VAN OOSTSANEN

DONEERAAN JACOB!

DE EERSTE HOLLANDSE MEESTER

Beeld op voorkantDirck Jacobsz, Jacob Cornelisz van Oostsanen schildert zijn vrouw Anna, ca. 1550, olieverf op paneel, 62.1 × 49.4 cm, Ohio, Toledo Museum of Art

Jacob Cornelisz van Oostsanen uit het schetsboek, Kupferstickabinett, Berlijn

2

BEZOEKADRES Amsterdam Museum Stedelijk Museum Alkmaar

Kalverstraat 92 Canadaplein 1

Amsterdam Alkmaar

POSTADRES Postbus 3302 Postbus 53

1001 AC Amsterdam 1800 BC Alkmaar

T: +31 (0)20 5231 822 T: +31 (0)72 5489 789

E: info@amsterdammuseum.nl E: museum@alkmaar.nl

3

Voorwoord 5

Jacob Cornelisz van Oostsanen 6

De tentoonstelling 7

Help ons mee 8

RESTAURATIEDe geboorte van Christus 10

De verzoeking van Christus 12

Het martelaarschap van Bartholomeus 14 EDUCATIE Amsterdam in vogelvlucht 16

Schetsboek uit Berlijn 18

TECHNISCH ONDERZOEKDe mirakeldoeken 20

TRANSPORTNoli me tangere 22

De 4 portretten van Van Egmond 24

Transport 27

Overzicht internationaal bruikleen 28

Belastingvoordeel 33

Contactgegevens 35

INHOUDSOPGAVEPAGINA

David

en Ab

igeal. M

eer inform

atie pag

. 28

5

VOORWOORDTwee musea en een kerk hebben een gezamenlijke ambitie: het schitterende, relatief onbekende werk van de vroegzestiende-eeuwse meester Jacob Cornelisz van Oostsanen aan een groot publiek te presenteren. In het bijzondere concept voor de tentoonstelling Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester ligt onze droom besloten, een kunst- en sociaalhistorische tentoonstelling van het werk en leven van schilder en prentontwerper Jacob Cornelisz van Oostsanen, tijdgenoot van Albrecht Dürer en Lucas van Leyden.

De tentoonstelling is opgezet als een drieluik en zal van 15 maart tot en met 29 juni 2014 gelijktijdig op drie locaties te zien zijn: het Amsterdam Museum, het Stedelijk Museum Alkmaar en de Grote of Sint Laurenskerk te Alkmaar.

Voor het eerst wordt het werk van deze belangrijke, vroege Hollandse meester samengebracht in een smaakvol overzicht. Sinds eeuwen zullen de kunstwerken, die verspreid zijn geraakt over de beroemdste musea ter wereld, herenigd worden op Nederlandse bodem.

Al ruim drie jaar werken wij gezamenlijk aan het realiseren van dit ambitieuze tentoonstellingsproject, een droom die alleen werkelijkheid kan worden met uw steun. Een uniek overzicht van een verrassend oeuvre van topkwaliteit, gevat in een concept dat een groot publiek zal aanspreken en dat onmogelijk te realiseren is zonder de hulp van externe fi nanciers. Dit boekje geeft een overzicht van de verschillende onderdelen en activiteiten die deel uitmaken van het project en essentieel zijn voor de realisatie van de tentoonstelling. Deze deelprojecten zijn nog niet fi nancieel gedekt, maar kunnen door ieder die zich betrokken voelt worden geadopteerd middels een donatie. In dit boekje leest u meer hoe u dit kunt doen. Uw donatie is meer dan welkom! Namens alle betrokken medewerkers danken wij u bij voorbaat hartelijk.

Paul Spies Lidewij de KoekkoekDirecteur Amsterdam Museum Directeur Stedelijk Museum Alkmaar

6

JACOB CORNELISZ VAN OOSTSANEN

‘Geen cleen oorsaec en heeft het seer toenemende Amsterdam, hem hooghlijck te roemen

in onse Schilder-const, te hebben ghehadt in heel vroeghen tijdt, een soo uytnemenden

inwoonder oft Borgher, en groot Meester, in te handelen den Pinceel, als daer is gheweest

den roem verdienenden vermaerden Iacob Cornelisz van Oostsanen in Water-land.’

Karel van Mander, Het Schilder-boeck, Haarlem 1604.

Jacob Cornelisz van Oostsanen is de vroegst bekende Amsterdamse kunstenaar, die rond

1470 in Oostzaan geboren is en rond 1500 naar Amsterdam verhuisde. Daar kocht hij een

woonhuis annex atelier op de Kalverstraat. Hij voorzag kerken, kloosters en particulieren

van plafondschilderingen en paneelschilderijen (drieluiken, losse portretten en ander

werk) en hij maakte ruim tweehonderd houtsneden. Ook ontwierp hij voorstellingen voor

glasruitjes en religieuze parafernalia zoals misgewaden. Zijn vroege werk staat nog in de

middeleeuwse traditie, maar zijn latere werk draagt de duidelijke sporen van Renaissance-

idealen, die vermoedelijk mede afkomstig zijn van Jacobs bekendste leerling Jan van

Scorel.

Het oeuvre van Jacob Cornelisz bestaat uit circa 35 minutieus uitgewerkte schilderijen en

tweehonderd evenzo gedetailleerde houtsneden van ongekend hoge kwaliteit. Hij wordt

beschouwd als een van de grote Noord-Nederlandse meesters uit de eerste helft van de

zestiende eeuw.

7

DE TENTOONSTELLING VAN OOSTSANEN, DE EERSTE HOLLANSCHE MEESTER

De tentoonstelling Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester is als drieluik opgezet

en zal gelijktijdig op drie locaties worden gehouden. Dit geeft ons de mogelijkheid om

Jacob van Oostsanen vanuit drie verschillende invalshoeken te benaderen. In het Stedelijk

Museum Alkmaar zal De meester en zijn oeuvre getoond worden. Met talloze schilderijen,

houtsneden, tekeningen, glasruitjes en geborduurde gewaden wordt een vrijwel compleet

kunsthistorisch overzicht gecreëerd van het leven en werk van de meester.

In het Amsterdam Museum ervaart de bezoeker hoe de Amsterdammers rond 1500

leefden, woonden, werkten, bestuurden en hun geloof beleefden. Ook wordt de bezoeker

meegenomen naar het atelier van Jacob van Oostsanen aan de Kalverstraat, waar het

verhaal over de eerste culturele ondernemer van Amsterdam wordt verteld. De bezoeker

maakt kennis met de Amsterdamse clientèle van Jacob. Ook zijn er schilderijen en prenten

te zien van Jacobs zoons en kleinzoons, die het familieatelier tot ver in de zestiende eeuw

voortzetten.

In de Sint Laurenskerk in Alkmaar wordt met Het Laatste Oordeel, de gewelfschildering,

een letterlijk hoogtepunt getoond. Deze schildering voltooide Jacob samen met zijn

assistenten in 1518. Zowel de betekenis van de voorstelling, de toeschrijving aan Jacobs

atelier als de recentelijk voltooide restauratie worden uitgelicht. Tot slot zal Het land van

Jacob fungeren als de ruimtelijke verbinding tussen de drie locaties. Door middel van

routes tussen Amsterdam, Oostzaan en Alkmaar zal de bezoeker zich kunnen verplaatsen

in de zestiende-eeuwse leefomgeving van Jacob van Oostsanen.

De tentoonstelling wordt mede mogelijk gemaakt door de uitzonderlijke welwillendheid

van museale en particuliere bruikleengevers die ruimhartig bruiklenen hebben toegezegd,

juist omdat ze het grote belang inzien van deze eenmalige kans om het oeuvre van

Van Oostsanen bij elkaar te brengen en aan het publiek te presenteren. Deze brede

tentoonstelling met diepgaand onderzoek naar deze relatief goed gedocumenteerde

schilder die op het breukvlak van de Middeleeuwen en de Renaissance opereerde, verleent

ons nieuwe inzichten over de (relatief onbekende) Hollandse schilderkunst rond 1500.

Het wetenschappelijke belang van deze tentoonstelling wordt daarom door kunsthistorici

onderstreept. Bijzonder is dat het Rijksmuseum Amsterdam, naast het ruimhartig ter

beschikking stellen van zijn collectie, ook (inhoudelijke) expertise zal leveren. De Radboud

Universiteit Nijmegen levert daarnaast een inhoudelijke bijdrage door onderzoeks- en

onderwijstijd beschikbaar te stellen voor dr. D. Meuwissen, specialist op het gebied van

Van Oostsanen.

8

HELP ONS MEE VAN OOSTSANEN, DE EERSTE HOLLANDSE MEESTER TE REALISEREN!

De tentoonstelling Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester is een ambitieus tentoonstellingsproject met een uniek overzicht van een verrassend oeuvre van topkwaliteit, gevat in een concept dat een groot publiek zal aanspreken. Een project dat onmogelijk te realiseren is zonder de hulp van externe fi nanciers. Het is om deze reden dat wij iedereen, die het project Van Oostsanen, de eerste Hollandse Meester een warm hart toedraagt, vragen ons te helpen.

HOE KUNT U EEN DONATIE DOEN?Dit boekje geeft een overzicht van de verschillende onderdelen van het project die essentieel zijn voor de realisatie van de tentoonstelling. Deze deelprojecten zijn nog niet fi nancieel gedekt, maar kunnen door ieder die zich betrokken voelt deels of in zijn geheel worden geadopteerd middels een donatie.

De verschillende deelprojecten zijn overzichtelijk ondergebracht in vier categorieën:

• RESTAURATIE Niet alle werken bevinden zich in een even goede conditie. Dit kan het gevolg zijn van veroudering, maar ook van externe factoren als een ongunstig klimaat of eerdere restauraties. De conditie van de betreff ende schilderijen loopt sterk uiteen en het specifi eke restauratieplan varieert dan ook per object.

• EDUCATIEEducatie vormt een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling. De tentoonstel-ling biedt jong en oud de kans om voor even in de voetsporen te treden van de Amsterdamse meester en in zijn wereld te stappen. Voor de verschillende publieks-groepen worden producten ontwikkeld, variërend van lezingen, multi-media-tools en onderwijspakketten, tot aan cultuurhistorische fi etsroutes door Noord-Holland.

• TRANSPORT Het transporteren van oude kunst is niet zonder gevaren. Buiten het feit dat de

veiligheid van de kostbare werken centraal staat, moet ook rekening gehouden worden met aspecten als trillingen tijdens het vervoer, klimaatomstandigheden en temperatuurschommelingen die een risico vormen voor de conditie van de

eeuwenoude en kwetsbare schilderijen.

• ONDERZOEKOnderzoek naar kunstobjecten is van belang voor het bepalen van de conditie en kan veel onthullen over de werkwijze van de schilder. Tegelijkertijd is onderzoek ook nodig om meer te weten te komen over de man achter de kunstwerken: wie was Jacob Cornelisz en hoe zag zijn leven eruit?

9

Gew

elfschildering

en Gro

te Kerk A

lkmaar,....

Onder de objecten bevinden zich enkele werken die bijzondere aandacht verdienen.

Deze objecten zijn gemarkeerd als highlight.

Wilt u deelgenoot worden van onze droom en bent u geïnteresseerd in het ondersteunen

van een (deel)project middels een donatie, dan kunt u contact opnemen met Denise de

Boer, manager fondsenwerving van het Amsterdam Museum. (T +31 (0)20-5231721 of

d.deboer@amsterdammuseum.nl). Zij zal u nader informeren over de mogelijkheden voor

een donatie en, indien gewenst, inlichten over de belastingvoordelen bij het doen van een

gift aan een instelling met een culturele ANBI.

Als dank voor uw gift ontvangt u een donatiecertificaat van het door u ondersteunde

onderdeel en houden wij u op de hoogte van de voortgang van het project en in het

bijzonder van het door u ondersteunde deelproject. Bij een donatie vanaf € 500,- zal

u worden uitgenodigd voor een exclusieve voorbezichtiging van de tentoonstelling

met de betrokken kunsthistorische experts. Bij een donatie vanaf € 1.000,- bieden wij u

tevens graag een exclusieve tour door het Land van Jacob aan, waarbij we u zullen laten

kennismaken met het laatmiddeleeuwse cultureel erfgoed van Noord-Holland en de

schilderingen van Jacob van Oostsanen in situ.

RESTAURATIEDE GEBOORTE VAN CHRISTUS

€ 25.000,-

TOPSTUK

11

EEN BIJZONDER HAVENGEZICHT

Dit schilderij stelt de Geboorte van Christus voor. In het midden van de voorstelling ligt

het Christuskind in een stenen kribbe. Aan weerszijden knielen Maria en Jozef. Overal

verschijnen musicerende engeltjes. Uiterst rechts op de voorgrond is Margriet Boelen

afgebeeld, de schenkster van het schilderij, met tegenover Margriet haar broer Vechter.

De twee fi guren in het midden naast het Christuskind stellen hun ouders voor, die al vijftig

jaar voordat het schilderij vervaardigd werd overleden waren.

De schenkster van dit werk is een vrouw, wat in die tijd vrij uitzonderlijk was. Ook

bijzonder is het havengezicht met schepen en scheepswerven op de achtergrond. Niet

alleen is dit het eerste havengezicht in de Noord-Nederlandse schilderkunst, maar ook

is een havengezicht als achtergrond zeer ongebruikelijk bij de geboorte van Christus.

Bethlehem was immers geen havenstad. Het klooster waaraan dit werk geschonken werd,

heette echter St. Andreas ter Heilige Haven van Redding. De verwijzing naar de naam

speelde kennelijk een belangrijkere rol dan de historische juistheid.

Bijzonder aan dit schilderij is dat het Museo Capodimonte het stuk nog nooit heeft uit

geleend.

CONDITIERestauratie van dit paneel is zeer noodzakelijk. Tussen de drie planken waaruit het paneel

is opgebouwd zijn twee grote breuklijnen ontstaan. De breuklijnen vormen een groot

risico voor verder verfverlies. Tevens zal het paneel bij een restauratie beter gefi xeerd

moeten worden in de lijst, om bollingen van de planken te voorkomen. Dit soort bollingen

kunnen direct leiden tot meer barsten en verder verfverlies. Tot slot is het verwijderen en

vervangen van een vervuilde vernislaag zeer wenselijk. De verouderde vernislaag geeft

het werk namelijk een gelige glans die geen recht doet aan deze prachtige Geboorte van

Christus.

Jacob Cornelisz van Oostsanen, De geboorte van Christus, 1512, olieverf op paneel, 128 x 177 cm, Napels, Museo e Galleria Nazionale di Capodimonte.

RESTAURATIEDE VERZOEKING VAN CHRISTUS

€ 27.500,-

13

TERUG NAAR DE OORSPRONKELIJKE VORM

Dit paneel was oorspronkelijk een klokvormig zijluik dat tot een altaarstuk behoorde. Van

deze oude vorm is nu niets meer te zien. De van oorsprong gewelfde bovenkant van het

luik werd deels afgezaagd en met een groot inzetstuk aangevuld, waarop grof een blauwe

lucht en bosschages werden geschilderd. Linksboven schemert nog door de bovenste

verfl aag de oorspronkelijke vorm van het paneel door.

Dit paneel behoorde tot een groot altaarstuk dat waarschijnlijk gemaakt is voor de abdij

van Egmond, vlakbij Alkmaar.

De Verzoeking van Christus beeldt de beproeving uit die de duivel Christus direct na zijn

doop liet ondergaan door hem veertig dagen in de woestijn te laten verblijven. Hoewel

dit thema binnen de vroege Nederlandse schilderkunst niet uniek is, is de manier waarop

Jacob Cornelisz het thema uitgewerkt heeft dat wél. In tegenstelling tot de beproevingen

zelf heeft hij juist het moment daarna in beeld gebracht: Christus die omringd wordt door

engelen nadat de duivel hem verlaten heeft.

CONDITIEOndanks het feit dat het oorspronkelijke verfoppervlak zich in een redelijke conditie

bevindt, is restauratie zeer gewenst. Van de oorspronkelijke klokvorm is niets meer te

zien; het huidige rechthoekige formaat was kennelijk aantrekkelijker. De voorgenomen

restauratie dient in de eerste plaats om het dunne paneel en de verfl agen te stabiliseren

en om de averkleurde retouches en vergeelde vernis te verwijderen. Daarnaast zal de

vleugel zijn oorspronkelijke uiterlijk en vorm terugkrijgen door het niet originele inzetstuk

en de bijgeschilderde bosschages te verwijderen.

Jacob Cornelisz van Oostsanen, De Verzoeking van Christus, ca. 1526 - 1528, olieverf op paneel, 163 x 90 cm. Aken, Suermondt-Ludwig Museum.

RESTAURATIEHET MARTELAARSCHAP VAN BARTHOLOMEUS

€ 28.140,-

15

© Stichting Restauratie Atelier Limburg

EEN VERBORGEN MEESTERWERK

Dit paneel met het Martelaarschap van Bartholomeus werd in 1996 ontdekt tijdens een

inventarisatie voor een tentoonstelling. Op het schilderij worden scènes getoond uit het

leven van de apostel Bartholomeus. Interessant is dat het paneel in formaat, iconografi e

en stijl sterk overeenkomt met een eveneens aan Jacob Cornelisz toegeschreven schilderij

met Scènes uit het leven van Hubertus uit Berlijn. Beide werken behoorden waarschijnlijk

tot hetzelfde altaarstuk en zullen op de tentoonstelling worden herenigd.

Het paneel behoort tot de vroegst bekende werken van Jacob Cornelisz en is van

ongekend hoge kwaliteit. Reden waarom een grondige restauratie zeer de moeite waard

is.

CONDITIERestauratie van dit schilderij is noodzakelijk omdat achter de gele en oude vernis een

meesterwerk van hoge kwaliteit verborgen ligt. De planken van het paneel hebben

een lichte bolling waardoor er barsten over de gehele lengte van het schilderij zijn

ontstaan. Ook opstaande verf (zie detail) en blaasvorming zijn hier een gevolg van.

Dit soort problemen kan leiden tot verfverlies. Bovendien bevat het schilderij storende

overschilderingen die vermoedelijk aangebracht zijn bij een oude restauratie. De

conserverings- en restauratiebehandeling zal leiden tot directe verbetering van de

toestand van het schilderij: een beter leesbaar en meer authentiek verfoppervlak.

Jacob Cornelisz van Oostsanen, Het martelaarschap van Bartholomeus, ca. 1490-1500, olieverf op paneel, 120 x 69,5 cm, Poeldijk, Parochie Bartholomeus.

EDUCATIEGEZICHT OP AMSTERDAM IN VOGELVLUCHT

€ 27.500,-

17

DE OUDSTE PLATTEGROND VAN AMSTERDAM

Vandaag de dag zijn plattegronden en stadsaanzichten maar een muisklik van ons verwijderd, denk aan google earth. Vroeger was men voor dergelijke weergaven van ruimtelijke gebieden daarentegen volledig afhankelijk van kunstenaars. Cornelis Anthonisz (1500-1561), kleinzoon van Jacob Cornelisz, was de eerste kunstenaar die zo’n plattegrond op groot formaat schilderde. Hij is waarschijnlijk in alle kerktorens van Amsterdam geklommen om deze plattegrond te kunnen maken.

Bijzonder aan deze oudst bekende plattegrond van Amsterdam is dat hij een prachtig overzicht geeft van de stad in vogelvlucht. Het schilderij nodigt uit om de details te bekijken en met een animatie krijgt de bezoeker een beeld van Amsterdam uit die tijd. Vele markante gebouwen laten zich herkennen: de Dam met het oude Stadhuis en de Nieuwe Kerk, de Oude Kerk, de Sint Anthonispoort. De talrijke kloosters zijn gedetailleerd weergegeven en zelfs de meeste huizen kunnen afzonderlijk worden herkend. Ook het atelier van Jacob Cornelisz is te zien. Een animatie zal het schilderij tot leven wekken. Hier wordt het Amsterdam in de tijd van Jacob voorgesteld.

EDUCATIEBezoekers krijgen de mogelijkheid Amsterdam door de ogen van de schilder te bekijken. De bezoekers waant zich in een bruisende katholieke handelstad aan de vooravond van de Gouden eeuw. Het vergt veel tijd om een goed onderzoek te doen naar de vele gebouwen en alle details waarheidsgetrouw te visualiseren in een animatie. Bovendien is dit product duurzaam omdat het ook na de tentoonstelling nog gebruikt zal worden, aangezien het schilderij tot een van de topstukken van het Amsterdam Museum wordt gerekend.

Cornelis Anthonisz., Gezicht op Amsterdam in vogelvlucht, 1538, olieverf op paneel, 116 x 159 cm, Amsterdam Museum.

EDUCATIEEEN BIJZONDER SCHETSBOEK UIT BERLIJN

€ 16.000,-

HIGHLIGHT

19

EEN KIJKJE ACHTER DE SCHERMEN

Het zogenaamde Berlijnse schetsboek is een van de meest bijzondere onderdelen van de tentoonstelling. Het is namelijk het schetsboekje, bestaande uit 48 dubbelzijdig betekende bladen, afkomstig uit de werkplaats van Jacob Cornelisz. De bladen staan vol met prachtige tekeningen: portretten, fi guurstudies, stadsgezichten, perspectiefstudies, ornamenten en dierstudies. Het werk vormt een van de vroegste voorbeelden uit de Noordelijke Nederlanden van een schetsboek met werkplaatsmodellen. Het is uitzonderlijk dat het boek in zo’n goede staat - en nagenoeg compleet - bewaard is gebleven.

De bladen uit het boekje leiden ons als het ware het atelier van de meester in: de tekeningen functioneerden als werkplaatsmodellen, die telkens opnieuw konden worden gebruikt. Een groot aantal tekeningen is direct te relateren aan de schilderijen en houtsneden van Jacob Cornelisz. Bovendien proeven we ook iets van het leven in het laatmiddeleeuwse Amsterdam: de afbeelding hier toont een stoff elijk overschot in verre staat van ontbinding, opgehangen aan een paal. Dit lijk werd door Jacob Cornelisz of een van zijn medewerkers mogelijk getekend op de Volewijck, een landtong aan de overkant van het IJ. Hier werden de lichamen van op de Dam geëxecuteerde misdadigers opgehangen als waarschuwing.

EDUCATIEVan het schetsboek, wat in de vitrine in het Amsterdam Museum getoond zal worden, kan de bezoeker slechts één bladzijde zien. Omdat de prachtige tekeningen allemaal de moeite waard zijn om getoond te worden, zal het complete schetsboek voor de tentoonstelling gedigitaliseerd worden. En op deze manier krijgt de bezoeker in beide musea het boekje in zijn geheel te zien.

De bezoeker kan eenvoudig door het digitale schetsboek bladeren, de schetsen bekijken en uitvergroten én ze vergelijken met de echte schilderijen. Er wordt ingespeeld op de belevingswereld van bezoekers. Wie gaat de uitdaging aan om bijvoorbeeld de uil, het schip of de man die ergens in het schetsboek verborgen staan te ontdekken in de schilderijen van Jacob Cornelisz?

Digitaliseren geeft ons de mogelijkheid om een verdieping te bieden aan het publiek, om extra informatie toe te voegen en asociaties met schilderijen en bestaande gebouwen

op te roepen.

Atelier van Jacob Cornelisz van Oostsanen, Het Berlijnse schetsboek, ca. 1520 - 1535, 48 dubbelzijdige bladzijden, 14,5 x 10 cm, Kupferstichkabinett, Berlijn.

TECHNISCH ONDERZOEKDE MIRAKELDOEKEN HIGHLIG

HT

€ 35.910,-

21

HET WONDER VAN AMSTERDAM

Acht schilderfragmenten op linnen van de hand van Jacob Cornelisz van Oostsanen, met

daarop afgebeeld het Mirakel van Amsterdam, behoren tot de grootste schatten van

het Amsterdam Museum. De overzichtstentoonstelling in 2014 vormt de aanleiding tot

onderzoek naar en behandeling van deze zeldzame doekschilderingen, zodat deze tijdens

de tentoonstelling en daarna in volle glorie te zien kunnen zijn.

De schildering van Het mirakel ter Heilige Stede moet rond 1518 zijn ontstaan. De

fragmenten verbeelden scènes uit het verhaal van een eucharistisch wonder dat in

1345 plaatsvond. Volgens het verhaal kreeg een stervende man in de Kalverstraat een

hostie toegediend, die hij later weer uitbraakte. Het braaksel werd, samen met de hostie,

door de meid in het haardvuur gegooid. De hostie bleek de volgende ochtend echter

ongeschonden te zijn en keerde telkens op wonderbaarlijke wijze weer terug in de open

haard in de Kalverstraat, totdat zij in een processie naar de Oude Kerk werd gebracht.

Nadat het wonder offi cieel door de paus was erkend werd er voor de hostie een kapel

gebouwd, die talloze pelgrims aantrok. Waarschijnlijk maakten Jacobs doekschilderingen

deel uit van de decoratie van de kapel. Overigens was het verhaal niet alleen in de

zestiende eeuw populair, ook vandaag de dag leeft het nog voort: de verering uit zich

sinds eind negentiende eeuw in een stille tocht (de Stille Omgang) en trekt jaarlijks

duizenden gelovigen naar Amsterdam.

ONDERZOEKHet is niet bekend hoe de acht losse fragmenten waren opgesteld. Moesten ze

functioneren als processievaandels die jaarlijks door de stad gedragen werden? Zijn

ze daarom op doek in plaats van paneel geschilderd? Of waren ze bestemd voor in de

kapel zelf, ter illustratie van het wonder dat daar had plaatsgevonden, voor de drommen

pelgrims die de kapel bezochten? De mirakeldoeken worden natuurwetenschappelijk

onderzocht met röntgenstralen en infraroodrefl ectografi e. Ook worden minuscule

verfmonsters genomen en geanalyseerd. Op basis hiervan hopen we niet alleen de

oorspronkelijke functie te achterhalen, maar ook licht te kunnen werpen op de werkwijze

van de kunstenaar.

Jacob Cornelisz van Oostsanen, Het Mirakel van Amsterdam (in acht fragmenten), ca. 1518, tempera op doek, variërend van 76 x 27 cm tot 112 x 39 cm, Amsterdam, Amsterdam Museum, bruikleen Protestantse Kerk Amsterdam.

TRANSPORTNOLI ME TANGERE

€ 900,-

HIGHLIGHT

23

DE PAREL IN HET OEUVRE VAN JACOB CORNELISZ

Als Maria Magdalena na de kruisiging van Christus naar diens graf gaat, ontdekt zij dat dit

leeg is. Ze vraagt de hovenier van het kerkhof waar Christus’ lichaam gebleven is, maar

dan ziet zij pas dat de man Christus zelf is, die uit zijn dood is opgestaan. Hij spreekt tot

haar: ‘raak mij niet aan (in het Latijn: Noli Me Tangere) want ik ben nog niet opgevaren tot

Mijn Vader’. Deze tekst is in het Latijn te lezen op de zoom van het gewaad van Christus.

Dit is het vroegst gedateerde schilderij van Jacob Cornelisz: op de zalfpot van Maria

Magdalena is met Romeinse cijfers de datering MCCCCCVII (1507) weergegeven. Het

schilderij is zeer gedetailleerd geschilderd. Ook de achtergrond is minutieus uitgevoerd;

zo zijn er twee konijntjes te zien ter grootte van speldenknopjes.

TRANSPORTHet transport van eeuwenoude objecten is niet zonder gevaren. Risico’s als trillingen

tijdens het vervoer, te hoge of lage luchtvochtigheid en temperatuurschommelingen

moeten zoveel mogelijk worden beperkt. Daarom wordt gebruik gemaakt van speciaal

ontworpen kisten, die trillingen van het vervoer en de schommelingen in relatieve

luchtvochtigheid opvangen. In het geval van Noli me tangere wordt er een speciale

klimaatkist op maat gemaakt: een turtle-kist. Dit verende kistje bestaat uit doorzichtig,

thermoplastisch kunststof en houten lijsten, is bekleed met vilt en zal luchtdicht verzegeld

worden. Zo worden invloeden van buitenaf tot een minimum beperkt en kan Noli me

tangere in volle glorie in Alkmaar worden getoond.

Jacob Cornelisz van Oostsanen, Noli me tangere, 1507, olieverf op paneel, 54,5 x 39 cm, Kassel, Staatliche Museen, Gemäldegalerie.

TRANSPORTDE PORTRETTEN VAN JAN GERRITSZ. VAN EGMOND HIGHLIG

HT

24

€ 18.500,-

25

MIDDELEEUWSE PROPAGANDA

Een van de meest intrigerende mysteries in het oeuvre van Jacob Cornelisz vormt de serie

portretten van Jan Gerritsz van Egmond. De Alkmaarse burgemeester (? – 1523) is met

zijn kostbare kostuum en gouden reukbal weergegeven als een vermogend man. Op de

achtergrond is een landschap te zien met mogelijk de omgeving van kasteel Nieuwburg

(het huidige Nijenburg) bij Alkmaar waarvan Jan Gerritsz heer was.

Bijzonder is dat er van dit portret vier versies bestaan, waarvan er drie naar Alkmaar

komen. De panelen lijken op het eerste gezicht hetzelfde, maar blijken iets van elkaar te

verschillen in decoratie, wapenschild, en houding van de hand. Het is niet bekend welke

van de versies het prototype is. Waarom Jacob Cornelisz destijds meerdere identieke

portretten van Van Egmond vervaardigde is evenmin bekend: waarschijnlijk zijn ze

geschilderd als een vorm van propaganda voor de geportretteerde. Het is ook mogelijk

dat de portretten bestemd waren voor de kinderen van de voorgestelde: hij had er

namelijk zeventien.

TRANSPORTNaast de algemene risico’s die gelden voor het transport, krijgen deze portretten met

bijzondere omstandigheden te maken omdat ze na bijna vijf eeuwen weer herenigd

worden op Nederlandse bodem. De drie portretten worden vanuit New York, Parijs en

Amsterdam naar Alkmaar vervoerd, wat tot hoge transportkosten leidt. De tentoonstelling

vormt de aanleiding en een unieke kans tot een nadere onderzoek en inspectie van de

werken, aangezien zij nooit eerder collectief getoond zijn geweest. De resultaten van

dit onderzoek worden gepresenteerd op een symposium, dat door de partners word

georganiseerd.

Jacob Cornelisz van Oostsanen, Jan Gerritsz van Egmond (drie portretten), ca. 1518, olieverf op paneel, ca. 42 x 32 cm. Locaties: Parijs, Musée du Louvre; Amsterdam, Rijksmuseum; New York, privé-collectie.

Saul b

ij de heks van E

ndo

r, 1526, o

lieverf op

paneel, 85.5 × 122.8 cm

, Rijksm

useum A

msterd

am

27

TRANSPORT Voor het transport van de eeuwenoude en kwetsbare objecten wordt gebruik

gemaakt van speciale klimaatkisten, die trillingen van het vervoer en schommelingen

in temperatuur en luchtvochtigheid zo veel mogelijk moeten beperken. De kostbare

panelen zullen vanaf de hele wereld vervoerd worden, wat tot hoge transportkosten

leidt. De werken zijn afkomstig uit onder andere New York, Chicago, Napels, Antwerpen,

Kopenhagen en Wenen. De objecten zullen per vrachtwagen, trein of vliegtuig worden

vervoerd.

Bijzonder is dat de meeste werken na bijna vijf eeuwen voor het eerst weer herenigd

zullen worden met elkaar op Nederlandse bodem. De panelen zijn verspreid geraakt

over de beroemdste musea wereldwijd en worden voor de tentoonstelling eenmalig

samengebracht in een uniek overzicht over Jacob Cornelisz van Oostsanen.

1 Besnijdenis. Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1517, olieverf op paneel, 109,2 x 60,3 cm, Portland, Oregan, Portland Art Museum

4 Jacob Cornelisz. schildert zijn vrouw Anna, Dirck Jacobsz, 1550, olieverf op paneel, ca. 62,1 x 49,4 cm, Toledo Museum of Art

Aanbidding met musicerende engelen. Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1512, olieverf op paneel, 97 x 75 cm, Chicago, Art Institute

3

Maria met musicerende engelen. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, ca. 1515, olieverf op paneel, 71,8 x 55,3 cm, USA, Priveverzameling

David en Abigeal. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, 1507 - 1508, olieverf op paneel, 87 x 67,5 cm, Kopenhagen, Statens Museum for Kunst

6

8

Maria Magdalena. Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1519, olieverf op paneel, 48 x 40 cm, St. Louis Art Museum

Portret van Jan Gerritsz van Egmond. Jacob Cornelisz. van Oostsanen, ca. 1518, olieverf op paneel, 42 x 32 cm, New York, Priveverzameling

2

5

De kruisiging.Jacob Cornelisz. van Oostsanen, 1507, olieverf op paneel, 99,1 x 78 cm, Priveverzameling, USA

Noli me tangere.Jacob Cornelisz. van Oostsanen, 1507, olieverf op paneel, 54,5 x 39 cm, Kassel, Museum Schloss Wilhelmshöhe

7

9

1

2

34

56

7

28

W

10 11

12 13

14 15

16 17

18

Christus als man van smarten.Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1509 - 1510, olieverf op paneel, 23,5 x 16 cm, Antwerpen, Museum Mayer van de Bergh

Maria met musicerende engelen en Pompejus Occo.Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1515, olieverf op paneel, 107 x 30 cm, Antwerpen, Koninklijk museum voor Schone Kunsten

Rust op de vlucht naar Egypte.Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1515, olieverf op paneel, diameter 29,7 cm, Aken, Suermondt Ludwich Museum

Portret van Jan Gerritsz van Egmond.Jacob Cornelisz. van Oostsanen, ca. 1518, olieverf op paneel, 42 x 32 cm, Parijs, Musee de Louvre

Maria op de maansikkel en Anna te drieen.Jacob Cornelisz van Oostsanen en werkplaats, ca. 1525, olieverf op paneel, 30 x 18 cm - 31 x 15,5 cm, Musee de la Ville Strasbourg

Scene uit het leven van Hubertus.Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1510 - 1511, olieverf op paneel, 118 x 68 cm, Berlijn, Staatliche Gemaldesammlungen

Aanbiddingen met Augusteijn van Teijlingen en vrouw.Jacob Cornelisz van Oostsanen, ca. 1518, olieverf op paneel, 42 x 32 cm - 50 x 17 cm, Berlijn, Staatliche Gemaldesammlungen

Het Berlijnse schetsboek.Atelier van Jacob Cornelisz van Oostsanen, begin 16e eeuw, 48 dubbelzijdige folio, 14,5 x 10 cm, Museen zu Berlin, Berlijn

Aanbidding der herders met familie Boelen.Jacob Cornelisz van Oostsanen, 1512, olieverf op paneel, 120 x 77 cm, Napels, Museo e Galleria Nazionale di Capodimonte

1113

14

12 9

18

15

8

1617

10

OVERZICHT INTERNATIONAAL BRUIKLEEN

29

Het B

erlijnse schetsbo

ek. Meer info

rmatie o

p p

ag. 19

De d

rie Anna;s. M

eer inform

atie op

pag

. 28

31

Po

rtret van Jacob

Co

rnelisz van Oo

stsanen, 1533, Olieverf o

p p

aneel, 38 x 30 cm

t. Rijksm

useum A

msterd

am

33

BELASTINGVOORDEEL BIJ GIFT AAN INSTELLING MET CULTURELE ANBI

Het Amsterdam Museum en Stedelijk Museum Alkmaar hebben sinds 1 januari 2012

de status culturele ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling). Een gift aan een

ANBI die is aangemerkt als culturele instelling, levert tijdelijk extra voordeel op in de

inkomstenbelasting. U mag uw gift aan het Amsterdam Museum met een multiplier van

25% verhogen. De belastingdienst accepteert dus dat u een kwart meer aftrekt dan u

eigenlijk heeft geschonken.

Een gift van bijvoorbeeld € 1.000,- wordt als aftrekpost verhoogd met 25% naar € 1.250,-.

Afhankelijk van de belastingschijf levert dit een fi scale teruggave op tussen de € 412,50

(bij belastingschijf 1) en € 650,- (belastingschijf 3).

In een aantal gevallen is de bijdrage ook voor ondernemingen aftrekbaar. Om die aftrek te

kunnen beoordelen is het van belang de achterliggende reden van de bijdrage te kennen.

Graag informeren wij u daar desgevraagd over.

Voor het aftrekken van gewone giften gelden de volgende voorwaarden:

• Beide musea leveren geen tegenprestatie voor de giften.

• U kunt met schriftelijke stukken, zoals bankafschriften of kwitanties, aan de

Belastingdienst aantonen dat u de giften hebt gedaan.

• Het totale bedrag van uw giften is meer dan het drempelbedrag.

• U mag voor deze giften in totaal niet meer aftrekken dan het maximum.

Voornoemde informatie is afkomstig van de website van de Belastingdienst (www.belastingdienst.nl).

Beeld op achterkantCornelis Buys II, De scheiding van Jacob en Laban, ca. 1535, op paneel, 94.1 x 108.9 cm, Prive collectie te zien bij galerie Johnny van Haeften LTD, Londen.

34

35

CONTACTGEGEVENS

Voor vragen of opmerkingen over de inhoudelijke kant van de tentoonstelling, een kostenspecifi catie of over het doen van een fi nanciële bijdrage aan de overzichtstentoonstelling kunt u terecht bij Denise de Boer, manager fondsen- en sponsorwerving van het Amsterdam Museum (T +31 (0)20-5231721 of d.deboer@amsterdammuseum.nl)

BEZOEKADRES Amsterdam Museum Stedelijk Museum AlkmaarKalverstraat 92 Canadaplein 1Amsterdam Alkmaar

POSTADRES Postbus 3302 Postbus 531001 AC Amsterdam 1800 BC Alkmaar

T: +31 (0)20 5231 822 T: +31 (0)72 5489 789E: info@amsterdammuseum.nl E: museum@alkmaar.nl

36

MEDE MOGELIJK

GEMAAKT DOOR

JOHNNY VAN HA

EFTEN LTD.