bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

BulletinKunsthistorici

Nominaties Karel van Manderprijs

2018 bekend

P. 5

TheMaKaTerN: secTie Musea

Meerstemmigheid in musea

P. 10

Discussie in de museumzaal

P. 11

interview:Meerstemmige

kunstgeschiedenis

P. 15

en meer…

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

2

voor de toekomst. Met passie, met volharding en met visie. Of zoals Duckworth dat spanningsveld zo mooi omschrijft: Sticking with your future; daar gaat het om. Vanuit die harde kern, die je moet koesteren, kun je – en moet je - nieuwe wegen zoeken naar het publiek van nu.

Maar dat publiek is wel in toenemende mate divers. Het Museum-congres van 4 oktober jl. stond geheel in het teken van diversiteit – of zoals dat tegenwoordig overal klinkt – inclusiviteit. De belangrijkste boodschap daar was: het begint allemaal met bewustzijn dat er exclu-siviteit is; dat er letterlijk en figuurlijk drempels zijn. Inclusiviteit is echter meer een levenshouding dan een einddoel. Zie het als sport-schoenen die we aantrekken om stevig aan de wandel te gaan, zei een van de sprekers. Hoe musea omgaan met dit vraagstuk komt ook

Het zijn vaak inzichten uit andere disciplines die het eigen blikveld verrijken. Het leuke van LinkedIn is dat ze vanzelf bij je langskomen. Zoals laatst een Ted Talk van Angela Lee Duckworth, psycholoog, voormalige consultant en tegenwoordig werkzaam aan de University of Pennsylvania. Zij deed met haar team onderzoek in uiteenlopende omgevingen, van scholen tot commerciële bedrijven, en wilde weten wat nu eigenlijk bepaalt of iemand succesvol is of niet. Dat levert een duidelijk patroon op. Niet doorslaggevend zijn IQ, sociale intelligen-tie, gezondheid of uiterlijk, maar grit (lef, durf), een eigenschap waar-in passie en volharding samenkomen; niet voor een dag, niet voor een maand, maar jaar in jaar uit. Succesvol zijn de mensen die het leven vormgeven als een marathon, niet als een sprint. Het is een overtui-gende gedachtegang, al blijkt de wetenschap nog een hele dobber te hebben aan de vraag hoe we – als mens, als organisatie – deze zo cru-ciale eigenschap kunnen versterken.

Lef: wat betekent dat voor onze musea? Een recent (digitaal) onder-zoeksrapport van ABNAMRO/Panel Wizard constateert dat de ver-houdingsgewijs lagere groei in bezoekersaantallen bij kleine en mid-delgrote musea te wijten is aan onvoldoende focus in doelstelling en identiteit. In de race om meer bezoekers verliezen musea hun eigen gezicht. En dat terwijl 64 % procent van de bezoekers aangeeft dat ze het belangrijk vindt om te begrijpen waar het om gaat bij het museum dat ze (willen) bezoeken. We zien het alom: musea die steeds meer op elkaar gaan lijken of musea die dingen doen, die elders uitstekend pas-sen, maar niet bij hen. Misschien komt het wel omdat we lef verkeerd framen. Alsof het bij lef alleen gaat om hip, trendy en cross-overs. Lef moet, lef kan, maar niet ongericht. Ontwikkel je vanuit de kracht van identiteit – die soms oude wortels heeft - maar met een open oog

sticking with your future!

annette de Vries

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

3

volop aan bod in dit Bulletin, waarvan de Sectie Musea van de VNK gastredacteur is. Met onder meer een interview met Steven ten Thije (Van Abbemuseum) en Tom van der Molen (Amsterdam Museum) over hun kijk op ‘meerstemmigheid’, eigenlijk een veel beeldender term die laat zien dat het moet gaan om verrijking van onze presenta-ties en niet louter om politieke correctheid. Musea staan middenin het maatschappelijke debat. En terecht. In Discussie in de museumzaal laat Epco Runia zien dat het debat over slavernij en #MeToo musea direct raakt. Maar ook de museale organisatie ontkomt niet aan ver-andering. Lees de column Gezocht: inclusief kunsthistoricus*/-us/-a van Manon van der Mullen.

Hoe terecht, heftig of grillig de maatschappelijke discussies ook zijn, het is belangrijk om ze met een open blik, een luisterend en begrij-pend oor en een actieve hand tegemoet te treden. Vanuit de kracht van het museum met lef werken aan een toekomst waarin meerstem-migheid bloeit. Sticking with your future!

Annette de VriesVoorzitter

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

4

Kunsthistorische Dag 2018

Tijdens de viering van het 75-jarig jubileum van de VNK in 2014 deden museumman, journaliste en zelfstandige een stevige oproep om de kunsthistorische onderwijsprogram-ma’s beter af te stemmen op het postuniversitaire leven. De Kunsthistorische Dag 2018 op 9 november is gewijd aan het universitair onderwijs. Zijn de universiteiten inderdaad te gesloten jegens de buitenwereld? Niet volledig, zo blijkt uit het groeiende aantal initiatieven verbindingen met het werkveld te maken. Vertegenwoordigers van het veld wor-den als docent binnengehaald. Studenten gaan naar buiten en leren in het museum of op de kunstacademie of op insti-tuten in het buitenland.

Op het programma: – Met de handen in de verf:

kunsthistorisch onderwijs op de kunstacademie door Ann-Sophie Lehmann (RUG)

– Lerend werken, werkend le-ren: een academische oplei-ding voor het museale veld door Rachel Esner (UvA)

– Minorieten in Italië: Een pel-grimage-programma in Rome en Florence door Joost Keizer (RUG, namens interuniversitair samenwerkingsverband)

Kunsthistorische Dag 2018

ONDerWiJs BuiTeN De MureN

Vrijdagmiddag 9 november in amsterdam – ‘Monuments men’ op de uni-

versiteit door Eva Roëll (UU)

– Uitreiking Karel van Manderprijs 2018, Jan van Gelderprijs 2018, Gijselaar Hintzenfondsprijs, Mr. J.W. Frederiksprijs

– BorrelDatum: 9 november 2018, Vanaf 13.30Locatie: Doelenzaal, universiteitsbibliotheek amsterdam, singel

425, 1012 WP amsterdamKosten: € 10,- (VNK-leden), € 7,50,- (VNK-studentleden),

€ 20,- (niet-leden) Aanmelden: via secretariaat@kunsthistorici.nl Uw aanmelding is defi-

nitief na bevestiging en betaling via NL24iNGB0000569560 t.n.v. VNK, o.v.v. VNK-KhD-2018

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

5

Nominaties Karel van Manderprijs 2018 bekend

Op 19 september jl. heeft de jury van de belangrijkste kunst-historische prijs van Nederland – de Karel van Mander Prijs – de shortlist met nominaties opgesteld van publicaties in de categorie Beeldende Kunst en Kunstnijverheid tot 1550. De Karel van Manderprijs wordt, vanaf 1958, jaarlijks uit-gereikt door de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici voor een waardevolle kunsthistorische publicatie.

De voorselectie door de individuele juryleden liet een zeer divers pa-let zien van kunsthistorische publicaties die ieder voor zich oorspron-kelijk of vernieuwend zijn dan wel belangrijke invalshoeken tonen; over een keur aan onderwerpen. Het vakgebied is rijk en divers en brengt nog steeds verrassende onderwerpen voor het voetlicht. De nominaties voor de Karel van Mander Prijs 2018 zijn (in alfabetische volgorde):

A.M.W. As-Vijvers, Re-making the margin: The Master of the David Scenes and Flemish ma-nuscript painting around 1500, Turnhout (Brepols) 2013.

J.L. de Jong, The power and the glorification: Papal pretensions and the art of propaganda in the fifteenth and sixteenth centu-ries, University Park (Penn State University Press) 2013.

E. van Kessel, The lives of pain-tings: Presence, agency and likeness in Venetian art of the sixteenth century, Leiden (Leiden University Press) 2017.

M. Ubl, Der Braunschweiger Monogrammist: Wegbereiter der niederländischen Genremalerei vor Bruegel, Petersberg (Michael Imhof Verlag) 2014.

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

6

Jurylid Anne Margreet As-Vijvers is genomineerd en zal volgens de daarvoor geldende procedure plaatsmaken voor een nieuw jury-lid. Dr. Margreet Wolters zal haar vervangen in de jury. Op 8 okto-ber is de prijswinnaar bepaald en op vrijdag 9 november – tijdens de Kunsthistorische Dag – zal in de Doelenzaal in Amsterdam de prijs-winnaar bekend worden gemaakt.

De jury Karel van Mander Prijs 2018Prof. dr. Jeroen Stumpel (em. hoogleraar iconologie en kunsttheorie, Universiteit Utrecht) Dr. Micha Leeflang (conservator Catharijneconvent, Utrecht) Dr. Bram de Klerck (universitair docent kunstgeschiedenis, Radboud Universiteit) Dr. Margreet Wolters (Conservator Technische Documentatie, RKD)Voorzitter: Dr Annette de Vries (Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici) Secretaris: Menno Jonker MA (Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici)

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

7

De jury bestaat uit: Dr. Machtelt Brüggen Israëls (UvA) Dr. Roman Koot (Rotterdamsch Leeskabinet) Dr. Caroline Roodenburg (onafhankelijk kunsthistoricus) Dr. Eva Röell (UU) Dr. Gregor Weber (Rijksmuseum) Dr. Arjan de Koomen, voorzitter (Bestuur VNK, UvA)

Prijsuitreiking

Op vrijdagmiddag 9 november – tijdens de Kunsthistorische Dag – zal in de Doelenzaal in Amsterdam de prijswinnaar bekend worden gemaakt. De laureaat ontvangt een bedrag van € 1000,- en een trofee, ontworpen door Daphna Laurens.

Nominaties Jan van Gelderprijs bekend

De jury van de Jan van Gelderprijs heeft de shortlist met no-minaties opgesteld van publicaties verschenen in het jaar 2016 en 2017 waarvan de auteur op het moment van verschij-nen niet ouder dan 35 jaar was. Op vrijdagmiddag 9 novem-ber – tijdens de Kunsthistorische Dag – zal in de Doelenzaal in Amsterdam de prijswinnaar bekend worden gemaakt.

De Jan van Gelderprijs wordt uitgereikt door de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici en wil een aanmoediging zijn voor jonge kunsthistorici om te publiceren. Dat dit een stimulans verdient laat zich illustreren door het vrij lage aantal publicaties dat door deze leeftijds-categorie geproduceerd wordt. Daarom wijst de jury er graag op dat er doorlopend de mogelijkheid is om publicaties bij de VNK voor te dragen. De dissertaties en tentoonstellingscatalogi die ditmaal voor deze prijs in aanmerking komen illustreren de grote diversiteit van de jonge Nederlandse kunstgeschiedbeoefening. Vier ervan worden voor een nominatie voorgedragen (in alfabetische volgorde):

– Mireille Cornelis, In de ban van Hercules Segers: Rembrandt en de Modernen, tent.cat. Rembrandthuis Amsterdam 2016-2017

– Angela Jager, Galey-schilders en dosijnwerk: de productie, distri-butie en consumptie van goedkope historiestukken in zeventien-de-eeuws Amsterdam, dissertatie UvA 2016

– Matthijs Jonker, The Academization of Art: A Practice Approach to the Early Histories of the Accademia del Disegno and the Accademia di San Luca, dissertatie UvA 2017

– Marieke Jooren, ‘Alma, lotgeval van De Stijl?’, in: Peter Alma, van De Stijl naar communisme, tent.cat. Arnhem (Museum Arnhem) 2016

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

8

Op vrijdag 30 november bezoekt de sectie Zelfstandigen Artists First!, een gezamenlijk initiatief voor hedendaagse kunst in Amsterdam. Met Artists First! bundelen galerie-houders Cathelijne Dapiran, Francis Boeske, Sara Lang en Gili Crouwel hun krachten. Tijdens deze rondleiding vertel-len zij over de totstandkoming van deze unieke samenwer-king, de praktische ondernemerskanten van het runnen van een galerie, en krijgen we een exclusieve preview door de tentoonstelling die dezelfde avond opent.

Datum: 30 november 2018, 15.00 uur met aansluitend 17.00 uur netwerkborrel en opening nieuwe tentoonstelling

Locatie: Laurierstraat 82, amsterdamKosten: €10,50 (alleen voor VNK leden)Aanmelden: via secretariaat@kunsthistorici.nl let op: je aanmelding is pas defini-

tief na onze bevestiging en jouw betaling via: NL24iNGB0000569560 t.n.v. VNK, o.v.v. VNK-ZK-07

Bezoek artists First!

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

9

TheMaKaTerN: secTie Musea

Onder redactie van: Epco Runia, Fredric Baas, Maite van Dijk, Terry van Druten,

Lars Hendrikman, Manon van der Mullen

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

10

Ver

eNiG

iNG

Va

N N

eDer

LaN

Dse

Ku

NsT

his

TOr

ici

Meerstemmigheid in museaDiversiteit en inclusiviteit zijn hot in de Nederlandse musea. Hoe maak je duidelijk dat je er voor iedereen bent en dat je openstaat voor verschillende verhalen? Hoe organiseer je en hoe stimuleer je de ‘meerstemmigheid’ in musea? Er zijn veel initiatieven op dit gebied: publicaties, programma’s, trainingen en congressen. In dit nummer van het VNK-bulletin aandacht voor meerstemmigheid en wat het je kan opleveren als kunsthistoricus. Maar eerst een overzicht van de een reeks belangrijke initiatieven op dit gebied.

Het geëmancipeerde museumPublicatie waarin Steven ten Thije, conservator bij het Van Abbe Museum, zoekt naar een toekomst waarin geëmancipeerde musea een meer gediversifieerd publiek bereiken. mondriaanfonds.nl/leestafel/het-geemancipeerde-museum

Musea in gebarenOp initiatief van Foam en Wat Telt! zijn 22 dove museumgidsen op-geleid en bieden nu zestien musea structureel programma’s aan in de Nederlandse gebarentaal. wattelt.org/musea-in-gebaren

Museum open uEen praktisch handboek met voorbeelden om het museum toeganke-lijker te maken voor mensen met een beperking. studio-inclusie.nl/app/uploads/2018/07/Museum-open-u-2017.pdf

Studio iOp initiatief van het Stedelijk Museum Amsterdam en het Van Abbe Museum wil Studio i, platform voor inclusieve cultuur, een impuls ge-ven aan de toegankelijkheid en inclusie binnen het culturele veld. stu-dio-inclusie.nl

Onder woorden brengenNieuwste publicatie van Studio i geschreven door Nynke Feenstra over de relatie tussen musea, gemeenschappen en het belang van con-text specifieke betekenis van inclusiviteit.

A Queer GlossaryAlice Venir en Olle Lundin publiceerden in 2015 bij het Van Abbe Museum een persoonlijk overzicht van de terminologie omtrent queer en LGBT-zaken. studio-inclusie.nl/app/uploads/2018/07/Queer_GLossary_2016_print_spreads.pdf

Queering the CollectionsEen initiatief van IHLIA dat ernaar streeft LHBT-verhalen in de col-lecties van musea en andere erfgoedinstellingen zichtbaar te maken. ihlia.nl/queering Voices of ToleranceEen onderwijsprogramma op initiatief van Museum Ons’ Lieve Heer op Solder waarin een aantal musea zoeken naar de actuele waarde van vrijheid en (religieuze) tolerantie.opsolder.nl/activiteiten/voices-tolerance/voices-tolerance-onderwijsaanbod

Woorden doen ertoePublicatie van het Nationaal Museum voor Wereldculturen (Tropenmuseum, Afrika Museum, Museum Volkenkunde en het Wereldmuseum) over mogelijk gevoelige woorden in musea.tropenmuseum.nl/nl/over-tropenmuseum/words-matter-publicatie

Musea voor iedereen?!Inclusiviteit was het onderwerp van de Museumkennisdag op 5 okto-ber 2018, georganiseerd door de Museumvereniging. museumkennisdag.nl

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

11

had gestaan. Het beeld zag er be-drieglijk echt uit, maar was een twintigste-eeuwse kopie, in plas-tic gegoten. Het museum was van oudsher gewend Johan Maurits, gouverneur van de Nederlandse kolonie in Brazilië en opdracht-gever van het gebouw, te pre-senteren als een wijs man die wetenschappers en kunstenaars naar het nieuwe continent had gebracht, een verlicht vorst die een tolerante samenleving had voorgestaan. Totdat er van buiten steeds meer kritiek kwam. Johan Maurits was namelijk ook degene geweest die naar Portugees model de handel in Afrikaanse slaafge-maakten opzette om de planta-ges van werkkrachten te voorzien. Het museum kwam tot inkeer en zag dat hun held toch op zijn minst een man met twee gezich-ten was. Een van de zalen werd opnieuw ingericht om zijn daden, inclusief de slechte, beter voor het voetlicht te brengen. En de ko-pie werd uit de entreehal verwij-derd. Maar dat stuitte vervolgens op opgewonden protesten van weer anderen die vonden dat het

kwesties? In tijden van inclusivi-teit en diversiteit kunnen musea én kunsthistorici zich niet afslui-ten voor maatschappelijke ont-wikkelingen en breed gevoerde discussies. Sterker nog, het maat-schappelijke debat kan het oor-deel over een kunstwerk radicaal wijzigen, zozeer dat niemand er nog omheen kan.

slavernijDat bewijst de discussie over sla-vernij en kolonialisme, die haar pijlen vorig jaar ook richtte op de buste van Johan Maurits van Nassau-Siegen die lange tijd in de entreehal van het Mauritshuis

Door Epco Runia

Wie een beetje actief is op social media heeft hem deze zomer vast voorbij zien komen, het hilarische filmpje waarin bezoekers aan het Rubenshuis door ‘FBI-agenten’ worden weggeleid van schilde-rijen met Rubeniaans naakt, om ze te beschermen tegen nudity. Het filmpje is een reactie op het overdreven anti-naaktbeleid van Facebook, dat regelmatig berich-ten van Vlaamse musea blokkeert omdat de schilderijen van Rubens en consorten niet door de strenge censuur komen. Facebook sloeg de plank behoorlijk mis. Er is weliswaar veel te doen over ero-tiek en porno op social media, maar de meeste mensen zien in Rubens’ naakten, hoe weelderig ze ook zijn, geen onmiddellijke bedreiging van de goede zeden. De publieke opinie keerde zich tegen Facebook en de Vlaamse musea zijn de held. Inmiddels heeft Facebook bakzeil gehaald en de zedelijkheidsalgoritmes aange-past. Maar hoe zit het met andere

vaderlands erfgoed hiermee ver-kwanseld werd. Er zou zelfs spra-ke zijn van beeldenstorm. De dis-cussie is inmiddels wat geluwd en het museum voert samen met de Universiteit Leiden een onderzoek uit naar Johan Maurits’ aandeel in de slavernij. Maar intussen heeft de discussie tot gevolg gehad dat je als kunsthistoricus een portret van Johan Maurits nooit meer met dezelfde ogen kunt bekijken. De roze bril is kapot gevallen.

#MeTooNaakt in de kunst blijkt op zich-zelf (nog) geen groot probleem

Discussie in de museumzaal

“In tijden van inclusivi-teit en diversiteit kunnen musea én kunst historici zich niet afsluiten voor maatschappelijke ont-wikkelingen en breed gevoerde discussies.”

“Maar intussen heeft de discussie tot gevolg ge-had dat je als kunsthis-toricus een portret van Johan Maurits nooit meer met dezelfde ogen kunt bekijken. De roze bril is kapot gevallen”

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

12illustratie door Wies Paree

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

13

2018) stelde cultuurhistoricus Léon Hanssen dat het hoog tijd is de kunstgeschiedenis op dit gebied kritisch tegen het licht te houden. Als voorbeeld noemt hij kunstwerken van Balthus, Klimt en Schiele waarin jonge meisjes op een seksuele manier zijn weer-gegeven, soms zelfs heel expliciet. Dat moet je erkennen, vindt hij. Ook noemt hij Geesje Kwak, het zestienjarige model van Breitner. Ook Hanssen wil geen kunst in de ban doen, maar hij pleit wel voor ‘een #MeToo in de muse-umzaal, om ons culturele geheu-gen te resetten”. Ook aan deze maatschappelijke discussie lijkt de kunstgeschiedenis dus niet te ontkomen.

te zijn in onze westerse maat-schappij. Ook een incident in de Manchester Art Gallery maakte dat onlangs duidelijk. Het mu-seum haalde een licht-erotisch schilderij Hylas en de nimfen van de negentiende-eeuwse schilder John William Waterhouse van de muur omdat het aanstootge-vend zou zijn. Na een week hing het alweer. Het bleek een pro-ject van kunstenaar Sonia Boyce, bedoeld om debat op te roepen. De reacties waren unaniem: pers en publiek vonden de verwijde-ring belachelijk. Maar hoe zit dat met kunstwerken die getui-gen van seksuele intimidatie? Is het ook tijd voor #MeToo in de kunstgeschiedenis? Desgevraagd lieten drie Nederlandse museum-directeuren in Trouw (6 febru-ari 2018) weten de kwestie wel-iswaar serieus te nemen, maar geen heil te zien in het bannen van kunstwerken. Een bijschrift-bordje met uitleg is soms wel noodzakelijk, zoals Jan Rudolph de Lorm van Singer Laren op-merkt over het sexy portret dat de bejaarde Jan Sluijters maak-te van de zeventienjarige Brigitte Bardot. Een paar dagen eerder, eveneens in Trouw (3 februari

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

14

Over de illustrator

Wies PareeMet een potlood in de hand onderzoekt Wies Paree (1992) de wereld om zich heen. Naast foto’s, schilderingen en performances maakt ze illustraties en animaties in opdracht. haar aandacht wordt getrokken naar menselijke connec-ties en de spanning die hieruit voortkomt. Ze begeeft zich graag in situaties waarin ruimte is voor stilte en authenticiteit. ‘Tekenen, voor mij de meest natuurlijke kunstvorm, kan gebruikt worden als een gevoelige, niet-denkende taal. ik merk vaak dat ik graag niet zou willen praten met anderen, maar gewoon zou willen ervaren, voelen, zijn. Wanneer ik teken of naar (mijn) tekeningen kijk, ontstaat er ruimte om te vertragen en openlijk te kijken naar alles, zowel intern als extern.’in juli 2018 heeft Wies haar bachelor behaald in illustratie en animatie aan het aKV | st. Joost. Ze won de Lucasprijs voor het beste afstudeerwerk van aKV st. Joost Den Bosch en tevens de Jheronimus award, samen met Dylan van de Wal. hiermee mogen zij een jaar lang hun kunstenaarschap ontwikkelen in de Willem Twee Fabriek in Den Bosch.

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

15

door Epco Runia

Een gesprek met twee kunsthistorici die zich inzetten voor diversiteit in het museum. Steven ten Thije is curator col-lecties in het Van Abbemuseum in Eindhoven; hij studeer-de kunstgeschiedenis en filosofie en is altijd geïnteresseerd in het denken over kunst als sociaal gegeven. Tom van der Molen is conservator van het Amsterdam Museum, kenner van de 17de-eeuwse Hollandse schilderkunst en werd in het museum geconfronteerd met het streven naar meer diversi-teit en inclusiviteit. Hoe gaan ze om met dit onderwerp? En wat levert het henzelf als kunsthistoricus op?

Diversiteit, inclusiviteit, meerstemmigheid – het zijn allemaal ter-men die gebruikt worden om aan te geven dat musea openstaan voor diverse groepen mensen en verschillende verhalen. Welke term gebruik jij bij voorkeur? Tom: Meerstemmigheid is een term die het best duidelijk maakt dat er meer stemmen zijn dan alleen die van mij als kunsthistoricus. Ik wil als museummedewerker graag het gesprek aangaan. In de term meerstemmigheid komt dat het best tot uitdrukking. Steven: Bij divers en inclusief is het toch alsof er iemand aan de bui-tenkant staat, iemand die alles bepaalt en die waarschijnlijk wit en man is. Meerstemmigheid over het bestaan van meerdere stemmen in de geschiedenis. Het klinkt als een concert, als samenspel. Daarom hou ik van deze term.

Hoe kwam je in aanraking met meerstemmigheid?Steven: Al sinds mijn studie kunstgeschiedenis en filosofie ben ik geïnteresseerd in kunst als sociaal gegeven. Maar bij het Van Abbemuseum werd het echt urgent door de kortingen op cultuur in 2010. Toen ontdekten we dat we eigenlijk geen goed antwoord hadden

Meerstemmige kunstgeschiedenis

steven ten Thije

Tom van der Molen

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

16

zijn in gesprek met een groep jonge vrouwen met een cultureel diverse achtergrond.Tom: In het Amsterdam Museum hebben we sinds ongeveer twee jaar de New Narrative Tours die worden georganiseerd door mijn collega Imara Limon. Gastrondleiders van allerlei ach-tergronden vertellen aan het pu-bliek hun eigen verhaal bij ob-jecten in het museum. Ik volg die rondleidingen graag want het biedt altijd nieuwe, onverwachte inzichten.

Kun je een voorbeeld geven van nieuw inzicht dat je als kunst-historicus kreeg door dit soort meerstemmige activiteiten?Steven: Ik moet dan meteen den-ken aan het portret van boxer Kid Oliviera, geschilderd door Wim van de Plas in 1939. Kunstenaar Olave Basebose deed recentelijke een residency in het museum en kwam in contact met een zwarte vrouw uit Eindhoven, Christelle Munganyende. Manganyende vertelde dat zij als gymnasiast in het Van Abbe was en het museum onaangenaam klinisch wit vond. Tot ze dit schilderij zag. Het deed haar goed om te zien dat zwarte

hebben per seizoen drie à vier groepen, zoals queers, specialis-ten op het gebied van duurzaam-heid en partners van expats, de ‘Expat Spouces’. De laatste groep startte een dialoog over integra-tie met behulp van een kunst-werk van Franz Ehard Walther, een kruis met op de uiteinden gaten waar iemand zijn hoofd doorheen kan steken, een kunst-werk dat interactie oproept. Zo kwam de groep op drie fases van integratie: blend, behave and belong en maakte deze bespreek-baar. Dit seizoen zijn we begon-nen met de internationale school, Vluchtelingen in de Knel en we

hoek. Eerlijk gezegd vond ik dat best lastig. Maar als je je bedenkt dat de kunstgeschiedenis geen vast gegeven is en steeds veran-dert met elke generatie, is een nieuw geluid juist inspirerend.

Hoe hebben jullie de meerstem-migheid vormgegeven in je mu-seum? Geef eens een voorbeeld.Steven: In het Van Abbemuseum hebben we bijvoorbeeld het pro-gramma de Werksalon ontwik-keld. Deze bevindt zich op de eerste verdieping, waar we actief ‘werken’ met groepen, de resul-taten tonen we vervolgens in de statische collectiepresentatie. We

op de vraag wat de relevantie was van het kunstmuseum. Wat be-tekent het museum in een maat-schappij met een grote culturele diversiteit? Daar proberen we nu invulling aan te geven.

Tom: Toen ik in het Amsterdam Museum begon werd ik voor het eerst geconfronteerd met mensen met een kritiek, bijvoorbeeld op onze tentoonstelling Hollanders in de Gouden Eeuw. Vaak kwam dat commentaar uit activistische

“Toen ik in het Amsterdam Museum begon werd ik voor het eerst geconfronteerd met mensen met een kritiek, bijvoorbeeld op onze tentoonstelling Hollanders in de Gouden Eeuw. Vaak kwam dat commentaar uit activis-tische hoek. Eerlijk ge-zegd vond ik dat best lastig.”

De groep expat spouces werkt in het Van abbemuseum met het kunstwerk Politisch (1967) van Franz ehard Walther.

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

17

jaren veel beziggehouden met grote, overkoepelende thema’s van de moderne kunst. Het lijkt me nu interessant om een twee-de stap te zetten en hetzelfde te doen vanuit de kunstwerken zelf, om te kijken wat voor ande-re betekenissen er in de collectie schuilen die we nog niet gezien hebben. Ook hoop ik dat we als organisatie meerstemmig wor-den, dat is een andere stap die we willen zetten.

Tom: Meerstemmigheid mag wat mij betreft nog veel verder wor-den doorgevoerd in het museum. Laten we het meteen van begin af aan inzetten bij de samenstelling van tentoonstellingen. Ik weet zeker dat we er een rijker verhaal van krijgen.

leefden in Amsterdam, welis-waar in armoede, maar toch in vrijheid. Zo komen we de laat-ste tijd steeds meer te weten over de 17de-eeuwse, zwarte Amsterdammers.

En de toekomst van meerstem-migheid in het museum?Steven: We hebben ons in het Van Abbemuseum de afgelopen

andere lading door gekregen. Tom: Herkenning is heel be-langrijk voor een museumbezoe-ker. Bij de tentoonstelling over Ferdinand Bol en Govert Flinck vorig jaar werd ik me bewust dat zwarte mensen altijd als bedien-den zijn weergegeven. We noe-men ze zelfs vaak bijfiguren. Wat voor een impact moet het heb-ben als je dan ziet dat alle zwar-te mensen op de schilderijen steeds als tweederangs figuren zijn weergegeven. Zo moest ook iemand anders mij erop wijzen dat er op een schilderij van het Huiszittenhuis met een brooduit-deling tussen de toegestroomde armen een zwarte vrouw stond. Ik had haar nog nooit gezien, maar het is een prachtig feit want het betekent dat niet al-le 17de-eeuwse zwarte vrouwen bediendes waren; dan waren ze niet afhankelijk geweest van de bedeling. Deze vrouw laat zien dat er zwarte mensen zelfstandig

mensen een plek in het museum hadden en dat zij er zich dus ook thuis mocht voelen. Helaas werd dat gevoel onmiddellijk onder-uit gehaald door de rondleider die het schilderij een portret van een neger noemde. Ze werd als type weggezet. Olave verwerkte het verhaal in een aangrijpende brief/performance. Het is belang-rijk om je bewust te zijn van dit soort mechanismen. Zo’n verhaal moet onderdeel worden van het museum en komt dan ook in de dossiermap van het schilderij. Het werk heeft er definitief een

“Het is belangrijk om je bewust te zijn van dit soort mechanismen”

“Ik weet zeker dat we er een rijker verhaal van krijgen.”

Wim van de Plas, Kid Oliveira (boxer), 1939, Van abbemuseum eindhoven.

Jacob van Loo, Spijsuitdeling aan de armen, 1657, Oudezijds huiszittenhuis, amsterdam.

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

18

column

Gezocht: inclusief kunsthistoricus*/-us/-a

We nodigen iedereen van harte uit te reageren - Het museum is van en voor iedereen - Ons museum wil een diverse en inclusieve organi-satie zijn - We willen graag dat ons personeelsbestand een afspiege-ling is van de beroepsbevolking met al haar aanwezige verschillen.

Het zal niemand ontgaan zijn dat veel vacatureteksten tegenwoor-dig anders van opzet zijn ten opzichte van een paar jaar geleden, ook voor kunsthistorici. In het buitenland, met name in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, is dit al veel langer het geval; cv’s met foto’s worden niet in behandeling genomen en wan-neer je op zoek bent naar inspiratie voor je vacaturetekst, kom je te-recht op blogs met titels als ‘How To Alter Your Hiring Practices To Increase Diversity’: diversiteit en inclusiviteit zijn sleutelwoorden geworden.

Toen ik voor het eerst met een ‘vacaturetekst nieuwe stijl’ geconfron-teerd werd, wist ik niet zo goed hoe ik ermee om moest gaan. Ik was zelfs lichtelijk gepikeerd: ‘voorheen hebben toch ook niemand uit-gesloten’, ‘hierdoor benadrukken we de verschillen toch juist’ en ‘we kijken toch altijd naar iemands kwalificaties’? De gemene – pun in-tended - deler in deze gedachten was het woordje ‘we’. Hoewel ‘we’ vanuit taalkundig perspectief inclusief lijkt, is de betekenis ervan in de praktijk eigenlijk altijd afhankelijk van de context waarin het ge-bruikt wordt, en van het perspectief van de verteller. ‘We’ slaat in mijn voorbeelden bijvoorbeeld op personen als ikzelf, die in de gelukkige positie zijn om een baan te hebben en die in die baan, of in het pro-ces dat eraan voorafging, (vrijwel) niet te maken hebben gehad met discriminatie. Waar ik op dat moment echter onvoldoende rekening

mee hield, zijn de ervaringen van vakgenoten voor wie dat aller-minst vanzelfsprekend is. Zelfs in 2018, of misschien wel juist in 2018, zijn er namelijk nog steeds collega’s die om uiteenlopende redenen niet eens op een vacatu-re durven te reageren, omdat ze het gevoel hebben dat niemand op hen zit te wachten in musea/homogene bastions (s.v.p. door-halen wat niet van toepassing is). Een afsluitende zin over inclu-siviteit in een vacaturetekst zou hen wel degelijk over de streep kunnen trekken.

Als kunsthistorici weten we uiter-aard maar al te goed dat woorden allesbehalve neutraal zijn en on-ze kijk op de wereld beïnvloeden

- dachten we. Hoe kun je als mu-seum immers pretenderen dat je verhalen over en voor ieder-een vertelt, terwijl bijvoorbeeld je personeelsbestand eenzijdig is? Erg geloofwaardig is dat niet. De vier p’s (personeel, publiek, programma en partners) zouden hiervoor in balans moeten zijn. En ja, dat is makkelijker gezegd dan gedaan, want wie in de afge-lopen jaren bijvoorbeeld wel eens in een collegezaal met kunstge-schiedenis-studenten geweest is, die heeft moeiteloos kunnen voorspellen dat het aanbod op de arbeidsmarkt wel eens wei-nig divers zou kunnen uitpakken. Urgentie is geboden om ervoor te zorgen dat dit in de toekomst niet langer een excuus kan zijn. Chargeer ik als ik zeg dat kunst-geschiedenis als discipline op dit gebied een imagoprobleem heeft en wellicht zelfs in een identiteit-scrisis zit? Hoe kan het tij ge-keerd worden? Ik moet een pas-klaar antwoord schuldig blijven, maar de constatering dat er een probleem is, kan een begin zijn.

Discussies over diversiteit en in-clusiviteit lijken vooralsnog vaak samen te hangen met politieke

“Als kunsthistorici weten we uiteraard maar al te goed dat woorden alles-behalve neutraal zijn en onze kijk op de wereld beïnvloeden - dachten we.”

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

19

anders; het is een mentaliteits-verandering en die nemen nu eenmaal tijd in beslag. Het gaat er uiteindelijk om dat musea hun bedrijfs-DNA veranderen. Wij, als sector, zijn er pas als de pro-grammamanagers inclusiviteit en de slotzinnen in vacatureteksten overbodig geworden zijn; wan-neer iedereen zich welkom voelt, ook zonder voetnoot.

Manon van der Mullen

correctheid: laten we één iemand erbij betrekken die ‘niet-norma-tief’ is, dan hebben we de kritiek gepareerd. Er is in essentie niet eens zoveel mis met politieke cor-rectheid, omdat dit de aanjager van verandering kan zijn, maar het moet dan inderdaad ook als zodanig opgevat worden en niet als einddoel, zoals nu met enige regelmaat gebeurt. Politieke cor-rectheid kan ervoor zorgen dat onderwerpen op de agenda ko-men, maar voor discussie, ont-wikkeling en structurele verande-ring is uiteraard meer nodig.

Eind september was de lance-ring van STUDIO i, platform voor inclusieve cultuur. Het is een initiatief van het Stedelijk Museum Amsterdam en het Van Abbemuseum. Een van de laat-ste vragen die middag was: hoe bepaal je wanneer de missie ge-slaagd is? Het antwoord was even eenvoudig als confronterend: wanneer inclusiviteit níet meer op de agenda staat. Aangezien de museumsector zich eigenlijk pas sinds kort met het thema bezig-houdt, zou dit kunnen beteke-nen dat er nog een lange weg te gaan is, maar dat kan ook niet

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

20

Nog geen lid van de VNK?De Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici wil kunst- en architectuurhistorici in Nederland bij elkaar brengen en kennisover-dracht, ontmoeting en discussie binnen het vakgebied bevorderen. Dat doen we onder andere door het organiseren van bijeenkomsten en workshops, door het uitgeven van het bulletin Kunsthistorici en door actief te zijn op de website en social media. Bijna 1000 kunst- en architectuurhistorici in Nederland en daarbui-ten zijn al lid van de VNK. Als lid blijf je op de hoogte van het laatste nieuws uit het vakgebied en krijg je de mogelijkheid regelmatig colle-ga’s te ontmoeten en je netwerk uit te breiden. Studenten en gepensi-oneerden kunnen bovendien voor een lager tarief lid worden. Het is nu ook voor instellingen mogelijk om de VNK te steunen. Lidmaatschap: € 30,- of €23,- per jaar (studenten en gepensioneerden) Lidmaatschap voor het leven: € 1.000 (u ontvangt het boek Onder kunsthistorici) Institutioneel steunlidmaatschap: € 500,- per jaar (u krijgt 2 deelnemersplaatsen tijdens de VNK-activiteiten en vermelding van uw logo op de website) Begunstigers lidmaatschap (persoon/instituut): € 100,- per jaar (u wordt vermeld op de website)

aanmelden? Stuur een email naar de ledenadministratie: secretariaat@kunsthis-torici.nl en vermeld hierin achternaam, voorletters en titel, adres, postcode+ woonplaats, geslacht, afstudeerrichting en e-mailadres. De kosten van het lidmaatschap zijn inclusief het abonnement op Kunsthistorici.

www.kunsthistorici.nl

bu

llet

in 2

017

/1

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

BulletinKunsthistorici“het samenstellen van de

VNK-bibliografie is een soort spoorzoeken”interview met loes

scholten

P. 4

themaKatern: sectie uniVersiteiten

Kunsthistorici, opgepast!

P. 9

de staat van het onderwijs

P. 10

interview met axel rüger, directeur Van gogh

museum

P. 15

en meer…

nV K

bu

llet

in 2

016

/3

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

BulletinKunsthistorici

even voorstellen... epco runia

P. 4

themaKatern: technische

Kunstgeschiedenis

‘het is gewoon kunst­geschiedenis, technisch onderzoek hoort daarbij’interview met margriet van eikema hommes

P. 8

terugblik Kunsthistorische dag

2016

P. 13

Prijswinnaars aan het woord

P. 19

en meer…

nV K

bu

llet

in 2

017

/2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

BulletinKunsthistorici

Interview met Niels Nannes

P. 4

VNK-Panel

P. 10

ThemaKaTerN: SecTIe haNdel

Prijs versus waarde in de kunst

P. 14

‘Kunstgeschiedenis is een

ondergewaardeerd vak’ Interview met

Willem Jan hoogsteder

P. 21

en meer…

NV K

bu

llet

in 2

017

/3

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

BulletinKunsthistorici

‘Échte inclusiviteit gaat om het

creëren van gelijkwaardigheid’

interview met nynke Feenstra

P. 4

2018:goede voornemens van

kunsthistorici

P. 9

Prijswinnaar aan het woord:

george sanders

P. 14

terugblik 2017

P. 20

en meer…

nV K

bu

llet

in 2

018/

1

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

BulletinKunsthistorici‘het is hard werken, maar dat je met zo veel mooie kunst om mag gaan, is

geweldig.’interview met

sarah de clercq

P. 4

themaKatern: sectie zelfstandigen

beroepsethiek voor kunsthistorici

P. 13

collectief onderhandelen en minimumtarieven:

wat heeft de kunsthistoricus eraan?

P. 14

Kunsthistoricus en zwanger

P. 22

en meer…

nV K

BU

LLET

IN 2

016

/2

VER

ENIG

ING

VA

N N

EDER

LAN

DSE

KU

NST

HIS

TOR

ICI

BulletinKunsthistorici

‘Laten we de kloof tussen academici en de rest

samen overbruggen.’ Interview met Susan Suèr

P. 5

VNK bibliografie 2016 verschenen

P. 12

BIJLAGE EDUCATIE:

De kunsthistoricus als rondleider

met illustratie van Julia Krewinkel

P. 15

De kunsthistoricus op tvInterview met Marc Pos

P. 22

en meer…

NV K

NV K

bu

llet

in 2

018/

2

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

21

iNsTiTuTiONeLe sTeuNLeDeN VNK:

NV K

Ver

enig

ing

Va

n n

eder

lan

dse

Ku

nst

his

tor

ici

22

colofonKunsthistorici is een uitgave van de Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici (VNK)

29ste jaargang, nr. 2, oktober 2018

Redactie Eline Levering Mphil, hoofd- en eindredactiedr. Annette de Vries, redactieraad

Vormgeving en opmaak Janna & Hilde Meeus, www.meeusontwerpt.nl

RedactieadresEline Levering, secretariaat@kunsthistorici.nl

Deze uitgave kwam tot stand met medewerking van:Wies PareeEpco RuniaFredric BaasMaite van DijkTerry van DrutenLars HendrikmanManon van der MullenSteven ten ThijeTom van der MolenAnnette de VriesEline Levering

Bestuur VNKdr. Annette de Vries, voorzitterGeerte Broersma MA, secretarisEllis Dullaart MA, penningmeesterdr. Arjan de Koomendr. Eloy KoldeweijMenno Jonker MAEpco Runia Marie Baarspul MAdrs. Marion van der Marel BA

AbonnementEen abonnement op Kunsthistorici is inbegrepen bij het lidmaatschap van de VNK. De jaarlijkse contributie be-draagt € 30,- en € 23,- (gepensioneer-den en studenten), ongeacht in welke maand men zich opgeeft. U wordt ver-zocht gebruik te maken van de toege-stuurde betalingsinstructies. Voor meer informatie kunt u zich wenden tot de ledenadministratie.

Kunsthistorici wordt digitaal verspreid.

OpzeggingLidmaatschap en abonnement worden jaarlijks stilzwijgend verlengd. Het lid-maatschap kan alleen schriftelijk bij de ledenadministratie worden opgezegd, op elk moment en met onmiddellijke ingang.

(Email)adreswijzigingen Doorgeven aan de ledenadministratie.

Secretariaat en ledenadministratie VNK t.a.v. Eline LeveringPostbus 90418 2509 LK Den Haag secretariaat@kunsthistorici.nl

www.kunsthistorici.nl

© Vereniging van Nederlandse Kunsthistorici

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uit-gever heeft ernaar gestreefd de rechten van deafbeeldingen volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, wordenverzocht zich tot de redactie te wenden.

Bu

LLeT

iN 2

018

/2

NV K