uspenje bogorodice u sopoćanima · pdf file7 janson: istorija umetnosti, beograd 2004, str....

Smisao poesisa materijalnosti

III Al fresco 4. Uspenje Bogorodice u Sopoćanima

1

4.

Uspenje Bogorodice u Sopoćanima

4.1. Uvod

4.2. Bliţe odreĎenje bizantske umjetnosti u kontekstu ţivopisa u Sopoćanima

4.3. Ključne stečevine, spoznaje i saznanja o ţivopisu

Sopoćani: Uspenje Bogorodice 4.1.

Kako naglašava Bazin... 1

...kad god se vizantijska umetnost udaljava od antike, ona silazi sa svog puta.

Ima u tome, uostalom , i sreće, jer provincijske umetnosti kao koptska, sirijska, rimska ili

balkanska,

primoravajući vizantijsku da reaguje, čuvaju je od one ukočenosti...

←4/ 1. Sopoćani: Uspenje Bogorodičino

Sam naos, gdje je naslikano Uspenje Bogorodice, Hristos, sveti ratnici... nastao je posljednjih

godina šeste decenije XIII vijeka.

...2ako ţelimo da shvatimo suštinu vizantijske umetnosti

i ono što u njoj znači ta obnovljena misija antike,

onda treba izbegavati ono što se dosad činilo,

… ne moţe se dosad ta antička struja izvoditi samo iz helenističke umetnosti.

naime, prisutan je i

...stalni napor Vizantije da se preko aleksandrijske umetnosti vrati grčkom klasicizmu...

Tako freske u Sopoćanima, nastale za vrijeme kralja Uroša, spadaju u vrhunac srpskog

srednjovjekovnog slikarstva !

1 Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti, Beograd, 1963, str. 107.




2

To su... 3...dela najvišeg dometa u monumentalnom slikarstvu XIII veka, ne samo u srednjevekovnoj Srbiji

nego i na celom području vizantijske umetnosti toga perioda !

Sopoćani su uvršteni u spisak svjetske baštine pri UNESCO-u.

Tu je prisutan i onaj stari bizantski hijeratizam, kao baština kultura Istoka, starijih od grčkih

dok je, na drugoj strani, prisutan i lokalni utjecaj,

...ponekad i blagotvoran... tako na svom vrhuncu, od IX do X III vijeka ,

4…u ponovno stečeni klasicizam ...čak mogu da se diskretno integriraju

ljudska osećanja, uostalom spiritualnog značaja,

kao što su osećanja apostola okupljenih oko Bogorodice

u „USPENJU“ u Sopoćanima:

4/ 2. Sopoćani: Uspenje Bogorodičino, detalj→

Karamehmedović5 primjećuje da...

...mnogi naučnici, i na Zapadu i na Istoku, danas ukazuju na Sopoćane...

...na presudan utjecaj ovog slikarstva na razvoj slikarstva u Italiji, pa je nemoguće pojavu Giotta objasniti bez

ove srpske Sikstine srednjeg vijeka !

3 Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 55.


5 Muhamed Karamehmedović: Likovna umjetnost, Sarajevo 2006, str. 212.



3

4.1.1. VAŢNIJI IZVORI( za cjeloviti esej)

- Christa Schug-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubjana, 1970.

- DIONYSIOS iz Furne : HERMENEIA TON ZAGRAFON , 1733.

- Du Ray: Ljudstva starega vzhoda. Ljubljana, 1970.

- Enrico Castelnuovo: Artifex bonus, Roma,Bari, 2004.

- Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti, Beograd, 1963.

- Jacques Lassaigne: L'Europe gothique, Geneve, Skira, 1975.

- Janson: Istorija umetnosti, Beograd, 2004.

- Jean P. Drege : La route de soie, Lucern, 1986.

- Medić i Vnjak: Zbornik Beograd, 1965.

- M.Kraigher-Hozo: Metode slikanja i materijali, Sarajevo 2007.

- Muhamed Karamehmedović: Likovna umjetnost, Sarajevo 2006.

- Nemanja Brkić: Tehnologija slik. i vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991.

4.1.2. IZVORI SLIKA ( za cjeloviti esej)

4/1. Vojislav Đurić: Sopoćani, Beograd 1963, Tabla XXVII.

4/2. Vojislav Đurić: Sopoćani, Beograd 1963, Tabla XXVII .

4/3. Du Ray: Ljudstva starega vzhoda. Ljubljana, 1970, str.213.

4/4. Du Ray: Ljudstva starega vzhoda. Lj, 1970, 215.

4/5. Sh. E. Lee: Far Eastern Art / , Beograd, 1972/ str. 134, sl.157.

4/6. Carel J. Du Ry: LJUDSTVA STAREGA VZHODA, Ljubljana, 1970/str.87.

4/7. Christa Schug-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubljana, 1970 / str. 145.

4/8. Wolfhart Westendorf: Stari Egipt, Lj, 1969 / str. 251.

4/9. David Talbot Rice : Rani srednji vijek, Bg, 1976 / str. 119.

4/10. Christa Schug-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubljana, 1970/ str.181.

4/11. Milorad Medić: Stari slikarski priručnici, Beograd, 1999.

4/12. C. Sch-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubljana, 1970 / str. 225.

4/13, 14, 15. www.panacomp.net.

4/16. UMETNOST NA TLU Jugoslavije : ĐorĎe Mano-Zisi: Antika, Beograd, 1982 / str. 93.

4/17. Anrico Castelnuovo: Artifex bonus, Roma/Bari, 2004, slika XIV.

4/18. ,19. www.mlahanas.de.

4/20.,21. Christa Schug-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubljana, 1970 / str.214.

4/22.,23. JANSON, : ISTORIJA UMJETNOSTI , Novi Sad 2006, str. 264, slika 343.

4/24. Umjet. na tlu Jugoslavije; fresko slikarstvo

4/25. W.F: Byzanz und der Christliche Osten/ t. XXXIV (iza n.228) .

4/26. Svetozar Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982/ str. 15.

4/27,28,29. Svetozar Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982/ str. 15.

4/30. www.svetosavlje.org.

4/31. Svetozar Radojčić: Mileševa, Beograd, 1963, T. IX.

4/32. W.F.Volbach J. La Fontaine-Dosogne: Byzanz und der Christliche Osten/ n.232 ; Propyläen

4/33. Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982/ str. 100.

4/34. Talbot Rice/Svetozar Radojčić: Jugoslavija/ Srednjovjekovne freske, Beograd, 1955, T. XIV.

4/35.,36. Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982/ str. 89.

4/37. Jacques Lassaigne: L'Europe gothique, Geneve, Skira, 1975/str. 25


4/39. Talbot Rice/Svetozar Radojčić: Jugoslavija/ Srednjovjekovne freske, Beograd, 1955, T. XXVI.

4/40. T. Rice Radojčić: Jugoslavija/ Sred. freske, Beograd, 1955.




4

- P. et L. Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977.

- Parrot, A.: Mission archeol. de Mari, vol.II, Le Palais: P. Genthner, 1958.

- Propyläen ; W.F.Volbach J. La F.-D.: Byzanz und der Christliche Osten

- Sh. E. Lee: Far Eastern Art , Beograd, 1972.

- Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966.

- Svetozar Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982 .

- T. Rice/S. Radojčić: Jugoslavija/ Srednjovjekovne freske, Beograd, 1955.

- Talbot Rice, David : Rani srednji vijek, Bg, 1976.

- Vojislav Đurić: Sopoćani, Beograd 1963.

- Wolfhart Westendorf: Stari Egipt, Lj, 1969.

4/42. voiceofserbia.org.

4/43. ,44. fotografije sa Workshopa ALU

4/45. kons.gov.ba.

4/46. Enrico Castelnuovo: Artifex bonus, Roma,Bari, 2004/slika XIV.

4/47. Christa Schug-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubljana, 1970 / str. 244 .

4/48. Christa Schug-Wille: Bizanc in njegov svet, Ljubjana, 1970 / str.246.

4/49. Vojislav Đurić: Sopoćani, Beograd 1963, Tabla XXVII .

4/50. Vojislav Đurić: Sopoćani, Beograd 1963, Tabla XXVIII.

4/51. Vojislav Đurić: Sopoćani, Beograd 1963, Tabla XXXV .

4/52. www.pouke.org.

4/53. T. Rice Radojčić: Jugoslavija/ Sred. freske, Beograd, 1955.

4/54. forum.krstarica.com.

http://www.pouke.org/



5

4.2.

Bliţe odreĎenje bizantske umjetnosti

u kontekstu ţivopisa u Sopoćanima 4.2.1. Palestinska polazišta

4.2.2. Ţivopis Bizanta

4.2.1. Palestinska polazišta

Područje Palestine, u prenesenom smislu, podrazumijeva kolijevku većine starih, nikada zaboravljenih, znanja o

umjetnosti i zanatu:

- na tom području – u Jerihu, pronaĎene su najstarije zidine , izgraĎene od kamena vezanog krečnim malterom,

- tu je kolijevka svih velikih svjetskih religija,

- tu je sačuvana zanatska tradicija Feničana ( onih čuvara zanatskih iskustava Babilona), a kasnije Rimljana,

Semita, Kršćana, Arapa...

- na Sinaju je sačuvana jedna od najstarijih zbirki bizantskih ikona,

- tu je i kolijevka istočnjačkog hijeratizma, koji je, kako je naglasio Germain Bazin , 6...bio u toku čitave vizantijske umetnosti snaţna konstruktivna sila

protivna vraćanju antici...

U nalazištu DURA-EUROPOS na Gornjem Eufratu pronaĎene su slikarije hrama – posvećene boţanstvima Palmire iz

sedamdesetih godina NE. Ove slike, a pogotovo one, nastale dva stoljeća kasnije, u sabornoj dvorani sinagoge, imaju već

sva obiljeţja bizantskog hijeratizma. Bila je to rimska pogranična stanica, gdje je zatim, tokom prvih stoljeća NE , došlo

do miješanja civilizacija i etničkih grupa. U ruševinama Dura Europosa nalazimo svetilišta više kultova, uključujući i

mitraizam, judaizam i kršćanstvo... Zanimljivo je da su ova previranja utjecala ovdje čak i na judaizam. Kako

naglašava Janson7...... u jednom trenutku, bar, dugotrajna zabrana prikazivanja boţanstva bila je ukinuta,

tako da su zidovi saborne crkve mogli biti pokriveni bogatim vizualnim prikazima...

←4/ 3. DURA EUROPOS: Ţrtva bogovima Palmire, detalj Damask, Damascus museum; oko 75.; buon fresco u kontekstu urezivanja, te secco doslikavanje... Naime, zabrana ( na koju se pozivaju ikonoklasti) je evidentna i u Starom zavjetu navodeći da je Bog Mojsiju u četvrtoj zapovijesti naredio...

ne gradi sebi lika rezana, niti kakve slike od onoga što je gore na nebu ili dolje na zemlji, ili u vodi ispod zemlje...


7 Janson: Istorija umetnosti, Beograd 2004, str. 232



6

←4/ 4. Kopija zidne slike iz DURA EUROPOSA: Filistejci kradu škrinju zavjeta New Haven, Yale univ. Art gallery; 245-256. .

Dakle, na području Srednjeg Istoka je, od vremena Aleksandra Velikog, a zatim i tokom prvih stoljeća NE , došlo do miješanja civilizacija i etničkih grupa.

Očita je i veza sa Dalekim Istokom:

- tako je poznato, da je u Bamiyanu, već u vrijeme cara Trajana stjecište indo azijske, kineske i helenske kulture (ovdje se zanatsko umijeće prenosilo

zajedno sa protokom ideja i robe, ponekad i posredstvom ratnih pohoda, asimilacijom strane tradicije, selidbenim tokovima...) Kako je zapisao Jean P. Drege

8 ...poznato je da je Čang Kijan već izmeĎu 136. – 126. ←/ boravio «s one strane Neba Kine» i vidio da nije prvi.

←4/ 5. Bamiyan: Friz sa ljudskim figurama

Miran; na fresci je potpis «TITUS»; vjerojatno neki putujući slikar pozno-rimskog carstva...

stil oblikovanja figura podsjeća na Faiyumske portrete; friz nastaje krajem III stoljeća; visina: oko 122 cm;

slikano uglavnom fresko tehnikom.

Ali, zanatska iskustva Istoka, pogotovo u zidnom slikarstvu, ţiva su u kontinuitetu, već od umjetnosti najstarijih civilizacija - onih monumentalnih ostvarenja na

zidovima palače u Máriju:

kralj Zimri-lim iz ruku boginje Ištar prima znamene kraljevske časti; u donjem pojasu su boginje sa posudama, u kojima teče vječna voda ţivota... sve okruţuje

drveće...

←4/ 6. Zidna slika u Máriju: Ustoličenje kralja, detalj (ovaj fragment se nalazi u Parizu; Louvre ; visina: 1,75 m, širina: 2,50 m; zidna lika nastala oko 1.800←/;

ima tragova graviranog crteţa al fresco i al secco slikanja9).

Monumentalna slika Ustoličenje kralja izvedena je slično kao što su izvedene i neke dekoracije u Egiptu.

Koliko je prisutan rad gravera toliko i slikara.

Na slici je evidentna mješavina dvije tehnike – dva stila:

- stil slobodno nacrtanih figura, skiciranih crnom bojom, samouvjereno i direktno i

- monumentalni stil samog ustoličenja, vjerojatno diktiran tematski ( bareljef – više urezan u svjeţu ţbuku, nego slikan).

8 Jean P. Drege: La route de soie, Lucern, 1986.

9 Parrot, A.: Mission archeologique de Mari, vol.II, Le Palais: Peintures Murales. P. Genthner, 1958, str. 53-65



7

Slikanje na suhu ţbuku moguće je pomoću pigmenata i veziva izmiješanih u boje. Često je to u prošlosti bila tz.

krečna tempera – pigmenti i krečno mlijeko ( prof. Mora opredijelio se za termin peinture à la chaux – slikanje na

suhi krečni malter /njem. Kalkseccomalerei /engl. Lime-painting / ital.Pittura a calce /, dakle, slikanje na suhi

krečni malter, već karbonatiziran, korištenjem pigmenata miješanih sa krečnom vodom ili krečnim mlijekom. Malter

mora biti nakvašen prije slikanja, kako bi slikanje bolje prianjalo) ili neka druga tempera, koju prof. Mora, za razliku

od krečne naziva Peinture à sec /njem. Seccomalerei /ital. A secco /- secco slikanje je slikanje na suho uz dodatak

veziva, drukčijeg od kreča, obično tradicionalnih emulzija na bazi tutkala, jaja, kazeina i drugih...

Mora smatra da je termin fresco secco , kao naziv za ovaj vid rada kontradiktoran i da samo „zapetljava”

terminologiju. Kod krečne tempere se ne radi o migraciji kreča iz intonaca, kao što je to slučaj kod prave freske, već

o vezivanju onog kreča izmiješanog u samu boju. Ipak, neki pigmenti ne podnose kreč, pa su vezani i drugim

sredstvima, a neke partije su i pozlaćene...

Očito je ovaj vid izrade dekoracija bio uobičajen na ovom području u kontinuitetu, jer su tragovi slične tehnike

sačuvani, gotovo dvije hiljade godina kasnije, u Dura Europosu.

Grčka, pogotovo nakon IV stoljeća NE, doţivljava dekadenciju ( u Ateni dolazi i do progona nekršćanskih filozofa).

Ipak grčka kultura je još uvijek snaţna u Konstantinopolu, dok se i samo Bizantsko Carstvo u srednjem vijeku često

opisuje kao grčko (395. godine Grčka ulazi u sklop istočnorimskog – bizantskog carstva) . Slike na zidovima crkava u

Solunu i Nikopolisu te na Lezbu podsjetnik su na aleksandrijski utjecaj , dok se slike iz manastira na gori Atos, nastale

kasnije, načinjene u stroţem bizantskom stilu.

Murali u koptskom Bauitu , prema mnogima, oponašaju izgubljene dekoracije velikih katedrala:

4/ 7. Bauit: Krist na prijestolju iznad Marije i apostola, detalj→

Slika je bila u apsidi kapele VI. u samostanu sv. Apolon. Sada je u Koptskom muzeju , u Kairu. Datira u 6.-7-

stoljeće.

TEHNIKA: način rada poznat u grčkoj i rimskoj umjetnosti; moţda je u pitanju i miješana tehnika, koju su na

istočnom Mediteranu poznavali i prije kretskih majstora prave buon-fresco tehnike...

slikano je na ţbuci od kreča, pijeska i komadića razbijene cigle, a ponekad i fragmenata stare freske;

ali, ima i mjesta slikanih al secco ( da ima u Knossosu i al secco slikanja, smatrao je Eibner; problem identifikacije

fresko-slikanja je u činjenici da slikari nakon fresko slikanja često korigiraju slike al secco te je toliko teţe utvrditi

egzaktne činjenice) ; poznata je veza kretskih slikara sa Egiptom... Naime, već davno prije Krista - kretski frescoslikari putuju u Egipat, gdje u to vrijeme cvijeta umjetnost secco slikanja , koja se ne

razlikuju bitno od tradicionalnog afričkog slikarstva Badarijaca i Nubijaca – urezivanjem i poliranjem stijena i koloriranjem vodenim bojama...Nemamo tehnološke podatke o muralima u Baouitu, ali u

Farasu u Nubiji očito je u pitanju stara egipatska tehnika...Ovaj tip gradnje zapaţamo, i kasnije, na zidnim slikama u Bugarskoj...



8

Razmotriti ćemo primjere iz Nubije i Kapadokije:

slikarije koptske kulture u Nubiji ( iako je u pitanju koptska

umjetnost, za razliku od područja uz Mediteran, gdje se koptska

kultura razvije već u V. stoljeću, Nubiju je uveo u kršćanstvo

Bizant, tek u VI stoljeću; zato u početku i ne ukazuje na koptski

utjecaj ; preuzet je bizantski slog misionara) u IX stoljeću10

←4/ 8. Faras: ArhanĎeo Mihael bazilika u Farasu; danas: Muzeum narodowe, Varšava;

slikano je al secco na tankom sloju kaolina ili kreča;

v. cjeline: 1,93 m;

Na krajnjem Istoku bizantskog svijeta – u Kapadokiji ( u

gorjima juga Male Azije), zaţivjelo je monaštvo već u IV

stoljeću. Sveti Vasilije, arhiepiskop Cezareje, nije samo

organizator monaškog ţivota, već i reformator Pahomijevog

sistema...). Nastaju zidne slike u onim neobičnim, u stijenu

usječenim monaškim crkvicama, kao što je ona iz XI stoljeća u

Almale Kilise;11

...formula za ţbuku, sastoji se od gipsa na

kojem je slikano temperom; prisutan je mat karakter i stil sličan

koptskom...

4/ 9. Kapadokija: Judino izdajstvo→

evidentni su svi prethodni i susjedni utjecaji –

- bizantski,

- orijentalni sirijski ( orijentalna sirijska tradicija vezana

je za Perziju i lozu Sasanida, koji su vladali od III do

VII stoljeća ; Sasan je ime glavnog sluţbenika u

Anahitinom hramu u Farasu u tada sasanidskoj Nubiji;

kultura Perzije bila je u dodiru i sa rimskom imperijom

Dura Europos) ,

- koptski...

10

Medić i Vrnjak: Zbornik , Beograd, 1965/28. 11

Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977



9

4.2.2. Ţivopis Bizanta 4.2.2.1. uvodne napomene

4.2.2.2. ţivopis na Balkanu

4.2.2.3. rusko zidno slikarstvo

4.2.2.1. uvodne napomene

U Bizantu se umjetnost i zanat njeguju u kontinuitetu još od vremena starih kultura, kada su na području Male Azije, Sirije i

Palestine postojale male drţavice, formirane oko gradova sa razvijenim zanatstvom i trgovinom. Vrhunac zanatske virtuoznosti

predstavlja Pala d’Oro zlatna ploča sa čeličnim emajlom i dragim kamenjem namijenjena za glavni oltar crkve San Marco u

Veneciji:

4/ 10. Pala d'Oro - čelijski emalj; detalj: Carica Irena→

TEHNIKA: čelijski emajl sa inkrustacijama dragog kamenja...

DATACIJA: konačni izgled - Pala je dobila tek za vrijeme duţda Andrea Dandola, ali su njeni segmenti, u koje spada i naš

primjer, nastali krajem 11. stoljeća u Konstantinopolisu segment zlatne ploče Carica Irena zadrţala je tipičan plošni,

dekorativni karakter, tipičan za nasljeĎe istočnog Mediterana…

Sličnom tehnikom zlata i emajla izraĎene su i mnogobrojne krune, koje su bizantski carevi poklanjali savezničkim vladarima ...

Zanatlije i umjetnici okupljeni su u pojedinim dijelovima grada prema vrsti zanata, pored trgovaca koji im nabavljaju sirovine ;

slično je u svim pokrajinama bizantskog carstva od Rusije do Grčke i Balkanskih zemalja.

U Bizantion je Konstantin Veliki prenio i mnoga djela antičke umjetnosti.

Ovaj Novi Rim postao je i centar nauke.

Vrhunska zanatska i umjetnička dostignuća grčkih majstora mozaika slave se i izvan Istočnog carstva. Svakako je najveći

procvat Carigrad dostigao za vrijeme Justinijana (527-565). Umjetnici rade u majstorskim radionicama u gradovima ali su sve

češće vezani za manastire, često i sami monasi.

Trgovina umjetninama pogotovo cvijeta za vrijeme Komnena u XI stoljeću .

Kasnije se jedino Novgorod izdvaja od stroge ortodoksije sa Svete Gore Athos.

Evidentno je da se u to vrijeme zanat širio i putovanjem slikara, odnosno stvaranjem sve više novih centara u Evropi ( tako je, na

primjer, evidentan direktan utjecaj Bizanta i prije renesanse na njemačku umjetnost 11. stoljeća - ţenidbom Otona II sa

bizantskom princezom stvorivši tako neposrednu vezu izmeĎu dva carska dvora).

Evidentan je i utjecaj Siene preko Avignona na Pariz ili utjecaj Siene na Češku ( rezidencija Karla IV polovinom XIV stoljeća bila je kulturno meĎunarodno središte kome je prednjačio jedino Pariz), kao i

utjecaj Flamanaca na francusku iluminaciju…Tako su braća Limbourg, porijeklom Flamanci, ali nastanjeni u Francuskoj unijeli u francusku iluminaciju flamanski naturalizam, ali je očito da su se na svojim

putovanjima upoznali i sa toskanskim slikarstvom…



10

U Bizantu se nakon turske okupacije Carigrada autohtona umjetnost povlači gotovo u cijelosti u samostane i postaje kanonizirana. Tako jeromonah Gregorio

di Kykkos oko 1422. smatra da slikanje ikona ( bile one prenosive ili na zidu) predstavlja religiozni čin do te mjere posvećen da je posvećeno i samo

pripremanje nosioca, trvenje boja...

Prema ovim razmatranjima San Luci se pripisuju tri portreta Gospe u različitim pozama koje postaju ikonografski arhetipi koji se kopiraju i danas…

Tokom više vjekova ikone se slikaju na isti način, što potvrĎuje i detalj sa čuvene ikone Sv. Luke majstora Avesaloma Vujičića iz 17. stoljeća, čuvane u

Morači:

4/ 11. Majstor Avesalom Vujičić : Scena iz ţivota Svetog Luke , detalj →

Bizantska umjetnost, dakle – u kontinuitetu nastavlja grčke zanatske predaje:

to je tehnika Timomaha iz Bizanta, kojeg je veličao Plinius, koja je bila, kako smo

već napomenuli, zasnovana na više tehnika, kao što su:

- tehnika štuka - reljefnih dekoracija ,

- tehnika fresko slikanja sa sporadičnim, specifičnim secco doslikavanjem, te

- tehnika - expolitiones, koja u bizantskom svijetu ostaje gotovo nepromijenjena kroz vjekove , čak i milenije !

Već razmotrene slike u Farasu, u Nubiji, slikane su starom egipatskom tehnikom...Ovaj tip gradnje zapaţamo, i kasnije, na zidnim

slikama u Moldaviji, ali i u Bugarskoj...

Zidne slike u Moldaviji su slične slici, nastaloj u Bugarskoj - Dvanaestogodišnji Krist u hramu:

←4/ 12. Bugarska, Bojana:

Dvanaestogodišnji Krist u hramu, detalj grobna kapela u Bojani, Bugarska; 13. stoljeće ( odreĎeno prema natpisima) ; autohtona umjetnost, drukčija od istovremene srpske...;

secco zidna slika ( otkriveno 1919. dakle, prije otkrića srpskog fresko slikarstva... ) : slikano temperom sa serioznim konturama, tamnom

plavom pozadinom; moţda ima više dodira sa istočnim granica Bizanta ( za razliku od srpske, u kojoj je evidentan i utjecaj Zapada);



11

Tako se Mora divi izvanrednoj postojanosti zidnih slika u

Moldaviji... 12

...pogotovo plavih i zelenih , inače jako osjetljivih, što ...... ukazuje

na jednu posebnu tehniku:

plave partije slikane na crnoj podlozi i zelene slikane na podlozi od

zelene zemlje

nisu podnosile poliranje, koje je inače vidljivo na figurama...

donji sloj je nanesen odmah nakon preliminarnog iscrtavanja,

dakle, u fazi kada je intonaco bio svjeţ i dobro prihvatio pigment

i kada poliranje nije bilo potrebno da produţi vrijeme vezivanja;

kasnije, u gornjim plavim slojevima ima reljefa i nekog

proteinskog veziva...

Naime, i na istočnim dijelovima bizantskog carstva tradicija zidnog

slikanja teče neprekidno, još od antičkih vremena, što smo

nagovijestili već u razmatranju zadnjeg rimskog stila zidnog slikanja

...

Tokom vjekova, čak i milenija, carigradski majstori šire svoja

zanatska iskustva u sve dijelove bizantskog svijeta.

Grade crkve, oslikavaju...

Da stara grčka tehnika ostaje gotovo nepromijenjena kroz vjekove ,

čak i milenije svjedoče i freske u Bukovini, u Modaviji:

←3/ 13. Moldavija : Manastir u Bukovini

12




12

←3/ 14. Moldavija : crkva St.ĐorĎe u Bukovini : zidne slike

3/ 15. Moldavija : Manastir u Bukovini: zidne slike

↓



13

U samom centru Bizanta – u Carigradu, „caruje“ zidni mozaik, kao nastavak tradicije podnog mozaika, za koji su već od davnina postojali centri u svim tadašnjim većim gradovima. Tako su radionice

mozaika, gdje rade grčki majstori, u Rimu, Pompejima, Aleksandriji, Carigradu, Kartagini, Antiohiji, Palmiri, Solunu, Ravenni, Veneciji...

Ţivopis ostaje ovdje još dugo „ u sjeni“ skupocjenih mozaika.

Na evropskom istoku postoji neprekinuta antička tradicija.

Očito carigradski majstori tokom vjekova, čak i milenija, šire svoja zanatska iskustva u sve dijelove bizantskog svijeta. Grade crkve, oslikavaju... Pored mozaika u kontinuitetu su izvoĎene i zidne slike...

U tehnološkom smislu, to je podrazumijevalo one principe gradnje zidnih dekoracija, koje su primjenjivali grčki majstori. Tek nakon ikonoklazma , zabrane prikazivanja likova, susrećemo se češće, pored

secco slikanja i sa buon frescom... U Starom zavjetu Bog je Mojsiju u četvrtoj zapovijesti naredio...

Ne gradi sebi lika rezana, niti kakve slike

od onoga što je gore na nebu ili dolje na zemlji, ili u vodi ispod zemlje...

Istini za volju, poslije pobjede pristalica ikona krajem VII vijeka, crkve su bile formalno ujedinjene do 1054. godine. Na Zapadu je

zapadno rimsko carstvo srušeno najezdom Barbara ( proces selidbe naroda završen je tek u VIII vijeku , ili, bolje rečeno 800. godine

krunisanjem Karla Velikog za cara, čime je primat Bizanta, kao jedine carevine i nasljednice Rimske imperije, bio osporen. Već 630.

godine Bizant vrati pod okrilje carstva Siriju, Palestinu i Egipat ( od perzijskih Sasanida). Ali ubrzo dolazi najezda islama ( Arapi već

732. osvoje pored istočnih i afričkih dijelova i Španjolsku i jugozapadnu Francusku , a Normani juţnu Italiju)...

U bizantskom svijetu zidna slikarska tehnika naziva se ŢIVOPIS.

U početku se najčešće koristi kombiniranje tehnike slikanja u svjeţe uz do slikanje na suhom malteru, dakle:

- započinjanje u svjeţoj ţbuci i

- završavanje (detalji i korekture) na suhom zidu...

U pitanju je, dakle , najčešće miješana tehnika, analogna onoj koju poznaje već mezopotamska civilizacija:

- takve su zidne slike u već razmatranom koptskom Bauitu , koje, prema mnogima, oponašaju izgubljene dekoracije velikih

katedrala...

- takve su i već spomenute dekoracije u Kapadokiji...

U samom centru Bizanta – u Carigradu, „caruje“ zidni mozaik, kao nastavak tradicije podnog mozaika, za koji su već od davnina

postojali centri u svim tadašnjim većim gradovima.

Tako su radionice mozaika, gdje rade grčki majstori, u Rimu, Pompejima, Aleksandriji, Carigradu, Kartagini, Antiohiji, Palmiri,

Solunu, Ravenni, Veneciji...

Dakle, ţivopis ostaje ovdje još dugo „ u sjeni“ skupocjenih mozaika.

3/ 16. Sarajevo, Zemaljski muzej: Mozaik sa amblemom Minotaurca, detalj→ Terme ; Stolac; III stoljeće nove ere; u obliţnjoj Naroni ( u blizini današnjih Višića) je u to vrijeme aktivna mazaička radionica iz

Centralne Italije...



14

SLIKARSKE ŠKOLE

Iako je bizantska umjetnost tokom dugačkog razdoblja duboko utjecala na umjetnost istočnih Slavena - Rusa, Bjelorusa i Ukrajinaca, kao i juţnih -

Bugara, Hrvata, Makedonaca, Slovenaca i Srba, pojedinačni je doprinos svake od tih etničkih grupa bio isto toliko značajan pa tome zahvaljujemo

razlike izmeĎu njihovih glavnih škola: bugarske, srpske i ruske…

U početku je centar Kijev. Nakon provale Tatara umjetnička su se središta premjestila sjevernije, najprije u Novgorod i Pskov, a kasnije u Moskvu…

MeĎu bizantskim srednjovjekovnim slikarskim školama, podrazumijevajući izučavanje zidnih i ikonopisnih tehnika, razlikuju se, prije svega, dvije

slikarske škole koje su odigrale značajnu ulogu u razvoju više lokalnih škola:

- kretska slikarska škola , koja je konzervativnija

i više povezana sa orijentalnom tradicijom; ovu

tradiciju prenio je u rusko slikarstvo TEOFAN

GREK, a na Zapad Mlečani, uključujući

konačno i Candiota El Greca; te - makedonska slikarska škola , koja u srednjem

vijeku ima više kontakata i sa Zapadom; baštini

tradiciju takozvane carigradske škole i njeguje

se u Solunu i u manastirima Atosa, pogotovo

Hilandara ( kao i srpskih manastira); ovu

tradiciju baštini i MANUEL PANSELINOS.

4/ 17. Teofan Grek: Iz ciklusa ţivota Elija→ Novgorod; 1290

←4/ 18. Manuel Panselinos: Krist Protaton



15

4/ 19. Manuel Panselinos: Krist govori sa Fotinom, cjelina i

detalji



16

4.2.2.2. ţivopis na Balkanu

←4/ 20. Ohrid, crkva Sv.Sofije: AnĎeoski friz,

detalj Slikano je tehnikom buon fresco ... Ohrid, crkva Sv.Sofije,

freske u srednjem oltarnom prostoru; 11. stoljeće; prikazuje

afirmaciju istočne crkve; naslikano je i svih trinaest patrijarha...

Kako smo već naglasili, bizantska umjetnost očito nastavlja grčke

zanatske predaje, koje su nastavljene i u Rimu : tako već zadnji

stil Rima uvodi jednostavnost i simboliku, kasnije tipičnu za

freske u katakombama...Nakon ikonoklazma posvećivana je veća

paţnja kvalitetu, rafiniranosti i nijansiranosti slikanja. Ponovni

procvat bizantske umjetnosti, u vrijeme makedonske dinastije,

pogotovo u vrijeme Konstantina Porfirogeneta, iniciralo je i formiranje manastira na gori Athos ( prva zaduţbina

osnovana 963. godine. Ubrzo ih ima preko dvadeset, meĎu njima i Hilandar ).

Procvat je pogotovo evidentan u zidnom slikarstvu na Balkanu.

Dok su inače bizantske crkve tog vremena uglavnom ukrašavane mozaicima, crkve u Makedoniji i Srbiji

ukrašavane sa freskama.

Na početke ove umjetnosti nailazimo u Ohridu već u 11. stoljeću, kada, nakon pobjede nad Bugarima 1018.

godine, Makedonija dolazi opet pod vlast Biznata.

Tako se u Ohridu osniva arhiepiskopat kojem pripada i crkva Sv.Sofije ...

Naime, na Balkanu ostaju , gotovo u cjelini, vjerni pravoj fresci:

- podloga na zidu je sastavljena najčešće od dva sloja arriccia i

- intonaca; sadrţi veću količinu kreča... debljina sloja zavisi od vrste i glatkoće zida...

Ali, za razliku od rimskih maltera, tu ima manje pijeska a zato više punila od biljnih ili ţivotinjskih vlakana pa

čak i gline (kao u davnim istočnim kulturama)...

Freske u crkvi Sv Sofije u Ohridu su dosta dobro očuvane ( sve do 1955. pokrivao ih je sloj krečne boje. Slikane

su mirno i jasno sa strogo ucrtanim linijama. Ovaj stil prisutan je i u kasnijoj, bogatoj makedonskoj baštini

zidnog slikarstva 12. stoljeća ( Kurbinovo, Nerezi...).

4/ 21. Ohrid, crkva Sv.Sofije: AnĎeoski friz, detalj →



17

Kako navode mnogi 13

... zapadni umjetnici rijetko su dobivali tako monumentalne zadatke...

(ovdje su)...

...crkve pretvarane u ogromne galerije fresaka i ikona,

kao najvaţniji instrument dogme i veličanja moći vladajućih dinastija....

stil se razlikuje u odreĎenoj mjeri... ...od istovremenih djela bizantske, carigradske škole...

dok su, uopćeno rečeno, majstori carigradske škole teţili većoj idealizaciji i akademskom maniru,

freske u crkvi Sv. Sofije u Ohridu predstavljaju djelo majstora lokalne škole...

Sve se ovo objašnjava činjenicom da je u Makedoniji i Srbiji , kao i drugim zemljama koje su naselili Slaveni, došlo,

kako navodi Karamehmedović ...14

... do sintetiziranja bizantskog dvorsko-hijerarhijskog duha sa slovenskim senzibilitetom...

Već spomenuti tip freske, u nešto skromnijim oblicima, sigurno je postojao i u Raškoj ( iako se u sačuvanim iluminiranim

manuskriptima tog vremena osjećaju i utjecaji Duklje ( pod utjecajem Rima: carissimus beati Petri filius).

Kako piše Oto Bihalji Merin – ova umjetnost se ... 15

... napajala iz dva osnovna izvora:

iz retrospektivnog ugledanja na antičku tjelesnost i

oblikovanja novih formi koje podrazumijevaju unošenje laičkih elemenata ...

Tako je u Nerezima evidentno pikturalno bogatstvo visokog kvaliteta:

←4/ 22. Nerezi: Freska, detalj

STIL: spada meĎu najznačajnija djela bizantskog slikarstva; zadivljuje prirodni prikaz dogaĎaja (oţivljavanje ţivota na

dvoru);

TEHNIKA: očito rade majstori iz Konstantinopola; vidljivi su i segmenti svjeţe improviziranih figura ( nekih u obliku

skica);

13

Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 208. 14

Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 209. 15 Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 211.



18

crkvu je podigao princ Aleksej Komnen; majstori koji su ţivopisali ovu crkvu , po vještini slikanja i po novom shvaćanju čovjekove figure, nagovještavaju velike promjene u bizantskom slikarstvu;

evidentne su lepršave šrafure...

naime, freske slika grupa slikara iz Carigrada strogim stilom ( zidno slikarstvo je manje skupa alternativa mozaicima, koji su imali prednost kad god je to bilo moguće)...

4/23. 4/24. 4/25.

4/ 23. Nerezi: Oplakivanje 4/ 24. Nerezi: Sveti Pantelejman, detalj

4/ 25. Nerezi: Oplakivanje, detalj



19

Kasnije, krajem 12. stoljeća, se formira i posebna srpska slikarska škola.

U početku dolaze grčki slikari, zvani MAJSTORI CARSKI.

Kako je primijetio Radončić16

...iako srpski vladari Grke kao političke protivnike mrze, cijenili su njihovu kulturu !

Zatim se razvija, na jednoj strani dvorska škola, a na drugoj manastirska , ortodoksnija i tradicionalno bizantska.

Zidne slike u crkvama u Morači i Studenici , već su autorstvo jednog jedinog slikara:

O zidnom slikarstvu u Morači i Studenici izvještava nas Anica

Skovran17

←4/ 27. Morača, crkva Uspenja Bogorodice zidovi potpuno podreĎeni freskama; iza 1252; buon fresco ;

iako nisu velikih formata podijeljene su u pontate i giornate...;

svaka giornata je površine svega 1 m kvadratni ali sastavljanje

giornata nije išlo uz konture figura već obično izmeĎu polja (

podijeljene kompozicije).

Novi duh osjeća se već na početku XIII vijeka u Bogorodičinoj

crkvi u Studenici, koju je podigao Stevan Nemanja:

4/ 28. Studenica, Bogorodičina crkva : Raspeće

Hristovo→

zapadni zid naosa; 1209; buon fresco ; kako smo već

naglasili - podloga na zidu je sastavljena najčešće od dva sloja

arriccia i intonaca. Sadrţi veću količinu kreča.

Za razliku od rimskih maltera tu ima manje pijeska a zato više

punila od biljnih ili ţivotinjskih vlakana pa čak i gline ( kao u

davnim istočnim kulturama). Debljina sloja zavisi od vrste i

glatkoće zida.

←4/ 29. Studenica, Bogorodičina crkva :

Raspeće Hristovo, detalj

16

Svetozar Radojčić: Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, str. 11. 17

Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977, str.133.



20

Kako navodi Radojčić... 18

... skoro frontalno reĎanje likova potpuno je usklaĎeno sa monumentalnim jezikom studeničkih majstora.

UglaĎene, snaţne, jednostavne konture zatvaraju široke ravne površine. Plastičnost materije diskretno je označena, bez jačih kontrasta svetlosti i sene.

I u koloritu vlada isti mir. Plava boja pozadine dominira; iz nje se u svetlom okeru izdvaja Hristovo telo i glava i ruke ostalih; nekad je opšti utisak bio još svečaniji.

Zvezde na tamnoplavom nebu, krupne signature, velike aureole, ogrlice, trake, narukvice slikane su zlatom...

4/ 30. Studenica, manastir, slikano 1314. : Bogorodica, detalj

18

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 34.



21

Radojčić 19

napominje dekorativne osobine ovih freski koje...

...podsećaju na muzivno slikarstvo. Slikani dio fresaka: figure, arhitekturu i pejsaţ, umetnici izvode slobodnim potezima četke;

jedino je pozadina, koja dobija prvo ţutu podlogu u fresko-tehnici, ima kasnije doslikanu al secco – slikanu mreţu kockica, i iznad nje

kao «stralucido sloj»,

do providnosti istanjene zlatne folije, izvedena kao imitacija mozaika; često kao optička varka,

ovo zlatno fresko-slikarstvo prenijeto je sa gore Athos, sa Hilandara...

na primer natpisi izvedeni velikim zlatnim slovima stavljaju se na tamnoplave «tabulae»,

kao što je to na pravim mozaicima ...

Aplikacija zlata, što se radi nakon sušenja zidne slike podrazumijevala je točno obrubljivanje - urezivanjem mjesta koja će biti pozlaćena.

Slično je to raĎeno i u talijanskom Trecentu, što je opisao i Cennini....

Ponekad nailazimo u bojama na dodatak kreča odnosno krečnog mlijeka. Ako se takva boja nanosi na vlaţan zid boja zadrţava masnu

transparentnost, dok ako se nanosi na suho postaje mat i ima izgled gvaša.

Karamehmedović posebno naglašava novi osjećaj za individualnost , prisutan na freskama u Mileševi.

Ove freske su poznate ... 20

...po velikim figurama, datim frontalno na ţutoj pozadini, koja je,

kao u Bizantu nekad, bila pozlaćena...

freske....

odraţavaju carski sjaj i dvorsko ponašanje...

Ali po prvi put se na portretima očituje stvarnost i snaţno ispoljeni individualni karakter portretiranih vladara...

←4/ 31. Mileševa: Mironosnice na grobu ; AnĎeo na grobu ..., Mileševa, crkva Hristovog vaznesenja

21, naos; oko 1235; buon fresco ; dvorska škola ; utjecaj italijanske umjetnosti 13. stoljeća; čvrsti i

definirani volumen; kako navodi Radojčić ... dekoracije su raĎene u tri etape: naos ( ţuta pozadina) , priprata ( plava pozadina), novija

priprata; na freskama u naosu, evidentni su ostaci nalijepljenoh zlata na ţutoj pozadini ( kao kockice mozaika); ali i ovu kompoziciju

fresaka, nastalu još za ţivota Sv. Save, nije radio isti majstor: evidentne su tri ruke:

- siguran potez slikara koji koriste stare solunske uzore ( unificirani sveci)

- majstor figura u prvom pojasu ( carigradski uzor) i

- autor gornjih kompozicija (portreti; ţivlji crteţ i boja; podsjeća na Italiju);

19 Svetozar Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982/ str. 46 20 Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 211. 21

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 39.)



22

←4/ 32. Mileševa: AnĎeo na grobu Kristovom ,

makro detalj

evidentan je siguran crteţ, jaki kolorit; jako antičko nasljeĎe

(atletske figure); podsjeća na bizantske minijature Mileševa, crkva Hristovog vaznesenja, kompozicija u naosu; oko

1235; buon fresco ;

: 22

... evidentna su spoljašnja obiljeţja dvorskog karaktera...

naslikanom odjećom, nakitom, ukrasom...

na portretima članova porodice Nemanjića

kraljevi su odjeveni u kostime koji im pripadaju prema

propisima ...

Znatne varijante u stilu pokazuju da je mladi kralj Vladislav

dobio grupu majstora koji nemaju identična umjetnička

shvaćanja, ali svakako imaju nad prosječne kvalitete (potiču iz

istog izvora, iz carigradskog klasicizma X vijeka).

Ktitorski, vladarski i ostali portreti po zidovima nisu slikani

uobičajenim metodom , onim karakterističnim za svetitelje (sa

„proplasmosom “ - sivo zelenim pod slikanjem...).

Sjenke su toplo smeĎe , a boja inkarnata je prirodna ruţičasta (

bijela i oker) .

Linije koje markiraju poteze lica su izvedene svijetlim bolusom (

a ne smeĎom):

4/ 33. Mileševa: Portret kralja Vladislava→ Kralj Vladislav bio je osnivač manastira u Mileševi.

Boja je u Mileševi dominantni izraz !

Freske su redovno uokvirene crvenom trakom koja je iznutra pojačana i bijelom linijom, što pojačava ţivu ekspresiju...

22

Karamehmedovic: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006, str. 211.



23

Kako smo već naglasili, vrhunac srpskog srednjovjekovnog

slikarstva ( uvršteni u spisak svjetske baštine pri UNESCO-u)

predstavljaju freske u Sopoćanima:

←4/ 34. Sopoćani: Uspenje Bogorodičino Crkva sv. Trojice; freske na zapadnom zidu; 1263 - 1268;

zaduţbina kralja Uroša; buon fresco .

4/ 35. Sopoćani: Uspenje Bogorodičino;

Oţalošćeni apostoli, detalj →

←4/ 36. Sopoćani: Uspenje Bogorodičino, detalj



24

Karamehmedović23

primjećuje da...mnogi naučnici, i na Zapadu i na Istoku, danas ukazuju na Sopoćane i na presudan utjecaj ovog slikarstva na razvoj slikarstva u Italiji,

pa je nemoguće pojavu Giotta objasniti bez ove srpske Sikstine srednjeg vijeka !

4/37. 4/38.

4/ 37. Padova, Capella Scrovegni; Giotto : Oplakivanje Krista, detalj Padova, Capella Scrovegni; 1304/5; u vrijeme kada radi Capellu Scrovegni ima Giotto 40 godina...

; freske su posvećene Djevici Mariji; miješana fresco-maniera sa mini- secco slikanjem; vidljivo je buon fresco nanošenje crnog sloja ispod plavog al secco ...

4/ 38. Sopoćani: Uspenje Bogorodičino , detalj

23

Muhamed Karamehmedović: Likovna umjetnost, Sarajevo 2006, str. 212.



25

Freske u Gračanici i Dečanima, ne dostiţu onu

jedinstvenu snagu Sopoćana , kao ni manastiri moravske

škole ( Ravanica, Ljubostinja, Manasija, Kalenić....).

Ipak, sljedeći primjer jednog od umjetnika iz Gračanice u

prikazu Proroka Ilije... ukazuje na još veći utjecaj

Zapada:

(stručnjaci misle da je freske radila veća grupa umjetnika,

jer se mogu uočiti različiti pristupi...; slabiji majstori su

dobivali samo sporedne, slabo osvijetljene i skoro

nevidljive površine, dok je ono što je “udarnim mjestima”,

na freskama najbliţim očima promatrača, prepušteno

majstorima visoke kulture...)

←4/ 39. Gračanica: Prorok Ilija sjedi

u pećini dok mu gavran donosi hranu

Manastirska crkva Marijinog oznanjenja, Gračanica;

crkvu je dao sazidati kralj Milutin, kao katedralu

lipljanske biskupije; oko 1320. godine.

U ovom primjeru najlakše se uočava, pored bogatstva

bizantskih formi i sve jače povezivanje sa zapadnom

umjetnošću ranog 14. stoljeća...

evidentno je fresko slikanje sa dodatnim secco ; primjer

Proroka Ilije ... po svom izraţaju, usklaĎenosti motiva sa

cjelinom, kao i većim osjećajem za prirodni ambijent,

podsjeća na Giottove freske u Padovi...

Nešto ranije nastaju i freske u manastiru Ţića ( 1309-

1310):

4/ 40. ŽIČA: Sveti Matija, detalj →



26

Sredinom 14. stoljeća, kada je podizan kraljev mauzolej u Dečanima, vršena su i velika doziĎivanja u rezidenciji srpskih arhiepiskopa u Peći.

U crkvi Sv. Apotres na slikama iz 1250. godine potezi su ugravirani u suho, nakon slikanja kako bi se bolje izrazili detalji kose i oivičenje pozlate, nimba. Kako navodi Radončić24

...

...pećke freske se jedine u srpskom slikarstvu XIII veka sasvim pribliţavaju idealima asketskog monaškog stila !

Nešto kasnije nastaju i freske u crkvi sv. Dimitrija...

4/ 41. Pećka patrijaršija, crkva

Sv.Dimitrija: Freske→

1338/46; Majstor Jovan, koji je...kako navodi

Radončić 25

...jako vezan za klasicizam Milutinovih

vremena...

...njegova ( je) umetnost, iskusna i prefinjena...

...(evidentan je)

...negovani crteţ, smišljena kompozicija

i diskretno prigušeni kolorit...

TEHNIKA: fresko slikanje sa dodatnim secco

slikanjem; što je uobičajeno i kasnije...

tako Nektarije preporučuje azurit u svjeţi malter ali

Dionisios smatra da je bolje da se nanosi kasnije al

secco...; plave kao i uvijek predstavljaju poseban

problem; na starijim slikama moţemo primijetiti

jedan

poseban postupak: na mjestima gdje će biti plava

pozadina najprije je nanesen sloj ugljeno crne a zatim

azurit sa krečom...

slično se i u Italiji u to vrijeme nanosi plava al

secco na crni sloj nanesen al fresco...

24

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 45. 25 Svetozar Radojčić: Srpska umetnost u srednjem veku, Beograd , 1982/ str. 109



27

Freske su izvedena na unutrašnjim, ali i na vanjskim zidovima priprate i26

...

...nastale su u klerikalnoj sredini visokog sveštenstva i monaštva...

Pećki majstor Jovan slika prema strogim uputama arhiepiskopa Nikodima.

To je potpuno suprotno od dvorskog stila koji je bio za vrijeme Milutina pod utjecajem pictores graeci iz Kotora

(grupe slikara meĎu kojima su bili i rimski i grčki, kao i domaći majstori). Odvojeni od carigradskih atelijera, činili su

posebnu grupu rutiniranih zanatlija, koji su znali do pojedinosti istočnu ikonografiju ali su bili i pod utjecajem

Mediterana...

Naime, suprotno njima, majstor fresaka iz Pećke patrijaršije , kako navodi Karamehmedović...ima monaški asketski

karakter :

←4/ 42. Pećka patrijaršija, crkva Sv.Apostola: detalj svoda

Ovi monasi , slikari... 27

...kao da se više veţu za palestinske tradicije

za razliku od stalno prisutne helenističke čulnosti carigradskog slikarstva....

tako je slikana asketski freska Hristovog uznesenja u kupoli crkve Svetih apostola u Peći ...

bez ukrasa i akcenata;

ona imponuje silinom direktnog izraza unutrašnjeg ţivota ...

kao strogo izrečena molitva !

Kako zapisuje Radojčić28

...

moţda je ova elitna monaška umetnost posredno došla preko Svete Gore,

ali je njen prvotni izvor svakako bio Carigrad...

Radojčić pretpostavlja da je bio prisutan moţda ĐorĎe Kaliegris sa Hilandara, cijenjen i u Carigradu...

26

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 49. 27

Muhamed Karamehmedović: Likovna umjetnost, Sarajevo 2006, str. 211. 28

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 127.



28

Freske u Bosni

ZIDNO SLIKARSTVO u općoj stvaralačkoj atmosferi razvija se i pod osmanskom vlašću. U Bosni je tako evidentna i kršćanska sakralna umjetnost, pogotovo u Papraći, Lomnici, Dobrićevu, Zavali,

Trebinju, Ţitomisliću, AranĎelovu, Mostaćima...Rade i majstori velikog ugleda, kao što su monasi Longin i Georgije Mitrofanović. Njihova su djela vrhunski dometi ţivopisa i ikonopisa:

4/ 43. Freske u Bosni; crkva u Zavali; Georgije Mitrofanović: Zidne slike Georgije Mitrofanović je Hilandarski monah, koji je radio u mnogim manastirima u našim krajevima…



29

4/ 44. Mr. Milica Kotur: Restauracija i konzervacija fresaka u crkvi manastira Zavala

Teren na kojem je manastir izgraĎen predstavlja kameni masiv, a kao osnova platoa je nabijena glina. Jedan od uzroka propadanja manastira nalazi se i u njegovoj starosti, trusnom području na kojem se

nalazi i u stalnim ratnim sukobljavanjima koji su zabiljeţeni na ovom području...

sjeverni i zapadni zid formira stijena, dok su juţna i istočna strana od kamenih blokova; u unutarnjem dijelu hram je polu oblo zasvoĎen... ; 1619, kako je zapisano na osnovu natpisa koji je sačuvan nad

ulazom u pjevnicu...; zidno slikarstvo raĎeno je klasičnom fresko tehnikom; slikano je na svjeţem malteru, pigmentima i krečnom vodom, te doslikano secco;

Prilikom neke ranije restauracije veće su površine retuširane tehnikom trattegio koja se danas više ne primjenjuje... ; mr. Milica Kotur, restaurator ( realizirala više workshopa u Zavali i Lomnici tokom

izborne nastave na ALU, u Sarajevu izmeĎu 2000. i 2008. godine)...



30

4/ 45. Lomnica; Longin: Hrist Pantokrator, nebeska liturgija ; i drugi detalji

Kupola crkve manastira Lomnica ( Lovnica) kod Šekovića; 1577/78; Longinova freska nastaje u vrijeme procvata tako zvane italo-kritske škole ţivopisa i ikonopisa; ima dodatnih secco partija;

Naime, na pojedinim partijama malter se veoma brzo sušio pa su odreĎeni dijelovi završavani u secco tehnici, krečnom temperom – pigmentima i krečnim mlijekom ili nekom drugom temperom koju

prof. Mora, za razliku od krečne naziva Peinture à sec...



31

4.2.2.3. rusko zidno slikarstvo

Bizantska umjetnost dopire u Rusiju direktno iz Carigrada, ali očito i iz Bugarske, preko Kijeva...

Svakako su zanatske predaje ubrzano stizale nakon 989. godine, kada u Kijevsku Rusiju stiţe bizantska princeza Ana (sestra

cara Vasilija II), koja se udaje za princa Vladimira.

Tada iz Carigrada stiţu i majstori, grade crkve, oslikavaju...

Pored mozaika javljaju se i zidne slike, uglavnom buon fresco tehnike.

Kulturno je i duhovno nadahnuće ta umjetnost u potpunosti nalazila u grčkim izvorima i postala umjetnošću svećenstva koje

je svjesno stvaralo jaz izmeĎu sebe i svjetovnog svijeta.

Vremenom se istovremeno javlja više škola u Vladimirovu, Suzdalu, Rostovu, Jaroslavu, Kijevu i Novgorodu.

Rusi su od samog početka pokazali veću sklonost prema ikonama negoli prema velikim freskama. Velike su se ploče, oslikane

voskom, smještale na pregradu koja je svetište razdvajala od prostora za vjernike (ikonostas), tvoreći kadšto cijeli zid sačinjen

od ikona. U pitanju je tradicionalni pristup, poštujući, prije svega ono duhovno značenje ikone. Ali, tek u 14. stoljeću, se u Rusiji

susrećemo sa značajnim umjetničkim

ličnostima.

U Novgorodu tada djeluje Grk Teofanos (

Feofan Grek).

Stigao je iz Carigrada, iako ga smatraju

sljedbenikom takozvane kretske

slikarske škole , koja je konzervativnija

od makedonske i više povezana sa orijentalnom tradicijom...

4/ 46. Novgorod: Teofanos: Iz ciklusa ţivota Elija

Crkva Sv. Preobraženja (detalj); 1378; buon fresco ( sa dodatnim al secco...).

Ovaj izuzetno spretan crtač i slikar, poznat je po izuzetnoj memoriji. Pretpostavljaju da je Teofanos napustio carigradsku

školu, zbog tadašnjih previranja u Konstantinopolu... Zna se da je nakon napuštanja Carigrada Teofan Grek slikao u Halkedonu, Galati i Kafi, a zatim u Novgorodu , najprije

kao slikar iluminacija i ikona, ali je, prema izvještajima suvremenika oslikao i više od četrdeset kamenih crkava. Zatim je

otišao u Moskvu, gdje je oslikao još tri crkve i uradio više zahtjevnih kompozicija, kojima je oduševio tamošnje velikaše.

Zapamćen je po tome da je slikao bez predloţaka...

4/ 47. Teofanos Grek: Pentokrator meĎu anĎelima,detalj→

Crkva Sv. Preobraţenja ( u kupoli); 1370; buon fresco ( sa minimalnim dodatnim al secco...).



32

Kasnije je Teofan Grek uticao i na Andriju Rubljova Andrija Rubljov (koji je značajniji po ikonama), sa kojim je suraĎivao u Moskvi.

Zidne slike Andrije Rubljova i Danijela Čjornija slikane su miješanom zidnom tehnikom . Ovaj mu način rada pogoduje jer je bliţi minijaturnom slikanju ( kao i slikanju ikona). Osjeća se multiplikacija

figura. Slikanje je izvoĎeno većinom al secco. Slikano je najčešće istom tehnikom, kojom su slikane i ikone:

antička rimska tradicija:veziva za izradu zidnih slika potvrĎuju i kasniji arhivi. Tako se spominje kupovina veće količine ovih veziva za Moskovske crkve i dva stoljeća kasnije - 1642. i 1652. godine...

Ali, u susjednoj Moldaviji, kao da se zadrţala antička rimska tradicija. Tako Mora potencira izuzetnu postojanost zidnih slika koje je

analizirao u Moldaviji.

Pogotovo su postojane plave i zelene partije, inače jako osjetljive.

To ukazuje na tadašnju praksu da se plave partije slikaju na crnoj podlozi, a zelene na podlozi od zelene zemlje. Pošto nisu podnosile

poliranje, ono je toliko vidljivije na figurama.

Kako pretpostavlja Mora... 29

...donji sloj je nanesen odmah nakon preliminarnog iscrtavanja, dakle u fazi kada je intonaco bio svjeţ i dobro prihvatio pigment

i kada poliranje nije bilo potrebno da produţi vrijeme vezivanja...

Kasnije u gornjim plavim slojevima ima reljefa i nekog proteinskog veziva izmiješanog sa krečom .

Pretpostavlja se da je kao vezivo kreču dodan kazein ili mlijeko...

Taj kazeat je usporio sušenje maltera i dao izuzetnu otpornosti prema vremenskim nepogodama.

U pitanju je formula – kombinacija bizantskog iskustva i iskustva iz centralne Evrope.

Očito su moldavski slikari uspostavili kontakte sa slikarima sa Balkana, koji su opet imali kontakte sa Zapadom...

sličan način navodi i Cennini...

Nasljednik zanatskih iskustava Andrije Rubljova je u drugoj polovini 15. stoljeća Majstor Dionisios:

←4/ 48. Ferapontov samostan: Marijino bdijenje

Ferapontov samostan ( grčki: Terapont); oko 1500; al secco; za razliku od plošnog harmoničnog pristupa kompoziciji zidne slike kod

Dinisiosa se javljaju prostorne cjeline ( za razliku od njegovih ikona, graĎenih tradicionalnim stilom). Prema jednom natpisu mnogi zaključuju da su zidne slike u Ferapontovom samostanu izradili Dionisios

i njegova dva sina;

rezime Kod bizantskog ţivopisa su tokom vjekova prisutna tri različita principa gradnje:

- prvi princip podrazumijeva većinom al secco slikanje na arhaičnom malteru, raĎeno istom tehnikom, kojom su slikane i ikone: kao vezivo korišteno je jaje, škrob (pšenično brašno), tutkalo ( riblji

mjehur); ovo je evidentno i u sedamnaestom stoljeću, pogotovo u Moskvi;

- drugi princip se direktno oslanja na bizantska iskustva nakon ikonoklazma: nanesen je jedan arriccio od kreča i pijeska i vlakana, a preko intonaco sa krečem, te je freska izvedena u svjeţe kao

freske na Balkanu;

- treći princip podrazumijeva slikanje na malteru od gipsa, na kojem je slikano temperom; prisutan je mat karakter i stil sličan Koptskom; u pitanju je umjetnost u kojoj se reflektiraju svi prethodni i

susjedni utjecaji – bizantske, orijentalne sirijske, koptske monaške; ovaj tip zapaţamo i na zidnim slikama u Bugarskoj.

29




33

4.3.

Ključne stečevine, spoznaje, i saznanja o bizantskom ţivopisu

Sopoćani: Uspenje Bogorodice 4.3.1. uvodne napomene

4.3.2. princip gradnje

4.3.3. instrumentacija

4.3.1. uvodne napomene

Sopoćanske freske, nastale za vrijeme kralja Uroša, spadaju u vrh srpskog srednjovjekovnog slikarstva ! Sopoćani

su uvršteni u spisak svjetske baštine pri UNESCO-u.

Sam naos, gdje je naslikano Uspenje Bogorodice, Hristos, sveti ratnici... predstavlja sam vrhunac. Nastao je

posljednjih godina šeste decenije.

Kako zapaţa Radončić30

...to su...

...dela najvišeg dometa u monumentalnom slikarstvu X III veka,

ne samo u srednjevekovnoj Srbiji nego i na celom području vizantijske umetnosti toga perioda !

( svi navodi koji se odnose na izabrani primjer analize, kao ključni moment, označeni su posebnom oznakom █ ) .

4/ 49. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj→ MJESTO: Sopoćani, crkva sv. Trojice, zaduţbina kralja Uroša;

DATACIJA: oko 1262/68;

DIMENZIJE: u cjelini zauzima blizu 40 m ² površine;

AUTORSTVO: djelo je sigurno velikog umjetnika, čije ime ne znamo, a koji se razvio na postojećim tradicijama u

Srbiji; kako zapisuje Radončić31

...prema sačuvanim biografijama, u kojima se spominju freske sa zlatnom pozadinom...

...verovatno su prvi slikari bili bliski dvoru, i učili slikarstvo od grčkih umetnika...

...vremenom se umesto starog kaligrafskog, komplikovanog crteţa javlja široki, monumentalni potez...

neki misle da ova jednostavnost crteţa i monumentalnost koncepcije potiče od posebne škole majstora kartona za mozaike...

freske sa ţutom pozadinom bile bi, u stvari, pripreme za izradu mozaika

( dokazano je da su i mozaici u crkvi Sv. Marka u Veneciji uraĎeni preko ranije naslikanih fresaka sa ţutom pozadinom i onih sa plavom)...

30

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 55. 31

Svetozar Radojčić, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, str. 30, 31.



34

...u istoj crkvi se prepoznaju dva stila: jedan minuciozan, briţljiv, kaligrafski u perifernim delovima,

drugi široko potezan, monumentalan, gde su predviĎeni mozaici...

čak se misli da su te široko potezne kompozicije, predviĎene za mozaike, radili glavni majstori ( za

razliku od one grupe slikara na perifernim dijelovima crkve koji su već u startu raĎeni kao freske; ovi

slikari kasnije su dovršavali i neke detalje na onim monumentalnim kompozicijama na ţutoj pozadini...);

TEHNIKA: buon fresco ; nanesen je jedan arriccio od kreča i pijeska i vlakana a preko intonaco sa

krečem, te je freska izvedena u svjeţe;

crteţ se pokorava plastičnom obliku, boja se usklaĎuje sa svjetlošću, sve je smišljeno, odmjereno i

virtuozno, kao dokaz superiornosti bizantske umjetničke tradicije;

kako smo već napomenuli u uvodu, mnogi teoretičari , i na Zapadu i na Istoku, danas ukazuju na

Sopoćane i na32

... presudan utjecaj ovog slikarstva na razvoj slikarstva u Italiji,

pa je nemoguće pojavu Giotta objasniti bez ove srpske Sikstine srednjeg vijeka !

4.3.2. princip gradnje

4/ 50. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj→ način gradnje mnogo kasnije opisuje Dionisios iz Furne kao fresco tehniku, iako spominje i secco

slikanje, pogotovo u onim zadnjim bijelim akcentima nanesenim krečnom bijelom...

DIONYSIOS iz Furne izdaje 1733. godine djelo: HERMENEIA TON ZAGRAFON (na osnovu

studija slikara Panselina na Atosu sastavio je Dionysios sa svojim učenikom Kirilom iz Hiosa slikarski

priručnik u četiri knjige; prvi dio sadrţi recepte, tehnike i slikarske materijale); očito je u pitanju skup

mnogo starijih uputa, dobro razvrstanih i sistematiziranih ( kako je zapazio prof. Medić ovo potvrĎuje

komparacija sa prvim i drugim jeruzalemskim rukopisom, knjigom popa Danila); briţljivo je opisan

način slikanja Emanuela Panselina (Solun), moskovski način kao i kretski način slikanja; interesantna su

i dvije upute o tome ...kako očistiti i obnoviti staru i oštećenu ikonu; u drugom dijelu je ikonografija.

Istina, Dionisios nigdje ne kaţe da je to freska sa krečem, ali, moramo znati da je miješanje kreča sa

pigmentima bilo u ortodoksnoj umjetnosti uobičajeno...

32

Muhamed Karamehmedović: Likovna umjetnost, Sarajevo 2006, str. 212.



35

princip gradnje zasnivao se na sljedećim fazama gradnje: 4.3.2.1. pripremni radovi

4.3.2.2. priprema zida

4.3.2.3. iscrtavanje na intonacu

4.3.2.4. slikanje u svjeţe

4.3.2.5. secco slikanje 4.3.2.1. pripremni radovi

priprema uglavnom nije bila potrebna jer su teme kanonizirane, tematika poznata, albumi sa ikonografijom na raspolaganju, a sama kompozicija jednostavna te se moţe

iscrtati direktno u intonaco...

tako i Didron, još u XIX st. opisuje kako slikaju na gori Athos direktno u intonaco33

...

4.3.2.2. priprema zida

Dionysios zapisuje34

...kada ţelite slikati u crkvi treba započeti u višim partijama prema dolje.

Zato morate najprije montirati skelu.

Zatim donesite vode u jednoj širokoj posudi i nabacite vodu da zid dobro nakvasite,

i to kamene zidove manje , a zidove od opeke više...35

Nektarije savjetuje i posebnu hidroizolaciju, u slučaju da u samom zidu ima vlage, navodeći

da je u tom slučaju potrebno premazivanje vlaţnih mjesta „crnom smolom“,

rastopljenom u konopljinom ili lanenom ulju...

na ovaj premaz stavi se malter, te ni slika ni malter neće otpadati niti će se slika otirati – u tome leţi majstorstvo !

za prijem maltera na zid Nektarije preporučuje ukucavanje klinova u zid, ...oni čine kostur...

4/ 51. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj→ na detalju je vidljiv grubi intonaco...

33

Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / str. 133 34


Nemanja Brkić: Tehnologija slikarstva i vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991. str. 139).



36

ako je zid oţbukan sa zemljom ( termin ...zid ožbukan zemljom podrazumijeva tradicionalni azijatski malter od gline sa sjeckanom slamom ili ţivotinjskim dlakama)

morate tu zemlju sastrugati sa špahtlom, koliko god moţete da ne bi bilo problema sa prihvaćanjem vapnenog maltera,

prema Dionisiosu

...kreč mora biti dobar, čist i mastan kao salo...

u ovaj gusti kreč stavljana je sjeckana slama ( eventualno i kudjelja)...

poslije stajanja od dva do tri dana ovaj je malter stavljan na zid kao prvi malter...

zatim ponovo dobro navlaţite zid i to ponovite više puta;napravite malter od kreča debljine dva prsta;

u ovom drugom malteru nalazio se kreč i kudjelja, i na njemu se slikalo

( kudjelja bi se izlupala, da se oslobodi drvenastih dijelova kore, a dobivena vlakna bi se sitno isjeckala; zatim je to prosijano kroz rešeto);

masa kreča i prosijane kudjelje morala je biti gusta toliko da ne otpada sa mistrije...

po Nektarijevim uputama, postojala su dva različita recepta – jedan na bazi kreča , pijeska i slame,

i drugi , gdje su se u kreč pored kudjelje stavljali i drugi dodaci:

prokuhana i procijeĎena otopina ječmenog brašna i samljevene jelove kore...

masa se mijesi rukama i stalno pri tom posipa ovsenim brašnom. Pored toga dodavalo se u malter i goveĎe ţući...

ako je zid od kamena, nakvasite jedno do dva puta uz dodatak kreča, kako bi sporije sušilo;

ako je zima moţete jedan sloj staviti navečer, a drugi ujutro....

EPISKOP NEKTARIJE ( ili slikar istog imena, iz srpskih zemalja iz grada Velesa ( 1599. godine) napisao je djelo: TIPIK NEKTARIJEV O CRKVENOM I ZIDNOM

SLIKARSTVU; poznat je prijepis originala prepisan u 18. stoljeću; uticao je na vračanje tradicionalizmu nasuprot Novgorodskoj školi, koja je bila slobodnija...

Naktarije pedantnije precizira slikanje u mokro ( spominje i dodatak sjeckane slame)

... ako slikaš u svjeţe slika će biti trajna... ne smiješ otići ni na ručak, dok nisi završio;

i preko noći ne smiješ ostaviti neoslikani dio malterisanog zida ( ako nisi naslikao skini taj dio maltera);(

dakle, u pitanju je gradnja zidne slike, koju bi Cennini nazvao buon fresco - rad u giornatama);

po Dionisijevim uputama ......zidovi su morali pre postavljanja maltera da se kvase vodom,

i to kameni zidovi manje, a zidovi od opeke više...36

Ako je na zidu bilo vlaţnih delova, onda je izolovana vlaga,

pa tek tada stavljen malter za slikanje…

36

Nemanja Brkić: Tehnologija slikarstva, vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991, str. 139.)



37

po Tipiku Nektarijevom, ova se izolacija vlaţnog zida izvodila premazivanjem vlaţnih mjesta „crnom smolom „ rastopljenom u ulju od sjemena konoplje ili lanenom ulju

…

za bolje prihvaćanje maltera na zid Nektarije preporučuje ukucavanje klinova u zid:

...oni čine kostur, koji sprečava otpadanje maltera sa zida.

po Nektarijevim uputama u kreč se dodavala kudelja; pored kudelje stavljani su i drugi dodaci...; kao ječmeno brašno i prokuhanu jelovu koru ( malteru se zatim prilikom

miješanja dodaje i ovseno brašno. ..; dodavala se i goveĎa ţuč.

kako navodi Brkić...37

...naši su stari odstupali od ovih recepata.

Najčešće je preko običnog zidarskog maltera stavljen samo jedan sloj slikarskog maltera, i to od kreča i slame češće,

slama ili kudjelja dodavane su u kreč radi sprječavanja pukotina po malteru,

a izbacivanje pijeska je omogućavalo nanošenje ovog lakšeg maltera i na svodove lukova i kupola... ( da ne bi od teţine otpali).

a od kudelje reĎe...

kudjelja bi se izlupala da se oslobodi drvenastih primjesa kore, dobivena vlakna su se sitno isjeckala,

a zatim je stavljana u sito kojim se rastirala u kreč te miješala u gustu masu koja nije otpadala sa mistrije…

na ovom malteru od slame odmah je slikano......

to se vidi na oštećenim mjestima ţivopisa u Peći...

u Dečanima je malter sastavljen od kreča, pijeska i kudjelje ( što je utjecaj Zapada; ove freske su slikali pictores graeci )...

Površina maltera našeg starog ţivopisa je glatka !

to je postizano dugotrajnim poliranjem svjeţeg maltera ( jednom navečer , a zatim još briţljivije ujutro ( malter je u toku noći ispucao i otpustio suvišnu vodu); ovim

dodatnim poliranjem spoje se i nestanu pukotine, a malter postaje zbijeniji i dobije u čvrstoći prilikom sušenja; prelaskom kalcijevog hidroksida u karbonat kalcija, on nije

rastresit i miješala u gustu masu koja nije otpadala sa mistrije ( kao kreda, već zbijeniji, sličan mramoru) …

slikalo se metodom , danas poznatom kao buon fresco, dakle na mokri, svjeţi malter ( u ţivo – ţivopis) ali često i na suho – na Zapadu, nazvano al secco...

poznato je , da se najlakše utvrĎuje - da li je neka zidna slika slikana u svjeţe ili na suho – uočavanjem graviranog crteţa:

- jedan karakter imaju linije parane po mokrom malteru,

37

Nemanja Brkić: Tehnologija slikarstva i vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991. str. 140.



38

- a drugi one koje su parane po suhom malteru...

vezivu za slikanje po suhom malteru nema podataka...

jedino Dionisije spominje da se za plavu boju...

...kojom se bojadiše pozadina na suhom malteru uzme kao lepak voda u kojoj su prokuhane

mekinje

( blaga škrobna otopina)...

nije isključeno da je korišten i kazein...

4.3.2.3. iscrtavanje na intonacu

Dionisios navodi i termine gradnje:

- točno prenesite... iscrtajte sve segmente ( polja) u kompoziciji na zidu; nimbe, osobe, sve

mjere za ornamente,...

- iscrtajte sve leţerno sa okerom i dovršite vaše konture

- ako ţelite pojačati crteţ dodajte crvene ( oksida)

za razliku od Cenninija ovdje nema ni polaznih naznaka modeliranja, ni sinopie...

4/ 52. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj→ na detalju je vidljiv primarni crteţ, kao i konačne linearne poante...

ipak, često nailazimo na sinopiu na arricciu i u bizantskoj umjetnosti ( ali nije navedeno jer se

podrazumijeva; pogotovo je bila praksa kod mozaika);

ima i dijelova, gdje gotovo da nema arriccia već samo intonaco (prema potrebi);

sinopia uglavnom nije bila potrebna jer su teme kanonizirane, tematika poznata, albumi sa

ikonografijom na raspolaganju, a sama kompozicija jednostavna te se moţe iscrtati direktno u



39

intonaco tako i Didron, još u XIX st. opisuje kako slikaju na gori Athos direktno u intonaco

38...

upravo po tragovima crteţa Brkić prepoznaje način rada, jer su ... 39

... stari majstori slikali (kako) po mokrom malteru,

( slikanjem po mokrom malteru ţivopis je dobivao vezivo iz maltera, skrama se iz njega izbacivala meĎu zrna boje i preko njih,

i vezivala pigment za površinu maltera, tako) ...i po suvom.

Da li je neki ţivopis slikan po mokrom ili po suvom malteru najbrţe se moţe zaključiti po graviranim crteţima...

o vezivu za slikanje po suhom malteru ne govori se nigdje ( jedino se za plavu, koja se nanosi na suho savjetuje priprema ljepila od prokuhanih mekinja)...

nije isključeno da su koristili i kazein jer je bio poznat u srednjem vijeku.

Jedan karakter imaju linije parane po mokrom malteru, a drugi one koje su parane po suhom malteru...

4.3.2.4. slikanje u svjeţe ( svi primjeri, koji su navedeni kao analogije izabranom ključnom primjeru, označeni su posebnom oznakom ■ ).

■ Dionisios u svojoj Hermeneiai precizira slikanje na sljedeći način:

islikajte nimbe, izgladite površinu i pojačajte crnom: nanesite odjeću i stavite proplasmos - na isti način kao i za ikone:

lice se najprije grundiralo zeleno smeĎom bojom40

( proplazmom)...

kako navodi Brkić …

…u ovom pogledu ima odstupanja kod naših starih slikara…

…lice se nije uvek grundiralo zeleno po celoj površini, već samo na mestima koja su osenčena, a karnatom su se bojila osvetlena mesta …

dakle, stavljena je boja do boje i odmah učinjen prijelaz iz jedne u drugu.

Zatim je forma učvršćena smeĎim linijama formi nosa, očiju, prstiju, i najzad je svetlim akcentima izvučena plastičnost oblika…

Ţivopis crkve Sv. Apostola u Peći raĎen je na ovaj način…

38


Nemanja Brkić: Tehnologija slikarstva i vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991. str. 140. 40

Nemanja Brkić: Tehnologija slikarstva, vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991, str. 140.



40

zatim se stavljala „glikazma“( polu osvjetljenje ) i najzad boja

inkarnata ( karnation ); ali kod srpskih majstora zeleno podslikavanje

se često nanosilo samo u sjenama a na svijetlim dijelovima lica

odmah boja inkarnata ( dakle, stavljena je boja do boje i odmah

učinjen prijelaz iz jedne u drugu);

radite brzo, jer ako ste spori

na površini će se pojaviti skrama

koja više neće apsorbirati pigmente;

pogotovo je vaţno da poţurite sa dovršavanjem lica...

na detalju se vidi proplasmos i glikasma izvedena sa krečnom

bijelom, kao i kasnije linearno potenciranje forme tamno smeĎim

tonovima...

4/ 53. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj→

zatim je forma učvršćena smeĎim linijama formi nosa, očiju, prstiju, i

najzad svijetlim akcentima izvučena plastičnost oblika... ; pozadine su

raĎene najčešće plavom ili crnom, koja izmiješana sa bijelom daje

plavičasto sivi ton; ako koriste indigo, onda se te površine najprije

premazuju uljenom firnisnom bijelom ( prokuhana bijela uljena boja

imala je za cilj da neutralizira kreč, i da bude kao neki izolator koji će

spriječiti dejstvo kreča na neotporni plavi pigment...) zatim crnom (

crna boja kao podloga stavljana je da bi se dobila ravnomjerna plava

površina ) , te tek kada bi se ova osušila, stavljao bi se indigo; vezivo

za indigo je bilo od prokuhanih mekinja u vodi. ( o ovom piše

Dionizije, te postoje dileme, da nije moţda u pitanju već prusko

plava, koja je u to doba već korištena; naime, feri-fero-cijanid je

pronašao Diesbacher u berlinu 1702. godine)…



41

pozlaćivanje aureola na zidnom ţivopisu izvedeno je većinom na uljenoj

podlozi, zvanoj mordent ( kuhanom lanenom ulju , gustoće meda uz

dodatak olovno bijele; Olovno bijela bi se gusto izmiješala sa firnisom, te

prstima nanijela na mjesta pozlate, gdje bi se kasnije nanosile zlatne

folije… postupak je danas poznat kao pozlata na ulje …

interesantno je kako se ovdje sasvim drukčiji značaj daje poliranju...

polira se površina lica jer je to najvaţniji dio ( u rimskom slikarstvu

polirala se cijela površina zbog dekorativnog sjaja a dešavalo se da su

detalji na figurama ostajali manje polirani ili čak reljefni...)

trljanjem i poliranjem partija lica produţeno je vrijeme prihvaćanja boje,

odnosno vlaţnosti intonaca;

time i malter postaje homogeniji i otporniji a boja bolje fiksirana u

malteru; ono što je posljedica ove operacije vidi se u neravninama

površine zida: tamo gdje je više polirano tamo su udubljenja, ali i veći sjaj

i intenzitet boja...

←4/ 52. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj:

Oţalošćeni apostoli

primjetne su mnoge novine, koje su bile, istina stidljivo, pokretane već

na freskama u Mileševi...

evidentna je obnova antičke monumentalnosti, ali kako naglašava

Bazin41

...

...u ponovno stečeni klasicizam ...čak mogu da se diskretno integriraju

ljudska osećanja, uostalom spiritualnog značaja,

kao što su osećanja apostola

okupljenih oko Uspenja Bogorodice...

41

Germain Bazin: Vrhunska dela svetske umetnosti, Beograd, 1963, str. 107.



42

4.3.2.5. secco slikanje

kako smo već naglasili kod razmatranja iscrtavanja - Dionizije i Nektarije jasno govore da se

slika u tehnici, koju bi Cennini označio kao buon fresco ...

█ ali, Brkić naglašava da su

42...naši stari majstori slikali (kako) po mokrom malteru,

slikanjem po mokrom malteru ţivopis je dobivao vezivo iz maltera,

skrama se iz njega izbacivala meĎu zrna boje i preko njih, i vezivala pigment za površinu

maltera, (tako) ...i po suvom…

Da li je neki ţivopis slikan po mokrom ili po suvom malteru najbrţe se moţe zaključiti po

graviranim crteţima...

o vezivu za slikanje po suhom malteru ne govori se nigdje

( jedino se za plavu, koja se nanosi na suho savjetuje priprema ljepila od prokuhanih

mekinja)...

nije isključeno da su koristili i kazein jer je bio poznat u srednjem vijeku...

jedan karakter imaju linije parane po mokrom malteru,

a drugi one koje su parane po suhom malteru...

4/ 53. Gračanica:■ Prorok Ilija sjedi u pećini dok mu gavran donosi hranu→ evidentno je fresko slikanje sa dodatnim secco ; pozadine su raĎene najčešće plavom ili

crnom, koja izmiješana sa bijelom daje plavičasto sivi ton; ( ako koriste indigo, onda se te

površine najprije premazuju uljenom firnisnom bijelom ( prokuhana bijela uljena boja imala je

za cilj da neutralizira kreč, i da bude kao neki izolator koji će spriječiti dejstvo kreča na

neotporni plavi pigment...) , zatim crnom ( crna boja kao podloga stavljana je da bi se dobila

ravnomjerna plava površina), te tek kada bi se ova osušila, stavljao bi se indigo ( INDIGO –

grčki – lulaki; ili himti indigo...)

pozlaćivanje aureola na zidnom ţivopisu izvedeno je većinom na uljenoj podlozi, zvanoj

mordent ( kuhanom lanenom ulju , gustoće meda uz dodatak olovno bijele; olovno bijela bi

42

Nemanja Brkić: Tehnologija slikarstva i vajarstva i ikonografija, Beograd, 1991. str. 140.



43

se gusto izmiješala sa firnisom, te prstima nanijela na mjesta pozlate, gdje bi se kasnije nanosile zlatne

folije… Postupak je danas poznat kao pozlata na ulje …);

po svom izraţaju, usklaĎenosti motiva sa cjelinom, kao i većim osjećajem za prirodni ambijent,

podsjeća na Giottove freske u Padovi...

dakle, pozadine su raĎene najčešće plavom bojom, ili crnom, koja izmiješana sa krečem daje plavičasti

ton;

■ za upotrebu indiga 43

pri bojenju plave pozadine preporučuje Dionisije specijalnu pripremu zidne

površine, ona se...

...grundiraju prvo belilom u lanenom ulju.

ovo grundiranje zida bijelom uljenom bojom imalo je za cilj neutralizaciju kreča , te stvaranje sloja

izolacije koje će spriječiti štetno djelovanje kreča na indigo…

Na ovaj grund stavila bi se crna boja,

CRNA BOJA ispod plave imala je funkciju da ujednači sloj plave, da je ravnomjerno rasporedi…

a tek pošto se ona osuši,

obojila bi se cela površina plavom bojom...

istina, u vrijeme kada Dionisije piše svoj praktikum već je poznata i prusko plava (fero-feri cijanid,

takoĎer neotporan na kreč, koji je pronašao Disbacher u Berlinu 1702. godine); kao vezivo za indigo

korištena je škrobna otopina ( prokuhane mekinje…).

CRNA BOJA imala je vaţnu ulogu i na samom kraju, kod konačnog iscrtavanja, odnosno nanošenja

poanti:

←4/ 54. Sopoćani: █ Uspenje Bogorodice, detalj: Oţalošćeni apostoli

43

INDIGO – grčki – lulaki; ili himti indigo.



44

4.3.3. instrumentacija u razmatranju instrumentacije kod rimskog zidnog slikarstva , već smo elaborirali mnoge relevantne materijale, kao i alatke i pribor...

zato ćemo navesti samo neke specifičnosti: 3.3.3.1. boje

3.3.3.2. veziva

3.3.3.3. alatke i pribor

4.3.3.1. boje

BIJELA:

u zidnom slikarstvu: umjesto olovno bijele koja nije otporna u kreču) koristi se bjelilo od kreča : prema 59. točki Erminije dobivala se mljevenjem starog mrtvo ugašenog kreča ili mljevenjem starog

maltera od propalih fresaka...; samljevena masa se stavljala u posudu sa vodom kako bi ostaci kudjelje ili slame iz starog maltera, isplivali na površinu...

po trećem načinu dobiveno je ovo zidno bijelilo od običnog svjeţe gašenog kreča... ; uzimao se komad kaše od kreča, osušio na suncu, pa se ispeče u peći i samelje...( provjera neutralnosti moţe se utvrditi

po neutralnom okusu, okusu kao zemlja).

u 66. točki Erminije Dionisije nabraja boje koje se ...ne upotrebljavaju za zidni ţivopis

- olovno bijela,

- bakrena zelena, plava boja (lahuri ? ),

- kraplak,

- auripigment...

dakle, preporučivali su se , prije svega, zemljani pigmenti...

iako se cinober koristi, Donizije napominje njegovo crnjenje i preporučuje njegovu upotrebu na unutrašnjim zidovima uz dodatak kreča i konstantinopoljskog okera ( kako ne bi pocrnio...);

4.3.3.2. veziva

kako smo već naveli kod antičkih tehnika - slikanjem po mokrom malteru ţivopis je dobivao vezivo iz maltera, skrama se iz njega izbacivala meĎu zrna boje i preko njih, i vezivala pigment za površinu

maltera;

o vezivu za slikanje po suhom malteru ne govori se mnogo ( jedino se za plavu, koja se nanosi na suho savjetuje priprema ljepila od prokuhanih mekinja);

nije isključeno da su koristili i kazein jer je bio poznat od davnina;

spominju se neke specifičnosti primjene pojedinih boja, koje se nanose al secco:

ako koriste indigo, onda se te površine najprije premazuju uljenom firnisnom bijelom, zatim crnom, te tek kada bi se ova osušila, stavljao bi se indigo); crna boja kao podloga stavljana je da bi se dobila

ravnomjerna plava površina; Prokuhana bijela uljena boja imala je za cilj da neutralizira kreč, i da bude kao neki izolator koji će spriječiti dejstvo kreča na neotporni plavi pigment...

- pozlaćivanje aureola na zidnom ţivopisu izvedeno je većinom na uljenoj podlozi, zvanoj mordent ( kuhanom lanenom ulju , gustoće meda uz dodatak olovno bijele)... Olovno bijela bi se gusto

izmiješala sa firnisom, te prstima nanijela na mjesta pozlate, gdje bi se kasnije nanosile zlatne folije… Postupak je danas poznat kao pozlata na ulje…

4.3.3.3. alatke i pribor u razmatranju instrumentacije kod antičkih majstora ( minojska freska, stuccolustro...), već smo elaborirali mnoge relevantne alatke; zato ćemo navesti samo neke specifičnosti:

kistovi za zidno slikarstvo pravljeni su od grive magarca, dlaka vola, koze, mazge, a za velike površine one od čekinja svinja...

uspenje bogorodice u sopoćanima · pdf file7 janson: istorija umetnosti, beograd 2004, str....

Documents