1

VEGJETARIANIZMI

Pr nj jet me vler

2010

2

Hyrje

Pr shum njerz, dieta vegjetariane sht e mistershme dhe konfuze. Ata mund ta ken t vshtir t imagjinojn nj pjat vegjetariane. Pr ta, dieta vegjetariane duket boshe dhe pa shije duke imagjinuar gjethe sallate dhe qep. Por e vrteta qndron ndryshe, vegjetariant han nj mori ushqimesh bimore prve sallats dhe qepve. Megjithat atyre u vijn n mendje shum pyetje. A marrin vegjetariant mjaftueshm protein duke shmangur mishin, a prfshihen vezt dhe qumshti, sht kjo diet pr arsye mjeksore, ekologjike apo etike? Pr t gjitha kto pyetje ka prgjigje. S pari t shohim prkufizmin e vegjetarianizmit. Vegjetarianizmi sht praktika e diets q prjashton mishin (produktet e procesit t therjes dhe ato t gjahut, peshqit dhe frutat e detit si dhe shpendarin). Ka disa variante t diets, disa prej t cilave prjashtojn vezt dhe/ose produktet me origjin nga kafsht e prodhimit si bulmetrat ose mjalti. Vegjetarint t cilt han vez shpesh preferojn vez nga pula t mbarshtimit t lir (organik, natyral dhe jan n kundrshtim total me vezt e industris s shpendaris). Shumica e vegjetarianve konsumojn bulmetra dhe han vez. Lakto-vegjetarianizmi prfshin bulmetin por prjashton vezt ndrsa ovo-vegjetarianizmi sht e anasjellta. Lakto-ovo-vegjetarianizmi prfshin n diet si bulmetin edhe vezt.

Disa gatime vegjetariane t zakonshme t shtpis

3

Arsyeja pr zgjedhjen e vegjetarianizmit mund t lidhet me nj ose m shum arsye si m posht: morale, fetare, kulturore, etike, estetike, mjedisore, shoqrore, ekonomike, politike, nga shija ose shndeti.

1. Historia

Le t kalojm fillimisht n nj fakt historik t veant. Figura e gladiatorve na sjell n mendje forcn, ushtrimet e vshtira, pathyeshmrin dhe makinerin perfekte t lufts: njeriu kundr njeriut. Gladiatori ishte nj lloj heroi sportiv q u servirej edhe mjeksia e kohs. Statujat dhe pikturat na e tregojn qart kt bot t egr t gladiatorve. Duke reflektuar mbi dietn moderne t atletve, ne duhet t prisnim q gladiatort t kishin nj diet t pasur proteinike. Analizat n kockat e tyre kan shfaqur hipotezn se ata ishin atlet vegjetarian ndrsa n t dhnat Romake, Pliniusi, historiani antik i tregon gladiatort si hordearii (elb ngrns). Sipas disa studjuesve, njerzit q konsumojn m shum bim dhe m pak mish kan nj nivel m t rritur t stronciumit n kockat e tyre. Niveli i stronciumit n kockat e gladiatorve sht rreth dy her m i lart se niveli n kockat e banorve bashkohs. Me krishtrimin e Perandoris Romake n antikitet, vegjetarianizmi praktikisht u zhduk nga Europa. Disa urdhra murgjish n mesjet e prjashtuan ose e dnuan ngrnien e mishit pr arsye ascetike por anj prej tyre nuk e privoi veten nga peshku. Vegjetarianizmi u rigjallrua n Europ rreth periudhs s Rilindjes. Ajo u prhap m shum si praktik n shekujt e 19-t dhe 20-t. N 1847 Shoqrit Vegjetariane t para u formuan n Angli, n Gjermani, n Holland dhe vende t tjera. Bashkimi Vegjetarian Ndrkombtar, nj bashkim i shoqrive kombtare, u themelua n 1908. N botn Perndimore, popullariteti i vegjetarianizmit u rrit gjat shekullit t 20-t si rezultat i diets, etiks dhe m s fundmi edhe i mjedisit dhe ekonomis. Sot, vegjetariant Indian, m s pari lakto-vegjetarian vlersohen t prbjn rreth 70% t vegjetarianve t t gjith bots. Ata prbjn rreth 20-42% t popullsis s Indis ndrsa m pak se 30% jan mish ngrns t rregullt. Vzhgimet n ShBA tregojn se 1-2.8 e t rriturve nuk han mish (duke prfshir shpendt dhe peshqit). N Mbretrin e Bashkuar rreth 11% e popullsis jan vegjetarian. N Maj 2009, Genti u b qyteti i par n bot vegjetarian. T paktn nj her n jav pr arsye mjedisore, autoritetet lokale vendosn t implementonin ditn pa mish t javs. Administrata publike do t haj nj vakt n jav ushqim vegjetarian, si njohje e raportit t Kombeve t Bashkuara. Nga autoritetet lokale u vendosn postera pr inkurajuar popullsin pr t marr pjes n ditn vegjetariane dhe harta t rrugve vegjetariane u printuan pr t treguar restorantet vegjetariane. N shtator 2009, shkollat n Gent do t ken nj dit vegjetariane n jav.

4

Figurat klasike t vegjetarianizmit:

Konfuci Volteri Albert Ainshtajn Aristoteli

Pitagora Sokrati Gandhi

Leonardo DAvinci Tolstoi Nikola Tesla

5

2. Etika

Vegjetarianizmi sugjerohet pr arsye t ndryshme etike. Argumentohet se prodhimi, therja dhe konsumi i mishit ose produkteve t kafshve sht jo-etike. Arsyet pr kt prfshijn besimin tek t drejtat e kafshve, kundrshtimin pr t shkaktuar dhimbje, kundrshtia ndaj dmtimit t qnieve t tjera t ndjeshme ose besimi q vrasja e kafshve sht e pa nevojshme.

Gjithashtu sht argumentuar se, prodhimi dhe konsumi i mishit mund t jet e pranueshme n vetvete por metoda me t ciln ato rriten n industrin komerciale sht jo-etike. N vendet e zhvilluara, vegjetarianizmi etik sht br shum popullor pas prhapjes s fermave fabrika, nj sistem n t cilin kafsht, psh derrat, pulat dhe lopt mbahen mbyllur n pjesn m t madhe t jets s tyre me kushte shum strikte t lvizjes.

Blegtoria sht nj els n shtjen e ngrohjes globale n vegjetariant ambientalist. Sipas nj studimi t Universitetit t ikagos botuar n Time Magazine, kalimi nga dieta mishngrnse n at vegjetariane redukton gjurmt e karbonit me 1.4 her t sasis t kalimit nga Toyota Camry n nj makin Hibride. Kjo sepse sasia e metanit t prodhuar nga bagtija, sht 32% gaz m i fuqishm ser sesa dioksidi i karbonit. Transporti i drithit dhe gjedhi luajn vet nj rol n kt shtje, duke qen se duhet 3,6 kg drith pr t marr gjysm kile mish. Shum vegjetarian ndiejn se ngrnia e ksaj sasie t lart mishi n zinxhirin ushqimor luan nj rol t madh n urin botrore. Organizata e Ushqimit dhe Bujqsis (FAO) ka vlersuar lirimin direkt nga prodhimi i mishit si 18% t gazeve t emetuara n bot. Kshtu q dua t theksoj faktin se prkrah opsioneve pr zbutjen e ndryshimeve klimatike, ndryshimi i diets sht dika q duhet t konsiderohet. theksonte Rajendra Pachauri, ish kryetar i panelit ndrshtetror mbi ndryshimin klimatik.

6

3. Feja

Hinduizmi - Disa hapa t hinduizmit e konsiderojn vegjetarianizmin si ideal pr tre arsye: principi i evitimit t dhuns ndaj kafshve, qllimi pr t ofruar vetm ushqim t pastr (vegjetarian) ndaj nj hyjnie dhe bindja se ushqimi jo vegjetarian sht i dmshm pr mendjen dhe lirimin shpirtror. Vegjetariant hinduist jan kryesisht lakto-vegjetarian. Jainizmi - Ndjeksit e Jainizmit jan kryesisht lakto-vegjetarian. Asnj produkt nga kafsht e vdekura nuk lejohet. Vegjetarianizmi sht nj ideal i ngjashm me at t hinduizmit. Budizmi - N kt fe konsiderohet se marrja e jets dhe ngrnia e mishit i cili sht vrar sht e njjta gj. Buda nuk ka br asnj koment mbi shkurajimin pr t ngrn mish (me prjashtim t mishit t njeriut). Megjithat vrasja e do krijese sht sulmues ndaj parimeve. N budizmin Mahajan ka disa tekste n t cilat Buda instrukton ndjeksit e tij se si t evitojn mishin ndrsa murgjit duhet t jen vegjetarian strikt. Sikizmi - Guruja i dhjet, guru Gobind Sing, ndaloi Sikt nga konsumi i Kutha (mishit t therur pr rituale) sepse besimi thot q sakrifikimi i kafshs n emr t Zotit sht dika q duhet t evitohet. Judaizmi - Nj numr shkollarsh mesjetar si Xhosef Albo e shihte vegjetarianizmin si nj ideal moral jo prej mirqnies s kafshve por pr faktin se kasapt zhvillonin nj karakter t keq personal dhe n komunitet. Nj shkollar juadaik modern, Rabbi Abraham Isak Kuk n shnimet e tij e sheh vegjetarianizmin si ideal. Ai i rekthehej Adamit i cili prfaqsonte moralin e njeriut dhe q refuzoi ngrnien e mishit prpara mkateve. Prkthimi i Dhjet komandave ju nuk duhet t vrisni shum e argumentojn q domethnia ka t bj me evitimin e do lloj vrasjeje, njerz ose kafsh, ose t paktn q njeriu nuk duhet t vras nj krijes pa patur dobi. Krishterimi - Ndrsa vegjetarianizmi nuk sht praktik e zakont n krishterimin perndimor, n kultur, n koncepte dhe n praktik ka mbshtetje n shkrime dhe histori. Sipas Bibls, fillesa e njerzve dhe kafshve ka qen me dietn vegjetariane. Menjher pas Noes, Zoti lejoi ngrnien e mishit prkohsisht sepse bimt u shkatrruan plotsisht si rezultat i prmbytjes. Disa t krishter mendojn se n t ardhmen njerzit dhe kafsht do t kthehen srisht n vegjetarian.

7

Islami - Islami e lejon konsumin e mishit vetm nse sht Hallall. Zgjidhja pr t prdorur diet vegjetariane sht zgjedhje prsonale. Vegjetarianizmi sht praktikuar nga disa Musliman me influenc duke prfshir edhe teologen Irakiene dhe poete Rbiah al-Adauyah of Basrah, e cila vdiq n vitin 801, dhe mjeshtrin e Sli Lanks Baua Muhaiyaddeen. N janar t vitit 1996, Unioni Ndrkombtar i Vegjetarianve shpalli formimin e Shoqris Muslimane Vegjetariane. Shum musliman q normalisht han mish zgjedhin opsione vegjetarine ku drekojn npr restorante jo hallall. Rastafari - Shumica e ortodoksve t linjs Rastafari t komunitetit Afro-Karaibian han vetm ushqime natyrale si rezultat i ruajtjes s tradits t t parve t tyre. Shumica e rastafarianve jan vegjetarian. Neopaganizmi - Shum prej atyre q praktikojn fen nn adrn e Neopaganizmit praktikojn vegjetarianizmin sepse ky lloj besimi thekson shenjtrin e Toks dhe Natyrs q shum her prkthehet si shtje e mjedisit dhe/ ose mirqnies s kafshve.

8

4. Ekonomike

E ngjashme me konceptin mjedisor, vegjetarianizmi ekonomik praktikohet si shtje q ka t bj me urin botre, duke argumentuar q konsumi i mishit sht ekonomikisht i pa kuptimt, pjes e ndrgjegjes s jetess s thjesht ose thjesht jasht dobis. Sipas World Watch me rritjen e popullats botrore, duke ulur konsumin e mishit n mbar botn do t arrihet shfrytzimi m efient i toks dhe burimeve ujore, ndrsa n t njjtn koh gruri do t jet m i disponueshm pr t shuar urin kronike t bots. N botn e tret ka njerz q kalojn n dieta vegjetariane si rezultat i mimit t lart t mishit.

5. Psikologjike

Metafora nga Daglas Dun thot se po ti japsh nj fmije t vogl nj moll dhe nj pul t gjall, fmija instiktivisht do t luaj me puln dhe do t haj molln, ndrsa nj mace me t njjtat zgjedhje do t bj krejtsisht t kundrtn. Skot Adams me metafor t ngjashme shkruante: nse i tregon nj luani nj lop, ai do t jargzohet ndrsa njerzit thjesht do t thon muu dhe do t presin nse lopa prgjigjet. Kushtet e puntorve. Disa grupe mbi t drejtat e kafshve e promovojn vegjetarianizmin si rrug pr ti dhn fund trajtimit t keq dhe kushteve t kqija t puntorve n industrit e mishit aktuale. Studimet e tyre tregojn dmtimet psikologjike t shkaktuara nga puna n kto industri, veanrisht n ferma dhe asetet industriale. Ato argumentojn se industria e mishit dhunon t drejtat njerzore t puntorve t saj duke i caktuar atyre pun t vshtira dhe stresuese pa u kshilluar m par me ta. N fakt sipas Organizats Ndrkombtare t Puntorve bujqsia sht nj nga tre punt m t rrezikshme n bot.

6. Kultura

Vegjetarianizmi shihet n mnyra t ndryshme prreth bots. N disa zona sht kultur madje ka mbshtetje ligjore ndrsa n disa t tjera dieta nuk sht e kuptueshme madje edhe e ndaluar. Njerzit mund t bhen vegjetarian sepse ata mund t jen rritur n nj shtpi vegjetariansh ose pr shkak t partnerit t tyre, shokve, filozofis, hulumtimit vetjak etj.

7. Fiziologjia. N shum arguente thuhet se njeriu sht fiziologjikisht herbivor, me trakt t gjat intestinal dhe me dhmb prtyps ndryshe nga gjithshka ngrnsit dhe mishngrnsit.

9

8. Dobia shndetsore

Vegjetarianizmi konsiderohet nj diet e shndetshme dhe praktike. Shoqata e Dietologve Amerikan (ADAD) dhe Dietologt Kanadez (DC) kan prllogaritur nj diet vegjetarine pr t plotsuar nevojat ushqimore pr t gjitha ciklet e jets dhe studime n shkall t gjer tregojn se vegjetarianizmi ul drastikisht rrezikun pr kancer, smundjet e iskemis s zemrs dhe smundje t tjera vdekjeprurse. Prbrsit e nevojshm, proteinat dhe aminoacidet pr mbajtjen e trupit mund t gjenden n perime, drithra, fara, qumsht, soje, vez dhe bulmet. Dieta vegjetariane ndihmon n mbajtjen e peshs s trupit n kontroll dhe redukton thelbsisht rreziqet nga smundjet e zemrs dhe osteoporozs. Veanrisht mishi i kuq pa dhjam sht lidhur direkt me rritjen e rreziqeve t kancerit t mushkris, ezofagut, mlis dhe kolonit. Studime t tjera tregojn se nuk ka patur diferenca t mdha midis vegjetarianve dhe jo-vegjetarianve n vdekshmrin nga smundjet cerebrovaskulare, ulerat e stomakut, tumoret e gjirit apo prostats, por vegjetariant e marr n konsiderat qen ish duhan-pirs dhe ishin konvertuar n vegjetarian vetm n 5 vitet e fundit. ADAD dhe DC theksojn se: Dietat vegjetariane ofrojn nj numr dobish ushqimore, duke prfshir marrjen e sasive t vogla t kolesterolit, t yndyrnave t saturuara, dhe proteinave shtazore, dhe marrjen e sasive t konsiderueshme t karbohidrateve, fibrave, magneziumit, potasiumit, antioksidantve si vit C dhe E dhe fitokimikateve. Vegjetarint tentojn t ken m pak shtim t indeksit t mass trupore, nivele m t ulta t kolesterolit, nivel m t ult t presionit t gjakut dhe incidenc m t ult t smundjeve t zemrs, hipertensionit, diabetit tipi 2, smundjeve t veshkave, osteoporozs, smundjen e Alzhaimer dhe rregullime t tjera. A. DIABETI

Nse diabeti nuk trajtohet ai mund t oj n verbri, dshtim t veshkave dhe deri n humbje t gjymtyrve. Nj gj duket t jet e sigurt, tashm ai mund t prek t gjitha moshat. N t gjith botn vuajn rreth 30 milion diabetik, por q mesa duket numri sht n rritje. N thelb kjo gjendje ka t bj me pa aftsin e trupit pr t prpunuar me efikasitet prbrsit ushqimor. N nj trup normal, sheqeri transportohet me an t gjakut sipas nevojave t trupit duke u ndihmuar nga hormoni i insulins. Diabetikt kan nj mosbalancim t ktij hormoni ka do t thot se i gjith trupi ka vshtirsi n konvertimin e sheqerit n energji pr funksionet e oganizmit. Kjo do t thot se mbetja e glukozs n gjak e pa transformuar nuk shkon aty ku sht e nevojshme dhe njeriu ndien lodhje, dhimbje muskulare dhe pamje t turbullt. N rastin e hipoglicemis sasia e sheqerit t prdorur n gjakun e tyre sht shum e ult. N raste ekstreme mund t jet edhe vdekjeprurse. T gjitha kto e detyrojn pacientin t bhet maniak i diets, i doktorve dhe etiketave t produkteve q ata blejn. Kjo patologji sht nj smundje q e ndan jetn nga vdekja vetm n saj t zgjedhjes s ushqimit. Pra vija e par e lufts sht gjithmon dieta, sepse sht ajo q zvendson medikamentet dhe ushtrimet e personave t smur me diabet.

10

Pr nj koh t gjat besohej se ishin karbohidratet ato q ndikonin m shum tek diabeti duke kshilluar pacientt pr kufizimin e konsumit t tyre e pr t marr vetm 20% t tyre. Studimet aktuale theksojn s problemi nuk jan karbohidratet, por tipi i atyre q ne marrim. Karbohidratet e thjeshta si ato n sheqer dhe n miellin e prpunuar e rritin aq shpejt nivelin e sheqerit n gjak sa pankresi sht i detyruar t prodhoj hormonin insulin pr t ruajtur normn. Karbohidratet komplekse, forma q gjendet n fruta dhe n drithra, krkon m shum koh pr tu shprbr n glukoz kshtu trupi nuk ka reaksione t fuqishme t prodhimit t insulins sikurse ndodh me sheqernat e thjeshta. Shoqatat prestigjoze Amerikane t diabetit rekomandojn q diabetikt duhet t marrin nj diet q prmban karbohidrate komplekse (me tretje t ngadalt), duke prfshir shum fibr dhe nj sasi t moderuar proteine por vetm nj sasi t vogl t kufizuar yndyrnash. Por cila sht ajo diet q i prshtatet m shum ksaj recete? Dieta q i prshtatet m shum sht ajo vegjetarine. Sipas nj tjetr Instituti prestigjioz, atij t Pritkin Longevity, nj diet me 10% yndyr dhe me vetm 80 gram mish n jav (kujdes: edhe gjella me lng mishi quhet mish) i ndihmon n mnyr t theksuar pacientt me diabetin e tipit t II-t t ndalojn marrjen e medikamenteve. Studimet kan treguar se dieta vegjetariane e cila bazohet n ushqime t varfra n yndyr dhe t pasura n karbohidrate dhe fibra ka ndikim t dobishm mbi metabolizmin e karbohidrateve, duke ulur nivelin e sheqerit n gjak. Kshtu kjo diet minimizon rrezikun e tipit t II-t t diabetit dhe problemeve t tjera. B. SIGURIA USHQIMORE Escherichia coli. Mendohet se vegjetarianizmi i ul infektimet nga E.coli dhe pikat e kontaktit me kontaminimin e ushqimit, mishit dhe bulmetrave n shkall. N vitin 2003 n nj artikull t Revists s Shkencs s Prodhimeve t Qumshtit (Journal of Dairy Science) ishte gjetur se midis 30 dhe 80% e gjedhit strehonte bakterin E.coli O157:H7 (vdekjeprurs pr njeriun n rrethana t caktuara). Gjithashtu aty citohej se: Lopt q kalojn nga ushqim koncentrat n ushqim me foragjere, brenda 5 ditve ulnin bollkun e shtamit O157. Por pr aq koh sa t bhen t tilla ndryshime, krcnimi qndron i njjt. T tjera. Krcnime t tjera prfshijn Influencn Aviare n shpendari, Aftn e deleve, PCB-t n salmont e kultivuar, merkurin n peshq, dioksinat e rritura n prgjithsi tek

11

produktet e kafshve dhe hormonet pr rritjen artificiale, antibiotikt, smundja e lops s mendur (BSE) ose ndryshe smundja e Krojcfill - Xhekob n njerz. Lndt si plumbi dhe mrkuri mund t bio-akumulohen n indet e kafshve n prqndrime t mdha mbi at q mund t konsiderohen t sigurta. Lidhja midis kafshve t infektuara dhe smurjes s njerzve sht mjaft e njohur n rastin e salmonelozs. Vlersohet se nj e treta e mishit t pulave t tregtuar n ShBA sht e ndotur me salmonel. C. JETGJATSIA Nj metastudim i vitit 1999 krahasoi 5 studimet kryesore nga shtetet perndimore. Studimi gjeti se raporti i vdekshmris ishte m e ult n peshk ngrnsit (0.82) e ndjekur nga vegjetariant (0.84) dhe mishngrnsit rastsor (0.84) dhe m pas vinin mishngrnsit e rregullt (1.0) dhe vegant (1.0). Kur u krye studimi, m e mira ishte prllogaritja e raportit me faktort ndrhyrs, ku raporti i vdekshmris pr vegjetarint ishte (0.94). N vdekshmrin e vegjetarinve Britanik u konkludua se ata kishin vdekshmri m t ult se sa popullata e prgjithshme. Raporti i vdekjeve t tyre sht e ngjashme me t atyre t matjeve t jo-vegjetarinve, duke sugjeruar se dobi n kt jetgjatsi i atribohet faktorve t jets jo-dietike si prevalenc e vogl e konsumit t duhanit dhe gjendja e prgjithshme e mir ekonomike ose me aspekte t diets q prjashtonte mishin dhe peshkun. Sipas Adventist Health Study nprmjet metodologjis s ngjashme me t parn krkuesit gjetn se kombinimi i stileve t ndryshm t jetess mund t influenconte n jetgjatsi me pritshmri prej 10 vjetsh. Midis ktyre stileve t jetess t hetuara, dieta vegjetarine mesatarisht konfirmon 1-1/2 deri n dy vjet jet plus. Publikuar n American Journal of Clinical Nutrition. Instituti i Mjeksis Parandaluese dhe Klinike dhe Instituti i Kimis Fiziologjike kryen nj studim krahasimor midis grupeve t Ovo-lakto-vegjetarinave dhe mishngrnsve. Studimi konkludoi se grupi i vegjetarianve kishin sasi t larta t plazms carboxymetilizin dhe fund prodhim t avancuar t glukatimit (AGEs) krahasuar me gjithshkangrnsit. Carboksimetilizina sht nj produkt glukationi i cili prfaqson nj shnjues t prgjithshm t procesit oksidativ dhe dmtim afat-gjat i proteinave n rritje, arteriosklerozs dhe diabetit. Produktet prfundimtare t glukationit mund t luajn nj rol t rndsishm n kundrshtimin e procesit t arteriosklerozs, diabetit dhe dshtimit renal kronik apo nga plakja. Krkuesit mendojn se kjo ka t bj me sasin e lart t fruktozs s marr nga dieta me shum fruta dhe perimeve e vegjetarinve.

12

Femrat vegjetariane jan m pak t predispozuara pr shfaqjen e kancerit t gjirit, ndrsa burrat vegjetarian kan 46% m pak shance pr t patur atak zemre. Pr m tepr dieta vegjetariane parandalon osteoporozn, gurt e veshkave, diabetin, hipoglicemin, smundjet e veshkave, ulerat peptike, herniet, shndoshjen, hipertensionin, asmn, impotencn. Mjekt theksojn se mbipesha ose obeziteti shtojn rreziqet e shfaqjes tumorale. N nj studim t prezantuar n Kongresin Europian t Onkologjis (Berlin, 2009) sipas Dr. Renehan gjat vitit 2008 jan vn re t pakn 124 mij raste t reja kanceri n Europ. Sipas studimit prve aktivitetit fizik, kjo i referohet zakoneve t t ngrnit ku vend t veant zn ushqimet me yndyrna, ushqimet e skuqura dhe pikant, konsumi i nj sasie t madhe mishi dhe s fundi ngrnia n sasi t vogl t frutave dhe perimeve.

13

KONSIDERATA MBI DIETN VEGJETARIANE!

1. RNIA E MITIT T MISHIT DHE ALTERNATIVA Q OFRON DIETA VEGJETARIANE? Duart tona jan perfekte pr t kapur dhe kputur frutat dhe perimet. Ngjashmrisht si zorrt e herbivorve t tjer, edhe ato t njeriut jan shum t gjata. Shumics prej nesh (shpresojm) i mungojn instiktet q do t vrisnin nj kafsh dhe t hanin mishin e tyre m pas. Nga ana tjetr dieta vegjetariane mund t duket e uditshme pr nj njeri q ka qen gjithmon mish ngrns, por proteinat e bimve (farat, frutat e thata dhe familja e fasuleve) jan po aq t disponueshme dhe t prshtatshme sikurse mishi. Pr disa gjendje shndetsore dhe disa njerz dieta vegjetarine mund t jet jetsore. Dieta vegjetariane sht nj alternativ shum e gjer n koncept. Ajo merr gjrat e mira (proteinat, vitaminn B-12, prbrs t tjer) dhe shmang t kqijat (smundjet e zemrs, kancerin, smundje t tjera). Kjo diet sht e pasur n shndet, n prbrs q dhurojn jetgjatsi, n shprthime ngjyrash dhe shijesh ekzotike, duke evituar dmtimin e mjedisit dhe shprdorimin ekonomik, vrasjen e kafshve dhe urin botrore. Shum njerz duan t din si mund ta prshtatin dietn e tyre vegjetariane me stilin e tyre t jets s prditshme. Shum njerz mendojn se sht e vshtir madje deri diku e komplikuar pr t ndjekur nj diet t till. Fakti q ka shum njerz me probleme t mbipeshs trupore q mbushin trupin e tyre me ilae dhe ushtrime t strmundimshme, na sugjeron se asnj zgjidhje nuk mund t krahasohet me dietn vegjetariane t kombinuar me fitnes dhe masazh. Lista e t kqijave t mishit sht e gjat. S pari jan hormonet q gjenden n mishin e kuq dhe ndikojn tek njeriu. S dyti jan substancat toksike q bio-akumulohen fillimisht tek kafsht (psh, pesticidet ose mrkuri) dhe pastaj tek njeriu q i konsumon. E treta sht vshtirsia pr t tretur mishin n sistemin trets t njeriut.

14

Redaktori i Revists Amerikane t Kardiologjis, Dr. Uilliam C. Roberts, shpjegon se Megjithse ne mund t mendojm dhe sillemi, ne nuk jemi mishngrns natyror. Kur ne i vrasim kafsht pr ti ngrn, n fakt ato na vrasin ne sepse mishi i tyre i cili prmban kolesterol dhe yndyrna t saturuara t cilat nuk jan programuar nga natyra pr konsum human. Nj nga avantazhet e diets vegjetariane sht se ajo lejon fleksibilitet, sepse ushqimi lviz n sitemin trets n vend q t bllokohet aty sikurse ndodh me mishin. Duhet t dim se mishi sht nj produktet q prishet m shpejt. 2. DIETA E KUJDESSHME VEGJETARIANE Q PRFSHIN PRBRSIT USHQIMOR THELBSOR. Proteina: Proteina n dietat vegjetariane sht vetm pak m e ult se sa n dietat shtazore dhe sht mse e mjaftueshme pr nevojat e do njeriu, duke prfshir atlett dhe bodibuldiert. Studime nga universiteti i Hawardit dhe qndra t tjera studimore n t tr botn konfirmojn se dietat vegjetariane sigurojn protein t mjaftueshme. Proteinat prbhen nga aminoacidet dhe disa kundrshtar t vegjetarianizmit theksojn se aminoacidet esenciale mungojn n kto dieta dhe nuk mund t prodhohen nga trupi njerzor. Megjithat dietat lakto-ovo vegjetariane i sigurojn ato por ka edhe bim q i prmbajn kto aminoacide esenciale si lupini, soja, disa lloje farrash, hikrra. Gjithsesi nuk sht e nevojshme pr ti marr kto aminoacide nga kto burime. Ato mund t merren edhe nga ngrnia e nj varieteti t bimve q duke u kombinuar sigurojn t 8-t acidet e aminoacideve esenciale (psh, oriz i kaft me fasule) Gati t gjitha ushqimet prve alkolit, sheqerit dhe yndyrnave jan burim i mir i proteins. Proteinat nga bimt sigurojn aminoacidet esenciale dhe jo esenciale pr sa koh q burimi i proteins t llojshmria dhe kalorit e ushqimeve t marra t sigurojn bashkrenditjen me nevojat energjitike. Drithrat, leguminozet, perimet, farat (frutat e thata) prmbajn si aminoacidet esenciale edhe ato jo esenciale. Madje proteinat e sojs jan t barabarta me proteinat me origjin shtazore. Hekuri: fasulet e thata, spinaqi, produktet e majave dhe frutat e thata jan t gjitha burim i mir hekuri. Vitamina B12: Ajo gjendet n produktet e sojs. Ajo mund t sigurohet edhe nga bulmetrat dhe nga vezt (t preferueshme nga pula me sistem t lir mbarshtimi). Vitaminat e tjera (A, C, E) gjenden me bollk n dietn vegjetariane. Kalciumi: Studimet tregojn se vegjetariant thithin m shum kalium se sa jo vegjetariant me ushqimin e tyre. Ushqimet q prmbajn m shum kalium jan perimet e errrta si spinaqi, brokolit dhe disa leguminoze. Zinku: Burim i mir i zinkut jan drithrat, farat dhe leguminozet.

15

Yndyrnat: Dietat vegjetariane jan t pastra nga kolesteroli dhe t ulta n yndyrna. Megjithat ka edhe ushqime vegjetariane t pasura me yndyr si farat, kikirikt, avokadoja dhe arrat e kokosit t cilat duhet t prdoren me kursim. Kur prdoret qumshti ose bulmetrat duhet t zgjidhen ato q jan t lira nga yndyra apo llojet me sasi t ult. Vezt kan shum kolesterol kshtu q duhet t kufizohet ngrnia e tyre. Duhet patur parasysh se dieta vegjetariane sht e pa vlefshme nse n t ka shum kalori dhe nuk ka prbrs t rndsishsm n sasin e mjaftueshme, sidoemos kur kjo diet shfrytzohet nga persona t smur t cilve iu rekomandohet. Gjithashtu n dietn vegjetarine ka disa rregulla psh, frutat dhe perimet nuk duhet przier bashk sepse ato kan tretje t ndryshme. Disa prej acideve yndyrore q jan t zakonshme n ushqim, trupi nuk i sintetizon. Nga ana tjetr, gatimi i dmton acidet yndyrore t cilat mund t merren vetm n ushqimin e gjall. N dietn vegjetarine shumica e acideve yndyrore merren, por acidi i quajtur Omega 3 mund t mos merret. N trup ka nj molekul perkursore q konvertohet dhe quhet Acidi Alfa Linoleik. Ky prekursor mund t merret nga ushqimet e gjelbrta me lkur, nga arra dhe farat e lirit. Megjithat nj vegjetarian nuk duhet ti konsumoj kto nse nuk ka nevoj.

16

3. NUK SHTA SASIA, SHT CILSIA Dietat pr humbjen e peshs s gjithshka-ngrnsve zakonisht prfshin kufizim t nj asortimenti: yndyrs ose karbohidrateve ose kalorive. Kto dieta jan t mira pr rnien n pesh por shumica e njerzve e rrimarrin peshn q kishin m par pr dy arsye. Ata nuk mund ta shtyjn jetn e tyre gjithmon me kt diet dhe dietat ekstreme ulin metabolizmin. Pr shembull, ata q humbin pesh duke kufizuar sasin e ushqimit q ata han quhet ngordhje urie. Ata ndihen nevrik, kan dhimbje koke ose humbje energjie. Kjo ndodh ngaq trupi nuk i merr t gjith prbrsit q ka nevoj pr humbjen e peshs. Nga ana tjetr ato zakonisht ojn n shtimin e peshs. Si ndodh kjo e fundit? Trupi i njeriut sht ndrtuar n mnyr q ti mbijetoj uris. Kur ushqimi sht i mir, trupi e ruan energjin n formn e yndyrs pr ta prdorur m von. Kur njerzit kan teka, ata han m pak dhe trupi ndez sistemin e energjis s ruajtur, duke djegur yndyrn e depozituar m par. Kjo funksiononte shum mir kur njeriu hante t ushqime me baz bimore. Ai ishte i holl por nuk vdiste sepse kishte rezerva yndyre. Por trupi sht i programuar t bj t njjtn gj edhe nse ushqimi nuk sht i gjelbrt dhe nuk ka periudha urie. Sa her q njeriu i sotm ndrmerr nj diet, trupi mendon q ai po ngordh urie. Kshtu metabolizmi i trupit ngadalsohet, djeg m pak energji q ta ruaj nse n t ardhmen trupi do t prballet prap me urin (dietn). Kur njeriu i rikthehet t ngrnit normal trupi ka rastin t ruaj yndyr pr urin e rradhs dhe kshtu pesha rimerret edhe m shpejt se m par. Metabolizmi sht i ulur, trupi ka m pak energji dhe njeriu ka m pak t ngjar t strvitet. Cila sht zgjidhja? T hash ushqime t shndetshme n moderim, pr t mbajtur metabolizmin si nj motorr t vajisur mir.

17

4. ERA E MBL E SHNDETIT T MIR, T NDIHESH MIR, T DUKESH MIR Nj tjetr problem i ushqimit me protein shtazore sht ngecja e masave ushqimore n zorr duke uar deri n konstipacion. Kur ndodh kjo, toksinat hyjn n gjak dhe trupi ka vshtirsi n eleminimin e tyre. Ato prfundojn n mushkri dhe eleminohen prmes frymmarrjes (halitosis). Nga ana tjetr edhe trupi do t ket djers me er t rnd. Shprehja Ju jeni ajo q hani sht e vrtet. Kur trupi ushqehet me ushqimet t shndetshme ajo do t duket edhe n pamjen e jashtme. Le t marrim n shembull lkurn. Ajo sht organi m i madh i trupit (12% e peshs trupore) dhe sht barriera e par e prballjes me botn. Lkura e njeriut merr frym, ka nevoj pr lagshti dhe prbrsit e duhur pr ta mbajtur pa njolla, por t pastr dhe trheqse. sht nj nga organet m t rndsishme, ajo mban muskujt dhe kockat t mbrojtura. Shtresa e that, e vjetr, e siprme e lkurs bie dhe zvendsohet do 1-2 dit. Sistemi i vet-riparimit t trupit kur lkura dmtohet sht i mrekullueshm psh, kur njeriu pson nj grvishtje dhe bakteriet jan t gatshme ta infektojn plagn. Nutrient si zinku dhe kalciumi integrohen pr t ndrtuar qeliza t reja pr t riparuar dmin, etj. Njeriu duhet ta paguaj lkurn duke u ushqyer me ushqime t pasur n prbrsa. T gjith ushqimet bimore prmbajn nj substanc t quajtur bioflavinoid, i cili i jep qelizave t bims stukturn e fort q ato kan nevoj. N trupin e njeriut, bioflavonidet shrbejn pr t njtin qllim t prgjithshm, t ushqejn qelizat e enve t gjakut. Kur kto en t vogla gjaku t quajtura kapilar, dobsohen dhe ahen, vihet n funksion rrjeti rezerv i enve t gjakut (si rrjeta e merimangs). Njollat vishnje n lkur, veanrisht n faqe, n hund dhe kmb sht dshmi e ktij rrjetzimi rezerv. Duke ngrn ushqime t pasura n bioflavone, kapilart forcohen dhe nuk ahen. Nj nga funksionet kryesore t lkurs sht eleminimi i mbetjeve t prodhuara n trup. Me daljen e djerss dalin edhe produktet nutricionale q trupi nuk i do m. Produktet e kafshve prmbajn protein shum t prqndruar. Kur ato nuk mund t prballohen nga veshkat, pjesa e ngelur del jasht me djers. Ca prej ktyre mbetjeve bllokojn poret e lkurs duke e br lkurn t that dhe me zbokth deri n lnien e njollave. Gati do aspekt i trupit t njeriut rregullohet nga hormonet. Kur njeriu konsumon mish, me t merren edhe prostaglandinat, substanc hormonale e pranishme tek kafsht dhe njeriu. Prostglandina e teprt mund t rregulloj nivelet hormonale t njeriut duke shkaktuar ruajtje t ujit. Askush nuk dshiron t jet i fryr, kjo sht e pakndshme kur femrat kan ciklet menstruale. Sindroma pre-menstruale e shoqruar me inflamacion dhe fryrje sht nj problem q rrjedh nga prostaglandinat. Kjo sht arsyeja q mjekt rekomandojn reduktim t konsumit t bulmetrave prpara periodave. Si prmbledhje duke kaluar n diet vegjetariane, veshkat nuk do t sforcohen, trupi do t ket m pak lnd toksike pr t nxjerr me djers dhe gjaku do t ndihmohet t lviz normalisht n ent gjakore. Duhet t rrini larg ushqimeve t tilla si okollata dhe mblsirat edhe pse nuk jan me mish, sepse ato nuk jan diet e shndetshme. mblsia duhet shuar me fruta t freskta t sezonit n vend t mblsirave t gatshme. Bulmeti duhet reduktuar ndrsa buka e konsumuar duhet t jet e zez. Duke kaluar n dietn vegjetariane, shumica e njerzve mund t shoh nj prmirsim t pamjes n saj t lirimit t ujit dhe toksinave. N fund t fundit trupi do tju falenderoj.

18

CILT JAN EMRAT E DISA PREJ SHUM VEGJETARIANVE T NJOHUR N BOT? Vegjetariant e famshm i gjen kudo, Itali, Angli, ShBA, Kanada, Australi, Indi dhe kudo. Disa prej tyre jan: Adriano Celentano, Avril Lavigne, Pink, Moby, Brad Pit, Bryan Adams, elsea Klinton (vajza e Bill dhe Hillari Klinton), Cillian Murphy, Claudia Schiffer, Jenna Jameson, Joaquin Phoenix, John Lennon, Kim Basinger, Melanie Griffith, Orlando Bloom, Pamela Anderson, Pierce Brosnan, Robert Redford, Shania Twain e shum t tjer. Pr nj list m t plot gjeni n linkun: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_vegetarians Kontact: Endri Haxhiraj, Project coordinator & expert on animals E-mail: endri(at)iep-al.org http://iep-al.org/ Vegetarian Week International: http://www.vegetarianweek.org/