VANKULU LÜGATİ

VANKULU MEHMED

2. CİLT

]أ م ع] - ]ي]

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTILibrary of Congress A CIP Catalog Record

Mehmed b. Mustafâ el-VânîVankulu Lügati, 2. Cilt (2 Cilt)

1. Mehmed b. Mustafâ el-Vânî, 2. Müteferrika, 3. Arapça Sözlük, 4. Vankulu Mehmed, 5. Arap Dili ve Edebiyatı, 6. Türk Dili ve Edebiyatı, 7. Osmanlı Türkçesi

ISBN: 978-975-17-3798-4 (2. Cilt) / 978-975-17-3760-1 (Takım)

Copyright © Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Her hakkı mahfuzdur. Bütün yayın hakları Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’na aittir. Başkanlığın izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğaltılamaz.

T. C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu BaşkanlığıSüleymaniye Mah. Kanuni Medresesi Sok. No:5 34116 Fatih / İstanbulTel. : +90 (212) 511 36 37Faks : +90 (212) 511 37 00info@yek.gov.trwww.yek.gov.tr

TÜRKİYE YAZMA ESERLER KURUMU BAŞKANLIĞI YAYINLARI: 52

Edebiyat ve Sanat Serisi : 14Sözlük Dizisi : 2

Kitabın adı : VANKULU LÜGATİ 2. Cilt ]2) ; ]أ م ع[ - ]ي Cilt)Müellifi : VANKULU MEHMED EFENDİ (Mehmed b. Mustafâ el-Vânî) (ö.1592)

Yayın hazırlık - Çeviri yazı : Mustafa Koç Eyyüp Tanrıverdi Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Dicle Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı

Editör : Mustafa Koç

Arşiv Kayıt : Vankulu Müteferrika baskısı

Kitap tasarım : Abdusselam Ferşatoğlu

Yapım : Fotografika Ltd. Şti.Baskı : Pasifik Ofset, Cihangir Mah. Baha İş Merkezi A Blok 34310 Haramidere-İstanbul. Tel.: 0212 412 17 77 Sertifika No. 12027Baskı yeri ve yılı : İstanbul 2015Baskı miktarı : 1. Baskı, 2000 adet

Vankulu lügati

Vankulu mehmed efendi(Mehmed b. Mustafâ el-Vânî)

(ö. 1592)

2. Cilt

]أ م ع] - ]ي]

Yayına Hazırlayanlar

Mustafa KoçEyyüp Tanrıverdi

İÇİNDEKİLER (Cilt 2)

TRANSKRİPSİYON ALFABESİ 1304

BÂBU’L-¡AYN 1307Faslu’l-elif 1307Faslu’l-bâ™ 1308Faslu’t-tâ™ 1315Faslu’&-&â™ 1318Faslu’l-cîm 1319Faslu’l-«â™ 1326Faslu’d-dâl 1332Faslu’≠-≠âl 1337Faslu’r-râ™ 1339Faslu’z-zây 1353Faslu’s-sîn 1355Faslu’ş-şîn 1363Faslu’§-§âd 1370Faslu’∂-∂âd 1376Faslu’†-†â™ 1382Faslu’@-@â™ 1385Faslu’l-fâ™ 1386Faslu’l-…âf 1390Faslu’l-kâf 1406Faslu’l-lâm 1410Faslu’l-mîm 1413Faslu’n-nûn 1419Faslu’l-vâv 1426Faslu’l-hâ™ 1436Faslu’l-yâ™ 1441

BÂBU’L-∏AYN 1443Faslu’l-elif 1443Faslu’l-bâ™ 1444Faslu’t-tâ™ 1446Faslu’&-&â™ 1447Faslu’d-dâl 1447Faslu’r-râ™ 1448Faslu’z-zây 1450Faslu’s-sîn 1451Faslu’ş-şîn 1453Faslu’§-§âd 1453Faslu’∂-∂âd 1456Faslu’l-fâ™ 1456

Faslu’l-lâm 1458Faslu’l-mîm 1458Faslu’n-nûn 1459Faslu’l-vâv 1461Faslu’l-hâ™ 1462

BÂBU’L-F 1463Faslu’l-elif 1463Faslu’t-tâ™ 1468Faslu’&-&â™ 1469Faslu’l-cîm 1470Faslu’l-√â™ 1476Faslu’l-«â™ 1483Faslu’d-dâl 1494Faslu’≠-≠âl 1496Faslu’r-râ™ 1498Faslu’z-zây 1503Faslu’s-sîn 1507Faslu’ş-şîn 1516Faslu’§-§âd 1521Faslu’∂-∂âd 1527Faslu’†-†â™ 1530Faslu’@-@â™ 1535Faslu’l-¡ayn 1537Faslu’l-πayn 1546Faslu’l-fâ™ 1550Faslu’l-…âf 1551Faslu’l-kâf 1557Faslu’l-lâm 1563Faslu’n-nûn 1567Faslu’l-vâv 1576Faslu’l-hâ™ 1581

BÂBU’L-¢ÂF 1585Faslu’l-elif 1585Faslu’l-bâ™ 1588Faslu’t-tâ™ 1594Faslu’&-&â™ 1595Faslu’l-cîm 1596Faslu’l-√â™ 1597Faslu’l-«â™ 1607Faslu’d-dâl 1614

Faslu’≠-≠âl 1620Faslu’r-râ™ 1622Faslu’z-zây 1630Faslu’s-sîn 1635Faslu’ş-şîn 1641Faslu’§-§âd 1647Faslu’∂-∂âd 1650Faslu’†-†â™ 1651Faslu’l-¡ayn 1660Faslu’l-πayn 1674Faslu’l-fâ™ 1677Faslu’l-…âf 1686Faslu’l-lâm 1687Faslu’l-mîm 1691Faslu’n-nûn 1697Faslu’l-vâv 1703Faslu’l-hâ™ 1709Faslu’l-yâ™ 1711

BÂBU’L-KÂF 1713Faslu’l-elif 1713Faslu’l-bâ™ 1716Faslu’t-tâ™ 1719Faslu’l-√â™ 1720Faslu’d-dâl 1725Faslu’r-râ™ 1729Faslu’z-zây 1731Faslu’s-sîn 1732Faslu’ş-şîn 1736Faslu’§-§âd 1739Faslu’∂-∂âd 1740Faslu’l-¡ayn 1742Faslu’l-fâ™ 1745Faslu’l-kâf 1749Faslu’l-lâm 1749Faslu’l-mîm 1751Faslu’n-nûn 1756Faslu’l-vâv 1758Faslu’l-hâ™ 1760

BÂBU’L-LÂM 1763Faslu’l-elif 1763

Faslu’l-bâ™ 1774Faslu’t-tâ™ 1786Faslu’&-&â™ 1788Faslu’l-cîm 1793Faslu’l-√â™ 1806Faslu’l-«â™ 1822Faslu’d-dâl 1834Faslu’≠-≠âl 1841Faslu’r-râ™ 1843Faslu’z-zây 1855Faslu’s-sîn 1861Faslu’ş-şîn 1872Faslu’§-§âd 1880Faslu’∂-∂âd 1884Faslu’†-†â™ 1887Faslu’@-@â™ 1892Faslu’l-¡ayn 1893Faslu’l-πayn 1914Faslu’l-fâ™ 1922Faslu’l-…âf 1929Faslu’l-kâf 1942Faslu’l-lâm 1949Faslu’l-mîm 1950Faslu’n-nûn 1958Faslu’l-vâv 1973Faslu’l-hâ™ 1981Faslu’l-yâ™ 1989

BÂBU’L-MÎM 1991Faslu’l-elif 1991Faslu’l-bâ™ 2001Faslu’t-tâ™ 2008Faslu’&-&â™ 2011Faslu’l-cîm 2014Faslu’l-√â™ 2023Faslu’l-«â™ 2037Faslu’d-dâl 2046Faslu’≠-≠âl 2054Faslu’r-râ™ 2055Faslu’z-zây 2068Faslu’s-sîn 2074

Faslu’ş-şîn 2085Faslu’§-§âd 2092Faslu’∂-∂âd 2098Faslu’†-†â™ 2101Faslu’@-@â™ 2105Faslu’l-¡ayn 2107Faslu’l-πayn 2123Faslu’l-fâ™ 2128Faslu’l-…âf 2134Faslu’l-kâf 2147Faslu’l-lâm 2155Faslu’l-mîm 2167Faslu’n-nûn 2167Faslu’l-vâv 2177Faslu’l-hâ™ 2185Faslu’l-yâ™ 2194

BÂBU’N-NÛN 2197Faslu’l-elif 2197Faslu’l-bâ™ 2207Faslu’t-tâ™ 2214Faslu’&-&â™ 2215Faslu’l-cîm 2219Faslu’l-√â™ 2225Faslu’l-«â™ 2235Faslu’d-dâl 2239Faslu’≠-≠âl 2246Faslu’r-râ™ 2248Faslu’z-zây 2256Faslu’s-sîn 2260Faslu’ş-şîn 2268Faslu’§-§âd 2273Faslu’∂-∂âd 2275Faslu’†-†â™ 2279Faslu’@-@â™ 2282Faslu’l-¡ayn 2284Faslu’l-πayn 2296Faslu’l-fâ™ 2299Faslu’l-…âf 2303Faslu’l-kâf 2310Faslu’l-lâm 2315Faslu’l-mîm 2322Faslu’n-nûn 2332

Faslu’l-vâv 2333Faslu’l-hâ™ 2338Faslu’l-yâ™ 2341

BÂBU’L-H™ 2345Faslu’l-elif 2345Faslu’l-bâ™ 2349Faslu’t-tâ™ 2351Faslu’l-cîm 2352Faslu’d-dâl 2354Faslu’r-râ™ 2355Faslu’s-sîn 2357Faslu’ş-şîn 2360Faslu’§-§âd 2363Faslu’l-¡ayn 2364Faslu’l-fâ™ 2367Faslu’l-…âf 2370Faslu’l-kâf 2371Faslu’l-lâm 2373Faslu’l-mîm 2374Faslu’n-nûn 2376Faslu’l-vâv 2380Faslu’l-hâ™ 2383Faslu’l-yâ™ 2384

BÂBU’L-VÂVİ ve’l-Y 2385Faslu’l-elif 2385Faslu’l-bâ™ 2402Faslu’t-tâ™ 2413Faslu’&-&â™ 2415Faslu’l-cîm 2421Faslu’l-√â™ 2431Faslu’l-«â™ 2450Faslu’d-dâl 2458Faslu’≠-≠âl 2469Faslu’r-râ™ 2472Faslu’z-zây 2492Faslu’s-sîn 2497Faslu’ş-şîn 2512Faslu’§-§âd 2522Faslu’∂-∂âd 2530Faslu’†-†â™ 2535Faslu’@-@â™ 2541

Faslu’l-¡ayn 2543Faslu’l-πayn 2566Faslu’l-fâ™ 2575Faslu’l-…âf 2582Faslu’l-kâf 2597Faslu’l-lâm 2604Faslu’l-mîm 2615Faslu’n-nûn 2626Faslu’l-vâv 2643Faslu’l-hâ™ 2655Faslu’l-yâ™ 2662

BÂBU’L-ELİFİ’L-LEYYİNET 2665

TRANSKRİPSİYON ALFABESİ

Sesliler:

َ ِ a, e : ـــ i : ـــ

ُ u : ـــâ : آ , ـــ َا , ـــَ ىî : ـــِ ىû : ـــُ و

Sessizler:™ : ءb : بt : تt : ة& : ثc : ج√ : ح» : خd : د≠ : ذr : رz : زs : سş : ش§ : ص∂ : ض† : ط@ : ظ¡ : عπ : غf : ف… : قk : كl : لm : مn : نv : وh : هy : ى

VANKULU LÜGATİ

VANKULU MEHMED

2. CİLT

]أ م ع] - ]ي]

FASLU’L-ELİF )َفْصُل اْلَِلِف(

]أ م ع]ُع مَّ el-imma¡] (hemzenin kesri ve] اَْلِmîm’in fethi ve teşdîdiyle) Şol kimsedir ki re™yi za¡îf olmağın her gördüğü kimse-ye tâbi¡ olup ِإنِّي َمَعَك diye. Ve minhu kavlu İbn Mes¡ûd: ”َعًة ِإمَّ أََحُدُكْم َيُكوَننَّ Ve Ebû “َل Bekr b. es-Serrâc eyitti: Bu ٌل [fi¡¡al] ِفعَّdır, fâ’nın kesri ve ¡ayn’ın teşdîdiyle, zîrâ َعٌة vasf olmaz. Ve şol kimse ki ِإْفَعٌل ِإمَّ ِإْمَرأَةٌ der, onun kavli hatâdır, zîrâ nisâ tâ™ifesi için َعٌة imme¡at] denmez, nitekim Ebû] ِإمَّ¡Ubeyd’den rivâyet olunmuştur.

BÂBU’L-¡AYNİ MİN KİTÂBİ TERCEMETİ ~İ◊Â◊İ’L-

CEVHERÎ)َباُب اْلَعْيِن ِمْن ِكَتاِب َتْرَجَمِة ِصَحاِح

) اْلَجْوَهِرّيِ

ع

َُْع ََ َْ 1308َا BÂBU’L-¡AYN

]ب د ع]ْبَداُع el-ibdâ¡] (hemzenin kesriyle) Bir] اَْلِnesneyi nümûnesi ve misâli yok iken ihtirâ¡ etmek. Ve

ibdâ¡] Şâ¡ir şi¡rin tarz-ı bedî¡ üzere] ِإْبَداٌعîrâd etmeğe de derler. Ve

;ibdâ¡] Râhile yorulmağa dahi derler] ِإْبَداٌعyukâlu: ُجُل َعَلى الرَّ َوأُْبِدَع َكلَّْت ِإَذا اِحَلُة الرَّ أَْبَدَعِت اْلِبَناِء ِلْلَمْجُهوِل ِإَذا َكلَّْت َراِحَلُتُهِديُع ََ َْ -el-bedî¡] (bâ’nın fethi ve dâl’ın kes] اَriyle ve meddiyle) Bî-misâl nesne ihdâs eden kimse. Ve Allâh ta¡âlâ: ٰمَواِت ﴿َبِديُع السَّ Ve bî-misâl َواْلَْرِض﴾ )البقرة 117، النعام 101(hâdis olan nesneye dahi derler. Ve

-bedî¡] Tuluma dahi derler. Ve fi’l] َبِديٌعhadîsi: ”لُُه ُحْلٌو آِخَرُه “ِإنَّ ِتَهاَمَة َكَبِديِع اْلَعَسِل ُحْلٌو أَوَّYa¡nî “Tihâme, ¡asel tulumu gibi evveli ve âhiri ber-karârdır.” Süt tulumu gibi değil-dir, tâ ki evveli hulv olup mürûr-ı eyyâmla âhiri fâsid ola.

ْدُع َِ َْ el-bid¡] (bâ’nın kesri ve dâl’ın] اَsükûnuyla) Yeni hâdis olan nesne. Ve

;bid¡] İhdâs eden kimseye dahi derler] ِبْدٌعyukâlu: ُفَلٌن ِبْدٌع ِفي َهَذا اْلَْمِر أَْي َبِديٌع (el-ebdâ¡] (hemzenin fethiyle] اَْلَْبَداُعCem¡dir; yukâlu: َقْوٌم أَْبَداٌع Ve minhu kavlu-hu ta¡âlâ: ُسِل﴾ )الحقاف ﴿ُقْل َما ُكْنُت ِبْدًعا ِمَن الرُّ)9ْدَعُة َِ َْ el-bid¡at] (bâ’nın kesri ve dâl’ın] اَsükûnuyla) Dînde hâdis olan nesnedir, dîn kemâlin bulduktan sonra.

َداُع َِْْ ْس el-istibdâ¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِ

kesriyle) Bir nesneyi bedî¡ ¡add etmek; yukâlu: ُه َبِديًعا ِإْسَتْبَدَعُه ِإَذا َعدَِّديُع َْ َّْ -et] اَلتَّْكِريم et-tebdî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Bid¡ate nisbet etmek; yukâlu: َعُه َبدَِّإَذا َنَسَبُه ِإَلى اْلِبْدَعِة

FASLU’L-B™)َفْصُل اْلَباِء(

]ب ت ع]َُْع ََ َْ el-beta¡] (fethateynle] Boyun uzun] اَolmaktır, boyun dibi muhkem olmakla bile; yukâlu: اِبِع َبِتَع اْلَفَرُس ِمَن اْلَباِب الرَُِّْع ََ َْ -el-beti¡] (bâ’nın fethi ve tâ’nın kes] اَriyle) Şol attır ki boynu uzun olup muh-kem ola.

َعُة ِْ ََ َْ el-beti¡at] (bâ’nın fethi ve tâ’nın] اَkesriyle) Mü™ennesi.

ُع ْْ َِ َْ el-bit¡] (bâ’nın kesri ve tâ’nın] اَsükûnuyla) ve

َُْع َِ َْ -el-bita¡] (bâ’nın kesri ve tâ’nın fet] اَhiyle) Baldan olan nebîz; ِقْمٌع […im¡]la ِقَمٌع […ima¡] gibi ki ِقْمٌع […im¡] hurmâ üzerinde görse? (كورسه) misâlinde olan nesneciktir.َُْع ebta¡] (hemzenin ve tâ’nın fethi ve] أَْبbâ’nın mâ-beynde sükûnuyla) Şol kelime-dir ki onunla te™kîd olunur; tekûlu: َجاُؤوا أَْجَمُعوَن أَْكَتُعوَن أَْبَتُعوَن

]ب ث ع]اِثَعُة ََ َْ el-bâ&i¡at] (&â’nın kesiyle) Kesret-i] اَdemden dudak kırmızı olmak; yukâlu: َشَفٌة ِم ةٌ ِمَن الدَّ َكاِثَعٌة َتاِثَعٌة أَْي ُمْمَتِلَئٌة ُمْحَمرَّ

]ب خ ع]َََخُع َْ el-be«a¡] (bâ’nın fethi ve «â’nın] اَsükûnuyla) Kendi nefsin gamla katl et-mek; ve minhu kavluhu ta¡âlâ: َفَلَعلََّك َباِخٌع﴿ َنْفَسَك﴾ )الكهف 6(َُُخوُع َْ el-bu«û¡] (zammeteynle) ve] اََخاَعُة ََ َْ (el-be«â¡at] (bâ’nın fethiyle] اَHakk’a ikrâr etmek; yukâlu: ِِباْلَحّق َبَخَع َوَكَذِلَك َلُه َوَخَضَع ِبِه أََقرَّ ِإَذا الثَّاِلِث اْلَباِب ِمَن بُُخوًعا اِبِع َبِخَع بُُخوًعا َوَبَخاَعًة ِمَن اْلَباِب الرَّ

ََِزيَعُة َْ َا 1309BÂBU’L-¡AYN

ْرَقُع َُ َْ el-bur…a¡] (bâ’nın zammı ve …af’ın] اَfethiyle) Davarın ve nisâ tâ™ifesinin yüzü-ne örttükleri peçedir.

َُْرُقوُع َْ el-bur…û¡] (bâ’nın zammı ve …âf’ın] اَzammı ve meddiyle) Kezâlik yüze örtülen nesne.

ْرَقَعُة ََ َْ ْحَرَجة el-ber…a¡at] (¡alâ-vezni] اَ -ed] اَلدَّda√recet]) بُْرُقٌع [bur…u¡] örtmek.ْرُقُع ََ َّْ et-teber…u¡] (fethateynle ve …âf’ın] اََzammıyla) بُْرُقٌع [bur…u¡] örtmek; yukâlu: َبْرَقَعُه َفَتَبْرَقَع ِإَذا أَْلَبَسُه اْلُبْرُقَع َفَلِبَسُهْرَقَعُة ََ ُم َْ el-muber…a¡at] (mîm’in zammı ve] اَbâ’nın ve …âf’ın fethiyle) Şol koyundur ki gövdesi siyâh ve başı ak ola.

ْرِقَعُة ََ ُم َْ el-muber…i¡at] (mîm’in zammı ve] اَ…âf’ın kesriyle) Şol at alnının beyâzıdır ki yüzünü ihâta eder ve gözlerinin etrâfı siyâh ola; yukâlu: ةٌ ُمَبْرِقَعٌة ُغرَّ bir…i¡] (bâ’nın ve …âf’ın kesri ve] ِبْرِقُعrâ’nın sükûnuyla) Yedînci kat gök, semâ-i sâbi¡a ma¡nâsına lâ-yansarıftır. Ve ammâ semâ-i dünyâya َرِقيٌع [re…î¡] derler, râ’nın fethi ve …âf’ın kesri ve meddiyle.

]ب ر ك ع]ْرَكَعُة ََ َْ ْحَرَجة el-berke¡at] (¡alâ-vezni] اَ -ed] اَلدَّda√recet]) Dört ayak üzere durmaktır. Ve

berke¡at] Bir kimseyi itiverip götü] َبْرَكَعٌةüzere düşürmeğe dahi derler.

]ب ز ع]ِزيُع ََ َْ el-bezî¡] (bâ’nın fethi ve zâ-i] اَmu¡cemenin kesri ve meddiyle) Zarîf olan kimse. Ve bununla sıfatlanmaz, illâ tâze olan kimseler.

ِزيَعُة ََ َْ &el-bezî¡at] Mü™ennesi. Ebu’l-∏av] اَeyitti: َبِزيٌع [bezî¡] Şol mütekellim olan oğ-landır ki tekellümünde hayâ etmeye. Ve

]ب ر ع]َراَعُة ََ َْ el-berâ¡at] (bâ’nın fethiyle) Bir] اَkimse ashâbına gâlib olmak ¡ilmde ve gayrı nesnede; yukâlu: اْلَباِب ِمَن ُجُل الرَّ َبَرَع ِإَذا :ve yukâlu الثَّاِلِث اْلَخاِمِس اْلَباِب ِمَن أَْيًضا َبُرَع َفاَق أَْصَحاَبُه ِفي اْلِعْلِم َوَغْيِرِهاِرُع ََ َْ el-bâri¡] (râ’nın kesriyle) Ashâbına] اَfâ™ik olan kimse.

ُع ّرِ ََ َْ ُم َْ el-muteberri¡] (mîm’in zammı ve] اَrâ’nın kesri ve teşdîdiyle) Tatavvu¡an bir nesne işleyen kimse; yukâlu: ًعا َفَعْلُت َكَذا ُمَتَبّرًِعا ِإَذا َفَعْلَتُه ُمَتَطّوِ (ca¡fer] vezni üzere] َجْعَفر) [¡Berva] َبْرَوٌعBir nâkanın ismidir. Ve

-Berva¡] Kezâlik bir ¡avretin ismi] َبْرَوٌعdir ki o Berva¡ bint Vâşi…’tir. Ve ashâb-ı hadîs َبْرَوٌع [Berva¡]ı bâ’nın kesriyle isti¡mâl eder, lâkin savâb olan fethidir, zîrâ kelâm-ı ¡Arabda ِفْعَوٌل [fi¡vel] yoktur, illâ ِخْرَوٌع [«irva¡] ve ِعْتَوٌد [¡İtved] vardır ki [İtved¡] ِعْتَودٌ irva¡] bir otun adıdır ve»] ِخْرَوٌعbir derenin adıdır.

]ب ر ذ ع]ْرَذَعُة ََ َْ el-ber≠e¡at] (bâ’nın fethi ve râ’nın] اَsükûnuyla) Şol çuldur ki pâlânın altına korlar.

ْبِرْنَذاُع el-ibrin≠â¡] (hemzenin ve râ’nın] اَْلِkesriyle) Bir nesneye hâzırlanmak; tekûlu: ِإْبَرْنَذْعُت ِلْلَْمِر ِإَذا اْسَتْعَدْدَت َلُه

]ب ر ش ع]ْرَشاُع َِ َْ el-birşâ¡] (bâ’nın kesri ve râ’nın] اَsükûnuyla) Uzun ve ahmak ve fermûde olup zâlim olan kimse.

]ب ر ق ع]َُْرُقُع َْ el-bur…u¡] (bâ’nın ve …âf’ın zammı] اَve râ’nın sükûnuyla) ve

1310َبَزاَعٌة BÂBU’L-¡AYN

[cevş]ten cîm’le ve şîn-i mu¡ceme ile ge-cenin evveli murâddır.

eb§a¡] Bir kelimedir ki onunla te™kîd] أَْبَصُعolunur. Ve ba¡zılar bunu ∂âd-ı mu¡ceme ile derler ve lâkin asahh değildir; tekûlu: ي أَْجَمَع أَْبَصَع أََخْذُت َحّقِ ba§¡â™] (bâ’nın fethi ve §âd’ın] َبْصَعاُءsükûnu ve elifin meddiyle) Mü™ennesi; yukâlu: َساُء َجْمَعاَء َبْصَعاَء َجاَءْتِني النِّ ;eb§a¡ûn] Cem¡-i müzekkeri] أَْبَصُعوَنyukâlu: َجاَءِني اْلَقْوُم أَْجَمُعوَن أَْبَصُعوَن-bu§a¡] (bâ’nın zammı ve §âd’ın fet] بَُصُعhiyle) Cem¡-i mü™ennesi; yukâlu: َرأَْيُت ْسَوَة ُجَمَع بَُصَع -eb§a¡] tevkîd-i mü] أَْبَصُع Pes النِّrettebdir, أَْجَمُع [ecma¡] kelimesinin üzeri-ne takdîm olunmaz.

]ب ض ع]َضاَعُة َِ َْ el-bi∂â¡at] (bâ’nın kesriyle ve] اَ∂âd-ı mu¡ceme ile) Bir mikdâr mâla derler ki onu ticâret için irsâl edesin.

ْبَضاُع el-ib∂â¡] (hemzenin kesriyle) Mâlı] اَْلِbidâ¡at tarîkiyle göndermek.

َضاُع َِْْ ْس el-istib∂â¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِ

kesriyle) Bi-ma¡nâhu; tekûlu: ْيَء الشَّ أَْبَضْعُت ِبَضاَعًة َجَعْلَتُه ِإَذا :Ve fi’l-meseli َواْسَتْبَضْعُتُه َهَجَر” ِإَلى َتْمٍر Ya¡nî “Hecer “َكُمْسَتْبِضِع ma¡din-i temr iken Hecer’e hurmâ gön-dermiş gibidir.”

اِضَعُة ََ َْ el-bâ∂i¡at] (∂âd’ın kesriyle) Baş] اَyarığıdır ki deriyi ve eti şakk edip kanı zuhûr ede ve akmaya. Ve eger kanı akarsa ona َداِمَيٌة [dâmiyet] derler. Ve bâ∂i¡at] Şol koyun sürüsüne derler] َباِضَعٌةki ¡azîm ola.

اِضُع ََ َْ (el-bâ∂i¡] (kezâlik ∂âd’ın kesriyle] اَŞol kılıca derler ki her neye uğrasa ondan bir pâre kesip kopara, Asma¡î rivâyeti üze-

bezâ¡at] Bir sıfattır ki insân onunla] َبَزاَعٌةmahmûd olur.

ََُزاُع َْ el-buzâ¡] (bâ’nın zammıyla) Kezâlik] اَzarîf olan kimse, َبِزيٌع [bezî¡] ma¡nâsına, Ebû ¡Ubeyde rivâyeti üzere.

َزاَعُة ََ َْ el-bezâ¡at] (bâ’nın fethiyle) Zarâfet] اَma¡nâsına; yukâlu: َبُزَع َبَزاَعًة ِمَن اْلَباِب اْلَخاِمِسُع زُّ ََ َّْ et-tebezzu¡] (fethateynle ve zâ’nın] اََzammı ve teşdîdiyle) Kezâlik zarîf olmak; yukâlu: َظُرَف أَْي اْلُغَلُم َع ٌع Ve َتَبزَّ -tebez] َتَبزُّzu¡] gavgâ ve şerr büyümeğe dahi derler; yukâlu: رُّ ِإَذا َتَفاَقَم َع الشَّ [tefâ…um] َتَفاُقٌم Ve َتَبزَّ…âf’ın zammıyla ¡azîm olmağa derler.

Bevza¡] (bâ’nın ve zâ’nın fethi ve] َبْوَزُعvâv’ın sükûnuyla) Benî Sa¡d kumların-dan bir kumun adıdır, remle-i mahsûsa ma¡nâsına.

.Bevza¡] Bir ¡avretin dahi ismidir] َبْوَزُع]ب ش ع]

ََِشُع َْ -el-beşi¡] (bâ’nın fethi ve şîn’in kes] اَriyle) Lezzet kerîh olup boğazı tutmaktır. Ve

beşi¡] Şol kimseye dahi derler ki zikr] َبِشٌعolunan lezzetli nesneyi ekl edip beşâ¡at tahsîl etmiş ola.

َشاُع َِْْ ْس el-istibşâ¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِ

kesriyle) Bir nesneyi bî-lezzet ¡add etmek.

]ب ص ع]ََْصُع َْ el-ba§¡] (bâ’nın fethi ve §âd’ın] اَsükûnuyla) Cem¡ etmek. Cevherî eyit-ti: Ba¡zı nahviyyînden bu lafzın cem¡ ma¡nâsına gelmesin işittim ve lâkin vech-i sıhhati ma¡lûm değildir dedi.

ْصُع َِ َْ el-bi§¡] (bâ’nın kesri ve §âd’ın] اَsükûnuyla) Gecenin bir mikdârı; yukâlu: ْيِل ِباْلَكْسِر أَْي َجْوٌش ِمْنُه َجْوٌش Ve َمَضى ِبْصٌع ِمَن اللَّ

ُر ِبَضاَعةب َْ ِب 1311BÂBU’L-¡AYN

olur. Ve

-ba∂¡] Ter akmak ma¡nâsına dahi ge] َبْضٌعlir; yukâlu: َجْبَهُتُه َتْبَضُع أَْي َتِسيُل َعَرًقاْبَضاُع (el-ib∂â¡] (hemzenin kesriyle] اَْلِKandırmak; yukâlu. أَْبَضَعِني اْلَماُء أَْي أَْرَواِني Ve gâh olur cevâb-ı şâfî vermeğe dahi derler; yukâlu: َسأََلِني ُفَلٌن َعْن َمْسأََلٍة َفأَْبَضْعُتُه ِإَذا َشَفْيَتُهَضُع َْ ِم َْ el-mib∂a¡] (mîm’in kesri ve ∂âd’ın] اَfethiyle) Yaracak âlet, gerek damarı ve gerek sahtiyânı, pes nîştere ve şüfreye ıtlâk olunur.

َُْضُع َْ el-bu∂¡] (bâ’nın zammı ve ∂âd’ın] اَsükûnuyla) Nikâh ma¡nâsınadır. İbnu’s-Sikkît rivâyeti üzere; yukâlu: َمَلَك ُفَلٌن بُْضَع ُفَلَنٍةاَضَعُة ََ ُم َْ el-mubâ∂a¡at] (mîm’in zammı ve] اَ∂âd’ın fethiyle) Mücâma¡at ma¡nâsınadır.

َضاُع َِ َْ el-bi∂â¡] (bâ’nın kesriyle) Kezâlik] اَcimâ¡ ma¡nâsına. Ve fi’l-meseli: َمٍة “َكُمَعّلَِها اْلِبَضاَع” أُمَََِّضيُع َْ el-be∂î¡] (bâ’nın fethi ve ∂âd’ın] اَkesri ve meddiyle) Deryâda olan cezîre ma¡nâsına. Ve

be∂î¡] Ete dahi derler, lahm] َبِضيٌعma¡nâsına; yukâlu: َوَرُجٌل اْلَبِضيِع َكِثيُر َدابٌَّة اْلَبِضيِع â@î] «â-i mu¡ceme»] َخاِظيٌّ Ve َخاِظي ve @â ile kezâlik müctemi¡ ve mükteniz ma¡nâsınadır. Ve

[…ara¡] َعَرٌق ,be∂î¡] Tere dahi derler] َبِضيٌعma¡nâsına.

ََُضْيُع َْ el-Bu∂ay¡] (bâ’nın zammı ve] اَ∂âd’ın fethiyle) Bir mevzi¡in ismidir, ni-tekim ◊assân b. ¿âbit’in ba¡zı eş¡ârında vâki¡ olmuştur.ُر ِبَضاَعةب َْ -bi™ru Bi∂â¡at] Bir kuyunun ismi] ِبdir, nitekim hadîs-i şerîfte vâki¡ olmuştur, bâ’nın kesri ve zammı ile rivâyet olunur.

re; yukâlu: َسْيٌف َباِضٌع ِإَذا َمرَّ ِبَشْيٍء َبَضَعُهْضُع َِ َْ el-bi∂¡] (bâ’nın kesri ve ∂âd’ın] اَsükûnuyla ve ba¡zı ¡Arab bâ’yı meftûh eder) Üç ¡adedden dokuza varınca isti¡mâl olunur; tekûlu: َرُجًل َعَشَر َوِبْضَعَة ِسِنيَن ِبْضُع -aşe¡] َعَشَرةٌ Ve kaçan ki lafz َوِبْضَع َعْشَرَة اْمَرأًَةret]i tecâvüz etse ِبْضٌع [bi∂¡] isti¡mâli gider, ya¡nî ِبْضٌع َوِعْشُروَن denmez.ْضَعُة ََ َْ el-ba∂¡at] (bâ’nın fethiyle) Et] اَpâresi bâ bunda meftûhtur, egerçi sâ™ir ahavâtında meksûrdur ki onlar ٌِقْطَعة […i†¡at] ve ٌِقْلَدة […ildet] ٌِفْدَرة [fidret] ve ِكْسَفٌة [kisfet] ve ِخْرَقٌة [«ir…at]tır, ve bunların emsâlidir, ilâ-gayri’n-nihâye ki ٌِقْلَدة […ildet] …âf’la ve dâl-ı mühmele ile bir nesne çöküntü-sünden bir pâreye derler. Ve ٌِفْدَرة [fidret] fâ’yla ve dâl-ı mühmele ile et pâresine derler. Ve ِكْسَفٌة [kisfet] sîn-i mühmele ve fâ’yla bir pâre nesneye derler mutlakan. Ve ِخْرَقٌة [«ir…at] «â-i mu¡ceme ve …âf’la bez pâresidir.

ََْضُع َْ el-ba∂¡] (bâ’nın fethi ve ∂âd’ın] اَsükûnuyla) َبْضَعٌة [ba∂¡at]ın cem¡i, pâreler ma¡nâsına, َتْمٌر [temr]le ٌَتْمَرة [temret] gibi. Ve ba¡zılar eyitti: ٌَبْضَعة [ba∂¡at]ın cem¡i ِبَضٌع [bi∂a¡]dır, ٌَبْدَرة [bedret]in cem¡i ِبَدٌر [bider] olduğu gibi. Ve

;ba∂¡] Kat¡ ma¡nâsına da gelir] َبْضٌعtekûlu: َبَضْعُت اللَّْحَم َبْضًعا ِإَذا َقَطْعَتُه Ve yarmak ma¡nâsına da gelir; tekûlu: ِإَذا اْلُجْرَح َبَضْعُت Ve َشَقْقَتُه ;ba∂¡] Suya kanmağa dahi derler] َبْضٌعtekûlu: َرِويَت ِإَذا َبْضًعا اْلَماِء ِمَن -Ve fi’l َبَضْعُت meseli: ”َتْبَضُع َتْكَرُع َوَل -Ya¡nî “Ni “َحتَّى َمَتى çeye değin ağızla içip kanmayasın.” Ve gâh olur ki َبَضْعُت ِمْن ُفَلٍن derler kaçan on-dan melâlet hâsıl kılsalar, pes bu teşbîhen olur, ya¡nî kanmak ma¡nâsına teşbîhen

َََعاُع َْ 1312َا BÂBU’L-¡AYN

ْقَعاُء ََ َْ el-ba…¡â™] (bâ’nın fethi ve …âf’ın] اَsükûnu ve elifin meddiyle) Kıtlık olan yıl. Ve ba¡zılar eyitti: Şol yıldır ki onda ucuz-luk ve kıtlık cem¡ ola.

Ba…¡â™] (vezn-i mezbûr üzere) Bir] َبْقَعاُءşehrin adıdır.

]ب ك ع]ََْكُع َْ el-bek¡] Bir kimsenin yüzüne durup] اَyaramaz söz söylemek; yukâlu: َبَكَعُه َبْكًعا ِمَن Ve اْلَباِب الثَّاِلِث ِإَذا اْسَتْقَبَلُه ِبَما َيْكَرُه-bek¡] Bunda mevâzi¡-i müteferrika] َبْكٌعya birbiri ardınca muhkem vurmağa dahi derler. Kabîle-i Temîm َما أَْدِري أَْيَن َبَكَع der-ler َبَقَع -de أَْيَن َذَهَب diyecek mahalde ki أَْيَن mek olur, nitekim el-ân mürûr etti.

]ب ل ع] (bel¡] (bâ’nın fethi ve lâm’ın sükûnuyla] َبْلٌعYutmak; yukâlu: اِبِع ْيَء ِمَن اْلَباِب الرَّ َبِلْعُت الشََِّْلُع ْب el-ibtilâ¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِkesriyle) Bi-ma¡nâhu; yukâlu: ْيَء الشَّ َبِلْعُت َواْبَتَلْعُتُهْبَلُع -el-iblâ¡] (hemzenin kesriyle) Yut] اَْلِturmak; yukâlu: أَْبَلْعُتُه َغْيِريبَُلَع sa¡du bula¡] (bâ’nın zammı ve] َسْعُد lâm’ın fethiyle ُزَفُر [zufer] vezni üzere) Menâzil-i kamerden bir menzilin adıdır ki onlar iki yıldızdır birbirine karîb. Şöyle zu¡m ettiler ki zikr olunan yıldızlar Bârî ta¡âlânın )44 اْبَلِعي﴾ )هود َيا أَْرُض -dedi ﴿َوِقيَل ği hînde tulû¡ etmiştir, ona binâ™en َسْعُد بَُلَع diye tesmiye olunmuştur. Ve

bula¡] Kezâlik bekrenin kâmetinde] بَُلٌعolan deliğe de derler.

ِليُع َْ َّْ -et] اَلتَّْكِريم et-teblî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Pirliğin ibtidâ zuhûr etmesi; yukâlu: ْيُب ِفي َرْأِسِه َتْبِليًعا ِإَذا َظَهَر َبلََّع الشَّ

]ب ع ع]َعاُع ََ َْ el-be¡â¡] (bâ’nın fethiyle) Cihâz ve] اَmetâ¡. Ve

-be¡â¡] Bulutun yağmurdan ağırlan] َبَعاٌعmasına dahi derler.

]ب ق ع]َُْقَعُة َْ el-bu…¡at] (bâ’nın zammı ve …âf’ın] اَsükûnuyla) Bir pâre yer.

َقاُع َِ َْ ,el-bi…â¡] (bâ’nın kesriyle) Cem¡i] اَyerler ma¡nâsına.

اِقَعُة ََ َْ el-bâ…i¡at] (…âf’ın kesriyle) Belâ ve] اَâfet, dâhiye ma¡nâsına.

ْقُع ََ َْ el-ba…¡] (bâ’nın fethi ve …âf’ın] اَsükûnuyla) Bir kimseye nâ-sezâ kelimât etmek yâhûd bühtân etmek; tekûlu: بُِقَع ُجُل َعَلى اْلِبَناِء ِلْلَمْجُهوِل ِإَذا ُرِمَي ِبَكَلٍم َقِبيٍح أَْو ِبُبْهَتاٍن الرَّVe َبَقَع [be…a¡a] َذَهَب [≠ehebe] ma¡nâsına da gelir; minhu kavluhum: َما أَْدِري أَْيَن َبَقَع أَْي أَْيَن َذَهَب َكأَنَُّه َقاَل ِإَلى أَّيِ بُْقَعٍة ِمْن ِبَقاِع اْلَْرِض َذَهَبِقيُع ََ َْ -el-be…î¡] (bâ’nın fethi ve …âf’ın kes] اَri ve meddiyle) Şol yerdir ki onda envâ¡-ı eşcâr ola. Bu sebebden Medîne-i münev-verede olan gûristâna اْلَغْرَقِد -be…î¡u’l] َبِقيُع πar…ad] dediler. Ve َغْرَقٌد [πar…ad] bir cins ağacın ismidir.

َقُع ََ َْ -el-be…a¡] (fethateynle) Tuyûr cinsin] اَde ve kilâb cinsinde olan alacalık, devâbb kısmında olana َبَلٌق [bela…] dedikleri gibi ki kuşun alacasına أَْبَقُع [eb…a¡] ve davarın alacasına أَْبَلُق [ebla…] derler.اِم bu…¡ânu’ş-şâm] (bâ’nın zammı] بُْقَعاُن اَشَّve …âf’ın sükûnuyla) Hadîs-i şerîfte vâki¡ olduğu üzere Şâm-ı şerîfte olan kullar ve hizmetkârlardır, zîrâ onlarda beyâz ve humret yâhûd beyâz ve sevâd vardır, Rûm cinsiyle siyâh cinsi karışık olduğu için.

ُيوُع َْ َم َْ َا 1313BÂBU’L-¡AYN

sükûnuyla) Kulaçlamak; yukâlu: بُْعُت اْلَحْبَل ْبِر أَبُوُعُه َبْوًعا ِإَذا َمَدْدَت َباَعَك ِبِه َكَما َتُقوُل َشَبْرتُُه ِمَن الّشِYa¡nî karışladım mahallinde َشَبْرتُُه dedikle-ri gibi. Ve

-bâ¡] Şeref ve kereme dahi ıtlâk olu] َباٌعnur. Ve َباَع اْلَفَرُس ِفي َجْرِيِه dahi derler, kaçan adımın seyrek atsa. Ve bu nâkada dahi isti¡mâl olunur.

]ب ي ع]ْيُع ََ َْ el-bey¡] (bâ’nın fethi ve yâ’nın] اَsükûnuyla) ve

يُع َِ َم َْ el-mebî¡] (mîm’in fethi ve bâ’nın] اَkesri ve meddiyle) İkisi dahi satmak ma¡nâsınadır; tekûlu: َبْيًعا أَِبيُعُه ْيَء الشَّ ِبْعُت denmek idi, zîrâ ُمَباًعا Ve kıyâs َوَمِبيًعا ِإَذا َشَرْيَتُهbu makûlede masdar-ı mîmî meftûhu’l-¡ayn gelmek gerektir. Ve

-bey¡] Satın almak ma¡nâsına da ge] َبْيٌعlir, ِإْشِتَراٌء [iştirâ™] gibi; tekûlu: ِإَذا ْيَء ِبْعُت الشَّ ِشَراٌء Pes bu azdâddan olur, nitekim اْشَتَرْيَتُه[şirâ™] satmak ma¡nâsına da gelir. Ve bu ma¡nâya işâreten ِبْعُت kavlin Cevherî َشَرْيُت ile tefsîr etti. Ve fi’l-hadîsi: ُجُل “َل َيْخطُُب الرَّأَِخيِه” َبْيِع َعَلى َيِبيُع َوَل أَِخيِه ِخْطَبِة ki murâd َعَلى أَِخيِه ِشَراِء َعَلى َيْشَتِري demektir, zîrâ nehy َل iştirâdan vâki¡ olmuştur, َبْيٌع [bey¡]den de-ğildir. Ve

يٌع َِ .mebî¡] Satılmış ma¡nâsına dahi gelir] َمVe kaçan َبْيٌع [bey¡] kelimesinin mâzîsin sîga-i mechûl üzere ta¡bîr etmek dilesen bâ-i muvahhadeyi meksûr edersin ve di-lersen mazmûm edersin. Ve ba¡zılar harf-i yâ’yı vâv’a kalb edip بُوَع [bû¡a] derler. Ve sâ™ir ecvef olan kelimelerin mechûlünde dahi hâl böyledir, ِكيَل [kîle] ve ِقيَل […île] gibi.

ُيوُع َْ َم َْ el-mebyû¡] (mîm’in fethi ve yâ’nın] اَ

اَُوَعُة ََ َْ …-el] اَْلَقاُروَرة el-bâlû¡at] (¡alâ-vezni] اَârûret]) Şol kuyudur ki evin ortasında kazarlar.

ُلوَعُة ََ َْ el-belû¡at] (bâ’nın fethi ve lâm’ın] اَzammı ve teşdîdiyle) Bi-ma¡nâhâ ve’l-cem¡u اَْلَبلِليُع [el-belâlî¡], bâ’nın fethi ve lâm-ı sâniyenin kesri ve meddiyle.

Bel¡â™] (bâ’nın fethi ve lâm’ın sükûnu] َبْلَعاُءve elifin meddiyle) Bir recülün ismidir.

]ب ل ت ع]ُِْع ْل ََ َْ ُم َْ el-mutebelti¡] (mîm’in zammı] اَve tâ-i sânînin kesriyle ُمَتَزْلِزٌل [mutezel-zil] vezni üzere) Şol kimsedir ki izhâr-ı kiyâset etmekle zarâfet ¡arz eyleye.

ََْعاِنيُّ ْل ََ َْ el-belte¡âniyy] (bâ’nın ve tâ’nın] اَfethi ve âhirinde yâ’nın teşdîdiyle) Bi-ma¡nâhu. Ve Ebu’d-Du…ayş el-A¡râbî eyitti: ٌَّبْلَتَعاِني [belte¡âniyy] şol kimsedir ki kelâmında zarâfet izhâr eder, hâlâ ki kendide zarâfetten bir nesne yoktur. Ebû Belta¡a bâ’nın ve tâ’nın fethiyle bir recü-lün künyetidir.

]ب ل ق ع]ْلَقُع ََ َْ (el-bel…a¡] (bâ’nın ve …âf’ın fethiyle] اَve

ْلَقَعُة ََ َْ ْحَرَجة el-bel…a¡at] (¡alâ-vezni] اَ -ed] اَلدَّda√recet]) Şol hâlî ve harâb yerdir ki onda bir nesne olmaya; yukâlu: َمْنِزٌل َبْلَقٌع َوَداٌر َبْلَقٌع َنْعًتا َكاَن ِإَذا َهاٍء [¡bel…a] َبْلَقٌع Ya¡nî kaçan ِبَغْيِر vasf olsa, müzekkeri ve mü™ennesi berâber olur; ve yukâlu: َبَلِقَع َياَر الّدِ َتَذُر اْلَفاِجَرُة اَْلَيِميُن Ya¡nî yemîn-i kâzib evleri harâb eder.

]ب و ع]اُع ََ َْ el-bâ¡] Kulaç ki iki el uzunu] اَmikdârıdır.

َُوُع َْ el-bû¡] (bâ’nın fethi ve vâv’ın] اَ

ََِعُة ا ََ َْ 1314َا BÂBU’L-¡AYN

bir zî-kadr olan kimseye tebe¡iyyet ve iktidâya kavl ve karâr etmedir.

ايُُع ََ َّْ et-tebâyu¡] (tâ’nın fethi ve yâ’nın] اََzammıyla) Zikr olunan gibidir, iki ma¡nâda dahi.

اَعُة ََِْ ْس el-istibâ¡at] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِ

kesriyle) Bir nesnenin satmasın taleb et-mek; yukâlu: ْيَء أَْي َسأَْلُتُه أَْن َيِبيَعُه ِإْسَتَبْعُتُه الشَّيَعُة َِ َْ -el-bî¡at] (bâ’nın kesri ve meddiy] اَle) Ma¡bed-i Na§ârâ olan mevzi¡, kilîsâ ma¡nâsına. Ve

bî¡at] Satmak ma¡nâsından binâ-i] ِبيَعٌةnev¡i dahi gelir, ِجْلَسٌة [cilset] ve ِرْكَبٌة [rik-bet] gibi; yukâlu: ِإنَُّه َلَحَسُن اْلِبيَعِة

zammıyla) Kezâlik satılmış ma¡nâsına, pes َمِبيٌع [mebî¡]le َمْبُيوٌع [mebyû¡]un hâli ma«yû†] gibidir, gâh] َمْخُيوٌط me«î†]le] َمِخيٌطnoksân üzere ve gâh tamâm üzere gelme-de. »alîl eyitti: َمِبيٌع [mebî¡]de mahzûf olan vâv-ı َمْفُعوٌل [mef¡ûl]dür, zîrâ vâv-ı َمْفُعوٌل [mef¡ûl] zâ™idedir, pes hazfi evlâ olur. Ve A«feş eyitti: Mahzûf olan ¡aynü’l-fi¡ldir, zîrâ vaktâ ki yâ’yı sâkin kıldılar hareketin mâ-kablinde olan harf-i sahîha verdiler, pes harf-i mezbûr mazmûm olmak lâzım geldikte zammeyi sıyâneten li’l-yâ™ kesre-ye tebdîl ettikten sonra ictimâ¡-ı sâkineyn için yâ hazf olundukta vâv yâ’ya kalb olundu, mâ-kabli meksûr olduğu için, nitekim ِميَزاٌن [mîzân]da kalb olundu. Ve Mâzinî eyitti: İki kavl dahi hasendir ve lâkin A«feş’in kavli kıyâsa evfaktır, zîrâ ¡alâmet-i َمْفُعوٌل [mef¡ûl] için gelen vâv’ı hazf etmek münâsib değildir dedi. Ve lâkin »alîl hazf olunacak yâ’yı sıyânetten ötürü zammeyi kesreye tebdîl münâsib değildir demek ihtimâli vardır meger ki tebdîl yâ’yı mahzûfeye delâlet içindir de-nile [dedi.]

ََِعُة ا ََ َْ ,¡el-bâ™i¡at] (yâ’nın kesriyle) Metâ] اَ.sil¡at] ma¡nâsına] ِسْلَعٌةَعاِن ّيِ ََ َْ el-beyyi¡ân] (bâ’nın fethi ve yâ’nın] اَkesri ve teşdîdiyle) َباِئٌع [bâ™i¡]le ُمْشَتِري [muşterî].

َباَعُة -el-ibâ¡at] (hemzenin kesriyle) Sat] اَْلِmak için ¡arz etmek; tekûlu: ِإَذا ْيَء الشَّ أََبْعُت َعَرْضَتُه ِلْلَبْيِعَياُع ِْ ْب -el-ibtiyâ¡] (hemzenin ve tâ’nın kes] اَْلِriyle) Satın almak.

اَيَعُة ََ ُم َْ el-mubâye¡at] (mîm’in zammı ve] اَyâ’nın fethiyle) Bâzâr etmek. Ve bey¡at etmek ma¡nâsına dahi gelir. Ve bey¡at

َِيَعُة َّْ َاَ 1315BÂBU’L-¡AYN

اٌع ََ tibâ¡] Bir nesneyi ulaştırmağa dahi] ِتderler, َوَلٌء [velâ™] ma¡nâsına. Veَْاَبَعٌة mutâbe¡at]Bir nesneyi muhkem] ُمetmek ma¡nâsında dahi isti¡mâl olunur; yukâlu: َوأَْحَكَمُه أَْتَقَنُه أَْي َعَمَلُه ُجُل الرَّ Ve َتاَبَع fî hadîsi Ebî Vâ…id: َنِجْد َفَلْم اْلَْعَماَل “َتاَبْعَنا أَْي ْنَيا” الدُّ ِفي ْهِد الزُّ ِمَن اْلِخَرِة َطَلِب ِفي أَْبَلَغ َشْيًئا Bu zikr olunan Cevherî’nin أَْحَكْمَناَها َوَعَرْفَناَهاta¡bîridir ve َتاَبْعَنا [tâba¡nâ] ْعَنا ma¡nâsına َتَتبَّolmak dahi ba¡îd değildir, nitekim zikr olunur.

َُُّع َْ َّْ et-tetebbu¡] (fethateynle ve yâ’nın] اََzammı ve teşdîdiyle) Bir nesnenin ardına düşüp taleb etmek; yukâlu: ًعا ْيَء َتَتبُّ َتَتبَّْعُت الشًَّعا َلُه ْبَتُه ُمَتَتّبِ ِإَذا َتَطلَّيُع َِ ْْ َّْ -et] اَلتَّْكِريم et-tetbî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Bi-ma¡nâhu; yukâlu: ْيَء الشَّ َتبَّْعُت َتْتِبيًعااَعُة ََ

ِّْ et-tibâ¡at] (tâ’nın kesriyle) Şol] اََnesnedir ki onun talebinden zî-hakk olan kimse hâlî olmaz. Ve sâhib-i ~urâ√ bunu ¡âkibet-i bed ile ve sâhib-i Terceme-i Mu«târ mutlakan günâh ile tefsîr etmiş-lerdir, her birinin tefsîri kusûrdan hâlî değildir.

َعُة َِ َّْ et-tebi¡at] (tâ’nın fethi ve bâ’nın] اََkesri ile) Bi-ma¡nâhâ.

يُع َِ َّْ et-tebî¡] (tâ’nın fethi ve bâ’nın] اََkesri ve meddiyle) Tâbi¡ ma¡nâsınadır; kâlallâhu ta¡âlâ: ﴾ثُمَّ َل َتِجُدوا َلُكْم َعَلْيَنا ِبِه َتِبيًعا﴿ َوُهَو Kâle’l-Ferrâ )اإلسراء 69( َطاِلًبا َثاِئًرا َوَل أَْي Ve ِبَمْعَنى َتاِبٍعيٌع َِ tebî¡] Sığır buzağısına dahi derler ki] َتevvel senede ola.

يَعُة َِ َّْ et-tebî¡at] (tâ’nın fethi ve bâ’nın] اََkesri ve meddiyle) Mü™ennesi, sığır buza-ğısının dişisi ma¡nâsına.

FASLU’T-T™)َفْصُل التَّاِء(

]ت ب ع]ََُع َّْ et-teba¡] (fethateynle) ve] اََاَعُة ََ َّْ ¡et-tebâ¡at] (kezâlik fethle) Tâbi] اََolmak; yukâlu: اْلَباِب ِمَن َوَتَباَعًة َتَبًعا اْلَقْوَم َتِبْعُت وا ِبَك َفَمَضْيَت َمَعُهْم اِبِع ِإَذا َمَشْيَت َخْلَفُهْم أَْو َمرُّ الرَّاُع ََ

تِّ el-ittibâ¡] (hemzenin kesri ve tâ’nın] اَْلِkesri ve teşdîdiyle) Tâbi¡ olmak, bâb-ı .ifti¡âl]den olmak üzere] ِإْفِتَعاٌلاُع ََ ْت el-itbâ¡] (hemzenin kesri ve tâ’nın] اَْلِsükûnuyla) Tâbi¡ kılmak. Ve bir kimse-nin ardından eriştirmek; yukâlu: ْيَء أَْتَبْعُتُه الشَّ ;Ve tâbi¡ olmak ma¡nâsına da gelir َفَتِبَعُهyukâlu: َفَلِحْقَتُهْم َسَبُقوَك َقْد َكانُوا ِإَذا اْلَقْوَم أَْتَبْعُت Ve A«feş eyitti: َتِبْعُتُهve أَْتَبْعُتُه Bunların ikisi bir ma¡nâyadır, َرَدْفُتُه ve أَْرَدْفُتُه bir ma¡nâya olduğu gibi; ve minhu kavluhu ta¡âlâ: ﴿ِإلَّ َمْن َخِطَف اْلَخْطَفَة َفأَْتَبَعُه ِشَهاٌب َثاِقٌب﴾ )الصافات)10 ve minhu: ْتَباُع ِفي اْلَكَلِم Ya¡nî kelâmda اَإْلِbir lafzı bir lafza tebe¡iyyetle zikr etseler; ,gibi َقِبيٌح َشِقيٌح [asenun besenun√] َحَسٌن َبَسٌنona dahi ِإْتَباٌع [itbâ¡] derler.ُع ََ َّْ ¡et-teba¡] (fethateynle) Tâbi] اََma¡nâsına, vâhide ve cemâ¡ate ıtlâk olu-nur; kâlallâhu ta¡âlâ: ِإنَّا ُكنَّا َلُكْم َتَبًعا﴾ )إبراهيم﴿ 21، غافر 47(اُع ََ َتَبٌع (el-etbâ¡] (hemzenin fethiyle] اَْلَْت[teba¡]ın cem¡i.

َْاَبَعُة ُم َْ el-mutâbe¡at] (mîm’in zammı ve] اَbâ’nın fethiyle) ve

اُع ََِّْ -et-tibâ¡] (tâ’nın kesriyle) Tâbi¡ ol] اََ

mak; yukâlu: َتاَبْعُتُه َعَلى َكَذا ُمَتاَبَعًة َوِتَباًعا Ve اٌع ََ -tebî¡]in cem¡i dahi gelir, sı] َتِبيٌع [¡tibâ] ِتğır buzağıları ma¡nâsına. Ve

َُِع ا ََ َّْ 1316َاَ BÂBU’L-¡AYN

yukâlu: َجْفَنٌة ُمْتَرَعٌة ِإَذا َكاَنْت ُمْمَتِلَئًة Ve ٌَجْفَنة [cef-net] cîm’in fethi ve fâ’nın sükûnuyla ça-nak, kâse ma¡nâsına.

ُع َْرُّ َّْ et-teterru¡] (fethateynle ve râ’nın] اََzammı ve teşdîdiyle) Şerr etmeğe sür¡at etmek; yukâlu: َع ّرِ ِإَذا َتَسرَّ َع اْلَيُد ِبالشَّ َتَترََِّّْرُع -et-teri¡] (tâ’nın fethi ve râ’nın kes] اََriyle) Şol kimsedir ki şerr işe serî¡ olup tîz gazaba gelici ola.

اُع َّْرَّ et-terrâ¡] (tâ’nın fethi ve râ’nın] اََteşdîdiyle) Şol seldir ki dereyi doldura; yukâlu: اٌع أَْمَلَ اْلَواِدي Ve َسْيٌل َترَّاٌع اٌب ,terrâ¡] Kapıcıya dahi derler] َترَّ َبوَّ[bevvâb] ma¡nâsına.

ُّْْرَعُة et-tur¡at] (tâ’nın zammı ve râ’nın] اََsükûnuyla) Kapı, bâb ma¡nâsına. Ve fi’l-hadîsi: ”ِإنَّ ِمْنَبِري َهَذا َعَلى تُْرَعٍة ِمْن تَُرِع اْلَجنَِّة“ Ve ba¡zılar eyitti: Hadîs-i şerîfte تُْرَعٌة [tur¡at] rav∂at] ma¡nâsınadır. Ve ba¡zılar] َرْوَضٌةeyitti: Derece ma¡nâsınadır. Ve

tur¡at] Irmakların ağızlarına dahi] تُْرَعٌةderler.

-el-etra¡] (hemzenin ve râ’nın fethiy] اَْلَْتَرُعle) Katı yürümek; yukâlu: َسْيٌر أَْتَرُع أَْي َشِديٌدْرَياُع ِّْ et-Tiryâ¡](tâ’nın kesri ve râ’nın] اََsükûnuyla) Bir mevzi¡in ismidir.

]ت س ع]ِّْْسَعُة et-tis¡at] (tâ’nın kesri ve sîn’in] اََsükûnuyla) ¡Aded-i müzekkerdir.

ِّْْسُع .et-tis¡] (kezâlik kesri ile) Mü™ennesi] اََVe

-tis¡] Kezâlik deve suvarma günlerin] ِتْسٌعden bir gündür.

ُّْْسُع et-tus¡] (tâ’nın zammı ve sîn’in] اََsükûnuyla) Dokuz cüzden bir cüze derler.

َِّْسيُع et-tesî¡] (tâ’nın fethi ve sîn’in kesri] اََ

َُِع ا ََ َّْ et-tebâ™i¡] (tâ’nın fethi ve yâ’nın] اََkesriyle) Cem¡i, buzağılar ma¡nâsına. َتِبيٌع [tebî¡]in cem¡i ِتَباٌع [tibâ¡] gelir, nitekim zikr olundu. Ve ِتَباٌع [tibâ¡]ın cem¡i اَلتََّباِئُع [et-teba™i¡] gelir tâ’nın fethi ve yâ’nın kes-riyle, أَِفيٌل [efîl] ile ِإَفاٌل [ifâl] ve أََفاِئُل [efâ™il] gibi ki أَِفيٌل [efîl] kiçirek deve ma¡nâsınadır.َّْاِبَعُة et-tâbi¡at] (tâ’nın kesri ile) Cinn] اََma¡nâsına; kavluhum: َِمَعُه َتاِبَعٌة أَْي ِمَن اْلِجّناِبَعُة ََ َّْ et-tebâbi¡at] (tâ’nın fethi ve bâ’nın] اََkesri ile) Mülûk-i Yemen ma¡nâsına.

ََُّع ُّْ et-tubba¡] (tâ’nın zammı ve bâ’nın] اََfethi ve teşdîdiyle) Vâhidi. Ve

ٌََّع [ill@] ِظلٌّ ,tubba¡] Gölgeye dahi derler] تُma¡nâsına. Ve sultâna اهلِل -dedikleri ِظلُّ ne binâ™en ihtimâldir ki melike تُبٌَّع [tub-ba¡] demiş olalar, bu zikr olunan nüsah-ı Cevherî’nin zâhirinden fehm olunandır. Ammâ ¡ibâre-i ¢âmûs’ta gölge ma¡nâsına olan تُبٌَّع [tubba¡]ı zammeteynle tashîh et-miştir. Ve

ٌََّع tubba¡] Bir cins kuşun ismidir. Ve] تُ¢âmûs’ta الطَّْيِر ِمَن ِمَن bedeline َضْرٌب َضْرٌب -ya¡sûb] arı be] َيْعُسوٌب demiş ki اْلَيَعاِسيِبğine derler. Bu takdîrce َيْعُسوٌب [ya¡sûb]a tubba¡] ıtlâkı teşbîhen olmak ihtimâli] تُبٌَّعvardır.

]ت ر ع]ََّْرُع et-tera¡] (fethateynle) Dolu, pür] اََma¡nâsına; yukâlu: أَْي َتَرٌع َوُكوٌز َتَرٌع َحْوٌض Ve ُمْمَتِلٌئ :tera¡] Dolmağa dahi derler; yukâlu] َتَرٌعاِبِع ِإَذا اْمَتَلَ َناُء َيْتَرُع َتَرًعا ِمَن اْلَباِب الرَّ َتِرَع اإْلِْتَراُع (el-itrâ¡] (hemzenin kesriyle] اَْلِDoldurmak.

َرَعُة ْْ ُم َْ el-mutre¡at] (mîm’in zammı ve] اَrâ’nın fethiyle) Doldurulmuş nesne;

ْتَلُع َاْلِ 1317BÂBU’L-¡AYN

َوَتْخِليٍط

]ت ق ع]َِّْقُع -et-te…i¡] (tâ’nın fethi ve …âf’ın kes] اََriyle) Ziyâde açlık; yukâlu: جاََع ُجوًعا َتِقًعا ِإَذا .Ebû ¡Amr rivâyeti üzere َوَقَع ِفي ُجوٍع َشِديٍد

]ت ل ع]ََّْلُع et-tela¡] (fethateynle) Boyun uzun] اََolmak; yukâlu: َرُجٌل َتَلٌع ِإَذا َكاَن َطِويَل اْلُعنُِقَِّْليُع et-telî¡] (tâ’nın fethi ve lâm’ın kesri] اََve meddiyle) Uzun olan boyun; yukâlu: ِجيٌد َتِليٌع ِإَذا َكاَن َطِويًلَْلُُّع َّْ et-tetellu¡] (fethateynle ve lâm’ın] اََzammı ve teşdîdiyle) Kıyâm etmek için boyun uzatmak; yukâlu: َتَتلََّع ِإَذا َمدَّ ُعنَُقُه ِلْلِقَياِم Ve başı yukarı kaldırmak ma¡nâsına dahi gelir; yukâlu: َرْأَسُه َيْرَفُع َفَما أَْي َيَتَتلَُّع َفَما َقَعَد nuhû∂] nûn’la] نُُهوٌض Ve ِللنُُّهوِض َوَل يُِريُد اْلَبَراَحve ∂âd-ı mu¡ceme ile kıyâm ma¡nâsınadır.

َِّْلُع -et-teli¡] (tâ’nın fethi ve lâm’ın kes] اََriyle) O cânibe bu cânibe çok iltifât edici kimse; yukâlu: ِت َحْوَلُه َرُجٌل َتِلٌع ِإَذا َكاَن َكِثيَر التََّلفُّVe

;teli¡] Dolu olan çanağa dahi derler] َتِلٌعyukâlu: ُمْمَتِلٌئ أَْي َتِلٌع [¡teri] َتِرٌع Ve bu ِإَناٌء ma¡nâsında lügat yâhûd َلْثَعٌة [le&¡at]tir, ya¡nî tecvîdde kusûr olmadandır.

َّْْلَعُة et-tel¡at] (tâ’nın fethi ve lâm’ın] اََsükûnuyla) Yüksek yerler ma¡nâsına. Ve Ebû ¡Amr eyitti: ِتَلٌع [tilâ¡] yer yükseğin-den derelere inen su akıntılarıdır.

َّْْلٌع et-tel¡] (tâ’nın fethi ve lâm’ın] اََsükûnuyla) Gündüz mürtefi¡ olmak; yukâlu: َتَلَع النََّهاُر ِإَذا اْرَتَفَعْتَلُع el-itlâ¡] (hemzenin kesriyle) Âhû] اَْلِyatağında boynın yukarıya kaldırmak; yukâlu: أَْتَلَعِت الظَّْبَيُة ِمْن ِكَناِسَها ِإَذا َسَمْت ِبِجيِدَها

ve meddiyle) Bi-ma¡nâhu.

َُّْسُع -et-tusa¡] (tâ’nın zammı ve sîn’in fet] اََhiyle ُصَرٌد [§ured] vezni üzere) نَُفٌل [nufel]den sonra gelen üç gecedir ki onların biri yedinci ve biri sekizinci ve biri dokuzun-cu gecedir. Ve نَُفٌل [nufel] nûn’un zammı ve fâ’nın fethiyle ُغَرٌر [πurer]den sonra ge-len üç geceye derler. Ve ُغَرٌر [πurer] ayın evvel geceleridir, üç geceye varınca.

َّْاُسوَعاُء -el] اَْلَعاُشوَراء et-tâsû¡â™] (¡alâ-vezni] اََ¡âşûrâ™]) َعاُشوَراُء [¡âşûrâ™] gününden evvel olan gün. Cevherî eydür: Ben zann ederim ki bu müvelled ola.

َّْْسُع et-tes¡] (tâ’nın fethi ve sîn’in] اََsükûnuyla) Bir nesnenin dokuzda birin almak yâhûd dokuzuncu olmak; yukâlu: ُكْنَت أَْو أَْمَواِلِهْم تُْسَع أََخْذَت ِإَذا أَْتَسُعُهْم اْلَقْوَم َتَسْعُت َلُهْم َتاِسًعاْتَساُع -el-itsâ¡] (hemzenin kesriyle) De] اَْلِveyi dokuzuncu günde suya iletmek. Ve

itsâ¡] Dokuz ¡aded tamâm olmağa] ِإْتَساٌعdahi derler.

]ت ع ع]ََْعُة َّْْع ْلَزَلة et-ta¡te¡at] (¡alâ-vezni] اََ -ez] اَلزَّzelzelet]) Kelâmda tereddüd etmek yâ hasr olmakla veyâhûd ¡âciz olmakla. Ve gâh olur bunu davar hakkında dahi isti¡mâl ederler, kaçan kuma saplanıp çıkmasa. Ve

ََْعٌة -ta¡te¡at] Iztırâba bırakmağa dahi der] َتْعler; yukâlu: ُجَل ِإَذا َعَتْلَتُه َوأَْقَلْقَتُه َعْتٌل Ve َتْعَتْعُت الرَّ[¡atl] ¡ayn-ı mühmele ve tâ-i müsennâtla muhkem çekmek ve َقَلٌق […ala…] …âf’ın ve lâm’ın fethiyle ırgalanmak ma¡nâsınadır.

ََّْعاِتُع et-te¡âti¡] (tâ-i evvelin fethi ve]اََsânînin kesriyle) Halk içinde karışık-lık olup türlü türlü haberler söylenmek; yukâlu: أََراِجيَف ِفي َوَقُعوا ِإَذا َتَعاِتَع ِفي اْلَقْوُم َوَقَع

ٌَِع ا َْ 1318ُم BÂBU’L-¡AYN

FASLU’¿-¿Â™)َفْصُل الثَّاِء(

]ث ط ع] ُزَكاٌم (e&-&u†â¡] (&â’nın zammıyla] اََثَُّطاُع[zukâm] gibidir veznen ve ma¡nen; yukâlu: ُجُل َعَلى َما َلْم يَُسمَّ َفاِعُلُه ِإَذا ُزِكَم ثُِطَع الرَّ

]ث ع ع] e&-&a¡¡] (&â’nın fethi ve ¡ayn’ın] اََثَّعُّteşdîdiyle) Kay™ etmek; yukâlu: ُُّجُل َيِثع َثعَّ الرَّا ِمَن اْلَباِب الثَّاِني ِإَذا َقاَء ًة :Ve fi’l-hadîsi َثعًّ “َفَثَع َثعَّ cirv] cîm’in] ِجْرٌو Ve َفَخَرَج ِمْن َجْوِفِه ِجْرٌو أَْسَوُد”kesri ve râ-i mühmelenin sükûnuyla kelb eniğidir.

ْنِثَعاُع el-in&i¡â¡] (hemzenin ve &â’nın] اَْلِkesriyle) Kay™ atılmak; yukâlu: ِإْنَثعَّ اْلَقْيُء ِمْن -Ve burundan ve yaradan kan atıl ِفيِه ِإْنِثَعاًعاmağa da ıtlâk olunur.

]ث ل ع] e&-&el¡] (&â’nın fethi ve lâm’ın] اََثَّْلُعsükûnuyla) Baş yarmak; tekûlu: َرْأَسُه َثَلْعُت şed«] şîn ve «â-i] َشْدٌخ Ve أَْثُلُعُه َثْلًعا ِإَذا َشَدْخَتُهmu¡cemeteynle bir mücevvef nesneyi ufatmağa derler.

ُمَثلَُّع َْ el-mu&ella¡] (mîm’in zammı ve] اَlâm’ın fethi ve teşdîdiyle) Yarılmış nesne, gerek hurmâ koruğu gerek gayrı nesne.

ٌَِع َْا Mutâli¡] (mîm’in zammı ve lâm’ın] ُمkesriyle) Bir dağın ismidir.

]ت و ع]َّْْوُع et-tev¡] (tâ’nın fethi ve vâv’ın] اََsükûnuyla) Yağı yâhûd ağızı ekmekle götürmek; tekûlu: ِإَذا أَتُوُعُه َباَء َواللَّ ْمَن السَّ تُْعُت libâ™] lâm’ın] ِلَباٌء Ve َكَسْرَتُه ِبِقْطَعِة ُخْبٍز َتْرَفُعُه ِبَهاkesriyle ağız dedikleri nesne ki koyun do-ğurdukta ibtidâ sağılan süttür.

]ت ي ع]َّْْيُع et-tey¡] (tâ’nın fethi ve yâ’nın] اََsükûnuyla) Kay™, hurûc etmek; tekûlu: َتاَع Ve اْلَقْيُء َيِتيُع َتْيًعا ِإَذا َخَرَج ;tey¡] Akmak ma¡nâsına da gelir] َتْيٌعyukâlu: ْيُء َيِتيُع ِإَذا َساَل َعَلى َوْجِه اْلَْرِض َتاَع الشََّتاَعُة -el-itâ¡at] (hemzenin kesriyle) Kus] اَْلِmak, kay™ etmek ma¡nâsına; yukâlu: أََتاَع ُجُل ِإَذا َقاَء الرَّيُع ِْ ُم َْ el-mutî¡] (mîm’in zammı ve tâ’nın] اَkesri ve meddiyle) İstifrâg edici kimse.

َْاُع ُم َْ (el-mutâ¡] (mîm’in zammıyla] اَİstifrâg olunan nesne.

َْايُُع َّْ et-tetâyu¡] (tâ’nın fethi ve yâ’nın] اََzammıyla) Şereh ve ¡inâda düşmek.

َْايٌُع tetâyu¡] Şerrden gayrı yerde isti¡mâl] َتolunmaz; yukâlu: ِبَنْفِسِه َيْرِمي َيَتَتاَيُع أَْي ْكَراُن اَلسَِّباْلَيِبيِس َتَتَتاَيُع يُح .Ya¡nî yel kuru otu atar َوالّرِVe

َْايٌُع tetâyu¡] Deve yürürken omzunda] َتolan küreği kemiklerin tahrîk etmeğe dahi derler; yukâlu: َُك أَْلَواَحه َتَتاَيَع اْلَبِعيُر ِفي َمْشِيِه ِإَذا َحرَّVe اَْلَواٌح [elvâ√] َلْوٌح [lev√]in cem¡idir, yassı kemik ma¡nâsına.

يَعُة ِّْ (et-tî¡at] (tâ’nın kesri ve meddiyle] اََKırk ¡aded koyun ma¡nâsınadır. Ve fi’l-hadîsi: ”ٌيَعِة َشاة “ِفي الّتِ

ْدَعاُن َُ 1319BÂBU’L-¡AYN

أََسْأَت ِغَداَءُهَداِع َُ [cedâ¡i] (cîm’in fethiyle َقَطاِم […a†âmi] vezni üzere) Şol kıtlık yılıdır ki mâlı helâk edip zâyi¡ ede.

ُع ُمَجدَّ َْ el-mucedda¡] (mîm’in zammı ve] اَdâl’ın fethi ve teşdîdiyle) Şol ottur ki onun yukarıları yenmiş ola. Ve

ٌع mucedda¡] Kulağı kesilmiş hımâra] ُمَجدَّdahi derler; yukâlu: ٌع ِإَذا َكاَن َمْقطُوَع ِحَماٌر ُمَجدَّاْلُُذِنَُْجَداُع el-cudâ¡] (cîm’in zammı ve dâl’ın] اَtahfîfiyle) Şol otlaktır ki kuruyup zâyi¡ ol-muş ola.

َّْْجِديُع -et] اَلتَّْكِريم et-tecdî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Bed-du¡â edip َلَك ,demek َجْدًعا ya¡nî »udây ta¡âlâ seni َجْدٌع [ced¡]a mübtelâ kılsın demek; yukâlu: َعُه َتْجِديًعا َجدَّأَْي َقاَل َلُه َجْدًعا َلَكَجَناِدُع َْ el-cenâdi¡] (cîm’in fethi ve dâl’ın] اَkesriyle) Şol haşerâttır ki sayd olunur. Ve ba¡zılar eyitti: َجَناِدٌع [cenâdi¡] şol çekirge-lerdir ki َيْربُوٌع [yerbû¡] yuvasına ve keler yuvasına dâhil olur, kaçan zikr olunan yuvaları kazan kimse nihâyetine erişse o çekirgeler hurûc ederler. Ve

ّرِ اَشَّ َناِدُع َُ [cenâdi¡u’ş-şerr] Evâ™il-i şerre dahi derler.

ُجْنُدَعُة َْ el-cundu¡at] (cîm’in ve dâl’ın] اَzammı ile) َجَناِدُع [cenâdi¡]in vâhididir ki ibtidâ hareket eden şerrden ¡ibârettir.

َجَناِدِع َْ âtu’l-cenâdi¡] (kezâlik cîm’in≠] َذاُت اfethi ve dâl’ın kesriyle) Belâ ve âfet, dâhiye ma¡nâsına.

ْدَعاُن َُ [Ced¡ân] (cîm’in zammı ve dâl’ın sükûnuyla) Bir kimsenin ismidir ki oğluna ¡Abdullâh b. Ced¡ân derler.

FASLU’L-CÎM)َفْصُل اْلِجيِم(

]ج ب ع]اُع ََ َج َْ el-cebâ¡] (cîm’in fethiyle) Kısa] اَolan nesne gerek ok cinsinden gerek ¡avret tâ™ifesinden, kezâ fî ba¡zi nüsahi’§-~i√â√.

]ج د ع]ََْجْدُع el-ced¡] (cîm’in fethi ve dâl’ın] اَsükûnuyla) Burun kesmek. Ve kulak ve dudak ve el kesmeğe dahi ıtlâk olunur; tekûlu minhu: َجَدْعُتُه Ve ْدٌع َُ [ced¡] Zindâna komağa ve men¡ etme-ğe dahi derler; tekûlu: َجَدْعُتُه ِإَذا َسَجْنَتُه َوَحَبْسَتُه Ve ≠âl-ı mu¡ceme ile dahi bu ma¡nâda lügattır.

َدُع ُْ -el-ecda¡] (hemzenin ve dâl’ın fet] اَْلَhiyle) Zikr olunan ¡uzvları kesilmiş kimse.

ََْجْدَعاُء el-ced¡â™] (cîm’in fethi ve dâl’ın] اَsükûnu ve elifin meddiyle) Mü™ennesi.

َجَدَعُة َْ -el-cede¡at] (cîm’in ve dâl’ın fet] اَhiyle) Kesilmiş burundan ve kulaktan meselâ bâkî kalan nesne.

ُمَجاَدَعُة َْ el-mucâde¡at] (mîm’in zammı ve] اَdâl’ın fethiyle) Muhâsame.

ََّْجاُدُع et-tecâdu¡] (tâ’nın fethi ve dâl’ın] اََzammıyla) Bi-ma¡nâhu; yukâlu: َتَرْكُت اْلِبَلَد [efâ¡î] أََفاِعي Ve تَُجاِدُع أََفاِعيَها أَْي َيْأُكُل َبْعُضَها َبْعًضا.ef¡â]nın cem¡idir] أَْفَعىََْجِدُع -el-cedi¡] (cîm’in fethi ve dâl’ın kes] اَriyle) Gıdâsı yaramaz olan oğlan; yukâlu: َء اْلَغَداِء َصِبيٌّ َجِدٌع ِإَذا َكاَن َسّيََِْجِدُع ;el-cedi¡] Gıdâ yaramaz olmak] اَyukâlu: اِبِع ِإَذا َساَء ِغَذاُؤُه َجِدَع َجِدًعا ِمَن اْلَباِب الرََّداُع ُْ (el-icdâ¡] (hemzenin kesriyle] اَْلِGıdâyı yaramaz etmek; tekûlu: ِإَذا أَْجَدْعُتُه

َجَذُع َْ 1320َا BÂBU’L-¡AYN

Zindâna salmak; tekûlu: أَْجَذْعُتُه ِإَذا َسَجْنَتُه Ve dâl’la dahi lügattır.

َِْجْذُع el-ci≠¡] (cîm’in kesri ve ≠âl’ın] اَsükûnuyla) Ağacın bedeni.

َُْجُذوُع ,el-cu≠û¡] (zammeteynle) Cem¡i] اَağaç bedenleri ma¡nâsına.

ْذٌع ُِ [Ci≠¡] (cîm’in kesri ve ≠âl’ın sükûnuyla) Bir recülün ismidir. Ve fi’l-meseli: ”ُخْذ ِمْن ِجْذِع َما أَْعَطاَك“ Ve bu meselin aslı budur ki ِجْذٌع [Ci≠¡] nâm kimse ba¡zı mülûka kılıcın rehn koyup çıkarmadıkta mezbûr ona cefâ için şetm edip َهَذا ِإْجَعْل َك أُّمِ َكَذا Ci≠¡] zikr olunan] ِجْذٌع dedikte ِفي kılıçla mezbûru vurup katl etmiştir.

ََْجْذَعَمُة el-ce≠¡amet] (cîm’in ve ¡ayn’ın] اَfethiyle َدْحَرَجٌة[da√recet] vezni üzere) Sagîr ma¡nâsınadır. Ve fi’l-hadîsi ¡an ¡Alî radıyallâhu ¡anhu: أَْسَلَم َواهلِل أَبُو َبْكٍر َوأََنا“ َجْذَعٌة ce≠¡amet]in aslı] َجْذَعَمٌة Ve َجْذَعَمٌة”[ce≠¡at] idi, mîm ziyâde olunmuştur.

]ج ر ع]ََْجْرُع el-cer¡] (cîm’in fethi ve râ’nın] اَsükûnuyla) Bir nesneyi içmek tarîkiyle yutmak; yukâlu: اْلَباِب ِمَن أَْجَرُعُه اْلَماَء َجِرْعُت اِبِع râ’nın fethiyle olmasına َجِرْعُت Ve الرَّA§ma¡î inkâr etmiştir. Ve bu makâmda sâhib-i ~urâ√’ın bâb-ı sâlistendir dediği muhâlif olduğu zâhir olur.

َجَرَعُة َْ el-cere¡at] (fethateynle) Şol kumlu] اَdüz yerdir ki nesne bitirmeye.

َجَرُع َْ -el-cera¡] (fethateynle) Cem¡i, kum] اَlu düz yerler ma¡nâsına. Ve

َرٌع َُ [cera¡] İpin bir katı sâ™ir katlardan ziyâde bükülmüş olmak.

َجْرَعاُء َْ el-cer¡â™] (cîm’in fethi ve râ’nın] اَsükûnu ve elifin meddiyle) Bi-ma¡nâhu.

]ج ذ ع]ََْجَذُع [eniyy&] َثِنيٌّ (el-ce≠a¡] (fethateynle] اَden sinni ekall olan davar. Ve ٌَّثِني [&eniy] ٌة .eniyyet] dişin bırakan davara derler&] َثِنيَّVe çatal tırnaklı ve bütün tırnaklı olanlar ٌة eniyyet] in üçüncü yılda bırakır ve&] َثِنيَّsâhib-i huff olanlar ya¡nî deve kısmı altın-cı yılda bırakır. Ve

َذٌع َُ [ce≠a¡] Tâzeye dahi derler; ve minhu kavluhum: ُفَلٌن َجَذٌع ِفي َهَذا اْلَْمِر ِإَذا َكاَن أََخَذ ِفيِه .Ya¡nî yeni başlamış olsa َحِديًثاَُْجْذَعاُن el-cu≠¡ân] (cîm’in zammı ve] اَ≠âl’ın sükûnuyla) Cem¡i.

َِْجَذاُع el-ci≠â¡] (cîm’in kesriyle) Kezâlik] اَcem¡i.

َجَذَعُة َْ (el-ce≠e¡at] (fethateynle] اَMü™ennesi.

ََْجَذَعاُت َجَذَعٌة (el-ce≠e¡ât] (fethateynle] اَ[ce≠e¡at]ın cem¡i.

َذُع ُْ -el-ec≠a¡] (hemzenin ve ≠âl’ın fet] اَْلَhiyle) Kuzu kısmından ikinci yılda olan ve buzağı kısmından üçüncü yılda ve deve kısmından beşinci yılda olandır. Pes ٌة ec≠a¡]a] أَْجَذُع ce≠a¡iyyet] ismi şol]َجَذِعيَّzamânda ıtlâk olunur ki onun o zamânda bitecek ve düşecek dişi olmaya. Ba¡zılar eyitti: Koyun veledi altıncı ayda yâhûd dokuzuncu ayda َجَذَعٌة [ce≠e¡at] olur ki bu makûlenin udhiyye kılınması câ™iz olur.

ََْجَذُع ا ََُم -el-ezlemu’l-ce≠a¡] (hemze] اَْلَْزnin ve lâm’ın fethiyle evvelde ve cîm’in ve ≠âl’ın kezâlik fethiyle sânîde) Dehr ma¡nâsınadır.

ََْجْذُع el-ce≠¡] (cîm’in fethi ve ≠âl’ın] اَsükûnuyla) Davarı ¡aleften men¡ etmek üzere habs etmek.

َذاُع ُْ (el-ic≠â¡] (hemzenin kesriyle] اَْلِ

َجِشُع َْ َا 1321BÂBU’L-¡AYN

.ma¡nâsına اْلَواِديِجْزَعُة َْ el-ciz¡at] (cîm’in kesri ve zâ’nın] اَsükûnuyla) Kezâlik bir kıt¡aya ِجْزَعٌة [ciz¡at] derler; yukâlu: َجَزَع َلُه ِجْزَعًة ِمَن اْلَماِل أَْي َقَطَع َلُه ِقْطَعًة ِمْنُهَزاُع ِْ ُْ el-ictizâ¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِkesriyle) Kesmek; tekûlu: َجِر ِإْجَتَزْعُت ِمَن الشَُّعوًدا ِإَذا َقَطْعَتُه َوَكَسْرَتُهَجَزُع َْ ;el-ceza¡] (fethateynle) Sabrsızlık] اَyukâlu: اِبِع ِإَذا َلْم َيْصِبْر ْيِء ِمَن اْلَباِب الرَّ َجِزَع ِمَن الشَِّمْنُهَزاُع ُْ -el-iczâ¡] (hemzenin kesriyle) Sab] اَْلِrın izâle etmek; yukâlu: أَْجَزْعُتُهََْجاِزُع -el-câzi¡] (zâ’nın kesriyle) Şol ağaç] اَtır ki asma çardağına arkırı koyup üzerine asma budakların korlar. Ve Ebû Sa¡îd bu ma¡nânın sıhhatına muttali¡ olmadım dedi.

َجِزيَعُة َْ el-cezî¡at] (cîm’in fethi ve zâ’nın] اَkesri ve meddiyle) Koyun sürüsünden bir kıt¡a.

َّْْجِزيُع -et] اَلتَّْكِريم et-teczî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Hurmâ koruğunun iki sülüsü ru-tab olmak; yukâlu: َع اْلُبْسُر َتْجِزيًعا َجزَُّع ُمَجزَّ َْ el-mucazza¡] (mîm’in zammı ve] اَrâ’nın fethi ve teşdîdiyle) İki sülüsü rutab olan hurmâ koruğu.

َعُة ُمَجزَّ َْ ;el-mucezze¡at] Mü™ennesi] اَyukâlu: ْرَطاُب اإْلِ َبَلَغ ِإَذا َعٌة ُمَجزَّ َوبُْسَرةٌ ٌع ُمَجزَّ بُْسٌر ثُُلَثْيَها

]ج ش ع]ََْجَشُع el-ceşa¡] (fethateynle) Ziyâde hırsa] اَderler; tekûlu: اِبِع َجِشَع ِمَن اْلَباِب الرَُّع ََّْجشُّ et-teceşşu¡] (fethateynle ve şîn’in] اََzammı ve teşdîdiyle) Bi-ma¡nâhu.

ََْجِشُع -el-ceşi¡] (cîm’in fethi ve şîn’in kes] اَriyle) Harîs olan kimse.

َرُع ُْ -el-ecra¡] (hemzenin ve râ’nın fet] اَْلَhiyle) Bi-ma¡nâhu kezâlik.

ُجْرَعُة َْ el-cur¡at] (cîm’in zammıyla ve] اَrâ’nın sükûnuyla) Bir içim sudur, ٌَحْسَوة [√asvet] ma¡nâsına.

ُجَرْيَعُة َْ el-curey¡at] (cîm’in zammı ve] اَrâ’nın fethiyle) Tasgîri. Ve fi’l-meseli: َقِن” الذَّ ِبُجَرْيَعِة ُفَلٌن Bu meseli helâka “أَْفَلَت karîb olduktan sonra halâs bulan kim-se hakkında isti¡mâl ederler. Ferrâ eyit-ti: َقِن الذَّ âhir nefesten ve bakiyye-i ُجَرْيَعُة rûhtan ¡ibârettir.

َمَجاِريُع َْ el-mecârî¡] (mîm’in fethi ve] اَrâ’nın kesri ve meddiyle) Şol develerdir ki sütleri az ola, gûyâ ki memelerinde hemîn bir içim süt vardır.

َّْْجِريُع -et] اَلتَّْكِريم et-tecrî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Gazaba getirip gussalar vermek.

ُع ََّْجرُّ et-tecerru¡] (fethateynle ve râ’nın] اََzammı ve teşdîdiyle) Zikr olunan gussala-rı hazm edip tahammül etmek.

]ج ر ش ع]َُْجْرُشُع el-curşu¡] (cîm’in ve şîn’in zammı] اَve râ’nın sükûnuyla) ¡Azîm, fermûde olan deve. Ba¡zılar eyitti: Göğsü büyük, yanları müntefih olan deveye derler.

]ج ز ع]ََْجْزُع el-cez¡] (cîm’in fethi ve zâ’nın] اَsükûnuyla) Dereyi arkırı kat¡ etmek; yukâlu: َقَطْعَتُه ِإَذا الثَّاِلِث اْلَباِب ِمَن اْلَواِدَي َجَزْعُت Ve َعْرًضاْزٌع َُ [cez¡] Şol Yemenî boncuğa dahi der-ler ki onun akı ve karası olmağın şu¡arâ mahbûbenin gözünü ona teşbîh ederler.

ِجْزُع َْ el-ciz¡] (cîm’in kesri ve zâ’nın] اَsükûnuyla) Derenin dönen yeri, ُمْنَعَطُف

َجِشُعوَن َْ 1322َا BÂBU’L-¡AYN

yer ma¡nâsınadır, her yere ıtlâk olunur. Ba¡zılar eyitti: َجْعَجاٌع [ca¡câ¡] galîz yere mahsûstur. Ve

ْعَجاٌع َُ [ca¡câ¡] Âvâzı bülend olan deve-ye dahi derler; yukâlu: َكاَن ِإَذا َجْعَجاٌع َجَمٌل َغاِء ruπâ™] râ-i mühmelenin] ُرَغاٌء Ve َشِديَد الرُّzammı ve πayn-ı mu¡cemeden sonra elifin meddiyle deve âvâzına derler.

ََّْجْعُجُع -et] اَلتََّزْلُزل et-teca¡cu¡] (¡alâ-vezni] اََtezelzul]) Bir maraz ¡ârız olmağın kendi-yi yere vurmağa derler; yukâlu: ِإَذا َتَجْعَجَع َضَرَب ِبَنْفِسِه اْلَْرَض ِمْن َوَجٍع أََصاَبُه

]ج ل ع]ََْجَلُع el-cela¡] (fethateynle) Kalîlü’l-hayâ] اَolmak; yukâlu: اِبِع Ve َجَلَعِت اْلَمْرأَُة ِمَن اْلَباِب الرَّdişleri üzerinde dudakları kavuşmamağa dahi derler; yukâlu: اْلَباِب ِمَن َجَلًعا َفَمُه َجَلَع اْلَمْزبُوِرَجِلَعُة َْ el-celi¡at] (cîm’in fethi ve lâm’ın] اَkesriyle) Kalîletü’l-hayâ olan ¡avret.

ََِعُة َجا َْ -el-câli¡at] (lâm’ın kesriyle) Bi] اَma¡nâhâ; yukâlu: َكاَنْت ِإَذا َوَجاِلَعٌة َجِلَعٌة ِإْمَرأَةٌ ِباْلُفْحِش َتَتَكلَُّم اْلَحَياِء َجِلٌع Ve recüle dahi َقِليَلَة [celi¡] ve َجاِلٌع [câli¡] derler.َََعُة ُمَجا َْ el-mucâle¡at] (mîm’in zammı ve] اَlâm’ın fethiyle) Bir niçe kimse birbirine fuhşiyyât söylemek. Ve meclis-i şürbde ve kumârda nizâ¡ edişmeğe dahi derler.

َجْلُع َْ el-cel¡] (cîm’in fethi ve lâm’ın] اَsükûnuyla) Soymak, gidermektir, َخْلٌع [«al¡] ma¡nâsına; yukâlu: َوَخَلَعُه َثْوَبُه َجَلَع .Ve bu A§ma¡î rivâyetidir ِبَمْعًنىَلُع ُْ -el-ecla¡] (hemzenin ve lâm’ın fet] اَْلَhiyle) Şol kimsedir ki onun dişleri üze-rinde dudakları kavuşmaya. Ve A«feş-i A§πar-ı Na√vî أَْجَلُع [ecla¡] idi, ya¡nî sıfat-ı mezbûre üzere idi.

ََْجِشُعوَن el-ceşi¡ûn] (cîm’in fethi ve şîn’in] اَkesriyle) Cem¡i, harîsler ma¡nâsına.

Mucâşi¡] (mîm’in zammı ve şîn’in] ُمَجاِشٌعkesriyle) Benî Temîm’den bir recülün is-midir ki o Mucâşi¡ b. Dârim b. Mâlik’tir, cedd-i a¡lâları Temîm’dir.

]ج ع ج ع]ََْجْعَجَعُة ْلَزَلة el-ca¡ce¡at] (¡alâ-vezni] اَ -ez] اَلزَّzelzelet]) Değirmen âvâzı. Ve fi’l-meseli: Gavgâsı çok olup “أَْسَمُع َجْعَجَعًة َوَل أََرى ِطْحًنا”fâ™idesi olmayan mahalde isti¡mâl olunur. Ve

ْعَجَعٌة َُ [ca¡ce¡at] Habse dahi derler. Ve ¡Abdullâh b. Ziyâd, ¡Ömer b. Sa¡d’a yaz-dığı kâgıdda ”أَْن َجْعِجْع ِباْلُحَسْيِن َوأَْصَحاِبِه“ diye yazdı. A§ma¡î eyitti: ”أَْن َجْعِجْع“ [en ca¡ci¡] اْحِبْس” -ma¡nâsına emrdir. Ve İbnu’l “أَِن A¡râbî eyitti: ”ْق َعَلْيِه ma¡nâsınadır. Ve “َضّيِْعَجٌع َُ [ca¡ca¡] Garîm üzerine mutâlebede tazyîktir. Ve

ْعَجَعٌة َُ [ca¡ce¡at]Arz-ı haşînde sâkin kıl-mağa dahi derler; yukâlu: َجْعَجَع ِبِهْم ِإَذا أََناَخ Ve ِبِهْم َوأَْلَزَمُهُم اْلَجْعَجاَعْعَجاٌع َُ [ca¡câ¡] Arz-ı haşine derler, ¡alâ-mâ se-yecî™u. Ve

ْعَجَعٌة َُ [ca¡ce¡at] Deveyi çökürmek için yâhûd kaldırmak için tahrîk etmeğe dahi derler tekûlu: َناَخٍة إِلِ ْكَتَها َحرَّ ِإَذا ِبَل اإْلِ َجْعَجْعُت نُُهوٍض ;Ve deve çökmeğe dahi derlerأَْو yukâlu: َجْعَجَع اْلَبِعيُر ِإَذا َبَرَك َواْسَتَناَخ Ve çökür-meğe dahi derler; yukâlu: ِإَذا اْلَقْوُم َجْعَجَع أََناُخواََْجْعَجُع -el] اَْلَعْرَعر el-ca¡ca¡] (¡alâ-vezni] اَ¡ar¡ar]) Ve

ََْجْعَجاُع -el] اَْلَخْلَخال el-ca¡câ¡] (¡alâ-vezni] اَ«al«âl]) Şol mevzi¡e derler ki dar olup ha-şin ola. Ve Ebû ¡Amr eyitti: َجْعَجاٌع [ca¡câ¡]

ُجْمَعاُت َْ َا 1323BÂBU’L-¡AYN

örtünüp tesettür sâhibi oldu.

ُع ََّْجمُّ et-tecemmu¡] (fethateynle ve] اََmîm’in zammı ve teşdîdiyle) Buradan ve oradan devşirilmek; yukâlu: ِإَذا اْلَقْوُم َع َتَجمَّاْجَتَمُعوا ِمْن َهُهَنا َوَهُهَنااُع َُْجمَّ el-cummâ¡] (cîm’in zammı ve] اَmîm’in teşdîdiyle) Derinti olan cemâ¡at ki kabâ™il-i muhtelifeden devşirilmişlerdir.

َمْجَمُع َْ -el-mecma¡] (mîm-i evvelin fet] اَhiyle) Cemâ¡at cem¡ olacak yer; mîm-i sânînin fethi ve kesri câ™izdir, َمْطَلٌع [ma†la¡] ve َمْطِلٌع [ma†li¡] gibi.َُْجْمُع el-cum¡] (cîm’in zammı ve] اَmîm’in sükûnuyla) Devşirilmiş el, yum-ruk ma¡nâsına; yukâlu: ي َكّفِ ِبُجْمِع ve َضَرْبُتُه yukâlu: َجاَء ُفَلٌن ِبَقْبَضٍة ِمْلَء ُجْمِعِه Ya¡nî avucu dolu nesne getirdi; ve yukâlu: ُفَلًنا أََخْذُت ِثَياِبِه Ya¡nî giysisin avuçlamakla. Ve ِبُجْمِع keyfiyyet-i hâl bilinmemeğe dahi derler; yukâlu: أَْمُر َبِني ُفَلٍن ِبُجْمٍع َوِجْمٍع ِإَذا َكاَن َمْكُتوًما َلْم Cîm’in zammı ve kesri َيْفُشوُه َوَلْم َيْعَلْم ِبِه أََحٌدdahi câ™izdir. Ve kızın bekâreti bâkî kal-mağa dahi derler. Ve Henâ nâm ¡avret ki ¡Accâc’ın hatunu idi, hâkim-i vakte şekvâ edip eyitti: أَْصَلَح اهللُ اْلَِميَر ِإنِّي ِمْنُه ِبُجْمٍع أَْي َعْذَراُء ِني -Ve ¡avret vefât edip hamli karnın َلْم َيْقَتضَّda kalmağa dahi derler. Ve bu isti¡mâllerin ikisinde dahi cîm’in zammı ve kesri lü-gattır; yukâlu: َماَتْت ِإَذا َوِجْمٍع ِبُجْمٍع ُفَلَنٌة َماَتْت َوَوَلُدَها ِفي َبْطِنَهاُجْمَعُة َْ el-cum¡at] (cîm’in zammı ve] اَmîm’in sükûnuyla) Bir avuç ma¡nâsınadır; yukâlu: ُجْمَعٌة ِمْن َتْمٍر أَْي َقْبَضٌة ِمْنُهُجْمَعِة َْ ا yevmu’l-cum¡at] (mîm’in] َيْوُم sükûnuyla) Bir ma¡rûf olan gündür ki ona zamân-ı evvelde َيْوُم اْلَعُروَبِة derlerdi; ¡ayn’ın fethiyle ve mîm’in zammıyla dahi lügattır.

َُْجْمَعاُت el-cum¡ât] (cîm’in zammı ve] اَ

ْنِجَلُع el-incilâ¡] (hemzenin ve cîm’in] اَْلِkesriyle) Açılmak, inkişâf ma¡nâsına; yukâlu: ْيُء ِإَذا اْنَكَشَف ِإْنَجَلَع الشََُّْجُلوُع el-culû¡] (zammeteynle) ¡Avretin] اَyüzü açık olmak; yukâlu: َجَلَعْت َتْجَلُع ُجُلوًعا

]ج ل ف ع]َجَلْنَفَعُة َْ el-celenfe¡at] (fethateynle] اَve nûn’un sükûnu ve fâ’nın fethiyle) Fermûde olup karnı vâsi¡ olan nâka.

ِلْنَفاُع ُْ el-iclinfâ¡] (hemzenin ve lâm’ın] اَْلِkesriyle) Galîz olmak; yukâlu: ِإَذا ِإْجَلْنَفَع َغُلَظ

]ج م ع]ََْجْمُع el-cem¡] (cîm’in fethi ve mîm’in] اَsükûnuyla) Bir yere getirmek.

َماُع ِْ ُْ el-ictimâ¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِkesriyle) Cem¡ olup bir yere gelmek; yukâlu: َق َفاْجَتَمَع ْيَء اْلُمَتَفّرِ Ve َجَمْعُت الشَّْمٌع َُ [cem¡] Cemâ¡at ma¡nâsına da gelir.َُْجُموُع ,el-cumû¡] (zammeteynle) Cem¡i] اَcemâ¡atler ma¡nâsına. Ve

ْمٌع َُ [cem¡] Yaramaz hurmâya dahi derler ki çekirdekten bitmiş ola ve ne cins hurmâ olduğu ma¡lûm olmaya; yukâlu: َما أَْكَثَر اْلَجْمَع ِفي أَْرِض َبِني ُفَلٍن ِلَنْخٍل َخَرَج ِمَن النََّوى َل يُْعَرُف اْسُمُهVe bu makâmda sâhib-i ~urâ√َجْمٌع [cem¡]i “hurmâ-yı bisyâr-bâr” ile tefsîr edip nâ-mahal etmiştir. Ve

ْمٌع َُ [Cem¡] Muzdelife’ye dahi derler onda halk cem¡ olduğu için.

َِْمُع ُمْج َْ el-muctemi¡] (mîm-i evvelin] اَzammı ve sânînin kesriyle) Şol recüldür ki kemâlin bulmuştur, ya¡nî bâlig olmuştur; nisâ tâ™ifesine ıtlâk olunmaz, belki kız ka-çan bâliga olsa َياَب ِدْرٌع derler ya¡nî َجَمَعِت الثِّ[dir¡] ve ِخَماٌر [«imâr] ve ِمْلَحَفٌة [mil√afet]

ُجَمُع َْ 1324َا BÂBU’L-¡AYN

ve sânînin fethiyle) ¡Azm olunan nesne.

َمْجُموُع َْ -el-mecmû¡] (mîm-i evvelin fet] اَhi ve sânînin zammı ile) Şol nesnedir ki buradan oradan cem¡ olunmuştur, her ne denli şey™-i vâhid gibi kılınmamış ise de.

ُمْجِمَعُة َْ el-mucmi¡at] (mîm-i evvelin] اَzammı ve mîm-i sânînin kesriyle) Cem¡ edici ma¡nâsına. Ve şol sahrâya dahi der-ler ki onda yoldaşlar birbirinden ayrılma-ya azmak havfından, gûyâ ki onları sahrâ cem¡ edip bir yere getirir.

ِْْجَماُع ْس el-isticmâ¡] (hemzenin ve tâ’nın] اَْلِkesriyle) Her yerden gelip cem¡ olmak; yukâlu: ْيُل ِإَذا اْجَتَمَع ِمْن ُكّلِ َمْوِضٍع Ve ِإْسَتْجَمَع السَِّْْجَماٌع -isticmâ¡] Cem¡ olmak taleb et] ِإْسmek; yukâlu li’l-mustecîşi: َُّكل “ِإْسَتْجَمَع Ya¡nî “Her mecma¡ın cem¡iyyetin َمْجَمٍع”taleb etti.” Ve ُمْسَتِجيٌش [mustecîş] ceyş taleb eden kimseye derler. Ve ِإْسِتْجَماٌع [isticmâ¡] at seğirtmede makdûrın sarf et-meğe dahi derler; yukâlu: ِإْسَتْجَمَع اْلَفَرُس َجْرًيا ِإَذا َباَلَغ ِفي َجْرِيِهَمٌع ُُ [cuma¡] (cîm’in zammı ve mîm’in fethiyle) ُجْمَعٌة [cum¡at]ın cem¡i, nitekim mürûr etti. Ve َجْمَعاُء [cem¡â™]ın dahi cem¡i gelir, egerçi َجْمَعاُء [cem¡â™]ın cem¡inde lâyık olan bu idi ki elifle ve tâ ile cem¡ oluna idi, nitekim أَْجَمُع [ecma¡] lafzı-nı vâv’la nûn’la cem¡ ettiler, lâkin onun cem¡inde ُجَمٌع [cuma¡] dediler cîm’in zam-mı ve mîm’in fethiyle.

ْمَعاُء َُ [cem¡â™] (cîm’in fethi ve mîm’in sükûnu ve elifin meddiyle) Mü™ennesi, te™kîd içindir, götürü ma¡nâsına; yukâlu: ْسَوَة ُجَمَع َغْيَر َمْصُروٍف َوُهَو َمْعِرَفٌة ِبَغْيِر اْلَِلِف َرأَْيُت النَِّتْأِكيٌد ِلَنَُّه التَّْوِكيِد ِمَن َمْجَراُه َيْجِري َما َوَكَذِلَك ِم َواللَِّلْلَمْعِرَفِةَمُع ُْ -ecma¡] (hemzenin ve mîm’in fet] أَ

mîm’in sükûnuyla) Cem¡i. Ve

َُْجَمُع el-cuma¡] (cîm’in zammı ve mîm’in] اَfethiyle) Kezâlik cem¡i.

ََْجاِمُع el-câmi¡] (mîm’in kesriyle) İbtidâ] اَyüklü kalan dişi merkeb; yukâlu: أََتاٌن َجاِمٌع َل َما َتْحِمُل Ve ِإَذا َحَمَلْت أَوَّاِمٌع َُ [câmi¡] Cum¡a mescidine dahi der-ler; yukâlu: اَْلَمْسِجُد اْلَجاِمُع Ve eger dilersen اْلَجاِمِع اْلَيِقيُن ,dahi dersin izâfetle َمْسِجُد اَْلَحقُّ ve اْلَيِقيِن dedikleri gibi ve lâkin sûret-i َحقَّ izâfette اْلَجاِمِع اْلَيْوِم اْلَيِقيِن ve َمْسِجُد ْيِء الشَّ َحقُّ takdîrindedir, zîrâ şey™in kendi nefsine izâfeti câ™iz değildir illâ takdîr-i mezbûr ile. Ve Ferrâ eyitti: ¡Arab şey™i kendi nef-sine muzâf eder lafzları mugâyir olduğu cihetten.

َجْمَعاُء َْ el-cem¡â™] (cîm’in fethi ve mîm’in] اَsükûnu ve elifin meddiyle) Şol hayvândır ki onun teninden nesne eksilmemiş ola.

َماُع ُْ (el-icmâ¡] (hemzenin kesriyle] اَْلِNâkanın memesi başların bağlamak; yukâlu: أَْجَمَع ِبَناَقِتِه ِإَذا َصرَّ أَْخَلَفَها أَْجَمَع Ve ِخْلٌف [«ilf] «â-i mu¡ceme ile meme başına der-ler. Ve ٌَّصر [§arr] §âd-ı mühmele ile bağla-mak ma¡nâsınadır. Ve Kisâ™î eyitti: ِإْجَماٌع [icmâ¡] ¡azm ma¡nâsına dahi gelir; yukâlu: Ve أَْجَمْعُت اْلَِميَر َوَعَلى اْلَِميِر ِإَذا َعَزْمَت َعَلْيِهَماٌع ُْ icmâ¡] Bir nesneyi tedârük edip bir] ِإyere getirmek ma¡nâsına da gelir; yukâlu: ُمْنَتِشًرا َتَدْعُه َوَل أَْمَرَك Ve ammâ Bârîأَْجِمْع ta¡âlânın يونس( َوُشَرَكاَءُكْم﴾ أَْمَرُكْم ﴿َفأَْجِمُعوا )71 buyurduğu kavl-i şerîfi ُشَرَكاَءُكْم َواْدُعوا takdîrindedir, zîrâ ُشَرَكاِئي demezler أَْجَمْعُت belki َجَمْعُت derler. Veَماٌع ُْ icmâ¡] Bir nesne dağılmış iken bir] ِإyere getirip cem¡ etmek.

ُمْجَمُع َْ el-mucma¡] (mîm-i evvelin zammı] اَ

َمْجَوَعُة َْ َا 1325BÂBU’L-¡AYN

tekrîm]) Cum¡a namazına hâzır olmak; yukâlu: َع اْلَقْوُم َتْجِميًعا ِإَذا َشِهُدوا اْلُجْمَعَة َوَقَضُوا َجمََّلَة Ve الصَّ ;tecmî¡] Teksîr ma¡nâsına da gelir] َتْجِميٌعyukâlu: َدُه َع ُفَلٌن َماًل َوَعدَّ َجمٌَّع Mucemmi¡] (mîm-i evvelin zammı] ُمَجّمِve sânînin kesri ve teşdîdiyle) ¢u§ayy b. Kilâb’ın lakabıdır. Mezbûra ٌع -Mu] ُمَجّمِcemmi¡] dediler, ¢ureyş’ten kabâ™il-i şettâ cem¡ edip Mekke-i müşerrefede nâzil kılıp onda Dâru’n-Nedve’yi binâ ettiği için. Ve -nedvet] nûn’un fethi ve dâl-ı müh] َنْدَوةٌmelenin sükûnuyla cemâ¡at ma¡nâsınadır. Ve zikr olunan ev cemâ¡at onda cem¡ olup müşâvere etmek için binâ olunmuş idi.

ُمَجاَمَعُة َْ el-mucâme¡at] (mîm-i evvelin] اَzammı ve sânînin fethiyle) Vat™ etmek, -mubâ∂a¡at] ma¡nâsına. Ve bir kim] ُمَباَضَعٌةse ile cem¡ olup hâzır olmağa dahi derler; yukâlu: َجاَمَعُه َعَلى أَْمِر َكَذا ِإَذا اْجَتَمَع َمَعُه

]ج و ع]َُْجوُع (el-cû¡] (cîm’in zammı ve meddiyle] اَAçlık ma¡nâsına, ِشَبٌع [şiba¡]ın zıddıdır.َمَجاَعُة َْ -el-mecâ¡at] (mîm’in fethiyle) Bi] اَma¡nâhu; yukâlu: َوَمَجاَعًة ُجوًعا َيُجوُع veَجاَع yukâlu: َعاُم َمَجاَعٍة Kıtlık yılı ma¡nâsına.َجْوَعُة َْ el-cev¡at] (cîm’in fethi ve vâv’ın] اَsükûnuyla) Bir kerre acıkmak, binâ-i mer-re olmak üzere.

ِجَياُع َْ َجاِئٌع (el-ciyâ¡] (cîm’in kesriyle] اَ[câ™i¡]in cem¡idir.

َُِع َجا َْ el-câ™i¡] (yâ’nın kesriyle) Aç olan] اَkimse; yukâlu: َرُجٌل َجاِئٌع َوَقْوٌم ِجَياٌعُع َُْجوَّ el-cuvva¡] (cîm’in zammı ve vâv’ın] اَfethi ve teşdîdiyle) Kezâlik َجاِئٌع [câ™i¡]in cem¡i; yukâlu: ٌع َقْوٌم ُجوََّمْجَوَعُة َْ el-mecve¡at] (mîm’in ve vâv’ın] اَ

hiyle) Müzekkeri te™kîd içindir; tekûlu: أَْجَمَع ي َحّقِ ,Ve bu te™kîd-i mahzdır أََخْذُت cem¡â™] ve] َجْمَعاُء ecme¡ûn] ve] أَْجَمُعوَن أَْبَصُعوَن ebte¡ûn] ve] أَْبَتُعوَن ekte¡ûn] ve] أَْكَتُعوَن[eb§a¡ûn] dahi te™kîd-i mahzdır, te™kîdden gayrı nesne olmazlar, her zamân mâ-kabllerine tâbi¡ olurlar, ne mubtedâ olur-lar ve ne haber olurlar ve ne fâ¡il ve ne mef¡ûl olurlar, nitekim gayrı te™kîdler gâh ism olup gâh te™kîd olduklarına binâ™en mubtedâ ve haber olmaları câ™izdir, َنْفُسُه ve َعْينُُه ve ُه .gibi ُكلَُّمُعوَن ُْ ecme¡ûn] (elifin ve mîm’in fethi] أَve ¡ayn’ın zammıyla) أَْجَمُع [ecma¡] lafzının cem¡idir. Ve أَْجَمُع [ecma¡] lafzen vâhid ve ma¡nen cem¡dir ve onun lafzından vâhidi yoktur; ve yukâlu: َجاَء اْلَقْوُم ِبأَْجَمِعِهْم ِبَفْتِح اْلِميِم َها َكَما َتُقوُل َجاُؤوا ِبأَْكُلِبِهْم َجْمُع َكْلٍب َوَضّمِِميٌع َُ [cemî¡] (cîm’in fethi ve mîm’in kesri ve meddiyle) Bir lafzdır ki bununla dahi te™kîd olunur; yukâlu: َجاُؤوا َجِميًعا أَْي ُكلُُّهْم Ve ِميٌع َُ [cemî¡] Bir yere gelmiş nesneler ma¡nâsına dahi gelir; ٌق muteferri…]in] ُمَتَفّرِzıddıdır. Ve

ِميٌع َُ [cemî¡] Ceyş ma¡nâsına dahi gelir. Ve

ِميٌع َُ [cemî¡] Müctemi¡ olan kabîleye dahi derler.

َِْجَماُع ¡el-cimâ¡] (cîm’in kesriyle) Cem] اَolunan nesne; tekûlu: َِّلَن اْلَْخِبَيُة اْلِخَباِء ِجَماُع Ve اْلِجَماَع َما َجَمَع َعَدًداَماٌع ُِ [cimâ¡] َجاِمٌع [câmi¡] ma¡nâsına da ge-lir; yukâlu: ْثِم Ve bu sebebden اَْلَخْمُر ِجَماُع اإْلِbüyük çömleğe dahi ِجَماٌع [cimâ¡] derler, umûr-ı kesîreyi câmi¡ olduğu için; yukâlu: ِقْدٌر ِجَماٌعَّْْجِميُع -et] اَلتَّْكِريم et-tecmî¡] (¡alâ-vezni] اََ

اَعُة َُ 1326َاْلِ BÂBU’L-¡AYN

FASLU’L-»Â™ )َفْصُل اْلَخاِء(

]خ ب ع]ُع َْ َخ َْ el-«ab¡] («â-i mu¡cemenin fethi ve] اَbâ’nın sükûnuyla) Örtmek, setr ma¡nâsına; yukâlu: ْيَء َوُهَو لَُغٌة ِفي َخَبْأتُُه َخَبْعُت الشََّعُة ََ ُخ َْ el-hube¡at] («â’nın zammı ve] اَbâ’nın fethiyle) Örtücü ¡avret; yukâlu: .Ya¡nî gâh örtülüp gâh açılsa ِإْمَرأَةٌ ُخَبَعٌة ُقَبَعٌةVe ُقَبَعٌة […ube¡at] …âf’ın zammıyla açılıcı ma¡nâsınadır.

َعُة َُ ُخْن َْ el-«unbu¡at] («â’nın ve bâ’nın] اَzammı ve nûn’un mâ-beynde sükûnu ile) Şol bezdir ki onun mukaddemin dikip ¡av-retler onunla başların örterler.

َُوُع ُخ َْ el-«ubû¡] (zammeteynle) Oğlanın] اَkesret-i bükâdan âvâzı çıkmaz olmak; yukâlu: اْلُبَكاِء ِمَن َفِحَم ِإَذا ُخُبوًعا ِبيُّ الصَّ Ve َخَبَع sâhib-i ~urâ√َفْحٌم kelimesin bu makâmda kararmak ma¡nâsına zann edip ve “kebûd şuden-i beççe ez-girîsten” demiştir. Ve

]خ ت ع]ُْوُع ُخ َْ ;el-«utû¡] (zammeteynle) Gitmek] اَyukâlu: َذَهَب ِإَذا الثَّاِلِث اْلَباِب ِمَن اْلَْرِض ِفي َخَتَع Ve kılağuz kavmi alıp gitmek ma¡nâsına da gelir bâ ile isti¡mâl olundukta; yukâlu: ِليُل ِباْلَقْوِم ِإَذا َساَر ِبِهْم ِفي الظُّْلَمِة َخَتَع الدََُّْع ُخ َْ el-«uta¡] («â’nın zammı ve tâ’nın] اَfethiyle) Şol kılağuzdur ki kılağuzlukta mâhir ola.

َخْوَتُع َْ el-«avta¡] («â’nın ve tâ’nın fethi ve] اَvâv’ın sükûnuyla) Bi-ma¡nâhu. Ve

avta¡] Tavşan yavrusuna dahi»] َخْوَتٌعderler.

يَعُة ِْ َخ َْ el-«atî¡at] («â’nın fethi ve tâ’nın] اَ

fethi ve cîm’in sükûnuyla) Kezalik açlık ma¡nâsına; yukâlu: َعاٌم َمْجَوَعٌةاَعُة َُ (el-icâ¡at] (hemzenin kesriyle] اَْلِAcıktırmak.

َّْْجِويُع -et] اَلتَّْكِريم et-tecvî¡] (¡alâ-vezni] اََtekrîm]) Bi-ma¡nâhu; yukâlu: َعُه َوَجوَّ أََجاَعُه Ve fi’l-meseli: ”َيْتَبْعَك َكْلَبَك Ya¡nî “أَِجْع “Le™îmi muztarr kıl tâ ki sana tâbi¡ ola.”

ُع ََّْجوُّ et-tecevvu¡] (fethateynle ve vâv’ın] اََzammı ve teşdîdiyle) Kasdla aç olmak.

َِْجيُع ُمْس َْ el-mustecî¡] (mîm’in zammı ve] اَcîm’in kesri ve meddiyle) Şol kimsedir ki hemîşe açlık göstere; yukâlu: ُمْسَتِجيٌع َرُجٌل Ve sâhib-i ¢âmûs أَْي َل َتَراُه أََبًدا ِإلَّ أََرى أَنَُّه َجاِئٌع .demiştir َل َتَراُه ِإلَّ َوُهَو َجاِئٌعَُْجوِع ا -Rebî¡atu’l-Cû¡] (cîm’in zam] َرِبيَعُة mı ve meddiyle) Benî Temîm’den bir kabîlenin babası adıdır ki Rebî¡a b. Mâlik b. Zeyd b. Menât b. Temîm’dir.

ْخَدَعاِن َاْلَ 1327BÂBU’L-¡AYN

َيَتَخاَدُع أَْي يُِري َذِلَك ِمْن َنْفِسِهْنِخَداُع el-in«idâ¡] (hemzenin ve «â’nın] اَْلِkesriyle) Aldanmak; yukâlu: َخَدْعُتُه َفاْنَخَدَعُمَخاَدَعُة َْ el-mu«âde¡at] (mîm’in zammı ve] اَdâl’ın fethiyle) Aldamak. Kâlallâhu ta¡âlâ: يَُخاِدُعوَن أَْي النساء 142( )البقرة 9، اهلَل﴾ ﴿يَُخاِدُعوَن أَْوِلَياَء اهلِلََْخاِدُع -el-«âdi¡] (dâl’ın kesriyle) Mütelev] اَvin ma¡nâsınadır; yukâlu: ٌن َخْلٌق َخاِدٌع أَْي ُمَتَلّوِve y