kanlı gözyaşlarının yolunu bağlayacağını, her

damlasının bin katara eş olduğunu’’ söylerken sevgiliyi engelleyecek güç olarak

döktüğü gözyaşını gösterir:

Bağlar yolunu gitmeğe azm etme sevdigim Kanlı yaşım ki katresi bin bin katar olur G. 35/6

Sevgilinin vefasızlığından Dîvân’da sıkça yakınılır. Böyle bir güzele gönül

vermemek için and içilir, yemin edilir. Ama sevgilinin yokluğu da hayatı zehre

çevirir. Sevgilinin vefasızlığı herkes tarafından bilinen ve kabul edilen bir gerçektir.

Ayrıca onun nazarında garip âşığın hiçbir değeri yoktur. Bu durumda yapılabilecek

tek şey ondan vazgeçmek hatta şehrinden dahi gitmektir. Çünkü âşık için vefasız bir

sevgiliye bağlanmanın önemi ve değeri olmamalıdır:

And ile peymân güdersin tas tas agular yudarsın Bir vefâsızı n’idersin gel gurbete gidelim gel G. 76/4

Bu söz kim dediler hakdır güzellerde vefa yokdur Garîbin kadri alçakdır gidelim bâri şehrinden G. 111/3

Aşağıdaki beyitte binlerce sevgilinin kolayca bulunabileceği ama vefâlı olanı

bulmanın zorluğu dile getirilir. Böylece vefâ sevgilide aranılan özellik olur:

Bize bu aşk ile eglenmege bir yâr olsa Yâr bin bin bulunur yâr-ı vefâdâr olsa G. 120/1

113

Dîvân’da görülen, âşığın sevgilinin vefâsızlığından yakınma ve ondan

vazgeçme tavrı, onun sevgili karşısındaki çaresizliği ve bu ruh halinde yaşadığı anlık

duygusal değişimler/coşkunluklar ile ilgilidir. Yoksa sevgili tüm eziyetlerine ve

vefasızlığına rağmen hiçbir zaman unutulmayan, davranışlarından razı olunan, onun

için iyi temennilerde bulunulan ve kendisine bin bin selâm gönderilen bir varlıktır:

Hemân sag ol şu dünyada vefâ kıl kime istersen Cefâ vü cevr u mihnetler ne olursa bana olsun G. 100/4

Dahi bir gün geçip Tanrı selâmın gerçi vermedin Usûlîden sana her demde bin bin merhabâ olsun G. 100/7

Sevgili uğruna gönül feda edilir. Bunun için dilberin oka benzeyen

bakışlarının dilediği gibi âşığın bağrını delebileceği ifade edilir. Gönül de aslında

âşığa ait değildir. Onun sahibi sevgilinin kendisi olduğu söylenirken sevgilinin

hakimiyeti de kabul edilir. Çünkü gönlün sultanı sevgilidir. Ayrıca nasıl bir

memleket sultansız mamur olamazsa sevgilisiz gönül de viran olur. Ondan yoksun

olmak bir zulme döner, âşık gam içinde kalır. Gönül de bu gam zulmüyle yıkılır:

Delerse delsin ey âşık dili tîgiyle ol dilber Delerse bağrını delsin sana ne dil senin nendir G. 22/2

Zulm-ı gam dil mülkünü yıkdı Usûlî yârsız Bir ilin kim pâdişâhı olmaya vîrân olur G. 19/5

Âşığa göre sevgili eşsizdir. Âlemde bir benzeri bulunmaz. Güzel yüzü ve

güzel görünümüne rağmen alçakgönüllü tavırları ile âşığı kendine hayran bırakır:

Nitekim bir senin mislin güzel yokdur bu âlemde Usûlî gibi hem âşık bulunmaya cihân içre G. 126/5

Tal’atı hûb u kamu şekl ü şemâyil mahbûb Lîk hayrân eder ol tavr-ı garîbâne beni G. 134/2

Sevgili, ürkek yaratılışlıdır. Güzelliğini bütün kulları seyreder ama o yoluna

cânından ve başından vazgeçen bu kullarından çekinir. Hataları ise unutmaz ve

yanılıp da kendisine ‘‘hayatta bir kez sevdim’’ diyen âşığa bu sözünü her zaman

hatırlatır:

114

Te’âllah kim ey dilber gedâlar seyr eder hüsnün Yoluna cân u baş terkin edenden niçün ürkersin G. 115/4

Ömrümün içinde bir kez yanılıp sevdim dedim Kakıma kulun işi dâyim hatâdır sevdiğim G. 86/7

Naziktir ve gönlü yaralı âşığın hikâyesini duyduğunda incinir. Bu nedenle

kendisine âşığın hikâyesinin anlatılması yine âşık tarafından istenmez. Âşığın

kendinden geçmiş derbeder hâlini görünce ona âşkın ne kadar güzel bir hâl olduğunu

söyleyerek beğenisini ifade eder:

Kıssasını bu dil-i pür-hastenin yâre demen Gönlü nâzikdir bunun gibi haberden incinir G. 36/3

Mest ü bî-hôd gezer idim görüp ahvâlimi yâr Dedi hey yâr görün aşkı ne güzel hâlet imiş G. 53/2

Bazen de âşığı kavgaları ile rahatsız eder. Oysa âşığın ondan beklediği ve

istediği cevr ve cefâsıyla ölmektir. Böyle bir niyeti taşımış olmasına rağmen bu

şekilde davranmayan ve onunla sadece kavga eden sevgili, âşığın kendisini değersiz

hissetmesine neden olur:

Yok yere geldin bugün bizimle gavgâ eyledin Var ise öldürmege bizi mudârâ eyledin G. 67/1

Âşığın gözünün nuru ve gönlünün sevinci olan, bazen âşığın gözünü bazen de

gönlünü mesken edinen sevgilinin zaman zaman âşık hakkında yanlış düşüncelere

kapıldığı olur. Hatta bu düşünceler çok ağır yargılar taşıyabilir. Sevgili tarafından

âşığın kendisinin düşmanına yâr olduğu, bir vefâsız ‘‘hîz ve namerde’’ meyl ettiği,

her pazar kahbesine tâlib olduğu, geceleri gam meclisinde mum gibi gülüp oynadığı,

murdâr olduğu, aklının sadece kendisine yaradığı, aşk yolunda tek başına hareket

ettiği düşünülür. Oysa âşık sevgisinde samimidir ve gam meclisinde gece gündüz

ağlamaktadır. Ayrıca temiz bir aşk doğanıdır. Divânedir, aşk sarhoşudur bunun

sonucunda da aklı başında değildir. Sevgilinin de hizmetindedir:

Ey gözüm nûru vü gönlümün sürûrı şükr kim Geh gözümde câ vü geh gönlünde me’vâ eyledin G. 67/5

115

Ben Usûliyem ki durdum hıdmete bel bagladum Sen tarîk-ı aşkda bî-kâr sanmışsın beni G. 132/6

Dünya fanidir ve zaman da çok çabuk geçmektedir. Bu sebeple sevgili ile bir

an önce kavuşulmak istenir. Çünkü ayrılık sevenleri derinden sarsar. Böyle

zamanlarda sevgiliyi anmak bile âşığı şaşkına çevirir. Bunun için sevgilinin şefkatle

âşığının yanına gelmesi beklenir. Hatta sevgili, gençliğine güvenmemelidir ve

zamanın bir akarsu gibi aktığını unutmamalıdır:

Yanıma gel şefkat ile koma beni firkat ile Korkaram bu hasret ile sen de ölürsün ben de ölürün G. 113/3

Fi’l-mesel akar sudur dayanma hüsnün çagına Bu dahı kalmaz geçer rûh-ı revânım Mustafâ G. 5/2

Âşık, sevgilinin gamından şikayetçi değildir. Ona eziyeti, onu bildiğini ve

tanıdığını gösterir ki bu da âşığın istediği bir durumdur. Âşık sevgili uğruna toprak

dahi olsa halinden memnundur ve sevgiliye kendisinden mübârek bir hatıra olmasını

istediği mezar toprağını (tozunu) armağan olarak sunar. Sevgiliye kavuşmak bir

bayram kabul edilir ve bunun içinde kurban kesilir:

Iyd-i vasla ermege cânânı kurbân etmeden Kasd kıldınsa gönül olmaz temennâ eyledin G. 67/6

Kavuşmanın sonu tekrar ayrılık olabilir. Böyle bir durumda Usûlî sevgili ile

hiç tanışmamış olmak ya da ayrılığı hiç yaşamamak ister:

Buluşmasak seninle kâşki ey bî-vefâ bârî Veyâhûd çünki buluşduk hiç olmasak cüdâ bârî G. 131/1

Sevgilinin sözüne pek güven olmaz. Çünkü yalan söyleyebilir. Yalanlarından

biri de âşığı eziyeti ile öldüreceği ve ölünce de ona sadık kalacağıdır. Oysa bu sözü

de diğerleri gibi yalandır. Hatta öldürmediği gibi onu bırakıp gider:

Derdin ki sen bekleyeyin çâk sen ölünce Öldürmedin ey kavli yalan kanda gidersin G. 106/4

Dîvân’da sevgili üzerine söylenilenlerin pek çoğu tasavvûfî esaslara dayanır.

Onun uğruna çekilen eziyetlerin kaynağının tasavvufî bir ıstırap olduğu görülür.

116

Sevgili; gönülleri açan, âşığın gönlünü aydınlatan, ruhunu nurlandıran bir varlık

olarak ele alınır. Âşıkta her şeyde Tanrı tecellisini görme ve idrak etme niyeti

bulunur. Bunun için bekâbillâha erişme çabasında ona Tanrı yolunu gösteren, onu

bütün eksikliklerinden arındıran, ruh bakımından olgunluğa ve gerçeğe ulaştıran

sevgili ile gönlünde yaşattığı sevgisi ve onun uğruna çekilen dert ve acılardır. Çünkü

sevgili bir zan perdesi olarak telâkki edilen bu yaratılış âleminde âşığa Tanrı sırrını

bildiren sırlar kâşifidir. Bunun için de şairin tavsiyesi, hayatta bir mahbubun

edinilmesi şeklinde olur ki, bu bakımdan sevgili, Dîvân’da vazgeçilmesi mümkün

olmayan bir varlık olarak ele alınır:

Ey Usûlî perde-i pîndârda mahbûb edin Sana sırrı bildiren ol kâşif-i esrârı gör G. 28/8

3.2. Sevgili Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

Sevgilinin ele alındığı ve güzellik unsurlarının ifade edildiği beyitlerde onun

ismi yâ doğrudan doğruya anılır ya da yapılan teşbih ve mecâzlar ile ondan

bahsedilir. Bu teşbih ve mecâzlar şunlardır:

3.2.1. Sultân, Padişâh, Şâh, Şehriyâr, Emîr, Beg, Efendi

Dîvân’da sevgilinin bu mefhûmlarla münasebeti onun en mükemmel şekilde

ifade edilmek istenmesi nedeniyledir ve sevgili, temsil ettiği siyâsi otoritenin bütün

özelliklerini üzerinde taşır. Sevgilinin hükümrânlığını sürdürdüğü yer bir şehre ya da

ülkeye benzetilen güzellik, can ve gönül mefhûmlarıdır. Buralarda o dilediği gibi

hareket eder ve ağyarı kendine yâr edinebilir. Böyle bir davranış ona yakıştırılmasa

bile kimse iradesine müdahale edemez. Sadece kendisine kemâl ehlini kul olarak

seçmesi istenir. Âşıkları birer çılgına dönmüşlerdir ve huzurunda kurulan divânda saf

saf ayakta dururlar. Ama o, bir kulunu bir selâm ile de olsa anmaz. Bazen de yanında

gönüller muradına erer. Bu nedenle her dem güzeller şâhının temennâsına durulur:

Gönlümün buldum murâdını tesellâsındayam Bir güzeller şâhının her dem temennâsındayam MUS. II/4

117

Mülkünde acımasızca hükmeden sevgilinin zulmünden çekinilir ve ondan

Tanrı’ya sığınılır. Çünkü o gaddardır; can ve gönül ülkesini yağmalamaktan ve ateşe

vermekten çekinmez. Âşığın âh oklarından dahi korkmaz ve zulmüne devam eder.

Sultan olan sevgili insafsızdır ve onu ancak Tanrı insafa getirebilir. Sevgili,

merhametsiz bir pâdişâhtır. Onun işi daima kuluna cevr ve cefâdır. Esiri olan âşığını

bugün yarın öldürmek düşüncesindedir. Bu nedenle de can alır, kuluna kıyar ve kara

toprağı âşığının kanı ile karar:

Kıyma kuluna sultânım karma kara yere kanım Diyetdir bu benim cânım sen de ölürsün ben de ölürün G. 113/4

Gönül ülkesinin mamur oluşu onun varlığı ile ilgilidir. Yokluğu ülkeyi viran

hâle düşürür. Çünkü gam zulmü bu mülkü yıkar. Gam askerinin ayağı altında ezilen

gönüllere merhamet etmesi beklenirken cihân şâhı olan sevgili âşıklarını bırakıp

gider:

Pâmâl-ı sipâh-ı gam olan dillere rahm et Sabr eyle eyâ şâh-ı cihân kanda gidersin G. 106/3

Sultân olan sevgilinin bulunduğu yer kutsal bir makam olarak düşünülür.

Makamının Sidre olduğu kabul edilir. Onun için de alçak tabiatlı kişiler ona

ulaşamaz. Eşiğinin taşına baş dahi erişemez. Bir kula yâr olması beklenmez. Onun

âşığa yâr olması ancak hayal edilebilir. Onun yanında kullarının kadri alçaktır ve

adını bile anamazlar. Zaten bir Şehriyâr olan sevgiliye kul olabilmek imkansızdır.

Âşık onun yanında bir toz kadar değersizdir ve ona kul olması da mümkün değildir.

Onun sadece medhi yapılabilir. Bu yapılan medhiyeler de eksik ve yetersiz kalır.

Yaşanılan bütün zorluklar sadece ona arz edilir. Pâdişâh olan sevgilinin yoluna cân

vermek Usûlî’nin en büyük zevkidir ve bu uğurda uğrayacağı zararı

düşünmemektedir:

Yoluna cân vermedir zevki Usûlî’nin hemân Pâdişâhım sen anı sanma zarardan incinir G. 36/5

Sevgili, emsâlleri içinde güzelliği ile önde gelir. Bu niteliği ile zirvededir.

Âşığa göre güzeller şâhıdır. Onun için cân ve baştan vazgeçilir. Sultân olan

sevgilinin kapısında cân ve gönül bırakılır. Gönül mülküne hükmeden sevgiliye

118

yaşattığı ayrılıklar üzerine şikâyette bulunmak istenir. Ama yaşattığı acılara rağmen

âşığın hayatının sultânı olan sevgili zarara da uğramamalıdır. Ayrıca sevgili ancak

gönül tahtında hünkâr olduğunda gamzeden asker çekmesini, şehir ve vilâyet

yıkmasını öğrenir:

Gamzeden leşker çekip şehr ü vilâyet yıkmagı Bu gönül tahtında hünkâr olmayınca bilmedin G. 73/4

Sevgili beydir ve neden olduğu ayrılıklar sonucunda âşığın âlemde feryâdları

duyulur. Onun için âşık tarafından gözyaşları dökülür ve her zaman o, görülmek

istenir. Gerçekleşmesi istenen dilekler ona belirtilir. Bey olarak ele alınan sevgili,

yoluna, âşıktan cânını vermesini ister ve onun bu fedakârlığı gösteremeyeceğini

düşünür:

Yoluna cânı revân eylemezem sanmışsın Kerem et böyle gümân etme benim begcegizim G. 84/10

Aşağıdaki beyitte‘‘Begcegizim’’ kelimesi aynı zamanda sevgili için bir hitap

şeklidir:

Sendan ayrı olıcak âleme şevkım duyulur Beni rüsvâ-yı cihân etme benim begcegizim G. 84/3

Âşığın gönlünün ve cânının yegâne sahibi olan sevgili cihân dilberlerinin en

üstünüdür. O, bu bakımdan güzeller içinde bir beğlerbeğidir.

Sevgili cihân dilberlerinin yegregidir Güzeller içre bir beglerbegidir Ş. /167

Efendi, sevgiliye hitâp sözcüğü olur. Sevgili beyitte “âşığın yiyeceği acı olsun

ve devamlı gam ve üzüntü yesin”, der. Bu ise âşığın hasta cânına bal ve yağ gibi

gelir:

Demişsin atşı telh olsun gam u gussam yesin dâyim Efendi hasta cânıma benim ol bal u yag ancak G. 61/4

Hz. Peygâmber dîn şâhıdır, Hak dergâhına varmaya çalışan âşığın bağlandığı

emirdir. Hak âşığının o emîrden başka dayanağı yoktur:

119

Şöyle sürdü atına ol şâh-ı dîn Şâhbâz-ı kuds okurdu âferîn M. /76

Varmaga dergâh-ı Hakka ben fakîr Senden artık mesnedim yok ey emîr M. /107 3.2.2. Hz. Süleymân, Hz. Yûsuf, Hz. İbrahim, Hızır, Hz. Ali, Hz. Hüseyin

Sevilen bir pâdişâh olarak ele alınır ve Hz. Süleymân’a teşbih edilir. Bu husus

onun ululuğunu gösterir. Kendisinin dost edinirken dikkatli davranması, kötü tabiatlı

insanlardan uzak kalması, kendine yaraşır kişilerle beraber olması istenir. Âşık

karıncadan da küçük bir zerredir. Bu hâli ile Süleymân’a teşbih edilen sevgiliyi

âşık nasıl medh edeceğinin endişesini taşır. Sevgili-Süleymân münasebetinde Hz.

Süleyman’ın karınca beyi ile olan hikâyesine de telmihte bulunulur:

Bugün bir mûrdan kem zerreyem ben Süleymânı nice medh eyleyem ben Ş. /161

Sevgili güzelliği bakımından Hz. Yûsuf’a teşbih edilir. Usûlî’ye göre aşk

kutsaldır. Gönül, barındırdığı sevgi ile anlam kazanır. İnsan bu sevgi vasıtasıyla

yücelir. Âşığın gönlü, Hz.Yûsuf kadar güzel olan sevgiliden mahrum kaldığında

sultanı olmayan bir yokluk Mısır’ına döner ki burada Mısır, hem Hz. Yûsuf ile olan

ilgisinden dolayı söz konusu edilir hem de coğrafî durumu yani çöle yakın olması

nedeniyle yokluk mefhûmu ile birlikte ele alındığı görülür:

Her kimin bir sencileyin Yûsuf-ı Ken’ânı yok Gönlü bir Mısr-ı fenâdır kim anın sultânı yok G. 62/1

Yûsuf’un ele alındığı beyitlerde âşığın yaşadığı acı ile Hz. Ya’kûb’unki

kıyaslanır ve birbirine denk görülür. Âşık, yaşanılan acıda Hz. Ya’kûb ile bir olur.

Sevgili hile ve düzenbâzlık ile Ken’ân pîrine benzediğini ifade eden Usûlî’yi azîz

cânından ayırır. Buna rağmen şairin ona yaklaşımı menfî değildir. Aksine sevgisi ve

dostluğu artmıştır:

Ayırdı pîr-i Ken’ânı bugün cân-ı azîzinden Aceb mekkâr imiş Yûsuf diyen oglana aşk eyle G. 116/10

120

Halîl-sevgili münasebeti, Hz. İsmâil’in kurban edilmesi olayı nedeniyledir.

Âşık sevgilinin eşiğinin gâm içinde kalmış misâfiridir. Halîl gibi sevilen sevgilinin

kulu ve kurbanıdır:

Eşiginde gâm u mihmânıyam ben Halîlin kuluyam kurbânıyam ben Ş. /175 Sevgili, âşığı içine düştüğü gamdan feraha çıkmasını sağlayan bir Hızır’dır.

Özellikle âşığın gözyaşı denizinde onun kurtarıcısı olur:

Denizler olsa çeşmimden akan yaş Gamım yok Hızr olursa bana yoldaş Ş/164

Usûlî, yaşadığı aşkın etkisi ile sevgiliyi manevî dünyasının önde gelen

isimlerine teşbih eder. Şairin âl-i âbâya duyduğu sevgi bu teşbihi meydana getirir.

Sevgili, şair için Hüseyin ve Ali’dir:

Yâ Hasan yâhûd Hüseyn-i Kerbelâdır sevdiğim Lahmüke lahmî Ali-yi Murtazâdır sevdiğim MUS. II/ 1-3

3.3.3. Melek, Perî, Hûrî

Sevgilinin bu mefhûmlara teşbihi onun güzelliğini anlatmak içindir.

Olağanüstü bir güzelliği olduğuna inanılan bu doğa üstü varlıklarla sevgilinin övgüsü

yapılır. Âşık, insanların hatta doğa üstü varlıkların da güzelliğine hayran kaldıkları

bir varlığı sever. Sevgili perî yüzlüdür, yaratılışı ile meleği hatırlatır. O, her şeyi ile

çok güzel bir insandır:

Bir melek sevdim ki görse ins ü cân hayrân olur Allah Allah ol perî- peyker ne hûb insan olur G. 21/1

Perîye benzeyen sevgilinin aşkı, âşığı kendinden geçirir. Yüreğini bu aşkın

şevkiyle dağlar. Açılan yaralar sevgilinin yanağının aksi gibi parlak bir güneşe

benzer. Onun yoluna can feda edilmemelidir. Böyle bir fedekarlık onun aşkını

kazandırmayabilir. Çünkü o, bir pâdişâh, Usûlî ise bir yoksuldur:

Dâğlar tüm sîneme şevkinden urdum ey perî Her biri aks-i ruhundan oldu bir enver güneş K. 2/14

121

Yoluna cânın fedâ kılma Usûlî ol perî Sana yâr olmaz ki sensin bir gedâ ol pâdişâ G. 5/7

Sevgili, Tûbâ boyu, kevser gibi dudakları, saf suya benzeyen sözü ve

bulunduğu yerin cennet olması bakımından bir cennet hûrisidir:

Kâmetin Tûbâ lebin kevser sözün mâ-i ma’în Kûyun ey hûr-ı cinânım cennetü’l-mevâ gibi G. 142/6

3.3.4. Nigâr, Sanem, Put

Sevgilinin güzelliği, zalimliği ve taş kalpliliği onun bu unsurlarla birlikte ele

alınmasına neden olur. Resim gibi güzel sayılan sevgilinin yüzünün süsü âşığı

derinden etkiler. Aslında bu olağanüstü güzelliği görmek demek mana âleminde

Tanrı sıfatının seyri demektir. Tasavvufî esaslara dayalı bu düşünce ile insan yüce bir

varlık olarak ele alınır:

Sûretâ gerçi nigârın rûyı zîbâsındayız Lîk ma’nîde sıfât-ı Hak temâşâsındayız G. 46/1

Gönül kilisesinde bir sanem hatırlansa her bucaktan şevk ile ‘‘ya hû’’ narası

duyulur. Sanem kelimesinin dinî öğelerle tenasüplü bir biçimde kullanıldığı görülür.

Onun ile birlikte kilise, puthâne, kâfir, mescid, imâm, mihrâb anılır:

Deyr-i dilde ey sanem yâd olsa nâmın bir nefes Her bucakdan şevk ile bir na’ra-i yâhû gelir G. 30/4

Puthânede gümüş bedenli sanemler âşığı feryâd ettirerek onun dîni duyguları-

nı, gönlünü yağmalar ve onu yoldan çıkarıp kâfir ederler:

Kafîr etdiler beni feryâd bu büthânede Dîn u dil gâret ider sîmîn sanemler var imiş G. 51/4

Ayrıca mescidde imâm, sevilenin kaşlarının kemerini hatırlasa mihrâbdan yüz

çevirir:

Kaşların tâkın eger yâd etse imâm Kıble hakkı ey sanem yüz döndüre mihrâbdan G. 109/3

122

Put; taş, tahta ve kıymetli madenlerden yapılır. Sevgili de konuşmaması ve

âşığa ülfet göstermemesi yüzünden puta benzetilir. Bir Hıristiyan putunu bırakarak

bir başka dilbere gönül veren kişi, aşk kâfiri sayılır ki onu öldürmek gazadır:

Sen büt-i tersâyı koyup gayri yâre dil veren Kâfir-i aşk oldu öldürsen gazâdır sevdiğim G. 86/6

3.3.5. Ay, Güneş, Encüm, Mehtâb

Bu unsurlar birer güzellik timsâli olarak ele alınır. Bu unsurların özellikleri ile

sevgilinin özellikleri arasında bağlar kurulur. Sevgili, gökyüzündeki güneş ve ay gibi

eşsizdir. Nasıl bu gök cisimlerine ulaşılamıyorsa sevgilinin yanına yaklaşmak da âşık

için çok zordur. Gökyüzündeki seyirlerine müdahale edilemez. Sevgili de sadece

kendi iradesiyle hareket eder, dilediği zaman gider, dilediği zaman gelir. Gidişi âşığı

gamdan helâk eder. Gelişi bir ay gibi âşığın bulunduğu yeri aydınlatır ve gamdan

helâk olan gönülü karanlıktan kurtarır:

Gözün aydın yine ey dil ki geldi mâh-ı tâbânın

Helâk olmuş idin gamdan hele geldi yine cânın G. 72/1

Bazen güneş çarpar, insanı hasta eder. Sevgilinin davranışı da âşığı olumsuz

etkiler hatta öldürür. O, hasta âşığına bugün ya da yarın öldüreceğini vaad ederek

ümitlendirir. Asıl âşığı öldüren sevgilinin sözünde durmaması olur:

Öldürem yarın bugün sabr et diyü ben hastaya Âh ey bed-mihr öldürdün beni ferdâ ile G. 121/2

Âşık iç âleminde yaşadığı yoğun duygular eşliğinde, kapısına gün doğusunun

güneşi olan bir güzel de gelse onu sevemeyeceğini söyler. Çünkü onun ulvî

duygularla bağlandığı sevgilisi vardır:

Ger gelirse kapıma hurşîd-i hâver sevmezem Âfitâb olursa da bir gayri dilber sevmezem MUS. II /3-4

Sevgili diğer güzellerden her yönüyle üstündür. Eğer güzeller birer yıldız olsa

sevgili de onların içinde ancak mehtâb olabilir:

123

Hâsılı mahbûblardan gün gibi mümtâz olup Encüm olsa hûblar ol mâh-tâb olmak gerek G. 69/5

3.3.6. Cevân, Oglan, Tıfl

Yaşlılık büyük bir mihnet kaynağı olarak görülürken şair de hayatının bu

döneminde beklediği ve bir delikanlı olarak vasıflandırdığı sevgilinin gelmeyişinden

yakınır. Sevgilinin gençliği ve güzelliği nedeniyle oglan olarak ele alınan sevilen

davranışları ile âşığın kadrini bilmediğini gösterir. Onun için bu deli oğlanın

sevilmemesi istenir:

Âkil isen ey gönül nâdâna verme gönlünü Kadrini bilmez deli oglana verme gönlünü G. 130/1

Oldum oglan u kocaldım böyle mihnet görmedim Geldi hayfâ pîrlik ol nev-cevânım gelmedi G. 147/4

Sevgilinin kullarının hâlinden haberdâr olmayışı onun henüz bir çocuk

oluşuna bağlanır:

Dirîgâ kim tıfıldır dahı ol şâh Degildir kulları hâlinden âgâh Ş. /169

3.3.7. Rûh, Cân

Sevgiliye “ruhum”, “cânım” diye seslenen âşık böylelikle onun hayatındaki

önemini ve değerini gösterir. Nasıl beden, cân olmadan hayat bulamıyorsa âşık da

cânânsız hayattan kopar. Ne zaman âşık sevdiğini cânı olarak görürse o zaman bu ölü

vücudu dirilik sağlayan ruhuna kavuşmuş olur:

Olımazmış bu cân cânânsız Hîç beden olabile mi cânsız G. 45/1

Dedim ol yâre kim ey yâr cânı Bu mürde cisminin rûh-ı revânı Ş. /111

124

3.3.8. Nûr, Şem

Bu teşbihlerde sevgilinin parlaklığı ve güzelliği rol oynar. Âşığa göre sevgili

vücûd bulmuş bir ışık kümesidir. Bu yönüyle güneşe de benzeyen değeri yüksek,

eşssiz bir sevgilidir:

Bir musavver nûrdur bir âfîtâbım var benim Bir celîlü’l-kadr bir âlî-cenâbım var benim G. 87/1

Sevgili ay yüzlüdür. O, baştan başa kuşluk vaktinin aydınlığın taşır. Bunun

için de âşık onun bir nûr olduğunu kabul eder:

Şükr Hakka kim yine bir mehlikâdır sevdigim Nûrdur başdan başa şems-i duhâdır sevdigim MUS. II/ 1-1

Âşığa göre sevgili hayatında gözünün nuru ve gönlünün sevincidir. Gözünde

ve gönlünde yeri vardır. Âşık bu duruma şükreder:

Ey gözüm nûru vü gönlümün sürûru şükr kim Geh gözümde câ vü geh gönlümde me’vâ eyledin G. 67/5

Sevgilinin muma benzetilmesinde âşığı yakan güzelliği ve vuslatı rol oynar.

Gönül bir mum olan sevgilinin huzurunda bir pervâne gibi yanar, yakılır. Ona

duyduğu aşkı anlatan ve gönülden taşan sevgi sözlerini söylemek ister:

Yanıp yakıla huzûrunda gönül göynüklerin söyle Ben bu pervâneden ol şem’a yana yana aşk eyle G. 116/2

Âşk ateşi ile baştan başa bir pervâne gibi yanan âşık, pervaneden bu hâlini

mum olarak düşünülen sevgiliye anlatmasını ister. Çünkü onun hâlini en iyi

anlayacak olan kendisidir:

Aşk oduna yandı ser-tâ-pâ gönül pervâne-vâr Hâlim ey pervâne var ol şem’â yana yana de G. 125/5

3.3.9. Merdüm, Mihribân

Sevgili değer bakımından gözbebeği ile eş tutulur. Âşık onu gördüğünde

amacına erişmiş olduğunu düşünür:

125

Gözümde nûrsun çeşmimde merdüm Seni gördüm kamu maksûda erdim Ş. /153

Sevgilinin mihribân teşbihinde, onun merhametli oluşu, şefkâti, güler

yüzlülüğü, muhabbeti ve yumuşak huyu rol oynar. Onun yokluğu âşığın cânını ve

gönlünü kebab eyler:

Hasret ocagı içre kebâb oldu cân u dil Vâ hasretâ ki gelmedi ol mihribânımız G. 37/2

3.2.10. Gülistân, Nev-bahâr

Sevgili; tazeliği, güzelliği ve verdiği şevk ile hem gülbahçesine hem de

ilkbahara benzetilir. Söz konusu olan benzetmede sevgili bütünüyle bir gülistândır.

Âşığın imdadına yetişmesi ve onu gam hazanından kurtarması istenir. Çünkü

sevgilisiz, âşığın gönlü ferah ve sevinç bulmaz :

Gül yüzünsüz gam hazânında belâlı bülbülün Gönlü açılmaz gel ey tâze gülistânım yetiş G. 52/4

Âşığın gönlü sevgilinin aşkı ile donanır. Ama sevgilinin yaşattığı ayrılık

gönlünü sonbahara çevirir. Bir sararmış yaprak gibi onu titretir:

Nevbâharım yüregim taşdan ağaçdan berk iken Şol hazân yapragı gibi etdi lerzân ayrılık G. 60/6

Gül yanaklı sevgiliden sâbâ rüzgârı haber getirir. Bir ilkbahar olan sevgilinin

tatlı esintisi âşığın cânına hayat verir. Çünkü bu esintinin taşıdığı haberler cana can

katar:

Sabâ verdi yine tâze haberler gül’izârımdan Yine cânım hayât erdi nesîm-i nev-bahârımdan G. 95/1

3.2.11. Gül, Gonca, Serv, Hercâyi, Yasemin

Gül; kokusunu duyan insanlara ferahlık ve sevinç vermesi , güzelliğini göreni

kendisine hayran bırakması nedeniyle sevgilinin benzetileni olur. Açması sevgilinin

gülmesi olarak düşünülür. Âşıkların gözyaşları ise onu besler, büyütür. Tazeliği ve

narinliği sevgili ile kurulan ilginin diğer nedenleri olur. Gül ile beraber anılan

126

unsurlar diken ve bülbüldür. Sevgili hem cennet bahçesinin hem de âşığın canının

gülbahçesinin gülüdür. Âşık da bu güllerin niteliklerini şevkle söylemek ister:

Çü şehlerdir buların medhin söyle Bu güller vasfını şevk ile söyle Ş./99

Cihân gül bahçesindeki goncalar, divâne gönlün eğlenceleri olan sevgililerdir:

Cihân gülzârı içre goncalardır Dil-i dîvâneme eglencelerdir Ş. /186

Serv, sık sık sevgilinin boyunun benzetileni olur ve istiâre yoluyla onun

adının yerini alır. Ayrıca serv ile kurulan terkiblerde onun güzel gidişi, yürüyüşü

ifade edilir. Sevgili, servi boylu mahbublar içinde bir başkadır. Artık şairin hayalinde

ve gönlünde isteyebileceği biri yoktur. Hayatı, dünyası, her şeyi, sevdiği o olmuştur.

Âşığın dinî inancı da bu sevgiyi perçinlemektedir:

Sâyesinde pâdişâhım bir hümâdır sevdigim

Serv-kad mahbûblarda müntehâdır sevdiğim MUS. II/1

Serv; sevgilinin ince ve düzgün boyu ile endamlı yürüyüşü ile birlikte

sevgilinin tazeliğini de ifade eder:

Su gibi her yana akma ey nihâl-i serv kim Bu Usûlînin gözü yaşını deryâ eyledin G. 67/7 Sevgili bir yerde karar kılmaması sebebiyle hercâyi olarak düşünülür. Âşığın

ona telkini güzelliğinin çabuk geçeceği bu nedenle âşığından ürkmemesi Geçer güzelliğinin çağı sînemde komışam dağı Sana derem be hercâyî sevenden niçin ürkersin G. 115/2

Sevgili bu gel-geç huyuna rağmen eksiği olmayan eşsiz bir mahbûbdur.

Etrafını bir güneş gibi aydınlatan, ama onun gibi bir yerde karar kılmayan bir

hercâyidir:

Eksigin yok zerrece bir bî-bedel mahbûbsun Âh kim hercâyisin mihr-i cihân ârâ gibi G. 142/7

Sevgili müstesna biridir. O, bir yasemindir. Böyle düşünülmesi onun güzel

görünümü, narinliği, zarifliği, güzel kokusu ve renginden dolayıdır:

127

Yâ mücessem rûhdur yâ peyker-i cân ol benden Yâ gül-i gülzâr-ı cennet yâ semen yâ yâsemen K. 4/1 3.2.12. Dürr, Gevher, Genc-i Nihân

Sevgili taşıdığı üstün vasıflardan dolayı bu unsurlara benzetilir. Eşsiz bir

cevhere benzeyen sevgilinin inci cisminin sadefi, âşıkların canlarıdır. Ona

çevresindeki kötü cevherlerden zararlar erişmemelidir:

Gevher-i yek-dâne cismine cânlardır sadef Dürr-i beyzâsın seni her bed güherden saklasın G. 101/7

Sarrâf olan dünya, sevilenin temiz zâtını görünce bu âlemde böyle bir

cevherin bulunmadığını söyler:

Dükân içre görüp sen zât-ı pâki dehr-sarrâfı Dedi bunun gibi gevher bulunmaya dükân içre G. 126/4

Sevgilinin üstün meziyetleri bulunur ve onları herkese göstermez. Sanki o,

gizli bir hazinedir. Âşık ise onun aşkı ile bir vîrâneye döner. Eskiden hazinelerin

genellikle virân yerlerde saklandığına inanılırmış. Ayrıca peri kadar güzel olan

sevgili âşığı kendine bağlayarak divâne etmiştir. Yine eski inanışa göre periler

etkilemek istedikleri insanları güzellikleri ile büyüleyerek bir divâneye

döndürürlermiş:

Bir perî kıldı yine âşık-ı dîvâne beni Yine bir genc-i nihân eyledi vîrâne beni G. 134/1

3.2.13. Denî, İmânsız, Zâlim

Sevgili güzelliği ile bulunduğu yerde fitne çıkarır, âşıklarını birbirine düşürür,

âşığın başına bin türlü belâ getirir. Sadece onu sevmek bile âşığın hayatında

kıyâmetler kopmasına neden olur. Umarsız ve acımasız tavrı, nazı, ağyâra olan ilgisi

âşığı sıkıntıya düşürür. Hatta fitnelerle dolu âhir zamanda fitnecilikte başta gelenidir.

Âşığın beklemesine rağmen bir türlü de kendini göstermez, gelmez:

Başıma kopdu kıyâmet geldi bin dürlü belâ Âh ol ser-fitne-i âhir-zamânım gelmedi G. 147/3

128

Bazen âşık sevgiliye karşı olumsuz bir tavır takınır. Onu ‘‘denî’’ olarak

adlandırır. Böyle bir sevgiliye gönlünü neden verdiğinin hesabını âşık, yine

kendinden sorar:

Her denîye ey gönül rûh-ı revân vermek neden Bî-vefâ cânâne ömr-i câvidân vermek neden MUS. IV / 1-1

Yanağının mumunu âşıktan esirgeyen sevgili acımasızlığı ile imânsız

olduğunu gösterir. Böylelikle onun manevî dünyasını karanlıkta bırakarak âşığı

dinsiz eder:

Gözümüzden ayırdı şem’-i ruhun Bizi dînsîz kodu bu imânsız

Sevgili âşığın hasta cânını sabahlara değin feryad ettiren, ona amân çektiren,

merhameti olmayan taş kalpli bir zâlimdir:

Hasta cânım subha denli çagırıp feryâd eder El-amân ey seng-dil zâlim elinden elamân MUS. V /4-2

3.2.14. Arslan, Âhû, Hümâ

Belâ canavarının kaptığı gönül Yusûf’unu cesaret ve korkusuzluk bakımdan

aslana benzeyen sevgili kurtaracaktır. Bunun için de kahramanlık yapacaktır. Beyitte

Hz. Âli’ye cesareti sebebiyle telmihte bulunulur. Kahramanlık göstermek ‘‘Alilik’’

olarak ifade edilir ve bu davranış şekline övgüyle yaklaşılır:

Kapdı gönlüm Yusûf’un gürk-i belâ hânım yetiş Kurtar anı gel Alîlik eyle arslanım yetiş G. 52/1

Divân’da sevgilinin önemli nitelikleri zarif görünümü ile güzel kokusudur.

Bu bakımlardan âhuya benzetilir. Sevgilinin güzel kokusu sabâ rüzgarı ile taşınır.

Böylec Hoten ülkesinden bir güzel âhûnun geldiği bilinir:

Çın seherden yine enfâs-ı sabâ bû gelir Yine sahrâ-yı Hotenden bir güzel âhû gelir G. 30/1

129

Doğu kültüründe hümâ, gölgesinin üzerine düştüğü insana ikbâl ve devlet

kapılarının açılmasına sağlayan bir kuş olarak kabul edilir.6 Şeyh Gülşenî’ye intisâb

eden şair, böylelikle talihinin değiştiğini ve O’nun ikbâlinin gölgesinin üzerine

düşmesiyle manevi dünyada isteğine kavuştuğunu ifade eder. Bu bakımdan Gülşenî

hümâ kuşu olarak görülür:

Ol bir Hümâyidi ki Usûlî kulun dahi İkbâli sâyesinde şeh-i kâmrân idi MUS. I-2 /13

Kutlu bir kuş olan hümâ âşığın gönlünde yüce bir mertebede bulunan sevgili

ile eşdeğerde görülür. Tüm vasıfları ile güzelliğinin zirvesinde bulunan sevgili servi

boylu mahbublar arasında diğerlerinden üstün tutulur:

Sâyesinde pâdişâhım bir hümâdır sevdiğim Serv-kad mahbûblarda müntehâdır sevdiğim MUS. II /1-2

3.2.15. Leylâ, Şîrîn

Eski edebiyatta aşk hikâyelerinin kahramanları olan bu kişiler aşık ile

sevgilinin timsâli olurlar. Usûlî bir Leyla olarak ele aldığı sevgiliye tutkundur. Ama

tasavvufî görüşünün sonucunda Leylâ’nın sûretinde Hakk’ın sıfatını seyreder:

Sûretinde dil sıfat-ı Hak görür Mecnûnu gör Zâhiri Leylâdır ammâ bâtını Mevlâdadır G. 25/3

Âşk Ferhâdı olan şairin, gönlündeki gam dağı sevgiliden kaynaklanır. Husrev

ve Şîrîn ağızlı olarak ifade edilen sevgiliye seslenerek bu husustan âşığın dağlar

kadar minnet duyduğunu belirtir:

Bugün Ferhâd-ı aşkım ben gönülde kûh-ı gam senden Bana ey Husrev ü Şîrîn-dehen daglarca minnetdir G. 33/4

6 Pala, a.g.e., s. 228.

130

3.2.16. Eğlence, Âfet

Şair, yâd ellerde gönül eğlencesi olacak, onu yalnızlıktan kurtaracak, yârenlik

edecek birini arar ama bulamaz. Bu günlerinde köşesine çekilir ve özünü dost edinir:

Bu yâd ellerde çün yokdur gönül eğlencesi bir yâr Seg-i kûyuna var ey dil özünü âşinâ eyle G. 118/7

Sevgili, âşığı olağanüstü güzelliği ile etkileyip, kendine bağlarken hayatını da

alt üst eder, baştan başa değiştirir. Bu sebeple âfet olarak ele alınır. Onun gidişi ise

yine bir âfet gibi âşığı gamdan helâk eder. Beyitte eğlencenin verdiği sevinç hâli ile

ayrılığın yaşattığı üzüntü tezat içinde ele alınır:

Gönül eğlencesi gitdi meded gamdan helâk oldum Ol âfet bizi terk etdi meded gamdan helâk oldum G. 80/1

3.2.17. Dünyâ

Dünyâ iki yüzlü olarak düşünülür. Âşık da bu bakımdan sevgilinin dünyaya

benzememesini isterken onda bu davranış şeklini görmek istemediğini de belirtir:

Yine bir yüz dahi gösterdin bu ben dervîşine İki yüzlü olma hey çok sevdiğim dünyâ gibi G.142/8

3.2.18. Sâhir, Vefasız, Kâfir, Dîn, İmân

Sevgiliye güçlü bağlarla bağlanan âşık sanki büyülenmiş gibidir. Âşığın

üzerinde büyüleyici etkisi olan güzel bu sebeple sâhirdir.

Dil alır sâhir imişsin cefâda mâhir imişsin Vefâsız kâfir imişsin gidelim bâri şehrinden G. 111/6

Âşık sevgilinin kendisinde uyandırdığı manevî duygular sonucunda onu dini

ve imanı olarak görür. Yoluna canını vermekten çekinmez:

Behey güzellerin hânı âşıkın dîni îmânı Yoluna vereyin cânı kor muyun seni kor muyun G. 112/2

131

3.3. Sevgilide Güzellik Unsurları

3.3.1. Saç

3.3.1.1. Umûmî Olarak Saç

Dîvân’da saç; rengi, şekli ve kokusu bakımından ele alınır. Onun nitelikleri

kendini Mecnûn ile özdeşleştiren âşık tarafından anılır. Sevgilinin saçı esrârlı bir

unsurdur ve bu hâli onun renginin kara olması nedeniyledir. Ondaki sır, âşığın

timsâli olan Mecnûn’un gözünden sorulur. Leylâ kelimesi gece ile tevriyeli

kullanılır. Özellikle karanlığın eşyâyı gizlemesi, dünyânın bir esrâr perdesi

tarafından örtülmesi olarak düşünülür. Bu esrârlı âlemi de ancak onun aşinâsı olan ve

Mecnûn’a benzeyen âşık anlar:

Âşık-ı şûrîde anar zülf ü hâlin hâletin Dîde-i Mecnûna sor şol sırrı kim Leylâdadır G. 25/7

Saç karalığı sebebiyle küfr ve sevda kelimeleri ile tevriyeli kullanım

içindedir. Sevgilinin acımasız tavırları onu dinsiz ve imansız olarak düşündürürken

saçı da rengi sebebiyle küfrünün simgesi olur. Aşk bütün ihtişamı ile sevgilinin saçı

ve rengi de hatırlanır ve aşk mefhûmunun üzerinde özellikle onun ortaya çıkmasında

ve derinleşmesinde önemli etkisinin olduğu gösterilir. Ayrıca bu unsur âşığın

manevî dünyasında yaşadığı ulvî duyguları da anlatır:

Saçın küfründe olmasa başında sûfînin sevdâ Hakîkat kâfir-i mutlak durur yok dîni îmânı G. 129/2

Dillerde anlatılanlar yeni bir aşk hikâyesinin doğmasına neden olur ki bu

yeni hikâye Leylâ ile Mecnûn’u unutturur. Sevgilinin saçı âşığın gönlü ve hâli ile

beraber bu hikâyenin anlatılan önemli unsurlarından biridir. Saç, yaşanılan aşkın

şiddetini arttırırken âşığın davranışları üzerinde de belirleyici rolü bulunur.

Sevgilinin saçının Leylâ ve Mecnûn hikâyesi ile beraber anılması onun aşkın timsâli

olarak da ele alındığını gösterir.

Söylenen dillerde şimdi Leylî vü Mecnûn değil Zülfün ile bu dil ü divânenin ahvâlidir G. 31/4

Sevgilinin saçının kokusu misk ve anber kokusu ile özdeştir. Sünbül de

sadece şekil olarak değil koku bakımından saç ile ilgilendirilir. Hatta onunla kast

132

edilen bir yerde baharın kokusu olur. Sevgilinin saçının hem misk ve anber gibi

insanı mest eden hem de bahar gibi insanı canlandıran ve ferahlık veren kokusu

olduğu ifade edilir. Âşık bu güzel koku uğruna yıllarını geçirir ve bu süreci ‘‘ Bir

kuru sevda için ömrümü yele verdim.’’ diye değerlendirerek ömrünü boşa

geçirdiğine hayıflanır:

Nice yıl yeldim hevâ-yı zülf-i anber-sâyile Ömrümü âhir yele verdim kuru sevdâyile G. 121/1

3.3.1.2. Saç Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.1.2.1. Zincir, Resen, Yankesici

Saçın zincirle olan benzerliği şekil bakımındandır. Saçın uzunluğu ve örgülü

oluşu onu bir zincir olarak düşündürür. Ayrıca bu, mahkumiyetin ve bağlılığın

simgesidir. Zülf zinciri ile bağlanan ve aşka mahkûm olanlar ise sevgilinin çılgın

âşıklarıdır:

Gerçi zencîr-i ser-i zülfüne çok olur şeydâ Deli gönlüm gibi yok vâd-i gamda tenhâ G. 4/1

Rüzgâr ile saç birlikte ele alınırken rüzgârın Sabâ olduğu söylenir. Onun

sevgilinin saçını hareketlendirmesi âşığın da divâneliğinin ortaya çıkmasına sebep

olur:

Yine dîvâneliğim tuttı görün şeydâlar Zülfü zencîrini depretdi gibi bâd-ı sabâ G. 4/2

Saçın ipe olan teşbihi yine şekil benzerliği nedeniyledir. Beyitte ‘‘müşkîn

resen’’ ifadesi ile bu ipin kokulu oluşu söylenirken asıl sevgilinin saçının güzel

kokusu söz konusu edilir:

Sünbül-i bâg-ı cihân yâ turre yâ tarrâr-ı cân Yâ tırâz-ı anberîn yâ misk yâ müşkîn resen K. 4 /4

3.3.1.2.2. Ejder, Mâr

Saç, can alıcı bir güzellik unsurudur. Bu da onu tehlikeli kılar. Bu husus onun

ejder olarak düşünündürür. Ayrıca onun kıvrıklık ve eğri hâli bu teşbihi tamamlar.

133

Dîvân’da saç dağınık hâli ile de söz konusu edilir. Sevgili onu dağıttığında bu

görünümü ile âşığı sarsar ve perişan eder. Her teli can yakıcı bir güzellik unsurudur.

Bunun için âşık sevgilinin saçının bin başlı ejder olduğunu düşünür:

Dilde haylîden hayâl-i zülf-i dilber var imiş Cânım içinde yatar bin başlı ejder var imiş G. 51/1

Dîvân’da saç dağınıklığı, düzensizliği ve uzunluğu yanında hareketli oluşu ile

de ifade edilir. Özellikle dağılan saç sevgilinin gül yüzüne dökülürken her teli bir

yılana benzer:

Sünbüller ki gül yüzüne tarumar ola Can u gönül helâkine her târ mâr olur G. 35/2

3.3.1.2.3. Ağ

Saçın yakalıyıcı niteliği bulunur. Bu yönüyle tuzağa teşbih edilir ki buradan

kurtulmak zordur. Özellikle bu tuzak gönül kuşu içindir. Buraya düşen miskinlerin

cânı için endişe edilir:

Siyeh sünbüllerin çîni gönül murguna ag ancak Nice cân kurtara miskîn aceb müşkil duzag ancak G. 61/1

3.3.1.2.4. Sünbül, Misk

Saçın sünbüle benzerliği şekil ve koku nedeniyledir. Dağınık, karışık, büklüm

büklüm görünümleri ve güzel kokuları ikisi arasındaki ilgiyi meydana getirir. Çokluk

her ikisinin de özelliği olur. Sünbülün rüzgârda salınışı ile saçın rüzgârda savruluşu

bu teşbihi tamamlar. Ayrıca sünbülün saç ile olan benzerliğinde renk de rol oynar.

Misk de öncelikle kokusu ve sonra de rengi nedeniyle saça teşbih edilir:

Sünbül-i bâg-ı cihân yâ turre yâ tarrâr-ı cân Yâ tırâz-ı anberîn yâ misk yâ müşkîn resen K. 4/4

3.3.1.2.5. Dâl, Lâm

Eski alfabedeki bu harfler eğrilikleri ve yazıdaki kara görünümleri ile saçla

özdeşleştirilirler:

134

Çekilsin râları ebrûlar olsun Uzalsın dâl u lâmı mûlar olsun Ş. /107 3.3.1.2.6. Berât

Divân’da saç kutsal bir unsur olarak görülür. Kadir gecesinde âşığın affını

müjdeleyen berât, sevgilinin saçından olurken, sevgilinin yüzü (yanakları) de

nevrûz ve bayram (nüshâsı) olarak düşünülür:

Yüzünden nüshadır nevrûz ile ıyd Saçındandır şeb-i kadrin berâtı G. 141/4

3.3.2. Kaş

3.3.2.1. Umûmî Olarak Kaş

Kaş, Dîvân’da gönül çelen güzelliği ile bir câzibe kaynağı durumundadır. Bu

cazibe kaynağından câna belâ okları gelir. Çünkü hilekârlık ve fitne çıkarmak onun

vasıflarıdır. Diğer bir niteliği de eğriliğidir. Yüz ve göz kaşın birlikte ele alındığı

güzellik unsurlarıdır. Yüzün nurdan meydana geldiği ifade edilirken kaş da yüzün

üzerinde eğriliği ve güzelliği ile âşığı kendine bağlayan unsur olur. Göz ile birlikte

yıkıcı ve helâk edici niteliği söz konusudur. Birlikte hareketleri Usûlî’nin katli için

yeterlidir:

Kaş ile göz işâreti besdir Katline ey Usûlî nass-ı sarîh G. 12/6

3.3.2.2. Kaş Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.2.2.1. Kemân, Yay, Tâk, Kej-râ, Nûn, Râ

Kemân, ok atan öldürücü bir savaş aletidir. Kemân kaşlı sevgili karşısında

âşık “kurban olma” arzusunu taşır. Ayrıca ona kavuşma bir bayram olarak kabul

edilir. Aynı zamanda kurban kelimesi beyitte tevriyeli kullanılarak, yakınlık manası

da kast edilir. Kaşın (hilâlin) kendini göstermesi kurbana ( bayrama) işarettir ki âşık

da sevgili uğruna onun eşiğinde bin cânı ile kendini fedâ etmeye hazırdır:

Erişmesin visâlin ıydine dil ey kemân- ebrû

135

Eşiginde eger bin cân ile olmazsa kurbânın G. 72/3

Kaşın eğriliği yay teşbihine neden olur ki onun attığı gamze oklarıdır:

Geceler şol çekdiğim yâ şâhdan korkmaz mısın Ey kaşı yây yoksa tîr-i âhdan korkmaz mısın MUS. IX / 3-1

Âşık bazen de bu okların önüne atılır. Cân ve gönül bu okların nişânı yani

hedef yeri olur. Çünkü kurbân olmaya hazırdır. Bu davranış aynı zamanda bir

kutsallık da taşır. Ayrıca beyitteki “Ka’be kavseyn” kelimesi Mirâc gecesinde Hz.

Muhammed’in Cenâb-ı Hakk’a olan yakınlık derecesinden kinayedir ve âşığın

sevgili ile arzu ettiği ama erişemediği yakınlık mesafesini anlatır:

Çün atıldı kaşların yâsına kurbân olmaga Çâk Usûlî Kabe Kavseynin ev ednâsındadır G. 24/7

Kaşın tâk ile olan benzerliği eğriliği bakımındandır. Mescide giren imâm

sevgilinin kaşlarını hatırlayınca yüzünü mihrâbdan döndürür:

Kaşların tâkın eger yâd etse mescidde imâm Kıble hakkı ey sanem yüz döndüre mihrâbdan G. 109/3

Kaşın eğriliği “kej-râ” teşbihine neden olurken şairin onun hakkındaki

düşüncesi olumsuzdur. Kelime oyunu yaparak râ’ları fitne ve hile kaynağı olarak

gösterir. Ayrıca şair sevgilinin kaşının çekilen râ’lardan meydana gelmesini

isterken yine eğriliği nedeniyle kaşı nûn harfine benzetir:

Nûr üzre nûn yâ ebrû yahûd müşkîn kemân Yâ iki kej-râdır olmuş râları mekr ü fiten K. 4 /7

Çekilsin râları ebrûlar olsun Uzalsın dâl u lâmı mûlar olsun Ş. /107

3.3.2.2.2. Kavs Burcu

Kavs kelimesi üzerine yapılan kelime oyununda yine kaşın eğriliği söz

konusudur. Kaşın altında göz, ok atan Türk’e benzer. Sanki Kavs burcunu vatan

edinen Mirrîh’tir. Burada kaş ile birlikte gözün karıştırıcılık ve yıkıcılık vasıfları söz

konusudur:

136

Kaşın altında gözün bir Türk-i tîr-endâzdır Yâ meger Mirrîh kılmış kavs burcunda vatan K. 4/8

3.3.3. Göz

3.3.3.1. Umûmî Olarak Göz

Güzellik unsurlarında biri olan gözün Dîvân’da öncelikle Usûlî’nin dînî ve

tasavvufî görüşünün izahında ele alındığını görürüz. Bu arada gönül gözü, can gözü,

ibret gözü tabirleri bu görüşlerinin açıklanmasında kullanılan tamlamaların

arasındadır.

İnsan yaratılış itibariyle diğer varlıklardan ayrılır. Usûlî, Mi’râciye’de

Tanrı’nın insanı yaratırken kendi ruh güneşini onda parlatmış olduğundan ve

Âdem’in toprağında gizlediğinden söz eder. Şaire göre insanın kendi varlığında

taşıdığı bu ilâhî nur, yapacağı nefis terbiyesi sonucunda ulaşacağı mertebede ona

mana âlemini görebilme vasfı kazandıracaktır. Bu mertebede olanlar ise Dîvân’da

sahib-i nazar olarak adlandırılır. Bundan dolayı şair de insandan öncelikle kendi zâtı

ve sıfatındaki bu sırrı keşfetmesini ve sonra da kâinâta ve dolayısıyla eşyâya can

gözüyle bakmasını ve bunlarda yaratılışın kaynağını ve evrende Tanrı’dan başka

hiçbir nesnenin olmadığını görmesini ister. Şair manevî dünyasına ait düşüncelerini

açıklarken ayn kelimesini tevriyeli kullanarak onunla varlığın aslı ve kaynağı

anlamını da kasd eder ve insan ile evrenin, Tanrı’nın tecellisi olduğu düşüncesini

açıklar:

Vâcib-i bizzât dolmuş mümkinâtın aynına Bu mezâhirden zuhûr eden sıfâtın aynına Bir nazar kıl evvelâ vasfında zâtın aynına Cân gözüyle bakdın ise kâinâtın aynına Andan artık nesne var mı hasbeten li’llâhı gör MUS. VIII /6

Göz, Tanrı’nın hikmetlerini ve ondaki ibretleri görmede yetersiz kalan bir

organdır. Sınırsız bir denize benzeyen mana âleminin göz tarafından bütünüyle

görülmesi imkânsızdır:

Basar âciz senin hikmetlerinden Nazar kâsır senin ibretlerinden Ş. /5

137

Bu bahrın haddi vü pâyânı yokdur Ki sığmaz gözüne imkânı yokdur P. 2 /32

Bunu yanında göz ‘‘nazar’’ konusunda söz konusu edilir ve insana zarar

veren bu vasfından dolayı ‘‘yavuz’’ vasfını alır. Bu olumsuz yaklaşıma tezat teşkil

edecek bir husus da onun insana değer biçilmesinde ölçü olarak ele alınmasıdır.

‘‘Göz nuru’’ ifadesi bu değer verilişi anlatır:

Ey Usûlî ayagı topragı gözler nûrudur Saklasın anı yavuz gözden Hudâ-yı zü’l-minen K. 4/21

Aşağıdaki beyitte bahtın açılması ‘‘baht gözünün uyanması’’ şeklinde ifade

edilir ve sevgilinin suretinin belirmesinin buna neden olduğu belirtilir:

Musavver oldu nâgeh sûret-i yâr Dedi bahtın gözün uykudan uyar Ş. /69

Şair, beyitte yağmurun yağmasını, bulutun gözünden suyunu akıtması ve

ağlaması olarak ele alırken göz unsurunu bir tabiat olayı ile ilgilendirir ve hüsn-i

talîl yapar:

Gidip dolâbı çarhın kendözünden Sihâb âbın akıdırdı gözünden Ş. /57

Dîvân’da göz ile ilgili bazı deyimlerde kullanılır. Bunlar: gözünü açmak, göz

ucuyla bakmak, gözüne mil çekmek, gözünü ırmamak, göze ermek, göz göredir.

Göz, sevgili ile ilgili bir güzellik unsuru olarak ele alındığında sevgilinin

güzelliğini tamamlar. Sevgilinin temiz nâmı ile bu güzellik bir araya gelince sevilen,

gönül ehlinin kalblerinde yerini alır, bu kalblerin sevgilisi olur:

Ey ki hüsnün hûb çeşmin hûb cismin cümle hûb Nâm-ı pâkin ehl-i diller içre mahbûbu’l-kulûb G. 6/1

Sevgilinin gözünün güzelliği karşımıza gelirken onun ayrıca devr-i

zamanında karışıklık çıkarmasına değinilir, sevgilinin yarattığı belâların kaynağı

kabul edilir ve şehlâ bakmasının da onun başka bir özelliği olduğu ifade edilir:

Fitnesi devr-i zamânın ol iki şehlâdadır Her ne denli kim belâ bilirsen ol bâlâdadır G. 25/1

138

Dîvân’da gözün rengi karadır ve bu renk asıldır. Nüshâsında görülen

karalığın ise doğru olmadığı söylenir. Beyitte güzellik beyaz renk ile ilgilendirir bu

bakımdan bir sayfa olarak düşünülür. Bir sayfaya benzeyen güzelliğin beyâzlığı ile

gözlerin karalığı tezat içinde verilir:

Gözlerin nüshası sevâd-ı sakîm Hüsnün evrâkdır beyâz-ı sahîh G. 12/2

Gözün kara rengi ile mest olmuş hâli ve neden olduğu fitneler bir araya

geldiğinde tüm bunlar âşığı meyhane köşesinin müttefiki yapar.

Şol iki mest u siyehkâr gözün fitneleri Eyledi mu’tekif-i gûşe-i meyhâne beni G. 134/3

3.3.3.2. Göz Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.3.2.1. Kattâl

Sevgili insaf bilmeyen bir yabancıdır. Onun iki gözü ise güzellik pazarına

gelen ve dil metâını alan iki katildir. Bu sebeple ondan sakınılması gerekir:

Eldir alır dil metâ’ını gözünden sakının Hüsn bâzârına gelmiş o iki kattâllar G. 34/8

3.3.3.2.2. Sehhâr

Sevgilinin gözü büyüleyicidir ve büyücü olarak yaptığı iş de uyku yollarını

bağlamaktır. Kurulan hayalde uyku mefhûmunun yol unsuru ile birlikte düşünülmesi

bu mefhûmun hem bir süreç yönünün olması hemde onun sanki yoldan gelecek bir

varlık olarak görülmesindendir:

139

Gerçi bagladı gözün gözüme uyku yolların Ol iki sehhârı âsîb-i seherden saklasın G. 101/2

3.3.3.2.3. Türk, Mirrîh

Göz, kaş ile beraber ele alındığında onların savaş ve kavganın kahramanları

olduğu görülür. Bu yönü ile göz, ok atan bir Türk’e ve Mirrîh gezegenine benzetilir.

Kaş da eğriliği bakımından yay burcu ile ilgilendirilir ve şair yay kelimesi üzerinde

söz oyunu yapar. Mirrîh gezegenin yay burcunda bulunması ile gökyüzünde bir göz

şekli hayale gelir. Bu göz övülene atf edilir ki bu durum onun gökyüzündeki

varlığına işaret eder. Yeryüzünde ok atan bir Türk olarak düşünülen gözü ile de

övülenin savaşçı yönü belirtilir ve onun bu karekterinin gökteki yıldızından

kaynaklandığı ifade edilir:

Kaşın altında gözün bir Türk-i tîr-endâzdır Yâ meger Mirrîh kılmış kavs burcunda vatan K. 4/8

3.3.3.2.4. Yara

Göz kelimesi istiâre yoluyla yıldız unsurunu karşılar. Gökyüzündeki

yıldızların titrek ışıkları ile göz kırpma fiili arasında ilgi kurulur. Sevgilinin bir aya

benzeyen yüzünü daha yakından ve doyasıya görmek isteyen âşık vücudunun

yaralarla, gökyüzünün her tarafını kaplayan yıldızlar gibi bir göz olmasını ister. Bu

gözün gözbebeği de sevgilinin aya benzeyen yüzüdür. Böylelikle âşık sevgiliye

gözbebeği kadar yakın olacak ve diğer yandan yıldızlara benzeyen gözlerle/ yaralarla

onu doyasıya görecektir:

Göz olsa câ-be-câ gökler gibi başdan başa cismim Doyunca yüzünü görsem ey meh-likâ bârî G. 131/3

3.3.4. Gamze

3.3.4.1. Umumi Olarak Gamze

Gamze, âşığın gönül tahtına kurulmuş sevgilinin manalı yan bakışıdır. Âşığın

hayatını alt üst eden bu bakış göz, kaş ve kirpik ile beraber gerçekleştirilir ve masum

140

da sayılmaz. Yıkıcı ve kan dökücüdür. Sevgilinin ayrılık ile âşığı helâk etmesine

gerek yoktur. Yıkıcı ve kan dökücü özelliği ile gamze onu öldürmeye yeter:

Gel firâk ile helâk etme Usûlî kulunu Anı öldürmege ol gamze-i hûn-hâr yeter G. 32/5

Sevgilinin âşığa göz ucuyla bakması onun bağrının delinmesine sebeptir.

Ama bağırda açılan yara âşığa göre bahtının açılmasını sağlayacak fetih kapısıdır.

Göz ucuyla bakdı deldi bagrımı ol gamzekâr Bahtım açıldı Usûlî feth-i bâbım var benim G. 87/5

3.3.4.2. Gamze Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.4.2.1. Kattâl

Âşık sevgilinin yan bakışının etkisindedir. O, katildir ve bu özelliği ile

cihanda kimse onunla boy ölçüşemez. Üstelik gönül yarasını derinleştiren ve kan ile

dolmasını sağlayan sevgilinin ağzı ile birliktedir. Bu iki kan dökücü unsur bir araya

geldiğinden âşığın hali haraptır ve katli de kaçınılmazdır:

Kan ile doldurdu agzın yâremin bugün yine Söyleşemez kimse gamzenle cihân kattâlidir G. 31/3

3.3.4.2.2. Leşker, Ok

Gönül tahtında oturan sevgilinin âşığın vücut şehrini yakmasında ve

yıkmasında en büyük yardımcısı gamze askerleridir. Sevgili gönül tahtının hünkârı

olduğu zaman öğrendiği bu fiili erçekleştirmek için gamze askerlerini kullanmaktan

çekinmez ve ona zulm eder:

Gamzeden leşker çekip şehr ü vilâyet yıkmagı Bu gönül tahtında hünkâr olmayınca bilmedin G. 73/4

Gamze, âşıkların üzerinde can alıcı bir etki bırakması özelliyle oka benzetilir

ve âşık, gamze oku tarafından kanının dökülmesini ister. Dökülen kan kendisi gibi

can veren yüz bin âşığın kan pahası yani diyeti olacaktır. Bu diyet sevgili tarafından

ödenecektir. Bunun için âşık kanının dökülmesine razıdır:

141

Döksün ko kanımı kim olur tîr-i gamzesi Yüz bin benim gibi kişinin hûn-bahâcığı G. 145/2

Ayrıca sevgilinin gamze okları âşığın cânına tatlı gelir:

Gamzen okları câna tatlı gelir Küllü şey’in mine’l-melîhi melîh G. 12/3 3.3.4.2.3. Bıçak

Gözün gönlü ve bedeni yaralama ve öldürme özelliği bulunur. Bu yaralama

olayını göz gamze ile gerçekleştirir. Sanki gamzeden bir bıçak çekmiştir. Üstelik

sarhoştur, ne yaptığını bilmemektedir ve böyle keskin bıçağa sahip olması âşıklar

için çok tehlikelidir. Hayatlarını kaybedebilirler. Buna rağmen âşık kendisini değil de

sevgilinin gözünü tehlikelerden koruması için Tanrı’ya dua eder. Göz, elinde bıçak

bulunan hayali ile kişileştirilir. Ayrıca gözün diğer güzellik unsurlarından kirpik ve

gamze ile birlikte değerlendirildiği görülür:

Gamzeden kâfir gözü yalın bıçag itmiş yine Hak o bed-mesti Usûlî şûr u şerden saklasın G. 101/7

3.3.5. Kirpik

3.3.5.1. Umûmî Olarak Kirpik

3.3.5.2. Kirpik Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.5.2.1. Ok

Dîvân’da güzellik unsurlarından olan kirpik şeklinden dolayı oka benzetilmek

suretiyle beyitlerde yer alır. Âşık bu güzellik unsurundan doğrudan etkilenir.

Kirpiğin (sevgilinin) yegane uğraşısı âşığın canını almak olur ki ancak bu takdirde

onu bırakır:

Çâk cânın almayınca komadı Usûlînin Allâh ki kıldı tîr-i müjen yaygaracagı G. 145/5

Kirpiğin ok ile ilgisi şekil benzerliği nedeniyledir. Âşığın sinesinde onunla

açılan yara şekil itibariyle göze benzer. Görenler onun sevgiliden kalan güzel bir

142

yâdigâr olduğunu düşünürler. Ok teşbihi kirpiğe delici ve yaralayıcı özellik

kazandırır:

Sînemde çekdi tîr-i müjen şeklini gözün Gören dedi ki oh ne güzel yâdigâr olur G. 35/5

3.3.6. Yüz

3.3.6.1. Umûmî Olarak Yüz

Yüz, âşığın gönlünü güzelliği ile sarsan ve onu coşkun bir duygu seli içine

sürükleyen bir güzellik unsurudur. Âşığın hayatındaki önemi tartışılmazdır. O, aşkı

güçlendirir hatta bu aşkın doğuşunda önemli rolü bulunur. Âşık sevgilinin güzel

yüzüne gönülden bağlanmıştır ve bu aşk onun iradesini tamamen elinden almıştır.

Yaşaması veya ölmesi sevgilinin kararına kalmıştır:

Begim zîbâ cemâline gönülden âşıkım âşık Gerek öldür gerek dirgir severem ihtiyârım yok G. 63/4

Âşık için sevgili güzel yüzü ve dış görünümü ile güzeller şahıdır. Bu güzellik

her zaman hasretle anılır ve âşığın her zaman temâşa etmek istediği unsur olur. Âşık

onu doyuncaya kadar görmeyi diler. Yüz ile birlikte ele alınan unsur ise sevgilinin

ayağının toprağıdır. Âşık onu gözüne ilaç olarak ister:

Doyunca tâ cemâlini görem devletli başınçün Ayagın topragını ko gözüme tûtîyâ olsun G. 100/6

Âşık, sevgilinin güzel yüzü olmadan gülşene seyrâna gitmek hatta cennet

bahçesinde dahi bulunmak istemez. Çünkü böyle bir davranışta bulunmak onu

kaygılara sürükler ve bu güzellikten yoksun kalmak, onun gamdan helâk olmasına

neden olur. Âşığın sevgilinin yüzünü görmesi ondan, gönül yarasına bir merhem

alma umudunu taşımasına sebep olur:

Ger varam seyrâna dîdârınsız ey cân gülşene Hak bilir gülzâr-ı cennetden bana kaygı gelir G. 30/7

Gönül kûyuna varmazsa gözüm yüzünü görmezse Bana bir merhem ermezse meded gamdan helâk oldum G. 80/8

143

Sevgilinin özlenen yüzünü görmemek âşığa âh ettirir. Âhının harareti cennet

bağını ateşle doldurur. Bu güzel yüzü görmek ve ayağına yüz sürmek ise şair için

bayramdır ve sevgilinin bu lutfuna karşılık Usûlî de kendini onun yoluna kurban

etmekten çekinmez:

Eğer müştâk-ı dîdârın cemâlin görmeye yârın Bir âh edem ki sûzundan dolu bâg-ı cinân âteş G. 56/4

Yârin cemâlini gördün ayagına yüzün sürdün Usûlî bayrama erdin var canın kurbân eyle G. 117/7

Bir güzellik unsuru olarak yüz, âşığın bir an bile olsa görebilmeyi dilediği

unsurdur. Bunun için iki cihândan, onların güzelliklerinden, nimet ve kazançlarından

vazgeçer. Sevgiliyi düşünde bile görmeyi ister. Onun için de gözlerinin, bahtı gibi

uykuya varmasını diler. Çünkü yaşadığa hasrete böyle çare bulacak ve

bahtsızlığından dolayı kendini sevgilinin düşü ile teselli edecektir:

Arzû-yı vasl-ı cânân ile câna bakmayam Bir nazar görsem yüzün iki cihâna bakmayam G. 79/1

Şol kara bahtım gibi uykuya varsa gözlerim Tal’at-ı yâri düşümde bâri görsem gâh gâh G. 119/3

Yüz; nurunun ışığıyla, âşığa şevk verir. Bunun sonucunda o, cânını

sevgilinin yoluna saçar ve cihâna bakmaz. Bu şevkle de öyle semâ’ eder ki

abdallar coşar:

Pertev-i nûr-ı cemâlinle bana bir şevk ver Yoluna îsâr edem cân u cihâna bakmayam G. 79/5

Şevk-i dîdârınla ey nûr-ı cemâl-ı Mustafa Bir semâ’ etdim ki cûşa geldiler abdallar G. 34/3

Usûlî’ye göre sevgilinin yüzü güzelliğini ilâhî kaynaktan alır ve bundan

dolayı Dîvân’da ilâhî güzelliğin ortaya çıktığı yer olarak görülür. Bu güzellik

sevgilinin yüzünde olgunluğa ulaşır ve yüz, rahmânî âyetlerin görüldüğü yer olarak

ele alınır. Bir çok beyitte yüzün ve dolayısıyla güzelliğinin cemâl olarak ifade

edilişi bu nedenledir. Bunun için o, cân gözüyle seyredilir. Beyitte sevgilinin ayva

tüylerinin âyetlerle ve yazı ile ilgilendirildiği görülür:

144

Uyup ma’naya sûretden geçersin Cemâl-i yâra cân gözün açarsın P. 2/26

Vech-i pâkinde Hak izhâr-ı kemâlât eyleyip Nice göstermiş sıfatın âyet-i rahmâna bak G. 64/5

Dîvân’da ‘‘dîdâr’’ kelimesi ya doğrudan Tanrı’nın cemâlini ifade eder ya da

sevgilinin yüzü ile tevriyeli kullanım içinde görülür. Onu seyretmek cân için

rûhun gıdası olur. Onda bulunan lezzeti, nazar ehli için hiçbir lezzet karşılayamaz:

Dîdârına nezâredir ey cân gıdâ-yı rûh Görmez na’îm lezzetin ehl-i nazar lezîz G. 16/3

Dîvân’da sevgilinin yüzü âşığın hayatına hükmeder ve âşığın ondan manevi

keyf ve feyz aldığı görülür. Çünkü sevgilinin yüzünde hâkikat nuru bulunmaktadır:

Hakâyık nûrunu gördüm yüzünde Dekâyık gevherin sezdim sözünde Ş. /90

Sevgilinin yüzünün güzelliğinin bir özelliği de onun berrâk ve duru oluşudur.

Güzellik maddî âlemin hırs, heves ve kötülükleri ile paslanmamalı ve

gölgelenmemelidir. Çünkü yüz, âşık için gönül şenliğinin, kedersizliğin ve

eğlencenin merkezidir. Onun için de beyitte sevgilinin koruyucusunun ve dostunun

Tanrı olması dileği ile karşılaşılır ve sevgilinin yüzünün kötülüklerle paslanmaması

istenir:

Kudûret görmesin hergiz cemâlin pür-safâ olsun Hemîşe yarıcın Allâh nigehdârın Hudâ olun G. 100/1

3.3.6.2. Yüz ile İlgili Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.6.2.1. Bağ, Gülşen, Gül

Bu unsurların yüze benzetilmesindeki esas renk ve güzellik mefhûmlarından

dolayıdır. Yüzün diğer güzellik unsurlarını kendinde barındırması onu bir çiçek

bahçesi olarak düşündürür. Âşık, Tanrı’nın gül bahçesine benzeyen sevgilinin

yüzünü zararlı rüzgârdan ve ayağının toprağının taşıdığı cevheri de kem bakıştan

korumasını diler. Rüzgâr kelimesi hem zaman hem de esinti manaları ile tevriyeli

kullanılır:

145

Hak cemâlin gülşenin bâd-ı zarardan saklasın Hâk-i pâyin gevherin yavuz nazardan saklasın G. 101/1

Sevgilinin gül yüzünün meydana getirdiği gül bahçesi âşığı hayatta mutlu

eder, onu hayata bağlar. Sevgilinin gül yüzü Usûlî’ye şevk ve haz verir. Bu şevk onu

Mecnûn’a döndürür. Bu husus da yadırganmamalıdır. Çünkü ilkbaharda duygular

kabarır ve coşar. Şair de sevgilinin gül yüzünü gördüğünde aynı duygular içine

girer:

Gül yüzün gülşenine karşı güler cân-ı hazîn Bâg-ı ayşımı hazân etme benim begcegizim G. 84/6

Gül yüzün görse Usûlî şevkden mecnûn olur Hâlet artar nev-bahâr olsa belî dîvânede G. 125/7

Âşık, sevgilinin gül yüzünden ayrı kalmaktan korkan, ayrı kaldığında haya-

tının hazana döneceğini bilen, onsuz gönlünün açılmadığı ve onsuz eğlenemediği

belâlı bir bülbüldür. Ona karşı ağlar ve feryâd eder:

Bülbülem gülşenim cemâlindir Gönlüm eğlenmez ol gülistânsız G. 45/5

Sevgilinin gül yüzü ile ele alınan bir başka unsur saçlarıdır. Sünbüle

benzeyen saçları yüzünde dağıldığında sanki her teli can ve gönül helâkine sebep

olan birer yılana döner:

Sünbülleri ki gül yüzüne tarumar ola Can u gönül helakine her târ mâr olur G. 35/2

3.3.6.2.2. Nur, Sabah, Gün

Yüzün nur ile ilgisi onun güzelliğini ilâhi kaynaktan alması ve bu güzelliği

aksettirmesinden gelir. Yüzün parlaklığı, cazibesi bu teşbihi tamamlar. Onun ışığının

aydınlığı karşısında güneş dahi sönük kalır. Beyitte ise sevgilinin yüzü Hz.

Peygamber’in zâtının nurlarının görüldüğü yer olur:

Ey yüzün nûr-ı ilâhî sûretin enver güneş Tâlatın nûru katında zerreden kemter güneş K. 2/10

Sûretin âyîne-i nûr-ı Hudâdır sevdigim

146

Tal’atın envâr-ı zât-ı Mustafâdır sevdigim G. 86/1

Sevgilinin yüzü parlaklığı ve aydınlığından dolayı güne benzetilir ve âşık

ondan yüzünü çeviremez:

Yüzüm döndürmez idim gün yüzünden Gözüm ırmaz idim izi tozundan Ş. /47

Sabah özellikle de seher vakti insanın ruhunu tazeler ve ona sevinç ile

ferahlık verir, içinin safayla dolmasını sağlar. Aynı duygular sevgilinin yüzünü

gördüğünde âşığın gönlünde uyanır. Bunun sonucunda yüz sabahın bu ilk saatlerine

benzetilir:

Ser-âmed biri Terzi Mustafâdır Cemâli matla’ı-ı subh u safâdır Ş. /138

3.3.6.2.3. Ka’be, Kıble

Yüz, âşığın bütün varlığı ile önünde eğildiği bir unsurdur. Bu nedenle âşığın

Ka’be’sidir ve o görüldüğünde gönül safa bulur. Oysa önceden yaşadığı ayrılık

âşığın gönlünde onulmaz yaralar açmış ve acıların en büyüğünü yaşatmıştır:

Bihamdillâh safâ bulduk cemâli ka’besin gördük Usûlî gerçi firkatde yedik zahmın mugaylânın G. 72/5

Sevgilinin yüzü Hak nurudur ve Merve toprağından meydana gelmiştir. Safa

ehli bütün varlıkları ile sevgilinin yüzüne Kıble gibi yönelirler:

Yüzü Merve hakı nûr-ı Hudâdır Cemâli kıble-i ehl-i safâdır Ş. /150

3.3.6.2.4. Devlet

Sevgilinin yüzünü görmek âşık için en büyük mertebe ve mutluluktur. Bu

bakımdan yüz devlete benzetilir. Âşık onu görmek uğruna cennet bahçelerinden dahi

vazgeçer:

Dâr-ı ukbâda beni berbâd ederlerse eger Devlet-i dîdârsız bâg-ı cihâne bakmayam G. 79/2

147

3.3.6.2.5. Şem, Ayna

Parlaklığı ve aydınlığı ile sevgilinin yüzü âşığı cezb eder. O, sevgilinin

yüzünün çevresinden bir pervane gibi ayrılamamaktadır. Çünkü sevgilinin yüzü ışığı

ile sanki bir muma benzemektedir:


Yüz sahip olduğu güzelliği aksettiren bir unsur olarak düşünülür ve bu

bakımdan ayna ile ilgilendirilir. O, sanki kuşluk vaktinin bir aynasıdır:

Biri ol şâh-ı âlem Mustafâdır Yüzü âyîne-i şemşü’d-duhâdır Ş. /149

3.3.6.2.6. Perî, Hûrî

Sevgili çok güzel ve alımlıdır. Bu âleme mensûb olmayan perî ve hûrî

teşbîhleri içinde değerlendirilir. Özellikle peri güzelliği ile donanmış yüzü dünyanın

bir süsüdür. Hatta bu güzellikten mahrum kalan biçâre âşığa, cennet bahçesi zindan

olur:

Hak bilir dünyâ değil ol hûr-ı peyker olmasa Bâg-ı cennet âşık-ı bî-çâreye zindan olur G. 19/2

3.3.6.2.7. Nevrûz, Iyd

Sevgilinin yüzü, gören için sevinç ve neşe kaynağıdır. Aşağıdaki beyitte

Nevrûz ve bayramın onun birer sayfası olduğu düşünülür:

Yüzünden nüshadır nevrûz ile ıyd Saçındandır şeb-i Kadrin berâtı G. 141/4

3.3.6.2.8. Mâh

Yüz, güzelliği bakımından bir ay olarak tasavvur edilir. Âşık ona yakın

olmak ve doyuncaya kadar onu seyretmek için, vücudunun baştan başa yaralarla

göz göz olmasını ister:

148

Göz olsa câ-be-câ gökler gibi başdan başa cismim Doyunca yüzünü görsem ey meh-likâ bârî G. 131/3

Ay yüzlü güzelden gelen sual üzerine şair onu sevmekten maksadının sevgi

ve muhabbet olduğunu belirtir ve bunu da sevgilisinden hemen istediğini söyler.

Usûlî sevdiğinin sevgisinden, dostluğundan, samimiyetinden ve güzelliğinden

mahrum kalmamayı diler:

Demişsin bizi sevmekden muradı ne Usûlinin Muradım senden ey meh-rû hemân mihr ü muhabbetdir G. 33/7

3.3.6.2.9. Metin (Kitap)

Yüz şekil yönünden; Tanrısal kaynağı nedeniyle kutsal niteliği olan bir metin

olarak düşünülür. Bu benzetmede sevgilinin ayva tüyleri de bu metnin yazılarıdır:

Yüzün metn-i kelâmullâh sözün âyât-ı rabbânî Cemâlinde âyân olmuş kemâl-i sun’-ı Yezdânî G. 129/1

3.3.7. Yanak

3.4.7.1. Umûmî Olarak Yanak

Âşığın ayrılığına dayanamadığı bir güzellik unsurudur ve bu ayrılık onun

canına işleyen türdendir. Gönül onsuz helâk olur. Bu güzelliğinden mahrum etmesi

nedeniyle sevgili âşığın âhına marûz kalabilir. Âşığın âhından bir yavuz yel esebilir

ve sevgilinin yanağına zarar verebilir. Bunun için sevgili dikkatli olmalıdır. Çünkü

güzelliği bu yavuz yelden olumsuz etkilenebilir. Şairin temennisi ise böyle bir

rüzgârın yanağa erişmemesi yönündedir:

Âh-ı âşıkdan yavuz yel esmesin ruhsârına Ya’ni olsun güllerin bâd-ı hazândan bî-hazen

Aşağıdaki beyitte sevgilinin gül gibi olan gülüşü ile yanak lâle rengine

bürünür. Bu teşbihe onun göz alan kırmızılığı neden olur. Onda görülen iki hilâl de

bu teşbihi tamamlar:

Gül gibi gülse reng-i rûhu lâle-zâr olur Bir zerre içre iki hilâl âşikâr olur G. 35/1

149

Usûlî, sevgilinin yanağının berrak ve şeffaf olduğunu belirtir ve sevgilinin

göz yaşlarından doğan ve onda süzülerek akan nehrin her damlasında cennetin

seyredildiğini söyler:

Aks-i ruhsârınla ey gül çeşme-sârı çeşminin Cennetin gösterdi tecrî tahte-l-enhârını G. 136/2

3.3.7.2. Yanak Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.7.2.1. Lâle, Gül, Nesrîn, Nesteren

Yanağın bu çiçeklere benzetilişinin nedeni onun renginden dolayıdır. Sevgili

lâle yanaklıdır ve âşıkları onun uğruna gam dikeninde cân verirler. Onlara yakışan

ise taze gül yaprağından yapılan kefendir:

Hâr-ı gamdan cân veren bülbüllere ey lâle-ruh Yaraşır olsa kefen berg-i gül-i sîrâbdan G. 109/4

Gül yanak sevgilinin nazik ve ince yaradılışını temsil eder. Nezâketten gül gül

olan yanağı ile bir gül bahçesine dönen sevgilinin âşığı ise Usûlî’dir. O, bu gül

bahçesinin bülbülü olmaya hazırdır:

Ko olsun ey yanagı gül letâfetden ruhun gül gül Usûlî gibi tâ bülbül o gülşende hezâr olsun G. 96/9

Açılmış gül ile sevgilinin yanakları arasında şekil, renk yönünden ilgi

kurularak İrem bağçesinin gülüne benzetilir:

Gülmüş açılmış güzel güller midir gül ruhların Yâ gülistân-ı İrem nesrîni yâhûd nesteren K. 4/10

3.3.7.2.2. Güneş

Sevgilinin yanağı çevresine ışık saçar ve bu hâliyle güneşe benzer. Âşığın

gözlerinin bu güneş ile aydınlanması âşığın talihi ile ilgili bir olaydır ve onun talih

yıldızına bağlıdır. Eğer o gökte belirmezse bu olay da gerçekleşmeyecek ve âşığın

gözleri bu güneş ile aydınlanamayacaktır:

150

Rûşen olur mihr-i rûhsârınla bir gün gözlerim Kevkeb-i tâli eger nâgâh kılmazsa gurûb G. 6/5

3.3.7.2.3. Mum

Yanağın bu unsura teşbihi onun parlaklığı nedeniyledir. Bu hâliyle âşığı cezb

eder ve onu kendine bağlar. Yanak mumu âşığa yönünü gösteren, yolunu aydınlatan

bir unsur olarak değerlendirilir ki onun olmaması âşığın yoldan (dinden) çıkması

olarak düşünülür:

Gözümüzden ayırdı şem’-i ruhun Bizi dînsiz kodu bu îmânsız G. 45/3

3.3.8. Ben

3.3.8.1. Umûmî Olarak Ben

Ben; rengi, şekli, hoşluğu, çokluğu gibi özellikleriyle ele alınırken onun

yüzde saltanat sürmesi, yüzün güzelliğine güzellik katması, âşığın duygu dünyasını

hareketlendirmesi gibi yönlerine de değinilir.

Sevgili güzeller içinde bir beydir ve âşık yüzündeki benlerin ona çok

yakıştığını düşünür:

Ne yaraşmış güzel benler yüzünde ol hasen şâhın Hemânâ ol güzel gözlüm güzeller içre bir begdir G. 22/3

3.3.8.2. Ben Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.8.2.1. Gonca, Minber, Elif, Vesen

Şair, sevgilinin / övülenin benini şekil, renk, koku gibi yönlerden zanbak

goncasına, elife, minbere ve gümüşten bir puta benzetir:

Gonce-i zanbak mı benin yâ ki ay üzre elif Câmi-i hüsn içre yâ minber ya bir sîmîn vesen K. 4/9

151

3.3.8.2.2. Etfâl, Sultân

Bu unsurlar bir beyitte benin rengi, çokluğu, sevimliliği, masumiyeti ve

kudreti sebebiyle beraber anılır. Âşık sevgilinin yüzündeki benleri gördüğünde onları

Habeş çocuklarına benzetir. Sevgilinin yüzünün renginin beyazlığı onu Rûm ülkesi

olarak düşündürür. Ben de bu ülkede hükümrânlığını ilan eden bir Hoten sultanıdır:

Hâller midür yüzünde yâhûd etfâl-i Habeş Yâ Hoten sultânı mülk-i Rûma salmış tâhten K. 4 /11

3.3.9. Hatt

Bu unsur bir iki beyitte geçer. Baharda tabiat canlanır, çimenlikte karınca ve

yılan görünmez olur, menekşenin hattı ve sünbülün zülfü yeryüzünü tutar:

Bağladı hatt-ı benefşe zülf-i sünbül yer yüzün Şöyle kim görünmez olmuşdur çemende mûr u mâr K. 3/12

Hatt, Yenice şehrinin dilberlerinin medhiyesi içinde ele alınır ve artık

sevgilinin bu güzellik unsurunun herkes tarafından konuşulmasını ve bilinmesi

istenir ki böylelikle güzelliği de âlemi toza dumana katmalıdır:

Muhakkak nesh edip reyhân-ı zârı Tozatsın dilleri hatt-ı gubârı Ş. /109

3.3.10. Ağız

3.3.10.1. Umûmî Olarak Ağız

Ağız, Dîvân’da dudakla beraber düşünülen bir güzellik unsuru olarak görülür.

Dudak, yüzde ağzın gözle görülür kısmıdır ve ayrı ele alındığı zaman daha çok

görünmezlik özelliğine işaret edilir. Bu unsurun kapalı hâli sır mefhûmunu hatıra

getirir ve onda bilinmezliğe ait sırların gizlenmiş olduğu ifade edilir. Şair bu sırların

bir perde ile örtüldüğünü tasavvur eder ve bu perdenin de henüz kimseye

açılmadığını söyler:

Cevher-i ferdî dehânında nihân esrâr-ı gayb Açmamış o perdeyi bir ferde allâmû’l-guyûb G. 6/2

152

Ağız, mânâ âleminden haber verir ve vahdet sırlarını beyân eder:

Ma’nide her zerre aşmışdır dehân Vahdet esrârını eylerler beyân MİR. /64

Ağız her ne kadar şairin manevî dünyasına ait düşünce ve hayallerinin

ifadesinde anılsa da o her şeyden önce maddî âleme aittir. Ağız, sevgilinin zülfü ve

boyu ile beraber şairin çok sevdiği dünya malıdır. Bu düşüncesine doğruluk

kazandırmak için de sevgilinin ayağının tozu üzerine and içer:

Ağzın ile kâmetin zülfün benim çok sevdigim Ayagın toprağı hakkı bana dünyâ mâlıdır G. 31/2

Ağzın âşığın yaralarını iyileştirici değil tam aksine arttırıcı niteliği

bulunur. O güzelliği ile âşığın sevda yarasının kanamasına neden olur. Sevgilinin

acı sözlerinin ondan çıkması bu niteliği ile ilgilidir. Ayrıca gamze ile beraber

düşünüldüğünde sevenin helâkı kaçınılmazdır. Çünkü sevgilinin gamzesi ile kimse

baş edemez ve o cihâna nam salmış bir katildir:

Kan ile doldurdu agzın yâremin bugün yine Söyleşemez kimse gamzenle cihân kattâlidir

Dîvân’da ağzını yummak, ağzını açmak, ağzın tadını bilme gibi ifadeler yer

alır.

3.3.10.2. Ağız Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.10.2.1. Hokka

Bilgi veren, insana ışık tutan söz cevher kadar kıymetlidir. Bunun için de

ağzın hokkası açılarak kıymetini anlamayacak olan kendini bilmez kişiye söz

söylenmemelidir. Ağız hokka ilgisi şekil yönünden kurulur. Ayrıca hokka

denildiğinde yazı takımının bir parçası akla gelir. Mürekkep ve yazı ile ilgisi de

aşikârdır:

Söz güherdir açma nâdâna dehânın hokkasın Kıymetin bilmez yere harc eyleme güftârını G. 128/4

153

3.3.10.2.2. Nokta, Sır, Cevher

Ağız küçüklüğü ve kapalı hâli esnasında belli belirsiz olan görünümüyle

nokta olarak ele alınır. Ağzın kapalılığı onu gizemli bir unsur olarak düşündürür.

Çünkü onunla kullanım sahasına çıkacak olan sözlerin mahiyeti bu hâlinde belli

olmaz. Bu bakımdan söz bir bir sır olarak kalır. Ayrıca öpmek fiilindeki rolü de

âşikardır. Bu husus ise âşığın cânına can katar. Bunların sonucunda ağız cevhere

teşbih edilir. Tüm bu düşünceler de bu güzellik unsurunun değerini ve önemini arz

eder:

Safha-i hüsn içre konmış nokta-i mevhûmdur Yâ ki sırr-ı gayb yâhûd cevher-i cân yâ dehen K. 4/12

3.3.11. Dudak

3.3.11.1. Umûmî Olarak Dudak

Dîvân’da dar ve yuvarlak hâli, güzelliği, konuşma fiili ile olan ilgisi söz

konusudur. Gönül mefhûmu ile ilgilendirilir ve ona şifâ bahşeder. Özellikle sözcük-

lere canlılık kazandıran unsurdur. Hz. İsâ’nın nefesiyle ölüleri diriltilmesine telmih

yapan şair onun adının dillerde ( dudaklarda) yaşadığına dikkat çeker:

Leblerinle eyâ zebân-ı fasîh Zindedir tâ ölünce nâm-ı Mesîh G. 12/1

3.3.11.2. Dudak Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.11.2.1. Kadeh

Dudak rengi ve yuvarlak şekli ile kadehe teşbih edilir. Dudak kadehini

uzaktan gösteren sevgili, onun güzelliği ile akıllı kimselerin aklını alarak ( âşık

ederek) kendinden geçirir:

Ey leb-i câmın ıraklardan lebâbeb arz eden Şevk ile cân-ı ulü’l-elbâbı bî-hûş eyleyen G. 114/2

154

3.3.11.2.2. Dârü’ş-şifâ

Dudağın aşk hastalığına yakalanan âşığın üzerinde iyileştirici etkisi görülür.

Bunda güzel görünüşü, gülümsemede ve âşığı canlandıran sözlerin meydana

gelişindeki rolü ön plânda olur. Ayrıca dudak unsuru da öpmek fiili ile ilgilidir.

Sevgilinin bu fiilinin âşığın üzerindeki olumlu etkisi de unutulmamalıdır. Bütün

bunlar bir araya geldiğinde bu güzellik unsuru dâr’üş-şifâya benzetilir. Gönül burada

derdine dermân arar. Dudağın dârü’ş-şifâsından şifâ sorar ve bu sorusuna şifâ

dağıtıcısından cevâp gelir: ‘‘Dudakta kalan şarap tortusu âşık için en iyi ilaçtır.’’

Dil su’âl eyler lebin dârü’ş-şifâsından şifâ Oldu derde dürd ile erişdi şâfî cevâb G. 8/2

3.3.11.2.3. La’l, Yâkût

Dudak, beyitte kırmızı renkli kıymetli taş olan la’le ve yâkûta teşbih edilir.

Dudağın bu unsurlara benzetilmesinde rengi ve âşık açısından değerli oluşu rol

oynar:

La’l-i yâre hem-kadeh olmuş yine benzer şarâb Cevher-i câna safâlar verdi ol yâkût-ı nâb 3.3.11.2.4. İsâ

Sevgilinin dudaklarından dökülen sözler, Hz. İsânın nefesi gibi âşığa can

verir. Bunun sonucunda dudağın her sözü hasta cânın derdine dermân olur:

Lebleri ihyâ-yı Îsâdan haberler keşf edip Hasta câna her sözü şâfî cevâb olmak gerek G. 69/2

3.3.12. Diş

Dudakların arasından görülen dişin güher ve inciye teşbihi bir beyitte geçer.

Dizilişi ve görünümü bu teşbihin meydana gelişinde rol oynar:

La’lin altında güher dendanları mı bu yâhûd Dürc-i la’lin içre derc olmuş durur dürr-i Aden K. 4/13

155

3.3.13. Çene

Övülenin çenesi şekil ve renk bakımından elma ve ayvaya benzetilir. Tûbâ

meyvesi olarak düşünülmesi onun kıymeti ve eşsizliği bakımından olur. Parlaklığı ve

şekli nedeniyle aynadan veya gümüşten bir top olarak ele alınır. Saydamlığı ve

değeri bakımından asılı birsuya teşbih edilirken bu suyun yüksekte bulunduğu ve

yukardan aktığı belirtilir:

Meyve-i tûbâ ya sîmîn tôb ya tôb-ı âyine Yâ bîh u ya sîb yâ âb-ı mu’allak yâ zekan K. 4/14

3.3.14. Kulak

3.3.14.1. Umûmî Olarak Kulak

Kulak; Usûlî Dîvânı’nda sevgiliye ait estetik özelliğiyle ele alınmaz. Bu

unsurdan beyitlerde işitme, küpe takma ve sözü anlama gibi durumlarda söz edilir.

Şair öğütlerini kıymeti bakımından inciye benzetir. Bu öğütler bir küpe gibi kulağa

takılmaya lâyıktır:

Ger kulak utsan dökem nice nasîhat dürlerin Sermezem bu guşvâre degme yerde gûş-vâr K. 3/40

Gûş sözcüğü tevriyeli kullanılır. İşitme anlamı da kasd edilir. Mi’râç

gecesinde Cebrâil’in yaptığı daveti Hz. Muhammed dinler ve cânı deryâlar gibi

coşar:

Çün sadef-veş bu dürü gûş eyledi Cânı deryâlar gibi cûş eyledi MİR. /73

Mutasavvuf bir şahsiyet olan Ummân Dede, birlik âlemini bilen birisidir. Bu

sebeple de kıymeti olmayan bu bakımdan çer-çöp olarak değerlendirilen münkir

insanın inkârını kulağına koymaz:

Vüs’at-i küllî bilip inkârını her bir hâsın Kulagına koymayup deryâ olan ummân dede G. 122/2

156

3.3.15. Boy

3.3.15.1. Umûmî Olarak Boy

Divân’da sevgilinin boyu ince ve uzun olarak tasavvur edilir. Onu gören

gönülde sabır ve karar kalmaz. Nasıl gönül akar su gibi sevgilinin ayağının tozuna

meyl ediyorsa sevgilinin serviye benzeyen güzel boyunu gördüğünde de ona kayar,

akar gider.

Akar su gibidir her dil ayagın tozuna mâyil Göricek kâmetin servin nice sabr u karar olsun G. 96/8

Sevgilinin boyunda en güzel nizâmın ve şeklin hâlis delilleri görülür. Sûreti

de Allah’ın nur âyetine açık delildir. O halde Tanrı sevgiliyi emsâli olmayan bir

güzellikte yaratmıştır. Yüzünün ışığı ve aydınlığı ile birlikte kusursuz olan boyu ve

bosu bu güzelliğin esas unsuru olur:

Kâmetinde ahsen-i takvîme burhân-ı sahîh Sûretin Allâh nûr ayetine rûşen delîl G. 74/3

3.3.15.2. Boy Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.3.15.2.1. Serv, Şimşâd, Tûbâ

Dîvân’da sevgilinin boyu ağaçlar içinde en çok serviye teşbih edilir.

Sevgilinin boyunun uzunluğu, inceliği, düzgünlüğü ve hoşluğu onunla anlatılır.

Servi boyuna el ermez. Onun için de alçak tabiatlı kişilerin el sunması ve onun

mahremiyetini bozması istenmez. Eğer sevgili kendini böyle alçak tabiatlı

kişilerden sakınırsa âşığın bu dileği de gerçekleşecektir. Sevgilinin izinden

ayrılmayan âşık onun uğrunda da toprak olur. Sevgilinin bastığı bu toprak da ilaç

vasfını kazanır. Onun için de sabâ rüzgârından cân gözüne bu topraktan sürmesi

istenir:

Boyun servine ermez el sana el sunmasın engel Olur olmaz pelîde gel hevâdâr olma sultanım G. 91/4

Sabâ ger hâk olursam ben izi tozundan ol servin Yürü var topragını cân gözüne tûtîya eyle G. 118/5

157

Serv-i sîm-endâm, serv-i hırâmân terkipleri sevgilinin ve boyunun vasıflarını

anlatır. Endâmı ve boyu ile gümüş bir serviyi andıran sevgiliye bir kötülüğün

erişmesi istenmez. Bu uğurda âşık kara toprakta gölge gibi ayaklar altında kalmayı

göze alır:

Ben olayın sâye-veş hâk-i siyehde pâyimâl Bu cihân durdukça dur ey serv-i sîm-endâm sen K. 4/23

Sevgilinin yüzü gül, boyu da servidir. Salına salına, naz ve eda ile yürür. Bu

sebeple yürüyüşü ‘‘hırâmân’’ tabiri ile ifade edilir. Onun yaşattığı ayrılık âşığın

hayat bağını hâzana çevirir:

Bâg-ı ayşımı hazân etdi semûm-ı kahr ile Ey yüzü gül kâmeti serv-i hırâmân ayrılık G. 60/5

Yürüyüşü sessiz ve lâtif olan sevgili su gibi akıp gider. Bunun için ondan

“serv-i revân” olarak söz edilir. Güzel boyu ve bosu dillerde olan sevgilinin bir

özelliği de âşığı terk etmesidir:

Koyup beni ey serv-i revân kanda gidersin Kor mu seni bu âh u figân kanda gidersin G. 106/1

Su, serviyi besler ve büyütür. Sevgilinin boy servisini de besleyen,

yetişmesini sağlayan âşığın akarsuya dönen gözyaşlarıdır. Ayrıca servi akarsu

kenarında bulunur. Âşık da servi boylu sevgilinin âşığın gözyaşlarının oluşturduğu

akarsuyun kenarında yürümesini ister. Ama asıl isteği sevgilinin gözünün önünden

ayrılmamasıdır:

Gözümün cûyu kenârında yürür serv-i kadin Dîdeden anı nihân etme benim begcegizim G. 84/2

Sevgilinin boyu albenisi ve uzunluğu ile uzaktan hemen fark edilmekte ve

göreni cezb etmektedir. Sevgilinin şimşâda benzeyen boyu bu hâliyle sanki güllerle

bezenmiş, baştan ayağa da naz ve şîve yaprakları ile donanmış bir süs ağacına

benzer:

Hâsılı bir nahl-ı güldür kâmetin şimdâdı kim Baştan ayağa müzeyyen berg-i nâz u şîveden K. 4/115

158

İslâmî inanca göre Sidretü’l-müntehâ, ulaşılabilecek en yüksek yerdir ve

gökyüzünün altıncı katında bulunur. Bu noktadan sonra Allah’ın zât âlemi başlar. Bu

sebeple buradan öteye geçilemez. Klâsik edebiyatta bu mefhûm ile sevgilinin uzun

ve erişilmesi mümkün olmayan boyu anlatılır. Sevgilinin boyu ayrıca kutsal Tûbâ

ağacına benzer:

Kametinin sidresin Tûbâ-veş eden müntehâ Cânı ol serv-i hevâ-bahşe hevâdâr eylemiş G. 55/4

3.3.15.2.2. Kıyâmet

Boyun, kıyâmet hayali, bu kelimenin kökünün ayağa kalkma, ayakta durma

anlamıyla boy unsurunun birlik göstermesi ve uyuşmasından kaynaklanır. Servi olan

sevgilinin boyu kusursuzdur. Cazibesi herkesi cezb eder ve onu görmek isteyenler

ayağa kalkarlar, mahşer gününde tüm insanların ayağa kalkışı gibi. Onu gören

âşıklar arasında fitne baş gösterir ve kargaşa başlar. Ayrıca onu görenlerin iç

dünyalarında da kıyâmet kopar. Bu yönleri ile boy kıyamet ile ilgilendirilir. Beyitte

yapılan tekrîr sanatı ile boyun bu özelliğine kesinlik kazandırılır:

Budur doğrusu kim ol serv kâmet Kıyâmetdir kıyâmetdir kıyâmet Ş. /145

3.3.15.2.3. Elif

Sevgilinin boyu, şekli ve düzgünlüğü yönünden ‘‘elif’’’e benzetilir. Âşığın

dileği ise sevgililerin elife benzeyen boyları ile bu dünyada kendilerini

göstermeleridir. Sonuç ne olursa olsun isterse kıyamet de kopsun önemli değildir:

Elifler eylesinler arz-ı kâmet Yine bu arsada kopsun kıyâmet Ş. /106

Sevgilinin boyu, ince ve uzun şekli ile bir elife benzer. Âşık özlem içinde

kalmış olan gönlü için güzel bir yâdigâr olacağını düşündüğü sevgilinin boyunun

şeklinin elif gibi sînesine çekilmesini ister ki ‘‘ sineye elîf çekmek’’ geçmişte

âşıklar arasında görülen ve aşkını ispat için yapılan bir âdettir:

159

Elifler gibi sînemde çekilsin kâmetin şekli Efendi bu dil-i müştâka senden yâdigâr olsun G. 96/2

3.3.15.2.4. Nihâl, Nahl, Nârven, Bâlâ, Belâ

Beyitte birlikte anılan bu mefhûmlardan bâla ve belâ ile sevgilinin boyunun

yüceliği, fitne sebebi oluşu ele alınır. Salınması, kayar gibi yürümesi ile de bir servi

fidanına benzer. Gönülleri de mânen besler bu yönüyle de bir hurma ağacıdır. Göz

alıcı oluşu sebebiyle ondan süs ağacı olarak söz edilir. Nârven gibi yerden

yükselmekte olduğu ifade edilir. Kudret elinde şekil bulmuştur. Bu nedenle ince ve

düzgün hâli kutsal bir nitelik taşır ve elife benzer:

Yâ elifdir dest-i kudretden ya bâla yâ belâ Yâ nihâl-i serv yâ nahl-i revân yâ nârven K. 4/2

3.3.16. Ayak

3.3.16.1. Umûmî Olarak Ayak

Beyitlerde değişik ifade kalıpları içinde görülen ayak, sevgilinin ayağı için

özel bir durum ifade etmez. Ayaklarda toprak olmak, ayaklarına yüzün sürmek,

ayağını çekmek (kaydırmak), ayak basmak, ayağı bağlı olmak, ayağına gelmek,

ayakta kalmak, ayak bağı, ayağına yüz vurmak gibi tabir ve deyimler içinde

kullanılır. Bir beyitte sevgilinin ayağının nazik oluşuna değinilir. Kadem sözcüğü

tevriyeli olarak ele alınır ve uzunluk ölçüsü olarak da kullanılır.

Usûlî’ye göre vahdet köşesinde maksûd Kâbesi kasd edilirse aşkın pek

çabuk giden cihân ayağı arzu edilen yere bir adımda erişir:

Kasd edicek ka’be-i maksûda kûy-ı vahdete Bir kademde erişir pây-ı cihân-peymâ-yı aşk G. 58/15

Bir ayak üstünde durmak hususu beyitte ele alınır. Çınar, nevrûzun sultânî

kudûmunun ayak basması üzerine bir ayak üstünde durup el kaldırarak dua eder:

Bir ayag üzre durup el kaldırıp kıldı du’â Ber-kadem nevrûz sultânî kudûmuna çenâr K. 3/6

160

Şaire göre gam ordusunun ayakları altında çiğnenen gönüllere cihân şahı

sabırla rahmet etmelidir:

Pâmâl-i sipâh-ı gam olan dillere rahm et Sabr eyle eyâ şâh-ı cihân kanda gidersin G. 106/3

Sevilenin ayağı naziktir ve onun için yola halı döşenmesi uygundur. Çünkü

kurumuş çamurdan ve topraktan incinebilir. Ayrıca onun üzerinde yürüdüğü yerler

uğruna yüz sürme yeri olur:

Yollar üzre ferş-i râh olursa yüzler yeridir Kim mübarek ayağı hâk ü mederden incinir G. 36/4

3.3.17. Kol , El, Pençe

Sevgili, gönül dostlarına övülür. Âşık onun, kolunun ve ayağının tozuyuz

diyerek sevgiliyi yüceltir.

Cân u dilden dostlar kolu ayağı tozuyuz Şol gedânın kim cihânda başına sultân olur G. 21/6

El;bazı söz kalıpları içinde karşımıza gelir. Bunlar: El çekmek, el vurmak,

eli ermemek, el vermek, el uzatmak,el sunmak, el kaldırıp dua etmek, gam eli, ecel

elidir.

Şair, sevgilinin ellerini onlardan ‘‘ mübarek’’ diye bahsederek yüceltir.

Sevgiliyi yüce makamda gören âşık, elini öpme arzusunu dile getirir. Sevgilinin elini

öpebilmek âşık için bir şereftir:

Gerçi ayak tozuyuz öpüp mübârek ellerin İtlerine ya’ni kim yârâna aşk olsun derin G. 98/5

El bir selâmlaşma unsurudur. Âşık başkalarıyla tatlı tatlı söyleşen sevgilinin

kendisine el ucuyla dahi bir selâm göndermediğini ifade eder:

Eller ile tatlı tatlı dilleşir ol dil-rübâ El ucuyla bize ırakdan demez bir merhâba G. 5/1

161

Sevilenin elinin âşıklara şevk veren unsur olduğundan söz edilir. Sevgilinin

eliyle kaftanını sırtına alışı âşıklarını coşturur:

Dest şevkiyle nice cân cübbesi olur fenâ Egnine ey serv-i sîmîn-ten kabâ aldıkda sen K. 4/19

Övülenin eli ihtiyacı olanlara rahmet saçar. Hatta bu husus yağmurun bereketi

ile karşılaştırılır:

Ebr yagdırmaz yere vaktinde ol denlü matar Şöyle kim dest ile ehl-i fakre sîm eyler nisâr K. 3/29

Mehdi İmâm Er-Rızâ’nın medhiyesinde ehl-i beytin önderinin pençesi

kuvvet mefhûmu ile birlikte düşünülür. Pençe unsurunun kullanılması ehl-i beytin

önderinin cesareti yönünden arslan ile özdeşleştirilmesinden dolayıdır. Burada

kendisine telmihte bulunulan Hz. Ali’dir:

Buldu kuvvet lâ-cerem ser-pençe-i Âl-i abâ E’s-selâm ey hazret-i şâh-ı Horâsân e’s-selâm MUS. III /2-3

3.3.18. Baş

Başın yer aldığı beyitte onun güzel olduğuna işaret eden şair, sevgilinin

ayağına yüz vurmaya elinin ermediğini bildirerek sevgilinin güzel başı için eşiğinde

kendini fedâ edeceğini söyler:

Ayagın yüz urmaga eli ermez Usûlînin Güzel başınçün olsun ki eşiginde fedâ bârî G. 131/8

3.4. Sevgili İle İlgili Diğer Unsurlar

3.4.1. Söz

Usûlî’ye göre sözü hüner sahibi olanlar söylemelidir. Dîvân’da tûtî, şeker

gibi tatlı ve hikmetli sözleri ve bülbül de güzel nağmeleri ile bu sahada hüner

sahibidirler. Sarf edilecek sözün vasıfları da bellidir. Bu sözler güzel, herkesçe

beğenilen ve rağbet gören, câna dokunan, dinleyeni yakan niteliklerde olmalıdır:

Sözü mergûb u lafzı hûb olsun Bu da başına bir mahbûb olsun Ş. /104

162

Bunların dışında, sevgilinin sözleriyle ilgili olarak şu hayallere

rastlanmaktadır:

a. Sihir, Şâfi, Rûh-Bahş

Şaire göre sevgili hoş ve tatlı dili ile sihir yapan bir sihirbâzdır ve sözleri de

sihirlidir. Bir sözü ile şairi kendine esir etmiştir:

Ne sihr etdin ne hôş tatlı dilin var pâdişâhım kim Yine bir sözle kendine Usûlîyi gulâm etdin G. 66/7

Sevgilinin sözü ile onun ortaya çıkışındaki rolü sebebiyle dudak unsuru bir

arada ele alınır ve hasta cânları iyileştirici nitelikte olması gereğine değinilir:

Lebleri ihyâ-yı Îsâdan haberler keşf edip Hasta câna her sözü şâfi cevâb olmak gerek G. 69/2 Güzel ve şirin sözler gönlü diriltir ve câna şifâ verir:

Ey ki mürde dillere şîrîn-i kelâmın ruh-bahş Mantıkından illet-i câna şifâ-yı rûzgâr K. 1/38

b. Kevser, Şarap, Şeker

Sevgilinin sözü tatlıdır. İşiteni kendinden geçirir. Üstelik bu sözlerin

tükenmesi de söz konusu olamaz. Bu bakımdan kevser şarabına benzetilir.

Dehânından çıkan sözler meger kevser şarâbıdır Ki bir cur’ayla cânımı yine mest-i müdâm etdin G. 66/4

Söz, işitenin hoşuna gitmesi ve ona tatlı gelmesinden dolayı şekere benzetilir

ve sevgiliyi aittir. Böyle bir söz can Mısrı’nda âşığın eğlencesidir. Cân insanın

hayatta kalmasını sağlayan bir memleket; Mısır ülkesi olarak düşünülür:

Besler idi tatlı dillerle velî tûtî gibi Mısr-ı cânda bir şeker-güftâr idi eglencemiz G. 40/3

163

c. Gevher

Usûlî’ye göre sevgili söz gevherini kadrini anlamayana sarf etmemelidir:

Kadrini bilmeze harc etme sözün gevherini Yok yer bunca ziyân etme benim begcegizim G. 84/11

d. Tîz-âb

Söz her zaman dinleyenin üzerinde olumlu bir etki bırakmaz. Onun gönülleri

yaralayan yönü de vardır. Özellikle taş kalpli insanların sözleri böyledir. Yerinde ve

etkili söz söylemek kılıç kullanmaya benzer. Her iki husus da hüner ister. Sonuçta

her iki sahada da ustalaşan insan söz kılıcını çekmeli ve söylediği sözlerle taş kalpli

kişilerin kalbine kezzâb gibi tesir etmelidir:

Çek belâgat kılıcın sözdeki her seng-dilin Ahen-i kalbine te’sîr ede tîz-âb gibi G. 143/10

3.4.2. Hırâm

Sevgilinin nazlı ve edalı yürüyüşü onun maddî güzelliğini tamamlar. Bu tavrı

kendisini seyreden âşığın ruh âlemini etkiler, onu kendinden geçirirek değişik hayal

ve düşüncelere neden olur:

Ol serv-i hôş-hırâma var ey gözlerim yaşı Arz et ayagı tozuna bu macerâcıgı G. 145/4

Beni bir görme ey leylî-hırâmım gayrilerle tek Başımı kâse-i Mecnûn gibi sı inkisârım yok G. 63/6

3.4.3. Eşik, Kapı

3.4.3.1. Umûmî Olarak Eşik

Sevgilinin eşiğinde bulunmak, ona saygıda kusur etmemeyi ve tam olarak

kulluk eden hâkir bir kul olmayı gerektirir. Ayrıca bu husus sevgilinin buyruğudur ve

164

âşık bu durumdan memnundur. Üstelik o, böyle bir buyruğunun olmasından dolayı

sevgiliye iyi dilek ve temennilerde bulunur:

Buyurmuşsun eşiğinde gelip kemter abîd olsun Ben eksikli kulu artırmadın ömrün medîd olsun G. 99/1

Eşik; feyz ve cömertliğin kaynağıdır. Bu bakımdan gökyüzü ile karşılaştırılır.

Nasıl gökyüzü cömertliği ile yeryüzünü besliyorsa gönüller de övülenin eşiğinde

onun keremi ile isteğine kavuşur. Hatta buraya baş koyanın yücelmesi ve saygınlık

kazanması şairin temennisi olur:

Asitânında bulur hâkî gönüller feyz u cûd Yeryüzünü perveriş kılar semâ-yı rûzgâr K. 1/47

Eşiğine baş koyan kadr ile ersin göklere Asûmân-ı devlete sen ol ziyâ-güster güneş K. 2/46

Sevilenin eşiği sedece hayranlarının değil doğa üstü varlıkların da yöneldiği

yerdir. Onun eşiğine güneş kölesi olarak yüz sürer:

Zîr-dest-i hükmün ola iki büküle felek Yüz yere koyup eşiğinde ola çâker güneş K. 2/44

Usûlî’ye göre eşik mahremiyeti olan bir yerdir. Buraya yabancılar ayak

basamaz. Oysa burası yabancıların sığınağı olmuştur. Bu nedenle şair gece gündüz

âh eder. Çünkü aşkı meşrûluğunu kaybetmiştir. Bundan sonra sevmenin günah

olacağını düşünür ve sevgilinin şehrinden ayrılmayı ister:

Tapun gayre penâh imiş işimiz dün ü gün âhmış Seni sevmek günâh imiş gidelim bâri şehrinden G. 111/5

Eşik, âşıkların kurban edildiği yerdir. Bu husus bir inanıştan kaynaklanır.

Kapı eşiğinde kurban kesmek eskinin bir âdetidir. Sevgilinin vuslatına erişebilmesi

için âşığın (bin cânı ile) kendini kurbân etmesi gerekir:

Erişmesin visâlin ıydine dil ey kemân-ebrû Eşiğinde eğer bin cân ile olmasa kurbânın G. 72/3

165

Sevgilinin eşiği köpekleri ile de söz konusu edilir. Onlara katılmak devlet

erbâbı içinde insana yüksek bir mertebe kazandırır. Sevilenin mübârek elleri öpülüp,

ayağına yüz sürülürken eşiğinin köpeklerine de iyi temenniler de bulunulur:

Uludum erbâb-ı devlet içre kadrim var yine Kim eşigi itlerine intisâbım var benim G. 87/2

Mübârek ellerin öpüp ayaklarına yüzün sür Eşigi itlerine ya’nî kim yârâna aşk eyle G. 116/5

Sevgilinin eşiği âşığın manevî dünyasına nice fetih kapıları açar. Böylelikle

onu ruh dünyasında nice manevî tatlara eriştirir. Bu nedenle de âşığın hayatında

yüce bir yeri bulunur:

Eşiğinden olur her feth-i bâbım Benim şâhım benim âlî-cenâbım Ş ./151

Sevgilinin eşiği âşık için câna açılan bir devlet kapısıdır. Böylelikle âşık

burada bulunmakla kutlu bir hayata erişir:

Eşigidir bu câna bâb-ı devlet

Ayagı tozu iksîr-i sa’adet Ş. /180

3.4.3.2. Eşik Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.4.3.2.1. Ka’be, Kıble, Secdegâh

Eşik; âşığın sevilene en çok yakınlaştığı yerdir. Ka’be’nin Müslümanlar

tarafından tavaf edilmesi ve kutsal sayılması ile âşıkların sevgilinin mahallesi

etrafınca dolaşmaları arasında ilgi kurularak, sevgilinin eşiği Kâ’be’ye benzetilir.

Âşık burada bütün maddî bağlarından sıyrılarak benliğinden kurtulur, gönlü şâd

olur. Bunun için âşık başına bin taş gelse de sevgilinin eşiğinden yüzünü çevirmez.

Bunun için eşik Ka’be olarak tasavvur edilir:

Eşigi ka’besini çünki buldun Sevin şâd ol gönül kim evden oldun Ş. /173

Eger bin taş ere başıma senden Eşiğin Ka’besinden dönmezem ben Ş. /176

166

Âşık, sevgilinin eşiğinden yüz çeviremez. Burası ömründe her zaman

yöneldiği yegâne yerdir. Âşık ne sevgilisinden vazgeçer ne de eşiğinin kıblesinden

yüz çevirir:

Âsitânın kıblegâhından yüzün döndürmeyem Hem be-hakk-ı Ahmed-i Muhtâr senden dönmezem G. 92/3

Dîvân’da sadece sevgilinin eşiğinden değil, mutasavvıf şahsiyetlerin de

eşiğinden söz edilir. Usûlî de mutasavvıf bir şairdir. Hâk yolunda manevî yönden

gelişmesini ve olgunlaşmasını sağlayan bir rehberi vardır. Onun eşiği manevî

dünyasının kıblesidir ve hiçbir zaman ne pîrinden ne de pîrinin eşiğinden döner:

Pîrlerin eşiği çünki kıblemdir Dönmezin niye döneyin pîrimden MUS. VI/3-2 Sevgilinin mahallesi âşıklar için Ka’be kadar kutsal ve değerlidir. Onun

bulunduğu yer Ka’be olarak düşünülünce eşiği de secdegâh olarak hayal edilir:

Gönüller ka’besidir hâk-ı râhı Eşigi ehl-i diller secdegâhı Ş. /141

3.4.3.2.2. Sidre

Eşik kıymeti ve yüksekliği bakımından yüce bir makam olarak ele alınır ve

Sidre olarak düşünülür. Buraya ulaşmak için bu makama yakışır olmak gerekir. Her

nitelikli insanın başı bile sevgilinin eşiğinin taşına eremez. Bunun için burası alçak

tabiatlı kişilerin yeri olamaz:

Degme şahsın başı mı erer eşigin taşına Ol makâm-ı sidredir erişmez ana her pelîd G. 14/3

3.4.4. Kûy

3.4.4.1. Umûmî Olarak Kûy

Kûy; sevgili ile âşığın hayat macerası arasındaki sıkı münasebeti göstermesi

bakımından önemli bir unsur olarak karşımıza gelir. Kûy, sevgilinin mahallesidir ve

onun üzerine söylenebilecekler şunlardır: Şair bu yerde ölmeyi dahi göze alır.

167

Burada ölmek şairin yeni bir hayata kavuşması demektir. Bu hayatta ölümsüzlüğe

erişir ve yaşadığı yer de cennet olur:

Kûy-ı dilberde Usûlî öldü vü buldu hayât Hamdülillah ölmedin yerini uçmag eyledi G. 135/5

Gönlü ve cânı aşk ile dolan âşık sevgilinin kûyunun kölesidir:

Cân u dil oldu aşk ile kûyun gedâcıgı Gel ey güzellerin begi vü pâdişâcıgı G. 145/1

Âşık, gönlü ile birlikte sevgilinin kûyuna gitmek ve orada sevdiğinin yüzünü

görmek, derdine dermân bulmak ister. İstediklerine erişemediği, aşk yarasına bir

merhem bulamadığı takdirde de gâmdan helâk olacağını ifade eder:

Gönül kûyuna varmazsa gözüm yüzünü görmezse Bana bir merhem ermezse meded gamdan helâk oldum G. 80/8

Âşık, sevgilinin ser-i kûyunda dilediği gibi hareket edemez. Gönül bir yere,

cân bir yere çeker. Âşığın medet umduğu ecel olur ki ölümüyle bu durum son

bulacaktır:

Ser-i kûyuna bir yana çeker cân bir yana gönül Beni gel ecel billâh lutf et bir yana eyle G. 118/6

Kûyda âşık sevgilinin seyrine varır, uyur hatta rüyâ görür. Görülen rüya da

burasının cennetten bir yer olduğudur:

Seyre vardım dün ser-i kûyunda hâb almış beni Düşde gördüm yatdıgım yer cennetü’l-mevâ imiş G. 54/2

3.4.4.2. Kûy Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.4.4.2.1. Gülşen

Âşığın ağlayan gönlünün tek eğlencesi gülşene teşbih edilen sevgilinin

kûyudur. Burası tıpkı bir gülbahçesi gibi âşığı neşelendirir, ferahlatır. Burada gül

olan sevgili bulunur. Sevdiğine yakın olan Bu sebeple güzel nağmeler söyleyen bir

âşık kendini hoş sesli bir kuşa benzetir ve sevgilinin mahallesinde uçmak ona çok

hoş gelir:

168

Gülşen-i kûyundur eglence dil-i nâlânıma Dâyim uçmak hôş gelir murg-ı lâtif elhânına G. 124/1

3.4.4.2.2. Cennet

Kıymet bakımından eşsiz olduğu düşüncesi kûyun cennete teşbihine sebep

olur. Ser-i kûyu vatan tutan âşık ise firdevs cennetinin en yüce yerinde bulunur:

Her ne âşık kim ser-i kûyundan tutmuştur vatan Hak Te’âlânın bugün firdevs-i âlâsındadır G. 24/6

Ten kafesinden kurtulan ve sevgilinin kûyuna uçan gönül kuşu için burası

dünyada artık onun cennetidir:

Kurtulup hâkî kafesden erişirsen kûyuna Ol durur ey murg-ı dil âlemde uçmagın senin G. 70/4

Dünya barındırdığı güzellikler sebebiyle bir gül bahçesini andırır. Böyle güzel

bir niteliğe sahip olan dünya bu hâliyle cennette benzese de âşık tarafından kabul

görmez. Dünyayı sevgilinin kûyu ile kıyaslar. Kuş olan cânı sevgilinin yanına uçar.

Uçmag kelimesi tevriyeli kullanılarak onun cennet anlamı da kast edilir:

Gülşen-i dünyâ eger uçmag ise bakmaz dahi Kuşca cânım cânib-i kûyunu uçmag eyledi G. 135/2

3.4.4.2.3. Ka’be

Âşığın hayatında yöneldiği yer olması bakımından Ka’be’ye teşbih edilen

sevgilinin kûyunda cân vermek âşık için mutluluk sebebidir:

Gönlüme râhında gâm yemek gıdâ-yı rûhdur Ka’be’yi kûyunda cân vermek sefâdır sevdigim G. 86/3

Cânın sefâ bulması Ka’be’ye benzetilen kûyda olur. Gönül ne mescitte ne de

meyhânede eğlenemez:

Ka’be-i kûyundadır ancak safâsı cânımın Gönlüm eglenmez ne mescidde ne hôd meyhânede G. 125/2

169

Burada görülen kan, sevgilinin var olan âşıklarından birinin kurban olduğu

düşüncesini akla getirir:

Dediler Ka’be-i kûyunda bugün kan oldu Âşıkın var ise biri yine kurbân oldu G. 139/1

3.4.4.2.4. Harîm

Sevgilinin kûyu yabancılara yasaktır. Eğer yabancılar bu mahrem olan yeri

tavaf etmeye kalkışırlarsa kan dökmeye meyilli göz onları katletmek üzere yollarını

keser:

Tâ harîm-i kûyunu etmeye nâ-mahrem tavâf Kesdi işbu dîde-i hûnî beyâbân yolların G. 94/2

3.4.4.2.5. Kerbelâ

Kûyun kutsallığı bulunur. Çünkü âşıkların başları sevgilinin eşiğinin

toprağının taşlarıdır. Şöyle ki burada âşıklar başlarını seve seve fedâ ederler. Bu

sebeple sevgilinin kûyunun her köşesi bir Kerbelâ’ya dönüşmüştür. Âşıklar da birer

Kerbelâ şehidi olarak düşünülür. Beyitte Kerbelâ’ya ve şehitlerine telmih vardır:

Eşiginin topragının her taşı âdem başıdır Kûyunun her kûşesi bir Kerbelâdır sevdigim G. 86/5

3.4.4.2.6. Murâd

Âşığın varmayı umduğu murat köşesidir. Aşk yolu içinde hâk ile yeksân olan

âşık bu murat köşesinde dileğine erişeceğini düşünür:

Yerde kalmaz erişir kûy-ı murâda âhir Râh-ı aşk içre şu kim hâk ile yeksân oldu G. 139/2

3.4.5. Ayak Toprağı

3.4.5.1. Umûmî Olarak Ayak Toprağı

Bu unsur, şairin hayatta sahip olduğu tek varlığıdır. Bu sebeple onu dünyalara

vermez.

170

Ayagın topragın dünyâya vermez Usûlînin odur mâl u menâli G. 138/5

Âşık, Tanrı’nın bu toprağı kem bakıştan korumasını ister. Sevgiliye zararı

dokunacak olanların başına sevgilinin ayağın toprağının bin belâ olmasını diler:

Ayagın topragın yavuz nazardan saklasın Allah Sana bed-hâh olanların başına bin belâ olsun G. 100/2

Sevgilinin ayagı topragı âşık için kıymetli maddedir. Bu unsur uğruna cânını

fedâ, kanını sebil eder.

Ey boyun Tûbâ vü hâk-i âsitânın selsebîl Ayagın topragına cânım fedâ kanım sebîl G. 74/1

Âşığın arzusu sevgilinin kûyuna varmak ve orada sevgilinin izi tozunu

görmek hatta ona kavuşmaktır. Bu arzusuna kavuşamadığı takdirde gâmdan helâk

olacaktır:

Eger kûyuna varmazsam izi tozunu görmezsem Visâle bir gün ermezsem meded gamdan helâk oldum G. 80/3

3.4.5.2. Ayak Toprağı Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

3.4.5.2.1. Tûtîyâ

Bu unsur görüş gücünü arttırıcı özelliği ile sevgilinin ayak toprağı için

benzetilen olur. Aşık sevgilinin yüzünü doyuncaya kadar görmek ister. Bu isteği

ancak sevgilinin ayağı toprağını gözüne sürme olarak çekerse gerçekleşecektir:

Doyunca tâ cemâlini görem devletli başınçün Ayagın topragını ko gözüme tûtîyâ olsun G. 100/6

Âşık, sürme olarak çekilen bu maddeyi gözüne çekmesine izin vermesini

sevgilinin bu lutfu olarak kabul eder. Bu lutfuna karşılık ona dua eder. Âşık,

sevgilinin bir gevher olan ayak toprağını nazârdan korumasını ister:

Hâk-i pâyin tûtîyâsına dege şâyed gözüm İsterem ol gevheri nûr-ı basardan saklasın G. 101/4

171

3.4.5.2.2. Gevher

Ayağı toprağı, âşık için taşıdığı değer bakımından gevhere teşbih edilir.

Tanrı’nın onu kem bakıştan korumasını isteyen âşık ona erişmeyi amaç edinmiştir.

Bu davranışının temelinde sevgiliye duyduğu özlem duygusu bulunur:

Hak cemâlin gülşenin bâd-ı zarardan saklasın Hâk-i payın gevherin yavuz nazardan saklasın G. 101/1

Ayagın topragın ger gevher-i maksûd bilmezsem Bu deryâ-yı havâdisde vücûdum nâ-bedîd olsun G. 99/3

4. ÂŞIK

4.1. Umûmî Olarak Âşık

Divân’da ya doğrudan doğruya ya da çeşitli kelime ve terkîplerle veya âşığın

yerine kendisini koyan şairin mahlasıyla ifade edilen âşık; zayıf ve güçsüz hâli,

sararmış benzi, bükülmüş beliyle kendine ait yegane yer olarak gördüğü köşesinde,

perişan bir şekilde dert ve ıstırap içinde yaşayan yoksul bir bîçâredir. Her şeyini

sevgilinin yoluna adar, cânını onun için kurban ederken hayatta isteği de, her ne

şekilde olursa olsun, sevgilinin kendisine ilgi göstermesi olur. Dünyada beklediği bu

ilgiye kavuşup tek arzusu olan vuslata erişince sevinir ve bayram eder.

Âşık; sevgilinin ilgisizliğine, eziyetine, azarlamasına, kendisini gam içinde

bırakmasına rağmen tahammül eder, ondan vazgeçmez. Aşığa dayanma gücü veren

cânını, tenini bir ateş gibi saran ve yakan aşkıdır. Aşkı tasavvufî düşünceler

içerisinde ele alır, onu dünyada birliğe ulaşmada tek yol olarak görür ve özünde bu

düşüncenin bulunduğu bir hayat tarzını benimser. Usûlî Divân’da Hak âşığından

doğrudan doğruya söz eder ve onun aşk âleminde nelere dikkât etmesini ve hangi

nitelikleri taşıması gerektiğini söyler. Bütün bunlar Dîvân’da şöyle açıklanır :

Usûlî’ye göre Hak âşığı manâ ehlidir ve onda iddia bulunmaz. Kendisinde

olmayanı ileri sürmez. Hak aşkını dava edenler ve bu iddialarını mana ile

doğrulayamayanlara seslenerek manasız davanın batıl olduğunu söyler:

Gel ey Hak aşkını da’vâ kılanlar Hemîn da’vâyı bî-manâ kılanlar P. 1/1

172

Dîvân’da şair, Hak âşığı ile kendini âşık sananları ayırır. Kuru bir serâbı su

sanıp kananların yani madde âlemi ile manâ âlemi arasındaki perdeyi kaldıramayıp

bu durumun da farkına varamayanların, aldanıp kendilerini gerçek âşık olarak

gördüklerini ifade eder. Ona göre böyle kişiler aşk işini oyuncak gibi görmekte ve

iyi bir âşığım diye de övünmektedirler. Bu kişiler şaire göre çocukturlar. Usûlî böyle

davrandıkları için onların aldandıklarını düşünür ve onları uyarır. Diğer yandan da

âşkın kolay bir iş yani çocuk işi olmadığını hatırlatır:

Elâ ey kendiyi âşık sananlar Serâb-ı huşki su sanıp kananlar P. 2/1

Sakın sen aşk işini bâzîçe sanma İgende âşıgım diyü kıvanma P. 2/3

Aşkta âşığın rızası rol oynamaz. Ancak sevgilinin rızasına ihtiyaç duyulur.

Hak âşığı bunun farkına varmalıdır:

Olur mu âşıkın kendi rızâsı Rızâ-yı yâr olur âşk iktizâsı P. 1/3

Usûlî’ye göre böyle bir kişi maddiyâttan uzak bir aşk yaşamalı ve maddî

yönünden bir kâr ummamalıdır:

Degildir âşıkın kârı mecâzî Ki sıgmaz aşk işine levh ü bâzî P. 1/2

Şair bilir ki nefsini terbiye etmeyen, nefsin isteklerine uyan kişi Hak âşığı

olamaz ve bu yolda menzile varamaz:

Hevâ-yı nefse uyan âşık olmaz Bu yolda egri varan menzil almaz P. 1/2

Hak aşığı bilmelidir ki aşk yolunda gıdası dert ve elem; safası üzüntü;

sevinci, gam olacaktır. Bu durumda o, hayatında güçlüklerle karşılaşacak ve devamlı

özveride bulunması gerekecektir:

Gıdâsı âşıkın derd ü elemdir Safâsı gussa vü şâdisi gâmdır P. 1/17

173

Hak âşığı, gönlünü sevgiliye vermelidir. Sevgilinin hayali ancak nefsin

isteklerinden arınan âşığın can evine yerleşir. Onun maddiyât ile bir ilgisi

bulunmaz. Sûretten vazgeçip, mânâya bakmalıdır. Bu güzellik soyuttur ve kaynağı da

ilâhîdir. Ancak cân gözü ile seyredilir:

Hevâdan cân evini eyle hâlî Ki gire otura yârin hayâli P. 2/25

Uyup manâya sûretden geçersin Cemâl-i yâra cân gözün açarsın P. 2/26

Tanrı nûru karşısında gönlü coşan âşık, gösterişten uzak sadece sevgiliye kul

olarak yaşamalıdır:

Gelenler nûr-ı Hakka karşı vecde Eder mi degme bir mihrâba secde P. 1/18

Olur âşıkların fahri gedâlık Yaraşmaz aşk işinde hod-nümâlık P. 1/12

Şairin bu düşüncelerinin dışında âşık üzerine umûmî olarak söylenebile-

cekler şunlardır: Sevgiliyi beraberinde samimiyet ve dostluğu getiren ve mutluluğun

kapılarını açan bir eğlence olarak düşünen âşık, taş kalpli ve zâlim sevgilisinin

kendisine çektirdiklerinden dolayı üzgündür. Bu bakımdan ele aldığı sevgilinin

zulmü ve kendisini terk edişi ona güç gelir. Kolay sandığı aşk, onun için zor bir işe

dönüşür.

Ey Usûlî âşıkın eglencesi dildâr imiş Kişiye yârinden ayrılmak katı düşvâr imiş Aşkı ben âsân sanırdım hey ne müşkil kâr imiş El-amân ey seng-dil zâlim elinden elamân MUS. V/8

Sevgiliye karşı gelme gücünden yoksun kalan, onun her türlü kararına boyun

eğen âşık yine sevgilinin cemâline âşıktır:

Begim zîbâ cemâline gönülden âşıkım âşık Gerek öldür gerek dirgir severem ihtiyârım yok G. 63/4

174

Mihnet seli içinde zayıf ve kuvvetsiz cânı ile kalan ve eşinden dostundan

kimsenin hatırlamadığı âşık kendisiyle dertleşir. Çünkü tasasını paylaşacak, bir an

bile olsun üzüntüsünü hafifletecek, gönlünü ferahlatacak kimsesi yoktur:

Kaldı seyl-i mihnet içinde bu cân-ı nâtüvân El- amân ey seng-dil zâlim elinden el amân MUS. V/ 1-2

Yâd u bilişden beni bir kimse yokdur yâd eder Gussa vü gamdan deli gönlümü bir dem şâd eder MUS. V / 4-1

Taş kalpli bir zalimin elinde kalan, zulüm gören âşığın sabra takatı

kalmamıştır. Ondan “aman” dilemekte ama yine de merhamet görmemektedir. Oysa

varını yoğunu, her şeyini bu zalim sevgiliye veren âşık, vefâsız ve kadrini bilmeyene

bütün varını yoğunu vermesinin hesabını yine kendisinden sorar:

Bî-mecâl oldu gönül hîç sabra tâkat kalmadı El-amân ey seng-dil zâlim elinden el-amân MUS. V/3-2

Kadrini bilmezlere cân u cihân vermek neden Bir vefâsız rahmı yok nâmerde cân vermek neden MUS. IV/ 1-2

Şair, kendine her yüze gülene âşık olmaması gerektiğini, hür ve serbest

yaşarken bir nâmerde kul olmaktan vazgeçmesini ve ümitsizik ateşi ile yanıp küle

dönmemesini söyler:

Fârig ve âzâde yürürken kul olma vâzgel Her yüze gülen güle gel bülbül olma vâzgel Âteş-i hırmân ile yanıp kül olma vâzgel Bir vefâsız rahmi yok nâmerde cân vermek neden MUS. IV/4

Merhametsiz sevgilinin yaşattıklarına karşı üzüntüsünü, feryâdını, sitemini

hatta isyânını ifade eden âşık yine de cihân şahı olan sevgiliyi anmanın haddi

olmadığını düşünür. Tanrı’dan meded umar, O’na sığınarak, O’ndan sevgiliyi insafa

getirmesini ister:

Ne haddim anam ol şâh-ı cihânı Hudâyâ sen getir insâfa anı Ş. /148

175

Âşıkların dilek ve duaları çoğaldıkça sevgililerin de kıymet ve nâzları artar.

Sevgili âşığın bir sözüyle hemen cân vermesini ister. Âşığa bu söz şirin gelir ve bu

söz üzerine cânını feda eder:

Çoğaldıgınca uşşâkın niyâzı Buların arta dursun izz ü nâzı Ş. /190 Demişsin kim hemân bir sözde cân vermek gerek âşık Kati şîrîn buyurmuşsun sözüne cân fedâ olsun G. 100/3

Zaten âşıklar sevdaları uğruna aşk çevgânında başlarını top eylemişlerdir.

Usûlî’ye göre bu meydana çıkan da her türlü takdiri hak eder:


Sevgiliyi ve yaşadığı aşkı andığında aklı şaşan âşığın aslında arzusu sevdiği

ile yakınlaşarak, aralarında bir ruh birliğini kurmaktır. Bu bakımdan sevgilinin

kendisine kötülük etmemesini, canına kıymamasını ister. Ona dünyanın fani

olduğunu yapılan kötülüğün kendisini de etkileyeceğini söyler. Belki de aralarına

ayrılık girecek ve birbirinden uzaklaşacaklardır. Bu durum ise arzularının

gerçekleşmesini engelleyecek ve kendilerine çok büyük acılar yaşatacaktır:

Gel begim kıyma bu câna yazıkdır girme gel kana Kimseye kalmaz zamâne sen de ölürsün ben de ölürün G. 113/2

Andıgımca aklım şaşar sen de ölürsün ben de ölürün Aramıza firkât düşer sen de ölürsün ben de ölürün G. 113/1

Bu dünyada ne sevgili kadar güzel biri bulunur ne de Usûlî gibi bir âşık

bulunur:

Nitekim bir senin mislin güzel yokdur bu âlemde Usûlî gibi hem âşık bulunmaya cihân içre G. 126/5

4.2. Âşık Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.2.1. Bülbül, Hezâr, Tûtî, Pervâne

Âşığın bülbüle teşbihinde en önemli unsur, sevgilinin bir gül olarak

düşünülmesidir. Âşık da bu gülün bülbülüdür. Onun gülbahçesi, sevgilinin cemâlidir.

176

Tanrı sevgilinin güzelliğini tâze gülbahçesi eylemiş, nice bülbülleri bu güzelliğin

ağlayanı eylemiştir. Âşık da bu bahçenin bülbülüdür. Onun şikâyeti ölümüne sebep

olan gâm dikenindendir. Âşık, kutsal nefesli bir bülbüldür ve aşk âyetlerini en iyi o

şerh eder. Sevgilinin gülbahçesi Firdevs cennetidir, âşık buraya gelmeli, burada

ötmelidir ki söyleyeceği de dolayısıyla aşk âyetleri olacaktır. Hayatta sadece yüze

gülen bir gül-i handana gönül vermeme konusunda dikkatli olmalıdır:

Gülşen-i firdevse gel ey bülbül-i kudsî nefes Her yüze gülen gül-i handana verme gönlünü G. 130/4

Tûtî, eski edebiyatta şeker gibi tatlı ve hikmetli söz söyleyen bir kuş olarak

kabul edilir. Usûlî de bugün sevgilinin güzel niteliklerini ifade eden şirin sözlü bir

tûtîdir ki eşsiz kıymete sahip sevilenlere kıymet biçecek olan sarraftır:

Bugün bir tûtî-şîrîn suhansın Ki bu gevherlerin sarrâf-ı sensin Ş. /97

Pervâne, ateşin etrafında dönen ve kendini ateşe atarak yakan bir böcektir.

Eski edebiyatta ölümü göze alarak sevgiliye bağlanan âşık için benzetilen olur.

Beyitte Usûlî aşk ateşinde yanan pervâne olduğunu açıklar.

Âşk âteşinde yanıcı pervâne değilsek Billâhi Usûlî bize de yâ neleriz biz G. 43/7

3.2.2. Garîb, Miskîn, Abdal, Derdmend, Hasta, Bîçâre, Vîrâne

Bu mefhûmlar aşkı en son noktada yaşamayı arzu eden, sevgiliyle aşkta

buluşmak isteyen, aşkın olmadığı bir zaman ve zemini kabul etmeyen, aşk uğruna

her acıya ve derde giriftar olan, hayatta kimsesiz kalan, hâli herkese dokunan,

sonuçta hasta ve hakir düşen âşığı anlatır.

Vefâsız sevgilisi uğruna şehrinden ayrılmayı isteyen âşık, gariptir ve

sevgilinin yanında kadri alçaktır:

Bu söz kim dediler kim hakdır güzellerde vefâ yokdur Gâribin kadri alçakdır gidelim bâri şehrinden G. 111/3

177

Sevgili, miskîn olan âşığın hâlini uzun süredir sormaz ve onu anmaz. Ayrılık

cehenneme eşdeğerdir. Şair de bu cehennemde ayrılık acısını yaşar. Sevgilinin

vuslatı ise cennet kıymetindedir. Eğer miskin olan Usûlî bu cennete erişemezse

haline vaylar çekecektir.

Nîcedir miskîn diyü bir kerre bârî anmadın El-amân ey seng-dil zâlim elinden el-amân MUS. V/6-2

Kaldı hicr ile cehennemde Usûlî miskîn Cennet-i vasla eger ermez ise vâveylâ G. 4/6

Derde giriftâr olan Usûlî, kendisini bir ‘‘derdmend’’ olarak ifade eder. Gamın

verdiği hararet ile nicedir yatmakta olan zavallı Usûlî’nin hâlinden kimse haberdâr

değildir:

Nice bir yatar teb-i gamda Usûlî derdmend Ey dirîgâ kimse hâlinden haberdâr olmadı G. 146/5

Âşık mihnet köşesinde yatan ölmeyi uman bir hastadır. Üzüntüsü ise bu

belâlarla hayatta kalmaktır:

Günc-i mihnetde yatar ölmeli bir hasteyem âh Bu belâlar ile eger kalır isem vâh bana G. 4 /4

Dünyadan elini ayağını çeken âşık, dünyâ evini harabe bir köşeye değişmiştir.

‘Fena’ tasavvufta birliğe ulaşılan ve Hak âşığının eriştiği bir mertebedir ki şair de

fenâ hazinesine talip bir vîrânedir:

Dünyâ evini günc-i harâbâta değişmiş Bir genc-i fenâ tâlibi vîrâneleriz biz G. 43/2

Aşk karşısında çaresiz kalan, içine düştüğü durumunun ruh hâli ile kendini

bîçâre olarak vasıflandıran ve âşık olduğunu söyleyen şairin durumu

yadırganmamalıdır. Çünkü bir günah işlememiş, kâfir olmamıştır:

Kâfir olmadı ne var bîçâre sevdiyse seni Hay efendim sevdigim ömrüm Memi şâhım benim MUS. IX /6-2

178

4.2.3. Mestâne, Dîvâne, Şeydâ, Şûrîde, Mecnûn, Ferhâd

Âşk şarabı ile kendinden geçen ve sarhoş olan âşığı zahid kınamamalıdır.

Divâne hatta yaban divanesi âşık için yapılacak tek şey şudur: Gönül abdalı Kâbe’yi

bırakmalı, aşk tekkesine girmeli, yaban divânesi âşık da çalışmalı ve hayatta

benliğinden vazgeçmelidir. Bu hususlar âşığın manevi dünyası ile ilgilidir:

Âlemde mey-i aşk ile mestâneleriz biz Ta’n eyleme zâhid bize dîvâneleriz biz G. 43/1

Tekye-i aşka gir ey abdâl-ı dil ko ka’beyi Hey yaban dîvânesi cehd eyle sen de evden ol G. 75/6

Sevgilinin zülfünü ve hâllerini çılgın âşıklar anar ki Leylâ’da gizlenen ve

manevî niteliği olan sırrı ancak Mecnûn’un gözü farkedebilir.

Âşık-ı şûrîde anar zülf ü hâlin hâletin Dîde-i Mecnûna sor şol sırrı kim Leylâdadır G. 25/7

Mecnûn ve Ferhâd Klâsik edebiyatının âşıklık timsâlleridir ve yine âşıklık söz

konusu olduğunda bu kahramanların adları anılır. Mecnûn kelimesi tevriyeli

kullanılır ve onun dîvâne anlamı da kasdedilir:

Gül yüzün görse Usûlî şevkden mecnûn olur Hâlet artar nev-bahâr olsa belî dîvânede G. 125/7

Bugün aşkın Ferhât’ı olan şairin gönlünde bulunan gam dağının sebebi

sevgilidir:

Bugün Ferhâd-ı aşkım ben gönülde kûh-ı gam senden Bana ey Hüsrev ü Şîrîn-dehen daglarca minnetdir G. 33/4

4.2.4. Pâdişâh, Sultân, Hân, Paşa

Aşk, âşığı duygu dünyasında zirvelere taşırken âşık da bu isimlerle anılır.

Ayrıca aşk konusunda kendisinde olduğu kabul edilen kabiliyeti ve bunda da en

üstlerde olması onun bu kelimelere teşbih edilmesine sebep olur. Aşka tutulmadan

önce de kimseye minnet duymayan bir zaman pâdişâhı olan âşığın gönlüne

dolayısıyla da hayatına kimse hükmetmemektir. Beklenen olur ve o, âşık olurken aşk

da onu bin türlü belâya müptelâ eder:

179

Pâdişâh-ı vakt idim bir şahsa demezdüm belî Bin belâyı ugradım sana olaldan mübtelâ G. 5/4

Ayrıca sevgilinin ayağının toprağına kul olmak âşığı aşk mülküne sultân

yapar:

Bu Usûlî ayagın topragına kul olmuş Mülk-i aşk içre yine başına sultân oldu G. 139/5

Mana köşkünün hanları cihânda himmet bahşeden hümâ tabiatlı kullardan

olan âşıklardır:

Hümâ-himmet gedâlardır cihânda Me’âni kişverine hân olanlar G. 23/3

Şeydâ ve paşa kelimeleri âşığı temsil eder ve şair, sevgilinin şeydâlarından

kaçmamasını ve paşalarından yüzünü çevirmemesini ister:

Efendi kaçmagıl şeydâlarından Çevirme yüzünü paşalarından Ş. /168

4.2.5. Kul, Gulâm, Esîr, Çâker

Âşık, sevgili karşısında hâkir durumdadır. İradesi elinden alınmış, varlığı

sultanı olan sevgiliye bağlı kılınmış bir kuldur, bir köledir. Bazen sevgili kölesi olan

âşığı hatırlar, bir köle âzâd edecek kadar hayra girer. Âşık, sevgili tarafından selâm

ile de olsa anılmadığı zamanlarda da cân, her nefesde ona yine de muhabbetini dile

getirir:

Kullarımdandır diyü ben çâkeri yâd eyledin Hayra girdin gûyîyâ bir bende âzâd eyledin G. 68/1

Bir selâm ile beni anmadın ammâ ben kulun Her nefes cân ile sen sultâna aşk olsun derin G. 98/3

Aşağıdaki beyitte Usûlî âl-i abânın kulu olduğunu, tasavvuffî anlayışın içinde

ele alınan fakrı bir hayat tarzı olarak benimsediğini ve dünya saltanatından vazgeçti-

ğini ve bu husustan dolayı da övünç duyduğunu ifade eder:

Kuluyuz âl-i abânın fakr ile Fahr edüp tâc u kabâdan geçmişiz G. 48/4

180

Sevgili âşığı/Usûlî’yi tatlı dili ve söylediği güzel sözleriyle kendine köle

eder:

Ne sihr etdin ne hôş tatlı dilin var pâdişâhım Yine bir sözle kendine Usûlîyi gulâm etdin G. 66/7

4.2.6. Âvâre, Felek-zede, Bî-Nevâ, Gedâ, Fakîr

Şair, hayattaki hâlini belirtmek üzere bu unsurlar ile ilgi kurar. İfade ettikleri

sadece kendisi için değil bütün Hak âşıklar için geçerlidir. Onlar; âvârelerdir, feleğin

tokadını yemiş, sadece elinde sevgi kalmış zavallılardır ve bu sevginin esîri

olmuşlardır:


Kul olarak acziyetini ifade eden Usûlî kendisinden fakîr olarak söz eder.

Hakk dergâhına varmada Hz. Muhammed’den gayrı bir dayanağı bulunmaz:

Varmaga dergâh-ı Hakka ben fakîr Senden artı mesnedim yok ey emîr MİR. /107

4.2.7. Derviş, Abdal, Tâlib

Bu mefhûmlar Hak âşığını simgeler. İstiare yoluyla onların yerini tutar. Bu

kelimeler, ‘‘Eğer sevgili seviyorsa aşka düşürmek ve kendisine kavuştumak için

âşıklarını her türlü zahmete ve belaya gark eder’’ düşüncesini benimseyen bu

nedenle de hayattaki sıkıntılardan yüz çevirmeyen hatta onlara talip olan,

inançsızlıktan kendilerini soyutlayan, sevmenin erdem olduğunu düşünen, sevgili ile

muhatap olmak için nefislerine gem vuran bunun için de gam köşesinde uzlete

çekilen, mihnet tekkesine giren burada sadece ilâhî aşkı yaşayan bunun dışında her

şeye kendilerini kapatan Hak aşıklarını anlatır.

Aşağıdaki beyitte tâlibin cihanda murat ettiği hazineye kavuşmak istiyorsa

belâlar ejderhâsından yüz çevirmemesi gereği ifade edilir. Talibin murad ettiği

hazine Hak âşığını vahdete eriştirecek ilâhî sırları ve aşkı barındırır. Belaların şiddeti

ise ejderha teşbihi ile anlatılır:

181

Belâlar ejdehâsından yüzün döndürme ey tâlib Cihânda genc-i maksûda talebkâr olmak istersen G. 71/2

Âşıklar; dünyanın mevkisine, makamına aldanmayan, kendisini dünya

ilgisinden soyutlamış, yerleri aşk şarabının içildiği meyhane ve Tanrı aşkının

yaşandığı tekke olan dervişlerdir:

Aldanmamaşız mansıb u câhına cihânın Dervîşleriz sâkin-i meyhâneleriz biz G. 43/3

Usûlî de kendisini mihnet tekkesinin bir abdalı, bir Hak âşığı olarak tanıtır:

Kim durur derviş Usûlî der isen şâhım eger Tekye-gâh-ı mihnetin bir ihtiyâr abdâlıdır G.31/5

4.2.8. Merd, Merdâne

Hak âşığı sadece Tanrı’yı bilen, mâsivâdan vazgeçen ve Tanrı’nın yüce

isimlerinin sırrına vakıf olan mana âleminin merdidir. Bir ihtiyar kadın olan zaman

âşığa özünü türlü zînetler içinde sunsa da âşık ona baş eğmeyen bir merdanedir:

Merd-i ma’nâ alleme’l-esmâ biziz Hakkı bildik mâsîvâdan geçmişiz G. 48/2

Bin zînet ederse özünü pîrezen-i dehr Baş egmeziz ol kahbeye merdâneleriz biz G. 43/6

4.2.9. Kurbân, Hümâ

Şair sevgili uğruna özellikle de onun vuslatı için canını seve seve verecek

olan kurbandır.

Ey Usûlî vasf-ı ümmîd eylemek haddim degil Buna besdir ger varam şol ıyd için kurbân olam G. 77/11

Âşık, mana âleminde zirveye çıkmış ve çevresine himmet bahşederek

aydınlatan hüma kuşudur:

Hümâ-himmet gedâlardır cihânda Me’ânî kişverine hân olanlar G. 23/3

182

Âşık, sevgilinin yüzünü görmek için sürünerek onun yanına gelen bir

karıncadır. Sevgili karşısında aciz, güçten yoksun, hayatı boyunca aşk için çalışmış,

bu duyguyu içinde yaşayarak onu öğrenmek için çabalamış bir karıncayla

özdeşleştirilirken beyitte Süleymân ve karınca beyinin hikayesine telmih yapılır:

Mûr-ı lengem sürünü geldim Usûlî kapıya Kim ola irgüre dîdâr-ı Süleymâna beni G. 134/5

Aşık, minnet köşesini bekleyen hakîr köpektir. Sevgili onun halini ancak

uykusuz kalıca anlar. Bu teşbihle aşığın sevgiliye sadık oluşu, onu koruma içgüdüsü

ile hareket ettiği ve bunun için de sabahlara dek uykusuz kalışına değinilir:

Gûşe-i mihnetde ben kelb-i hakîrin hâlini Subha dek derd ile bîdâr olmayınca bilmedin G. 73/3

4.2.10. Şecer-i Meyvedâr, Dâne

Kınama taşı ile taşlansa da Usûlî bu durumu tasa etmez, kendisini meyva

ağacı olarak görür, taşlık yerin ağacığının bol meyve vereceğini düşünür:

Dâyim Usûlî ta’ne taşın yerse gam degil Kim sengsâr olan şecer-i meyvedâr olur G. 35/7

Âşık, dünya mezrasında varlık harmanını ateşe vurmuş tanedir ki bedeni ve

nefsiyle varlığı aslında insana sunulan bir nimettir. Bu bakımdan taneye (tohuma) ve

ondan yetişen harmana teşbih edilir. Âşık vahdete erişmek için kendisine bir nimet

olarak sunulan bu varlığından vazgeçer onu ateşte yakmaktan çekinmezken

böylelikle yeniden var olacağını ve ilâhî bir varlık kazanacağını bilir:

Çün varlığımız harmenini âteşe urduk Bu mezra’a-i dehrde bir dâneleriz biz G. 43/4

4.3. Gönül

4.3.1. Umûmî Olarak Gönül

Divân’da her şeyden önce insanı öteki varlıklardan ayıran ve yaratılmışların

en şereflisi yapan unsur olarak gönül görülür. Maddî istek ve hislerden sıyrılmış bir

gönül ile olgunlaşacak ve yücelecek olan âşık da uğursuz nefsin lezzetini terketmeli

183

ve dünya saltanatından vazgeçmelidir. Gönlüne seslenen âşık bu hususu ona hatırlatır

ve bu şekilde davranmasını ister:

Geç ey dil nefs-i şûmun lezzetinden Ferâgat kıl bu dünyâ devletinden Ş. /10

Usûlî’ye göre gönül ilâhî aşkın ortaya çıktığı yerdir ve onda ilâhî nur tecelli

eder. Âşık bu nurun tecellisi için gönlünü nefsin tutkularından, geçici isteklerinden

ve kaygılarından arındırırken pâk olmuş gönülde ilâhî nûrun suda akseden mehtâb

gibi kendini göstereceğini bilir:

Sâf kıl sîneni kim evc-i gınâdan görüne Dilde envâr-ı Hudâ âbda mehtâb gibi G. 143/11

Dîvân’da âşığın gönlünü ihlâs levhası haline getiririp, Tanrı zikri ile cânını

güzelleştirerek, nefis karanlığını bırakıp mutlâk nûra kavuştuğu, rûh mi’râcında

Hakk’ı görüp seyrettiği zaman Tanrı’nın kürsüsüne erişeceği ve bu manevi makamda

Tanrı’ya kavuşacağı belirtilir:

Zikr-i illâlâh ile verdinse câna revnâkı Nefs zulmâtın koyup buldunsa nûr-ı mutlakı Seyr edip mi’râc-ı rûhânîde gördünse Hakı Levh-i ihlâs eyledinse gönlünü ey müttakî Kürsî-i rahmâna agdın anda arşullâhı gör MUS. VIII/7

Tanrı evreni ve içindekilerini yaratmış, onda tecellisini göstermiştir ki gönül

de bu tecellinin temâşasındadır. Her şeye bu birlik çerçevesinden bakmaktadır:

Şol gönül kim sûretin nakşı temâşâsındadır Onsekiz bin âlemin dâyim temâşâsındadır G. 24/1

Dîvân’da gönül aynı zamanda dünyevî aşkın bulunduğu, maddî zevk ve

hazların yaşandığı yerdir. Maddî sevgiliye duyulan aşk burada doğup bu aşkın sebep

olduğu ıstırap burada hissedilir. Dünyevî arzuların kaynağı olan gönül ancak ayrılık

acısı ile helâk olurken feryadları duyulur ama halini soran olmaz. Neması gam olan

gönül, aşk ateşinde yanar, yakılır ve bu fâni dünyada hiç beladan kurtulamaz. Hele

gurbete düştüyse hiç şâd olamaz:

184

Bu fânî dünyâda halâs olmaz belâdan dil Belî gurbet diyârında garibin gönlü şâd olmaz G. 44/2

Dîvân’da, Usûlî’nin gönül üzerine diğer görüş ve düşünceleri şunlardır:

Gönlün canı pektir ve tüm dertlere dayanır. O sadece ayrılık ateşine

dayanamaz. Yaralı olan âşığın derdinin çaresi aşk gamı ile hastalanması ve kendine

belâları ihtiyâr etmesidir:

Cânı peksin katlanırsın derde ey gönlüm velî Döyimezsin nâr-ı hicrâna gerekse âhen ol G. 75/3

Gam-ı aşk ile bîmâr ol belâlar ihtiyâr eyle Eger şol yareli gönlüne tîmâr olmak istersen G. 71/3

Âşığın eğlencesi sevgilidir ki açılması ve ferah bulması sevgilinin tatlı dili ile

olur. Hatta endişelerle gönüle yüz bin kilit de vurulsa sevgilinin tatlı dili bu kilitleri

açar:

Açar gönlünü bir tatlı dil ile yâr Usûlînin Gerek endîşe bâbında nice yüz bin kilîd olsun G. 99/5

Aşağıdaki beyitte gönlün âşığın yüzünden aşk deryâsına düşmesi, denizdeki

çer-çöp ile eş tutulması ve onlar kadar değer biçilmesi söz konusu edilir. Sevgili,

kılıcı ile âşığın bağrını delip gönüle zarar verse de bu durumun önemsenmeyerek

gönlün âşık tarafından gözden çıkarılan bir unsur olduğu görülür:

Aşk deryâsına düşdü gözüm ucundan gönül Bahr içinde nitekim hâşâke âb-âverd olur G. 20/6

Delerse delsin ey âşık dili tîgiyle ol dilber Delerse bagrını delsin sana ne dil senin nendir G. 22/2

Gece mumunun yollarını pervâneye gösteren nasıl aşksa gönüldeki ateşe ve

ondaki hâllere sebep de yine aşktır. Gönül aşk bendine bağlanmalı, dert sahibi

olmalıdır ki kendisine aman verilmiş, yardım edilmiş olsun:

Aşkdandır sûz u hâlet dilde zîrâ şu kadar Gösteren pervâneye şem’-i şebistân yolların G. 94/4

Gönül sen bend-i aşka pây-bend ol Hemîşe derdmend ol müstemend ol P. /28

185

Gönlün aşk ile macerası ezelde başlamıştır. Henüz Hz. Peygambere Kur’ân

inmeden önce gönül aşkın kitabını harf harf ezbere okumuştur:

Ezber okurdu aşkın kitabın harf harf İnmemişdi Hazret-i Peygambere Kur’ân henüz G. 39/3

Gönül aşkın büyüklüğü karşısında yetersiz ve aciz kalabilir. Mihnet köşesinde

oturmaktan daralabilir. O zaman aşkın kûyunda bulunmak onun haddi değildir ve

orada oturmamalıdır:

Eger sen günc-i mihnetde oturmaktan daralırsan Gönül gel aşk kûyundan senin haddin degül gendir G. 22/4

Bî-çâre gönül; hastadır, bî-mecâldir, pazar yerinde dilere düşmüş divânedir.

Deli gönlü örnek almak isteyen kişi melâmet şehrinde dermân satıp dert almalıdır.

Harâbât pazarına düşen gönül mest olmuştur ve hâli haraptır. Âşığı yine âlemlere

rüsvây eden gönül olmuştur:

Satıp dermânını derd al melâmet şehri içinde Deli gönlüm gibi rüsvây-ı bâzâr olmak istersen G. 71/5

Düşdü bâzâr-ı harâbâta gönül mest ü harâb Etdi âlemlere rüsvây bu dîvâne beni G. 134/4

Âşık, zaman zaman gönlüne seslenerek onunla dertleşir. Gönüle, “Ad ve sanı

terkederek aşk rüsvâyı olması ve cihânda bir ad kazanması” gerektiğini söylerken

diğer bir isteğinin de gönlün rızasını almak olduğunu açıklar:

Ad u sanı terk edip rüsvâ-yı aşk olsam yine Bu cihân içre gönül ben dahi bir ad eylesem G. 90/5

Âşığın gönlünden bekledikleri vardır. O, akıl ehline aşk konusunu sormamalı,

cahillerle sohbet etmemelidir. Geçen gölgelerin bekâsının bulunmadığını anlayıp

dünyanın fani oluşunu fark etmelidir:

Ehl-i akla aşk bâbında su’âl etme gönül Eyleme dânâyisen âlemde nâdân ile bahs G. 10/4

Zıll-ı zâildir bekâsı var sanma ey gönül Ger bakabilsen erişmişdir fenâ-yı rûzgâr K. 1/8

186

Eğer gönül ebedî bir ömür dilerse bütün varını yok etmelidir. Bu fani

dünyada ebedilik bu şekilde sağlanır:

Ömr-i bâkî dilersen yog eyle ey dil vârın Bulunur çün kim fenâsından bekâ-yı rûzgâr K. 1/17

Merhametsiz bir güzele gönlünü vermek istemeyen âşık, vefasız sevgilinin

gönlünü alıp dönerek yerlere çaldığını belirtir:

Bir vefasız gönlüm aldı dönüben yerlere çaldı Gönül mihnetlerde kaldı himmet eylen himmet eylen G. 65/4

Şöhreti âfet olarak kabul eden âşığa göre cân ve gönül unsurları âfetin belâlar

okuna karşı bir ad ve nam kazanmak için hedefi durumuna getirilmemelidir. Aksine

gönülden kalender meşreb olması ve dünya dedikodusuna kapılmaması istenir:

Bilirsin şöhret âfetdir dil ü cânı hedef kılma Belâlar tîrine karşı bu bir nâm u bir nişân içün G. 103/4

Kalender meşreb ol ey dil cihânda Getirme yüze sakın kîl ü kâlî G. 138/1

Yanıp yakıldığı sevgilinin huzurunda gönül nâmelerini söylemeli, bir pervâne

olan âşığın duyduğu muhabbeti mum olan sevgiliye anlatmalıdır:

Yanıp yakıl huzûrunda gönül göynüklerin söyle Bu ben pervâneden ol şem’a yana yana aşk eyle G. 116/2

Gönlün hükümranı âşığın hayatında müstesna yeri olan ve gönle hükmeden

Tanrı’dır. Âşığın Tanrı’dan isteği ise imân ve Kur’ân olur:

Gönlümde cümleden yegim hem efendimsin hem begim Usûlî eydür istegim senden îmân Kur’ân Allâh G. 123/5

‘Tenhâ, mürde, nekbe, teng, şikeste, igende’ gibi kavramlar gönlün aldığı

sıfatlar olurken Dîvân’da gönül bazı söz kalıpları içinde de söz konusu edilir.

Bunlar: Gönül almak, gönül vermek, gönülden âşık olmak, gönül yapmak, gönlün

ayakta kalması, gönlün açılması, gönlün şâd olması, gönlün ferah bulması, gönlün

rûşen olması, gönlün dilemesi, gönül sürûru ve gönül eğlencesidir.

187

4.3.2. Gönül Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.3.2.1. Deryâ

Yaşanan ruhî hâller ve bunun sonucunda ortaya çıkan çoşkunluk durumu

sebebi ile gönül ve deniz arasında ilgi kurulur. Gönül bu hâli ile coşan ve taşan bir

denize benzetilirken dalgaları da âşığın gözünden coşarak taşar ve göz pınarı da

devamlı hasret suyu akıtır:

Gönül deryâsı mevcidir ki gözden cûş edip taşdı Usûlî âb-ı hasret kim akar dâyim bınârımdan G. 95/7

4.3.2.2. Mülk, Mısır, İl, Şehir

Gönlün bu unsurlar ile münasebeti sevgilinin sultana benzetilmesi ve onun

gönülde saltanat sürmesi bakımındandır:

Kılmaga şikâyet ana hicrân siteminden Dil mülkine hükm edici sultânı görem mi G. 144/3

Gönül ülkesi ve cân ülkesi birlikte bir bütün olarak düşünülür. Sevgili

buraları bazen bir bakışı ile yağmalayarak âşığı acınacak hâle düşürür. Bunun

üzerine bir de gün gibi olan güzelliğini arz ederse âşığın hâli yaman olacak, varlığı

bir kez daha alt üst olup, yıkım üzerine yıkım görecektir:

Bir nazarda cân u dil mülkünü yagma eyledin Gün gibi bir dahi arz-ı hüsn edersen vây men K. 4/17

Gönül mülkü ve gönül şehri bazen de ayrılığın sebep olduğu gam zulmü ile

yıkıldığında âşık, ayrılğın bu yaptığına karşılık virân olmasını ister. Bir memleketin

pâdişâhının olmaması o yerin virân olması için yeterlidir düşüncesine yer verilir:

Zulm-ı gam ile dil mülkünü yıkdı Usûlî yârsız Bir ilin kim pâdişâhı olmaya vîrân olur G. 19/5

Sevgili, güzellik timsâli olan Hz. Yûsuf’a benzer. Böyle bir sevgiliden

mahrum olan gönül ise yokluk Mısır’ı olurak düşünülür. Gönlün Mısır olarak ele

alınmasının temelinde yine güzellik mefhûmu bulunur:

188

Her kimin bir sencileyin Yûsuf-ı Ken’ânı yok Gönlü bir Mısr-ı fenadır kim anın sultânı yok G. 62/1

4.3.2.3. Hâne, Virâne

Gönül dünyada karşılaştığı kötü olaylar ve başına gelen musibetler ile harab

olması gereken eski bir evdir. Bütün âlem mutludur ve bütün memleket şenlik

içindedir. Buna rağmen gönül evi sevgilinin zulmü ile viraneye dönmüştür:

Mesken-i günc-i kadîm olmağa gönlüm hanesi Dâyimâ seng-i havâdisden harâb olmak gerek G. 69/8

Cümle âlem kâmrân şenlik kamu il memleket Hâne-i dil zulm-i çevrinle yatar vîrân henüz G. 39/6

Virâne olan gönlün üzerine devamlı gam askerleri gelir ki bu kadar belanın

burada nasıl barınacağını âşık da bilemez:

Durmadan leşker-i gam bu dil- vîrâne gelir Bilmezem kanda karâr eyleye bu denli belâ G. 4/3

4.3.2.4. Ka’be

İnsanın sevmesi ve bu sevgisini göstermesinin yolu gönül yapmaktır.

Sevgisizliği göstermenin yolu da gönül yıkmaktır. Sevgili tarafından yıkılan gönül

yine sevgili tarafından yapılır. Bu şekilde âşığa sevgisini gösteren sevgili onun

gönlünü kazanır. “Ey Halîlim Hak bilir bir Ka’be bünyâd eyledin” ifadesi sevgilinin

bu davranışının âşığın iç dünyasındaki yansımasını gösterir:

Yıkmış idin gönlümü yapdın yine rahm eyledin Ey Halîlim Hak bilir bir Ka’be bünyâd eyledin G. 68/2

4.3.2.5. Deyr

Gönlün kilise olarak düşünülmesi put kadar güzel olan sevgilinin burada

bulunması sebebiyledir:

Deyr-i dilde bir büt-i lu’bet-nümâdır sevdiğim Hâşalillâh dostlar nûr-ı Hudâdır sevdigim MUS. II/1-5

189

4.3.2.6. Kuş, Ankâ

Gönül aşk âyetlerini okuyan bir kuştur. O, aşkı bu duygunun içinde bizzat

yaşayarak öğrendiği için okudukları da bu hâlin ortaya çıkaracağı ilhamla

söyleyeceği sözler olacaktır. Manevî ilhamla ortaya çıkan sözlerin kutsal niteliği de

bulunduğundan dolayı âyete teşbih edilirler:

Murg-ı dil aşk âyetin okurdu bülbüller gibi Hüsnü bağında gül-i gülzâr idi eğlencemiz G. 40/2

Bazen de gönül kuşuna sevgilinin siyah saçlarından tuzak olarak ağlar

kurulur. Bu miskin gönül kuşu nasıl olur da bu zor tuzaktan canını kurtarabilir? Âşık

bunun endişesini yaşar:

Siyeh sünbüllerin çîni gönül murguna ag ancak Nice can kurtara mikîn aceb müşkil duzag ancak G. 61/1

Gönlün yüceliğini ve aşkın kudretini göstermek için aşk, gönlü avlayan bir

şâhine, gönül ona av olan ankâ kuşuna, gönlün yakalandığı yer de kudret Kâfına

benzetilir:

Sayd olur ser-pençe-i şâhin aşka neylesin Kâf-ı kudretden tutalım kim gönül ankâ imiş G. 54/4

4.3.2.7. Şîşe, Âyine, Levh

Gönül kırılganlığı bakımından şişeye benzetilir. Taş kalpli sevgili cevr ü cefâ

taşı ile vurmaktadır ve gönül şîsesi binlerce defa kırılsa önemi yoktur:

Urur cevr u cefâ taşın bana ol seng-dil her dem Gerekse şîşe-i dilde hezârân inkisâr olsun G. 96/5

Gönül aynası temizlendiğnde ise onda Tanrı’nın sıfatları tecelli eder:

Tâ ki yüz göstere evsâf-ı tecellî-i kadîm Gönül âyinesini sâf ü mücellâ kılalım G. 85/2

Gönül hikmet bilgisinin yazıldığı, burada bulunan bilgiden insanın ders aldığı

bir levhadır. Gerçi zaman bu bilgiden hatta harfinden kendine bir ders çıkarmayan

kişinin elif olan boyunu dal eylemiştir:

190

Levh-i dilde alımadın harf-i hikmetten sebak Gerçi elf kaddini dâl etdin berâ-yı rûzgâr K. 1/23

4.3.2.8. Levend, Dîvâne, Abdal, Müştâk

Yaratılmışların sûreti Tanrı’nın nakşıdır, O’nun sanatıdır. Bu durumu idrâk

eden şairimiz kendinden geçer. Bunun sonucunda gönül bir levend olur ve çılgın

davranışları ile aşktan aklını kaybetmiş bir divâneyi bile geride bırakır:

Sûretin nakşı ile tab’ım heyûlâyı geçer Bu deli gönlüm levend oldu vü şeydâyı geçer MUS. II/2-2

Aşağıdaki beyitte gönül aşk tekkesine girmesi istenen bir abdaldır. Burada

aşkı öğrenmeye çabalayarak yaşayacak, aşkını ise her şeyden önce Tanrı’ya

yöneltmiş olacaktır:

Tekye-i aşka gir ey abdâl-ı dil ko Ka’beyi Hey yaban dîvânesi cehd eyle sen de evden ol G. 75/6

Gönül özleyen, özlem çeken bir unsur olarak kişileştirilir. Özlemini çektiği

ise sevgilidir. Sevgilinin boyu elifler gibi âşığın sinesine çekilir. Ortaya çıkan

şekilde özlem çeken gönüle sevgiliden bir hatıra olur:

Elifler gibi sînemde çekilsin kâmetin şekli Efendi bu dil-i müştâka senden yâdigâr olsun G. 96/2

4.3.2.9. Mûsâ

Can ile birlikte gönlün Hz. Mûsâ’ya teşbihi, onun Tanrı tecellisine mazhar

olması sebebiyledir. Hz. Mûsâ’nın Tanrı ile olan görüşmesine telmihte bulunulurken

âşığın mana âleminde eriştiği yüce makam da Tûr dağına teşbih edilir. Âşığı hayatta

mutlu eden ise sevilenin cemâlidir:

Cân ve dil Mûsâsı gark etdi tecellî nûrına Tûr idi seyrânımız dîdâr idi eğlencemiz G. 40/4 4.3.2.10. Hâne, Revzen

Şair, âşıkların gönüllerini karanlık bir eve benzeterek, sevgili güneşinin

ışıkları ile aydınlanabilmesi için her yanına pencere ( yara) açmasını ifade eder.

191

Böylelikle âşık bütün insanları ve evreni bu pencerede sevgilinin ışığı ile

seyredecektir:

Tîr-i mihr-i yâr ile ey dil serâser revzen ol Dâimâ ey hâne-i târîk anınla rûşen ol G. 75/1

4.3.2.11. Nakd

Cân ve gönül nakdi kaybedildikçe âşık muradından uzaklaşır ve maddiyata

kayar. Muradı evrendeki Tanrı nakşını seyretmek olan ve bunu geçekleştiremeyen

âşık, gam kapısında kalır ve gönlü de şâd olmaz:

Ütüldü cân u dil nakdi dahi bu nakş murâd olmaz Dirîgâ şes-der-i gamda gönül kaldı küşâd olmaz G. 44/1

4.3.2.12. Hz. Yûsuf

Şair aşağıdaki beyitte “Alî” kelimesini tevriyeli kullanlır ve gönül Yûsuf’unu

belâ kurdunun kaptığını ifade ederek sevgilinin Alîlik gösterip gönlü kurtarmasını

ister:

Kapdı gönlüm Yûsuf’un gürk-i belâ hânım yetiş Kurtar anı gel Alîlik eyle arslanım yetiş G. 52/1 4.3.2.13. Pervâne Bir pervâne olan gönül güzellik mumunda yanacaktır: Göricek hüsnün tecellîsin nice döysün gönül Şem’ile tutuşmaga tâkât mı var pervânede G. 125/6

192

4.4. Aşıka Ait Vücut Aksamı Ve İlgili Mefhumlar

4.4.1. Beden

4.4.1.1. Umûmî Olarak Beden

Âşık; cismini canlandıran, rûh-ı revânı olan sevgiliye durumu içtenlikle

açıklar. Cânının cânânsız olamayacağını ifade ederken sevgilinin cânı olduğunu ve

bedenin de cânsız hiç yapamayacağını bidirir:

Dedim ol yâre kim ey yâr cânı Bu mürde cismimin rûh-ı revânı Ş. /111

Olımazmış bu cân cânânsız Hiç beden olabile mi cânsız G. 45/1

Dîvân’da yer alan bu unsurlarla ilgili görüş ve inanışlar şunlardır:

Cisim topraktan yaratılmıştır. Topraktan yaratılan cismin şevkten zerre zerre

raksa girmesine sebep cihânı aydınlatan aşk güneşinin tecellî etmesidir:

Hâk-i cismim zerre zerre raksa girdi şevkden Çün tecellî eyledi mihr-i cihân-ârâ-yı aşk

Şair, cismin âşık tarafından rağbet gören bir unsur olmadığını belirtirken

âşığın, manevî dünyası içinde onu mahv etmek ve baştan başa cân olarak kalmak

istediğini ve yine cismin belâ taşı ile yıkılması gerektiğini ifade eder. Ancak bu

takdirde gönül mülkü yapılabilir. Aksi takdirde kimse gönül mülkünü yapmaya

mimâr olamaz:

Şöyle benzer ten libâsın çâk edip uryân olam Bu kudûret cismi mahv edip serâser cân olam G. 77/1

Cismini belâ taşıyile yıkmaz olursan Yapmaga gönül mülkünü mi’mâr olamazsın G. 110/4

Âşığın cismi ancak Tanrı’nın cömertliğinin feyzinden kuvvet bulur. Bunun

için de şair, Tanrı’dan nûruyla toprak olan cismine cân bahşetmesini ve cân

mekânını mekânsızlıkta en son noktaya eriştirmesini ister ki böylelikle maddiyâttan

soyutlanabilecektir ve manevî dünyasında onunla bir araya gelebilecektir:

193

Feyz-i cûdundan erişir cisme kuvvet câna kut Evvel u âhir hüve’l-hayyü’l-lezîsîn lâyemût MUS. VII-3/2-3

Bu hâkî cismini nûrunla cân et Mekân-ı cânı evc-i lâmekân et Ş. /128

Âşığın toprak cisminin cânı ‘‘îmân nuru’’dur ve ondan ayrılmak istemez:

Bu hâkî cismimi cândan ayırma Ki ya’nî nûr-ı îmândan ayırma Ş. /9

Ten, topraktan meydana gelmiştir. Bu inanış sebebiyle ondan “hâkî ten”

şeklinde söz edilir. Usûlî, Tanrı’dan topraktan yaratılan tenini bütün dünyevî

isteklerden arındırmasını ister. Bu arzusunu “hâkî tenim hâk edesin” tabiri ile ifade

eder. Aynı zamanda onu şirkden de pâk etmesini diler:

Çünki bu hâkî tenim hâk edesin Umaram kim şirkden pâk edesin M. 1/5

Dîvân’da ten ve cân tıpkı âşık ve sevgili gibi birbirinden ayrılmaz iki

unsurdur ki ten âşığa cân ise sevgiliye aittir. Aşağıdaki beyitte ayrılık gerçekleşip

âşık cânından ayrıldığı, o ay yüzlü güzelin de sarayında olduğu, dîvâne gönlün ise

feryat ve figânda kalıp , derdine çare aradığı bildirilir:

Ol mehlikâ sarâydadır dîvâne dil efgândadır Ten burda cânım andadır ben cândan ayrıldım meded G. 15/2

Usûlî’ye göre ten ile cân vefasızların yolu uğruna terkedilmez. Sohbeti tam

olarak bilmeyen, edebe uymayan dostlara da gönül verilmez:

Bî-vefâlar yoluna terk eyleme cân u teni Hakk-ı sohbet bilmeyen yârâna verme gönlünü G. 130/2

4.4.1.2. Beden Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.4.1.2.1. Mülk, Vatan, Şehr, Mısr

Tenin mülk olması âşığın sahip olduğu yegane maddî varlığı olarak düşünül-

mesi sebebiyledir. Âşık mânâ âlemini seyr etmek isterse ten mülkünü bırakmalıdır:

194

Seyr-i ma’na ârzû eden kosun ten mülkini Ya’ni özge âleme düşsün temâşâ isteyen G. 108/3

Cân kendisini barındıracak ve varlığını idâme ettirecek bir yere muhtaçtır ve

ten bu sebeple vatan olarak düşünülür. Âşığın cânı gamla dopdoluyken tende yani

vatanda huzuru kalmamıştır ve o, gurbete gitme düşüncesindedir:

Gam dopdolu cânda tende huzur kalmadı vatanda Gönlümüz eglenmez bunda gel gurbete gidelim gel G. 76/6

Vücut şehrine sultân olanlar maddî âlem ile ilgisini keserek onun mal ve

mülkünü hiçe sayarlar:

Cihânın mülk ü mâlın hîçe sayar Vücûdu şehrine sultân olanlar G. 23/2

Âşık da aziz cânını varlık bağından kurtarmak ve vücut Mısr’ına sultân olmak

ister. Bu sebeple vücut mülkü virân edilecek, âşık kendisinin yaratılmışların en

şerflisi olduğunu ve bütün hazinesinin de içinde saklı bulunduğunu idrâk edecek ve

gönül de bu hazineye sahip olacaktır:

Çü virân eyledin mülk-i vücûdu Dilâ ol genc-i bî-pâyân senindir G. 29/3

Eyleyip cân-ı azîzi câh-ı hestîden halâs Bu vücûdum Mısrına Yûsuf gibi sultân olam G. 77/3

4.4.1.2.2. Libâs, Kabâ, Pîrehen, Câme

Bu unsurlar maddiyâtı simgeler. Ten de âşığı maddeye bağladığı için bu

unsurlara teşbih edilir. Divâne gönüle elbise ve gömlek yaraşmadığından cân ile

birlikte teni terk etmeli, çıplak kalmalıdır:

Ey gönül dîvânesin terk eyle sen cân u teni Sana yaraşmaz kabâ uryân u bî-pîrehen ol G. 75/4

Ten libâsını yırtan âşık baştan başa cân ile kalmak ister. Böylelikle kendi

hakikatına vâkıf olacak ve ebedîliği keşfedecektir.

Şöyle benzer ten libâsın çâk edip uryân olam Bu kudûret cism mahv edip serâser cân olam G. 77/1

195

Âşık ten elbisesini aşk kılıcı ile parça parça eylemiştir ki bundan sonra gam

dikeni eteğine el vuramaz:

Pâre pâre eyledi ten câmesini tîg-i aşk Hâr-ı gam şimden geri dest uramaz dâmânıma G. 124/5

4.4.1.2.3. Bağ, Hâk

Âşık, vücûd bağını soldurup mihnet kılıcı ile de bağrını kan edecektir ki

bunlar âşığın sevgiliye kavuşma arzusunda kaynaklanmaktadır:

Soldurup bâg-ı vücûdumu hazân etdim yine Tîg-i mihnetle yüregim tolu kan etdim yine MUS. II/5-4

Aşk rüzgârı ile âşığın toprak teni yele varsa âşık üzülmez, başından bu sevda

gitmez:

Ne gam bâd-ı hevâyıle yele varsa ten-i hâkim Bihamdillâh hele gitmez başımdan bu hevâ bârî G. 131/4

4.4.2. Cân

4.4.2.1. Umûmî Olarak Cân

Âşığın sevgili uğruna verebileceği ve fedâ edebileceği bütün vârı-yoğu

cânıdır. Bazen sevgilinin bir sözü üzerine bazen de âyağının toprağı uğruna cânlar

feda edilir. Sevgilinin cemâl nûrunun ışığı şevk verdiğinde âşık da cânını saçar ve

cihâna bakmaz. Bazen de sevgilinin bayram kabul edilen vuslatı için cân verilir.

Sevgilinin yoluna cânını bin şevk ile kurbân eyleyen âşıklar da çoktur:

Pertev-i nûr-ı cemâlinle bana bir şevk ver Yoluna îsâr edem cân u cihâna bakmayam G. 79/5

Iyd-i vasla cân verir çokdur Usûlîdir velî Cânını bin şevk ile yoluna kurbân eyleyen G. 97/8

Aşk şehrinde cân terk edilir, cihân anılmaz. Burada katledilenin kâtiline diyet

vermesi âdettir. Verilen diyet de candır, aşk ile can vermek yeğdir. Ama cân

verilirken kan da dökülür ki âşıklık mezhebinde kanun yoktur kan vardır ve zühd de

âdet edilmez:

196

Cânı terk eyle cihânı anma bu şehr aşkdır Kâtiline bunda âdeddir diyet verir katîl G. 74/5

Aşk ile cân verme yeğdir zühdü âdet kılmadan Mezheb-i uşşâkda kânûn olımaz kan olur G. 19/3

Cân sevgiliyi de temsil eder, ona ‘cânım’ diye seslenilir, ona sevdalanılır.

Çünkü âşığın gözünün nuru, dini ve imanıdır. Aynı zamanda onun cânıdır. Âşığın

cânı sevgili ile hayat bulur, onunla rahata erişir:

Gözümde nûr u tende cânım oldur Severem dînim ü îmânım oldur Ş. /144 Usûlî vechidir ol nûr-ı pâkin Bu rûhum râhatı cânım hayatı G. 141/5

Bir gâm gecesinde alınan birkaç kadeh aşk şarabından sonra şairin cânı

ferahtan vücûda sığmaz olur. Cânın ferah bulması nadirdir. O, ‘nâtüvân’, ‘bî-mecâl’

ve ‘hasta’ olarak vasıflandırılır. Sevgilinin zulmü ile viran olur, taş kalpli bir zâlim

elinden sabahlara dek feryât eder:

Benim ol gece kim birkaç kadehden Bu cânım cisme sığmazdı ferahdan Ş. /84

Hasta cânım subha denlü çagırıp feryâd eder El amân ey seng-i dil zâlim elinde el amân MUS. V /4-2

Akıl, sabır, gönül ile birlikte cân, sevgilinin kapısında bırakılır. Bu durum için

tasalanmayan âşığın dostları sevgilinin derdi ve gamıdır:

Akl u sabr u cân u dil kapında kaldı dôstum Gam degil derd ü gamındır çünki yârânım benim G. 88/2

Cân hastadır, sebebi de sevgilinin eziyetleridir. Âşık, hasta cânına rağmen

onun eziyetlerinden ve dertlerinden incinmez. Sevgilinin sövmeleri bile hasta câna

dua gibi gelir:

Lutf edip incinmesin sögdüm Usûlîye demiş Her ne sögmek hasta câna ol du’âdır sevdiğim G. 86/9

197

Sevgili ile yapılan alış-verişler bin cân üzerinden yapılır. Aşk pazarında bin

baş ile bin cân bir pula satılır. Sevgilinin gamzesi bir bakış okunu âşığın gönlüne bin

câna satar. Usûlî zaman zaman bu pazarı görmek ve müşterî olmak ister:

Kimdir olan müşteri bin cân u bin baş bir pula Aşk bâzârında böyle çağırır dellâllar G. 34/5

Gamzesi bir tîri bin câna satardı gönlüme Ey Usûlî bâri şol bâzârı görsem gâh gâh G. 119/7

Cân, sevgilinin güzellik unsurlarından yüz ve saç ile münasebet içindedir. Gül

yüzüne dağılan ve sünbüle teşbih edilen sevgilinin saçlarının yine bir yılana

benzeyen her teli âşığın cânını ve gönlünü helâk eden unsur olur:

Sünbülleri ki gül yüzüne tarumar ola Can u gönül helâkine her târ mâr olur G. 35/2

Divân’da cân mefhûmu birtakım dinî - tasavvufî inanış ve telâkkiler içinde ele

alınır. Cânın kaynağı ilâhîdir. Tanrı canı yaratırken ona kendi kudretinden

bahşetmiş, onda ilâhî kudretini tecelli etmiştir. Soyut bir varlık olan cân, görülmez

ama bilinir. Onu ten elbisesi gizler ki âşık, ten elbisesini gâm ile yırtar, cismi mahv

eder, cân ile kalmak ister. Böylelikle asıl olan kaynağa erişecek, içindeki ilâhî kudret

ile buluşacak, hakikat sırrını keşfederek ebediliğe kavuşacaktır:

Şöyle benzer ten libâsın çâk edip uryân olam Bu kudûret cism mahv edip serâser cân olam G. 77/1

Âşığın imânı cân ile güçlenir. Sevgilinin lütfundan ümit kesmeyen âşık böyle

davranmazsa kâfir olacağını söyler:

Cân ile lâ tey’esû oldu çün îmânımız Kâfirim lutfun deminden olur isem nâ-ümîd G. 14/7

Aşağıdaki beyitte Usûlî, hakikat sırrını soran kişiye onu cânındaki irfan

denizinde bulabileceğini söylerken ondaki bu ilâhî kudrete işaret eder:

Ey soran sırr-ı hakîkat kandadır cânındadır Belki sol cânındaki deryâ-yı irfânındadır G. 26/1

198

Şaire göre, cân yokluk yoluna vakti gelince göç etmelidir. Daha ne kadar bu

dünya denilen gam misafirhânesinde misafir kalınabileceğini düşünür:

Rıhlet etse cân adem râhına dogru vaktidir Bu misafir-hâne-i gamda nice mihmân olam G. 77/1

Marifet hazinesi evrendeki birliği farkeden, manasını bilen bütün bildiklerini

hayatlarına aksettiren mana ehlinin manevî ilham ile elde ettikleri ilâhî sırlarını

taşıyan bilgiyi barındırır. Bu bilgi ise cânın dünyada kaybetmesini önler. Bu hazineye

erişmek için dünya malı terk edilmeli, dünya malı bir bakır paraya da satılsa yine de

alınmamalıdır. Cân için kazanç gibi görünen bu durum aslında onun zararına

olacaktır ki âşık hayatta bunun farkına varmalıdır:

Mülk-i dünyâyı Usûlî alma füls-i ahmere Ma’rifet genciyle kurtar cânını iflâsdan G. 102/5

Âşık, Kâ’be ile puthâneyi birbirinden farklı görmeyebilir. Cân, aşk binasının

her yerinde dost dîdârını görmektedir. Bu sebeple cânın makamı manevî âlemin

zirvesindedir. Burada ise artık âşık sadece gerçek sevgiliye yönelmiş, mâsivaya ait

her şey gözünün önünden silinmiştir. Bunun sonucunda bu âleme ait unsurları ayırt

edememesi kadar doğal bir şey bulunmaz. Sonuçta gerek Ka’be gerekse puthane de

bu maddî âleme ait yapılardır:

Ka’beyi büthâneden fark eylemezse vechi var Dost dîdârını görür her yerde cân bînâ-yı aşk G. 58/13

Âşık cânı ile Hakk’a dost olmalı ve halk içinde uzlete çekilmeli, gönül

insanlardan bağını kesmelidir:

Cân ile Hakka enîs ol uzlet eyle nâsdan Ey gönül insan isen kes ünsünü nesnâsdan G. 102/1

Usûlî, sevdiği ve övdüğü şahıslara ‘‘ cânım’’ şeklinde hitap eder:

Zeynel Âbidindir gönlümde cânım Muhammed Bâkıra bakar bu cânım MUS. VI/8-1

199

Divân’da Hz. Muhammed’in de cânından söz edilir: Cebrâil, Mi’râç gecesi

Tanrı’nın davetini Hz. Peygâmber’e iletir. O, bir sedef gibi bu inciyi dinler. Cânı bu

davet üzerine deryâlar gibi coşar:

Çün sadef-veş bu dürü gûş eyledi Cânı deryâlar gibi cûş eyledi MİR. /73

Cân kelimesi birtakım söz kalıplarının içinde ele alınır. Bunlar: Cân u dil,

cândan olmak (davranmak), câna kâr eylemek (işlemek), cân almak, cânı acımak,

cândan ayrılmak, cân kıymetini bilmek, cân vermek, câna kıymak, cânı feda

etmektir.

4.4.2.2. Cân Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.4.2.2.1. Sadef

Sevgili güzelliği ve kıymeti bakımından iri, değerli bir inciye benzer. Onun

eşi benzeri olmayan bir gevher olan varlığına sedef de âşıkların cânıdır. Âşığın

dileği onun kötülerden korunması yönündedir:

Gevher-i yekdâne-i cismine cânlardır sadef Dürr-i beyzâsın seni her bed güherden saklasın G. 101/6

4.4.2.2.2. Rişte

Âşık, sevgilinin kûyunun köpeklerini bir nefeste kendine çeker ve cân ipliği

ile bağlar. Bu ise onlara yakışan bir durumdur:

Çekmege kendime kûyun itlerini bir nefes Yaraşır anlara kılsam rişte-i candan meres G. 49/1

4.4.2.2.3. Bûy

Gönülde yanan aşk ateşi âşığın yüreğini bir üzerlik tohumu ve öd ağacı gibi

yakar. Ateşe alevlenmesi için nefes verildikçe cân kokusu duyulur. Bu koku da

âleme feyz verir:

200

Sipend u ûd-veş yakdı yüregim aşk odu Nefes urdukça feyz eder cihâna bûy-ı can âteş G. 56/8

4.4.2.2.4. Pûte, Çeşme

Gönül ile cân bir nişân-gahtır. Onlara belâ okları durmadan gelmektedir. Ama

beklenilen kemân kaşlı güzelden beklenilen bakış okları gelmez:

Pûte-i cân u dile tîr-i belâ durmaz gelir Ey Usûlî gerçi ol kaşı kemânım gelmedi G. 147/5

‘Ser-çeşme-i cân’, ‘âb-ı hayat’ akıtır. Kaynağı âşığın içinde yanan ateştir. O,

bu ateşin yakıcılığından ölümsüz hayata erişir:

Dirildim sûz-ı aşkından hayât-ı câvidân buldum Meğer ser-çeşme-i candır derûnumda yanan âteş G. 56/1

4.4.2.2.5. Kârbân, Keştî

Cân ve gönül kervanı göç etmektedir. Âşık bu kervana feryâd ve

inlemelerinin çan olmasını ister:

Ey Usûlî kârbân-ı can u dil rıhletdedir Vaktidir sen de figân u nâlemi kılsan ceres G. 49/7

Cân gemiye benzetilir. Bu benzetme şöyle bir düşünce içinde ele alınır: “Ey

can gemisini rüzgârın/ yelin dostu yapan kişi! Ulu bir girdaba düşmüşsen kenar

kıyıları hatırlamalı, bu kıyıları anmalısın.”

Bir ulu girdâba düşmüşsen kenârı yâd kıl Ey kılan keştî-i cânı âşinâ-yı rûzgâr K. 1/22

4.4.2.2.6. Kuş

Âşık, dünya gülbahçesi cennet dahi olsa ona bakmaz. Kuşa benzeyen cânının

cenneti sevgilinin kûyudur. Uçmak kelimesi hem cennet hem de fiil olan uçmak

anlamı ile tevriyeli kullanılır:

201

Gülşen-i dünya eger uçmag ise bakmaz dahi Kuşca cânım cânib-i kûyunu uçmag eyledi G. 135/2

Cân kuşuna aşk ateşinden yuva yapılır. Kol ve kanatları yandığında da yeri

cennettir:

Murg-ı câna aşk odundan âşiyân etdim yine Ol cenâhı yanmışın yerin cinân etdim yine MUS. II/ 5-1

4.4.2.2.7. Ka’be, Ev

Çarh mizacı bakımından gaddardır. Âşığın cân ve gönül Ka’besini incitir ve

ona oyunlar oynar:

Dil ü cân ka’besini kılıp âzâr Oyunlar oynadı bu çarh-ı gaddâr Ş. /61

Sevgilinin hayalinin gelip oturmasını isteyen cân evini pâk kılmalıdır ki aşkın

sırrı bu temizlemededir:

Hevâdan can evini eyle hâlî Ki gire otura yârin hayâli P. 2/ /25

4.4.2.2.8. Âyîne

Âşık ayrılık acısı ile kendini olgunlaştırken gönül aynasını da Tanrı’nın

sonsuz güzelliğinin ve tecellisinin aksetmesi için cilalar. Ama farkında olmadan cân

aynasını gam pası tutar. Gönül de bu durum karşısında hayretler içinde kalır:

Bu cân âyînesin jeng-i gam almış Gönül hayretden ona baka kalmış Ş. /63

4.4.2.2.9. Nakd, Cevher

Cân, sevgili eliyle sarfedilen nakde benzer. Ama bu defa cân nakdiyle alınan

ise sevgilinin ayağının tozu olur. Usûlî, sevgilinin ayağının tozuna cân nakdini

saçar:

202

Gevher-i maksûd elvermiş Usûlîye yine Nakd-i cânı ayağın tozuna îsâr eylemiş G. 55/5

Âşık, aşk cevherini cân parası ile almak ister. Onda dünya pazarında görülen

kâr-zarar endişesi bulunmaz:

Cevher-i aşkına verdim nakd-i cânı sarf edip Bu dükân-ı kevnde sûd u ziyâna bakmayam G. 79/7

Cân, içinde ilâhî özü barındırması bakımından cevhere teşbih edilir. Rengi

sebebiyle yakut olarak düşünülen şarap (aşk) yine renk sebebi ile ağız olarak ele

alınan yârin dudağına kadeh arkadaşı olur ve câna sefalar verir:

Lâl-i yâre hem-kadeh olmuş yine şarâb Cevher-i câna safâlar verdi ol yâkut-i nâb G. 8/1

4.4.2.2.10. Gülşen, Mezrâ

Şair, sonbahar rüzgârının elinin dahi erişemediği cân gülbahçesinin güllerinin

sevgiliye getirilmesini ister:

Getir şol güllerin gülzâr-ı cânın Ki eli ermeye bâd-ı hazânın Ş. /133

Cân mezrasından elde edilen ömür harmanı âşığın arzularından dolayı berbat

olmuş, gönül ise bu harmanın bir tanesini dahi elde edememiştir:

Mezrâ-ı cândan gönül bir cevce hâsıl kılmadan Bu hevâda hırmen-i ömrünü berbâd eyledin G. 68/2

4.4.2.2.11. Mısır, Mülk

Bu unsurların ülke ve mülk olarak tasavvuru bu yerlere sevgilinin davranış-

larının etkisinin hakim olması sebebiyledir. Sevgili âşığı tatlı dillerle besleyen bir

tûtîdir. O aynı zamanda cân Mısrı’nın da eğlencesidir:

Besler idi tatlı dillerle velî tûtî gibi Mısr-ı canda bir şeker idi eğlencemiz G. 40/3

203

Usûlî’ye göre sevgili bazen de gönül ve can mülkünü zulüm ile viran eyler.

Cefâ kılıcı ile boş yere âşıklarının kanını döker:

Ey dil ü cân mülkünü zulm ile vîrân eyleyen Vey cefâ tîgin çekip nâhak yere kan eyleyen G. 97/1

Hatta cân ve gönül mülkünü yakan serkeş sevgiliye ‘Bu zulm işkencesi yeterli

olmadı mı ?’ diye, sorulur:

Ey dil ü can mülküne serkeşlenip âteş uran Zulm-ı bîdâda aceb olmadı mı oran henüz G. 39/4

4.4.2.2.12. Pirehen, Cübbe

Sevgili üzerine bir kaftan aldığında aslında giymiş olduğu âşığın zayıf

cânıdır. Bu bakımdan zayıf canını âşık gömleğe benzetir. Ayrıca âşık onun üzerine

güçlü rüzgarlar esmesini zarar göreceği için istemez. Sevgilinin kaftanını giyişi

âşıkları kendinden geçirir ve şevkin eliyle nice cân cübbesi yok olur:

Dest-i şevkiyle nice cân cübbesi olur fenâ Egnine ey serv-i sîmîn-ten kabâ aldıkda sen K. 4/ 19

Ditrer üstüne yavuz yel estigin istemez F’il-mesel cân-ı za’îfimdir benim ol pîrehen K. 4/20

4.4.3. Baş

4.4.3.1. Umûmî Olarak Baş

Baş, sevgili uğruna cân ile beraber fedâ edilen unsurdur. Aşağıdaki beyitte

âşık göz yaşlarını kana boyayıp aşk ateşi ile yana yana gurbete çıkmak ister:

Kıyalım baş ile câna yaşımız boyayıp kana Aşk oduna yana yana gel gurbete gidelim gel G. 76/3

Eğer öldüğünde âşığın baş ucuna sevgilinin eşiği taşı dikilirse kendini talihli

sayacağını, çünkü ömrünün başına devlet konduğunu ifade eder:

Kanı tâli’ki başıma benim devlet kona ömrüm Dikile başım ucuna ölecek eşigin taşı G. 140/4

204

Âşığın başına gölgesini salan kutlu bir kuş olan devlet hümâsıdır. Gönlünde

mâkâm kılan aşk ankasıdır:

Yine saldı sâyesin devlet hümâsı başıma Yine kıldı gönlümün kâfın makam ankâ-yı aşk G. 58/4

Baş, âşığın yaşadıklarının ifadesi olarak ‘başıma gelmek’, ‘başıma getirmek’

söz kalıplarının içinde ele elınır. Beyitte âşık başına gelenlerden kem gözlerin

sorumlu olduğunu, bu nedenle de sabır hânesinin yıkıldığını söylerken kem gözlere

de ‘kan olası’ diyerek bedduada bulunur. Çünkü âşığın başına dertler göz belâsı ile

gelmiş ve hâlini hârap etmiştir:

Kan olası göz belâsıylen getirdi başıma Hâne-i sabrım yıkıldı dostlar hâlim harâb G. 8/3

Kendisiyle dertleşen Usûlî belânın kaderinde yazılı olduğunu söyler ve

‘başına âhir Usûlî yazılan yazu gelir’ ifadesiyle kendini teselli eder:

Çün belâ yazmış ezelde kâtib-i Ceff’ul-kalem Başına âhir Usûlî yazılan yazu gelir G. 30/11

Başına sevgiliden belâ taşı da gelse âşık bundan memnun olur:

Seng-i belâ başıma gelir ey püser lezîz Senden bana ne gelse gelir ser-be-ser lezîz G. 16/1

4.4.3.2. Baş üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.4.3.2.1. Sifâl, Kâse

Âşık sevgilinin eşiğinde ölünce başı da mahallesinin köpeklerinin oynadığı

bir çömlek olmalıdır:

Ölicek eşiginde başım olsa Mahallen itinin bârî sifâli G. 138/4

Âşık ölünce ve toprak olunca bu kemik başı aşk erbâbının meclisine kâse

olmalıdır:

Ben ölüp hâk olıcak erbâb-ı aşkın bezmine Kâse olmazsa acebdir bu sınık başım benim G. 89/4

205

4.4.3.2.2. Tôb

Âşıklar başını aşk çevgânında tob eylerler. Şair aşk çevgânının oynandığı bu

meydana ve oyuncularına duyduğu hayranlığı ifade eder:

Aşk çevgânında âşıklar başın tôb eylemiş Âlem içre ben de bu meydâna aşk olsun derin G. 98/7

4.4.4. Yüz

4.4.4.1. Umûmî Olarak Yüz

Sararan yüz dökülen gözyaşları ile beraber âşıklığın belirtileridir. Âşık beyitte

hocaya seslenir ve kendisine lâl ve altın gibi kıymetli maddeleri sunmamasını

isterken dünyanın maddî yönünün onu ilgilendirmediğini açıklar, sahip olduğu

gözyaşları ile aşktan saramış bir yüzün onun için yeterli olacağını ifade eder:

Verme ey hâce yeter la’l u zerin arz etme kim Âşıkız biz bizde eşk-i surh u rûy-ı zerd olur G. 20/2

Ayrılık ile sararan yüzü ve beraberindeki boğuk feryâdları âşığın acısının ne

denli büyük olduğunu gösterir. Çevresinden derdine çare bulmalarını isterken

derdinin dermânı olarak gösterdiği sevgiliden ayrıldığını da yineler:

Bakın bu âh-ı serdime bakın bu rûy-ı zerdime Bir çâre eylen derdime dermândan ayrıldım meded G. 15/3

Yüz ile ilgili deyimler ve söz kalıpları Dîvân’da şu şekilde yer alr. Bunlar:

Yüz sürmek, yüz döndürmek, yüz vermek, yüz göstermek, yüz urmak, yüze gülmek,

yüz çevirmek, iki yüzlü olmak, yüzü suyu, yüze bakmamak, yüzünü yere koymak,

yüzün suyunu dökmektir.

4.4.5. Göz

4.4.5.1 Umûmî Olarak Göz

Âşığın gözünün ışığı ve gözbebeği sevgilidir. Onunla aydınlanır ve onunla

yine sevgiliyi görür. Göz açıp sevgili görülmediğinde de âşığın gözüne âlem

karanlık gelir:

206

Gözümde nursun çeşmimde merdüm Seni gördüm kamu maksûda erdim Ş. /153

Göz açıp görmesem ol mâhı bir dem Gözüme karanu olurdu âlem Ş. /46

Gönül göz ile beraber ele alınan unsurdur. Sevgili bazen âşığın gözünde

bazen de gönlünde yer edinir ki sevgilinin bu unsurlarda yer kazanması ise âşık için

şükür sebebidir:

Ey gözü nuru vü gönlümün sürûru şükr kim Geh gözümde câ vü geh gönlümde me’vâ eyledin G. 66/5

Ağlamak ve gözyaşı dökmek gözün bir başka özelliğdir. Dökülen gözyaşları

hem âşığın vücûd âlemini hem de âlemi yakar ve yıkar. Hatta âlemin yanıp

yakılmasına bu gözyaşlarının bir zerresi kâfi gelir. Tendeki hararet ve gönüldeki

ıztırab da bu yanmanın meydana gelişinde göz ile beraber rol oynarlar:

Ey dirîgâ yıktı vü yakdı vücûdum âlemi Tende tâb u dîdede âb u gönülde ıztırâb G. 8/5

Zerresin izhâr edersem âlemi yakar yıkar Şol kadar çeşmimde âb u dilde tâbım var benim G. 87/3

Gözün ağlamasının sebebi gönlün devamlı gamlı olmasıdır. Âşık gâmdan

helâk olup üzülürken âlem eğlencededir:

İl âlem demde âlemde hemân ben bende mâtemde Gönül gamda gözüm nemde meded gamdan helâk oldum G. 80/5

Bu mâtemlerde âşığı acıyan ancak âşığın gözü yani yine kendisidir. Hicrân

ateşinde ölse de âşığın arkasından bir yananı bulunmaz:

Bu matemlerde üstüme gözümdür ağlayan ancak Ölürsem nâr-ı hicrânımdan artık bir yanarım yok G. 63/2

Gönül fırınının coşması gözde tûfân koparır. Gönülden cümle âleme

yazılacak bir macera yaşaması istenir:

Yürek tennûru cûş edip koparsın dîdeden tûfân Yazılsın cümle âleme gönül bir mâcerâ eyle G. 118/2

207

Kan aglamak gözün bir başka özelliğidir: Âşığa göre gönlü dert ile yanarken

iki gözü de kan ağlamalıdır ki aşk yolunda, sevgili yolunda yok olabilsin:

Usûlî eydür bu sözüm derd ile göyünsün özüm Kan aglasın iki gözüm sen de ölürsün ben de ölürün G. 113/5

Göz âşığın manevî dünyası ile ilgilendirilip onun tasavvuf yolundaki

ilerleyişinde varmak istediği merhâle ile birlikte ele alınır. Tanrı’dan gözünün mânâ

âlemine açılmasını, kesret ve zannı terketmesini böylece vehme ve günaha

bakmamasını diler:

Aç Usûlî-veş benim ayne’l-yakînden dîdemi Şekk ü zannı terkedip vehm ü gümâne bakmayam G. 79/9

4.4.5.2. Göz Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.4.5.2.1. Ebr

Dökülen gözyaşları gözün bulut olarak ele alınmasına sebep olur. Usûlî’nin

gözünü bulut gibi ağlatan ise bir gül-i ra’nâdır ( sevgili) ki şair ağladıkça o güler:

Ebr-veş çeşm-i Usûlî nice giryân olmasın K’agladıgınca güler ol bir gül-i ra’nâ gibi G. 142/9

4.4.5.2.2. Revzen

Sevgilinin mahrem olan güzelliğini şairin gönlü her an seyreder. Çünkü bu

güzelliği seyretmesi için iki gözü iki yerden pencere açmıştır:

Temâşâ etmege gönlüm harîm-i hüsnünü her dem Benim iki gözüm açdı iki yerden iki revzen G. 105/2

4.4.5.2.3. Nil

Ayrılığın sonucunda harap olan gönül Mısr’ını âşığın Nil’e benzeyen gözleri

gözyaşları ile doldurmuştur:

Olmaz Usûlî feth-i bâb Nil oldu bu çeşm-i pür-âb Kaldı gönül Mısrı harâb sultandan ayrıldım meded G. 15/5

208

4.4.5.2.4. Sırça Saray

Sevgilinin hayalinin âşığın gözünde yer bulması ile sırça saray içinde yüce

bir makam kazanması arasında ilgi kurulur:

Oldu sen sırça saray içinde bir âlî makam Çünki çeşmimden hayâlin hayline câ eyledin G. 67/4

4.4.5.2.5. Çeşme

Gönlüne düşen Tanrı aşkı, âşığın gözünden kanlı göz yaşının akmasına

sebep olur. Bu bakımdan çeşmeye benzetilir:

Gönlüne düşdü senin gâlib hevâ-yı zî-Selem Kim gözünün çeşme-sârından akar yaş ile dem G. 82/1

4.4.6. Gözbebeği

4.4.6.1. Umûmî Olarak Gözbebeği

Gözbebeği; eşyayı görmede, tenin beslenmesinde ve yetişmesinde esas rol

oynar. İnsan onun aldığı görüntülerle maddî varlığını besler. Bu sebeple ondan

“merdüm-i ten-perver” tamlaması içinde söz edilir. Gözbebeği sonuçta madde

âlemine bağlıdır ve rağbeti bu dünyayadır. Oysa âşığın hayatı aşk ile mana kazanır,

bu aşkın ateşi ile yanar ve ateşin himmeti de insanda bulunur. Âşık gözbebeğinin

madde âleminden aldığı görüntülerini aşk ateşinden geçirerek onlardaki mana

âlemine ait himmeti fark etmelidir:

Merdüm-i ten-perverin dünyâdadır hep ragbeti Kanda ise ki o dûnun himmeti mer’âdadır G. 25/9

Sevgili ise âşığın gözbebeğidir ve onunla aydınlanır:

Gözümde nursun çeşmimde merdüm Seni gördüm kamu maksûda erdim Ş. /153

209

4.4.7. Ağız

4.4.7.1. Umûmî Olarak Ağız

Dîvân’da ağız, edilen âhlar sonucunda âlemi yakan ateşi çıkarması yönünden

ele alınmıştır. Âşık cihânı yakan bir mum ve âlemi aydınlatan bir çerağa teşbih

edilirken ağzı ve dili de sözünün yakıcılığından âteş olur:

Ben ol şem’-i cihân-sûzum çerâg-ı âlem-efrûzum Sözüm sûzundan olmuşdur dehânımdan zeban âteş G. 56/5

4.4.7.7.2. Ağız Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

Hokka kıymetli maddelerin muhazafasında kullanılması bakımından ele

alınır. Âşığın sarfettiği sözler de gevher kıymetindedir ki söz ilgisi yönüyle ağız,

içinde kıymetli sözleri barındıran hokkaya benzetilir. Şaire göre insan kıymet

bilmeyen her kişiye ağız hokkasını açmamalı, gevher olan sözü anlayışsız kimselere

söylememelidir:

Söz güherdir açma nâdâna dehânın hokkasın Kıymetin bilmez yere harc eyleme güftârını G. 128/4

4.4.8. Kulak

Âşığın gözü ve kulağı sevgilinin hayali ile dopdoludur. Bu sebeple de âşığın

gönlü ve cânı sevdiğinden bir an bile mahrum olmamalıdır:

Hayâlin dopdolu gözde kulakda Dil ü cânı niçün korsun kolakda Ş. /70

Dünya, sâliğin göç davulunun sesinin kulağına dokunması ve ölümü haber

vermesi sebebiyle içinde huzuru bulamadığı köhne bir köşk olarak düşünülür:

Bu ribât-ı köhnede sâlik nice kılsın huzûr Dokunurken gûşına âvâze-i kûs-ı rahîl G. 74/6

210

4.4.9. El, Pençe, Parmak, Avuç

El; el ermek, el çekmek, el kaldırmak, elde koymamak, el sunmak, el urmak,

eli erişmek, el vermek gibi söz kalıpları içinde ele alınır. Dîvân’da bu unsur, âşığın

duygu ve davranışları ile beyitlerde kasdettiği hayal ve düşünceler arasında ilginin

meydana getirilmesinde söz konusu edilir.

Amaç edinilen gevher Usûlî’ye el verince şair de cân parasını ayağının tozuna

serpmiştir:

Gevher-i maksûd el vermiş Usûlî’ye yine

Nakd-i cânı ayagın tozuna îsâr eylemiş G. 55/5

Ayrılık acısından incinmiş, dert eğlencesi olmuş ve gamdan helâk olmuş

âşığın eli sevgilinin vuslatına erememiştir:

Yine hicr ile pür-rencem visâle ermedi pençem Gam u derd oldu eglencem meded gamdan helâk oldum G. 80/6

Parmağa âşığın bir uzvu olarak değil, ‘‘ parmak basmak’’ deyimindeki anlam

yönüyle değinilir:

Hatâ vâkı’ olursa bunda elhakk Kalem-veş basmaya harfine barmak Ş. /122

4.4.10. Ciğer

4.4.10.1. Umûmî Olarak Ciğer

Şair, Gülşenî’nin ölümü sebebiyle çektiği ıstıraptan söz ederken yaşadığı bu

acıdan dolayı ciğerinin de kebap olduğunu söyler. Hâli harap, gözleri yaş ile dolu

olan âşığın gönlü de kararsızdır ve bir şişe gibi kırılmıştır:

Hâlim harâb ü dîde pür-âb ü ciger kebâb Dîl bî-karâr ü şîşe-i hâtırda inkîsâr MUS. I/4

Aşk meydanına girebilmenin şartı ciğeri aşk ateşinde kebap etmek ve kanını

kana kana içmektir; yani çok sıkıntı ve eziyet çekerek belli bir merhale kat etmektir:

211

Girmek istersen meydâna iç kanını kana kana Aşk oduna yana yana ciğerini biryân eyle G. 117/5

Aşk sarhoşu namaz kılmak istediğinde ciğer kanından abdestini alır,

denilerek, âşığın içinde bulunduğu sıkıntı hali ifade edilir:

Namâza durmak ister aşk mesti Ciger kanından alır âbdesti DP. 2/10

4.4.11. Yürek

4.4.11.1. Umûmî Olarak Yürek

Dökülen gözyaşlarının kaynağı yürektir. Gözyaşları bir derya gibi yürekten

coşar yine buradan taşar ve yenilmez bir sel olup akar:

Kanlı yaşım sel olup akdı yenilmez neyleyem Çâk yürekden taşdı vü cûş eyledi deryâ gibi G. 142/3

Âşığın yüreğinde fırtınaların en şiddetlilerinden bir olan tufan kopmaktadır.

Gözlerinde dalgalanan ise engin bir denizdir:

Bu yürekden cûş eden tûfâna aşk olsun derin Gözlerimden mevc uran ummâna aşk olsun derin G. 98/1

Yüreği yakan bazen aşk ateşi bazen de ayrılık ateşi olur. Âşığın üzerlik ve öd

gibi gönülde yüreğini yakan aşk ateşidir. Âşık nefes aldıkça aşk ateşi yanan canın

kokusunu cihâna yayar:

Sipend u ûd-veş yakdı yüregim aşk odu dilde Nefes urdukça feyz eder cihâna bûy-i cân âteş G. 56/8

Yüreği yakan ayrılık ile âşığın canı tutuşur ve kanlı gözyaşları coşarak

gözünün yolunu bağlar:

Âteş-i hicrân ile yandı yürek tutuşdu cân Bağladı çeşmim yolun cûş eyleyip yaş ile kan MUS. V/1-1

212

Yüreği yakan bir başka unsur sevgilinin bakışı olur. Âşığa can alıcı bakışıyla

bakan ve onu kendisine bağlayan sevgili âşık tarafından hiçbir zaman bırakıl-

mayacaktır:

Bana kıya kıya bakan kor muyun seni kor muyun Bakışı yüregim yakan kor muyun seni kor muyun G. 112/1

Âşığın yüreği sevgili tarafından mihnet kılıcı ile yarılır. Âşık sevgilinin bu

fiilini cân u gönülden gerçekleştirmesini ister. Buna rağmen ondan dönmeyeceğini

ifade eder. Yar ve yâr sözcüklerinde hem cinas hem de tekrir sanatı bulunur.

Cân u dilden yar kim ey yâr enden dönmezem Tîg-i mihnetle yüregim yar senden dönmezem G. 92/1

Âşığın yüreği dert ile yarılıp parça parça olmalıdır ki bu hâliyle sevgiliye

yararı dokunur ve onu sevgili bu hâli ile takdir eder:

Derd ile nice yarılmasın yüregim sînesi Pâre pâre olmayınca yâre yarar olmadı G. 146/13

Bazen de çekilen gamın ağırlığı ile gönül eğlenemez ve yürek de tutuşmaz.

Bu duruma kimsenin katlanamayacağını söyleyen âşık sevgilinin şehrinden gitmeyi

ondan uzaklaşmayı ister:

Gâmından gönlüm eglenmez dem olmaz kim yürek yanmaz Bu derde kimse katlanmaz gidelim bâri şehrinden G. 111/1

Yüreğin kanla dolmasına sebep olan unsur dikendir ki yürek gam dikeniyle

bir gonca gibi kanla dopdoludur. Bu sebeple baharın gelmesini, cennet gibi bir

gülbahçesini ne de bağ ve bahçeyi ister:

Yüregim gonca-veş hâr-ı gamınla dopdolu kandır Bana ey gülşen-i cennet ne bâg ü ne bahâr olsun G. 96/4

Yürek unsuru şairin verdiği öğüt içinde ele alınır. Âşık gözyaşından başka bir

dost edinmemeli ve yürek başından başka da hiç kimseyi mahrem tutmamalıdır:

Gözün yaşından özge hemdem etme Yürek başından özge mahrem etme P. 2/19

213

Dîvân’da kalp unsurundan söz edilirken asıl kasdedilen gönül olur. Bu

unsurdan gönül mefhûmu ile eş manalarda söz edilir. Kalp topraktan meydana

gelmiştir. Ama o aynı zamanda içinde Tanrı’nın evini barındırır. Bu düşünce gönül

maddesinde söz ettiğimiz gibi şairin dînî ve tasavvûfî görüşü ile ilgilidir. Çünkü

gerek gönül gerekse kalp Tanrı’nın tecelli-gâhıdır. Beyitte Hacc-ı ekber yapmak

isteyen zâhide seslenen şair, onun müminin kalbindeki Tanrı’nın evini idrak

etmesini ve bu evi görmesini söyler. Ancak o zaman isteği gerçekleşecektir:

Hacc-ı ekber kılmak istersen gel ey zâhid berü Mü’minin kalbi içinde sen bu Beytu’l-lâhı gör MUS. VIII/3,4-5

4.4.11.2. Yürek ( Kalp) Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.4.11.2.1. Hâkî

Şair kendinden söz ederken topraktan yaratılmış olan kalbinden doğan

hikâyeler söylediğini, bazen hâline şükrederken bazen de hâlinden şikayetçi

olduğunu ifade eder:

Edip bu kalb-i hâkîden hikâyet Gehî şükr eylerdim geh şikâyet Ş. /65

4.4.11.2.2. Âyîne

Karanlığın pasından kurtulması için kalp cilalanmalıdır ki tecellî nurunu

görmek isteyen, bir ayna olan kalbini temizlemelidir:

Zulmet-i jeng-i kudûretden cilâ ver kalbine Âyinen saf eyle ey nûr-ı tecellâ isteyen G. 108/4

4.4.11.2.3. Marîz

Hasta kalp, şerbete benzeyen ama insanın sonunu getiren zehir olarak

düşünülen dünya nimetlerinden kendini sakınmalıdır. Bu sebeple hasta kalbe şifa

getirmeyecek olan kâtil zehir, ilaç olarak alınmamalıdır:

Ey marîzu’l-kalb bu şerbetle sakın kendine Emsem etme semm-i kâtilden şifâ gelmez sana G. 3/3

214

4.4.11.2.4. Tennûr

Aşk ateşiyle yanan bu yönüyle bir fırına benzetilen gönül coşarak gözlerde

tufan kopmasına sebep olmalı, âşık da unutulmayan ve âlemin duyacağı bir macera

yaşamalıdır:

Yürek tennûrı cûş edip koparsın dîdeden tûfân Yazılsın cümle âleme gönül bir mâcerâ eyle G. 118/2

4.4.12. Sîne

4.4.12.1. Umûmî Olarak Sîne

Sîne, bazen âşığın çektiği aşk ıstırabından dolayı döktüğü gözyaşları ile

birlikte ele alınırken bazen de buradaki aşk yaraları sebebiyle âşığa şevk veren bir

unsur olarak görülür. Perî gibi güzelin sebep olduğu aşkın ve coşkunun sonucunda

âşık sinesine yaralar açar. Bir damga gibi vurulan bu yaralar sevgilinin yanağına

benzer ki her biri parlayan bir güneştir:

Dâglar tüm sîneme şevkinden urdum ey perî Her biri aks-i ruhundan oldu bir enver güneş K. 2/14

Bağırda yaralar kendini gösterirken gözden akan yaşlar sel olur ve bu yaşlar

uzaklara salınır. Bu hâllere sebep ise mutlak sevgiliye duyulan ilâhî aşk ve bu aşkın

sonucunda yaşanılan ıstıraptır. Âşığın himmetini beklediği ise hakikat yolunda

beraber yolculuk yaptığı arkadaşlarıdır:

Çıkmışdır bagrımda başlar sel oldu gözdeki yaşlar Engine saldım yoldaşlar himmet eylen himmet eylen G. 65/3

4.4.12.2. Sîne Üzerine Teşbih ve Mecazlar

4.4.12.2.1. Gülzâr

Bu unsur içinde ma’ârif güllerinin açtığı bir gülbahçesine benzetilir. Ama

böyle bir bahçeye ancak irfân ehlinin ayağı altında toprak olunduğunda erişilir. Bu

durum âşığın alçak gönüllü olması gerektiğini gösteririr ki, bu davranış biçimi onun

şahsiyetini oluşturan meziyetlerden biridir:

215

Açılır gülzâr-ı sînemde ma’ârif gülleri Ehl-i irfân ayagı altında olursan türâb G. 7/2

4.5. Maddî Ve Manevî Haller

4.5.1. Hastalık ve Delilik

Hasta olan bizzat âşığın kendisidir. Âşık; mihnet köşesinde yatan, kendisinden

ümidini kesmiş ve ölümü bekleyen bir hasta olarak tasavvur edilir. Bu hastalığa da aşk

yüzünden uğranılan belâlar sebep olmuştur. Sağ kalıp bu belalarla yaşamak onun için

acınacak bir hâldir:

Günc-i mihnetde yatar ölmeli bir hasteyem âh Bu belâlarla eger kalır isem vâh bana G. 4/4

Âşığın hastalığı daha ziyâde psikolojiktir ve aşk ile ilgilidir. Üstelik bu

hastalığının dermanı sevgilidir ama o da âşığı mihnet köşesinde bırakıp gitmiştir:

Gitdi ol yâr günc-i mihnetde Kodu ben hâstasını dermânsız G. 45/2

Hasta âşığa, ölümü yakın olduğu için kefen lâzımdır. Çünkü sevgilinin onu terk

etmesinin yanı sıra yıllar da geçmiş, ömrü tükenmiş ve eceli de gelmiştir. Sanki ecel eli

ömür elbisesini yok etmiştir. Bu sebeple âşık kefen gömleğini giyme vaktinin geldiğini

düşünür:

Çün fenâ etdi kabâ-yı ömrümü dest-i ecel Ey kefen ben hasta-yı uryâna gel pîrâhen ol G. 75/5

Dîvân’dan âşığın cânının ve gönlünün de hasta olduğu görülür. Cânın hastalığı

ile beraber aşığın kazancının olmayışı, gönlünün kırıklığı, vücudunun zayıflığı söz

konusu edilir. Bu hâli kendisi için onulmaz bir dert hâline gelen âşık, bu hâlleri ortadan

kaldıracak bir gönül hoşluğunun arayışı içine girmiştir:

Kâr beste dil şikeste cân hasta ten za’îf Bir gönül hôşluğu yok mu ne onulmaz derd olur G. 20/3

Gönül ise gam bucağında hasta yatar, sevgiliyi özler ve onu bekler. Bu bekleyiş

onu helâk ederken yine sevgiliden meded umar ve tez gelmesini ister:

216

Hasta yatar gam bucagında seni özler gönül İntizâr ile helâk oldum meded cânım yetiş G. 52/3

Delilik hâli hem âşık hem de gönül için söz konusu edilir. Divân’da gerek

âşığın gerekse gönlün divâneliğine sebep olarak aşk mefhûmu ile birlikte sevgili

gösterilir. Âşık bir divânedir ve üstelik aşk sarhoşudur. Hem âşık hem divâne hem de

sarhoş olmanın kaçınılmaz sonucu ise aklın başta bulunmayışıdır. Bu sebeple âşık ne

yaptığını bilmemektedir:

Âşık-ı dîvâneyem hîç neyledigim bilmezem Mest-i aşkam sen dahi hûşyâr sanmışsın beni G. 132/5

Âşığın divâneliğinde sevgilinin güzelliği önemli rol oynar. Onun güzellik

unsurları divâneliğin tutmasına sebep olur. Sabâ rüzgarının sevgilinin saçlarını

hareketlendirmesi bu hâlin çıkması için yeterlidir:

Yine dîvâneligim tuttı görün şeydâlar Zülfü zencîrini depretdi gibi bâd-ı sabâ G. 4/2

Bilhassa yerlerin ve göklerin kabul edemediği ilahî emaneti hesapsız kabul

eden insanın böyle davranmasında deli gönlünün rolü bulunur. Şair bu sebeple

Kur’an-ı Kerim’in XXXIII. Sûre’sinin 72. Âyeti’ne telmihte bulunur. Bu âyet meâlen

şöyledir: “Şüphe yok ki biz arzettik emâneti göklere ve yeryüzüne ve dağlara; derken

onlar, onu yüklenmekten çekindiler ve ondan korktular ve onu yükledik insana; şüphe

yok ki çok zalim oldu, çok bilgisiz bir hâle geldi.”7

Dîvân’da insanın hem yüceliğinin hem de zaaflarının ön plâna çıkarılması bir

divâne olarak nitelenen gönül unsuru ile olduğu görülür:

Yerler ü görkler götürmedi emânet gencini Hôş götürdü bu dil-i dîvâne aşk olsun derin G. 98/8

Usûlî, Dîvânı’nda edebî çevrelerde görülen bir düşünceye değinir. Bu düşünce

“ref’olur derler kalem dîvâneden” sözüyle ifade edilir. Usûlî’de kendi Dîvânı’nda

7 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf, Milenyum Yay., İstanbul, 2004, s. 95.

217

görülebilecek hatalar sebebiyle içeriğinde delilik temini taşıyan bu sözü beyitte

hatırlatır:

Umaram yazılmaya dîvânına hatt-ı hatâ Ey Usûlî ref ‘olur derler kalem dîvâneden G. 93/9

Ayrıca Dîvân’da çocukların attığı taşları şair, kendisini dîvâneye çevirecek

unsurlar olarak görürken bu düşüncesini tasavvufa bağlar. Bu olay sebebiyle vahdet

mumunun ateşine kendisini bir pervane gibi atma isteğini dile getirir ve bu

düşüncelerini klâsik şiirin âşık-mum-pervâne mazmunları ile birlikte ele alır. Ayrıca

beyitte devrinde garip kıyafetleri ve pervasız hareketlerinin sonucunda delilerin

çocuklar tarafından taşlandığı görülür:

Gam değil etfâl senginden deli dîvâne kıl Vahdetin şem’ine cân at kendini pervâne kıl MUS. VIII/4-I

4.5.2. Âh

4.5.2.1. Umûmî Olarak Âh

Bu hâller aşk ve ıstırâbın sonucudur. Bu hâlleri ortaya çıkaran sebepler

şunlardır: Âşığın yaşadığı ayrılık ve beraberinde hissedilen acı, çekilen gam, sevgilinin

ağyara olan ilgisi hatta onu kendisine yâr edinmesi, âşığın bağrındaki onulmaz aşk

yaraları, tenine ve canına gelen mihnet okları ile onun hasta hâlidir. Bütün bunlar

sevgilinin vefasızlığı ile ilgilidir. Bu sebeplerden dolayı edilen âhlara, feryadlara atılan

çığlıklara ve inlemelere gözyaşları eşlik eder:

Tögünüp hasret taşıyla bağrımız dolu baş ile Âh ile kanlı yaş ile hele bir demdir sürelim G. 81/2

Ayrıca kara bahtı şairin feryâd etmesinin sebebi olarak gösterilir. Edilen âhlar

şaire karanlık günlerini de hatırlatır:

Kara bahtım anıp feryâd kıldım Karanu günlerimi yâd kıldım Ş. /64

Mihnet köşesinde dert sahibi Usûlî helâk olmuştur ve zaman darü’ş-şifâsının

açılmaması şaire âh ettirir:

218

Günc-i mihnetde helâk oldu Usûlî derdmend Âh kim açılmadı dârü’ş-şifâ-yı rüzgâr K. I /28

İlâhî varlık karşısında nâçiz bir zerre olan Hak âşığı, Tanrı’ya manevî bir aşkla

bağlıdır. Evrende her yerde ve her şeyde Tanrı tecellisinin varlığına inanan âşığa göre

Tanrı en çok insanın gönlünde tecelli eder ki, bu yönüyle gönlü âşık, bir ulu dergâh

olarak görür. İnsan bu hususu idrâk etmeli, her neye bakarsa onda bulunan tecelliyi

görmeli ve buna göre hareket etmelidir. Bağlı bulunduğu tasavvufî düşüncesinin etkisi

ve manevî aşkın verdiği ruh hâli ile âşık hayatında nice âhlar eder ve bu âhların

Tanrı’ya ulaştığını bildirir:

Gir gönül mülküne seyr eyle ulu dergâhı gör Şeş cihâta pertevin salmış durur ol mâhı gör Zerre-i nâçîzden hurşîde varan âhı gör Her neye kim baktın ise anda sen Allâhı gör Kancaru kim azm kılsan semme vechu’l-lâhı gör MUS. VIII/1

Mir’aç, şairin manevî dünyasını şekillendiren hadiselerden biridir. Hz.

Muhammed’in Mir’aç gecesi Tanrı ile görüşmesi onun iç âleminde ulvî duyguları

terennüm etmesinin sebebi olur. Bu duygularla şair kendinden geçer. İçinde bulunduğu

durumu anlatacak söz bulamaz. Çünkü bu hâli söze gelmez ancak yaşanır. Şairin bu

hâli ve düşünceleri ile beraber onun ettiği âhlar da beyitte görülür:

Âh kim kıldı beni bu hâl lâl Hâldir bu buna sığmaz kıl ü kâl MİR. /86

Dîvân’da âşığın ettiği âhlar, insanların uyumamasına, dumanının gökleri

boyamasına ve cihanın yüzünü karartmasına sebep olur:

Kara bahtım uyanmadı dirîgâ hâbdan bir dem Eğerçi uyumaz kimse benim bu âh vâhımdan G. 107/2

Boyanıp göklere âhım duhânı Ederdi karanu rûy-ı cihânı Ş. /51

Hayatta bütün varını terk eden Usûlî sadece âh etmeyi, ağlamayı ve inlemeyi

bırakmaz. Ayrıca yarının nasıl olacağını düşünür. Bunu kimse bilmemektedir. O halde

insan şaire göre bu anı yaşamalıdır:

Usûlî terk etdi varın komadı âh ile zârın

219

Kim bilir nic’olur yarın hele bir demdir sürelim G. 81/6

Dîvân’da Şeyh Gülşenî’nin ölümü üzerine onu sevenlerin ettiği âhlar da söz

konusu edilir:

Yerden şu denlü çıkdı göğe dûd-ı âh kim Ebr oldu gökden ehl-i zemîn nâr nâr MUS. 1/9

4.5.2.2. Âh, Üzerine Teşbih ve Mecâzlar

4.5.2.2.1. Nâr, Şerâr

Feleğin fânûsunu tutuşturan ateşin kıvılcımı olan âh, murâd mumunu yakmaya

muktedir değildir:

Tutuşdu çarh fânûsu şerâr-ı nâr-ı âhımdan Muradım şem’î uyanmaz benim baht-ı sîyâhımdan G. 107/1

4.5.2.2.2. Ejderhâ

Âh, göklere çekilen ejderhâdır. Bu teşbihle âhın sürekliliği, şiddeti ve harareti

ifade edilir:

Hîç açdırmaz yaşım tûfâna verdi âlemi Göklere durmaz çekilir âhım ejderhâ gibi G. 142/2

4.5.3. Yara

4.5.3.1. Umûmî Olarak Yara

Hayattaki nasibi ve gülbahçesindeki kısmeti dert ve yara olan âşık, gönül

huzuru ile çimenlikte dolaşamaz:

Açılsın gönlün ey fariğ yürü sen seyr-i bâg eyle Bu gülşende benim dâyim nasîbim derd ü dâg ancak G. 61/2

Yara; âşığın gönlünde, gözünde, sinesinde ve bağrında açılır ki yaranın

meydana gelmesine sebep olan da sevgilidir. Âşığın sinesinde bulunan yaradan

bahtının çerağı tutuşur ve yanar. Ateş; rengi sebebiyle yara ile beraber düşünülür:

220

Bâg-ı şâdîdir dile ey bend-i gam bâgın senin Uyarır bahtım çerâgın sînede dâgın senin G. 70/1

Gözün içinde görülen yara ve göz karası beraber ele alınır. Âşık gözündeki

yaranın göz karası olarak düşünülmemesi gerektiğini ifade eder. Sevgiliyi görmek

isteyen ve bekleyen âşk sevgiliyi görmeyi başaramaz ve gözünde hasretin sebep

olduğu bir yara meydana gelir:

Güzel gözlüm gözüm içinde sanma göz karasıdır Nazarda intizârından konulmuş dâg-ı hasretdir G. 33/3

Âşık, manevî aşkın ateşi ile bağrında yaralar meydana getirmeli, bunun

sonucunda da kendisi bir çerağ gibi yanmaya başlamalıdır. Yaranın şekli ve rengi

çerağ hayaline sebep olurken ateş aydınlatıcı ve yakıcı yönüyle ele alınır. Manevî aşkın

ateşi ile bağrında yaralar açan Hak âşığı ıstırap çekerken bu ateş ile de aydınlanacağını

ve gönül gözünün açılacağını bilir. Böylelikle hakikat yolundaki yolculuğunda varmak

istediği bir takım makamlara da erişmiş olacaktır:

Âteş-i aşk ile yak bağrına dâğ Hey kara günlü çerâg ol gel çerâg MİR. /28

4.5.3.2. Yara Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.5.3.2.1. Mehtâb

Yara, şekil sebebiyle mehtâba benzetilir. Ayrıca yaşanılan yalnızlık böyle bir

yaranın meydana gelmesinde rol oynar. Mehtaplı bir gecede tek başına olan âşık

sevgiliden ve onun yanağından mahrum kalmıştır. Çekilen hasret onun gönlünde

mehtâba benzeyen yaranın meydana gelmesine sebep olur:

Dâg olur dilde ruhunsuz geceler mehtâbdan Od yanar başımdan sensiz mihr-i âlem-tâbdan G. 109/1

221

4.5.3.2.2. Merhem

Şair, erenleri ( âşıkları) Tanrı dostu olarak görür. Onlara derin hürmet ve sevgi

duyar. Onların yaralarının; âşıkların vücudunda açılan yaralara, cana iyi gelecek ve

iyileştirecek bir merhem olarak düşünür:

Erenlerin zahmı câna merhemdir Şimden geri ölür isem ne gamdır MUS. VI/3-2

4.5.3.2.3. Lâle

Renk ve şekil unsuru yaranın lâleye teşbihine sebep olur:

Kayırmaz lâle gibi kanlı sînem çâk çâk olmak Sana bir dâg-ı pinhânım ko bârî âşikâr olsun G. 96/3

4.5.4. Gam, Gussa, Dert, Belâ

4.5.4.1. Umûmî Olarak Gam, Gussa, Dert, Bela

Bu unsurlar âşığın hayatına yerleşir ve bir türlü onu rahat bırakmazlar. Helâk

olmasının başlıca sebepleri arasında yer alırlarken gam, âşığın gönlüne ve yüreğine

etki eder, gönlün eğlenmesine engel olur, ne tende ne de vatanda huzur bırakır. Bu

herkesin katlanabileceği bir durum değildir ve âşık da çare olarak gurbete gitmeyi

düşünür:

Gamından gönlüm eglenmez dem almaz kim yürek yanmaz Bu derde kimse katlanmaz gidelim bâri şehrinden G. 111/1

Gam dopdolu cânda tende huzur kalmadı vatanda Gönlünüz eğlenmez bundan gel gurbete gidelim gel G. 76/6

Âşık; sevgilinin mahallesine varamaması, burada onun izinin tozunu

görememesi, vuslatına kavuşmaması ve onun ağraya yar olması sebebiyle gam çeker.

Hatta gamı kendine yâr edinir:

Benim gam çünki yârimdir ko yâr agyâra yâr olsun Beni cevriyle yog etse kayırmaz kendi var olsun G. 96/1

222

Eger kûyuna varmazsam izi tozunu görmezsem Visâle bir gün ermezsem meded gamdan helâk oldum G. 80/3

Gam, çaresiz gönlün canını alır, feryadını keser. Âşığın sevgiliye hâlini arz

etmesine engel olur.

Cânın aldı gam dil-i biçârenin feryâd kim Arz-ı hâl etmege ol şâh-ı cihâne cânı yok G. 62/3 Âşık, gönlünün gam makâmında karâr kılmasını ister: Bî-nevâsın gam makâmında karâr et ey gönül Bâri var uzlet bucagın ihtiyâr et ey gönül MUS. IV /3-1

Âşık, hayatındaki bazı olaylardan etkilenip kederlenmez. Bunlar: Mescitte yer

bulamaması, zamanın olayları, dünyevî mâl ve mülklerden yoksun kalış ve kendisine

atılan taşlardır:

Dâyim Usûlî ta’ne taşın yerse gam degil Kim sengsâr olan şecer-i meyvedâr olur G. 35/6

Kaynağı sevgili olan dert mefhumu ile birlikte derman mefhumuna da tesadüf

edilir. Sevgilinin derdini çekmek aynı zamanda dermân olarak görülür:

Verirsen cânını cânân senindir Düşersen derdine dermân senindir G. 29/2

Binlerce belâya uğranması yine sevgili nedeniyledir. Buna rağmen âşığın belâ

mefhûmuna bakışı kadercidir. Belâ, âşığın kaderine ezelde yazılmıştır. Bunun için

başına belâlar kaderi yüzünden gelmektedir:

Çün belâ yazmış ezelde kâtib-i Ceffe’l-kalem Başına âhir Usûlî yazılan yazu gelir G. 30/11

4.5.4.2. Gam, Gussa, Dert, Belâ Üzerine Tesbih ve Mecâzlar

4.5.4.2.1. Misafirhâne, Beyâbân, Gûşe

Gam, uzun süre misafir kalınamayan bir misafirhanedir. Bu sebeple canın

yokluk yoluna doğru göç etmesinin zamanı gelmiştir:

223

Rıhlet etse cân adem râhına doğru vaktidir Bu misâfir-hâne-i gamda nice mihmân olam G. 77/6

Gam, âşığın sergerdân bir hâlde bulunduğu çöldür ki âşık burada ayrılık acısını

yaşar. Çünkü gönül sevgilinin vuslatından mahrum kalmıştır. Vuslat ise Ka’be’ye

teşbih edilir:

Ka’be-i vaslın harîminden dili mahrûm edip Gam beyâbânında sergerdân eden sensin beni G.133/3

Usûlî’nin Tanrı yolunu bulması aşk pîri ile olur. İrfan sahibi bu kimsenin

makamı ise gam çölüdür:

Gam beyâbanın makâm etdin ana ey pîr-i aşk Bu Usûlîyi aceb vadiye irşâd eyledin G. 68/5

Gam, sevgilinin vefasızlığı sebebiyle Usûlî’nin tek başına kaldığı burada gam

ile dert mihnetine dost olduğu bir köşedir:

Gûşe-i gamda Usûlî bendeni tenhâ koyup Mihnet-i derd u gama yârân eden sensin beni G. 133/5

4.5.4.2.2. Pelâs, Makas

Gam, gönüle yakışan eski giysilerdir ki gam giysisini giyen âşık, sevgilinin

eşiğinden yüz döndürmez ve burası onun kıblesi olur:

Pelâs-ı gam kime dâmân ise ey dil sana yegdir Yüzün döndürme yârından eşiği çünki kıblendir G. 22/1

Gam, ten elbisesini kesen makastır:

Ser- rişte-i murâd ele girmez direz direz Ten câmesini gam makasıyla paralarız

4.5.4.2.3. Leşker, Yoldaş Karındaş

Gamın asker olması, bir vîrâne olarak tasavvur edilen gönlün üzerine devamlı

olarak hücüm etmesi bakımındandır. Buna rağmen gam askerinden şikayet edilmez:

Durmadan leşker-i gam bu dil-i vîrâne gelir

224

Bilmezem kanda karâr eyleye bu denli belâ G. 4/3

Leşker-i gamdan şikâyet eylemezdim kimseye Devlet ile şol güzel hünkârı görsem gâh gâh G. 119/4

Âşığın gam ve dert mefhûmlarına olan yakınlığı yoldaş, kardeş teşbihlerinin

ortaya çıkmasına neden olur:

Günc-i gamda yârı cânım gönlümün eglencesi Derd ü mihnet yoldaşım gamdır karındaşım benim G. 89/3

4.5.4.2.4. Rûzgâr, Dert, Zehir

Ümit ve baht gözünü toz ile dolduran ve onun gözyaşı dökmesine sebep olan

gam rüzgârıdır. Bu kelime zaman anlamı ile tevriyeli olarak kullanılır. Beyitte zamanın

getirdiği sıkıntılardan şikâyet edilir:

Yaş nice dökmeyem ki gam-ı rûzgârdan Çeşme-i ümîd ü dîde-i bahtım dolu gubâr MUS. 1/1-3

Dert mefhûmu âşığın aradığı dermân olarak kabul edilir:

Derd imiş dermân-ı âşık derde derman et hemân Derd-i derd dermân demiş bu derde bu derdâ-yı âşk G. 58/9

Belâ, âşığa sunulan zehirdir. Âşığın nasibi cefâyken başkaları yiyecek ve

içeceklerle gıdalanıp zevk ve sefâ içinde yaşarlar:

Âşıka zehr-i belâ sunuldu halka ayş ve nûş Ellere zevk u safâ verildi bize cefâ G. 5/6

4.5.4.2.5. Mugâylân, Hâr

Gâmın mugâylân olması sevgilinin âşığa çektirdikleri ile ilgilidir. Buna rağmen

bu unsur nedeniyle çekilen eziyetleri âşık, safa telakkî eder ve sevgilisinden yüzünü

çevirmez. Âşığın sevgiliye yönelmesi bulunduğu yeri kıblegâh olarak düşünmesi

sebebiyledir:

Mugaylân-ı gam-ı dilber safâdır Merve hakkı çün Başım gitse yüzüm döndürmezem ol kıblegâhımdan G. 107/4

225

Gamın diken olarak tasavvurunun bir başka nedeni de vermiş olduğu ıstırabdan

dolayıdır. Âşığın yüreği, gam dikeni yüzünden kanlar içinde kalır. Bu hâliyle bir

goncaya benzer. Yine de durumundan memnun olan âşık cennet bahçesine ya da bir

bağa erişme isteğini taşımaz, baharın gelmesini dahi istemez:

Yüregim gonca-veş hâr-ı gamınla dopdolu kandır Bana ey gülşen-i cennet ne bâg ü ne bahâr olsun G. 96/4

4.5.4.2.6. Afyon, Bal, Yâğ

Gam, âşığın gündüzleri yediği afyondur. Bu teşbih ile âşığın tiryâki oluşu ile

onun bu alışkanlık hâli hatıra gelir:

Gündüzün bile benimle yese afyôn-ı gamı Geceler subha degin derd ile bîdâr olsa G. 120/3

Gam ve gussa âşığın hasta canının gıdasıdır. Bunlar ise, şaire bal ve yâğ gibi

gelir:

Demişsin ayşı telh olsun gam u gussam yesin dâyim Efendi hasta cânıma benim ol bal u yağ ancak G. 61/4

4.5.4.2.7. Tennûr, Jeng, Pister

Çekilen gamın şiddeti ve yakıcılığı onu bir fırın olarak düşündürür. Aşktan

zevk ve lezzet almak isteyen, gam fırınında dönerek yanıp kebâp olmalıdır:

Aşkdan zevk eyleyip bir lezzet almak isteyen Döne döne gam tennûrunda kebâb olmak gerek G. 69/7

Can aynasının parlaklığı pas olarak tasavvur edilen gam nedeniyle kaybolur:

Bu cân âyınesin jeng-i gam almış Gönül hayretden ona baka kalmış G.

Gam, hasta döşeğinde cansız yatan Usûlî’nin başını koyduğu yastıktır. Onun

bu hâline sevgili neden olur. Çünkü şairi bıkarıp gitmiştir:

Dil-hasta Usûlîyi yine pister-i gamdan Cânsız koyup ey rûh-ı revân kanda gidersin G. 106/5

226

4.5.4.2.8. Bezm

Gam, sinesi mihnet oku ile delik deşik olmuş âşığın, içinde ney gibi inlediği

meclis olarak düşünülür:

Tîg-i mihnetle delikli sînemi sad-çâk eden Bezm-i gamda ney gibi nâlân eden sensin beni G. 133/4

4.5.4.2.9. Zindân, Bend

Belâ, âşığın kapalı kaldığı zindân olarak düşünülür. Sevgili, bu zindanda

dertleri ve feryâdları ile baş başa kalan âşık için bir kurtuluş kapısının açılmasına sebep

olmaz:

Bend-i zindân-ı belâda kaldı bin derd ile âh Olmadı kaldı Usûlî kuluna bir feth-i bâb G. 8/7

Gam, âşığın gönlü için mutluluk bağına dönüşen bir iptir. Bu duvara bağlı olan

âşığın sinesindeki yaralardan dolayı bahtının ipi yanar:

Bâğ-ı şâdîdir dile ey bend-i gam bâğın senin Uyarır bahtım çerâgın sînede dâgın senin G. 70/1

4.5.4.2.10. Tîg, Tîr, Nîş

Gam, âşığın rûhuna gıda olan ve ona lezzetler bağışlayan kılıç olarak tasavvur

edilir:

Zevk-i vaslı tatmadım bilmem velî tîg-i gamın Bir gıdâ-ı rûhdur lezzet bagışlar cânıma G. 124/4 Bela ve gamın ok ve iğne oluşu âşığa vermiş olduğu ıstıraptan dolayıdır ki bu

ıstıraptan şikâyetçi olmayan âşık belâ okunu bir hurma gibi yer, gam iğnesini de helva

gibi tatlı tatlı nûş eder. “Niş” ile ifade edilen acılık mefhûmu olur. Beyitte acılık ve

tatlılık mefhûmları birlikte bir tezat içinde ele alınır:

Yer gönül tîr-i belâ peykânını hurmâ gibi Tatlı tatlı nûş eder nîş-i gamı helvâ gibi G. 142/1

227

4.5.4.2.11. Deniz, Seyl, Bârân

Belâ, âşığın içine düşmüş olduğu bir denizdir. O, burada boğulmak tehlikesi ile

karşı karşıyadır. Bu sebeple dostlarının himmetini bekler:

Gözün yaşı taşdı yine himmet eylen himmet eylen Düşdüm belâ denizine himmet eylen himmet eylen G. 65/1

Belâ, sevgilinin sebep olduğu seldir. Hem âşığın sabır hanesini hem de

kendisini viran eder:

Cevr ile her dem belâ seylin getirem başıma Hâne-i sabrım gibi vîrân eden sensin beni G. 133/2

Yağmur yağarken gök kapılarının açıldığına ve bu esnada yapılan duaların kabul

edildiğine inanılır. Âşığın cânına gelen gam yağmurunun okları da ona kurtuluş

kapısının açılmasına sebep olur:

Açılır gök kapısı yağmurda derler lâcerem Tîr-i bârân-ı gamındandır bu câna feth-i bâb G. 7/3

4.5.4.2.12. Kûh, Seng

Gam, verdiği sıkıntı ve ağırlıktan dolayı âşığın gönlünde bulunan, sevgilinin

sebep olduğu dâğa teşbih edilir. Beyitte Ferhâd ile Şirin hikâyesine telmihte bulunulur:

Bugün Ferhâd-ı aşkım ben gönülde kûh-ı gam Bana ey Husrev ü Şîrîn - dehen dağlarca mihnetdir G. 33/4

Gam, âşığın kalbini kıran taş olarak tasavvur edilir. Gönlün gam taşıyla

kırılması ve incinmesi âşık tarafından istenilen bir durum olmaz:

Seng-i gamdan münkesir kalb olma eyle imtizâc Şîşe gibi olma igende gönül nâzik-mîzâc G. 11/1

228

4.5.5. Cevr, Cefâ, Mihnet

4.5.5.1. Umûmî Olarak Cevr, Cefâ ve Mihnet

Dîvân’da bu mefhûmların kaynağı sevgili olarak görülür. Bunlar âşığın

varlığını yok ederler. Buna rağmen âşık cevr ü cefâ çekmeyi, mihnetlere düşmeyi

kendisine uygun görür:

Hemân sag ol şu dünyâda vefâ kıl kime istersen Cefâ vü cevr u mihnetler ne olursa bana olsun G. 100/4

Çünkü cevr ü cefâ çekmek âşıklığın şartıdır. Bu husus ayrıca âşık için bir

üstünlük hali olarak da kabul edildiği için sevgili cevr etmeme kararı alsa bile âşık,

onun bu sözü hemen yerine getirmemesini ister:

Der imişsin ana şimden geri cevr eylemeyin Dedigin sözü hemân etme benim begceğizim G. 84/4

Âşık sevgilinin cevr ü cefâsına katlanır. Çünkü bu durum onu sevgiliye olan

vefâsını gösterir Bu hususu âşık beyitte bazen cefânın bazen de vefanın kulu olduğunu

ifade ederek bildirir:

Muttasıl sanma bizi cevr ü cefânın kuluyuz Dostum gah cefâ gâhî vefânın kuluyuz G. 41/1

Sevgili başkaları ile zevk ve safa içinde oldukça eziyetlerine karşı çıkılır. Bu

duruma tahammül edemeyen âşık onun bulunduğu şehirden ayrılmayı düşünür:

Safâda gayrilerle sen cefâlar içre kalam ben Ölem yegdir bu dirlikden gidelim bâri şehrinden G. 111/2

Bu mefhûmlar âşığın kısmeti olur. Başkalarına güzel nimetler ve içecekler

sunulurken âşığın payına düşen belâ zehiri ile birlikte cefâ olur:

Âşıka zehr-i belâ sunuldu halka ayş u nûş Ellere zevk u safâ verildi bize cefâ G. 5/6

229

4.5.5.2. Cevr, Cefa ve Mihnet Üzerine Teşbih ve Mecâzlar

4.5.5.2.1. Tîg, Taş, Dest

Bu unsurlar atılma, yarma yıkma, parçalama, kan dökme ve öldürme gibi hâl ve

vasıflarla ilgilidir. Cevr ve cefânın kılıç olarak tasavvuru ile âşığın iç âleminde sevgili

yüzünden hâsıl olan ızdırab hâli somut hale getirilmiş olur:

Ta’n-ı ağyar bana yetdi ve yâra sen de Sinemi tîg-i cefâyile yeter yar yeter G. 32/2

Taş, âşığın ruh dünyası içinde yıkılma fiiline uygun hayallerle ele alınır:

Zulm ile urdu cefâ taşını yıkdın gönlümü Hayra girdin bir harâb-âbâdı ihya eyledin G. 67/2

Cevr eliyle âşıkların ok gibi doğru olan boyları bükülür, ömürleri çoraklaştırılır:

Ok gibi togru olan kullarının kâmetini Dest-i cevr ile kemân etme benim begcegizim G. 84/9

Bir dem dıraht-ı ömrüme ber vermedin velî Etdin doyunca dest-i cefâyile sengsâr MUS. 1/2

Mihnet kılıcı âşığın hayatını alt üst etmesine rağmen âşık ondan şikayetçi

olmaz. Tattırmış olduğu acı, sevgiliye olan bağlılığın tartılmasında bir ölçüdür:

Cân u dilden yar kim ey yâr senden dönmezem Tîg-i mihnetle yüregim yar senden dönmezem G. 92/1

4.5.5.2.2. Tekyegâh, Hâne, Günc, Kûşe, Bucag

Buraları âşığın mihnet ıstırabını yalnız başına yaşadığı yerlerdir. Çekilen

ızdırabın kutsal bir yönü de vardır. Bu nedenle mihnet, âşığın manevî dünyası içinde

ayrı yeri olan tekke ile ilgilendirilir. Usûlî mihnet tekkesinin ihtiyar bir abdâlı

olduğunu kendisinin kim olduğunu soran sevgiliye bildirir:

Kim durur derviş Usûlî der isen şâhım eğer Tekyegâh-ı mihnetin bir ihtiyâr abdâlıdır G. 31/5

Ayrılık ve onun neden olduğu hasret ile âşık mihnet hânesinde tek başınadır:

230

Dâr-ı firkatde kodu gitdi dil ü cânım beni Ey dirîgâ yalınız kaldım bu mihnet- hânede G. 125/3

Mihnet köşesinde âşık perişan haldedir. Kendisini bu hâliyle değersiz bir

köpeğe benzetir. Sevgili de ancak dert ile sabahlayıp, bu dert ile hasta olunca âşığın

içinde bulunduğu hâli anlayabilir:

Gûşe-i mihnetde ben kelb-i hakîrin hâlini Subha dek derd ile bîdâr olmayınca bilmedin G. 73/3

Usûlî, mihnet bucağında dertler içinde kalmıştır ve arkadaşsızdır. Şair kendisini

görüp hâlini soran kişiyi takdir eder:

Aceb bî-yâr u bî-hemdem yatar mihnet bucagında Usûlî derdmendin hâlini sorana aşk eyle G. 116/11 4.5.5.2.3. Zûr, Zencîr, Orag

Yaşanılan mihnetin âşık üzerindeki etkisi görüldüğü zaman âşık, mihnetin

kuvvetinden etkilenir, boyu bükülür ve eğrilir:

Zûr-ı mihnetle büküp kaddîm kemân etdim yine Ayagı toprağına rûhu revân etdim yine MUS. II/5-3

Mihnet âşığın bağlı olduğu zincirdir:

Eğer zencîr-i mihnetde nedir hâli diyü bir gün Sorarsa ben kulun Seyd Ahmed-i Dîvâne aşk eyle G. 116/8

Bir başka beyitte de mihnet döne döne yanılan ve kebap olunan oraktır:

Puhte olup ehl-i dil bezminde bulmaz çâşnî Döne döne olmayan mihnet oragında kebâb G. 7/4

4.5.6. Hasret, Firkat, Hicr, Hicrân

4.5.6.1. Umumî Olarak Hasret, Firkat, Hicrân

Bu hâller âşığın hayatında eksik olmayan, onu yakan, canına işleyen, en çok da

vuslatta sevgili ile arasına giren unsurlardır:

231

Nakd-i ömrü harc edem derdim metâ-ı vaslına Ey dirîgâ araya düşürdü hicrân ayrılık G. 60/7

Sevgilinin ilgisizliğinden ve vefâsızlığından kaynaklanan firkat, şairi sıkıntılara

düşürür. Usûlî de çâre olarak sevgilinin şehrinden gitmeyi düşünür:

Usûlîden gönül aldın dönüben yerlere çaldın Çü bizi firkate saldın gidelim bâri şehrinden G. 111/7

Sevgiliyi görebilmek uğruna ayrılık sitemi edilmez. Şikâyet olarak kabul

edileceğinden çekinilir:

Kılmaga şikâyet ana hicrân siteminden Dil mülküne hükm edici sultânı görem mi G. 144/3

Bazen de çekilen hasret sadece âşığa değil sevgiliye de etki eder. Her ikisinin

de ölümüne sebep olur:

Yanıma gel şefkat ile koma beri firkat ile Korkaram bu hasret ile sen de ölürsün ben de ölürüm G. 113/3

4.5.6.2. Hasret, Firkat, Hicrân Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.5.6.2.1. Dûzâh, Nâr

Hicrân, kâfirlerin içinde bulunmasının istenmediği cehennemdir. Dinsiz

sevgilisinden ayrı düşen âşık bir müslüman olarak hicrân cehenneminde kendi

yanmaktadır. Bu sebeple yanına kâfirleri istemez. Ayrıca içinde bulunduğu hâlinden

dolayı Müslümânlardan meded umar:

Düşdüm ol bed-kîşden ayrı müselmânlar meded Duzâh-ı hîcrâna kâfirler giriftâr olmasın G. 104/2

Ayrılık sebebiyle ortaya çıkan ve dayanılmaz olan ıstırap bu yönüyle ateş

olarak düşünülür. Gönüle seslenen âşık bu ateşin şiddetli olduğunu ve ona katlanmanın

zor olduğunu söyler:

Cânı peksin katlanırsın derde ey gönlüm velî Döyimezsin nâr-ı hicrâna gerekse âhen ol G. 75/3

232

Mâtemler içinde kalan âşığın durumuna ancak gözü acır ve ağlar. Kimsesiz

olan âşık, ölürse kendisi için arkasından yanıp yakılacak yakını olarak hicrân âteşini

görür:

Bu matemlerde üstüme gözümdür aglayan ancak Ölürsem nâr-ı hicrânımdan artık bir yanarım yok G. 63/2

Firkat sebep olduğu ıztırabdan dolayı cehennem âteşine teşbih edilir. Âşık bir

beyitte vâizin söz ettiği cehennem âteşinin aslında firkat olduğunu, bunu aşk ateşine

düşünce anladığını ifade eder:

Âteş-i aşka düşelden beri bildim bunu kim Vâ’izin nâr-ı cehennem dediği firkat imiş G. 53/3

4.5.6.2.2. Ocak

Hasret, can ve gönlün içinde kebap olduğu ocaktır. Şairin ‘‘mihribân’’ diye

seslendiği sevgili âşığın hâlinden etkilenmez ve yanına gelmez:

Hasret ocağı içre kebâb oldu cân u dil Vâ hasretâ ki gelmedi ol mihribânımız G. 37/2

4.5.6.2.3. Kûşe, Dâr

Hicrân, âşığın dertleriyle baş başa kaldığı, ayrılık acısının etkisi ile ölmüş bir

hâlde yalnız başına yattığı köşedir. Ancak sevgilinin gelmesi, sohbeti bu köşede bitkin

ve perişan bir hâlde bulunan âşığın canlanmasına, hoşnut kalmasına sebep olur:

Kûşe-i hicrânda ölmüş yatar idik derdile Sohbetinde ruha erişdik ne hôşça cân olur G. 21/2

Âşığın hayatında en kıymetli varlığı olan sevgili, âşığı firkât kapısında bırakır,

gider. Âşık mihnet evinde tek başına ve çaresiz kalmıştır:

Dâr-ı firkatde kodu gitdi dil ü cânım benim Ey dirîga yalınız kaldım bu mihnet hânede G. 125/3

233

4.5.7. Vuslat

4.5.7.1. Umûmî Olarak Vuslat

Vuslat; âşığın ömründe erişmek için çabaladığı, hayatını buna göre

yönlendirdiği ve düzenlediği gayesidir ki bütün çabası bu gâyeye erişmek içindir ve

hayattaki ağlamalarının, inlemelerinin asıl sebebidir. Âşığa göre hayatındaki dertler bu

gâyeye erişememekten kaynaklanır, içinde bulunduğu gam hâlinin ortaya çıkmasının

asıl unsuru olur. Âşık, sevgiliden söz ederken vuslat zevkini tatmadığını ifade eder.

Onun bildiği lezzet, gam kılıcının sunduğu ikramlardır:

Zevk-i vaslı tatmadım bilmem velî tîg-i gamın Bir gıdâ-yı rûhdur lezzet bağışlar cânıma G. 124/4

Vuslatın ele alındığı beyitlerin çoğunda ayrılık mefhumuna tesadüf edilir. Âşık

ile vuslat arasına ayrılık girerken bu ayrılık ile âşık helâk olur. Bu durumdan dolayı

gözyaşları dökülür. Hatta vuslat gerçekleşse dahi sevgiliyi doyuncaya kadar görmeye

bu dökülen gözyaşları mani olur:

Firâk içre helâk oldum visâle tâ ki erişem Doyunca görmege komaz gözüm yaşı olur nâşî G. 140/3

Bazen de şans âşığın yüzüne güler, vuslatı yaşar ve yaşanılan vuslat günü âşığa

bir an gibi gelir hemen de geçer. Bir daha böyle ânı yaşayabilecek midir? Bu hususu

düşünür ve endişeye düşer:

Bir an idi vuslat günü kim geçdi ol anı Bir dahi Usûlî acabâ anı görem mi G. 144/5

4.5.7.2. Vuslat Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.5.7.2.1. Metâ’

Vuslat; sahip olunabilen ama kalıcı olmayan, elde tutulamayan, bir şekilde

elden çıkıp giden bir metâdır ki bunun için aşk pazarında bir dilberin vuslat metâsına

meyletmemek gerekir:

Âşk bâzârında meyl etme visâl-i dilbere Bir metâ-ı vaslı gördün mi k’anın hicrânı yok G. 62/4

234

Vuslât metâsına sahip olmak için âşık ömür nakdini harcamak isterken bu

durumun gerçekleşmesine mani olan yine ayrılıktır:

Nakd-i ömrü harc edem derdim metâ-ı vaslına Ey dirîgâ araya düşürdü hicrân ayrılık G. 60/7

4.5.7.2.2. Iyd

Vuslat, âşık için canların kurban edildiği bir bayramdır ki ancak bu takdirde

kemân kaşlı sevgiliye kavuşulur.

Erişmesin visâlin ıydine dil ey kemân- ebrû Eşiğinde eger bir cân ile olmazsa kurbânın G. 72/3

4.5.7.2.3. Rûz

Vuslat, yaşattığı sevinç ve hazdan dolayı nasıl geçtiği anlaşılmayan, âşığa bir

an gibi gelen gün olarak ele alınır. Oysa ayrılık sonu olmayan bir gecedir:

Bir dem imiş rûz-ı vuslat ey Usûlî bilmedin Âh kim firkat şebinin haddi vü pâyânı yok G. 62/5

4.5.8. Aşk

4.5.8.1. Umûmî Olarak Aşk

Aşk olsun, aşk eylemek gibi bazı kelime grupları içinde de görülen aşk,

Dîvan’da hayata mana kazandıran bir mefhûm olarak karşımıza gelir. Hiçbir çıkar

gözetilmeden ve kazanç kaygısı düşünülmeden yaşanılan bir duygudur. Âşığın özverisi

ile varlığını sürdürür. Sevgiliye ulaşmanın ve onunla özden bir olmanın yolu âşık

olmaktır. Bu uğurda âşık kendi benliğinden vazgeçer. Bu durum aşkın gereği olarak

düşünülür:

Olur mu âşıkın kendi rızâsı Rızâ-yı yâr olur âşk iktizâsı P. 1/3

Aşkta sevgiliye bağlanmak ve sadece onu bilmek bir kural olarak ortaya çıkar.

Çünkü âlemde aşkı bilinir kılan ve onu somutlaştıran varlık sevgilidir. Aşık-mâşuk

münasebetinde âşığı kendisine âşık etmek ve ona cefâda bulunmak sevgilinin en

235

önemli özelliğidir. Bu münasebette âşığın hissesine ise âşık olmanın yanı sıra

sevgilinin eziyetini çekmek ve aşk derdine derman aramak düşer:

Aşık ma’şûka alınır ma’şûk aşk ile bilinir Derd olsa dermân bulunur hemân derde dermân eyle G. 117/6

İlâhî aşktan söz edildiği zamanlarda aşk, insanı arzu edilen en yüce mertebeye

ulaştıran, onu olgunlaştıran ve yücelten bir unsur olarak görülür. Manevî aşk kâl işi

değil hâl işi olarak düşünülür. İçinde türlü türlü imtihânı bulunur. Bu sebeple Usûlî

manevî aşkı katlanmak ve dayanmak olarak anlarken bu mefhûmu hafife almaz,

oynanacak bir oyuncak olarak görmez:

Sakın sen aşk işin bâziçe sanma İgende âşıkım diyü kıvanma DP. 2/3

Egerçi yok durur aşkın zebânı Velî var dürlü dürlü imtihânı DP. 1/5

Aşk, âşikare olmayan gizliliği bulunan bir mefhûmdur. Onun gizli işaretleri

bulunur ki âşığa göre bu işaretleri bilmek için anlayış terk edilmelidir:

Fehmini terk etmedin fehm edemezsin ey fakîh Remzini aşkın gerek âkıl gerekse gevden ol G. 75/9

Aşkı ispat eden deliller de mevcuttur; aşkta görülen şevk ile bu şevkin

sonucunda ortaya çıkan hâller aşkın varlığına delildir:

Usûlî aşkı tahkîkin delîli şevk u hâletdir Ki mihrin kendi nûrudur yine kendiye bürhânı G. 127/15

Aşk, aklın baştan gitmesine ve takatın yitirilmesine sebep olur.

Gitdi sabr u gitdi fakat gitdi aklı u gitdi hûş Aşk içinde başıma geldi acâyib hâller G. 34/6

Âşığın sevmekten muradı ‘‘mihr ve muhabbet’’tir, muhabbetin bir mihnet

olduğu da âşık tarafından düşünülür:

Demişsin bizi sevmekden murâdı ne Usûlînin Murâdım senden ey meh-rû hemân mihr ü muhabbetdir G. 33/7 Âşık olalı gönül olmadı gamdan hâlî Be Usûlî bu muhabbet dedigin mihnet imiş G. 53/5

236

4.5.8.2. Aşk Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.5.8.2.1. Çevgân, Meydân, Bâzâr

Aşk, aşıkların başlarıyla oynadıkları bir çevgân oyunudur ve bu oyunu

seyredebilmek için insanın mert olması gerekir:


Aşk çevgânına âşıklar başın tôb eylemiş Ey Usûlî merd isen sen dahi bu meydâne bak G. 64/7

Aşk, meydana teşbih edilirken burada bir Fâris’in at oynattığı ifade edilir. O,

aşkı hafife alır. Oysa canını belâlar okuna feda etmelidir ki aşkın ciddiyeti bunu

gerektirir:

Evvelâ cânın fedâ kılsın belâlar tîrine Aşk meydânında sol Fâris kim oynadur feres G. 49/2

Aşk, Usûlî’nin canını ortaya koyduğu ve sevgilinin siyasetîni kabul ettiği bir

pazardır. Böyle davranarak her kölenin sevgilinin vuslat metasını satın almasına engel

olmak ister.

Kıl Usûliye siyâset aşk bâzârında kim Her gedâ vaslın metâ’ına harîdâr olmasın G. 104/5

4.5.8.2.2. Nây

Aşk; ezel meclisinde bir an çalındığında gökle birlikte her şeyin çark

vurmasını, bütün varlık âleminin hep birden dönmesini, semâ etmesini sağlayan ney

olarak ele alınır:

Çarha girdi çarh u eşyâ tutdı bir keeden semâ Çünki çalındı ezel bezminde bir dem nây-ı aşk G. 58/2

4.5.8.2.3. Şâh

Aşk, Hz. Yusuf’un Mısır iline sultan olmadan evvel gönül tahtına oturmuş olan

şâh olarak ele alınır. Bu husus ile aşkın ezelî olduğuna, hakikat ehlinin gönlünde

237

âşıklık hâlinin ezelden devam etmekte olduğuna işaret edilir. Bu düşünce ile kast

edilen ise Bezm-i Elest’dir:

Şâh-ı aşkın taht-ı dilde hükm ederdi cân gibi Mısır iline Yusuf olmamış idi sultân henûz G. 39/2

4.5.8.2.4. Od, Mihr

Aşk, seveni yakan haliyle ateş olarak ele alınır. Bu teşbih ile aşkın ıztırab veren

yönü de ifade edilir. Bu ateşe herkes katlanamaz. Hatta Cebrail dahi kanadını aşk

ateşinden korumalıdır. Aşk ateşinde yanmaya muktedir olan pervâne ile özdeşleştirilen

âşıktır:

Girmesin aşk oduna perin sakın Cebre’îl Biz bu şem’a yanıcı pervâneyiz pervâ neden G. 93/5

Âşık, insanın özünü şekillendiren aşk ateşinde yanmaktan vazgeçmez. Can ve

başını kıyarak, kanlı göz yaşları dökerek ve aşk âteşinde yanarak gurbete çıkmayı

düşünür:

Kıyalım baş ile câna yaşımız boyayıp kana Aşk oduna yana yana gel gurbete gidelim gel G. 76/3

Aşk, dünyayı aydınlatan ve ortaya çıkınca âşığın vücudunun her zerresinin

şevkten oynamasına sebep olan güneştir:

Hâk-i cismim zerre zerre raksa girdi şevkden Çün tecellî eyledi mihr-i cihân- ârâ-yı âşk G. 58/10

4.4.8.2.5. Pîr, Makam, Tekye

Aşk; sevgiliye varmanın yollarını öğreten, gam çölünü makam edinen bir

pîrdir. İnsanı şaşkınlığa sürükleyen bu yeri, gözyaşı döken, acı ve hasret çeken âşığın

gözlerinin önüne serer:

Gam beyâbanın makâm etdin ana ey pîr-i aşk Bu Usûlîyi aceb vâdiye irşâd eyledin G. 67/6

238

Aşk; âşığın kendini bildiği ve mutlak gerçeğe eriştiği makamdır. Bu makamdan

âşık dünyevi bağlarından kurtulur ve ilâhî olana erişir. Zahîdin gönlü ise burada bir an

dahi karar kılamaz:

Makâm-ı aşkda bir dem karâr etmez dil-i zâhid Mekân ehli belî tutmaz mekânı lâmekân içre G. 126/2

Aşk kutsal bir bakış sonucunda tekke olarak ele alınır. Abdal olan gönülün aşk

tekkesinde bulunmasının gereği ifade edilir:

Tekye-i aşka gir ey abdâl-ı dil ko ka’beyi Hey yaban dîvânesi cehd eyle sen de evden ol G. 75/6

4.5.8.2.6. Gam, Belâ, Kahr

Aşk, birtakım ağır şartlar altında gelişir ve ızdıraba neden olur. Bu hâlde

duyulan gam ile özdeşleştirilir ve âşığın gönlünden bir nefes dahi çıkmaz:

Bir nefes çıkmaz gam-ı aşkın gönülden dôstum Sanki ol sevdâyı kalbimle hüveydâ eyledin G. 67/3

Aşk, ezelde kabul edilen belâdır. Bu teşbih ile ‘‘Bezm-i Elest’’ kast edilir:

Şimdi mi dedim belî ancak belâ-yı aşkına Tâ ezelden etmişem ikrâr senden dönmezem G. 92/4

Aşk, âşığa etki eden kahır olarak ifade edilir:

Kahr-ı aşkın satveti kendi alâyıkdan beni Ey Usûlî hakk imiş e’s-sayfü mehhâ’ü’z-zünûb G. 6/8

4.5.8.2.7. Râh, Tarîk, Râz

Aşk; uzun bir zaman içinde yaşanması, hatta bir ömür boyu mücadeleyi, gayreti

gerektiren bir süreç olmasından dolayı ve kat edilmesi gereken merhaleler sebebiyle

yola benzetilir. Âşığın sevgiliye ulaşabilmesi için çabuk ve çevik olması gereken

yoludur. Gönül ise bu yolda sabır ve iradeyi terk eder:

Ey gönül sabr u karâr olur mu râh-ı aşkdan Her nefesde âşıkın işi şitâb olmak gerek G. 69/6

239

Aşk yolunda dert ve gam yükünü çekmek gerekir. Usûlî bu yolda nice dert

çekmiş, aşk uğruna nice çaba göstermiştir. Bunun için işi gücü olmayan biri

sanılmamalıdır:

Ben Usûlîyem ki durdum hıdmete bel bagladum Sen tarîk-ı aşkda bîkâr sanmışsın beni G. 132/6

Tarîk-ı aşkda çekmek gerekdir derd u gam bârın Bunun gibi seferde bundan özge hîç zâd olmaz G. 44/3

Kainatın yaratılışındaki sır aşktır. Ayrıca güzelin yüzünde görülen Tanrı

tecellisidir. Bu sebeple güzeli sevmek Tanrı’yı sevmektir. Güzellik ve aşk sırrı insanı

mutlak varlığa ulaştıran mefhûmlardır:

Râz-ı aşkı saklasın dîdâr-ı ferdâ isteyen Kûy-ı yâri beklesin fırdevs-i a’lâ isteyen G. 108/1

4.5.8.2.8. Bahr, Sahrâ

Aşk, âşıkta meydana getirdiği duygular, coşkunluklar, ne zaman ne olacağının

belli olmaması ve âşığa çok fazla gözyaşı döktürmesi, çok çeşitli sıkıntılarla

karşılaştırması gibi sebeplerle içinde birtakım tehlikeleri barındıran deniz olarak

düşünülür. Felek gemisi bu denizin girdabına düşer ve kendini buradan kurtaramaz:

Düşdü aşkın bahrının girdâbına fülk-i felek

Döne döne kendözin kurtaramaz gırdâbdan G. 109/2

Aşk, tehlikeli oluşu ve pek çok güçlüğü barındırması sebebiyle pazu kuvveti

ile geçilmesi mümkün olmayan bir sahraya benzetilir:

Pây-ı ikdâm ile bil boşa verilmez kûh-ı derd Kat olunmaz kuvvet-i bûzâyile sahrâ-yı aşk G. 58/8

4.5.8.2.9. Şarap, Cevher

Aşk içildiğinde insanı çılgına döndüren bir şarap olarak düşünülür. Aşkın

şaraba benzetilmesinde, şarap gibi insanın aklını başından alınmasının etkisi bulunur:

Tolu tolu sunalım câm-ı şarâb-ı aşkı Bu Usûlî’yi yine vâlih ü şeydâ kılalım G. 85/7

240

Aşk, cân parası sarfedilerek elde edilen cevher olunca bu alış-verişte zarar ve

kazanç düşünülmemelidir:

Cevher-i aşkına verdim nakd-i cânı sarf edip Bu dükân-ı kevnde sûd u ziyâna bakmayam G. 79/7

4.5.8.2.10. Kitâb, Âyât

Aşk, gönlün harfi harfine ezbere bildiği kitap olarak ele alındığı beyitte Hz.

Muhammed’e, Kur’an’ın henüz inmeden evvel Hz. Peygamber’in gönlünde Allah

sevgisinin ( aşkının) olduğu, onun gönlünün dahi peygamber olmadan aşk kitabını

okuduğuna ( Allah’ı tanıdığına) işaret edilerek bu düşünce ile aşkın ezeli olduğu kast

edilir:

Ezber okurdu gönül aşkın kitabın harf harf İnmemişdi Hazret-i Peygambere Kur’an henûz G. 39/3

Şair, gülü şekli itibarıyla içinde aşk ayetlerinin yazılı olduğu bir kitaba benzetir.

Gülün yaprakları bülbül için bahar mevsiminde aşk ayetlerinin bölüm bölüm şerh

edildiği bir kitap olarak düşünülür:

Şevk ile şerh etmege âyât-ı aşkı bâb bâb Fasl-ı gülde bülbüle evrâk-ı gül besdir kitâb G. 7/1

4.5.8.2.11. Ejderhâ, Şahin, Ankâ

Aşk, âşık üzerindeki yakıcı, yıkıcı tesiri bakımından ejderhaya teşbih edilir.

Beyitte Hz. Mûsâ’nın asâ mucizesine telmih yapılır.

Dayanırdım aşka âhir yakdı mahv etdi beni Ben asâ sanırdım anı ol hôd ejderhâ imiş G. 54/5

Aşk, kudret kafında gönül ankasını avlayan şahindir:

Sayd olur ser-pence-i şâhin-i aşka neylesin Kâf-ı kudretden tutalım kim gönül ankâ imiş G. 54/4

241

Aşk, gönül Kâf’ını yurt edinen ankâ kuşu olur. Şair bu hususu tasavvufî

düşünce ile birleştirir. Şaire göre Kâf dağı insanın vücûdu, anka da insandaki Tanrı

sırrıdır:

Yine saldı sâyesin devlet hümâsı başıma Yine kıldı gönlümün Kâfın makâm ankâ-yı aşk G. 58/4

4.5.8.2.12. Kamet, Pay

Aşk, boy ve sadâ unsurları ile somutlaştırılır. Ezelde, aşkın yüce boyu

görününce, aşk ayağa kalkarak boyunu gösterince “Tanrı bütün noksan sıfatlardan

münezzehtir ve Rabbim pek yücedir” sadası, birden ve her taraftan duyulur:

Çün kıyâm etti ezelden kamet-i bâlâ-yı aşk Yer yerin koptu sadâ-yı rabbiyel a’lâ-yı aşk G. 58/1

Aşkın temelinde sevgili ve ona kavuşma, ulaşma arzusu bulunur. Şair, aşkı

sevgiliye kendisini ulaştıracak bir vasıta, ayak olarak görür:

Kasd edicek ka’be-i maksûda kûy-ı vahdete Bir kademde erişir pây-ı cihân - peymâ-yı aşk G. 58/15

4.5.8.2.13. Şehir, Sahrâ, Kûy

Sevgilinin sultan oluşu ve aşkta onun hükmünün geçmesi, aşkın kesilen

başların, dökülen kanların hesabının sorulmadığı şehre benzetilmesine sebep olur:

Kesilir nice bin başlar sorulmaz kimsenin kanı Ki zîrâ aşk şehrinde igen mazluma dâd olmaz

Aşk, mihnet köşesinde oturmaktan daralan gönül için lâyık görülmeyen kûy

olur. Aşk kûyuna, mihnet köşesindeki sıkıntılar aşıldıktan sonra ulaşılabilir:

Eger sen güc-i mihnetde oturmaktan daralırsan Gönül gel aşk kuyundan senin haddin degül gendir G. 22/4

242

4.5.8.2.14. Dârâ

Aşk, selden asker çeken, ateşten bayrak yücelten ve gam ülkesini yakıp, yıkan

Dârâ’dır:

Seylden leşker çekip kaldırdı âteşten alem Yakdı vü yıkdı vücûdum âlemin Dârâ-yı aşk G. 58/5

4.5.8.2.15. Vahdet

Usûlî, aşkın vahdeti ( birliği-birleştiriciliği) sayesinde dünyadaki dengenin,

düzenin yerli yerinde olduğunu belirtir. Bütün varlık, Tanrı’nın varlığında

birleştiğinden ve bu birliği aşk sağladığından dolayı su cihanı kaplayıp boğmaz, ateş de

yakmaz :

Usûlî vahdet-i aşkın kemâl-i i’tidâlinden Ne gark etdi cihânı su ne hôd kıldı zebân âteş G. 56/9

4.6. Rakîb

4.6.1. Umûmî Olarak Rakîb

Dîvân’da bu mefhûm gayrılar, yabancılar, düşmanlar ve âşıga göre de

sevgilisiyle görüşen herkes için kullanılır. Sevgili, âşığa yâr olduğu müddetçe

rakiplerden, düşmanlardan çekinilmediği görülür:

Çünki yâr oldun Usûlî kuluna sultânım Gam degil cümle cihân dopdolu agyâr olsa G. 120/5

Sevgiliye seslenen âşık, kendisini düşmanlarıyla dost olduğunu, yani kendisini

düşmân (ağyâr) sanmışsın der ve durumun öyle olmadığını ima eder:

Dostum düşmenler ile yâr sanmışsın beni Ey dîrîgâ yâr iken agyâr sanmışsın beni G. 132/1

Rakîb, sevgiliyle zevk ve safa içindedir ki bu hâl, âşığı cefâlara sürükler. Böyle

bir hâlde yaşamaktansa ölmeyi yeğler. Çare olarak sevgilinin şehrinden ayrılmayı

düşünür:

243

Safâda gayrilerle sen cefâlar içre kalam ben Ölem yegdir bu dirlikden gidelim bâri şehrinden G. 111/2

Hatta sevgili rakîp ile mutluluk ve sevinç içinde seyre çıkar. Onu gam

bucağında keder ve acı içinde, gözyaşı döker halde bırakır:

Şâd u hurrem seyr edip ağyâr ile her kûşeyi Gam bucagında beni giryân u nâlân eyleyen G. 97/2

Bazen de âşık sevgilinin ağyara yâr olmasını ister. Çünkü âşık sevgilinin

eziyetleri sayesinde tasayı, gamı artık kendisine yâr edinmiştir. Onun tek arzusu

sevgilinin var olmasıdır. Bu bile onun mutlu olmasına yeter:

Benim gam çünki yârimdir ko yâr ağyâra yâr olsun Beni cevriyle yog etse kayırmaz kendi var olsun G. 96/1

Âşık, rakîbin kınamalarının aşka mani olamayacağı düşüncesine sahiptir.

Çünkü onların bu sözleri çer çöp kadar değer taşımamaktadır:

Ey Usûlî aşka ma’nî olamaz ta’n-ı rakîb Baglayamaz hâr u has deryâ-yı ummân yolların G. 94/6

Bazen de ağyarın kınamaları âşığı canından bezdirirken bu duruma son verecek

kişi ise sevgilidir:

Ta’n-ı agyâr bana yetdi be yârâ sen de Sînemi tîg-i cefâyile yeter yar yeter G. 32/2

Rakîbin her işinin çirkin olduğu düşünülür, ama ona öğütlerde bulunmaktan

âşık çekinmez. Rakîb, içki meclisinde rindân ile sohbet etmemelidir. Bu sohbetlerin

ona faydası olmayacaktır, hatta köpek gibi öldürülmesine neden olacaktır:

Her işin ey rakîb çirkindir Küllü şey’in mine’l- kabîhi kabîh G. 12/4

Öldürürler it gibi bir lahza vermezler amân Meclis-i meyde rakîbâ etme rindân ile bahs G. 10/8

Bunun için ya elinde hazır bir kılıç ya da keskin bir bıçak bulundurmalıdır. Ya

da bu sohbetlerden vazgeçmelidir:

Elde yâ bir tîg hâzır kıl ya bir keskin bıçak

244

Yâhud etme vazgel şol bir ahriyân ile bahs G. 10/9

Ağyar mefhûmu yaradanın dışındaki tüm yaratılanları ifade eder ki bu

bakımdan mâsîvâdır. Şair, eşyanın hakikatini anlamayanları basiretsizlikle

nitelendirirken asıl görmesi gerekenin evrendeki Tanrı tecellisinin olduğunu ifade eder.

Bunun için basiretsiz ( anlayış) olanlar mâsîvâdan gözünü yummalı, yâr dîdarını

görmelidir:

Ey basîretsiz göz aç agyâra bakma yârı gör Mâsîvâdan gözünü yum tal’at-ı dîdârı gör G. 28/1

4.6.2. Rakîb Üzerine Teşbîh ve Mecâzlar

4.6.2.1. İt, Seg, Zâg

Rakîbin köpeğe teşbihinde öncelikle hakaret kastı bulunur. Köpek-rakîp

münasebeti ile köpeğin sahibini koruması, gözlemesi hususuna işaret edilir. Âşık,

sevgilinin yanında bulunan rakipleri de âşığı sevgiliye yaklaştırmadıkları için köpeğe

benzetir, sevgilinin köpeklerinin izine çirkin yüzünü sürmek istediğini, her ne kadar

‘‘ köpek’’ dese de sevgilinin yanında bulundukları için onları “uluları” olarak kabul

ettiğini söyler:

Çirkin yüzümü itleri izine sürem mi Ulularımı ya’ni ki yârânı görem mi G. 144/2

Sevgilinin mahallesinin köpekleri âşığın eski dostlarıdır. Âşık; onlarla eğlenir,

güzel zaman geçirir:

İtlerin kûyunda yârân-ı kadîmimdir benim Eglenirdi bu gönül onları görsem gâh gâh G. 119/5

Âşık, yâd ellerde sevgiliye erişmediğinde sevgilinin mahallesinin köpeğine

gider ve gönlünün özünü ona âşinâ eyler:

Bu yad ellerde çün yokdur gönül eglencesi bir yâr Seg-i kûyuna var ey dil özünü âşinâ eyle G. 118/7

Çünkü sevgilinin köpeklerinin kulluğunu etmek büyük bir saadet olarak

görülür:

245

Hâk-ı râhında zelîl oldugumuz izzet imiş İtlerin kullugun etmek bir ulu devlet imiş G. 53/1

Zâg teşbîhi rakîbin, sevgilinin hâline, onun güzelliğne vakıf olmakta yetersiz

kalacağını ifade etmek için kullanılır:

Ne hâlet anlaya gülzârdan zâg Hemân bülbül gül-i handân senindir G. 29/4

4.6.2.2. Kul

Kıymet taşımadığı kabul edilen, denginin ancak bir köpek olacağı düşünülen

rakip bu bakımdan kula teşbih edilir. Âşık da böyle bir kişi ile kıyaslanmamasını ve

kendisine karşı bir kulun tercih edilmesini sevgiliden ister:

Beni itin yerine bağlama kim yeri degil Bir kulu âleme hân etme benim begcegizim G. 84/7

4.6.2.3. Ehremen

Bir başka beyitte ise memduh övülürken onun kendisine kemâl ehlini kul

edinmesi söz konusu edilir. Memduh gücü ve kudreti ile Hz. Süleymana teşbih edilir.

Bunun için de ona her şeytan tabiatlı kişilere yâr olmaması gereği ifade edilir:

Pâdişâhım kendine ehl-i kemâli kul edin Sen Süleymânsın sana yâr olmasın her ehremen K. 4/25

4.6.2.4. Münkir, Sufî, Zâhid, Fakîh, Müftü

Cemiyet maddesinde söz konusu ettiğimiz bu kişiler Usûlî ile

bağdaşmadıklarından dolayı rakîb olarak görülürler. Bu sebeple Usûlî’nin onlara karşı

tavrı, duyguları, düşünceleri olumsuzdur.

246

4.6.2.5. Nâdân, Pelîd, Nâmerd

Rakip, sevgilinin kendine dost edindiği kıymet bilmez, cahil, kaba, terbiyesiz

biridir. Sevgilinin onunla dostluğu âşığın duygu dünyasını alt üst etmiştir:

Günc-i gamda bî-dil ü bî-yâr terk etdin beni Ey özüne bir nice nâdânı yârân eyleyen G. 97/4

Sevgili müstesna güzelliğinin ve kıymetinin farkında değildir. Kendisine uygun

düşmeyen alçak tabiatlı kişilerle beraber olan sevgiliye bu durum zarar vermektedir:

Serv gibi serkeş ol ey her pelîde baş koşup Sâye-veş üftâdesin hâk ile yeksân eyleyen G. 97/3

Sevgilinin görüşeceği kişinin nâmerd yaratılışlı olmaması gerektiğini belirten

şair, sevgilinin sevgi dolu kimselerle, gerçek âşıklarla dolayısıyla kendisiyle

dostluğuna onay verir:

Biraz gayret gerek erde koşulma degme nâmerde Muhibden gayri bir ferde vefâlar olma sultânım G. 91/6

4.6.2.6. Hâr

Rakîbin diken olarak düşünülmesinde acı ve ıstıraba neden oluşu rol oynar.

Beyitte sararmış yanağı ancak dert ehlinin anlayabileceği, dertsiz insanın bu durumu

kavrayamayacağı bildirilir. Safran, sarı rengiyle dertten, sıkıntıdan sararmış âşığın

sembolüdür ama diken hiçbir zaman dert çekmemiştir. Bunun için âşığın benzinin

sararmasının nedenini kavrayamaz. Zaten kendisi de renk itibariyle safrana

benzemektedir:

Rûh-ı zerdini ehl-i derd olanın ehl-i derd anlar Anı bî-derd olan bilmez ne bilsin hâr za’ferânı G. 129/5

Eşsiz güzelliğe sahip olan sevgilinin, diken olarak kabul edilen rakibi kendine

dost edinmemesi istenir:

Yaraşmaz sana ağyâr ile gel yâr olma sultânım Gül-i bâg-ı cinânsın hemdem-i hâr olma sultânım G. 91/1

247

Rakipten uzak duran sevgilinin sohbetinde ağyar korkusu çekilmez. Bunun için

âşık, sevgiliyi dikensiz bir gül olarak ele alır:

Sohbetinde yog idi agyârdan havf u melâl Ey Usûlî bir gül-i bî-hâr idi eglencemiz G. 40/5

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

USÛLÎ DÎVÂNI’NDA TABİAT

1. KOZMÎK ÂLEM

1.1. Gökyüzü

1.1.1. Genel Olarak Gökyüzü

Usûlî, Dîvân’da gökyüzünü Dîvân şiirine hâkim olan astronomi anlayışına

uygun olarak ele alır. Bu anlayışa göre gökyüzü, dünya göğünden başlamak üzere,

her birine felek denen, kubbe şeklinde tasavvur edilen katlardan meydana gelirken

dünya da evrenin merkezi kabul edilir. Gökyüzü

‘‘1. Felekü’l-Kamer (Ay)

2. Felekü’l-Utarit (Merkür)

3. Felekü’z-Zühre (Venüs)

4. Felekü’ş-Şems (Güneş)

5. Felekü’l-Mirrîh (Mars)

6. Felekü’l-Zuhal (Satürn)

7. Felekü’l-Müşteri (Jüpiter)

8. Felekü’l-Burûc (Burçlar)

9. Felekü’l-Atlâs

olmak üzere dokuz felektir. Toprak, su, hava ve ateş ise süflî varlıkları teşkil ederler.

Toprak merkezî noktayı meydana getirir ve ateş felekü’l-kamer’in iç yüzüne temas

eder. Feleku’l-atlas, diğer feleklerden ayrı olarak, doğudan batıya doğru, günlük,

dairevî bir dönüşle hareket eder. Feleklerin hepsi şeffaf cisimlerdir; görünmezler ve her

birinin hızlılık ve yavaşlık bakımından farklı, husûsî hareketleri vardır. Yıldızlar ise

parlak cisimlerdir. Filozoflara göre ulvî mücerret varlıklar, şeriat sahiplerine göre semâ

melekleridir. Süflî varlıkların da lâtif birer cismî, belirli merkezi, kararlı bir yeri, bir

müdebbir ve idarecesi vardır.’’1

‘‘Bu dokuz felekten ilk yedisine ‘Seb’a-i seyyâre’ adı verilir ve bu yedi felekte

yedi gezegen yer alır. Sekizinci felekte sabit yıldızlar bulunur. Boş olduğu için “Atlas”

adı verilen dokuzuncu feleğe “Arş, Arş-ı alâ, Arş-ı İlâhî, Felek-i eflâk” denir.

Dördüncü felekte yer alan Güneş, sultandır. Ay feleğin veziri, Utarit kâtibi, Zühre

1 Nejat Sefercioğlu, Nev’î Divânı’nın Tahlîli, Akçağ Yay., Ankara 2001,s. 345.

250

çalgıcısı ve rakkâsesi, Mirrîh seraskeri, Müşteri kadısı ve Zuhal hazinedârıdır.

Sekizinci felekte yer alan yıldızlar Hamel (Koç), Sevr (Boğa), Cevza (İkizler), Seratan

(Yengeç), Esed (Arslan), Mizân (Terazi), Akrep, Kavs (Yay), Cedî (Oğlak), Sünbüle

(Başak), Devl (Kova) ve Hut (Balık) olmak üzere on iki burcu meydana getirirler.

Gezegen ve burçların insanların hayatında ve talihlerinde etkili olduğuna inanılır.’’2

Evrenin yaratılış nedeni insandır. Tanrı’nın tüm sıfatları kendisinde tecelli eden

insan-ı kâmil yaratılmışların en şereflisidir. Bu nedenle insan evrenin kalbidir. Bu

dairevî sistemin merkezidir. Usturlâb gökyüzünde gök cisimlerini, hareketlerini

gözlemleyen bir âletdir. Gökyüzünü gözlemlemeye yarayan usturlâb gibi insan da

yeryüzünden, sahip olduğu mertebesiyle feleğin tavırlarını seyretmelidir:

Merkez-i hâkdesin dâ’ire-i kalbinde Felek etvarını seyr eyle suturlâb gibi G. 143/2

Bir kudsi hadiste Tanrı “Ben bir gizli hazineyim, bilinmeyi arzu ettim, âlemi

yarattım. ”3 buyurmuştur. Bu istek doğrultusunda yaratılış başlamış, elest bezminde

insan Tanrı’nın birliğine ve varlığına şahit tutulmuştur.4 İlâhî aşk neyi çalınınca tüm

eşya ile felekler vecde gelerek kendinden geçmiş ve aşk ile dönmeye başlamışlardır:

Çarha girdi çarh u eşyâ tutdı bir kezden semâ’ Çünki çalındı ezel bezminde bir dem nây-ı aşk G. 58/2

Zamanın akışı, hayatın gelip geçiciliği, insanın yeryüzündeki macerası

değerlendirilirken ilgi kurulan unsurlardan biri de gökler olur. İnsan bu dokuz kubbe

ve altı yön içinde gelir ve gider. Ne geldiği kapı görünür ne gittiği yol vardır:

Bu dokuz kubbe vü şeş sû içinde geldin ü gitdin

Ne geldiğin kapı zâhir ne gittiğin memer peydâ G. 1/6

Dokuzuncu felek, bütün felekleri kuşatmış olan Atlas feleği yirmi dört saatte bir

dönüşünü (devr) tamamlar ki bu devir, doğudan batıya doğrudur ve diğer felekleri de

döndürür. İnsanların felekten şikayetinin sebebi, işte bu, Atlas feleğinin ters dönüşü

yüzündendir ve Klâsik şiir geleneğinde şairler, insan hayatında baş gösteren tüm

2 Haluk İpekten, Fuzulî; Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, Akçağ

Yay.,Ankara 1973, s. 159. 3 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yay., İstanbul 2004, s. 65. 4 Cebecioğlu, a.g.e., s. 101.

251

talihsizlikleri dokuzuncu göğün, felekü’l-âlâ’nın dönüşüne bağlarlar. İşte bu nedenle

insan hayatındaki olumsuzluklardan o sorumlu tutulur, ondan şikâyet edilir.5

Şair, felekle ilgili düşüncelerinde olumsuz ve karamsardır. Bu husus beyitlerde

değişik hayallere sebep olur. Felek; güzel ve mutlu bir yaşamı engelleyen tuzaklarla

doludur. Yaşamı sürekli acılardan ibaret kılar. O, insanın gönül ve can ka’besini

devamlı inciten, ona oyunlar oynayan bir gaddardır. Gam, şairi feleğin belâ oklarına

hedef yapmıştır. O, yaşarken adeta mezara girmiş gibi bir haldedir:

Dil ü cân ka’besini kılıp âzâr Oyunlar oynadı bu çarh-ı gaddar Ş. /61

Kabrim değil durur görünen etti dest-i gam Ben hâkî çün nişâne-i tîr-i belâ-yı çarh G. 13/5

Usûlî; dervişâne bir ruha sahip, tefekkür sahibi bir şairdir. Felek karşısında

kaderine razıdır. O, bir felek-zededir:


Şaire göre yaşamda rahat olunmamalıdır. Zamanın göğü, kaza tuzaklarıyla

doludur. Bu nedenle uyanık olunmalıdır. Aşağıdaki beyitte ‘‘Zeki ve uyanık bir kuş

olsan bile sakın rahat oturma! Zamanın göğü kaza tuzaklarıyla doludur.’’ diyerek

insanları uyarır:

Murg-ı zîreksen de fârig-bâl oturma key sakın Doludur dâm-ı kazâ ile fezâ-yı rüzgâr K. 1/9

Felek, insanı hayatı boyunca acı veren olaylar karşısında bırakır. Yaşattığı

sıkıntılarla, insanı bahtsız biri haline getirebilir. Şair, bu durum karşısında yüreğinde

bir isyân duygusu hisseder. Şikayetçi bir tavır takınarak göklere ve hayattaki

haksızlıklara sitem eder.

Olısar seyl-i fenâdan çü harâb âhir-i kâr Günbed-i çarhına vü kasr ile eyvânına yûf G. 57/2

5 Muhammed Nur Doğan, Fuzulî; Leylâ ile Mecnûn, Metin Düzyazı, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar, Yapı

Kredi Yay., İstanbul 2002, s. 555.

252

Sıkıntıların kaynağı olarak feleği gören şair bazen de feleğe rağmen isteklerine

kavuşur. Böylelikle kahpe felekten öcünü aldığını düşünür.

Usûlîyem diyü gelmiş gönül istediğin bulmuş Kahbe felekden öç almış fenâlarız fenâlarız G. 47/7

Felek, şairin hayatında ne kadar etkili olsa da o, bu durumu farklı yorumlar ve

sevgiliye kul olduğu için baş eğdiğini belirtir. Şair feleğe değil sevgiliye baş eğer:

Sana baş eğmeziz âzâdeyiz ey çarh ammâ Togrusun diyelim ol serv-i revânın kuluyuz G. 41/3

Ölümden bahsedilirken ilgi kurulan öğeler arasında gökler de bulunur. İnsan

ruhunun öldükten sonra göğe çıkacağına olan inanç dile getirilir:

Cihândan geçmek istersen hûriler kuçmak istersen Göklerde uçmak istersen evvel cânını cân eyle G. 117/4

Âşık çektiği sıkıntılar, yaşadığı ayrılıklar nedeniyle feryat eder, âhları göklere

ulaşır, harareti ile gökleri yakıp, tutuşturur. Bu ilgi, feleğin yüksekliği, genişliği ile

ahların şiddeti ve sonsuzluğu sebebiyle kurulur.

Göklerin kubbesine çekilen âhların ateşi, gökyüzüne çekilen bayrak olarak

düşünülür. Beyitte aşkın insanı, âşığı içine sürüklediği sıkıntılı durum anlatılırken

sinede yanan ateşten cahiller haber almaz, onlar aşk ateşini, aşkı anlamazlar, denir:

Kubbe-i çarha ‘alemler dikdi âhım ateşi Almadı sûz-ı derûnumdan haber nâdân henüz G. 39/9

Kasidelerde gökyüzü, memduhun övgüsünde değişik düşüncelere sebep olur. O,

yücelik ve devlet göğüdür. Onun mertebesi göklerdir. Adaletiyle bu gökyüzü pâyidar

kalır. Göğünün eşiğine baş koyulduğundan beri insanın talihi şad olur, başı göklere

erişir. Şair, yer ve gökte buyruklarıyla onun galip olmasını diler:

Âsuman-ı izz ü devlet âfitâb-ı ma’delet Bahr-ı cûd-ı mekremet kân-ı sehâ kûh-ı vakâr K. 3/21

Usûlî, Dîvân’da on sekiz bin âlemi, temelinde Vahdet-i Vücud’un olduğu bir

anlayışla algılar. Gökyüzü de İslâmî inanışa ve bu tasavvufî görüşe göre yaratılmıştır.

253

On sekiz bin âlemi, dokuz kat göğü ve altı yönü ( ön, arka, sağ, sol, üst, alt) altı günde

yaratan Tanrı’dır:

On sekiz bin âlemi nüh çarhı hem Şeş cihet şes rûzde kıldı rakem MİR. /11

‘‘Gökyüzü; evren, yeryüzü, Üst, alt ve altı yönle birlikte “Mim-i Ahmed”den

görünür. ‘‘Mim-i Ahmed şöyle izah edilir: Ahad; bir ve eşsiz demektir. Allah

adlarındandır. Ahmed de Hz. Muhammed’in bir adıdır. Arap alfabesinde “Ahad”la

“Ahmed” arasında bir “m” harfi vardır. İkisi arasındaki fark bu kadardır. Sofiler,

Ahmed’i, yani Hz. Muhammed’i dolayısıyla da insanı; özellikle kâmil insanı, Allah’ın

zuhûru olarak kabul ederler. Aynı zamanda, onlara göre imkân âlemi, Ahad’ın Ahmed

şeklinde zuhûrundan ibarettir ki Ahmed kelimesindeki mim (m harfi) harfi de imkân

alemine bir işarettir.”6

Mîm-i Ahmed’den göründi kâyinât ‘Arş u ferş u fevk u taht u şeş cihât MİR. /37

Övülenin manevi makamının büyüklüğü ve Hz. Muhammed’in şanının

yüceliği övülürken göklerle özellikle arş ile ilgi kurulur. Övülen, gönül dili ile hakikat

sırlarını bildirir ve o, mana âleminin sultanıdır. Onun sancakları âlemin mâverâsına

dikilir. Merdiveninin ayağı, rütbesi arş derecesine erişmiştir. Hz. Muhammed,

Mi’raç’ta dokuz gökten geçmiş, Tanrı ile görüşmüştür. Hz. Muhammed’in sırtına

levlâkdan kaftan olmuş ve göklerin kürsüsünden yere inmiştir. O, ‘‘Habibim! Sen

olmayaydın ben eflâkı yaratmazdım.”7 hitâbının mazharıdır:

Pâye-i arşa erişdi pây-i mirkâtin senin Mâverâ-yı âleme nasb oldu râyâtın senin MUS. III/5-1

İzi tozı iki âlem mâyesi Nüh-felek mi’râcınun bir pâresi MİR. /71 Hilât oldu engine levlâkden İndi yere kürsi-i eflâkden MİR. /101

6 Ayşe Yaşar, Usûli Divânı’nda Dinî ve Tasavvufî Unsurlar, ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi ), Elazığ

1990, s. 7 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2002, s. 227.

254

Ayrıca övülen, lacivert dairenin (göklerin) kutbunun nefesleridir. Bu mavi

gökyüzü onun sözlerinin çevresinde döner ve bu sözlerin hükmüne uyar. Onun

kaybından sonra artık feleğin işinin düzgün gitmeyeceği ifade edilir:

Enfâs-ı kutb-ı dâire-i lâciverd idi Min-bâd ola mı ya’ni felek kârı üstüvâr MUS. I/ 14

Divân’da felek büyüklüğü, yüksekliği, enginliği, göz alan çeşitli renkleri, devri,

katmanları, her katmanda bulunan gök cisimleri ve onların özellikleri, bulutu,

yağmuru, şimşeği gibi tabiat olayları ile muhteşem bir sistem olarak görülür. Canlıların

maddî hayatının sürekliliğini sağlar, insanın ruhsal yapısını ve bahtını etkiler ve onun

dinî ve felsefî dünya görüşü içinde yer alır. Ayrıca duygu ve düşünce dünyasından

hissettiğini, hayalini düşündüğünü, gördüğünü, bildiğini anlatmada dayandığı

unsurlardan biri olurken özellikleri ile de teşbih ve mecazlara konu olur.

1.1.2. Gökyüzü ile İlgili Benzetmeler

1.1.2.1. Çenber, Günbed, Tâk, Kasr, Eyvân

Feleğin çenber (daire), günbed ve taka benzetilmesi onun dönüşü ve şekliyle

ilgilidir. Felek kubbe şeklinde olduğuna inanılan dokuz kattan meydana gelir. Bu

dokuz kat feleğin de döndüğüne inanılır. Dünyadaki haksızlıkların sebebi olarak felek

görülürken bu temelsiz kemerin, övülenin adalet sütunuyla ayakta durduğu belirtilir

Be bu bâzâr-ı cihânın kuru dükkânına yuf Çenber-i çarhına vü günbed-i gerdânına yûf G. 57/1 Pâyidâr adlin sütûnuyla bu tâk-ı bî-sütûn Ber-karâr isbât-ı hükmünle binâ-yı rûzgâr K. I/40

Feleğin kasr ve eyvan ile olan benzerliği yüceliği, genişliği, kavisli oluşu

sebebiyledir. Kat kat ve kubbe şeklinde oluşu da bu benzerliği tamamlar. Yeryüzünün

bağı, çimenliği ile gökyüzünün köşkü ve eyvânı insanın seyir alanı olarak düşünülür.

Usûlî’ye göre insan, gökyüzü âlemini ve yeryüzü güzelliklerini görmeye gelmiştir:

Cihâna seyre gelmişsen temâşgâhın olmuşdur Zemînin bâg u râgı vü semânın kasr u eyvânı G. 127/2

255

1.1.2.2. Fil, Ejderhâ, Pervâne

Felek satranç oyunuyla ilgi kurularak satranç taşlarından fil’e teşbih edilir. Bu

benzetmenin temelinde, feleğin insan üzerindeki etkisi filin satranç oyunundaki rolü

ve gücü yer alır. Cân, satranç oyununda şah olarak nitelenir. Bu oyunda feleğin fili

arsadan(dünyadan) cân şahına kış demeden(ölmeden), şah-mat olmadan insan bütün

gücüyle Tanrı’ya yönelmelidir:

Arsadan kiş demedin cân şehine pil-i felek Süregör himmet atın yoksa olursun şeh-mât G. 9/3

İnsanın bahtını birdenbire ters çeviren feleğe güven olmaz. Sonradan çok acı

duyacağı bir duruma düşmemek için insan tedbirli olmalıdır. Çünkü felek ejderhası

insanı yutmak için ağzı açık beklemektedir. Ejderhânın büyüklüğü, yakıcılığı,

acımasızlığı böyle bir düşünceyi oluşturur:

Gafil oturma cehl ile kim yutmaga seni Agız açıp durur yine bu ejdehâ-yı çarh G. 13/2

Pervâne, ateş etrafında döner ve kendini ateşe atarak yakar. Felekler de

Tanrı’nın hizmetinde küçük birer pervanedir. Pervânenin hareketi, dönüşü, küçüklüğü

ile Tanrı’nın büyüklüğü karşısında feleğin küçüklüğü böyle bir teşbîhe sebep olur:

Hidmetinde nüh-felek pervânedir Bûstânından İrem efsânedir MİR. /8

1.1.2.3. Dolap, Asîyâb, Gemi, Tas, Câm

Feleğin bu unsurlara teşbihi onun şekli ve dönüşü sebebiyledir. Göklerin rengi,

yağmur ve zamanla ilgisi bu unsurlarla kurulan hayalleri tamamlar.

Şairin mutsuz hali karşısında felek dahi dehşete düşer. Çünkü şairin döktüğü

kanlı gözyaşları göklere ulaşacak, felek de bu kanlı gözyaşları içinde kalacaktır. Bu

haliyle felek bir su dolabını andıracaktır:

Dehşet edip başımı görüp dedi tolab-ı çarh Üstüme bir gün benim âhir bu kanlı su gelir G. 30/10

256

Felek, insanların kaderine olan etkisi ile onlara yaptığı eziyetler gibi

düşüncelerden dolayı değirmene benzetilir. Değirmen taşları arasına buğday da gelse

taş da gelse ezildiği gibi, insan ne kadar dirayetli olsa da felek değirmeni karşısında

çaresizdir:

Ger taş isen de çünkü nevbetin gele Ögütdi cev-be-cev seni bu âsiyâb-ı çarh G. 13/3

Felek gemisi aşk denizinin girdabında dönmektedir. Buradan kurtulması da

mümkün değildir. Böylece feleğin (dünyanın) dönüp duruşu, âşık oluşuna

bağlanmıştır:

Düşdü aşkın bahrının girdâbına fülk-i felek Döne döne kendözin kurtaramaz girdâbından G. 109/2

Felek tasının insana sunduğu içki, eziyet ve sıkıntılardan meydana gelen

zehirdir. Dünya ise bu zehrin içildiği mihnet meclisine benzer. Âşık ise bu içkiyi

birlikte içmeye arkadaş bulamaz. Felek kadehinin şarabının bir özelliği de insana

zevk ve safadan çok baş ağrısı ve sersemlik vermesidir. Şairin tavsiyesi ise ilâhî aşk

şarabının içilmesi ve insanın Tanrı’nın sıfatlarıyla bezenmesi yönünde olur.

Zehr-i kahr ile felek tasın tolular içmege Bezm-i mihnetde bulunmadı ayakdaşım benim G. 89/2

Bekâ meyini gözet bakma câm-ı gerdûna Bu hum hamrının ey dil humârı var ancak G. 59/4

1.1.2.4. Kâse, Hân, Fânûs, Çetr, Tabak, Evrâk

Feleğin çeşitli katmanlardan meydana gelişi onun değişik unsurlara

benzetilmesine sebep olur. Gündüz gökyüzünün rengi ve ışık oyunları, feleği şaire

çinili bir kase olarak düşündürür. Her lokmasında bin zehirin sunulduğu bir ziyafette

ise felek, sofra olarak hayal edilir ve kadehle birlikte ele alınır. Her lokmada binlerce

zehir sunan feleğin kadehi, değerli çiniden de olsa, bir anlamı yoktur. Bu

benzetmelerde feleğin insan talihini olumsuz bir şekilde etkilediği düşüncesi önemli

rol oynar ve bahtsızlıkların sebebinin felek olduğu ifade edilir:

257

Ârif isen komagıl elden safâ câmın müdâm Sınsa çarhın kâsesi kalbe getirme inkisâr K. 3/16

Çûnkü mihmânına her lokmada bin zehr verir Feleğin kâse-i çînîsine vü hânına yuf G. 57/5

Işığı rüzgârdan koruyan fânûsun, gökyüzünün benzetileni olarak ele

alınmasında ışık ve şekil unsuru rol oynar. Felek (gökyüzü) de saydam şekli itibariyle

fânus olarak düşünülür. Şairin âh ateşinin alevi felek fanusunu tutuştur ama kara bahtı

sebebiyle istek mumuna ulaşamaz, murâdına kavuşamaz:

Tutuşdu çarh fânusu şerâr-ı nâr-ı âhımdan Murâdım şem’i uyanmaz benim baht-ı sîyahımdan G. 107/1

“Kün: ol” sözü kaf ve nûn harflerinden meydana gelir. Tanrı’nın, bir şeyin

olmasını istemesi ve onun hemen olması, bu sözle bildirilir. Tasavvufta Tanrı’nın

dilemesi “kaf-nun” veya “kün” sözleriyle belirtilir.’8

Tek yaratıcı olan Tanrı’nın kudreti daim ve bâkidir. Kaf ve nûnun bekâsı da

sütûnsuz çadırın ayakta durabilmesi de Tanrı kudretindendir:

Ki sendendir bekâsı kâf u nûnun Kıyâmı hem çetr-i bî-sütûn Ş. /2

Felekler kat kat oluşuyla sayfa, evrâk olarak düşünülür. Bu dokuz tabak, yücelik

defterine bir sayfadır. Güneş ise güzellik vasıflarının karşısında eksik bir defterdir.

Ey kitâb-ı rif’atîne bir varak bu nüh- tabak Vey ki vasf-ı hüsnüne bir defter-i ebter güneş K. 2/19

İnsan kaderi ile felek birlikte düşünülür. İnsanın hayatında görülen güçlükler

art arda gelmekte ve kalıcı olmaktadır, zor ve ağırdır. Bu husus, insanın kaderine

güçlükler yazılırken feleğin divitinin döküldüğünü ( kara yazıldığını) düşündürür.

Renk unsuru bu hayali tamamlar.

Yazarken âleme bu müşkilâtı Dökülmüş gâliba çarhın devâtı Ş. /56

8 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yay., İstanbul 2004, s. 61.

258

1.1.2.5. Zînet, Taht, Minâ

Sevgili, iki âlemin padişahı olarak düşünüldüğü için yeryüzü ve gökyüzü onun

için birer süs olarak ele alınır. Gökyüzü övülenin yücelik atının değerli taşlarla

bezenmiş eyeri olarak düşünülür :

Şehinşâh -ı dü-âlemsin seninçün zînet olmuşdur Bugün bu taht-ı tahtânîyile bu tâk-ı fevkân G. 127/3

Oldu esb-i kadrine ol şehsuvâr-ı âlemin Çarh cevherdâr zîn u tabl-bâzıdır güneş K. 2/18

Gökyüzü, güneşin altın taç giyerek oturduğu zümrüt bir tahttır. Bu teşbihte

renk unsuru ön plânda bulunur.

Tâc-ı zerrîn urunup geçti zümürrüd tahtına Hükm kıldı şarka garba hemçü İskender güneş K. 2/3

Gökyüzünün şeffaf katlardan meydana gelişi, parlaklığı onu bir sırça olarak

düşündürür. Aşığın ahlarının dumanı sırça olan feleği geçer:

Aşk odundan dûd-ı âhım çarh-ı mînâyı geçer Çeşminin merdümleri bahr vü deryâyı geçer MUS. II/2-1

1.1.2.6. Atlas

Tüm felekleri kaplayan ve içinde hiçbir yıldız olmayan dokuzuncu gök katına

atlas adı verilir. Atlas beyitlerde değişik düşüncelere sebep olur. ‘‘Usûlî, şiirlerinde

şeriat kayıtlarına hiç önem vermemiş, mescit olmazsa meyhane bucağının kâfi

olduğunu, kuru sofuluğun beş para etmeyeceğini, aşkın lüzumunu belirtmiş, melâmeti,

daima ön plâna almıştır.’’9 Bu düşünceler aslında onun hayat görüşünü de ortaya

koyar. Usûlî, medrese öğrenimini tamamladıktan sonra tasavvufa yönelir. Mısır’a

giderek Şeyh Gülşenî’ye bağlanır. Tasavvuf onun hayatına hakim olan en önemli unsur

olur. Kendisinde de aşıklık için gerekli kudreti görür ve aşkın gereklerine göre hareket

etmek ister. Ama aşkı farklı bir şiddetle yaşamak gayesinde olan Usûlî, aşk yolunda

dünya atlasına yaraşır bir tarz icat etmek, bu tarzla aşıklık zirvesine çıkmak, tanınmak,

bilinmek ister: 9 Abdülbaki Gölpınarlı, Nesimi, Usûlî, Rûhî, Varlık Yay., İstanbul 1953, s. 15

259

Atlas-ı dehre vücûdu gün gibi olsun dırâz Ey Usûlî yaraşır bir tarz îcâd eylesem G. 90/7

“Sadece gözüyle görme durumunda olan, semâlarda yıldızlardan ve güneşten

başka nûr görmez. Bir de yeryüzüne onlardan akseden ışıkları görür. Suflî âlem de

hayât-ı hayvâniyye ile, sonra hayat-ı insâniyye ile doludur. Yeryüzüne insanla inen

nûrla suflî âlemin nizâmı zâhir olmuştur. Nitekim meleki nûr ile ulvî âlemin nizâmı

zâhir olmuştur. Nûrların nûru, ilk menbaı Allah’tır ve şeriki yoktur. Diğer nurlar

müsteârdır, iğretidir. Hakîki nûr ancak O’dur, her şey O’nun nûrudur, Nûr-ı küllî

O’dur. Ondan gayrısının hüviyeti ve nûru mecâzidir. Öyle ise bütün nûrlar O’dur.

Diğer nûrlar bizâtihi değil, O’na bakan yönleriyle nûrdurlar.”10

Tanrı’nın ‘ol!’ demesiyle varlıklar vücuda gelmiş; Tanrı, feleğin atlasını

nuruyla parlatmıştır. Şair ise Hüsn-i Mutlak’ın karşısında kendinden geçmiştir,

âvâredir:

Âvâreydim aşk ile hayyât-ı kün-fekân Perdaht kılmış idi dahi çarh-ı atlası G. 137/4

Atlas aynı zamanda yüzü ipek, tersi pamuk olan bir kumaş türüdür. Ey sûfî,

fakr cilası ile gönül aynasını temizleyene zamanın abası, atlastan daha iyidir diyen şair,

pahalı ve değerli bir kumaş olan atlastan âbâyı daha üstün tutar. Atlas, dünya varlığının

bir simgesidir. Hak âşığının ise dünya ve onun nimetleri ile işi yoktur. O, mal ve varlık

kaygısından kurtularak, madde âleminden sıyrılmak ister. Böylelikle gönlünde Tanrı

cemâlinin tecelli edeceğini bilir.

Saykal-ı fakr ile mirât-ı dili sâf edene Yeg durur atlasdan ey sûfî âbâ-yı rûzgâr K. I/18

1.1.2.7. Gejbâz, Hokkabâz

Geceyle birlikte yıldızların doğması normal bir tabiat hadisesidir. Yıldızlar,

gündüz gökyüzünün uçsuz bucaksız maviliğinin ve derinliğinin içinde bir anda

kaybolurlar. Şair bu tabiat hadisesini bir hokkabazın gösterisi olarak ele alır. Hokkabaz

da çeşitli hünerler gösterir, eşyaları bir anda yok edebilir hatta seyircilerin eşyalarını

10 Yaşar, a.g.e., s. 30

260

bir hırsız çevikliğiyle gizlice alır, onları hayret ve şaşkınlığa sürükler. Gökyüzü de bir

hırsızın çevikliğiyle yıldızların mühresini alır ve onu değişik ışık, renk ve gölge

oyunları içinde kaybeder. Bu sebeple şair de onun bir hokkabaz olduğunu düşünür.

Nücûmun mühresini düzd-i çâlâk Sanasın hokkabâz idi bu eflâk Ş. /57

Ay, muhteşem bir sistem olan gökyüzün de unsurlarıdandır. Ayın dolunay

haline gelmesi, tekrar görünmez oluncaya kadar incelmesi gökyüzünün marifeti olarak

düşünülür. Onun bir hilesi olarak kabul edilir:

Oyuncusuydu nat’ın mâh-ı mümtâz Kamer kıldı anı bu tâs-ı gej-bâz Ş. /78

1.2. Yıldızlar

Dîvân’da nücûm, kevkeb, ahter, encüm, sitâre adlarıyla yer alan yıldızlar ışıklı

ve çok oluşları, gökyüzünde bulunmalarından dolayı çeşitli benzetmelerde yer alır.

“Önceleri yıldızların, yeryüzündeki hadiselerle insanın mukadderatı üzerinde

müessir olduğuna inanılır, herhangi bir işi yapmak için yıldızların şerefli bir anına,

dünyanın ve insanların talihine kutlu bir yıldızın hâkim oluşu zamanına dikkat edilir ve

bu ana ‘eşref-i sâât’- saatlerin en yücesi, en şereflisi adı verilirdi. Bu saati, bu anı

seçmeye de ‘ihtiyâr’ denirdi. Bu inanış yüzünden ‘yıldızı parladı, yıldızı söndü’ gibi

sözler ve herkesin bir yıldızı olduğu, düşünce o insanın öleceği gibi inanışlar meydana

gelmiştir.”11

Şairin de talihinde bir türlü yıldızı parlamaz ve hayatında beklediği

değişiklikler olmaz. Duyduğu acıyla çektiği ahlar o kadar içten ve derindir ki gökler

tutuşup yansa yeridir:

Tulû’ etmez sitâremde Usûlî kevkeb-i tâli’ Yeridir odlara yansa felekler dûd-ı âhımdan G. 107/5

11 Abdülbaki Gölpınarlı, Nedim Divânı, İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1972, s. 412

261

Yıldız, talih ilgisiyle övülenin yüceltildiği görülür. Her kötü yıldızın meydana

getireceği şanssızlıklar, kötülüklere onun hayatında yer yoktur o ki kahrın hâkimidir

hepsini reddeder ve yok eder:

Her bed-ahter kim anı red ede kahrın hâkimi Yok ona mülk-i ademden gayrı bir yerde karâr K. 3/33

Sevgiliyi görebilmek talih yıldızına bağlıdır. Usûlî’nın hayatında talih yıldızı

ansızın batmazsa ancak o zaman sevgilinin yanağının güneşiyle gözleri aydınlanır.

Rûşen olur mihr-i rûhsârınla bir gün gözlerim Kevkeb-i tâli eger nâgâh kılmazsa gurûb G. 6/5

1.2.1. Bazı Yıldızlar

1.2.1.1. Nesr-i Tâyir

Batı yönünde görülen parlak bir yıldız. Kartal burcunun T şeklindeki yapısında

iki hattın birleşme yerinde bulunan en parlak yıldızıdır.12

Nesr-i tâyir, övülenin korkusundan tüylerini ve kanatlarını döker, güneş de

okunun vereceği acı ve ıstıraptan titrer denilerek övülenin yüceliği, kahramanlığı

mübalağalı bir şekilde anlatılmıştır:

Havf-ı tîrinden felekde nesr-i tâyir per döker Zahm-ı tîrinden hazân bergi gibi ditrer güneş K. 2/32

1.2.3. Yıldızlarla İlgili Benzetmeler

1.2.3.1. Çiçek, mühre, şeb-çerâg, gevher

Bahar günlerinde yıldızlı bir gökyüzü ile renk renk çiçeklerle dolu bir bahçe,

çimenlik arasında ilgi kurulur. Bu ilgiye yıldızların çokluğu, parlaklığı sebep olur.

İlkbahar her şeyin başlangıcıdır. Onun gelişiyle hayat yeniden canlanmaya

başlar. Yıldızlar da göklerin çiçekleridir ve bir bahar akşamında gökyüzünü süslerler:

Döndü eyyâm-ı bahâr ile cinâne yeryüzü Encüm ezhârıyla yine gömkök oldu sebzezâr K. 3/3

12 Ferit Devellioğlu, Türkçe- Osmanlıca Sözlük

262

Yıldızlar, gece ortalığı aydınlatan birer cevher ve şeb-çerağ(ışık) olarak

değerlendirilirken güneş de altın bir kandil olarak düşünülür:

Tâ yana bu devr içinde bunca gevher şeb-çerâg Bu zeberced tâka tâ kadîl-i zer asar güneş K. 2/41

1.2.3.2. Göz

Yıldız şekli sebebiyle göze teşbih edilir. Bu teşbihi yıldızların titrek ışıkları

tamamlar. Bu bakımdan göz kırpışı ile ilgilendirilir. Şairin dileği, o ay yüzlü güzeli

doyuncaya kadar görebilmek için vücudunun baştan başa yıldızlar gibi göz göz

olmasıdır:

Göz olsa câ-be-câ gökler gibi başdan başa cismim Doyunca yüzünü görsem senin ey meh-likâ bârî G. 131/3

1.3. Burçlar

Eski astronomi âlimleri, güneşin dünya etrafında dönüşü esnasında on iki eşit

dilimden geçtiğine inanmışlar ve her dilime bir ad vermişlerdir. Bu adlar o dilim

içindeki takım yıldızlara istinâden konulmuş ve bir sistem meydana getirilmiştir.

Varlıklar ile bu burçlar arasında sıkı bir bağ olduğuna inanılmış, insanların doğdukları

güne isabet eden burçla, onların mizaç, karakter ve talihleri tespit edilmeye

çalışılmıştır. On iki burç şunlardır:

Hamel (koç), sevr (boğa), cevzâ (ikizler), seretân (yengeç), esed (aslan),

sünbüle (başak), mizân (terazi), akrep, kavs (yay), cedy (oğlak), delv (kova) ve hût

(balık).13

1.3.1. Kavs Burcu

Övülenin kaşı ve gözü ile yay burcu arasında kurulan ilgi kuran şâir, gözü kavs

burcunda bulunan Mirrîh’e benzetmiştir:

13 İskender Pala, Ansiklopedik Divân Şiir Sözlüğü, LM Yay., İstanbul 2003, s. 86.

263

Kaşın altında gözün bir Türk-i tîr-endâzdır Yâ meger Mirrîh kılmış kavs burcunda vatan K. /8

1.4. Gezegenler

Eskiler, nücûm ilmine göre gökyüzünün iç içe, şeffaf dokuz kubbe olarak

düşünmüşlerdir. İlk yedi kubbede birer gezegen vardır. Bunlara seb’a-i seyyâre denir.

Dünyaya yakınlıklarına göre de gezegenler şöyle dizilmişlerdir: Ay , Utârid, Zühre,

Güneş , Mirrîh, Müşterî, Zuhal. Bunların içinde Ay, Güneş, Mirrîh, Zühre gezegenleri

Dîvân’da ele alınır.

1.4.1. Mirrîh

Mirrîh , divân şiirinde kavga ve mücadele ile birlikte anılır. Rengi kırmızıdır ve

savaşı temsil eder.14 Türk iyi ok atması, iyi ata binmesi ve savaşması sebebiyle

Mirrîh’e benzetilir. Övülenin gözlerinin manalı bakışları ise bir ok gibi gönüllere

girer ve onları yaralar. Bu sebeple övülenin kaşının altındaki gözü ok atan bir Türk’tür

veya kavs burcunu vatan edinen bir Mirrîh’tir:

Kaşın altında gözün bir türk-i tîr-endâzdır Yâ meger mirrîh kılmış kavs burcunda vatan K. /8

1.4.2. Zühre

Zühre’nin yer aldığı beyitte çalgıcı oluşuna değinilir. Gece meclisinin çalgıcısı

olan Zühre dünyanın gündüz meclisi ile bezendiğini, gündüz olduğunu görünce

kopuzu ortadan kaldırır ve oradan ayrılır:

Çü gördü kim bezendi bezm-i rûzî Götürdü Zühre ortadan kopuzı Ş. /8

1.5. Güneş

Eski astronomiye göre, güneş dünyanın etrafında dönmektedir. Bu sebeple

‘gerdun’ olarak nitelenir. Sarılığı bakımından ele alınır ve altın ile ilgilendirilir. Bu 14 Sabahattin Küçük, Bâkî ve Dîvânı’ndan Seçmeler, T.C Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002, s. 51

264

dönen güneş övülenin izine, yüz sürdüğünden beri saadet bulur, işi altın olur. Ayrıca

güneşin şekli ve değerli oluşu, övülenin ona sikke vuruşuna bağlanır.

İzine yüz sürelden mihr-i gerdûn Sa’adet buldu oldu işi altun Ş. /179 Tâ ki bir altun ile bâzâr-ı dehri germ ede Sikke-i nâm-ı şerîfinle bula zîver güneş K. 2/31

Güneş, açıklığın, berraklığın, sembolüdür. Sabah olunca ortaya çıkar, Hakk’ın

nurları şeklinde görünür:

Sabah oldu vü mihr oldu hüveydâ Yine envâr-ı Hak kıldı tecellâ Ş. /75

Güneş, gökyüzünün dördüncü katında bulunur. Parlaklığı, harareti, her yeri

ısıtması bakımından ele alınır. Işınlarının uzunluğu ve ısısı bakımından gözlere mil

çekilmesiyle birlikte düşünülür. Âşığı güneşin ateşinden ise övülenin lutfunun gölgesi

korur.

Çeşmesine çeşmenin kahrıyla çeşmin çekdi mîl Açdıgıyçün çâr-ı tâk-ı çarhdan manzar güneş K. 2/31 Bulmaz isem sâyebân-ı lutfun altında penâh Hâk eder devr-i felek başıma od yakar güneş K. 2/40 Nûr mefhumu onunla birlikte anılır. Cehalet ve küfür gece karanlığı gibidir.

İçinde kalan kişi yolunu göremez,hidayete eremez. İnsan, iman nuruyla bir güneş gibi

çevresini aydınlatmalıdır.

Kurtarıp cânını zulmât heyûlâtından Nûr ver âleme hurşîd-i cihân-tâb gibi G. 143/3

Her şeyin yaratıcısı olan Tanrı’ya delil yine kendi nurudur. Çünkü O, kainatta

nûr olarak tecelli etmiştir. Aşkın delili ise coşku halleridir. Güneş de ne inkâr edilebilir

ne de gizlenebilir. Onun nuru kendinin delilidir.

Ey Usûlî yine Hakk’a Hak durur rûşen delîl K’âfitâba âfitâbın nûru hem burhân olur G. 21/7

Usûlî aşkı tahkîkin delîli şevk u hâletdir Ki mihrin kendi nûrudur yine kendiye burhanı G. 127/5

Güneşin en yüksek ve en güzeli; zerrenin ise, en küçük, en alçak ve en

değersizi göstermesi bakımından ikisi arasında ilgi kurulmuştur. İnsanın gönül

265

aynasındaki kesret tozları temizlenince zerre gibi naçiz vücûdu âlemi aydınlatan

(dolanan) güneş gibi olur.

Jeng-i kesretden kimin k’âyînesi bî-gerd Zerre-i nâçîz iken hurşîd-i âlem gerd olur G. 20/1

Güneş gece ile birlikte düşünülür. Şair, ey şiir söyleyen! Nasıl hattın gün

yüzünü tuttuysa, okuduğun o dokunaklı ve insanları yakan ve gece gibi kara olan

şiirin de güneşe perdedâr olur, der. Yüzdeki hat ve ben peçeye benzetilerek, adeta

güneş gibi olan yüzü peçe gibi örttükleri belirtilir. Bu durum ise siyah mürekkeple

yazan şairin şiirlerinin güneşi (sevgiliyi) perdedâr gibi kapatmasına benzetilir.

Hâl u hatın ki gün yüzünü tutdu gûyiyâ Şi’r-i siyah şeb güneşe perdedâr olur G. 35/3

Güneş, övülenin yüceltilmesinde ele alınır. Güneşin rütbe ve derecesi onun

rikâbını öpmeye uygun değildir ve nur saçan düşüncelerinden dolayı yeryüzünden el

çekse yeridir. Onun kahrının ateşinden hemen güneş kül olur ve övülenin devlet

göğünün güneşi olması istenir.

Eşiğine baş koyan kadr ile ersin göklere Âsumân-ı devlete sen ol ziyâ-güster güneş K. 2/46

Güneşin doğuşu ve batışı gündüz ile geceyi oluşmasını sağlar. Günler

beraberinde aylar ve yılları getirir. Bu bakımdan zaman unsuru sayılır ve ömür ile

birlikte düşünülür:

Eylemiş tôb-ı hevâyîsin havâle gûyiyâ Ömr-i hasmın kal’asın kal’ eylemek ister güneş K. 2/34

Güneşin bazı değerli taşların oluşumunda etkisi olduğuna inanılır. Güneş,

terbiyeyle taşı la’l ederken övülenin himmeti de naçiz bir zerreyi kudretli bir güneş

yapar ki beyitte övülenin himmetine verilen değer ortaya konulur.

Terbiyetle taşı la’l eyler güneş ammâ senin Zerre-i nâçîzî eyler himmetin akder güneş K. 2/23

266

1.5.1. Güneş ile İlgili Benzetmeler

1.5.1.1. Kahraman, Cem, Bende

Gezegenler arasında güneşin sultan kabul edilmesi onun hükümdara ve

Cem’e benzetilmesine sebep olur. Beyitlerde bir ülke, bir kale veya bir taht olan

gökyüzünde, güneşin doğuşu ve batışı, dünyayı aydınlatması, ısı ve ışık kaynağı

olan başka gök cisminin gökyüzünde bulunmayışı değişik tasavvurları oluşturur.

Gökyüzünün doğusu Şâm diyarı ve Şâmlılar ile ilgilendirilir. Şâmlılar, ten

renklerinden dolayı gece ile birlikte düşünülür, karanlıklar onların mülkü olarak ele

alınır. Güneşin doğuşu gecenin ve karanlığın sona ermesidir. Sabah vakti güneş,

doğu diyârından, ışıklarıyla Şâmlıların mülkü olan karanlıkları tek başına

yağmalayan bir kahraman olarak düşünülür.

Subh-dem maşrık diyârından çekip leşker güneş Gâret etdi varını şâmîlerin yekser güneş K. 2/1

Altın taç giyerek zümrüt tahtına geçer; doğudan batıya kadar İskender gibi

hükmeder.

Tâc-ı zerrîn urunup geçti zümürrüd tahtına Hükm kıldı şarka garba hemçü İskender güneş K. 2/3

Sonuçta memdûhun övülmesinde çeşitli tasavvurlar içinde mukayeselere

tutulur. Güneş, memdûhun bir başım, bir kılıcım var diyen, değeri biçilemeyen bir

bendesine benzer:

Bir kılıcım, bir başım vardır diye da’vî kılar Bir bahâdır bendene benzer eyâ server güneş K. 2/35

1.5.1.2. Sevgili, Aşk

Sevgili, eşsiz güzelliğiyle güneşe benzetilir. Güneşin doğuşuyla dünya

aydınlanır. İnsanlar gündüzle birlikte gündelik hayatlarına başlarlar ve bir arada

bulunurlar. Sevgili de aşığın hayatına bir güneş gibi doğmuş, hayatını aydınlatmış ve

aşığı yalnızlıktan kurtarmıştır. Âşık ona can u gönülden bağlanır ve vefalı bir âşık

olur.

267

Ol mihre cân u dilden âşık oldum Yolunda subh gibi sâdık oldum Ş. /10

Hayat kısadır ve çabuk geçer. Şair bu kısa hayatını sevgili uğruna ettiği ah ve

vahlarla geçirmiştir. Bu ruh hâli içinde, sevgili bir güneş olmasına rağmen, onun

geçip gittiğini fark edememiştir. Âşık perişandır ve gözyaşlarına boğulmuştur.

Hayatını sevgili uğruna ettiği feryatlarla boş yere heba etmiştir.

Âh u vâh eyler iken ol mihr geçmiş görmeden Ey dirîgâ geçdi ömrünün günü eyvây ile G. I21/3

Sevgiliye benzetilen güneş, hançer gamzeli, ay yüzlü, sırma saçlıdır. Cihânı

süsleyen güneşten eksiği yoktur, bedelsizdir.

Mah yüzlü sırma saçlı bir güzel mahbûbdur Saglu sollu gamzelerden takunur hançer güneş K. 2/4

Eksigin yok zerrece bir bî-bedel mahbûbsun Âh kim hercâyisin mihr-i cihân-ârâ gibi G. 142/7

Bazen de şairin topraktan cisminin şevkten raksa girmesine neden olan aşk

güneşidir. Şair Tanrı aşkıyla dolmuş ve kendinden geçmiştir. Gözünden masiva adına

her şey silinip gitmiştir. Kainat aynasına baktığında her şeyde ve her yerde Tanrı’nın

tecellisini görmektedir:

Hâk-i cismim zerre zerre raksa girdi şevkden Çün tecellî eyledi mihr-i cihân-ârâ-yı aşk G. 58 /10

1.5.1.3. Sîm-keş, Kimyâger, Dellâl, İhtiyar

Güneş, etrafına ışık saçışıyla ve ışıklarının her tarafa dağılmasıyla “sîm-keş”e

benzetilir. Güneş, felek çarşısında tahtına altından teller çeken bir sanatkârdır.

Tahtına zerrînden teller çıkardır durmayıp Sîm-keşdür çârsû-yı çarhda benzer güneş K. 2/6

Güneşin bazı kıymetli taşların oluşumunda etkisi olduğuna inanılır. Özellikle

la’l taşının oluşumunda etkisi önemlidir. Bu yönüyle bir kimyâger olarak düşünülür.

Olupdur kimyâger mihr-i gerdûn Ki hâki bir nazarda etdi altun Ş. /81

268

Aşağıdaki beyitte; güneşin ışığı, parlaklığı, etrafı aydınlatması, ısı kaynağı

oluşu gibi kendine ait özellikleri onun hâl dilini oluşturur. Tellâl olup, kendi hâl

diliyle, görünüşüyle: “zamanın kıymeti bir bakır paradır.” dediği belirtilir:

Mihr hod dellâl olup söyler zebân-ı hâl ile Kim bilir bir füls-i ahmerdür bahâ-yı rûzgâr K. 1/15

Güneş batışı esnasındaki görünüşü, devri ve devrinin sürekliliği ile benzi

sararmış, başı titreyen, asaya dayanan bir ihtiyar olarak hayal edilir.

Benzi sararmış başı ditrer asâya dayanır Devrden pîr-i za’îf olmuş durur benzer güneş K. 2/8

1.5.1.4. Köle, Serseri

Övülenin buyruklarıyla felek iki büklüm olmalı, güneş de eşiğine yüz koyan

bir köle olmalıdır. Güneşin ışıklarının toprağa düşmesi onu övülenin eşiğine yüz

süren bir köle olarak düşündürür:

Zîr-dest-i hükmün ola iki büküle felek Yüz yere koyup eşiğinde ola çâker güneş K. 2/44

Güneşin gökyüzündeki hareketleri onu değişken bir serseri olarak

düşündürür. O, serseri bir halde dolaşırken talih yıldızının parlamasıyla yüce bir

yıldız olur.

Geşt ederdi derbeder bakmazdı kimse yüzüne Buldu tâli’ lâcerem oldu bülend ahter güneş K. 2/37

1.5.1.5. Doğan

Karga siyahtır ve rengi sebebiyle geceye benzer. Doğan yükseklerde uçar ve

avcı bir kuştur. Güneş altın kanat açmış bir doğandır ve gece kargasını kaçırır:

Âşiyân-ı çarhda zâg-ı şebi ürkütmege Sanasun şehbâzdır ki açdı zerrîn per güneş K. 2/7

269

1.5.1.6. Mühre, Tülbend, Kalem, Devât

Güneşin şekli onu bir mühre olarak düşündürür. Güneşin batışı ve gecenin

başlaması gökyüzünün bir oyunu olarak görülür. Güneş gökyüzü ile oynadığı oyunda

ütülür, ışığını ve aydınlığını kaybeder.

Oyunu mühre-i mihrin tutulmuş Kati çağ oynamış âhır ütülmüş Ş. /60

Şekli ve rengi ile başa sarılan tülbenttir. Tülbendini saran, altınlı kaba giyinen

güneş cihân halkına süs ve güç gösterir.

Şems-i dülbendini sardı geydi altunlu kabâ Göstere tâ kim cihân halkına zîb ü fer güneş K. 2/5 Güneş; şekli, rengi ve ışığının dünyaya gelişi bakımından devat ve kaleme

benzetilmiştir.

Eylemiş zerrîn devât u nûrdan kılmış kalem Çarhın evrâkına san bu matla’ı yazar güneş K. 2/9

1.5.1.7. Tabl-bâz, Defter

Önceleri fermanlar halka, davul çalan tellallar tarafından duyurulurdu.

Güneş de övülenin hizmetindedir ve buyruklarının halka duyurulmasında onun tellalı

olur:

Oldu esb-i kadrine ol şehsuvâr-ı âlemin Çarh cevherdâr zîn u tabl-bâzıdır güneş K. 2/18

Övülen, güzellikte güneşle mukayese edilir. Ayrıca ışığı, parlaklığı, eşsizliği,

canlıların hayat kaynaklarından biri oluşu güneşin başlıca özelliklerindendir. Güneş,

tüm özellikleriyle övülenin güzellik vasıflarını anlatmaya kalksa da layıkıyla ifade

edemez. Bu haliyle onun övülenin vasıflarını anlatamayan eksik kalmış bir defter

olduğu düşünülür.

Ey kitâb-ı rif’atine bir varak bu nüh- tabak Vey ki vasf-ı hüsnüne bir defter-i ebter güneş K. 2/19

270

1.5.1.8. Döşek, Kase, Yaprak, Kadeh, Kalkan, Meyve

Din ve devlet gelinini kucaklayan memduha aydan yastık, güneşten döşek

olmalıdır. Bu düşüncede şekil benzerliği ön plânda olup, amaç övüleni yüceltmektir:

Dîn ile devlet ârûsunu der-âgûş eyledin Sana olsa yaraşır bâlin kamer pister güneş K. 2/38 Övülen öyle bir kahramandır ki, onun okunun korkusundan ve ıztırabından

gökyüzünde nesr-i tâyir ve güneş bir sonbahar yaprağı gibi tir tir titrer:

Havf-i tîrinden felekde nesr-i tâyir per döker Zahm-ı tîrinden hazân bergi gibi ditrer güneş K. 2/32

Güneş diğer gezegenler içinde sultan kabul edilir. Ama savaşta memduhun

yanında savaşan sadık bir bendesi olur. Bezminde ise bir şevk ve zevk unsuru olan

içkinin dağıtıldığı kadeh olur ve yine onun hizmetinde kalır. Rengi, şekli ve dönüşü

sebebiyle kadeh olarak düşünülür.

Remze binsen kılıcın salar yanında bendedir Bezme insen meclisin içinde zer-sâgar güneş K. 2/33

Yuvarlaklığı ve parıltısı ile kalkanla ilgilendirilir. Ayrıca güneşe hiçbir şey

tesir edemez. Bu yönüyle de övülenin zâtına gelen kaza oklarını def eden bir kalkan

olur.

Hasmının cânına tîr-i kahr atar lîkin tutar Zâtına tîg-i kazâyı def içün isper güneş K. 2/28

“Sidre cennette bir ağaçtır. Mahlûkun Allah’a doğru giderken ulaşabileceği

son noktadır. Bundan sonrası sadece Allah’a mahsustur. Sidre’den sonrasına

ulaşmak mümkün değildir.”15

‘‘Tûbâ; Sidre’de bulunan, gövdesi sarı altın olan, dalları kırmızı mercan,

yaprakları yeşil zümrüt ve meyveleri şeker olan bir ağaçtır.’’16

15 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yay., İstanbul 2004, s. 572 16 İskender Pala, Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, LM Yay., İstanbul 2003, s. 473

271

Usûlî beyitlerini tartar ve onlara kıymet ve paha biçemez. Onlar ancak Sidre

vasfındadır ve güneş meyvesi veren Tûbâ budağıdır. Güneş şekil unsuru ve eşsizliği

sebebiyle meyveye benzetilir:

Sidre-i vasfında her beyti Usûlî bendenin Gûyiyâ tûbâ budagıdır ki verdi ber güneş K. 2/39

Güneş üzerine kurulan bu teşbîh ve mecâzlarda onun gökyüzündeki devri,

şekli, doğuşu ve batışı esnasındaki görünümü, ısı ve ışık kaynağı oluşu,

gökyüzündeki hareketi ve gökyüzünde kendinden daha büyük ve ışıklı bir gök

cisminin bulunmayışı, eşsizliği, parlaklığı, berraklığı, yeryüzünü aydınlatması,

varlığı ve eşyayı görünür kılması, diğer gökcisimleriyle münasebeti, önemli rol

oynamıştır.

1.6. Ay

Parlaklık derecesine göre ‘’ilk kadir’’den sayılan, yani en parlak ve ‘orta

kutlu’ (sa’d-ı mutavassıt) yıdızlardan olan ay birinci göktedir. Göğü yeşil zeberced

rengindedir ve pazartesi günü yaratılmıştır. Dostu güneş, burcu yengeç ola ay, soğuk

(bârid) ve yaş(râtib) tabiata sahiptir. Pazartesi günü ve cuma gecesi ayın etkisi altında

olup beyaz renk ona nisbet edilir ki, minyatürlerde başında taç, sağ elinde bir harbe

bulunan insan veya dört kişinin kaldırdığı bir öküz şeklinde gösterilir. Ayın etkisi

altında olan kişilerin sebatsız, ihmalkâr, hayalperest, bencil, endişeli ve zayıf

kimseler olarak kabul edilir.17

Dîvân’da ay, öncelikle bir ışık kaynağıdır. Aşağıdaki beyitte ayın ışığının

gönüldeki tecelli nuru ile ilgilendirildiği görülür. Bu nur, gönül mülkünde bulunan ve

ışığını burada her yere salmış olan bir aya ve onun ışığına benzer. Ârif insan ise

gönül mülküne girmeli ve bu ulu dergâhta her yana yansımış bulunan bu ışığı

görmelidir:

Gir gönül mülküne seyr eyle ulu dergâhı gör Şeş cihâta pertevin salmış durur o mâhı gör MUS. VIII/1-1

17 Âmil Çelebioğlu, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, Millî Eğitim Bakanlığı Yay., Ankara 1998,s. 679

272

“Ârif; Tanrı’nın zatını, sıfatlarını, isimlerini ve fiillerini müşahede ettirdiği

kimsedir.”18 Bu sebeple o münkirin inkârını hiçe sayar. Nasıl köpeğin sesi ayın

seyrine bir zarar veremezse, ârif için de münkirin inkârının hiçbir değeri bulunmaz:

Seyr-i mâha yog imiş âvâz-ı segden çün zarâr Ârif olan hîçe sayar münkîrin inkârını G. 136/8

Ayın gökyüzündeki konumu âşık ve sevgili üzerine çeşitli düşüncelere sebep

olur ve bir tezat içinde verilir. Gönlü sevgilinin aşkıyla dolu olan âşık, alçak

gönüllülükte aya benzer. Görünürde yerde (suda) olsa da onun asıl yeri göğün en yüce

noktasıdır:

Evc-i istiğnada ol şevki gönülde dopdolu Sen bu mâh-ı âsumânı gör ki aks-i mâdadur G. 25/2

Gönül, mihnet köşesinde ve alçaklık toprağında yatar. Yücelik zirvesinin ayı

olan sevgili ise aşığın âh ve ağlamalarından çekinmez:

Düşüp hâk-ı mezelletde yatar dil künc-i mihnette O mâh-ı rif’atde ne pervâ âh u zârımdan G. 95/2

Hilâlin ince ve kavisli şekli onun eksikli oluşunu düşündürür. Bu bakımdan

hilâl ile hakikat yoluna giren ve kemâle ulaşmaya çalışan sâlik arasında benzerlik

kurulur. Tenezzül, hakikat yolcusu ‘Sâlik’in yolunda bir ilerleyiştir. Yeni ay ise

noksanını bulmazsa kemâle erişemez:

Tenezzül sâlik-i râha hakîkatde terakkîdir Kemâle kâbil olmaz mâh-ı nev bulmazsa noksânı G. 127/13

Ay üzerine olan düşünce ve hayallerde onun bir ışık kaynağı olması,

karanlıkları aydınlatması, parlaklığı, hareketi, şekli, evreleri, görünüşü, eşsizliği,

güzelliği, uzaktan seyredilmesi gibi özellikleri önemli rol oynar.

1.6.1. Ay ile İlgili Benzetmeler

1.6.1.1. Sevgili

Ay; ışığıyla dört yönü aydınlatan güzellik ve ışık kaynağıdır. Bu yönü ile

sevgili ile ilgilendirilir. Edilen bunca figânların aya (sevgiliye) erişemeyeceği ifade

18 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 45

273

edilir. Çünkü sevgili gökyüzündeki bir ay gibi ulaşılmazdır. Feryatlarından da medet

beklememelidir. Onlar âşığı göğe çıkarmaya muktedir değillerdir:

Erişmez çünki ol mâha nedir bunca figân ey dil Elin alıp seni göğe çıkarmaz hôd bu efgânın G. 72/2

Ayın geceyi aydınlattığı gibi ay olan sevgili de âşıkların kararmış gönüllerini

yine ay gibi aydınlatır. Işığından yoksun kalmanın sonucunda âşığın gözünde âlem

bir an kararır:

Göz açıp görmesem ol mâhı bir dem Gözüme karanu olurdu âlem Ş. /46

Ayın gece ile olan ilgisi onu uyku ile birlikte düşündürür. Sevgili güzelliği ve

ışığıyla bir aya benzer. Onun ışığı âşığın gönlünde ve gözünde parlar. Bu sebeple ne

aşığın gönlüne gaflet, ne gözüne uyku gelir:

Doludur gönlüm gözüm mihrinle mâhım sanma kim Kalbime gaflet girer yâ çeşmime uyku gelir G. 30/3

Ay’a benzeyen sevgili aşığın hayat kaynağıdır. Âşık, sevgiliden ayrıdır.

Ayrılığın yarattığı keder ve acı onu adeta helâk etmiştir. Ama onun gelişi, ayın geceyi

aydınlatması gibi aşığın karanlık dünyasını aydınlatır ve âşık can bulur. Ayın eşsizliği

ve gökyüzündeki hareketi de bu düşünceyi tamamlar:

Gözün aydın yine ey dil ki geldi mâh-ı tâbânın Helâk olmuş idin gamdan hele geldi yine cânın G. 72/1

1.6.1.2. Dilenci, Yastık

Sevilen bir güzellik hazinesi olarak düşünülür. Ay ve güneş ise sevgilinin

etrafında devamlı dolaşan ondan bu güzelliğini isteyen dilencilere benzer. Böylelikle

sevilenin güzelliği yüceltilir ve her güzellikten üstün olduğu bildirilir. Ayrıca ayın

gece ve gündüz gökyüzündeki sürekli devri ile dilencilerin sokaklarda dolaşması

arasında bir bağ kurulur:

Bir Zerger Memi ol hüsn genci Meh ile mihr ol gence dilenci Ş. /178

274

Memdûh, din ve devlet gelinini kucaklarken ay yastık olur. Sonuçta

gökyüzünün de bir döşek olarak düşünülmesi gayet doğaldır. Memdûha layık görülen

yerin gökyüzü olduğu görülürken ayın görünümü, gökyüzündeki konumu ve geceyle

ilgisi yastık teşbihine sebep olur :

Dîn ile devlet ârûsunu der-âgûş eyledin Sana olsa yaraşır bâlin kamer pister güneş K. 2/38

1.6.1.3. Orak

Zaman akıp geçmekte, insanın ömrünü tüketmektedir. Bu bakımdan bir

değirmene benzer. Üstelik hilâl orağı da ömür mezrasını biçmektedir. Orak, hilâl

ilgisi şekil benzerliği sebebiyledir. Ömür mezrasında ancak bir hilalden orak

kullanılabilir düşüncesi karşımıza gelirken metalin parlaklığı bu ilgiyi güçlendirir:

Ömrümüz mezra’ını dâs-ı hilâl ile biçip Kendimizi ögüdür bu âsiyâb-ı rûzgâr K. I/7

1.7. Işık

1.7.1. Umûmî Olarak Işık

Dîvân’da gökyüzünde parlayan, dünyayı bir kandil gibi aydınlatan ve mâh-ı

tâbende, mâh-ı münevver, mâh-ı pür ziyâ olan ay , birer gece çerâğı olarak düşünülen

yıldızlar ve Tanrı nurlarını gösteren sabah ile birlikte ışığın ve aydınlığın kaynağı olur.

Işığını sürekli ve göz kamaştıracak bir biçimde cömertçe sergilemesi bakımından

sevilen güneşe benzetilir.

Bir musavver nûrdur bir âfitâbım var benim Bir celîlü’l- kadr bir âlî-cenâbım var benim Güneş, ay ve yıldızlar gibi gök cisimlerinin yanında sevgilinin kendisi, yüzü,

yanağı, ayağının toprağı, Tanrı ve Hz. Muhammed’in zâtı, sabah, mum, çerağ, kandil

sonuçta ışık ve aydınlık kaynaklarıdır. Su, mehtâb ışığını göstermesi, gönlün tecellî

nuruyla aydınlanması, ayna parlaklığı aksettirmesi bakımından ışıkla ilgilendirilir.

Usûlî Dîvânı’nın da ışıkla ilgili en çok nûr kelimesi kullanılır.

275

Tanrı, insanları vecde getiren, onları mihrâba secde etmekten alıkoyan nûr

kaynağı olur. Onun nûrundan daha büyüğü bulunmaz ve başlangıcı da yoktur. Bu

sebeple ezel nûru olarak ifade edilir. Kendi varlığını Tanrı’nın varlığında yok eden ve

O’nun varlığıyla var olan şair Hak nûruna delil olduğunu belirtir:

Hak nûruna burhan olmuş her bir derde dermân olmuş Cânlar içinde cân olmuş fenâlarız fenâlarız G. 47/7

Sevilenin ışık kaynağı olarak düşünülmesi sebebiyle yüzü, yanağı, ayağının

toprağı ışık ile ilgilendirilir. Onun sûreti “âyine-i nûr-ı Huda”dır. Tal’atı “envâr-ı zât-ı

Mustâfa”dır. Sevgilinin yüzünün güzelliği söz konusu olurken, ilk önce Nûr-ı

Muhammed’in yaratılışı hususuna da işaret edilerek Hz. Peygamber’in zâtı nûrlar

kaynağı olarak anılır.

Sûretin âyine-i nûr-ı Hudâdır sevdiğim

Tal’atın envâr-ı zât-ı Mustâfâdır sevdiğim G. 86/1

Sevgili, âlemi nurlara boğarken şair ondan yanağının aynasını göstermesini

ister. Sevgilinin güzellik nûru şairi vecde getirip kendinden geçirmiş yaptığı semâ ile

de tüm abdalları coşturacaktır.

Gark eder envârda ey rûh-ı musavver âlemi

Zahir etsen bir nefes âyine-i ruhsârını G. 128/2

Şevk-i dîdârınla ey nûr-ı cemâl-ı Mustafa

Bir semâ’ etdim ki cûşa geldiler abdallar G. 34/3

Sevgilinin ayağının toprağı yüceltilirken onun gönülleri nurlandıran göz nûru

olduğu ifade edilir ve eşiği firdevs cennetinden üstün tutulur.

Ayagın torağı nûr-ı dîde-i havrâ imiş

Eşigin her bâb ile firdevsden a’lâ imiş G. 54/1

276

Dîvân’da şehit ve ışık birlikte anılırken ‘‘aşk şehidinin kabrine nûr iner’’,

düşüncesi beyitte yer alır. Şair de aşk yüzünden ölürse hararetinden mezarından

ateşler çıkacaktır. Bu ateşler de etrafı hem ısıtıp hem de aydınlatacaktır. Üstelik

kendisi aşk şehidi sayılacağından ayrıca kabrine inecek nûrla ışığı daha da artacaktır:

Şehîdin nûr iner kabrine lîk ben hasta

Ölürsem bu hararetle çıkar odlar mezârımdan

Âlemi aydınlatan ışıkla, leşker ve midad teşbihleri kurulur. Yüzünün

güzelliğinin âyetini vücûd sayfasına yazmağa ezel nûru mürekkep, kalem nunu divit

olur. Güneş, ışıklarının çokluğu ile askerlere, şekli ile de topa benzetildiği beyitte,

altın topuyla karanlıkları feth eder, nûr askeri ile de yağmalar:

Hüsn-i cemâlin âyetin levh-i vücûda yazmağa Nûr-ı ezel midâdımız nûn-ı kalem devâtımız G. 38/2

Zengbârın kal’asın feth etdi altun tôb ile Leşker-i nûr ile yağma kıldı setâser güneş K. 2/2

1.8. Karanlık

1.8.1. Umûmî Olarak Karanlık

Karanlık âlemin görünmesine engel olur. Sevgilinin cemâlinin nûruyla

yakından ilgilidir. Âşık gözünü açtığında bu nuru görmek ister. Aksi gerçekleştiğinde

ise karanlıkta kalır:

Göz açıp görmesem ol mâhı bir dem Gözüne karanu olurdu âlem Ş. /46 Tanrı hem lutfu (cemâl) hem de kahrı (celâl) ile evrende tecelli eder. Bu O’nun

kudretini göstrir. Nasıl Tanrı’nın kahrı içinde nice lutfu gizliyse ikisi bir arada

bulunuyorsa gece ile sabah ve ışık ile karanlık kucak kucağa bir arada bulunur:

Ey Usûlî lutfunu kahr içre kılmış ta’biye Nûr-ı subhu zulmet-i şama hem-agûş eyleyen G. 114/5

Âşığın aşk ıstırabını ifade etmek için de karanlığa başvurulur ve sanki onun

ahının bütün cihanı karanlığa boyadığı söylenir. Ayrıca şair günlerini karanlık ile

nitelendirirken bu ifadeyle asıl bahtsızlığından şikayet etmektir.

277

Boyanup göklere âhım duhânı Ederdi karanu rûy-ı cihânı Ş. /51 Kara bahtım anıp feryâd kıldım Karanu günlerimi yâd kıldım Ş. /64 Dîvân’da karanlık; ilâhî nûrun bulunmaması hâlidir. Usûlî’ye göre

dünyaya ve maddeye yönelen, ona bağlanan kişi karanlıkta kalmıştır. Manevî

dünyasında ilâhî nûrun tecelli etmesine mani olmuştur. Bu sebeple Hak âşığı

dünya bağlarından kurtulmak ister. Onun asıl maksadı ise manevî hayatını

karanlıktan kurtarmak istemesidir. Bunu başarırsa maneviyatında bu ilâhî nûrlarla

buluşacak ve âlemi aydınlatan bir ışık kaynağı haline dönecektir. Bu haliyle sanki bir

güneşe benzeyecektir:

Kurtarıp cânını zulmât heyûlâtından Nûr ver âleme hurşid-i cihân-tâb gibi G. 143/3 Tulû’ itdi gönülde mihr-i rûşen Halâs itdi beni gam zulmetinden Ş. /85

Karanlığın zann olarak düşünülmesi verdiği sıkıntı sebebiyledir. Hatta şair

şüphe karanlığında yolunu yitirir ve kendisine mürşid olan dededen hakikat nûruna

kavuşması için kılavuzluk etmesini ister:

Zulmet-i zann içre yitirdi Usûli yolunu Huccetullâhsın delîl ol ana sen bürhân dede G. 122/7

Dîvân’da insan tabiâtının karanlık olarak düşünülmesi de nefs mefhûmuna

dayanır. İnsanda her zaman kötülüğe yönelme özelliği vardır. Dünyaya olan bağlılık

onu adeta esir alır. Bu esaretten kurtulabilmek için kâmil insan mürşid edinilmelidir.

Aşağıdaki beyitte bu düşünceyle zulümât ve Hızır’a telmih yapılır:

Eriş bir kâmil insâna ki ya’ni Hızrı mürşid kıl Bu zulmât-ı tabî’atda ararsan âb-ı hayvânı G. 127/9

1.9. Gölge ( Sâye, Zıll, Zılâl)

1.9.1. Umûmî Olarak Gölge

Dîvân’da hor ve bî-karar olarak düşünülen sâye kelimesi gerçek anlamının

yanında âşığın sevgilinin karşısında durumunu ifade etmede benzetme unsuru olarak

278

mecâz anlamda da kullanılır. Aşığın sevgiliyle devamlı beraber olmak düşüncesi

gölge mefhumuyla açıklanır. Bu mefhûm sevgilinin hayatında onun kulu kölesi olma

arzusunu da bildirir. Âşık gönlünün bir gölge misâli sevgilinin ayağının altına

düşmesini dilerken bir başka beyitte bu durumun kaçınılmaz olduğunu çünkü böyle

bir yazgıya sahip olduğunu düşüncesi bulunur:

Hemîşe sâye gibi pâyına düşmek diler gönlüm Niceydim sensiz ey serv-i revânım hîç karârım yok G. 64/2

Ben zelîli sâye-veş hâk ile yeksân eylemiş Evc-i izzetde seni ser-hayl-i hûban eyleyen G. 97/6

Övülenin gölgesinden kastedilen onun manevî makamının yüksekliği ve bu

bakımdan her şeye feyz vermesidir:

Hâk üzre cismi sâye gibi seyr ederdi lîk Gün gibi cânı sâyir-i heft-âsumân idi MUS. I -2/11

Övülenin istekleri gölgeye benzetilerek, onun isteklerinin bir gölge gibi

ayağına gelmesi ve uzun bir ömür sürmesi için dua edilir:

Her murâdın kim ola gelsin ayaga sâye-veş Gülbin-i ömrün nihâl-i serv gibi pâyidâr K. 3/49

Hz. Muhammed’in bir hadisi sebebiyle padişahlar yeryüzünde Tanrı’nın

gölgesi olarak kabul edilirler. Bu mecâzî ifade ile övülen yüceltilirken, halkın

huzuru ve emniyeti üzerindeki doğruluğunun ve adaletinin rolü ifade edilir ve bunu

göstermek için de onun yeryüzünde Tanrı’nın gölgesi olduğu söylenir:

Ger emân-i halk içün sûretde zıllullâhsın Lîk re’y-i adl ile ma’nîde sen ezher güneş K. 2/26

Hümânın gölgesini üzerine düştüğü insana devlet ve izzet getirdiğine

inanılır:

Yine saldı sâyesin devlet hümâsı başıma Yine kıldı gönlümün kâfın makam ankâ-yı aşk G. 58/4

279

Gölge kelimesi gerçek manasının yanında şairin insanın ve eşyanın varlığı ile

ilgili tasavvufa bağlı olan düşüncelerini ifadesi içinde de kullanılır. Usûlî’ye göre

suretler Tanrı isimlerinin gölgesidir ve onlar yüce yaratıcının eseridir:

Zıll-ı esmâdır sûver ey bî-haber Kim mü’essir mânidir sûret eser MİR. /23

1.10. Diğer Kozmik Unsurlar

1.10.1. Şimşek (Berk)

Mi’râç gecesi, Hz. Muhammed’in, bindiği Burak şimşek gibi getirilir ve

Burak’ın ayağı yere dokunmadan Hz. Peygamber, Mekke’den Mescîd-i Aksa’ya

gelir:

Çekdiler ana Burakı berk-vâr Üstüne oldu süvâr ol şehsuvar MİR. /75

1.10.2. Mehtâb, Evc, Fark

Mehtâb, diğer güzellerden üstün olan sevgilinin bu meziyetini anlatmada ele

alınır. Bütün güzeller yıldız olsa sevgili onlar arsında bir mehtab gibi parlayacaktır:

Hâsılı mahbûblardan gün gibi mümtâz olup Encüm olsa hûblar ol mâh-tâb olmak gerek G. 68/5

Tanrı nûru ile parlayan bir gönül ‘nûr-ı ezel’in tecelligâhıdır. Dünyevî

isteklerden, tutkulardan, kaygılardan arındırılan gönülde suda yansıyan mehtap gibi

ezel nuru tecelli edecektir. Ayrıca mehtâbın ışık mefhûmu ile beraber düşününüldüğü

görülür:

Sâf kıldınsa gönül âyinesin âb gibi Görünür nûr-ı ezel âbda mehtâb gibi G. 143/1

Evc, bir şeyin veya bir gezegen yörüngesinin en uç ve en yüksek noktasıdır.

Şair manevî makamların zirvelerinden söz ederken evc kelimesi, evc-i istığna, evc-i

rif’at,evc-i lâmekan, kullanımları içinde görülür:

Felek farkı feleğin en üst kısmıdır.Sevgili görüldüğünde edilen âhlarla felek

farkına çıkılır:

280

Kaçan ol mâhı görsem âh ederdim Felek farkına denli râh ederdim Ş/43

2. DÖRT UNSUR

Usûlî’nin:

Anladınsa bâd u hâk u âb u âteş aslını Anları cümle ihata eyleyen derya nedir G. 27/5

beytinde, tenâsüb içinde zikrettiği ‘‘rüzgâr(hava), toprak, su ve ateş’’ ‘anâsır-ı erbaa’,

‘‘erkân-ı erbaa’ adlarıyla da anılan dört unsur ‘suflî’ varlıklardan sayılır ve bu

varlıkların ‘lâtif birer cismi, belirli bir merkezi, kararlı bir yeri, birer müdebbir ve

idarecisi vardır. Eflâk, erkân ve müveledât şeklinde üç kısma ayrılan ‘âlem-i

escâm’ın erkân kısmını meydana getiren bu dört unsur, tabiatları veya vasıfları

bakımından toprak, soğuk ve kuru (bârid ve yâbis); su, rutûbetli ve soğuk (râbıt ve

bârid) ; hava, sıcak ve rutubetli (har ve râbıt); ateş, kuru ve sıcak (yâbis ve har)dır.

‘Ecrâm-ı Felekiyye’, bu unsurlara tesiri bakımından ‘baba’, bu unsurlar tesir altında

kalma bakımından âna’ gibidirler ve böylece, mâdenler, bitkiler, hayvanların

meydana getirdiği ‘mevâlid-i selâse’ adı verilen ‘mürekkep varlıklar’ meydana

gelir.19

2.1. Su ile İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar

Su; her şeyden önce hayatın temel unsurlarından biridir ve hayat verme

özelliğine sahiptir. Canlılar hayatlarını devam ettirebilmeleri için en çok ona

gereksinim duyarlar. Cihânda dirlige sebep olan unsur olarak görülür. ‘‘Aslı yeşil

cevherdendir. Ve o cevherin aslı da Tanrı’nın kendi kudretindedir.’'20 Dolayısıyla bu

cihân bağının da bahçıvanın da suyunun bir olduğu düşüncesi dile getirilir ve bu

düşüncenin tasavvufî boyutta ele alındığı görülür:

Bu bâgın ger hakîkatde suyu bir bâgbânı bir Velî olmuş hakâyıkdan nice yüzbin şecer peydâ G. 1/3

19 Nejat Sefercioğlu, Nev’î Divanı’nın Tahlîli, Akçağ Yay., İstanbul 2001, s. 396 20 Abdurrahman Güzel, Hacı Bektaş Veli ve Makâlât, Akçağ Yay., Ankara, 2002, s. 172.

281

Kana kana içmek ona ait bir özelliktir ve her yana akan bir unsur olarak da

görülür. Çeşme, suyun aktığı yerlerden biridir ve cân çeşmesinden akan ateş olurken

bu unsur Dîvân’da ırmak ve akarsu ile birlikte düşünülür. Sevgiliye verilen öğüt

içinde ele alınıp ona güzelliğin bir akarsu gibi çabuk akıp geçtiği hatırlatılır. Bir başka

öğüt içinde söz konusu edilir ve insanın dünya nimetleri için kişiliğinden ödünler

vermesi eleştirilir, bu durum da ‘‘ insanın yüzün suyunu dökmesi’’ olarak ifade edilir:

Yedigin yarım itmekdir taleb tennûrına düşüp Yüzün suyunu dökmüşsün be zâlim nîm-nân içün G. 103/2

Su, Hz. Âdem’in yaratıldığı toprak, hava, ateş ile birlikte dört nesneden

biridir. Bu husus şöyle izah edilir:

‘‘Allah önce sizleri topraktan yarattım, der. Sonradan sizi çamurdan yarattım

buyurur ki bu da suyun toprakla karışmasından olmuştur (toprak-su). Sonra Tanrı

sizleri sıfatı bozulmuş kaygan bir cins balçıktan yarattım der, bu da havada kokan

bir nesnedir (hava). İşte bu insanda bulunan havanın kokusudur. Sonra da Allah şöyle

buyurur, yani insanı sıcak kumlu çamurdan pişirerek yarattım. Bu da insanda

bulunan ısı, ateş kısmıdır (ateş).”21

Bu husus Dîvân’da değişik düşüncelere sebep olur ve beyitlerde insanın

yaratılışına (su-topraktan) da telmih yapılır. Şair temiz bir cevheri barındırdığı

varlığının kıymetini bilemez. Nasıl bir avuç su ve balçıkta cevher bulunmazsa, şairin

kendinde de hüner bulunmaz:

Ey dirigâ hîçe satdım kıymetini bilmedim Âb u hâkimde benim bir pâk-gevher var imiş G. 51/5 Güher m’ olur bir avuç âb-ı gilde Hüner mi bulunur ben teng-dilde Ş. /116 Övülenin övgüsünün yapıldığı beyitte onun sadece ‘‘ su ve toprak’’tan ibaret

bir varlık olmadığı, onun asıl önemli tarafının ‘‘ cân’’ ve ‘‘gönül’’ sahibi oluşu

olduğuna dikkât çekilerek ‘‘ su’’ ve ‘‘ toprak’’tan yaratılan vücudun böylelikle değer

21 Muhyiddin-i Arabi, Tasavvuf Yolu (Tercüme:Selahaddin Alpay) İstanbul 1973, s. 19-20

282

kazandığı ifade edilmiştir. Onda çıkar duygusu, kazanç kaygısı gibi dünyevî istek ve

hevesler yoktur. O, bir sevgi varlığıdır.

Yok yok âb u gilden olmamışdır anın tıyneti Cân u dilden yaradılmıştır vücûdu cümleten K. 4/16

Su, nefsi tabiattan gelen pisliklerinden ve rezilliklerinden arındıran, kadîm

tecelliyi gerçek bir müşahede ile gösteren İlâhî aşkı ifade eden ve aşığı ebedî hayata

kavuşturacak olan hayat suyu (dirlik, dirilik) olarak kabul edilir. Şair de dirlik suyunu

içen ve ebedî hayata göçen fena ehlidir.

Kuş olup gökde uçarız cân milketine göçeriz Dirlik suyunu içeriz fenâlarız fenâlarız G. 47/6

Su saflığı bakımından düşünülür. Suyun bu niteliğini bozan unsur ise

topraktır. Şair bir cennet hurisi olan sevdiğine seslenir ve ona bulunduğu yerin bir

cennete, boyunun Tûbâ’ya, dudağının kevsere, sözünün saf suya benzediğini söyler.

Şairin vücudu ise kara toprak misali saf suyu akıtamaz.

Kâmetin tûbâ lebin kevser sözün mâ’-i ma’în Kûyun ey hûr-ı cinânım cennet’ül-mevâ gibi G. 142/6 Vücûdumdur kara toprak misâli Akıda bile mi âb-ı zülâli Ş. /113 Su akıcı oluşu, bir yerde karar kılamaması, gül bahçelerinin içinden geçmesi,

onları sulaması; bazen de coşkulu akması, dalga dalga akışı gibi özellikleriyle ele

alınır. Bu yönleri aşığın gönlünü ve onun aşıklık hâlini ifade eder. Âşığın dîvâne gönlü

gül bahçesinden yana su gibi akar ki zincirle bağlasalar dahi bir yerde duramaz.

Su gibi dîvâne gönlüm akdı gülşenden yana Bağlasın zencir ile şimden geri kalmaz karar K. 3/18 Âşık hastadır, üstelik sevgili canına kast etmiştir ki âşığın hasta canına

sevgilinin kılıcının öldürücü darbeleri zarar veremediği gibi aksine hayat bulur. Kılıç

söz edildiği zaman da onun yapısındaki suya işaret edilir.

Hasta cânım buldu tîg-ı âbdârından hayât Dirliğe derler sebebdir bu cihân içinde âb G. 8/6

283

Su; insanları, cihanı boğucu bir özelliğe sahip olmasına rağmen ‘‘ ilâhî aşk’’

(aşk birliği) sebebiyle dünyayı boğmamıştır. Evrenin yaratılmasında, insanın

olgunlaşmasında ve yücelmesinin altında yatan sebep ilâhî aşktır. Su ve âteş

nihayetinde Tanrı tecellisinin birer görünüşüdür. Onlar da âdeta ilâhî aşk ile hareket

etmektedirler:

Usûlî vahdet-i aşkın kemal-i i’tidâlinden Ne gark etdi cihânı su ne hôd kıldı zeban âteş G. 56/9

Su, bir beyitte içiminin lezzetiyle sevgilinin vuslatına benzetilir. Kevser

suyu, gönlü sevgiliye susamış aşıklar için bir azap ateşi, yolunun toprağı ise

kavuşmaya susamışlar için tatlı bir su olur.

Âb-ı Kevser teşne-dil uşşâkına nâr-ı azâb Hâk-i rahın vuslatın müştâkına mâ-i azûb G. 6/6

Durmadan ağlayan âşık, gözpınarını bir su kaynağı olarak düşünür. Aşk

sebebiyle gönül deryâsı dalgalanır, coşar ve taşar, gözün pınarından dalga dalga akar.

Suyun çıktığı yerlerden biri de kara taştır. Can ve gönülde sevgilinin güzelliğinin

nurları göründüğünde ayıplanmamalıdır. Gözbebeğini kırmızı güle benzeten şair, kara

yerde de gül biter, kara taşa da su gelir diyerek gönlünde (vücudunda) açan yaralarla

su arasında ilgi kurar:

Gönül deryâsı mevcîdir ki gözden cûş edip taşdı Usûlî âb-ı hasret kim akar dâyim bınârımdan G. 95/7 Cân u dilde hüsnün envârı görünse tan mı kim Kara yerden gül biter seng-i siyehden su gelir G. 30/5

Su ile ilgili bir inanış hayatın faniliği bakımından ele alınır. Eskiden yerin

altında büyük bir okyanus bulunduğuna inanılırdı. Şair de dünya binasının kapı ve

duvarına dayanmamak gerektiğini çünkü onun su üzerine kurulu olduğunu, söyler:

Dâr u dîvârına dayanma değildir pâyidâr Derler âb üzre urulmuşdur bînâ-yı rûzgâr K. 1/6

284

Su ve sel ilgisi değişik düşüncelere sebep olur. Dünyanın işleri fena seli ile

harap olur; aşığın başına sevgilinin eziyetleriyle gelen ve onu viran eden belâ selidir,

Aşk Dârâsı selden asker çeker, ateşten alem kaldırır, gönül ülkesini yakar, yıkar:

Seylden leşker çekip kaldırdı âteşden alem Yakdı vü yıkdı vücûdum âlemin Dârâ-yı aşk G. 58/5

Su ve ateş gerçekte bir arada bulunmaz. Ama beyitte ateşle birlikte ele alınır.

Şairin bütün varlığını aşk ateşi sarmıştır. Bu yüzden bağrı su gibi ermiş, yüreğindeki

kanlar ateşe dönmüştür. Aşk yüzünden çektiği âhların ateşinin, alevi sebebiyle

kendisinden geriye kalacak bir avuç topraktır:

Bir avuç toprağım kaldı miyân-ı âb u âteşden Eridi su gibi bağrım yürekde oldu kan âteş G. 56/2

Serap ve su beraber düşünülür. Serap görünüşü gerçek sandıran bir duygudur.

Özellikle çölde susuz kalanların gördüğü yanılsamalardır. Tasavvufta aşık için

bilinmesi gereken yalnız Tanrı’dır. Onun dışında bir varlık yoktur. Bu gerçeği

kavrayamayanlar mâsivâyı gerçek sanırlar ve ona bağlanırlar sanki kuru bir serabı su

sanıp içmiş olurlar:

Elâ ey kendiyi âşık sananlar Serâb-ı huşki su sanıp kananlar P. 2/1

Felek şekil yönünden ve dönüşü sebebiyle su değirmenine (dolaba) benzetilir.

Âşığın gözyaşları karşısında dehşete düşen felek bir gün bu kanlı gözyaşlarının

kendisine ulaşıp zarar vereceğinden korkar.

Dehşet edip başımı görüp dedi tôlab-ı çarh Üstüme bir gün benim âhir bu kanlı su gelir G. 30/10

Gözyaşı ile su değişik tasavvurlar içinde ele alınır. Âşık, aşktan daima ıstırap

çeker ve aşk ona gözyaşları döktürür. Gözyaşları sular gibi çağlar ve akar. Sevgilinin

cevr ü cefalarından aşığın hali perişandır ve hastadır. Tendeki hararet, gözündeki su ve

gönüldeki ıstırab ile vücudu, âlemi yıkar ve yakar.

285

Yüz urup yere dâyim ağlamakdan Sular gibi akuben çağlamakdan Ş. /39 Ey dirîgâ yıktı vü yakdı vücûdum âlemi Tende tâb u didede âb u gönülde ıztırâb G. 8/5

“Âb-ı hayât’’ ölümsüzlük suyudur. İnanışa göre içeni ölümsüzleştirerek ona

sonsuz bir hayat bahşeder. Usûlî, Dîvân’da sonsuz hayatı isteyen kişiye hikmet ilmini

öneriyor. Özellikle kalbin maârif denizinin kaynağı haline gelmesi gereğine işaret

eden şair, işte o zaman dilin tıpkı bir su yolu gibi âb-ı hayat akıtacağını söyler.

Hikmet taşıyan sözün âb-ı hayat olduğunu vurguluyor:

Menbâ’-ı bahr-ı ma’ârif kıl Usûlî kalbi Ki dilin âb-ı hayât akıda mîz-âb gibi G. 143/12

‘‘Sevgilinin saçının çiçeği nereye erşirse oraların toprağının misk, suyunun

gül suyu olmasının kaçınılmaz olacağını’’ dile getiren şair, böylece sevgilinin saçının

güzel kokusuna vurgu yapar:

Her diyâra kim erişse rûy-ı mûyundan eser Toprağı misk ü suyu anın gül-âb olmak gerek G. 69/4 Dîvân’da tatlı ve hafif bir su olan selselebilden söz edilir. Memdûhun övgüsü

içinde onun güzellik unsurları ile birlikte ele alınır ve yine onun câna cân katan,

güzel sözlerinin benzetileni olur:

Gördüler yüzünde lâ’lin selselebilin dediler Bârekâllah kim görüpdür k’akıda kevser güneş K. 2/12

2.1.1. Deniz

2.1.1.1. Deniz ile İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar

Deniz, bir tabiat unsuru olarak büyüklüğü, derinliği, uçsuz bucaksız oluşu,

inci, sedef, mercan gibi kıymetli taşlarla olan ilgisi gibi çeşitli yönlerden beyitlerde

söz konusu edilir. Bu kıymetli maddeleri barındıran bir unsur olarak görülür. Son

derece faydalı ve bitmez tükenmezdir.

286

Beyitlerde özellikle övülenin bir gönül adamı oluşu, gönül dilinden anlayışı,

marifet sahibi oluşu, hikmetli sözleri, hüküm kabul edilen görüşleri, cömertliği

deniz tasavvuru içinde ifade edilir:

Deryâ-dil idi vü dili gevher-feşân idi İsâr ederdi zâhir u bâtın güherlerin MUS. I- 2/8

Nûr-ı külsün lîk ger bahr-ı celâlin cûş ede Nâr-ı kahrından olur fi’l- hâl hakister güneş K. 2/30 Aşk, âşığın gönlünde dalga dalga coşan ve köpüren hâli ile denize benzetilir:

Bu yürekde cûş eden tûfana aşk olsun derim Gözlerimden mevc uran ummâna aşk olsun derim

Deniz, aynı zamanda boğucu, helâk edici bir unsurdur. Dünya, dünyevî heves,

istek ve arzularla da boğucu bir deniz gibidir. Mutasavvıfın vahdete erişmesi için

gönlünü dünyevî duygulardan ve bağlardan kurtarması gerekir. Maddî bağlarından

kurtulamayanlar tasavvufta başarılı olamazlar. Mana âleminde yok olup giderler.

Bağırları vahdet hasreti ve ona ulaşamamanın acısı ile dolar:

Bu deryâda ne diller gark olupdur Nicenin bağrı kan ile dolupdur P. II/6

Zamanın faniliği, dünyanın acımasızlığı deniz içinde insan yutan bir timsah

hayali ile ifade edilir:

Sanasın bu nilgûn bahr içre olmış bir neheng Durma yuda halkı bu merdüm-i rübâ-yı rûzgâr K. I/5 Tanrı aşkı ile dolu olan âşık, aşkta devamlı belâ ve mihnete düşer. Tanrı

âşığını imtihan eder, onu cevr ve cefâ altında bırakır. Belalar, fırtınalı bir denizin

dalgaları gibi büyüktür ve art arda gelir. Nasıl gemiye girenler tufan korkusu

çekmezlerse, bir pîre teslim olmakla da aşık bu bela dalgalarından kurtulur:

Necât istersen emvâc-ı belâdan pîre teslim ol Ki çekmez keştî-i Nuh’a girenler havf-ı tûfânı G. 127/5

287

Aşk ile ilgili hususlar ile aşığın kıymeti ve derecesi ifade edilirken bahr-ı

kulzum, bahr-ı umman gibi denizlerden söz edilir ve bu unsurlar beyitlerde aşk ile

ilgili değişik hayaller içinde ele alınır.

Ummân kelimesi hem Arap yarımadasının kuzeydoğusunda bulunan açık

denizi ifade eder, Hem de engin deniz anlamı ile kullanılır. İnci, sadef denilen bir

hayvanın içinde meydana gelir. Tek ve iri inci, yetim olarak adlandırılır. İncinin

sadeften ayrılması aslında bir ayrılıktır. Aşık da sevgiliden ayrıdır. Bu bakımdan

inciye benzer. Ayrılık acısı sebebiyle döktüğü gözyaşları ummân olur:

Ey nice sedeften ayırıp kıldı yetîm Ey nice göz yaşın etdi bahr-ı ummân ayrılık G. 60/3

Aşkı büyük bir denize benzeten şair, kendini bu deniz karşısında değersiz çer

çöp olarak görür. Nasıl dalgalarla kıyıya vuran çer çöp denizden uzaklaşmamışsa,

âşık da, aşkın cezbesine kapılarak sevgilinin çevresinde dolaşır, yakınında bulunur.

Her zaman bu aşkla beraberdir ve mahşerde de bu aşkı yaşamak ister:

Rûz-ı ezelde aşkını cânımda derc edem Etmiş muhît kulzum-i ummana bir hası G. 137/5

Açık denizde görülen girdap şairde değişik düşüncelere sebep olur. Bir

okyanusta girdaba düşen kişinin kurtulması imkansızdır. Oysa kıyıya yakın bir yerde

girdâba düşülmesi kurtulma ümidini de beraberinde getirir. Şairin sevgi ile dolu gönlü

ise dünya sıkıntılarının yarattığı girdaba yakalanmıştır. Kurtulma ümidi de bulunur.

Hiç kimse hatta bir dostu dahi yardımına gelmez, halini sormaz. Aşağıdaki beyitte şair

vefasız dostlarından şikayetçidir:

Bu sevâhilde aceb girdâba düşmüssen gönül N’oldu hâlin sormaga bir âşinâ gelmez sana G. 3/6

Sevgilinin vefasızlığı, şairin yaşadığı ayrılık acısı onu canından bezdirmiştir.

Sevgilinin tavrında da bir değişiklik yoktur. Şair ayrılık girdabında gözyaşları

dökmektedir. Kendisinden geriye ise heyecanlı bir serüven olan aşkı kalacaktır.

Cihânın bu aşkla dolmasını ister:

288

Çün düşdün böyle girdâba akıt göz yaşların her sû Cihâna dopdolu olsun gönül bu macerâ bârî G. 131/5

Mâsivânın yarattığı girdaba yakalanan şair için tek kurtuluş bir mürşidin

rehberliğidir. Yoksa dünya bağlarından kurtulamayacak, vahdete erişemeyerek

fenafillahtan uzaklaşacaktır:

Batdı girdâb-ı havâdisde vücudun gemisi Hızr-ı vakte erişip bulmaz isen râh-ı necât G. 9/2

Denizin gözyaşı ile münasebeti onun coşkunluğu, bolluğu, sonsuzluğu,

tuzluluğu bakımından olur. Bu ilgi sebebiyle kurulan hayallerde aşığın iç âleminde

aşk sebebiyle fırtına kopar, yürek ve gönül tennuru coşar, gözünün beyazı kana

döner, kanlı gözyaşları bir derya gibi yürekten taşar, yenilmez bir sel olur, akar,

ummana döner, uçsuz bucaksız deniz olur. Hızır’a telmih yaparak düşüncesini

açıklar. Eğer Hızır yol arkadaşı olacaksa gözyaşlarının denizler oluşturmasından

keder duymaz. Çünkü o aşığı her türlü tehlikeden kurtaracaktır: Aşk tennûr-ı dilden cûş eder tûfân henüz Bu gözümün yaşları deryâ-yı bî-pâyân olur G. 39/1 Denizler olsa çeşmimden akan yaş Gamım yok Hızr olursa bana yoldaş Ş. /164

Tasavvufta deniz, “Hakk’ın sonsuz olan sıfat ve zat makamıdır.’’22 Ayrıca

‘‘Allah’ın tecellilerinin, Rabbanî açılımlarının, ilâhî hakikatların gönül ehline sürekli

gelişini belirtmek ve Allah’ın arif kuluna gönderdiği ilhâmî bilginin sınırsız oluşunu

ifade etmek için kullanılır.’’23 Bu anlayışla yazılan bir beyitte mânâ alemindeki ilâhî

gerçekler kıymetli inciye benzetilir. Bu cevhere ise ancak gönül ehli olan ulaşabilir.

Ehl-i dillerden erer her gevher-i maksûda el Bu mukarrer ma’den-i dürr-i semîn deryâdadır G. 25/12

Şairin “vahdet-i vücud” anlayışında yine deniz ile ilgi kurulur. Sûfilere

göre Tanrı hiçbir vasıfla, hiçbir sıfatla kayda sığmayan mutlak bir varlıktır ve bütün

yaratılanlar denizin dalgaları gibi O’nun tecellisinden ibarettir. Bu bakımdan hiçbir

22 Uludağ, a.g.e, s. 65. 23 Cebecioğlu, a.g.e, s. 79.

289

şeyin, ayrı bir varlığı yoktur ve her şey Tanrı’nın tecellisi olarak vardır.Bu sebeple

mutlak varlık denizi, hangi dalgayı meydana getirirse getirsin, o dalga, ‘‘Ben

Tanrı’yım’’ sırrını, gizli ya da açıkça söyler, durur:

Vücûd-ı Mutlakın bahri ne mevci kim eder peydâ Enelhak sırrını söyler eger mahfî eger peydâ G. I/I

2.1.1.2. Deniz ile İlgili Benzetmeler

2.1.1.2.1. Mâide

Övülenin dili ve eli; hikmeti ve cömertliği bakımından denizden bir sofra

olarak düşünülür. Şiir dünyası taşıdığı manalar bakımından deniz olarak görülür ve

bu denizde doğru ve öz manalar bulunur. Onları isteyen bu şiirler denizine

dalmalıdır. Usûli de şairlik vasfıyla bulunmaz bir denizdedir.

İsâr ederdi zâhir u bâtın güherlerin Dest ü dili ki mâide-i bahr bu cânım MUS. I/ 2-9

2.1.2. Dalga

Dîvân’da dalga unsuru hayatta çoğunlukla da aşk sebebiyle yaşanılan ruh

coşkunluğunun ifadesi içinde söz konusu edilir. Belâ olan dalgadan bir pîr mürşid

edinilerek kurtulunur. Gönül deryâsının dalgası gözden coşarak taşar. Büyük ( aşk)

denizinin dalgaları gönülde vurmaktadır. Yüreğinde coşan tufan, gözlerinde dalga

vuran ummân, şairi kendinden geçirir. Ona yoğun bir duygusallık yaşatırken

gönüldeki aşk denizi, coşkun ve kabarma ile gözden gözyaşı dalgalarını ortaya

çıkarmaktadır ki bu durum, âşığın içinde bulunduğu psikolojik durumun

göstergesidir:

Bu yürekten cûş eden tûfâna aşk olsun derin

Gözlerimden mevc uran ummâna aşk olsun derin G. 98/

290

2.1.3. Akarsu

Akarsu, sevenin aşkını ifade eden bir unsur olarak gözyaşı ile ilgilendirilir.

Bu tasavvurlar gülzâr, gülsitân, serv ile birlikte bir tabiat manzarası halinde görülür.

Gülbahçesi sevgilinin bulunduğu yerdir. Serv ile anlatılan sevgilinin boyudur.

Gözyaşı bir akarsu gibi onların içinden ya da yanından akar ve onları canlandırır,

güzelleştirir, büyütür ve geliştirir. Aslında sevgili şairin aşkından hayat bulur, feyz

alır.

Gülsitân-ı kûy-ı dilberden ırılma ey yaşım Kim bu gülzâr içre lâzım geldi ırmagın senin G. 70/3

Bî- karar oldu görüp bu vech ile zîbâlığın Gözlerim yaşı gibi gülzâra akdı cûybâr K. 3/17

Bu gözyaşı ırmağının meydana gelişinin sebebi ise sevgili olur. O, gönül alan

boyunu âşıktan esirgeyerek âşığın kanlı gözyaşlarından ırmaklar meydana gelmesini

ortaya çıkarır:

Gözlerimden kadd-i dil-cûsunu ırag eyledi Kanlı yaşımı yine ol serv ırmag eyledi G. 135/1

2.1.4. Bulut, Yağmur

Bulutun ortaya çıkışı, yağmur taşıması bazen de hafif yağmurlar indirmesi bir

tabiat manzarası içinde verilir. Bulut, bahar yağmurlarıyla ölü tabiatı canlandırır ve

her taraf çiçeklerle rengarenk hâle gelir.

Uyanıp hâb-ı ademden her çiçek kaldırdı baş Çin-seherden yüzüne su sepdi çün ebr-i bahâr K. 3/8

Övülenin cömertliği yağmur yüklü bulutla kıyaslanır. Şair onun fakirlere

yaptığı lütuf ve ihsanlar kadar bulutların yağmur yağdırmadığını söyler:

Ebr yagdırmaz yere vaktinde ol denlü matar Şöyle kim dest ile ehl-i fakîre sîm eyler nisâr K. 3/29

Yağmurun yağması yapılan kişileştirme ile bulutun ağlaması olarak

düşünülür. Bu tasavvur bir tezat içinde tamamlanır. Özellikle güzelliğinin doruğunda

291

bir gül olan sevgilinin mutluluk içinde gülmesini sağlayan, gözyaşlarını bir bulut gibi

akıtan âşığın kendisi olur:

Ebr gibi aglasın çeşmim ko hergiz gülmesin Ey gül-i bağ-ı letâfet tek cihânda sen şen ol G. 75/2

Bulutun gökyüzünü kaplama ve güneş ile var olan aydınlık ve parlaklığı

giderme hali vardır. Bir beyitte yüz güneş olarak düşünülmüş, bu durumda onu

kapatan saç, örtü gibi nesneler bulut olarak ele alınmıştır. Şair, bulutun güneşi

engellediği gibi sevgiliden yüzü örten unsurları kaldırmasını ister.

Nakş-ı tendir cân cemâlinin nikâbı ref’ kıl Mihr-i âlem-tâb-ı vechinden sehâbı ref’ kıl MUS. VIII/2-I

Yağmur bitkilerin yetişmesinde rolü olan ve toprağın verimliliğini artıran bir

tabiat olayı olarak görülür ve gözyaşı ile bir arada düşünülür. Bu gözyaşı

yağmurunun kaynağı da gönül olurken âşığın ümit dünyası ve sevgilinin vuslatı

arasında ilgi kurulur. Şair, gönüle seslenerek, gözyaşlarını yağmur etmeden ümit

bağında murat meyvesinin yetişmeyeceğini söyler:

Ey gönül hâsıl ne göz yaşını bârân etmeden Çün bitirmezmiş murâdın meyvesin bâg-ı ümîd G. 14/4

Şaire göre evren Tanrı’nın tecellisidir. Çokluk gibi görünen her şey bir birlik

arz eder. Mutasavvıf bu gerçeği idrâk etmeli ve bu bilinçle âlemi seyretmelidir.

Ulaşacağı feyz ile gönlünü bir umman eylemeli, irfanı ve hikmetini halka yağmur

gibi saçmalıdır.

Beri gel cân gözünü aç âlemleri seyrân eyle Halka rahmet yağmurun saç gönlünü bir umman eyle G. 117/1

Yağmur, tufan olarak da karşımıza gelir. Aşk ateşiyle yanan gönlü fırına

benzeten şair, gönülde meydana gelen coşkunun gözden adeta tufan gibi gözyaşı

dökülmesine ve gözyaşlarının uçsuz bucaksız deniz oluşturmasına sebep olduğunu

söyler:

Aşk ile tennûr-ı dilden cûş eder tûfân henûz Bu gözümün yaşları deryâ-yı bî-pâyân henûz G. 35/1

292

2.1.5. Katre

Divân’da gözyaşı ve gözle katre arasında ilgi kurulduğu görülür ve gözyaşı

ile ilgili kurulan hayallerde karşımıza gelirken damla damla gözyaşlarından engin bir

deniz meydana geldiği ifade edilir. Şairin kanlı gözyaşının bir damlasında bile

“cünbiş-i ummân” görülür. Gözyaşının bir damlası sevgiliye ulaşmada, binlerce katre

olur, o kadar çok ağlayan âşığın gözyaşları adeta sevgiliye giden bir kervan, bir katar

gibi ard arda dökülür:

Bağlar yolumu gitmeğe azm etme sevdiğim Kanlı yaşım ki katresi bin bin katar olur G. 35/5

Tanrı herşeyin yaratıcısıdır ve bir katreden değerli inci , bir nutfeden ise güzel

mahbûblar meydana getirir:

Katreden lü’lü-yi lâlâlar kılar Nutfeden mahbûb-ı rânâlar kılar MİR. /10

Tanrı kaybolmayan, kalıcı ve her şeyi kuşatan cezbesini her yere salmıştır.

Şairin cânı önce bir damla iken onu inci gibi kıymetli sözlerini etrafa saçan deniz

eylemiş, böylelikle kudretini göstermiştir:

Ey Usûlî cezbesin salmış muhît-i lem-yezel Katre iken cânını deryâ-yı dür-bâr eylemiş G. 50/7

2.2. Toprak

Dört ana unsurdan biri olan toprak, âşığa ait unsurlurla özellikle de sevgilinin

yanındaki değeri ile ilgili görüşleri, hak âşığı olmada geçmesi gereken merhaleler

esnasında ruhen temizlenerek olgunluğa erişmek için gereken iç temizliğinin ifadesi,

hayatta kendisinde görmek istediği karekteri bildirmesi, insanın yaradılışı ile olan

ilgisi, hayatın fâni oluşunun anlatılması, dünyada biçilen kıymetinin söz konusu

edilmesi gibi çeşitli yönleriyle söz konusu edilir.

İnsan bir avuç topraktan yaratılmıştır. Şair bu sebeple vücudunu toprak

rengiyle anar ve Tanrı’nın mağfiretine ulaşmayı diler:

293

Ben kara toprağı ey nûr-ı Hûdâ Umarım ki edesin gark-ı ziyâ MİR. /106

Toprak ölümü hatırlatan bir unsurdur. İnsan bir gün mezar toprağına

düşecektir. Bu gerçek herkes için geçerlidir. Şairin dileği ecel gelmeden, gözü toprak

dolmadan, felek öç almadan hayatın güzelliklerini yaşamaktır. Aynı zamanda tabiat

toprakta canlanır ve yeşerir. Bu olay ise ilkbaharda gerçekleşir. Bu husus memduhun

cömertliği ile ilgilendirilir. Onun âlem halkına ettiği lutuflar sanki (vakt-i gülde)

siyah toprağa ( ilk baharı) getirir.

Etdi âlem halkına hulkun senin şol lutfu kim Vakt-i gülde eyledi hâk-i siyâha nev-bahâr K. 3/28

Toprak temizdir ve bütün pislikleri temizler. Tabiatta herkesin ayakları

altındadır. Toprağın bu özelliği insan için ibret verici bir durumdur. İnsanın da toprak

gibi ayaklar altına serilmesi, alçak gönüllülükte olması gerekir. Aslında insan bu

durumda gerçeklerin altına serilecek ve benliğini yok edecektir. Bu şekilde insanın

içinin de temizleneceği kabul edilir:

Zâhîrimi meskenetle hâk kıl Bâtınımı lîk nûr-ı pâk kıl M. I/6

Dört unsurun en aşağısında olan toprak dolayısıyla hor ve hâkirdir. Aşığın da

varlığı, sevilenin uğruna toprak olmuş, toprak gibi önemsizleşmiş, değersizleşmiştir.

Ayrıca toprak olmak ifadesi ölmek anlamını da taşır. Kendini kara topraktan daha aşağı

gören Usûlî, kendisinde güzel söz söyleme yeteneğinin bulunduğunu ve sözlerinin bir

cevher kadar kıymetli olduğunu ifade eder:

Ey Usûlî sen kara toprakdan alçaksın velî Bârekallah sözlerin gevher dilin derya imiş G. 54/8

Oysa sevilenin toprağı değerlidir ve toprak, sevgili veya memduhun ayağının

değmesiyle değer kazanır. Cân gözüne sürme edilir, sevgilinin ayağı toprağına

ulaşamazsa, gamdan helâk olunur, uğruna canlar feda edilir:

294

Sabâ ger hâk olursam ben izi tozundan ol servin Yürü var topragını cân gözüne tûtîyâ eyle G. 118/5

Eğer kûyuna varmazsam izi tozunu görmezsem Visâle bir gün ermezsem meded gamdan helâk oldum G. 80/3

Madde âlemi ve insan dört unsurdan meydana gelir. Şair, bu anasırdan

dolayısıyla maddeden temizlenmek ister. Kendisinde bir zerre toprak dahi

kalmamalıdır. Bunun sonucunda yaratılışında bulunan nefs unsurlarından arınacak ve

arzuladığı insan-ı kâmil mertebesin ulaşacaktır:

Bu anâsırdan vücûdum eyle pâk Yele versin kalmasın bir zerre hâk MÜN. I/6

Toprak Hz. Muhammed’le ilgilendirilir. Eşya ve varlıkların karşılığı olarak

ele alınan cihân Hz. Muhammed’in ayağının toprağı olur. Cihân onun yüzü suyu

hürmetine hâkî hâkdan yaratılır.

Hak-i pâyîdir ba hâkî hâkdan Yüzü suyuna yaradıldı cihân MİR. /70 2.2.1. Toz

Toz, beyitlerde küçük oluşu, rüzgârda savruluşu, değersizliği gibi çeşitli

yönleri ile söz edilir. Her şeyden önce sevgili ve memduhun övgüsünde hatta onların

daha da yüceltilmesin de ele alınırken âşığın kıymet verdiği ve ona ulaşmaya çalıştığı

bir madde olarak gösterilir. Bu yönüyle ele alınışını sebebi onun sevilenin ayağının

toprağının tozu olmasıdır. Toz halinde bulunan bazı maddeler ile de değişik hayaller

içinde görülür. Onun izinin tozu cevherler sürmesidir ki Çin’de, Maçin’de

,İsfahân’da bir benzeri görülmez.

İzin tozu gibi kuhl-i cevâhir görmedi hergiz Gezen hep Çîni Mâçîni gören mülk-ü Sifâhânı G. 129/3

Toz, değersizliği ve ayaklar altında bulunması sebebiyle Dîvân’da küçük

görülen, değer verilmeyen bir unsur olarak ele alınır. Şair kendini sevgili karşısında

bir toz kadar kıymetsiz olarak görürken cân parasını sevilenin ayağının tozuna saçar,

ona mübarek hatıra olarak sunar.

295

Gevher-i maksûd elvermiş Usûlî’ye yine Nakd-ı canı ayagın tozuna îsâr eylemiş G. 55/5

Gamından gerçi hâk olduk şikayet kılmazız şâhım Ne lâzım kim mübârek hâtıra bizden gubâr olsun G. 96/6

Toprak ile rüzgâr arasında, toz kaldırma bakımından bir münasebetin

bulunması ve göze kaçan tozlardan gözün yaşarması bir beyitte değişik hayale sebep

olur. Gam rüzgârı, şairin ümit gözünü ve baht gözünü tozla dolmuştur ve o da

ağlamaktadır. Zamandan şikayetçi olan âşığın dilekleri geçekleşmemiş, ümitleri

kırılmış, değeri bilinmemiştir:

Yaş nice dökmeyem ki gam-ı rûzgârdan Çeşm-i ümîd ü dîde-i bahtım dolu gubâr MUS. I/ 3

Toz, miktar, ölçü bildiren bir unsur olur. Şair hayatında devletin sultanından

zerre ( toz) kadar da olsa bir ihsan görmemiştir.

Şehsüvâr-ı devletin bir zerre gerdin görmedim Nice yıl yeldim bu yolda çün hevâ-yı rûzgâr K. I/27

Şair benliğini terk ederek bekâbillâha ulaşma dileğini, ‘‘Fenâ rüzgârında

toz olup hâk ile yeksân olsam’’ ifadesiyle dile getirir. Saadet ehlinin ayağının tozuna

yüz sürülmesi aşığa baht açıklığı sağlar:

Aranırsa bulunur sînemde âşkın gevheri Gerd olup bâd-ı fenâda hâk ile yeksân olam G. 77/10 Bir sa’adet ehlinin yüz sür ayagı tozuna Tâ kim ola tâli’in gün gibi âlemde sa’îd G. 14/5

Mutavvıflara göre âlemin yaratılış sebebi Hz. Muhammed’dir. Bu düşüncenin

yer aldığı beyitte onun izi tozu, madde ve manevî âlemin mayası olarak ifade edilir:

İzi tozu iki âlem mâyesi Nüh-felek mi’râcının bir pâresi MİR. /71

296

2.2.2. Dağ, Taş

Dağ, sözlük anlamının yanında yüksekliği, büyüklüğü, genişliği, sağlamlığı,

üzerinde bitkilerin yetişmemesi yönleriyle çeştli unsurların benzetileni olarak ele

alınır.

Şaire göre belâ dağı, maddî varlığını viran etmek üzere olan aşığın gönlünü

ayakta tutacak olan destektir. Mutasavvıf belâya sabır gösterdikçe manevî anlamda

mertebesini ilerletecek böylece fenâfillâha erişmesi kolaylaşacaktır:

Hâk cismim lerzeden vîrân olur bâri ana Dildeki kûh-ı belâdan yer yer evtâd eylesem G. 90/4

Sevgilinin eziyetleri âşığın gönlünde dert dağı oluşturur. Âşık, dağlar kadar

çok ve büyük dertlerini önemsemez, gönlü mihnet külüngünün açtığı yaralara

tahammül eder:

Dâg-ı derdi bu derûnun kûhu kâha saymadı Hôş döyer ey dil külüng-i mihnete dâgın senin G. 70/2

Sînâ; Arap yarımadasının Mısır’la birleştiği yerde bir üçgen şeklinde olan

yarımadadır. Mısır’dan çıkan İsrailoğulları buradaki çölde dolaşmış, Mûsâ

Peygamber, buradaki Tûr dağında Tanrı hitabına nail olmuştur. Burada Tanrı’nın

tecellîsi vuku bulmuştur.24 Şaire göre tecellî-gâh olan gönül de Tûr-ı Sînâ’dır ve

tecellî madenidir. Pûr-ı sînâ Hz. Mûsâ’yı işaret eder ki O, Sînâ’nın oğlu olarak kabul

edilir. Bu buluşma ile önceden sahip olduğu irfanın yerle bir olduğu, ‘‘Mutlak

Varlık’’ hakkında bütün bildiklerinin yetersiz kaldığı ifade edilirken ‘‘güm’’ kelimesi

bu olayda onun duyduğu korku ve heyecana işaret eder. Bu kelime ile kalbin güm

güm atması hatıra gelir. Gönlü ‘‘ Tûr’’a benzeten şair kamil insanın Tanrı hakkında

tüm duyumlarının, manevi bilgisinin O’nun tecellîsi ile yok olacağını bildirir:

Gönül kim Tûr-ı Sînâdır tecellî mâdenidir bu Hezârân Pûr-ı Sînânın güm olur bunda irfânı G. 127/6

Beyitte gönül Tûr’unda tecelli eden sevilenin güzelliğinin nûrları ise şaire

feyz verir.

24 Yaşar, a.g.e., s. 44.

297

Tûr-ı dilde hüsnün envârı tecellî gösterip Yine ben dervîşine dâg üstünü bâg eyledi G. 135/3

Taş katılığı, kırılmazlığı, sağlamlığı, dayanak olarak kullanılabilirliği yönleri

ile ele alınır. Onunla atma, kırma, vurma gibi fiiller gerçekleştirilir. Yaralayıcı bir

unsurdur. Merhametsizlik, duygusuzluk gibi ruhî haller onunla da anlatılır. Bu

yönüyle sevilen ile ilgilendirilir ve onun cefası, eziyetleri, kahrı, kırıcı sözleri dile

getirilir. Ondan seng-dil diye söz edilir ve o aşığın sevgisini sınamak için ona her

an cevr vecefa taşıyla vurur:

Urur cevr u cefâ taşın bana ol seng-dil her dem Gerekse şîşe-i dilde hezârân inkisâr olsun G. 96/5

Şairin gönlünü sevgilinin cefâ taşıyla yıkması onun kendisiyle ilgilendiğini

gösterir ki şairin canlanmasına sebep olur. Yapılan gönül almadır bu sebeple de

hayırdır. Bir beyitte aşık yaşadığı ayrılık acısı sebebiyle bağrına taş basar ve hasret

taşı ile dövünür:

Zulm ile urdun cefâ taşını yıkdın gönlümü Hayra girdin bir harâb-âbâdı ihyâ eyledin G. 67/2

Döğünüp hasret taşıyla bagrımız dolu baş ile Âh ile kanlı yaş ile hele bir demdir sürelim G. 81/2

Sevgilinin eşiğinin taşları, ona daha yakın olmak ve onu daha yakından

görebilmek için kendilerini feda eden aşıklarının başlarından meydana gelir ki bunun

onun bulunduğu yer de aşk şehitleri ile dolmuş olur:

Eşiğin topragının her taşı âdem başıdır Kûyun her kûşesi bir Kerbelâdır sevdigim G. 86/5

Maddî varlığından sıyrılmak isteyen şairin dayanağı mihnet taşıdır. Bu

uğurda başına bin türlü belâ alan ve gam mülkünün sultanına dönen şair, çektiği

mihnetlere sabır gösterdikçe amacına ulaşacaktır. O mal, mülk ve makam peşinde

değildir. Şair ise bunlara ulaşamamanın üzüntüsünü de duymamalıdır. Dünyanın

eziyetleri, sıkıntıları ise insanı inciten, kıran, onları yaralayan cefâ taşı olduğunu

unutmamalıdır:

298

Seng-i mihnet mesnedim başımda bin dürlü belâ Mülk-i gam sultânıyam bana gerekmez taht u tâc G. 11/6

Seng-i gamdan münkesir kalb olma eyle imtizâc Şîşe gibi olma igende gönül nâzik-mîzâc G. 11/1

Ber degül bir berg ki vermez dıraht-ı ömrüme Lîk doyunca urur seng-i cefâ-yı rûzgâr K. I/10

Övülenin himmet kandilinin bir ışığının düştüğü nesne la’l değil güneş olur:

Kûha düşse himmetin kandîlinin bir pertevi Seng-i la’l olarak degil olurdu sertâser güneş K. 2/24

Memdûh, kendisine eleştirici ve kınayıcı sözler söyleyenlere karşı ise

lütufkârdır. O kemâle erişmiş yapısıyla kerem sahibidir.

Halk-ı âlem sâyesinde hoş geçip yer ni’metin Kendiye taş atana lutf u kerem eyler nisâr K. 3/43

Sûfiler ayrı giyim kuşamları, hususi ibadet törenleri özellikle melâmetilik

çerçevesinde kınanmaktan korkmayıp rahat davranışları ile halktan ayrılırlardı.

Başkalarının kınamalarına aldırmayan şair, çocuklar tarafından taşlanabileceğini bu

sebeple de köşesinden çıkmaması gerektiğini söyler.

Ey harâbâtî sakın taşlar seni etfâl-i şehr Âkıl isen çıkma bir dem kûşe-i kâşâneden G. 93/4

Nefis insanın maddi olan tarafıdır. İnsanın bütün kötü his ve huyları, çirkin

vasıflarının ortaya çıkmasına sebep olur. Nefis, tecellî-gâh olan gönlün kalın

perdelerle örtülmesine ve onun nûr-ı ilâhî’ye kapanmasına sebep olur. Oysa Mûsâ

Peygamber’in canı öyle temizdir ki kendisinde hiçbir kötü his ve huy, çirkin vasıf

bulunmaz. Tûr dağı tecellî nuruna dayanamaz ve paramparça olurken onun pak bir

taş olan canı tecellî nurunu yaşar.

Tecellî nûruna Tûrun vücûdu döymedi yâ Rab Kelîmu’l-lah Mûsânın ne pak taşdan durur canı G. 129/4

299

2.2.3. Kân, Ma’den

Şaire göre Şeyh Gülşenî, huy ve nitelikleriyle marifet incilerinin madenidir.

Âşık O’nun ölümü üzerine siyah yüzlü toprakla söyleşir ve O’nun nerede olduğunu

bizzat toprağa sorarak öğrenmek ister:

Ey hâk-i rû-siyâh kanı Gülşenî kanı Ol ma’rifet güherlerinin ma’deni kanı MUS. I /15

İmâm Mûsâ övülürken onun küntü kenzün cevherinin madeni olduğu

belirtilir. ‘‘Zatın senin küntü kenzün cevherinin madenidir. Senin aynan on sekiz bin

âlemi gösterdi.’’ denilen aşağıdaki beyitte Tanrı’nın ‘‘ ol’’ emrine telmih vardır:

‘‘Küntü kenz’’ün gevherinin kânıdır zâtın senin On sekiz bin âlemi gösterdi mir’âtın senin MUS. III /5-4

Gönül ise tecellî madenidir. Mutasavvıflara göre gönül Tanrı’nın tecellî ettiği

yerdir:

Gönül kim Tûr-ı Sînâdır tecellî ma’denidir bu Hezârân Pûr-i Sînânın güm olur bundan irfanı G. 127/6

2.3. Ateş

2.3.1. Ateşle İlgili Müşahede, Telâkki ve İnanışlar

Azap verici, can yakıcı, yürek tutuşturucu olarak vasıflanan ateş ile aşk ıstırabı

ifade edilir. Âşığın gönlünde meydana gelen yaralar, onun döktüğü gözyaşları, edilen

ahlar ateşle beraber düşünülür. Ağlayan ve kanlı gözyaşları döken şair aşk ateşiyle

yanar, yakılır.

Geh agladım biraz kanlı yaşımdan Gehî yandım yakıldım âteşimden Ş. / 67

Bunların faili ya âşığın yolunda gitmeyen talihi ya da sevgili olur. Sevgili

zulmü ile âşığa ateş urur, can ve gönül yağmalar, âşığa rahat vermez Sevgilinin

âdetinin ve sanatının ise âşıkları ile cihanı yakmak olduğunu ifade eder. Böylelikle

aşığa aşkı kemâliyle öğretecek, aşığı maddi âlemden tecrid edecek, onu mana

âlemine hazırlayacaktır:

300

Yağmalandı cân u dil rahtı vü rahat kalmadı Âteş urdu aşk sultânım çü hânümânıma G. 124/2

Dil-i uşşâkı yakmak âdetidir Cihâne âteş urmak san’atıdır Ş. /181

Mum ve çerâg ateş ile beraber düşünülen unsurlardır. Mumun baştan başa

yanışı ve kendini yok edişi ile varlığını aşk yolunda heba eden aşık özdeşleştirilir.

Hem yanan hem de etrafını aydınlatan çerağ ile aşk ateşi ile yanan ve nûr-ı İlâhîye

kavuşarak halkı irşad eden Hâk âşığı ilgilendirilir. Ayrıca halk hekimliğinde

kızgın demirle yapılan dağlama olayı da da ateşle beraber anılan bir husus olur:

Âteş-i aşk ile yak bağrında dâğ Hey kara günlü çerâğ ol gel çerâğ MİR. /28

Dört unsurdan biri olan ateş, gönülde yanışı, kırmızı rengi, kor halinde

bulunması, külle olan ilgisi, kıvılcım saçması ve şerâr gibi özellikleriyle de çeşitli

tasavvurlar içinde ele alınır.

Yakdı âh-ı âteşîn ile cihân mülkünü gönül Neylesin bîçârenin bağrında ahker var imiş G. 51/3

Bazı nesneler çeşitli yönlerden ateşle ilgilendirilir. ateşle ilgisi beyitlerde yer

alır. Zaman mezrasında ateşe vurulan varlık harmanıdır, ateşin yakıcılığından kan

ağlayan ise kebaptır. Çer- çöpe ateş eriştiğinde ise onu yakar, ona aman vermez,

diyen şair, aşk ateşinin vücudunu yakıp erittiğini söylemektedir:

Aşk odundan dem-be-dem gönlüm döker gözyaşların Âteş-i sûzândan nitekim kan ağlar kebâb G. 8/4

Şerâr-ı nâr-ı aşkından dolıpdur cism-i cân âteş Hâs u hâşâke yakar vermez âmân âteş G. 56/1

Şair mecliste işitenin cânını yakan, gönüller mülküne ateş bırakan sözler

söylemek ister. Müzik ise bu sözlere eşlik eder.

Sözünü sûznâk u cân-güzâr et Bu bezm içre yine bir söz ü sâz et Ş. /135

301

K’işiden kişinin cânını yaksın Gönüller mülküne âteş bıraksın Ş./13

Hz. Mûsâ ateş ile ilgili olan kıssasına telmih yapılır. Bu hikaye şöyledir:

“Mısır’dan kaçan Hz. Mûsâ, Şuayp Peygamber’in yanında on sene koyun güttükten

sonra, ailesini ve iki çocuğun alarak tekrar Mısır’a dönmek üzere yola çıkar. Tûr-ı

Sinâ’ya yaklaştığı zaman, şiddetli bir rüzgâr ve yağmurla karşılaşır. Yolunu şaşırır ve

ateş yakmak isterse de yakamaz. O sırada uzaktan bir ateş gözüne ilişir. Ateşe

yaklaşınca, onun bir ağaç tepesinde olduğunu görür. Korkarak dönmek isterse de o

zaman ağaçtan ‘Ya Mûsâ ben âlemlerin Rabbi olan Allah’ım.’ diye bir nidâ işitir.”

Bir beyitte bu hadiseye telmih vardır.25 Cân Mûsâsı her ağaçtan ‘Ben Allah’ım’

nidasını işitir. Ateş-Nemrûd ilgisi içinde yapılan telmihle sevgiliye zâlim insanlardan

uzak durması öğüdü verilir.

Her şecerden işide Mûsî-i cân Na’re inni ‘enallâh’dan beyân MİR. / 68

Yakıp âşıkların cânına nârı Halîl edinme her Nemrûdu bârı Ş. /177

2.3.2. Ateş ile İlgili Benzetmeler

2.3.2.1. Çeşme, Dinâr

Ateş, şairin sinesinde sonsuz hayat bahşeden çeşme olarak ele alınırken

sinede yanan aşk ateşine ve verdiği ıstıraba işaret eden şair, bu ıstırabın manevî

hayatta erişmek istediği mertebeye ulaşması için gereken ruh olgunluğunu kendisine

sağlayacağını ifade eder ve manevî anlamdaki acıları çok şiddetli yaşadığını bildirir:

Dirildim sûz-ı aşkından hayât-ı câvidân buldum Meger ser-çeşme-i cândır derûnumda yanan âteş G. 56/6

2.3.3. Duman

Duman; rengi, şekli, görmeyi engellemesinden dolayı çeşitli hayallere konu

edilir. Göğe yükselmesi, çevreyi karartma özelliği dile getirilir. Onunla aşığın 25 Yaşar,a.g.e, s. 45.

302

gönlündeki aşk ateşi hissedilir, varlığından haberdar olunur ve dûd-ı âhım, ahım

duhanı gibi söyleyişlerle aşığın ettiği ahlar ifade edilir.

Boyanıp göklere âhım dûhanı Ederdi karanu rûy-ı cihânı Ş. /51

Yâ Rab nedir bu âteş-i cânsûz dilde kim Âh eyledikçe gökler ağar duhânımız G. 37/4

Dûd-ı âh ise beddua ile tevriyeli olarak kullanılır. Usûlî’nin bahtında talih

yıldızı doğmaz bu sebeble de bedduasından felekler ateşlerde yansa yeridir.

Tulû’ etmez sitâremde Usûlî kevkeb-i tâli’ Yeridir odlara yansa felekler dûd-ı âhımdan G. 107/5

2.3.4. Hava

2.3.4.1. Umûmî Olarak Hava

Dört unsurdan biri olan hava kelimesi, gökyüzü ve rüzgâr anlamının yanında

aşk, sevgi ve heves anlamlarına gelecek şekilde tevriyeli olarak da kullanılır.

Bunların dışında bu kelime hayatta kabul edilen bir hayat görüşünü ve buna bağlı

kalınarak meydana getirilen bir hayat tarzını da hatıra getirir ki bu anlayışın ve buna

bağlı olanların şair tarafından yüceltildiği ve takdirle karşılandığı, bu hayat tarzının

bir başka ve benzersiz oluşuna işaret edilerek bunun herkesin harcı değil de ancak

yüksek tabiatlı kişilerin başarabileceği bir yaşam tarzı olduğu bildirilirken kast

edilenler Hâk âşıkları ve onların hayatları olur:

Karar etmez bu kuş degme yuvada Hümâdur ol uçar özge havada P. 2/30

Ne gam bâd-ı hevâyile yele varsa ten-i hâkim Bihamdillâh hele gitmez başımdan bu hevâ bârî G. 131/4 2.3.5. Rüzgâr

2.3.5.1. Rüzgâr ile İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar

Dîvân’da rüzgâr; bâd-ı âh, bâd-ı zarar, bâd-ı fenâ, bâd-ı kahr, seher yeli,

yalancı rüzgâr, ölüm yeli, yavuz yel gibi tamlamalar içinde ele alınır. Şöyle ki:

303

Divân’da rüzgâr hafif estiğinde tabiatı canlandırır, güzel kokular etrafa yayar.

Oysa şiddetli olunca tabiata zararı dokunur. Bu sebeple âşık bâd-ı zararın sevgilinin

gülbahçesi olan yüzüne ulaşmasından sakınır. Dileği sevgilinin yüzünün her zaman

gülmesi ve Tanrı’nın onu sıkıntılardan esirgemesidir. “Bâd-ı âh” ise âşığın ten

kayığını belâ denizinde berbâd eder. Aslında aşığın istediği maddî varlığından

sıyrılmaktır.

Hak cemâlin gülşenin bâd-ı zarardan saklasın Hâk-i pâyin gevherin yavuz nazardan saklasın G. 101/1

Lenger-i sabrım alındı yeridir ten zevrakın Bâd-ı âhımla belâ bahrında berbâd eylesem G. 90/3

İlkbaharda rüzgarlar lâtif ve hoştur ama kısa ömürlüdür. Özellikle sonbahar

ve kış aylarında şiddetlenir ve soğukluğuyla üşütür. Sanki yüze gülen ve insanı

aldatan yalancı gibidir. Seher yeli ise Yenice’den eser ve şaire haber getirir.

Yeniceden esen seher yelleri Bana sultân Mustafâdan haber ver Unutdu mu gurbetteki kulları Bana sultân Mustafâdan haber ver MUS. X/1

Nevbahâr eyyâmın seyr etdi gördü kim Yüzüne güldü bir iki gün yalancı rüzgâr K. I/45

Şair, fenâ rüzgârında toprakta olmak ister. Bu düşünce ile rüzgârın yıkıcı,

dağıtıcı vasfına değinilir:

Aranırsa bulunur sînemde aşkın gevheri Gerd olup bâd-ı fenâda hâk ile yeksân olam G. 77/10

Ömür sahrasında esen kahır rüzgârı ile âşığın toprağı yel önünce toz olur.

Ölüm yeli ise ömür ekinini biçer.

Sahra-yı ömre şöyle ese bâd-ı kahr kim

Her zerre hâkimiz yel önünce gubâr ola G. 2/2

Ölüm yelleri esmezse ömr ekinini biçmezse

Ecel leşkeri basmazsa kor muyum seni kor muyum G. 112/5

304

Âşık, sevilene yavuz yel esip ona zarar getirmesini istemez. Çünkü sevgilinin

üstündeki gömlek sanki âşığın zayıf canıdır. Âşık hem sevgiliyi koruyamayacağını

düşünür hem de kendisinin de zarar göreceğini düşünür:

Ditrer üstüne yavuz yel esdiğinin istemez

Fi’l-mesel cân-ı zâ’ifimdir benim ol pîrehen K. 4/20

Rüzgâr, devamlı esip durması ve her yeri gezip dolaşması bakımından avare

olan, perişan haliyle gam bucağında ağlayan, inleyen şair olur.

Aşka düşdüm ben perîşân rûzgârı anmadın Gam bucagında yatan zâr u nizârı anmadın Nîcedir miskîn diyü bir kerre bârî anmadın Elamân ey seng-dil zâlim elinden elamân MUS. V/6

Yolunda yel gibi yelmek, nice yıl yelmek, ömrünü yele vermek ifadelerinin

içinde karşılaştığımız rüzgâr, zaman anlamı ile de tevriyeli olarak kullanılır. Ayrıca

bayram ve nevrûzla ilgilendirilir. Gönül, ‘‘din ve devlet kaftanının vücudunda görüp

rüzgâr (zaman) bayram ile nevrûzu bir günde getirmiş.’’ der.

Dîn ü devlet hil’atın enginde görüp dil dedi Iyd ile nevrûzu bir günde getirmiş rüzgâr K. 3/23

2.3.5.2. Rüzgâr Çeşitleri

2.3.5.2.1. Sabâ ve İlgili Müşâhede, Telâkki ve İnanışlar

Sabâ, gün doğusundan esen hafif ve tatlı bir rüzgârdır. İlkbaharda doğanın

yeşerip gelişmesi ile çeşitli tasavvurlara neden olur. Bir solukta meyve yetiştiren

“Cibrîl-i sabâ”dır. Beyitte ise bad-ı sâba, bitkilerin açması, onları canlandırması

bakımından İsrafil’in sura üflemesine, nefesine benzetilir. İsrafil, surunu üflediği

zaman bütün ölenler dirilecektir. Sâba rüzgarının esmesiyle birlikte cansız bitkiler de

yeryüzünde dirilip canlanacaktır.

Sûr-ı İsrâfil urur san kim dem-i bâd-ı sabâ Kim nebât emvâtı yer yer çıkdı yerden âşikâr K. 3/2

Sevgilinin kokusunu taşımada, dağıtmada ve yaymada rol oynar. Sevgilinin

saçlarıyla ilgilendirilir ve onun kokusunu taşır. Beyitte anber yüklü zülfünün

305

kokusunu dağıttığın da sevgilinin güzel kokulu zülfü, ölmüş gönüllere İsâ nefesi gibi

can verir. Sabâ, sevgiliden ve onun diyarında haberler ulaştırır. Bazen sevilenin izinin

tozunu taşır ve onu aşığa armağan olarak getirir:

Cân verir enfâs-ı İsâ gibi ölmüş dillere Ger sabâ dagıtsa bûy-ı zülf-i anber-bârını G. 128/3

İzin tozun getirdi sabâ ey dil armagan İki gözün gibi sakın ol tûtıyâcıgı G. 145/3

2.3.5.2.3. Nesîm

Hafif ve hoşa giden rüzgârdır. İlkbaharda havanın hafifçe esmesi ile ruhun

tazelenmesi sebep olur ki sanki insan hayat bulmuş gibi olur. Memdûhun memnun

eden ve hoşa giden lutfu olur ki ( devrin, olayların) şiddetinden dahi serviyi esirger

denilerek kuvvetli rüzgârın zarar verici özelliği yanında devrin olaylarından,

sıkıntılarından da kurtarıcı özelliğine işaret edilir:

Sabâ verdi yine taze haberler gül’izârımdan Yine câna hayat erdi nesim-i nev-bahârımdan G. 95/1 Bir nefes lutfun nesîmi erse serve bir dahi Rûzgârın şiddetinden görmeye felc ü devâr K. 3/32

2.3.5.2.4. Bâd-ı Hazân

Hazan Yeli (Bâd-ı Hazân): Yıkıcı, bozucu, dağıtıcı bir rüzgârdır. Şair cân

gülbahçesinin güllerine zarar verecek diye ondan sakınır.

Getir şol güllerin gülzâr-ı cânın Ki eli ermeye bâd-ı hazânın Ş. /33

2.3.5.2.5. Semûm

Çölden geldiği için sıcak ve zehirli olan bir rüzgârdır. Ayrılığın “semûm-ı

kahr” ile yaşam bağını sonbahara çevirdiğini söyleyen şair, ayrılığın gönülde

meydana getirdiği harabiyet ile ‘‘ semûm-ı kahr’’ın meydana getirdiği tahrip arasında

ilgi kurar:

306

Bâg-ı ayşımı hazân etdi semûm-ı kahr ile Ey yüzü gül kameti serv-i hırâmân ayrılık G. 60/5

3. HAYVANLAR

3.1. Kuşlar

3.1.1. Umûmî Olarak Kuş

Beyitlerde mürg, tuyûr gibi kelimelerle beyitlerde yer alan kuş bağlık

bahçelik yerlerde gezinmesi, tuzağa düşmesi, yuvada bulunması, göklerde uçması,

uzaklara gitmesi, kafeste tutulması, hafif oluşu, çabuk hareket etmesi, ötüşü gibi

özellikleriyle ele alınır.

Kuş, bir beyitte güzellik bağında aşk ayetlerini okuyan gönül kuşu olarak

görülür. Bir başka beyitte gönül kuşu, toprak kafesinden kurtulup, sevgilinin köşesine

erişirse dünyâda cennete ulaşmış olarak düşünülür. Ayrıca inleyen gönül, lâtif

nağmeler söyleyen bir kuştur ve sevgilinin gülbahçesine uçmaktan hoşlanır, orada

eğlenir:

Kurtulup hâkî kafesden erişirsen kuyûna Ol durur ey murg-ı dil âlemde uçmagın senin G. 70/4

Gülşen-i kûyundur eglence dil-i nâlânıma Dâyim uçmak hôş gelir mugr-ı lâtif elhânına G. 124/1

Diğer bir beyitte ise cân kuşunun uçup gitmesiyle ten kafesinin târumâr

olacağı ifade edilerek insanın yaşamını sağlayanın nefes kuşu ( cân) olduğu belirtilir.

Şairin dileği, ten kafesi kırılıp, kara toprağa cân kuşu düşmeden hayatta zevk alarak

yaşamak, hayatın güzelliklerinin farkına varmaktır:

Korkum odur ki dâm-ı alâyıkda kalavuz Cân kuşu uça ten kafesi târumâr ola G. 2/4

Kara toprak döşenmeden ten kafesin usanmadan Nefes kuşu boşanmadan hele bir demdür sürelim G. 81/3

Şair, dirlik suyunu içmiş ve ebedî hayata kavuşmuş gökte uçan bir kuşa

benzetilir. Usûlî’ye göre insanoğluna sonsuz hayat bahşeden hikmettir, marifettir,

tasavvuftur. Tasavvuf, kişiye canında ilâhî kudretin olduğunu öğretir. Evrende

307

şerefli bir varlık olduğunu gösterir. İnsan da bu ilim doğrultusunda can mülküne göç

eden bir kuş olur, oradaki ilâhî kudreti farkeder, onunla bütünleşirse işte o zaman

dirlik suyunu içmiş gibi olur ve sonsuz hayata kavuşur:

Kuş olup gökde uçarız cân milketine göçeriz Dirlik suyunu içeriz fenâlarız fenâlarız G. 47/6

Memdûh zeki bir kuş olarak düşünülür. Uyanık olmalıdır. Çünkü zaman göğü

kaza tuzaklarıyla doludur.

Murg-ı zîreksen fârig-bâl oturma key sakın Doludur dâm-ı kazâ ile fezâ-yı rûzgâr K. 1/9

3.1.2. Kuş Çeşitleri

3.1.2.1 Bülbül

Dîvân’da adından en çok söz edilen kuş cinsi bülbüldür. Bülbül baharın

vazgeçilmez unsurudur. İlkbaharın manasını anlayan bülbülün tabiatı ise ‘‘hazân

içinde hazîn’’ olarak ifade edilir:

Açılmaz âşıkın gönlü bahâr u bûstân içre Ki zîrâ bülbül âdetdir hazîn olur hazân içre G. 126/1

Onun yeri gülbahçeleridir. Özellikle sevgilinin yüzü, güzelliği bu gül

bahçelerini meydana getirir. Bu gülbahçelerinde öten bülbüller şaire göre aşk

âyetlerini okumaktadırlar. Güzellik bağının tek eğlencesi olan pek çok çılgın

bülbülün bir arada olmasına da şaşılmamalıdır:

Bin âşık olsa hüsnüne çok görme dostum Bir gülistanda bülbül-i şeydâ hezâr olur G. 35/4

Zamanın nice destân söyleyen bülbülü de arzu edilen gül bahçesine

kavuşamaz, denilerek gerek övülen olsun gerek şair olsun kimsenin isteklerine bu

dünyada tam olarak kavuşamadığına işaret edilir:

Ermedi gülzâr-ı maksûda kafesde kaldı hayf Buncılayın bülbül-i destân-serâ-yı rûzgâr K. 1/29

Gül, onun aşkını dile getirdiği çiçektir. Çünkü gül-i handan onundur. Gülün

gülmesine rağmen bülbül feryat ve figan eder. Gülbahçesi, ağlayan bülbülün yakarış

308

sesleriyle dolar. Gam dikeni sebebiyle de ağlar, inler hatta can verir. Fasl-ı gülde

bülbüle en iyi kitap gülün sahifeleri olur. Aşk ayetlerini cilt cilt şevkle şerh eder.

Bunu yapmaya da muktedirdir. Çünkü bülbül bu duyguyu içinde yaşayarak aşkı

öğrenmiş, bu mefhûmla ilgili bilgilere hâl olarak yaşaması sonucunda bizzat ulaşmış

ve hayatını aşkla bütünleştirmiştir:


Çılgın ve belalı oluşu aşığı simgeler. Bülbülün sesi, nefesi, sözü de aşığın

özelliklerini ifade eder. Kudsî nefesli bir bülbül olan âşığa cennetin gülbahçesi

yaraşır. Bu bahçeye ait olmayan güle özellikle bir gül-i handana da gönlünü

vermemelidir:

Gülşen-i firdevse gel ey bülbül-i kudsî nefes Her yüze gülen gül-i handâna verme gönlünü G. 130/4

Şair de söylediği güzel sözlerle, şiirlerle dert ehlinin gönlünü açan, cânlarına

cân katan bir bülbüle benzediğini söyler:

Çü bülbülsün sözün âvâzelendir Derûn-ı ehl-i derdi tâzelendir Ş. /98

3.1.2.2. Hüdhüd

Düşünüp söyleme hassası olan ve dokunaklı söz söyleyebilen özellikleriyle

karşımıza gelir. Şair, hüdhüde Şeyh Ferîdüd-dîn-i Attâr’ın ahlâkî fikirlerle meşhur

eseri Mantık-ı Tayr’ı okutmak ister:

Hüdhüd-i nâtıkaya Mantık-ı tayr okudalım Bülbülü lâl kılıp tûtîyi hâmûş edelim G. 83/3

3.1.2.3. Tûtî

Tûtî, Dîvân’da güzel söz söylemesi yönüyle ele alınır. O şekere meylettiği

için sözleri de şeker gibi tatlıdır. CÂn ülkesinde büyük bir etki yapan bu şeker sözler

bir eğlence unsuru olarak görülür:

309

Besler idi tatlı dillerle velî tûtî gibi Mısr-ı cânda bir şeker-güftâr idi eğlencemiz G. 40/3

Şair, şirin sözlü bir tûtî olarak söz cevherlerinin sahibidir:

Bugün bir tûtî-i şîrîn sûhansın Ki bu gevherlerin sarrâfı sensin Ş. /97

3.1.2.4. Kelâg

Dîvân’da kuzgun, tûtî ile birlikte ele alınır. Tûtînin şekere, kuzgunun

pisliklere meyilli olduğu belirtilir:

Mâyil olur sükkere tûtî vü encâse kelâg Lâg sanma bu sözü el-cîns ile’l-cinsi yemîl G. 74/8

1.2.5. Şâhbâz

Şâhbâz, avcılığı, değer ve kıymeti bakımından ele alınır. Kutsal bir kuş

olduğu kabul edilir. Bu yönüyle gönülle ilgilendirilir. Ârif olan kişi makamı yüksek

âlemler olan gönül doğanını aşağılara salmamalıdır:

Arif ol süflelere salma gönül şahbâzını Murg-ı kudsînin makamı âlem-i bâlâ imiş G. 54/7

Dürüst, doğru, ideal insanın simgesi olur.

Er isen pâk-dâmen pâk-bâz ol Hemîşe serv gibi ser-firâz ol P. 2/32

3.1.2.6. Şahin

Aşk ile ilgilendirilir. Avcılığı ile söz konusu edilir. Aşağıdaki beyitte gönül

ankasının aşk şahininin pençesine av olduğu belirtilir:

Sayd olur ser-pençe-i şâhin-i aşka neylesin Kâf-ı kudretden tutalım kim gönül ankâ imiş G. 54/4

310

3.1.2.7. Kebk

Keklik, doğan ile birlikte düşünülür. Avcı olan doğan fakr u fenâ kekliğinin

üzerine salınır. Bu arada nefsin köpeği de kovulur. Böylelikle dünyadan, mâsivâdan

ve nefsânî isteklerden sıyrılan âşık ( sufi) manevî anlamda yüce bir mertebe elde

edecektir:

Salalım fakr u fenâ kebkine şâhbâz-ı dili Nice bir nefsimizin kelbine oş oş edelim G. 83/5

3.1.2.8. Hümâ, Ankâ

Hümâ, insanların bahtı üzerinde rolü olduğuna inanılan bir kuştur. Göklerde

uçarken gölgesinin üzerine düştüğü kimselere baht açıklığı verdiğine o kişinin ileride

padişah olacağına inanılır. Bu yönüyle devlet kuşu olarak düşünülür. Şairin arzusu

gönlünün aşkın makamı olmasıdır. Talihlidir, çünkü devlet hümâsı şairin başına

gölgesini salmıştır. Aşk ankası gönül Kâf’ını makam kılar. Böylelikle şair dileğine

kavuşur. Aşk yüceliği bakımından ankaya, gönül ise mertebesinin yüksekliği

bakımından Kâf dağına benzetilir.

Yine saldı sayesin devlet hümâsı başıma Yine kıldı gönlümün kâfın makam ankâ-yı aşk G. 58/4

Hümâ yükseklerde uçar ve hiç yere inmez. Bu sebeple her karganın avı

olmaz.

İte avlanmaz âhû-yı tâtârî Hümâ olur mu her zâgın şikârı P. 1/20

Hümâ kutlu oluşu ve yükseklerde uçması bakımından diğer kuşlardan

faklıdır. Bu sebeple şairin manevî dünyası ile ilgilendirilir. Şaire ulaşmak isteyen

onu fenâ şehrinde ve yokluk âleminde aramalıdır ki kendisi degme yuvada karar

kılmayan ve bir başka havada uçan hümâdır:

Bizi sen iste bul firkat deminde Fenâ şehrinde yokluk âleminde P. 2/29

Karâr etmez bu kuş degme yuvada Hümâdur ol uçar özge havâda P. 2/30

311

Şairin ruhu, leşe talip olmayan bir hümâdır. Güzel işlerinde, iyi hareketlerinde

kötülüğe zerre kadar düşmemiştir. O kıymet bakımından hümâya eşdeğerdir.

Bunda hümâ-yı rûhumuz cifeye tâlib olmadı Zerre kadar habâsete düşmedi tâyyibâtımız G. 38/6

Şairin amacı o kadar yücedir ki, bu amacına ulaşmada caydırıcı olacağından

bu dünyadan vazgeçmelidir. Bir hümâ olan şair, değeri çok aşağılarda olan dünyâya

konmamalıdır.

Usûlî dâr-ı dünyâdan güzer kıl Hümâsın alçağa konma hazer kıl P. 2/31

Mana ülkesine hân olanlar da aslında cihânda hümâ-himmet gedâlardır.

Hümâ- himmet gedâlardır cihânda Me’âni kişverine hân olanlar G. 23/3

Aşağıdaki beyitte, Şeyh Gülşenî’nin benzetileni olur. Şair ise onun ikbâli

sayesinde mutlu bir şahtır:

Ol bir hümâyidi ki Usûlî kulun dahi İkbâli sâyesinde şeh-i kâmrân idi MUS. I/13 Ankâ, görünmezliği, yükseklerde bulunması gibi değişik yönleriyle çeşitli

benzetmelere konu olur. Şair, gönlünü Kâf dağına, gönüldeki gerçekleri, ilâhî

tecelliyi de Ankâ’ya benzeterek, dedi-kodunun bir tuzak ve iki yüzlülük olduğuna

işaret eder:

Gir gönül kâfına ankâ-yı hakâyık kıl şikâr Ey Usûlî dam-ı tezvîr ü riyâdır kâl u kıl G. 74/9

“Kâf, Kur’ân-ı Kerim’de ellinci sûrenin adıdır. Allah’ın isimlerinden birinin

‘Kâf’ olduğu söylenir. Kudret sahibi anlamına geldiğini söyleyenler olduğu gibi,

dünyayı çepçevre kuşatan dağın adıdır diyenler de vardır. Bu dağın ardında, efsaneye

göre cinler yaşamaktadır. Ejderhalar, insanlara zarar verince, güyâ melekler, onları bu

dağın ardına, ateşli zincirlerle çekip atarlarmış. Tasavvuf erbabına göre, ‘Kâf’,

312

Kur’âna işarettir ki bu da, Allah’ın bütün isimlerinin zuhur yeri olan bu mazhariyeti

bilen ve bildiren İnsan-ı Kâmil’dir. Zamanın kutbu ve imamı budur.”26

Ankâ ise eski edebiyatta “Halk arasında ismi olup, cismi bulunmayan

mitolojik bir kuşa verilen isimdir. Misli az bulunan şeyler hakkında da kullanılır.

Mutasavvıflar bunu, vücutta ta’ayyünü olmayan, yalnız zihinde sûret bulan heyula

diye tarif ederler.”

Aşağıdaki beyitte, bu mefhûmların bilinmesi şaire göre sâliğin kendisinde

kemal noktasına çıkmış olan Tanrı tecellisini fark ettirecek, cisminin diğer

yaratılmışlar gibi birer gölge mertebesinde bulunduğunu ve evrendeki tek varlığın

Tanrı olduğunu gösterecektir:

Kûh-ı Kâfın neydiğin bildinse ey eşyâ-şinâs Cism-i ma’dûm ile mevcûd andagı ankâ nedür G. 27/6

Şeyh Gülşenî’nin gönlü kutsal yuvanın kuşudur. Ruhu ise bir simürgdur.

Gölgesi yerde gezer, cismi ise bir il olarak kabul edilir.

Yerde gezerdi sâyesi cismi sanırdı il Simurg-ı ruhû tâyir-i kuds-âşiyân dil MUS. I/112

3.1.2.10. Kerkes

Akbaba beslenme özelliği, leş yemesi bakımından ele alınır ve nefsin

benzetileni olur. O da akbaba gibi her gördüğü leşe meyleder. Nefsin maddî âleme

düşkünlüğü onu bir akbaba olarak düşündürür:

Pervâz eder mi âlem-i ulvîde murg-ı rûh Her cîfeye ki meyl ede bu nefs kerkesi G. 137/2

26 Cebecioğlu, a.g.e., s. 336.

313

3.2. Böcekler

3.2.1. Pervâne

Mumun etrafında dönmesi ve sonunda ateşte yanması bakımından ele alınır.

Bu durum değişik hayallere sebep olur. Beyitlerde âşık ile özdeşleşir. Âşık, aşk ateşi

ile pervâne gibi tutuşur, yâr dîdârına karşı yanar yakılır .

Âteş-i aşk ile pervâne sıfat tutuşalım Yâr dîdârına karşı yanalım yakılalım G. 85/6

Sevilenin güzelliği âşığı divâneye çevirir ve onu pervâne eder.


Gönül, pervâne ve mum birlikte düşünülür. O, mum ile tutuşmaya takat

bulamayan bir pervanedir:

Göricek hüsnün tecellîsin nice döysün gönül Şem’ ile tutuşmaga tâkât mı var pervânede G. 125/6

Şair ise aşk ateşinde yanan bir pervânedir.

Âşk âteşine yanıcı pervâne değilsek Billâhi Usûlî bize de yâ neleriz biz G. 43/7

Ayrılık ise Usûlî’yi pervâne gibi ateşlerde yakmıştır. O da ateşlerde

yanmalıdır.

Eyleyip şem’i şebistândan cüdâ pervâne-var Odlara yakdın Usûlîyî oda yan ayrılık G. 60/9

3.2.2. Mûr

Karıncalar, küçüklüğü, güçsüzlüğü, baharda çimenlikte görünmesi, toprak

altında yaşaması, toprakta sürünüyor şeklinde yürümesi gibi özellikleri sebebiyle söz

edilir. Âşık; akıl, nefs ile ilgilendirilir ve onların benzetileni olur. Ayrıca beyitlerde

Hz. Süleyman ve karınca kıssasına telmihte bulunulur.

314

Karınca şairin yerini tutarken sevgiliyi karşılamak için Hz. Süleyman

zikredilir:

Mûr-ı lengem sürünü geldim Usûlî kapıya Kim ola irgüre dîdâr-ı Süleymâna beni G. 134/5

Nefs aciz bir karıncadır. Vücut içinde beslenildiğinde ise yedi başlı bir ejder

olur:

Hânen içre besleyip emmâreye verdin vatan Mûr iken bir yedi başlı ejder etdin mârını G. 128/9

3.2.3. Ankebût

Örümceğin ağ kurması en önemli özelliklerinden biridir. Divân’da bu

yönüyle ele alınır. Sineklerin bu ağa düşüşleri ifade edilir. Örümceğin ağı onun

evidir ve sağlam değildir. Bu yaratılan âlem ile benzerdir. Örümcek ağına benzeyen

ve altı yönü de içinde barındıran gökyüzü ise ancak Tanrı’nın isimleri sebebiyle sabit

kalır.

Çâr isminden bu şeş sû kubbe bulmazsa sübût Pâyidar olmaz binâsı hem-çü beyt-i ankebût MUS. VII/3-1

3.3. Sürüngenler

3.3.1. Yılan

Zehiri, öldürücülüğü, kıvrım kıvrım olan şekli, derisi, ejdeha oluşu ile

beyitlerde söz konusu edilir.

Şair, yaşlı bir kadına benzettiği dünyayı eleştirir. Ona göre bir güzellikler

sergisi olan bu dünyanın görünüşüne aldanmamak gerekir. Çünkü nimetinde zahmet

ve eziyet, mutluluğunda acı, aşk ve vuslatında ıstırap bulunur. Zenginlikleri ise

ulaşılmazdır ve tıpkı bir yılan gibi insanlara zarar verebilir. Burada karşımıza gelen

yılan hazine ilgisi bir inanışa dayanır. Bu inanış göre önceleri hazineler efsunlanır ve

korunması için de içinde bir yılan bekletilirmiş.

315

Usûli balı belâdır bu dehr-i pîrezenin Gülünde hârı vü gencinde mârı var ancak G. 59/5

Bitmek tükenmek bilmeyen istekleri, kötü his ve huyları ile nefis insanın en

büyük düşmanıdır. Bu yönleriyle bir yılana benzer. Onu saklamak, korumak değil

ezmek, yok etmek gerekir. Oysa insan nefsini daha güçsüz ve acizken hep dünyevî

isteklerle vücudunda besler, büyütür. Böylelikle kendini aşk yolundan uzaklaştırır,

vahdete erişmesini imkânsızlaştırır. Şair bu düşüncesini, ‘‘ gönlünü, küçük bir

karınca olan nefse vatan edip, besleyip onun yedi başlı bir yılan, ejderha olmasını

sağladın’’ diyerek dile getirir:

Hânen içre besleyip emmâreye verdin vatan Mûr iken bir yedi başlı ejder ettin mârını G. 128/9

Bu düşüncenin ele alındığı beyitte yılanla ilgili bir başka inanışa rastlanır. Bu

inanış şöyledir: Yılan kendi eceliyle ölmez, mutlaka başka biri tarafından

öldürülürmüş. Yüz yıl yaşayan yılanlar ejdehâ olurmuş.Yılan ejdehâya dönüşünce

ağzından ateş saçar, nefesiyle diğer mahlukları sömürüp yutarmış. O zaman melekler

onu kaldırıp Kaf dağının arkasına atarlarmış. Ejderha ve ejder diye bilinen bu

hayvanın daha sonra başı çoğalır ve ayakları çıkarmış.25

Yılan siyah rengi, uzun ve kıvrım oluşuyla saça teşbih edilir. Saçın bir

özelliği de rüzgârda yüze dağılması ve uçuşmasıdır. Bu yönüyle de saç hareket eden

bir yılandır. Sevgilinin gül olan yüzünde bulunması da bir anlamda sevgiliyi

koruduğunu düşündürür. Çünkü hazineleri yılanlar korur. Sevgili de güzelliğiyle bir

hazineye eşdeğerdir. Âşıklarını ona yaklaştırmaz hatta onları öldürür:

Sünbülleri ki gül yüzüne târumâr ola Can u gönül helâkine her târ mâr olur G. 35/2

Sâlik her zaman hakikî varlık olan Tanrı’ya yönelirken O’na yakın olmak

ve O’na ulaşabilmek ister. Ama işi çok zordur. Hakiki sevgili bunun için onu daima

mihnetlerle imtihan edecek, onu belalar içinde bırakacaktır:

25 Pala, a.g.e., s. 309.

316

Bu aşk işi katı müşkil belâdır Asâsı mâr u mârı ejdehâdır P. 2/2

Bazı yılanların derisi parlak ve renklidir. Sanki nakş yapılmış gibidir. Ama

içinde öldürücü bir zehiri barındırır. Usûlî, yılanın bu yönüyle dünya arasında bir ilgi

kurar. Devrini eleştirir. Ona göre zaman insana güzelliklerle dolu bir yaşam sunar ya

da dıştan böyle görünür. Aslında onun şatafatına aldanmamalıdır. İnsanı canından

bezdirir hatta onu yok eder. Bu sebeple zaman bir ejderhâya benzer. İçi yılan zehiri,

dışı ise nakışlı, süslemelidir.Yanına varanları da yutar.

İçerisi zehr-i mâr ü taşrası nakş u nigâr Varma yanına yudar bu ejdeha-yı rûzgâr K. 1/4

Hayat fani, insan bu dünyada misafir ama bu dünya gaddardır. Nasıl yılanın

sunabileceği yegane nesne zehirse o da misafirine yiyecekleri zehir olan bir sofra

sunar:

Hânına el sunma zehr-i mârdır ey kendiyi Bu misâfir hâne-i dehr içre mihmân eyleyen G. 97/7

3.3.2. Timsah

Timsah vahşiliğiyle ele alınır. Usûlî, dünyayı, insanın hâlini ve onun zamana

karşı direnemeyişini anlatır. Devrinden şikayet eder, onu eleştirir. Dünya, insana

tıpkı bir deniz gibi sonsuz nimetler sunar. Bu nimetlerin peşinde dünya geçimi ve

işleriyle uğraşan insan için en büyük tehlike ise zamandır. İnsan üzerindeki etkisi

acımasızcadır. Hatta insanlar onun gıdası olmuştur. Zaman, tıpkı bir timsah gibi

insanları devamlı yutar:

Sanasın bu nilgûn bahr içre olmış bir neheng Durma yuda halkı bu merdüm-i rübâ-yı rüzgâr K. 1/5

3.4. Dört Ayaklı Hayvanlar

3.4.1. Âhû

Âhû, güzelliğiyle sevgiliye teşbih edilir. Güzel gözlü, güzel kokulu ve ürkek

olan sevgili de bir âhûdur. Ahu’nun Dîvân’da ele alınış sebeplerinden biri de misk

317

kokusu ve göbeği ile olan ilgisidir. Sevgilinin saçı misk kokar. Ayrıca âhû, Çîn ve

Hoten kelimeleriyle de tenasüp içinde kullanılır.

Âhû ile ele alınan bir başka özellik onun sahrada dolaşmasıdır. Sabâ ise

sevgilinin saçının güzel kokusunu önceden aşığa ulaştırır. Âşık da bilir ki Hoten

sahrasından bir güzel âhû gelmektedir:

Çin-seherden yine enfâs-ı sabâ- bû gelir Yine sahrâ-yı Hotenden bir güzel âhû gelir. G. 30/1

Dîvân’da âhû; Tatar, av ve avcı kelimeleriyle birlikte ele alınırken köpek,

zag ve hümâdan söz edilir. Onu avlamak isteyen bir köpektir. Âhû kıymet

bakımından hümâ ile eş tutulur. Âhûnun memleketi ise Tatar diyarıdır. Köpeğin

dengi ise bir karga olabilir. Ûsûlî, her canlının kendi kıymetine eşdeğer olanlarla

beraber tutulması öğüdünde bulunur. İnsan da bunun bilince erişmeli, dengi olmayan

kimselerle beraber olmamalıdır. Bu nasihat bir Tatar âhûsunun köpeğe, bir

hümânın kargaya av olamayacağı şeklinde ifade edilir.

İte avlanmaz âhû-yı tâtârî Hümâ olur mu her zâgın şikârı P. I/20

3.4.2. Fil

Satranç oyunundaki taşlardan biri olması sebebiyle beyitte yer alırken feleğin

benzetileni olur. Böylece bir oyuncu olarak ele alınır:

Arsadan kış demedin cân şehine pil-i felek Süregör himmet atın yoksa olursun şeh- mât G. 9/3

3.4.3. Arslan, Rubeh

Arslanın kuvvet, kudreti ve cesareti söz konusu edilir. Rûbeh dünyaya teşbih

edilirken onun insanı kandırmasına değinilir:

Rûbeh-i dünyâyı itçe i’tibâra almadı Ey Usûlî şol kagan arslana aşk olsun derim G. 98/9

318

İslâm dünyasında ‘Haydar’ ismiyle anılan Hz. Ali’dir. Usûlî, kendisini,

mana âleminin Zülfikar’ı olarak ifade eder. ‘Zülfikâr’ ise Hz. Muhammed’in Hz.

Ali’ye hediye ettiği kılıçtır.

Gerçi böyle sûretâ derviş ü uryânız velî Âlem-i ma’nî’ye baksan Zülfikâr-ı Haydarız K. IV/2

3.4.4. Köpek

Sevilenin semtinden ve onun eşiğinden ayrılmaz. Şair sevgiliyi görebilmek

için itlerinin izine çirkin yüzünü sürer ve benliği terk ederek onlardan biri olmaya

çalışır.

Çirkin yüzümü itleri izine sürem mi Ulularımı ya’ni ki yârânı görem mi G. 144/2

Bunlugu ko benligi terk eyleyüben ol şehin İtlerinden olmaga sây et Usûlî sen sen ol G. 75/1

Bazı beyitlerde rakibin benzetileni olur ve onun basit ve değersiz olduğu

ifade edilir. Nefsin benzetileni olur ve onun kovulması gerektiğine işaret edilir:

Beni itin yerine bağlama kim yeri değil Bir kulu âleme hân etme benim begcegizim G. 84/7 Salalım fakr u fenâ kebkine şehbâz-ı dili Nice bir nefsimizin kelbine oş oş edelim G. 83/5

4. BİTKİLER

4.1. Bağ ve İlgili Unsurlar

4.1.1. Bağ, Bahçe, Bostan, Ravza

Sevgilinin güzelliği ve eşsizliği ile birlikte düşünülür. Kurulan tasavvurlarda

tabiatla ilgili unsurlar ve özellikler de sergilenir. Gül bağın vazgeçilmez çiçeği olur.

Servi, bülbül, kuş, bulut, baran, semûm ise bu manzaranın içinde yer alır. Ağaçların

yeşermesi, meyvelerin meydana gelişi, suyun bitkiler üzerindeki canlandırıcı etkisi,

yağmurların yağması, sıcak rüzgârların esmesi gibi özellikler de beyitlerde yer alır.

Baharda bahçelerde düzenlenen eğlenceler de söz konusu edilir. Sevgilinin güzellik

bağında ise aşığın eğlencesi, gülbahçesinin gülü olur.

319

Murg-ı dil âyetin okurdu bülbüller gibi Hüsnü bâgında gül-i gülzâr idi eğlencemiz G. 40/2

Dîvân’da cennetten bağ olarak bahsedilir. Âşık, sevgilin bulunmadığı cennet

bağını istemez. Burayı zindân ve cehennem olarak düşünür. Âlemi bir bağ olarak ele

alır ve bu bağın suyunun ve bahçıvanın bir olduğunu ifade ederken aslında tüm

yaratılanların mutlak varlığın tecellisi olduğunu söyler. Cihân, dünya, zemâne, şâdî,

gam, ümîd, ayş, letâfet gibi mefhumlar için bağ benzetilen durumundadır. Ayrıca bağ

arz ettiği manzarası ile bir temâşa yeridir. Memduhun seyre gelmesinin istendiği bu

durumda her ağacın ayak üstünde durarak başına gümüşler saçacakları bir mekandır.

Seyre gel bâga safâ geldin diyü her bir dıraht Durup ayag üstüne başına sîm etsin nisâr K. 3/15

Bahçe şairin vahdet üzerine olan düşüncesini ifade etmede bir benzetme

unsuru olarak ele alınır. Akıl sahiplerinin gönülde zâhiri değil özü ve manayı

barındırdıkları ifade edilirken, onların mana dolu gönülleri bağçeye benzetilir:

Al sor bağçesi içre me’ânî lebin Kışrı tarh eyle gönülden ulü’l-elbâb gibi G. 143/9

Bahar mevsiminde bostan gibi yeşillik yerler; çiçekleri, kuşları, akarsuları ve

diğer unsurları ile beraber birer güzellik âlemi olur ve insanları ruhsal açıdan

dinlendirir. Oysa buraları aşıklar için ferahlama yeri değildir ve buralarda gönülleri

açılmaz. Sevgiliye duyulan hasret gönüllerini hazana çevirir ve bülbüller gibi

mahzun olurlar.

Açılmaz âşıkın gönlü bahâr u bustân içre Ki zîrâ bülbül hazîn olur hazân içre G. 126/1

Bostan ile birlikte İrem’e de rastlanır. İrem, bostan ile ilgili tasavvurda

benzetme unsuru olur. Tanrı’nın büyüklüğü ve ululuğunun yüceltilmesinde ele alınır.

Hz. Muhammed’in övgüsünde mekansızlık, bostan olarak düşünülür.

Hıdmetinde nüh-felek pervânedir Bustânından İrem efsânedir MİR. /8

Lâmekân bostânı câyındır senin Cümle âlem hâk-i pâyındır senin MİR. /98

320

Ravza mefhumuyla kasdedilen övülenin manevi makamıdır. Bu makam

cennet ve beytullah ile karşılaştırılır ki melekler sabah akşam buraya yüz sürer.

Yâ ilâhi ravza-i cennet midir bu hoş makâm Yâ ki beytu’llâhdır yâ secdegâh-ı hâs u âm MUS. III/1-1

Yâ riyâz-ı üns yâhûd ravzâ-i hayrü’l-enâm K’işigine yüz sürer hayl-i melâyik subh u şâm MUS. III/1-2

4.1.2. Çemen, Sebze, Sebzezâr, Gülzâr, Gülşen, Gülistân

Çemenin yeşil otlarla bezenmesi ana özelliğidir ve manzarası ile güzellik arz

eder. Sebze; yeşillik demektir ve sevgilinin gezinti yeridir, buralarda dolaşır ve

çiçekler takınır. Sebzenin güzelliği ile de kendinden geçmiştir. Şair ise ona bu

dünyanın geçici olduğunu, toprağın bir de altının bulunduğunu ve ölümü hatta bir

gün mezar toprağının içinin karınca ve yılan ile dolacağını hatırlatır.

Ey sebzelerde gül döşenip sünbül örtünen Bir gün ola ki hâkın mûr u mâr ola 2/3

Çemenin menekşeli, sünbüllü hali ele alınır. Onun çiçeklerle donanmasının

sebebi sünbülün zülüflerini her yere salması, menekşenin hattının da tüm çimenliği

kaplamış olmasındandır. Bunlar toprağı gizlemişler âdeta buradaki yılan ve

karıncalar görünmez olmuştur.

Bağladı hatt-ı benefşe zülf-i sünbül yer yüzün Şöyle kim görinmez olmuşdur çemende mûr u mâr

Gök katmanları içindeki kozmik unsurlar sebebiyle bir çemen manzarası arz

eder. Hz. Muhammed, Mi’raç olayını yaşarken göklerin sebzezârını geçmiş ve

güzelliğine rağmen ona iltifat etmemiştir. Düşüncesi ve maneviyatı sadece Tanrı’dır.

Sebzezârın kıldı eflâkın güzer Kılmadı rağbetle bir rûşen nazar MİR. /77

Gülzâr, gülşen, gülistân sevgilinin ve onun güzellik unsurlarının özellikle yüz

ve yanağının benzetilenidir. Âşığın timsali olan bülbülün hem eğlencesinin hem de

üzüntüsünün sebebi olur.

321

Bülbülem gülşenim cemâlindir Gönlüm eğlenmez ol gülistânsız G. 45/5

Hak Te’âlâ hüsnünü bir taze gülzâr eylemiş Ey nice bülbülleri ol gülşene zâr eylemiş G. 55/1

Sevgilinin bulunduğu yer ise âşık için bir gülbahçesidir. Dünya gülbahçesi

cennet dahi olsa onun istediği sevgilinin mekânıdır.

Gülşen-i kûyundur eğlence dil-i nâlânıma Dâyim uçmak hôş gelir murg-ı lâtif elhânına G. 124/1

Gülşen-i dünyâ eger uçmag ise bakmaz dahi Kuşca cânım cânib-i kûyunu uçmag eyledi G. 135/2

Gülbahçesi bir manzara arz eder ki bu manzaranın içinde ırmak vazgeçilmez

unsurdur ve âşığın gözyaşlarıyla meydana gelir, gülbahçesinin canlılığı için gerekli

görülür:

Gülsitân-ı kûy-ı dilberden ırılma ey yaşım Kim bu gülzâr içre lâzım geldi ırmagın senin G. 70/3

Aşığın sînesindeki gülbahçesinde ma’arif gülleri açılabilmesi için, ehl-i

irfânın ayağı altında toprak olmalıdır:


Şair, ömrü gülşene benzetir ve Tanrı’nın övülenin ömür gülşenini yok edici

rüzgârdan esirgemesi istenirken onun uzun ömürlü olması dileğine yer verilir.

Gülşen-i ömrünü Hak bâd-ı fenâdan saklasın Her bahar ardınca erdikçe şitâ-yı rûzgâr K. I/51

4.1.3. Sahrâ, Mezra

Âhûnun ana yurdu olarak Hotenden sahrâ olarak söz edilir. Ömür, şevk gibi

mefhumlar için benzetilen durumundadır. Ömür sahrasında kahır rüzgârı eser, aşığın

toprağının her zerresini toz eyler. Sevgilinin bulunduğu yerde onunla beraber olmak

Âşığın muradıdır. Muradına erişmek aşığı şevk sahrasına götürür:

322

Sahrâ-ı ömre şöyle ese bâd-ı kahr kim Her zerre hâkimiz yel önünce gubâr ola G. 2/2

Ka’be-i maksûda erdim şevk sahrâsındayam Gönlümün buldum murâdını tesellâsındayam MUS. II/4- 4

Mezra, dünya ile terkib içinde zikredilir. Şair bütün varlığını ( vücudunu)

dünya mezrasında bir harman gibi aşk ateşiyle yakar.

Çün varlığımız harmenini âteşe urduk Bu mezra’a-i dehrde bir dâneleriz 43/4

4.2. Ağaçlar

4.2.1. Ağaç

Dîvân’da servi, tûbâ, çınar gibi ağaç isimleri geçmektedir. En çok servi söz

konusu edilip sevgili ve onun boyu için benzetilen olur.

Gönüller bahar mevsiminde coşar. Ağaçlar da bu mevsimde donanırlar ve

göz alıcı bir hale gelirler. Sevgili ise güzelliği ve canlılığı ile bir bahardır ve âşığın

yüreği taş ve ağaç gibi sert, katı iken onun ayrılığı bu ruh haline son verir ve onu

hâzân yaprağı gibi titretir:

Nevbahârım yüreğim taşdan agaçdan berk iken Sol hâzân yapragı gibi etdi lerzân ayrılık G. 60/6

Ağaç şairin evrenin yaratılışı ile ilgili görüşü içinde ele alınır. Ağacın

çekirdekten meydana gelişi ve bir çekirdekte birden fazla ağaç tohumunun bulunuşu

bir mucizedir ve her şeyin yaratıcısı olan Tanrı’nın kudretinin güzel bir örneğidir.

Âlem-i vahdetde kesret dahi tutmuşdur makarr Birbirinde münderic sankim nevât içre şecer Zâhir olmamış idi hulk-ı melek hüsn-i beşer Ol zaman kim lutf ile bir gevhere kıldım nazar Zâhir ol gevherden oldu cümle eşyâ lâ âded MUS. VII/6

Âdil beyler meyve veren ağaca benzetilir. Böyle düşünenler ve söyleyenler

ise manevi olgunluğa erişmiş insanlardır.

323

Ba’zı kamiller kelâm edip buyurmuşlar hemân Âdil olan beglere benzer dıraht-ı meyvedâr K. 3/ 42

4.2.2.Yaprak

Yaprağın sonbahardaki sararmış hali, rüzgarda titremesi söz konusu edilir.

Övülenin edalı tavrından bahsedilirken onun naz ve işve yaprakları ile baştan ayağa

süslenmiş olduğu ifade edilir. Ağaçların yapraksız halleri uryânlık olarak hayal

edilirken yeşermeleri de yeşil yapraklı hil’atın giyilmesi olarak düşünülür:

Şâh-ı nevrûzu yeşil yapraklı hil’ât giydirip Her şecer uryan iken boldu şi’âr ile disâr K. 3/6

4.2.3. Ağaç çeşitleri

4.2.3.1. Servi

Servi, Dîvân’da adından en çok söz edilen ağaçtır. İnce ve uzun boyu, düzgün

görünümü, rüzgârda hafif salınışı gibi özellikleri onu sevgiliyle özdeşleştirmiştir.

Onunla ilgili hayallerde ya doğrudan ya da değişik terkibler içinde sevgilinin veya

memduhun yerini alır. En çok da sevilenin boyunun benzetileni olur. Servinin

rüzgârda hafif salınışı ise sevgilinin yürüyüşünü andırır.

Âşık, güzel yürüyüşlü sevgilinin aşkını, içindeki duygu fırtınasını ve

kendinden geçmişliğini bilmeden yürüyüp gittiğini ve bundan duyduğu acıyı ifade

eder.

Koyup beni ey servi revân kanda gidersin Kor mu seni bu âh u figân kanda gidersin G. 106/ 71

Sevilen, servi boyluların içinde bir başkadır. Artık şairin hayalinde ve gönlünde isteyebileceği ve sevebileceği biri yoktur. Hayatı, dünyası, her şeyi, sevdiği o olmuştur.

Sâyesinde pâdişâhım bir hümâdır sevdiğim Serv-kad mahbûblarda müntehâdır sevdiğim MUS. II/1-2

Yine servi, ince ve uzun boyu sebebiyle dik başlı ve mağrur olarak

değerlendirilir. Sevgili de ince, uzun boyu ve tavırları ile bir servi olarak düşünülür.

324

Hayranlarının gözdesi olan sevgili şimdi bir gölge gibi ayaklar altında kalmıştır.

Nedeni ise alçalmış insanlarla arkadaşlığıdır. Oysa onlara karşı bir servi gibi dik

başlılığını göstermeli, mağrur ve seçkin olmalıdır.

Serv gibi serkeş ol ey her pelîde baş koşup Sâye-veş üftâdesin hâk ile yeksân eyleyen G. 97/3

Bir yerde sâbit olması sebebiyle sevgilinin boyuyla birlikte uzun ömrü

zikredilir. Aşkı uğruna alçalan, aynı zamanda sevgilinin aşkına karşılık vermesi

konusunda tereddütleri olan âşık yine de sevdiğinin boyunun bâkî kalmasını ister.

Eğerçi sâye-veş kaldım ayakda bî-karar oldum Cihân durdukça dursun serv-i kaddin pâyidâr olsun G. 96/7

Serviler su kenarlarında bulunan ağaçlardır. Servi su münasebeti gözyaşı ve

sevgili ilgisine dayanır. Gönül çelen boyunu âşığından uzaklaştıran sevgili onun kanlı

gözyaşları dökmesine neden olur. Böylelikle sevgilinin yolunu bağlayan ırmaklar

meydana gelir. Ayrıca gözyaşlarının meydana getirdiği akarsuların kenarında

yürüyen servi boyuyla sevgilidir. Bu hayalde suyun bitkilerin yetişmesindeki rolü ön

plândadır. Sevgili de aşığın gözyaşlarıyla hayat bulur.

Gözümün cûyu kenarında yürür serv-i kadin Dîdeden onu nihân etme benim begcegizim G. 84/2

Servinin beyitlerde vasıflandırıldığı kelime ve ifadeler de şunlardır: dil-cû,

sîmîn-ten, revân, sîm-endâm, hevâ-bahş, hırâmân, ser-firâz, kabâ-pûş. Bunların

yanında servi ile birlikte ifade edilen birçok tabiat unsuru, eşya ve beşeri haller de

vardır: rüzgâr, gülşen, gül fidanı, narven, bülbül, nahl, külâh, dülbend, pîrâhen,

cübbe, belâ, bala ve kıyametdir.

4.2.3.2. Tûbâ

Tûbâ, Sidre’de bulunan, kökü yukarıda başı aşağıda olan ilâhî bir ağaçtır. Her

çiğnenmesinde insana başka tatlar veren meyveleri bulunur. Gövdesinin sarı altın,

dallarının kırmızı mercan ve yapraklarının yeşil zümrütten meydana geldiğine

325

inanılır. Makamının çok yükseklerde olduğu kabul edilir.27 Bu yönleriyle şairin şiiri

ile mukayese edilir. Onun beyitleri bir Tûba dalıdır ki beyitlerinin meyvesi güneş

kadar değerlidir.

Sidre-i vasfında her beyti Usûlî bendenin Gûyiyâ tûbâ budagıdır ki verdi ber güneş K. 2/39

Divanda Tûbâ ağacı meyvesi nedeniyle memduhun çenesi ile ilgilendirilir. Bu

uzvu gümüşten ve aynadan meydana gelmiş bir topa, bir ayvaya ve elmaya ya da

gökyüzüne benzetilirken onun bir Tûbâ meyvesi olduğu da anılır:

Meyve-i tûbâ ya sîmîn tôb ya tôb-ı âyine Yâ bîh u ya sîb u yâ âb-ı mu’allak yâ zekân K. 4/14

Boyu sebebiyle de Dîvân’da anılan Tûbâ sevgilinin boyunun benzetileni olur.

Eşiğinin toprağı cennette akan bir ırmak değerindedir. Ayağının toprağına canı feda,

kanı sebildir.

Ey boyun tûbâ vü hâk-i âsitânın selsebil Ayagın toprağına cânım fedâ kanım sebil G. 74/1

4.2.3.3. Çınar

Çınar; gövdesi, dalları, yaprakları ile ele alınır. Gövdesi ayağa, yaprakları

ele, dalları da kola benzer. Bu haliyle tek ayak üzerinde duran ve nevruzun uğurlu

gelişine dua eden bir insana benzetilir.

Bir ayag üzre durup el kaldırıp kıldı du’â Ber- kadem nevrûz sultânî kudûmuna çenâr K. 3/7

4.2.3.4. Şimşâd

Şimşad, memduhun övgüsünde söz konusu edilir. Şimdâd yüksekliği

sebebiyle memduhun boyuna benzetilir.Yaprakları sebebiyle de onun naz ve edası

olur.

Hâsılı bir nahl-i güldür kâmetin şimşâdı kim Baştan ayağa müzeyyen berg-i nâz u şîveden K. 4/15

27 Pala, a.g.a., s. 473.

326

4.2.3.5. Nârven

Nârven ise meyve vermeyen bir ağaçtır. Memdûhun yüce ve uzun boyu

sebebiyle söz konusu edilir.

Yâ elifdir dest-i kudretden yâ bâlâ yâ belâ Yâ nihâl-i serv yâ nahl-i revân yâ nârven K. 4/2

4.2.3.6. Sipend, Ûd

Aşk ateşi, âşığın yüreğini ud ağacı ve üzerlik gibi yakınca dünyaya yanık cân

kokusu yayılır:

Sipend u ûd-veş yakdı yüreğim aşk odu dilde Nefes urdukça feyz eder cihâna bûy-ı can âteş G. 56/8

4.3. Çiçekler

4.3.1. Çiçek

Çiçek, bahçenin ayrılmaz bir unsurudur. Bahar ile olan sıkı münasebeti

beyitte açıkça görülür. Kış mevsimindeki vaziyetleri ve baharda açmaları, onların

yokluk uykusuna yatmaları ve bu uykudan uyanmaları olarak düşünülür. İnsan

uyanınca çeşitli vesilelerle yüzünü yıkar. Bu bir abdest alma şeklinde olabilir veya

gecenin olumsuzluklarından kurtulup güne uğurlu başlama düşüncesi sebebiyle

gerçekleşebilir. Yüz yıkamak insanları uyku mahmurluğundan kurtarır. Baharda

seher vaktinde yağan yağmur da bulutun çiçeklerin yüzünü yıkaması olarak ele

alınır ki, onları uyku mahmurluğundan kurtarır ve canlandırır. Aşağıdaki beyitlerde

çiçek yıldıza benzetilir ve bahar mevsiminde yıldızlı gökyüzü çiçek bahçesi olarak

ele alınır:

Uyanıp hâb-ı ademden her çiçek kaldırdı baş Çin-seherden yüzüne su sepdi çün ebr-i bahâr K. 3/8

Döndü eyyâm-ı bahâr ile cihâne yeryüzü Encüm ezhârıyla yine gömgök oldu sebzezâr K. 3/3

327

4.3.1. Çiçek Çeşitleri

4.3.1.1. Gül

Bağ ve bahçelerin vazgeçilmez çiçeğidir. Gül bahçeleri güzellik diyarlarıdır.

Gönül kuşu burada bülbüller gibi aşk ayetlerini okur, gül de aşıkların tek eğlencesi

olur. Bu diyarlar aşıkların kanlı gözyaşları ile yeşerir ve sevilen gül gibi şad olur.

Mûrg- dil aşk âyetin okurdu bülbüller gibi Hüsnü bağında gül-i gülzâr idi eğlencemiz G. 40/2

Ebr gibi kanlı yaş dökdükçe uşşâkın gözü Gülşen-i hüsn içre gül gibi olasın şâd sen K. 4/22

Gül gibi gülmek ve gül-i handan gülün açılmasını ifade eder. Bu husus aynı

zamanda baharın geldiğine işarettir. Ayrıca fasl-ı gül olan bahar beraberinde neşeyi,

sevinci ve canlılığı da getirir. İhtiyar kadına benzeyen dünya gül gibi açıldığında,

genç bir civana döner:

Yine gül gibi açıldı zamâne Acûz-ı dehr döndü nev-cevâne Ş. /82

Gül narin, güzel ve hoş bir çiçek olmasına rağmen hemen sararıp solaması

sebebiyle itinayla yetiştirilir ve bu yönleriyle ömür mefhumu ile ilgilendirilir.

Memduhun ömrü bir gül fidanıdır ve ömrünün servi fidanı gibi kalıcı olması istenir.

Her muradın kim ola gelsin ayaga sâye-veş Gülbin-i ömrün nihâl-i serv gibi pâyidâr K. 3/49

Nazik, narin yaprakları olan gül ile nazlılık, incelik ve tazelik gibi haller

arasında ilgi kurulur. O, seher yelinden incinir, gam dikeninin açtığı yaralardan lâle

yanaklı güzel uğruna can veren bülbüllere kefen olur.

Hâr-ı gamdan cân veren bülbüllere ey lâle-ruh Yaraşır olsa kefen berg-i gül-i sîrâbdan G. 109/4

Sert rüzgârların güle zara vermesi, gül-rüzgâr ilgisini oluşturur.

Perişânlık koma sünbüllerine Erişdirme yavuz yel güllerine Ş. /188

328

Bülbül ve diken gülle birlikte ele alınır. Bülbül, gülün vefalı ve çılgın

âşığıdır. Ona seslenişinde görkemli aşkını ve bu aşkın verdiği ıztırabı dile getirir.

Ayrıca bülbülün her yüze gülen güle gönül vermesi istenmez. Diken varlığından

rahatsız olunan ve ondan şikayet edilen bir unsurdur. Beyitte alçak dünya, diken

tabiatlı olarak düşünülür. Onun ağırlığı çekilmemeli, insan dünya yükünü sırtından

atarak rahatlamalıdır:

Fârig u âzâde yürürken kul olma vâzgel Her yüze gülen gel bülbül olma vâzgel MUS. IV/4-1

Çekme ey har-tab’ dünyâ-yı denînin sıkletin Gel sebük-rûh âdem ol arkandan indir bârını G. 128/8

Diken Dîvân’da ağyârın benzetileni olur. “Cennet bağının gülü olan sevgiliye

diken tabiatlı ağyâr ile dostluk yaraşmaz.” Aynı zamanda dikenin bulunmaması

rahatlığa da işaret eder. Dikensiz bir gülün olduğu sohbette ağyar korkusu

hissedilmez.

Yaraşmaz sana agyâr ile gel yâr olma sultânım Gül-i bâg-ı cinânsın hemdem-i hâr olma sultânım G. 91/1

Sohbetinde yog idi agyârdan havf u melâl Ey Usûlî bir gül-i bî-hâr idi eglencemiz G. 40/5 Sevgilinin olmadığı bir bahçeyi, çiçekleri, gülleri seyretmek âşığı

sevindirmez, aksine ona diken görünür:

Gamından gönlüm açılmaz ki nâgâh seyr-i bağ etsem Gözüme hâr u hançerdir cemâlinsiz gül ü sûsen G. 105/3

Şair, dünyayı bahçeye, arzu ve istekleri güle, belâ ve sıkıntıları da dikene benzettiği beyitte dünyada kimsenin tam olarak isteklerine kavuşamadığına değinir:

Bâg-ı zamânede yüze gülmez gül-i murâd Hâr-ı belâda olsa benim gibi sad-hezâr MUS. 1/5

Zaman bağında şairi ağlatan ise bir gül-i ra’nâ, sevgilidir. Bülbül ve şair bir

gül-i ra’nâ sebebiyle ağlamakta ve inlemektedir. Çünkü onlar ağladıkça gül-i ra’nâ

gülmektedir. Bu sebeple dünya bağında ve gülbahçesinde ağlama ve inleme sesleri

eksik olmaz.

329

Ebr-veş çeşm-i Usûlî nice giryân olmasın K’agladıgınca güler ol bir gül-i ra’na gibi G. 142 /9

Bezme bizden ey gül-i ra’nâ ki bâg-ı dehrde Andelîb-i zârdan gülzâr bî-zâr olmadı G. 146 /4

Şaire göre sâlik, irfan ehlinin sohbetine devam ettiği sürece manevi dünyası

zenginleşecek ve güzelleşecektir. Kalbine ince ve kutsal manalar doğacaktır. Beyitte

bu manalardan maarif gülleri tabiri ile söz edilir. Bu durumu ‘‘İrfan ehlinin ayağı

altında toprak olunduğunda sinedeki gülzârda ma’ârif gülleri açılır.’’ şeklinde ifade

eder. Bu sohbetlere katılmak ve onların irşadlarında bulunmak için her türlü özveride

bulunmaktan da çekinilmemesine de işaret edilir:


Gül ile kurulan hayallerde Hz. Yusuf ‘un hikâyesine, şair Sa’dî’ye ve meşhur

eseri Gülistân’a telmih yapılır:

Gül-i cennet riyâzından pür ola ravza-i Sa’dî Usûlî kimse Şîrâza iletse bu gülistânı G. 129 /7

Gül döşemek tabiri ile sevgilinin kırmızı desenli ve güzel elbise giymesine

işaret edilir. Bahçelerde gül döşenip sünbül örtünen sevgilinin toprağı bir gün

gelecek karınca ve yılanla dolacaktır. Onun gençliği anlatılırken hayatın gelip

geçiciliği de hatırlatılır. Şair de bu gerçek karşısında Tanrı’ya sığınır. Mezarında

kendisinden geri kalanların dostlarına yadigar olmasını ve mezar toprağının tozunun

gaybı gösteren bir ayna olmasını dilerken tüm bu isteklerinin gerçekleşmesinin ona

şevk vereceğini ve ölürse de kabrinde güllerin açılacağını söyler.

Her zerre hâkin âyine-i gayb-bîn olup Her üstühânın ehl-i dile yâdigâr ola G. 2/8

Bu şevk ile ölürsen umarım Usûlî kim Kabrinde güller açıla tâze bahâr ola G. 2/9

330

4.3.1.2. Gül üzerine Teşbih ve Mecazlar

4.3.1.2.1. Mecmûa, Sahife

Gül yaprakları sebebiyle sahife ve mecmuaya benzetilir. Gülün, tek tek

yaprakları aşk ayetlerinin yazılı olduğu bir Kur’an sayfası gibi düşünülürken, bütünü

ise bir kitap olarak ifade edilir. Bu benzetmelerde varlıktaki ilâhî tecelliyi gören âşık,

aşkının ilâhî güzelliklere, Tanrı’nın güzelliğine olduğunu belirtir:

Nevbahârın ma’nîsin fehmeylemez zâg-ı siyah Hâlet-i mecmu’a-i gül bülbül-i şeydâdadır G. 25/6


4.3.1.2.2. Tülbent, Oya

Ayrıca gül deste haliyle de karşımıza gelir. Memdûhun gece gibi siyah olan

külahının üstündeki tülbendini görenler bağlama şekliyle ve üzerindeki oyaları ile

onu bir deste güle benzetirler ki bu bize aynı zamnda külâha, başa süs olarak çiçek,

gül takıldığını gösterir:

Şeb-külâh üstünde dülbendin görenler dedi kim Başına bir deste gül koymuş o serv-i sîm-ten K. 4/18

4.3.1.3. Gonca

Henüz açılmaya başlamış bir çiçek olarak kabul edilir. Dîvân şiirinde

üzerinde durulan benzetme öğelerinden biridir. Şekli ve rengi sebebiyle özellikle aşık

ve sevgili arasındaki münasebetlerin anlatımında kullanılır.

Gonca, Dîvân’da içinin kırmızılığı ve dikenle bir arada olunmasından dolayı

çeşitli düşüncelere sebep olur ki bu, gonca gibi kanlar yudam, yüreğim gonca gibi

kanla dopdolu olsun tabirleri ile ifade edilir. Şairin bir gonca gibi kanlar yutmasına

sebep gülün eteğine dikenin (rakibin) el vurması, yani sevgiliye kavuşması, âşığın ise

ayrı oluşudur. Bunun sonucunda âşık, bülbül gibi inlerken yüreği gam dikeni

sebebiyle kanla dopdoludur ve baharı, bağı, cennet bahçelerini de istememektedir:

331

Dest ura dâmânına ey gül senin her hâr u ben Gonca-veş kanlar yudam bülbül gibi nâlân olam G. 78/2

Yüregim gonca-veş hâr-ı gamınla dopdolu kandır Bana ey gülşen-i cennet ne bağ ü ne bahâr olsun G. 96/4

4.3.1.4. Hercâyî

Hercâyî sevilen ile özdeşleşmiştir. Eşsiz olan, zerrece bir eksiği bulunmayan

mahbûb, şaire sevdayı öğreten ve ahlar çektiren bir hercâyîdir. Şairin sinesi yaralarla

dağlanmıştır. Bu haliyle bir hercâyî olan sevgiliye ‘‘Güzelliğinin çağı geçecektir,

sevenden de ürkülmemelidir.’’ diye seslenir:

Geçer güzelliğinin çağı sînemde komışam dâgı Sana derem be hercâyî sevenden niçün ürkersin G. 115/2

“Hercâyi, farsça, her yere mensup demektir; her güzele gönül veren, daldan

dala konan kişiye denir.”28 Güneş de devri ve ışınlarının her yana vurması sebebiyle

hercâyilikle vasıflandırılmıştır. Sevgili de bu yönüyle bir hecâyi olur.

Eksigin yok zerrece bir bî-bedel mahbûbsun Âh kim hercâyisîn mihr-i cihân-ârâ gibi G. 142/7

Sevgiliden başka hercâyi; kâfir, rakip için de benzetilen olur.Sevgilinin

övgüsü içinde şairi öldürseler bile hercâyî kâfiri sevmeyeceğini bildirir.

Öldürürlerse beni hercâyî kâfir sevmezem Bana ol şâhım gerek dahi güzeller sevmezem MUS. II/3-6

4.3.1.5. Sûsen

Kendisi ve kokusu çok güzel olan, göz alıcı renkleri bulunan bir çiçektir.

Sûsen, dil ile ilgilendirilir. Sad-zebân olmak onun bu yönüne işaret eder. Gönül bu

dünyada gamdan azad olmak ister. Şairin gönüle tavsiyesi ise konuşmasını ve yerine

göre de susmasını bilmesi yönünde olur. Ayrıca güzel sözleriyle güzel kokulu bir

sûsen olacaktır.

Ger dilersen gamdan âzâd olasın bu bâğda Ey gönül gel sad-zebân ü lâl hem-çûn sûsen ol G. 75/7

28 Abdülbâki Gölpınarlı, a.g.e, s. 236.

332

4.3.1.6. Sünbül

Sünbül saç ile şekli ve kokusu yönünden çeşitli benzetmelere konu olur.

Dağınık görünümü, aşağıya doğru kıvrımlı hâli, kokusu ve rengi sebebiyle sevgilinin

saçına benzetilir.

Sevgilinin gül yüzüne dağılan saçların her teli bir yılan olur ki can ve gönlün

helâkine sebep olur .

Sünbüller ki gül yüzüne tarumâr ola Can u gönül helakine her târ mâr olur G. 35/2

Sevgilinin saçının cihân bağının sünbülü, saç lülesi, can çalan bir yankesici,

sırmadan bir süsleme ve miskin, kara renkli bir ip şeklinde düşünülmesinin sebebi

onun kıvrımlı hâli, kokusu ve rengidir:

Sünbül-i bâg-ı cihân yâ turre yâ tarrâr-ı cân Yâ tırâz-ı anberîn yâ misk yâ müşkîn resen K. 4/4

Bahar geldiğinde bahçeler gül ve sünbülle dolar. Öyle ki çimende karınca ve

yılan görünmez olmuştur. Bu ifadeyle aynı zamanda sevgilinin saçı ve ayva tüyleri

ile meydana gelen şekil ve güzellik de ifade edilerek, ‘‘ mûr’’ ve ‘‘ mâr’’ ile ifade

edilen çirkinliğin olmadığı vurgulanır:

Bağladı hatt-ı benefşe zülf-i sünbül yeryüzün Şöyle ki görünmez olmuşdur çemende mûr u mâr K. 3/12

4.3.1.7. Lâle

Mitolojiye göre lâle yaprağın üstündeki çiğe düşen yıldırımın etkisiyle donan

çiğ tanesinden ve yapraktan meydana gelmiştir. Lâlenin ortasında olan karanlık da

yıldırım yanığıdır.29 Lalenin tam ortası ve içi simsiyahtır, dağlanan yer de kararır. Bu

bakımdan dağlanmış göğüs ile lâle arasında ilgi kurulur. Lale kendi sinesindeki

yarasını gizlerken, şair gizli yarasını dert edinmez ve düşünmez, ortaya çıkarır.

Kayırmaz lâle gibi kanlı sînem çâk çâk olmak Sana bir dâg-ı pinhânım ko bârî âşikâr olsun G. 96/3

29 Abdülbâki Gölpınarlı, Şeyh Galip Divânı’ndan Seçmeler, MEB Yay., Ankara 2001, s. 229.

333

Menekşe lâle ile birlikte düşünülür. Dağın eteği lâle ve menekşeyle

bezenmiştir.

Her yakadan baş çıkarmışdır benefşe şöyle kim Lâleler de hod pür etmiş dâmenini kûhsâr K. 3 /10

4.3.1.8. Nergis

‘‘Mitolojide Narkisos, pek güzel, fakat aşktan anlamaz bir delikanlıdır. Onu

seven, derdinden perişan olan kızlar, bu genci mâbutlara şikâyet ederler. Mabûtlar da

ona şöyle bir ceza verirler: Narkisos, birgün bir derede aksini görür; âşık olur. Aksini

seyrederken dereye düşer, boğulur. Vücûdu çürür; cüzlerinden, göze benzer bir çiçek

biter; bütün güzellere ve güzelliğe hayran hayran bakar. Bu efsânenin de tesiriyle

Şark- İslâm Klâsik edebiyatında göz, nergise benzetilmiştir.’’30

Dîvân’da daima gözle ilgi kurulan nergis, gözleri görmeyen bir âmâya

benzetilir. Hz. Yûsuf’un hikâyesine telmih yapılır. Yûsuf’un gül kokulu gömleğinden

gömleğinden aldığı kokuyla nergisin gözleri Ya’kûb gibi açılır. Çimenlikte ise

nergisin gözü kimseyi görmez olur. Çünkü eline altın bir kadeh, başına altın bir tâc

almış ve çimenin hükümdarı olmuştur.

Aldı bû gül Yûsufun pîrâheninden şöyle kim Nergis âmâ iken açıldı gözü Ya’kûb-vâr K. 3/9

Nergisin görür mü gözü kimseyi k’almış yine Destine zerrîn kadeh başına tâc-ı zer-nigâr K. 3/11

4.3.1.9. Menekşe

Bir beyitte görülen menekşe baharda çimenliğin her tarafında lale çiçekleriyle

birlikte görülür:

Her yakadan baş çıkarmışdır benefşe şöyle kim Lâlelerde hod pür etmiş dâmenini kûhsâr K. 3/10

30 Gölpınarlı, a.g.e, s. 233

334

4.3.1.10. Yasemen

Memduhun övgüsünde ele alınan yasemin, onun bendesinin benzetildiği bir

çiçek olarak değerlendirilir:

Yâ mücessem rûhdur yâ peyker-i cân ol benden Yâ gül-i gülzâr-ı cennet yâ semen yâ yâsemen K. 4/1

4.3.1.11. Zanbak

Zanbak gonca şeklinde bulunması bakımından sevilenin beni için benzetilen

olur:

Gonce-i zanbak mı benin yâ ki ay üzre elif Câmi-i hüsn içre yâ minber ya bir sîmîn vesen K. 4/9

4.3.1.12. Ağustos Gülü

Rengi ve şekli itibarıyla bir beyitte ele alınan nesrin, sevilenin açılmış güzel

gül olan yanağı İrem bahçesinin nesrinine ya da nesterinine eşdeğer olarak görülür:

Gülmüş açılmış güzel güller midir gül ruhların Yâ gülistân-ı İrem nesrîni yâhûd nesteren K. 4/10

4.3.1.13. Reyhan

Reyhanın şekli ve karalığı ile sevgilinin hattı arasında benzerlik kurulur.

İnleyen reyhanın güzelliğinin hükmünü sevgilinin hattı ortadan kaldırır denilerek,

sevgilinin ayva tüylerinin güzellikte reyhandan üstün olduğu belirtilir:

Muhakkak nesh edip reyhân-ı zârı Tozatsın dilleri hatt-ı gubârı Ş. /105

4..4. Meyveler

4.4.1. Umumi Olarak Meyve

Meyve bağ ile ilgili bir unsur olarak ele alınır. Hayatta erişilmek istenen

muradın benzetileni olur. Onu yetiştiren ise gözyaşlarından meydana gelen yağmur

olur.

335

Ey gönül hâsıl ne göz yaşını bâran etmeden Çün bitirmezmiş murâdın meyvesin bâg-ı ümîd G. 14/4

Bunun yanında tadı sebebiyle şairin şiiri olarak da düşünülür. Bir Tûbâ

meyvesi olarak ele alınışı, şairin şiirinin aynı zamanda bir kudsiyet taşıdığını da

gösterir.

4.4.2. Meyve Çeşitleri

4.4.2.1. Sîb, Hurma

Şair, çeneyi Tuba ağacının meyvesine, gümüş bir topa, yaratılış aynasına,

ayvaya, elmaya ve gökyüzüne benzeterek ondaki görünüş ve şekille düşüncelerini

ortaya koyar:

Meyve-i tûbâ ya sîmîn tôb ya tab’-ı âyine Yâ bîh ya sîb yâ âb-ı mu’allak yâ zekân K. 4/14

Hurma, tatlı bir meyve oluşu ve insanın onunla gıdalanışı bakımından ele

alınır. Sevgilinin bakışları ile ona gönderdiği oklar, çektiği sıkıntılar, tatlı, lezzetli

hurmaya benzetilerek bütün bunların âşığın hayatını devam ettirmesinde önemli

olduğu ifade edilir:

Senden ne gelse tatlı gelir haste cânıma Peykânın oldu nitekim hurmâ-yı ter lezîz G. 16/2

Yer gönül tîr-i belâ peykânını hurmâ gibi Tatlı tatlı nûş eder nîş-i gamı helva gibi G. 142/1

SONUÇ

Dîvân şiirinin olgunluk dönemi olarak kabul edilen XVI. yüzyılda yaşamış

Usûlî’nin tek eseri olan Dîvânı’nda cemiyet, insan ve tabiat unsurları üzerine

yaptığımız tahlîl sonucunda şu neticelere vardık:

Usûlî, Osmanlı Devleti’nin her yönden güçlü ve söz sahibi olduğu bir

döneminde yaşamasına rağmen Dîvânı’nda zamanının saray ve çevresini aksettirecek

şekilde geniş bir şahıs kadrosuna yer vermemiştir. Şiirlerinde devrin pâdişâh,

sadrazam gibi ileri gelenlerinden ziyade -Şehzâde Mustafa hariç- tarihî, efsanevî

şahsiyetlere, şâirlere, ilim adamlarına yer verdiği görülür. Bu şahıs kadrosunda sınırlı

sayıda resmî görevli bulunur ki, onlar da şairin yaşadığı coğrafya bakımından önem arz

eder. Tarihî-efsanevî şahsiyetlerin, şâirlerin, ilim adamlarının çoğunlukla İslâm dinine,

tasavvuf dünyasına, İran mitolojisi ve edebiyatına ait oldukları, vasıfları ile birer

mukayese-benzetme unsuru olarak ele alındığı görülür. Bunun yanı sıra şiirlerde şâirin

çağdaşı olan birkaç Dîvân şâirine tesadüf edilir. Leylâ ile Mecnûn, Ferhâd ile Şirîn,

Vâmık ile Azrâ gibi hikâye kahramanları da âşık ve sevgili söz konusu olduğunda

adlarından söz ettirir. Bunların yanında Dîvân’da meslek erbâbına, çeşitli insan

tiplerine şâirin inanç, duygu, düşünce dünyasında değişik hayaller içinde değinilir.

Dîvân’ın ağırlık noktasını oluşturan insan; Tanrı’nın yarattığı, akılla donattığı

evrendeki en mükemmel varlıktır. Atası da Hz. Âdem’dir. Yaratılışında “nefs” ve

“ruh” denilen, ilâhî vasıf kazandırılmış olan iki yön bulunur. Birbirine zıt bu iki kutup,

devamlı mücadele halinde bulunurken bunların birbirlerine üstünlüğü nispetinde insan,

menfî ve müspet olarak değerlendirilir. Şiirlerde her insanın “kâmil insan” olmayı

istemesi, hayatta buna göre hareket etmesi, bunu gerçekleştirememesi halinde gerek

maddî gerekse manevî dünyasında hatta ahiret hayatında perişan bir hâle düşeceği gibi

görüşlere yer verilir.

Dîvân’da öne çıkan insan tipleri, sevgili, âşık ve rakiptir. Âşık tipi, sevgili

karşısında tam bir teslimiyet içindedir. Bunda sevgilinin tasavvufî açıdan taşıdığı

mânânın etkisi vardır. Sevgili, âşığın hayatının mutlak hâkimidir. Olağanüstü

güzelliği âşığı evrende “birliğe” götürecek en önemli unsurdur. Âşık ve sevgili Dîvân

337

edebiyatının klâsik ölçülerine göre hareket ederler. Istırap çekmek, feryâd etmek,

ağlamak, inlemek, sevgiliye kavuşmayı istemek zayıf, güçsüz, perişân hâlde olan

âşığın; zulm etmek, vefa göstermemek, ender de olsa âşığın sevgisine karşılık

vermek, yüz güzelliği ve düzgün boyuyla kusursuz olan sevgilinin davranış şeklidir.

Rakip ise davranışları ile sevgiliye benzer. Övülenin düşmanları ise onun rakipleri

olarak görülür.

Tabiat; dolayısıyla kozmik âlem, anâsır-ı Erbaa, bitkiler, hayvanlar şâirin

gördüğünü, bildiğini, duygusunu, hayalini ve tasavvufî düşüncesini anlatmada araç

olur. Kozmik unsurlar içinde en çok gökyüzü, güneş ve ay üzerinde durulur. Anâsır-ı

erbaadan su, daha kapsamlı işlenir. Çiçeklerden gül, ağaçlardan servi, kuşlardan bülbül

öncelikli sırayı alır. Bülbül, pervâne ile birlikte âşığın benzetileni olur. Yılan, şairin

inancı dolayısıyla adından sıkça söz ettirir ve nefisle ilgilendirilir. Aslan ise şairin

manevî hayatı içinde ayrı bir önem arz eder. O, Hz. Ali’yi temsil eder. Meyvelerden

ayva, elma övülenin güzelliğinin övgüsü içinde bir benzetme unsuru olarak ele alınır.

Hurmadan ise sadece bir yiyecek oluşu sebebiyle söz edilir.

Usûlî, evrendeki her şeyi İslâmiyet’e ve vahdet-i vücûd’a göre algılar. Tüm

sûretleri birer gölge kabul eder. Tek varlığın Tanrı olduğuna inanan şâir, aşk ile birliğe

erişmek ister. Nefsi terbiye etmekle, azap ve yokluklara katlanarak Tanrı aşkını

bulacağını kabul eder. Her şeyi insanda arar ve onu Tanrı nurunun yansıması olarak

düşünür. Usûlî, inancını sadece düşüncede bırakmayarak onu bir hayat tarzı haline

getirmiş, katı din kurallarına bağlı kalmayıp samimi duygularla hareket etmiş, şiir

dünyasını da inancının ve hayat görüşünün üzerine inşâ etmiş olan mutasavvıf bir

şâirdir.

338

BİBLİYOGRAFYA

Aksoy, Ömer Âsım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II, İnkılâp Kit., İstanbul, 1997.

Akün, Ömer Faruk, “Divan Edebiyatı”, C. IX, T.D.V.İ.A., İstanbul, 1994. s. 389-427.

Alpaslan, A, “Gazel Şerhi Örnekleri”, Türk Dili Türk Şiiri, Özel Sayı II, TDK Yay.,

Ankara, 1986, s. 248-59.

Andrews, Walter G., (Çev: Tansel Güney), Şiirin Sesi, Toplumun Şarkısı, 2 bs.

İstanbul, 2001.

Ateş, Süleyman, İslâm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neşriyat, 4. bs. İstanbul, 2004.

Aytekin, Feride, Behiştî’de Tabiat ve Eşya, O.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Eskişehir, 2005.

Balcı, Ali, Sosyal Bilimlerde Araştırma: Yöntem, Teknik ve İlkeler, PEGEm Yay.,

Ankara, 2004.

Bayram, Mikail, Ahi Evren Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı

Yay., Ankara, 1995.

Cebecioğlu, Ethem, Hacı Bayram Veli, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 1994.

________., Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yay., 2. bs., İstanbul,

2004.

Ceylan, Ömür, Tasavvufî Şiir Şerhleri, Kitabevi, İstanbul, 2000.

Çavuşoğlu, Mehmed, Divanlar Arasında, Akçağ Yay., 2. bs. Ankara, 1998.

________. Necati Bey Divânının Tahlili, MEB Yay., 1. bs., İstanbul, 1972.

Çelebioğlu, Âmil, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, M.E.B. Yay., İstanbul, 1998.

339

Demir, Hiclâl, Çağlarını Eleştiren Divân Şairleri: Hayretî-Usûlî-Hayâlî, Bilkent

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi,

Ankara, 2001.

Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca – Türkçe Lügat, Ayân Kitabevi, 19. bs. Ankara, 2002.

Dilçin, Cem, “Divân Şiirinde Gazel”, Türk Dili – Türk Şiiri Özel Sayısı II, TDK

Yay., 1986.

Doğan, Muhammet Nur, “Divan Şiirinde Aşk”, Doğu – Batı, Yıl 7, S: 26, 2004.

Eryiğit, Yusuf, Havz-ı Kevser, Özener Mat., İstanbul, 2004.

Gölpınarlı, Abdülbâki, Nedîm Divânı, İnkılâp ve Aka Kitabevi, 2. bs., İstanbul, 1981.

________., Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İnkılâp Yay.,

İstanbul, 2004.

________., Nesimî – Usûlî, Ruhî, Varlık Yay., İstanbul, 1953.

________., Alevîlik Bektâşi Nefesleri, Varlık Yay., İstanbul, 1953.

________., Tasavvuf, Milenyum Yay., İstanbul, 2004.

Güzel, Abdurrahman, Hacı Bektaş Velî ve Makâlât, Akçağ Yay., 2. bs., Ankara,

2002.

İmlâ Kılavuzu, TDK Yay., Anlara, 2000.

İpekten, Haluk, “Gazel Şerhi Örnekleri II”, Türk Dili – Türk Şiiri Özel Sayısı II,

TDK Yay., Ankara, 1986, s. 260-269.

________., Eski Türk Edebiyatında, Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul, 1997.

________., Fuzulî; Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, Akçağ

Yay., Ankara, 1973.

340

Kam, Ferit, (Haz. Ethem Cebecioğlu), Vahdet-i Vücûd, Diyanet İşleri Başkanlığı

Yay., Ankara, 2003.

Kayaalp, İsa, Sultan Ahmed Divanı’nın Tahlîlî, Kitabevi, İstanbul, 1999.

Kemikli, Bilal, Sun’ullâh-ı Gaybî Dîvânı (İnceleme Metin), MEB Yay., İstanbul,

2000.

Kırkılıç, Ahmet, Başlangıçtan Günümüze Tasavvuf, Timaş Yay., İstanbul, 1996.

Kortantamer, Tunca, Eski Türk Edebiyatı, Makaleler, Kültür Bak., Yay., Ankara,

2004.

Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yay., 2 bs., İstanbul, 1980.

________., Türk Edebiyatında İlk Mutasavvuflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 4.

bs., Ankara, 1981.

Kurnaz, Cemâl, Eski Türk Edebiyatı, Bizim Büro Yay., 2. bs. Ankara, 2002.

________., Hayâlî Bey Divanı’nın Tahlîlî, MEB Yay., İstanbul, 1996.

Küçük, Sabahattin, Bâkî ve Divânı’ndan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yay., 2. bs.,

Ankara, 2002.

Mengi, Mine, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay., 7. bs., Ankara, 2002.

Mutluay, Rauf, 100 Soruda Edebiyat Bilgileri, Gerçek Yay., 1. bs., İstanbul, 1972.

Onan, Necmettin Halil, İzahlı Divan Şiiri Antolojisi, MEB Yay., İstanbul, 1991.

Onay, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmûnlar ve İzâhı, Akçağ Yay., 4.

bs., Ankara, 2000.

Öbek, Ali İhsan, Divân Edebiyatında Dinî Konulu Rubailer, İnsan Yay., İstanbul,

1999.

Ömür, Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, Kitabevi, 2. bs., İstanbul, 2000.

341

Özmen, İsmail, Alevî – Bektaşî Şiirleri Antolojisi 2, Kültür Bakanlığı Yay.., Ankara,

1998.

Pala, İskender, Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, L&M Yay., 9. bs., İstanbul, 2002.

________., Şi’r-i Kadîm, Şiir Şerhleri, Ötüken Yay., 2. bs., İstanbul, 1998.

Şemseddin, Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yay., 5. bs., İstanbul, 1996.

Sefercioğlu, Nejat, Nev’î Divânı’nın Tahlîli, Akçağ Yay., Ankara, 2001.

Tahirü’l Mevlevî, Edebiyat Lügatı, (Haz. K.E. Kürkçüoğlu), Enderun Kit., İstanbul,

1973.

Tarlan, Ali Nihad, Fuzûlî Divânı Şerhi, I, II, III, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.,

Ankara, 1981.

________., Şeyhî Divânı’nı Tetkik, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.,

İstanbul, 1964.

________., Necati Beg Divânı, Akçağ Yay., Ankara, 1992.

Tolasa, Harun, Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası, Akçağ Yay., 2 bs. Ankara, 2001.

Tümer, M. Fırat, Ubeydî Dîvân’ında Dînî ve Tasavvufî Unsurlar, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, O.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2007.

Türk Ansiklopedisi, “Divan Şiiri” mad. C. 13, s. 354-360.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “Aşk” mad. C: 1, 2000-2003.

Türkçe Sözlük, TDK, 5. bs., Ankara, 1969.

Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul, 2001.

Yaşar, Ayşe, Usûlî Divânı’nda Dînî ve Tasavvufî Unsurlar, Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, F.Ü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1990.

342

Yılmaz, Mehmet, Edebiyatımızda İslâmî Kaynaklı Sözler, Enderun Kitabevi,

İstanbul, 1992.

Yılmaz, Necdet, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Osmanlı Araştırmalar Vakfı,

İstanbul, 2001.

343

DİZİN

-A-

Acem 40

Âdem ( Peygamber) 4, 100, 101, 281, 336

Ahmed (Evrenoszâde) 1

Ahmet Bâlî 27

Ahmed (Dîvâne) 27, 230

Alıncak Kalesi 20

Ali Rıza (İmam) 16, 161

Arap Yarımadası 287, 296

Attâr, Ferîdüddîn 11, 25, 26,27, 308

Azrâ 34, 336

Âzer 7, 30, 31

Âşık Çelebi 1, 3

Anadolu 1, 18, 37, 38

Abdî Bey 23, 25, 47

Ali (Murtaza, Haydar) 4, 15, 16, 17, 23, 32, 45, 46, 109, 119, 120, 128, 161, 191, 318, 337

-B-

Bağdat 19

Bahâeddin Veled 22

Bahr-ı Ummân 287

Bakır (İmam) 16, 17, 198

Bâtınî 20

Bâyezid (Şehzâde) 22

Bâyezid-i Bistâmi 21, 22, 41

Behmen 29

Buhara 1

-C-

Cafer Sâdık (İmâm) 16, 17

Câvidânnâme 20

Cem (Cemşîd) 28, 30, 266

Cemşîd ü Hurşid 27

Cihangir (Şehzâde) 22

Cüneyd-i Bâğdadî 21, 2, 41

-Ç-

Çiğil 38, 39, 96, 97

Çîn 38, 39, 40, 50, 96, 97, 294, 317

-D-

Dârâ 29, 284

Dârâb 11, 29, 30

Dede Ömer Ruşenî (Aydınlı) 18, 36

Diyarbakır 18

-E-

Ebû Sevr 21

Ebu Bekir (Halife) 15

Efrâsiyâb 28, 29, 32

Erteng (Erjeng) 32, 33

Erzurum 18

Esterâbâd 20

Evrenosoğulları 23, 25, 47

Eyyûb ( Peygamber) 8

-F-

Fars 20

Fazlullah 3, 19, 20

Ferhâd 34, 129, 178, 227, 336

Feridun 32

Fırat 42, 65

Firûze – zâde 36, 44

344

-G-

Girbâzî 7, 31

Gûri (Sultân) 18

Gülistân 26, 34, 329

Gülşenîlik 27

Gülşenîyye 18

-H-

Habeş 37, 151

Haccac Bin Yûsuf 32

Halil İbrahim (Peygamber), 7, 30, 31, 119, 188

Hallâc-ı Mansûr 20, 21

Halvetîlik 18, 36

Hasan (İmâm) 16, 17, 31, 44, 60, 61, 120

Hasan Askerî (İmâm) 16

Hassan (Şair) 25, 26

Hayretî 27

Hazar Denizi 20

Hıristiyanlık 32, 122

Hıtâ 40

Hızır 12, 13, 28, 35, 44, 63, 119, 120, 277, 288

Hindistan 38

Horasan 15, 16, 161

Hoten 37, 80, 128, 151, 317, 321

Hurûfîlik 3

Hüseyin (İmam) 16, 17, 44, 60, 61, 119, 120

Hüsrev 34, 129, 178, 227

-İ-

İbrahim (Sipahi) 44

İrem 35, 149, 319, 334

İsâ ( Peygamber) 13, 153, 154, 162

İlyas ( Peygamber) 12, 35

İbrahim-i Gülşenî 1, 2, 3, 8, 15, 18, 19, 28, 30, 36, 44, 129, 210, 219, 258, 299, 311, 312

İran 20, 28, 30, 32, 35

İsâ (Bey) 23, 24, 47

Isfahan 39

İsrâiloğulları 296

İstanbul 1

İskender 11, 28, 29, 30, 63, 266

İskender Çelebi (Defterdâr) 23, 24, 47

-K-

Ka’be 91, 96, 135, 146, 159, 165, 166, 168, 169, 178, 188, 190, 198, 201, 223, 322

Kâf (dağı) 241, 309, 310, 311, 312, 315

Kâf-zâde Fâizî 2

Kanber 15, 30, 32

Karaman 22, 42

Ken’ân 8, 9, 41, 59, 60, 119

Kerbelâ 17, 31, 44, 61, 120, 297

Keykavus 32

Kınalızâde Hasan Çelebi 1, 2

Kızıldeniz 43

Konya 22, 69

Künhü’l- Ahbar 1, 2

-L-

Latîfî 1, 4

Leylâ 33, 34, 129, 131, 178, 336

Lokman ( Peygamber) 11, 12, 56, 57

-M-

Mâçîn 39, 294

Mânî (Nakkâş) 32, 33, 38, 53

Mânîheist 32

Mantıku’t Tayr 11, 26, 27, 28, 308

Mecnûn 33, 34, 77, 78, 129, 131, 145, 163, 178, 336

Medine 14, 43

Mehdî (İmam) 16, 17

Mekke 279

Medyen 10

345

Mehdî (İmâm) 16, 17

Mekke 279

Memi Şah 49, 177

Mescid-i Aksâ 279

Mesîh 13, 153

Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî 22, 42

Mısır 9, 18, 36, 40, 41, 42, 44, 94, 108, 119, 162, 187, 194, 202, 207, 236, 237, 258, 296, 301, 309,

Molla İlâhî 1

Muaviye 31

Muhammed (Hz. Peygamber) 4, 13, 14, 15, 16, 17, 26, 36, 43, 64, 69, 84, 85, 101, 103, 109, 118, 135, 143, 145, 155, 166, 180, 185, 199, 218, 240, 253, 274, 275, 278, 279, 294, 295, 319, 320

Mûsâ (Peygamber) 9, 10, 76, 190, 240, 296, 298, 301

Mûsâ Kâzım (İmâm) 14, 15, 16, 17, 40, 43, 44, 299

Mustafa (Şehzâde) 22, 23, 40, 80, 303, 336

Mustafa (Terzi), 34, 44, 52, 146

Mustafa (Voyvodaoğlu) 36, 44, 47

-N-

Nakî (İmâm) 16, 17

Nemrûd 7, 30, 31, 301

Nerîmân 32

Nesîmî 3, 19, 20

Nigâristan 33, 53

Nil 42, 207

Nûh ( Peygamber) 6, 7, 286

-O-

On İki İmam 4, 15, 16, 60

Osmanoğlu 15, 23

Osmanlı 20, 25, 336

-Ö-

Ömer (Halife) 15, 23

-R-

Rûm 2, 3, 37, 38, 39

Rumelî 1, 25

Rûmî 37

Rûşeniyye 36

Rüstem 30, 61

-S-

Sa’di 25, 26, 329

Sâm 32

Selim (Şehzâde) 22

Selim (Yavuz) 18

Selmân 25, 26

Semerkand 1

Sidre 117, 158, 270, 324, 325

Simâv 1

Sînâ 42, 296, 299, 301

Siyâvuş 32

Süleymân (Peygamber) 10, 11, 29, 30, 44, 119, 245, 313, 314

Süleymân (Kanunî) 18, 22

-Ş-

Şâfî (İmâm) 21

Şâm 39, 69, 259

Şeddâd 35

Şehnâme 28, 30, 32

Şems 22

Şirâz 25, 329

Şîrîn 34, 129, 178, 227, 336

Şuayp ( Peygamber) 301

346

-T-

Takî (İmâm) 16

Tatar 38, 39, 317

Tebriz 22

Tûr (dağı) 9, 10, 42, 190, 296, 298, 299, 301

Turan 28

Türk 38, 39, 135, 136, 139

Türkistan 39

-U-

Ubeydullah Ahrar 1

Ummân Dede 155

Usûlî 1, 2, 3, 4, 6, 10, 14, 17, 18, 20, 23, 26, 29, 30, 31, 34, 36, 41, 42, 46, 48, 49, 50, 52, 54, 55, 56, 58, 61, 63, 64, 67, 69, 72, 73, 74, 75, 78, 80, 81, 82, 84, 89, 90, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 102, 103, 104, 105, 108, 113, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 129, 134, 135, 136, 137, 140, 141, 143, 145, 148, 149, 155, 159, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 170, 171, 172, 173, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 186, 187, 193, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 203, 204, 207, 210, 216, 217, 218, 219, 223, 225, 229, 230, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 242, 243, 245, 247, 249, 251, 252, 254, 258, 259, 260, 264, 271, 274, 276, 277, 279, 280, 282, 285, 292, 293, 302, 306, 311, 313, 314, 315, 316, 318, 325, 327, 328, 329, 336, 337

-V-

Vâdî-i Eymen 9, 10

Vâmık 34, 77, 78, 336

Vardar 1, 2, 27, 40

-Y-

Yahyâ Şirvânî (Seyyid) 18

Yesrib 40, 43

Yezîd 30, 31

Yûsuf Bâli 40, 41, 44, 50, 51, 108

Yûsuf-ı Sîne - Çâk 27

Yenice 1, 2, 27, 34, 35, 40, 47, 50, 51, 52, 151, 303

Yûsuf ( Peygamber) 8, 9, 18, 19, 36, 41, 44, 45, 46, 59, 94, 108, 119, 128, 187, 191, 194, 236, 237, 329, 333

Ya’kûb ( Peygamber) 8, 19, 41, 59, 60, 119, 333.

-Z-

Zâl 29, 30, 32, 61

Zerdüşt 32

Zerger Memi 36, 44, 273

Zeynel Âbidin (İmÂm) 16, 17, 198

Züleyhâ 41

usÛlÎ dÎvÂni’nda cemİyet, İnsan ve...

Documents