veled Çelebİ’nİn tÜrk mİllİyetÇİlİĞİnİn … metin.pdfveled Çelebi’nin türk...

KaradenizAraştırmaları•Kış2012•Sayı32•99‐122

VELEDÇELEBİ’NİNTÜRKMİLLİYETÇİLİĞİNİNDOĞUŞVEGELİŞMESÜRECİNDEKİYERİVETÜRKDİLİNEDAİRÇALIŞMALARIBarışMetin*

ÖzetVeledÇelebi’ninTürkşiirineolanmerakı,onuTürkdilinedairçalışmalaryapma‐yasevkedenönemlibiretkenolmuştur.NecipAsımBeyveAhmetMithatEfendigibiOsmanlıDevleti’ninTürkkültürüvedilialanındaönemlibiryeriolandüşü‐nürlerindesteği,VeledÇelebi’yiçalışmalarınıbualanlardayoğunlaştırmasıba‐kımından cesaretlendirmiştir.OsmanlıDevleti’ndeKültürel/Bilimselalanda şe‐killenmeyebaşlayanTürkmilliyetçiliğiningelişmesindeveilerleyenzamandabirpolitikşekilkazanmasındaVeledÇelebi’ninönemlikatkılarıolmuştur.TürkDer‐neğiDergisi veTürkYurduDergisi’ndekiTürkkültürüne vedilinedair yazdığıyazılarsözkonusuözellikleribakımındanönemtaşımaktadır.AnahtarKelimeler:VeledÇelebi,TürkMilliyetçiliği,TürkYurdu,TürkDerneği,TürkOcaklarıAbstractVeledÇelebi’s interestonTurkishpoemwasanimportantfactortopushhimtomade studiesonTurkish language.NecipAsımBeyandAhmetMithatEfendi’ssupport–whohadanimportantplaceinTurkishcultureandlanguageinOtto‐man Empire – embolden him to concentrate his studies on these areas. VeledÇelebi contributed to development of Turkish nationalism –which acquired ashapeofcultural/scientificareas–andlaterattainpoliticalshape.VeledÇelebi’sarticlesrelatingtoTurkishcultureandlanguage,whichwerepublishedonTürkDerneğiandTürkYurdujournals,wereimportantintermsofsuchfeatures.Keywords:VeledÇelebi,TurkishNationalism,TürkYurdu,TürkDerneği,TürkOcakları

VELEDÇELEBİ(İZBUDAK)’INKISABİYOGRAFİSİBuçalışmadaöncelikliamacımız;Türkdili,edebiyatıvetarihinedairyaptığıçalışmalarlauluslararasıünekavuşanNecipAsım’ın “…bengenç Çelebi’debüyükbirTürkkalbi,damarlarındaşiddetlibirTürkkanıbuldum…”,“VeledÇelebinamı ileNecipAsımadı ikizoldu1” ifadeleri ile takdirvememnuni‐yetleriniifadeettiği,hakkındaçokazmalumatbulunan,TürkdilineveTürkkültürüne dair yaptığı çalışmaları fazla bilinmeyen Veled Çelebi’yi dahayakındantanıtmaktır.

*Yrd.Doç.Dr.UşakÜniversitesiEğitimFakültesiİlköğretimBölümü,UŞAK.ba‐[email protected]ım,“VeledÇelebiHazretleri”,TürkYurdu,C.VII,S.15.

BarışMetin

100

Veled Çelebi’nin (İzbudak)2gerçek adı Muhammed Bahaüddin Ve‐led’dir. 1867 yılında Konya’nın Durak Fakıh Mahallesi, Çelebi sokağındadoğmuştur.3BabasıMustafaNecipÇelebi,annesiRabiahanımdır.Babatara‐fındanMevlânâCelâleddinRumi’ninonsekizincigöbekten torunudur4. İlktahsil hayatına Elmas Hoca adında yaşlı bir kadının açmış olduğu okuldabaşlamıştır.Buokul,kızlaramahsusolmasınarağmenhatırısayılırailelerinerkekçocuklarıdakabuledilmiştir.Dahasonrakısabirsüre“ÇarçarHoca”olarakbilinenbiröğretmeninokulunadevametmiş,okuldakifizikiyetersiz‐lik ve derslerdeki düzensizlik sebebiyle Rüştiye’ye kaydolmuştur.5Dersle‐rindebaşarılıolanVeledÇelebi;Rüştiye’deikiyılöğrenimgördüktensonraKonyaMevlanaDergâhı’nabitişikolanSultanVeledMedresesi’negitmiştir.6AltıyıldanfazlamedresetahsiligörmesinerağmenArapçaveFarsçadersle‐rinden beklediği faydayı görememiş ve eksikliklerini Müftü Hacı HüseyinEfendi’den aldığı Arapça ve Buharalı HocaKâsımEfendi’den aldığı Farsçadersleriilegidermiştir.7MedreseeğitimisırasındaboşzamanlarınıMevlanaDergâhı’nda Mevlevilikle ilgili kitaplar okuyarak ve sohbetlere katılarakgeçirmiştir.MevlanaDergâhı kütüphanesindebulunanHalidEfendi’nin veSultanVeled’ineserleriniinceleyerekilkdefaOsmanlıcadanfarklıbirTürk‐çe olduğunun farkına varmış, bu sayede Türkçeye olan merakı artmıştır.Ziya Paşa’nın “Harabat” adlı eserini ve “Abuşka” adlı lügati de daha gençyaşındaincelemeimkânıbulmuştur.8

Medrese tahsilinin sürdüğübirdönemdeannesinin ikazı üzerineme‐muriyetegirmeyekararvermişve16yaşındaVilayetMektub‐iKalemi’ndekâtipNuriEfendi’ninyanında,işebaşlamıştır.9AynıdönemdeKonyaVilayetGazetesi BaşMuharrirliği ve VilayetMekteb‐i Rüştiyesi’nde hat ve Farsçamuallimliğine tayin olmuştur.10Bu dönemde Mevlana’nın, Sultan Veled’inTürkçeşiirleri ileAliŞirNevâi,HüseyinBaykaraveMollaLütfi’nineserle‐rinden etkilenerek Türk dili ve çeşitli Türk lehçeleri üzerine çalışmıştır.11

2İzbudaksoyadıfazlakullanılmadığıiçinilerleyenbölümlerdeVeledÇelebiolarakgeçecektir.3VeledÇelebi’nindoğumtarihiileilgili,1867,1868,1869gibifarklıbilgilermevcuttur.AncakVeled Çelebi hatıralarında doğum tarihini 14 Rebiülevvel 1284/ 16 Temmuz 1867 olarakyazmıştır.T.B.M.M’dekendielyazısıylakalemealdığı tercüme‐ihalinde ise1869olarakbe‐lirtmiştir.4PekçokkaynaktaVeledÇelebi’ninbabatarafındanMevlanasoyundanolduğuvebusebep‐tençelebiolduğu ifadeedilmesinekarşın,AbdülbakiGölpınarlı “Mevlana’dansonraMevlevi‐lik” adlı kitabının 177‐179. sayfalarında, başta çelebiler olmak üzereMevlevilerin çoğununMevlanaCelalettinRumi’yeinaskolundanyaniannetarafındanakrabaolduğunuifadeetmek‐tedir.5VeledÇelebiİzbudak,Hatıralarım,İstanbul:TürkiyeYayınEvi,1946,s.3.6İzbudak,Hatıralarım,a.g.e.,s.5.7İzbudak,Hatıralarım,a.g.e.,s.6.8İzbudak,Hatıralarım,a.g.e.,s.6.9NevinKorucuoğlu,VeledÇelebiİzbudak,Ankara:KültürBakanlığıYayınları,1994,s.2.10İzbudak,a.g.e.,s.12‐13.11TürkAnsiklopedisi,C.XX,Ankara:MilliEğitimBakanlığıBasımevi,1972,s.463.

VeledÇelebi’ninTürkMilliyetçiliğindekiYeri

101

Uygur,Kıpçak,Türkmen,Çağatay,Azeri,Özbek,Tatar,Kırgız,Çuvaş,YakutveKalmukdilleriniöğrenmiştir.12

1889 yılında Konya’dan ayrılarak hem yeni yerler görmek, hem dekendinigeliştirmekamacıyla İstanbul’agelmişve ikiyılBahariyeMevlevi‐hanesi’ndemisafirolarakkalmıştır.Budönem içindeMevlevi aydınları veMevleviliğesaygıduyandevletbüyükleriiletanışmak,görüşmekvesohbetetmek fırsatı bulmuştur. Tanıştığı dönemin aydınları arasında Manastırlıİsmail Hakkı, Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, Necip Asım, Şey VasfiEfendi ve Samih Rıfat vardır.13AyrıcaMevlevi edebiyatı, din, dil, tasavvufkonularındasürekliolarakkendinigeliştirmiş,ResimliGazete,Servet‐iFü‐nun,MektepveHazine‐iFünundergilerindetercümevemakaleleryayınla‐mıştır.14

1890 yılında Dâhiliye Nazırı Münif Paşa’nın yardımlarıyla Matbuat‐ıDâhiliye Kalemi’nde memurluğa başlamıştır. Görevi; başta Ahter gazetesiolmaküzerebasındaçıkanArapçaveFarsçayazılarıtercümeetmekveilgiliyerlere göndermektir. Bu dönemde Kaptan Paşa Mekteb‐i Rüştiyesi’ndeFarsçaderslerivermeyedebaşlamıştır.15

Veled Çelebi’nin İstanbul’a geldiği dönemden itibaren Türkçeye olanmerakıdahadaartmış,MevlevidervişlerininTürkdilineolanilgisizliklerinieleştirerek Türkçe bir sözlük yazmaya karar vermiştir.16Türkçe sözlüğünyazımındakendisineyardımcıolacağınıdüşündüğüVefikPaşa’nın“Lehçe‐iOsmanî”, İmam Süyuti’nin “El‐muzhir”, Ahmet Faris’in “el‐Casus ale'l‐Kamus”, Corci Zeydan’ın “Tarih‐i adabu’l‐luga al‐‘arabiya” adlı eserleriniincelemişveAhmetMithatEfendiveNecipAsım’danbüyükdestekgörmüş‐tür.BudönemdeTercüman‐ıHakikat,İkdamgibigazetelerde,Mekteb,Hazi‐ne‐iFünun,ResimliGazetegibimecmualardaTürkdilidedâhilçeşitliyazılarve“Bahaî”mahlasıylaşiirleryayınlamıştır.17GalatasaraySultanisiveDarül‐fünun’daFarsçaderslerivermiştir.II.Abdülhamitdönemininyönetimindenmemnunolmamış,gazetedeçıkanyazılarındandolayı ikidefaşikâyetedil‐miş fakatmahkemedeberaat etmiştir. İttihat veTerakki Cemiyeti tarafın‐danİstanbul’dagizlicetertiplenentoplantılarakatılmıştır.Odönemihatıra‐larında şöyle ifade etmiştir; “…İttihatCemiyeti’ninİstanbul’dabirkaçşubesivar idiki,biridebizimşubemizdi.EneminyerolduğuiçinBeyazıt’taZabtiyeNazırı Ziya Paşanın konağının tam karşısında bizimMevlevi Ali Paşazade

12Korucuoğlu,a.g.e.,s.42.13İzbudak,a.g.e.,s.27.14İzbudak,a.g.e.,s.26‐27.15TürkDiliveEdebiyatıAnsiklopedisi,Devirler,İsimler,Eserler,Terimler,C.V, İstanbul:DergahYayınları,1991,s.41.16İzbudak,a.g.e.,s.26.17Veled Çelebi İzbudak, Türk veDünyaMeşhurları Ansiklopedisi, Altın Kitaplar Yayın Evi,1958,s.48

BarışMetin

102

DervişKemalettinBey’inevinde toplanırdık.Orayahafiyelergiremezdi.Pen‐cerelerdendinleyemezdi…”18

Konya Mevlana postnişini Abdülhalim Çelebi, temsil ettiği makamauymayan davranışları sebebiyle dönemin şeyhülislam’ın isteği ile 1909yılındavazifesindenalınmıştır.AynıyılsabıkşeyhinyerineİttihatveTerak‐ki’ye yakın olan Veled Çelebi tayin olunmuştur. Veled Çelebi bu görevinidokuzyılkadarsürdürmüştür.19

1914yılındaBirinciDünyaSavaşı çıkmasıylabirlikte, SultanReşad’ıntalebidoğrultusundaMevlevidervişlerindenoluşanbir“Mücahidan‐ıMev‐leviyye Alayı” kurulmuştur. Veled Çelebi’nin Miralay rütbesi ile başındabulunduğubuözelalayŞam’daCemalPaşakomutasındaki IV.Ordu’yaka‐tılmışveüçyılŞam’dakalmıştır.“Mücahidan‐ıMevleviyye”alayınıngörevi;Şam’dakiTürkordusunamoralvermek,savaşsırasındaordununmaneviya‐tını yükseltmektir.20Osmanlı Devleti’nin Suriye’de mağlup olması sonucu“Mücahidan‐ı Mevleviyye” alayı Konya’ya geri dönmüştür. Mevlevilerdenbazıları Veled Çelebi’nin böyle bir harekete kalkışmasını ve İttihatçılarayakınolmasınıeleştirmişlerdir.21

BirinciDünyaSavaşındansonraiktidaragelenHürriyetveİtilafFırkası,1919 yılında Veled Çelebi’nin postnişinlik görevine son vermiştir. DahasonraPadişahVahdettin,VeledÇelebi’yiŞura‐yıDevletazalığınagetirmiştir.Veled Çelebi, işgal kuvvetlerinin o dönemde önemli birçok devlet ve fikiradamını tutuklanması sebebiyle bu görevi isteksizce kabul etmiştir. YakınarkadaşıSamihRıfatBey’inAnadolu’yageçipMilliMücadele’yekatılacağınısöylemesiüzerineodaMustafaKemâl’inöncülüğündebaşlamışolanMilliMücadele’ye katılma kararı almış ve 1921 senesinde İstanbul’dan gizliceAntalya’yagitmiştir.22Ankara’dabulunanarkadaşıHamdullahSuphi (Tan‐rıöver)Bey’etelgrafçekerekAnkara’yagelmekistediğinibununiçinMusta‐faKemâl’dengerekli olanmüsaadeninalınmasıkonusundakendisine yar‐dımcı olmasını istemiştir. Gerekli iznin alınması neticesinde kara yolu ileAnkara’ya ulaşmıştır. Ankara’da Maarif Vekaleti tarafından Ankara Lise‐si’ndeFarsçadersivermeküzereatanmıştır.DahasonraZiyaGökalp’lebe‐rabertelifvetercümedairesineazaolmuştur.MilliMücadelesonunda,İkin‐ci Meclis’te Kastamonu, daha sonra Yozgat mebusu olarak toplam 16 yılvekillikgöreviyapmıştır.23

18İzbudak,a.g.e.,s.48.19İzbudak,a.g.e.,s.52.20MevleviAlayı iledahaayrıntılıbilgi içinbkz;NuriKöstüklü,VatanSavunmasındaMevlevi‐haneler(BalkanSavaşlarındanMilliMücadeleye),ÇizgiKitabevi,2005.21Mehmet Ali Uz,BahaVeled’denGünümüzeKonyaÂlimleriveVelileri, Alagöz Yayınları, C.IIKonya1995,s.150.22İzbudak,a.g.e.,s.71.23İzbudak,a.g.e.,s.71‐72.


103

Veled Çelebi,MilliMücadele sonrasında GaziMustafa Kemâl’in yakındostlarıarasındayeralmıştır.VeledÇelebi’ninözellikledilalanındaönemliçalışmalarıolmuş, günümüzdeXII. cilthalindeTürkDilKurumuKütüpha‐nesi’ndemevcutolanTürkçe sözlüğünyazımı çalışmalarını sürdürmüştür.BudönemdeGaziMustafaKemâl’densözkonususözlüğünyazımındakul‐lanmaküzereyurtdışındanbazıkitaplarıngetirtilmesiricasındabulunmuş‐tur. Bunun üzerine Gazi Mustafa Kemâl matbuat dairesine şu yazıyı gön‐dermiştir:

“VeledÇelebi’nin,milletin ilimve irfanınokta‐i nazarındanpekkıy‐metlimesaidebulunduklarımalum‐ıâlileridir.BilhassamilletinvebütünTürklüğünmuhtaçolduğuesaslıbirTürkçelügatvücudagetirmeklemeş‐guldürler.Buhususta lüzumugördükleribazıkitaplarınAvrupa’dancelbiicap ettiği anlaşılmıştır. Kendilerindenmezkûr kitapların hemen listesinitalepvesiparişbuyurmanızıricaederim.Buhususiçinsarfolunacakmeb‐lağtarafımdanteminedilecektir.”24

VeledÇelebi1925yılındaKonyaMevlanaDergâhı’na ikincidefapost‐nişinolaraktayinedilmiştir.Ancak30Kasım1925tarihindeT.B.M.Mtara‐fından“TekkeveZaviyeler ileTürbelerinKapatılmasınaveTürbedarlıklarile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun”un kabul edilmesiüzerinegörevisonaermiştir.25

VeledÇelebidahaönce(„dÔ)“Trk”şeklinde(Ë)vavkullanılmadanyazı‐lankelimeyi(„—uÔ)“Türk”şeklinde,vavkullanarakyazmıştır.Bugelişmeilkzamanlarbilimcamiasıtarafındanyadırganmıştır.Ancakdahasonrakabulgörmüştür.VeledÇelebi,yapmışolduğubuyeniliksonrasındaadının“vavlıTürk”olarakanılmayabaşladığını ifadeetmiştir.26Cumhuriyetdönemindevaktinin büyük bir bölümünü Türk Dil Kurumu’nda geçirmiş; Türk dilineilişkin önemli çalışmalar yapmıştır. Mesnevi Tercümesi, Türk Dili Lügatı(XII.cilt),TürkDilineMedhal,Divan‐ıTürkî‐iSultanVeled,AtalarSözü,E’l‐idrak Haşiyesi bu dönemde yazılmıştır. Veled Çelebi 1953 yılının Mayısayında Ankara’da vefat etmiştir. Cenazesine İsmet İnönü de dâhil olmaküzeredöneminpekçokönemlidevletadamıkatılmıştır.27

VELEDÇELEBİ’NİNESERLERİNDENBAZILARI1.AtalarSözü

VeledÇelebitarafındanderlenmişatasözleriniihtivaetmektedir.28

24Korucuoğlu,a.g.e.,s.40.25MetinAkar,VeledÇelebiİzbudak,Ankara:TürkDilKurumuYayınları,1999,s.60.26İzbudak,a.g.e.,s.69.27Akar,a.g.e.,s.62.28İzbudak,a.g.e.,s.70.

BarışMetin

104

2.Aynü’l‐HayatNecipAsım(Yazıksız),TürkYurdudergisindeyayınlananmakalesinde

bueserleilgilişubilgilerivermiştir:“VeledÇelebi’ninTürkçeyeveTürklüğeaitolanenmühimeseriAy‐

nü’lHayatadlıbüyükbircildteşkiledeneseridir.BununmevzuuSuKasi‐desi’ninşerhindenibaretisedemedhaliOsmanlıedebiyatıtarihininhula‐sasını, Fuzuli’ninmükemmel tercüme‐i halini, Fuzuli’nin asar‐ımüntaha‐besinihaviolduğugibikasideninşerhindedeüçlisanaaitdakayık‐ıiştika‐kiyyeveherbeytinhaviolduğusanayi‐ibediiyeve sanatadairherüç li‐sandanbirçokmüntehapnumunelervardır.“29

3.Letaif‐iHocaNasreddinVeledÇelebi,dahaönceyazıyageçirilmişNasreddinHocafıkralarınaek

olarakogünekadarbasılmamışvehalkarasındabilinenhikayeleridetop‐layıpbirarayagetirmiştir.Ayrıcaçocuklarınvekadınlariçinsakıncalıolanfıkraları çıkararak “ÇocuklaraMahsusLetaif‐iHocaNasreddin”adlıbirki‐tapdahazırlamıştır.30

4.Divan‐ıTürkî‐iSultanVeledVeled Çelebi bu eserinde Sultan Veled’in Türkçe şiirlerini tertipleyip

bir araya getirmiştir. Söz konusumetinlerde anlaşılması güç olan yerleriaçıklamış,ayrıcaSultanVeled’inkısahayatöyküsünedeyervermiştir.31

5.El‐idrakHaşiyesiEbuHayyan’ın 712 yılında yazdığı “Kitabü’l‐idrak lisani’l‐Etrak” adını

taşıyan veKıpçakTürkçesi’ndenbahseden eseridir. Kilisli Rifat, bu eserinhaşiyesindegördüğü1359kelimeyiyazıp,VeledÇelebi’denbunlarınTürki‐ye Türkçesi’ne göre açıklanmasını istemiştir. Veled Çelebi, bu kelimelerinaçıklamışveEl‐idrakHaşiyesiadıilebirkitaphalinegetirmiştir.Kitap,TürkDilKurumutarafından1936yılındayayınlanmıştır.32

6.Muhakemetü’l–lügateynVeledÇelebi,AliŞirNevai’ninMuhakemetü’l–lügateynadlıeseriniTür‐

kiye Türkçesine aktarmıştır. eser 1899 tarihinde İstanbul İkdamMatbaa‐sı’ndabasılmıştır.33

7.Uğuz(Oğuz)Ata,OrhunAbideleriVeledÇelebi,YazıcıAli’nin “Selçuknâme”adlı eserininOğuzKağan ile

ilgili bölümlerini ve Orhun abidesinin bazı yüzlerini Türkiye Türkçe’sine

29NecipAsım,“VeledÇelebiHazretleri”,TürkYurdu,C.VII,S.15,s.2474.30İzbudak,a.g.e.,s.70.31İzbudak,a.g.e.,s.70.32Akar,a.g.e.,s.110.33Akar,a.g.e.,s.110.


105

çevirmiştir.34VeledÇelebihatıralarındaOrhunAbideleri’ninanlaşılamayanbazıbölümlerininaçıklandığınıifadeetmiştir.35

8.TürkAlfabesiHarflerin sayısı, çıkış yerlerine göre düzenlenmesi, özellikleri, anlamı

vefelsefesikonularınıanlatanbireserdir.Basılmamıştır.369.TürkDiliLügatıVeledÇelebihayatınınuzunbirdönemindebueserlemeşgulolmuştur.

SözkonusueserGöktürkçedenOsmanlıcayakadarTürkçeninbütün lehçe‐lerindenkelimeleriveaçıklamalarıihtivaetmektedir.37TürkDiliLügatı’nınorijinal nüshasının nerde olduğu bilinmemektedir. Kilisli Rıfat (Bilge)’nintemizeçektiğiveVeledÇelebi’ninbirkaçkezgözdengeçirdiğikopyasıXII.cilthalindeTürkDilKurumuKütüphanesi’ndemevcuttur.38VeledÇelebi,bueseri için tam kırk yıl uğraşmış olmasına rağmen ortaya çıkardığı lügatinbazıeksiklikleriolduğunubelirmiştir.OnagöreTürkdili içinyapılacakek‐siksizbireserdeşuhususlaradikkatedilmelidir:

a.Anadolu’dakibütünlehçelerelealınmalı,halkarasındakiatasözleri,şiirler,bilmeceler,masallaruzmanlartarafındantoplanmalıdır.

b.Kütüphanelerdekidahaönceyazılmışlügatler,divanlar,eskiTürkçeşiirlerbasılmalıvelügatyazımındaonlardanfaydalanılmalıdır.

c.BüyükTürkistan’ınbaşlıcalehçeleriileeskiveyenieserleriincelen‐melidir.

d. Lügat, bir heyet tarafından yazılmalıdır. İçlerinde lügat konusundauzmanbirkaçkişiyanında,sosyalvebeşeribilimalanındavemümküniseFransızca,İngilizce,Almancabilenuzmankişilerdeyeralmalıdır.39

10.TürkDilineMedhalBueserTürkDiliLügati’neönsözolmaküzereyazılmıştırvebirdilbil‐

gisidenemesidir.40Türkçeninkurallarıvekelimetüretmeusullerihakkındabilgivermektedir.Kitap,1923yılındaİstanbuldaMatbaa‐iAmire’debasıl‐mıştır.VeledÇelebibueserinde;Türkdili’ninbaşkalisanlardaolmayanpekçoközelliği olduğunuvurgulamıştır.Türkçenineneskidönemlerinden iti‐barenTürkdilineaitkelimelerin toplanması ilebudilindünyadilleriara‐sındakiöneminindahaiyianlaşılacağınıifadeetmiştir.

34Akar,a.g.e.,s.116.35İzbudak,a.g.e.,s.70.36FerudunNafizUzluk,“VeledÇelebi’,Selâmet,C.I,S.2,Mayıs1962,s.13.37ÖmerAsımAksoy,“İkiDilcimiziKaybettik”,TürkYurdu,C.II,S.21,1Haziran1953,s.596.38Akar,a.g.e.,s.118.39Korucuoğlu,a.g.e.,s.40.40Aksoy,a.g.m.,s.597.

BarışMetin

106

VeledÇelebi’ninsözkonusueserindeüzerindedurduğubirbaşkahu‐susdaeskizamanlardakullanılanTürkçekelimelerinhangianlamdaoldu‐ğunutespitetmeyeyarayacakçeşitlimetotlarıngeliştirilmesimeselesidir.TÜRKMİLLİYETÇİLİĞİFİKRİNİNORTAYAÇIKMASIVEKÜLTÜRELMİLLİYETÇİLİKXIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin gayrımüslim tebaası arasında ortaya çı‐kanvehızlagelişenmilliyetçilikfikri,yüzyılınsonunadoğruTürkolmayanMüslümanlar arasındada itibar görmeyebaşlamıştır.Vehhabihareketleri,Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın isyanı, Suriye ve Lübnan ayaklanmalarıMüslümanlararasındakiayrılıkçıhareketlerin ilkbelirtileridir.Sözkonusugelişmelerin,devletinkurucuunsuruolanTürklerin, konumlarını sorgula‐mayabaşlamalarındaönemlietkisiolmuştur.Milliyetçilik fikrinin ilkkıvıl‐cımlarınınoluşmasıylabirlikte,TürkaydınlarıarasındaTürkkültürüneolanilgiartmayabaşlamıştır.XVIII.Yüzyılınortalarındanitibarenbatılıaydınla‐rın,özellikleİslamiyetöncesiTürkdiliveTürktarihiüzerineyapmışolduk‐larıçalışmalarındaaydınlarıetkilemiştir.BatılılarınTürkleredairyaptıklarıçalışmalardahaçokoryantalizmmantığıyla,batınındoğuyusömürmesiiçinkullanılacağıbiraraçolarakdeğerlendirilmesinerağmen,Türkmillibilinci‐nin oluşmasında ilk adımları oluşturması bakımından önemlidir. Bu çalış‐malara örnek olacakmahiyette yazar ve eserlerinden bazıları şunlardır:41ArthurLumleyDavids(1811‐1832)’inGramerofTurkishLangugeadlıgra‐mer kitabı, Türk tarihi ve Türk lehçeleri, Osmanlıcanın içinde Türkçeninetkisi hakkında önemli bilgiler vermiştir. Vambery (1832‐1913)’in Türktarihihakkındakiyayınları, JosephdeGuignes’inHistorieGeneraledesHun,desTures,desMongolesetAutresTataresOccidenteaux(Hunların,Türklerin,Moğolların ve daha sair Tatarların tarihi) adlı eseri, Leon Cahun (1841‐1900)’un Introductiona I’histoirede I’asie,LesTurcsetLesMongoles (AsyaTarihine Giriş: Türkler veMoğollar) adlı eseri, Antoine Isaac Silvestre deSacy(1758‐1838),WilhelmRadloff(1837‐1918),VilhelmThomsen(1842‐1927),EliosJohnWilkinsonGibb.

OsmanlıDevleti’ndeTürkmilliyetçiliği fikri,Türkdilive tarihialanla‐rındayapılançalışmalarla,yanikültürelanlamdaortayaçıkmışvegelişmiş‐tir.ÖzellikleArapçaveFarsçakelimelerinyerineTürkçekelimelerinkulla‐nılması,dilinsadeleşmesivehalkayaklaşmasıyönündekitartışmalar,1851yılındakurulanEncümen‐iDaniş’ekadaruzanmaktadır.ŞinasiveZiyaPaşaedebiyattamümkünolduğukadarözTürkçekullanılmasınısavunmuş,Ah‐metVefikPaşaveAliSuaviisegerekdilincelemelerivedeğişikTürklehçe‐lerineilişkinaraştırmalarıylabusürecinöncüleriolmuşlardır.42Sözkonusu

41Dahagenişbilgiiçinbkz.,SüleymanSeyfiÖğün,MukayeseliSosyalTeoriveTarihBağlamın‐daMilliyetçilik,İstanbul:AlfaYayınları,2000,s.108‐109.42YusufAkçura,TürkçülüğünTarihi,İstanbul:KaynakYayınları,2001,s.28.


107

çalışmalar, Osmanlı tebaası olan Türklerin kendi kültürlerine, dillerine,tarihlerineolanmerakınıarttırmış;ümmetkimlikleriyanındamillîkimlik‐lerideolduğunualgılamalarınısağlamıştır.

DiğertaraftanTürkistan’dayaşayanTürkhalklarıarasındaTürklükbi‐lincinin oluşmasına hizmet edecek bilimsel çalışmalar, Osmanlı Devle‐ti’ndeki girişimlerden daha önce başlamıştır. Çarlık Rusya’nın TürkistanTürkleriüzerineyaptığıbaskı,bölge insanlarınınsiyasiolarakTürkbirliğioluşturmagayretleriniarttırmıştır.Türkistanbölgesindebaşlayanbuhare‐ket XIX. yüzyılda, özellikle Kırım Savaşı sonrasındaOsmanlı Devleti’ndekiaydınlararasındadaetkiliolmayabaşlamıştır. İsmailGaspıralı,MirzaFethAliAhunzade,AhmetAğaoğluveYusufAkçuragibiTürkmilliyetçisiaydın‐lar, Osmanlı Devleti’ne gelerek ortaya koydukları fikirler doğrultusundaTürkaydınlarıarasındabuhareketingelişmesineçalışmışlardır.

OsmanlıDevleti’ninİslamcılık,OsmanlıcılıkveBatıcılıkfikirleriarasın‐dabocaladığı bir dönemde alternatif bir politika olarakTürkmilliyetçiliğifikrininolgunlaşmayabaşlamasındaTürkistanbölgesindengelenaydınlarınveözellikleYusufAkçura’nıngörüşlerietkiliolmuştur.OsmanlıDevleti’ndedahaçokkültürel/bilimselanlamdayapılanTürkmilliyetçiliği,YusufAkçu‐ra’nınÜçTarz‐ıSiyaset adlımakalesindeOsmanlıDevleti’ninmukadderatıiçin tatbiki en uygun siyasi fikrin Türk milliyetçiliği olduğunu görüşünüifadeetmesisonucundasiyasallaşmasürecinegirmiştir.SiyasalTürkmilli‐yetçiliğinin ilk tohumları Veled Çelebi’nin de içinde olduğu Türklüğe dairkültürel/bilimselçalışmalarlaveteşkilatlarlabaşlamıştır.

TÜRKMİLLİYETÇİLİĞİNİNKÜLTÜRELAÇIDANTEŞKİLATLANMASÜRECİVEVELEDÇELEBİ’NİNFAALİYETLERİ43Kültürel/bilimsel anlamda Türk milliyetçiliğinin teşkilatlanma süreci II.Abdülhamit döneminin sonlarına doğru başlamış ve II. Meşrutiyet’in ilkzamanlarında oluşan özgürlük ortamında, belirli dergiler ve cemiyetleretrafında gelişmiştir. Türk milliyetçiliğinin ilk yayın organı olarak AhmetCevdet’in1893yılındaİstanbul’daçıkardığıve“Türkgazetesidir”başlığıylayayınlanan İkdamgazetesi kabul edilebilir.44İkdamgazetesinin yazı işleriheyetindebulunanveTürkkültürünedairyazılarıiledikkatçekenmilliyet‐çiler;NecipAsım(Yazıksız),VeledÇelebi(İzbudak)veEmrullahEfendidir.Necip Asım, İkdam’da yazmış olduğumakalelerde, Türklerin ana kültürelniteliklerinitespitetmeyeçalışmıştır.451890’lıyıllardanitibarenAvrupa’datanınmayabaşlananNecipAsım,uluslararasıdüzeydeyazılaryayınlamıştır.

43VeledÇelebi’nindahaçokTürkkültürünedairçalışmalarıolmasısebebiyle,Türkmilliyetçi‐liğininsiyasigelişimiüzerindedurulmamıştır.44Yusuf Sarınay, TürkMilliyetçiliğininTarihiGelişimiveTürkOcakları 1912‐1931, İstanbul:ÖtükenYayınları,1994,s.94.45ŞerifMardin,JönTürklerinSiyasiFikirleri1895‐1908,İstanbul:İletişimYayınları,2004,s.62.

BarışMetin

108

FransızveMacardergilerindekimakalelerivebilhassaTürkdilivelehçelerisahasındakibilgisisebebiyleuluslararasıcamiadabelirlibirsaygınlıkkaza‐nanNecipAsım,1895yılındaSocieteAsiatique’eüyeolarakkabuledilmiş‐tir46. Bunun yanında Osmanlı lisanı hakkındaki tetkik eserlerinden dolayı1896’da açılan Chiago Sergisi tarafından bir madalya ve şehâdetnâmeyleödüllendirilmiştir.47Yusuf Akçura’ya göre Necip Asım; bütün Türkler ara‐sında,eskiTürkdiline,eskiTürkharflerine,bağımsızTürktarihineTürkle‐rin dikkatini açık bir şekilde çeken ilk Türk’tür.48Veled Çelebi ile NecipAsım’ınortaknoktalarıherikisinindeTürkmilliyetçisiolmasıveTürkdili‐ne olan ilgileridir.Bu ilgi ilerleyen dönemlerde kültürelmilliyetçiliğin ge‐lişmesiamacıylakurulan ilk teşkilatınortayaçıkmasınınbaşlıcaamiliola‐caktır.VeledÇelebiveNecipAsımbaştaolmaküzereBursalıTahirveŞem‐seddin Sami’nin bu dönemdeki faaliyetleri, Şinasi, Ziya Paşa, Ahmet VefikPaşaveAli Suavi’ninbaşlattığıTürkkültürünedair çalışmaların ikinciba‐samağınıoluşturmuştur.49

1.TürkDerneğiveTürkDerneğiDergisi;Türk Derneği’nin kurucuları arasında yer alan Yusuf Akçura’ya göre

Türkmilliyetçiliği esasınadayanan ilk cemiyetTürkDerneği’dir.50Sözko‐nusu dernek; Yusuf Akçura, Türk kültürü ve dili üzerine çalışmaları olanVeledÇelebiveNecipAsım’a1908yılındasiyasiolmayanveyalnızcakültü‐rel/bilimsel anlamda çalışmak kaydıyla bir Türk cemiyeti kurmayı teklifetmiştir.Bu teklifinkabulgörmesi sonucu25Aralık1908 tarihinde İstan‐bul’daTürkDerneği kurulmuştur. Veled Çelebi, derneğin kuruluş sürecinişöyleaçıklamaktadır:

“Türkiye’de1908tarihindeikinciMeşrutiyetilanedilmişti.BusıralardaYusufAkçurabeniziyaretegelerek,gayrisiyasi,sırfharsimahiyettebirTürkcemiyetiteşkiliniteklifetti,banadarehberolmaklığımıricadabulundular,razıoldum.Buşekildekitemaslardansonra,aynıseneninsonunadoğruMek‐teb‐iMülkiyeMüdürüCelalBey’inodasındabir toplantıda “TürkDerneği”adlıbirilmicemiyetdoğdu…”51

Söz konusu toplantıya, Ahmet Mithat Efendi, Emrullah Efendi, NecipAsımBey,BursalıTahirBey,KorkmazoğluCelâlBey,YusufAkçura,Boyacı‐yanAgobEfendi,ArifBey,AkyiğidzadeMusaBey,FuatRaifBey,RızaTevfikveFeridBeyveVeledÇelebikatılmıştır.52VeledÇelebibu toplantıyakatı‐

46Akçuraoğlu,Yusuf,“NecibAsımBey”,TürkYurdu,9Ağustos1328.,Cilt:II,Sayı:8,s.625.47Akçoraoğlu, a.g.e., s.626. İbrahimAlâettinGövsa,ChaigoSergi’sindenmadalyave şehadet‐name alma tarihini 1892 olarak belirtmektedir. “NecipAsım”,TürkMeşhurlarAnsiklopedisi,hzl.İbrahimAlâettinGövsa,YenigünNeşriyat,1946,s.281.48Akçura,a.g.e.,s.87.49NecdetSancar,“TürkMilliyetçiliğindeDevreler”TürkYurdu,C.II,S.I,Nisan1960,s.20.50Akçura,a.g.e.,s.165.51İzbudak,a.g.e.,s.69.52Akçura,a.g.e.,s.165.


109

lanların hepsini kendisinin davet ettiğini bildirmiştir.53Mülkiye Mekte‐bi’nde yapılan ilk toplantıya İstanbul dışında oldukları için katılamayanMehmetEmin(Yurdakul),AhmetAğaoğlu,HüseyinzâdeAliBey,İsmailGas‐pıralı,HüseyinCahit,FuadKöprülü,FuatSabit,IspartalıHakkıgibiaydınlarsonradan derneğe üye olmuşlardır. Ayrıca yabancı Türkologların da üyeolarak kabul edilmesi ile Ekim 1912 tarihine kadar Türk Derneği’nin üyesayısı 63’e çıkmıştır.54Derneğin kendi adını taşıyan ve “Türklüğe dair te‐tebbuatıhavidir,aydabirçıkar”başlığıylayayınlananbirdergiyayınlanmış‐tır.55DergininimtiyazsahibiVeledÇelebi’dirvedergisadeceyedisayıçıka‐rılabilmiştir.56Türk Derneği Dergisi’nin üçüncü sayısında derneğin idareheyetinedairbilgilerverilmiştir.Bunagöre;TürkDerneği’ninfahribaşkanıvehamisiVeliahtYusuf İzzettinEfendi,başkanFuadRaifBey,başkanyar‐dımcısı Necip Asım, sekreter Yusuf Akçura’dır. Dernek, İstanbul’da kurul‐masınarağmenkısazamaniçindeyurt içindeİzmir,Kastamonu’daveyurtdışında ise Budapeşte’de şubeler açmıştır. Derneğin amacı, Türk Derneğinizamnamesinin2.maddesinde:

“CemiyetinmaksadıTürkdiyeanılanbütünkavimlerinmâziveâsâr,ef’âl,ahvâlvemuhitiniöğrenmeğeveöğretmeğeçalışmak,yaniTürklerinâsâr‐ıatikasını,tarihini,lisanlarını,avâmvehavâsedebiyatını,etnoğrafyaveetnologyasınıahval‐i içtimaiyevemedeniyet‐ihâzıralarını,Türkmem‐leketlerinin eski ve yeni coğrafyasını araştırıp ortaya çıkararak, bütündünyayayayıpdağıtmakvedilimizingenişvemedeniyeteelverişlibirde‐receyegelmesineçalışmakveimlâsınıonagöretetkiketmektir”57

şeklinde açıklanmıştır. Üye aydınlar tarafından derneğin söz konusuamaçlarıyanındaTürkkültürüüzerineçeşitlikongrevepanellerdedüzen‐lemiştir.YusufAkçura;CengizHanüzerine,NecipAsımeskiTürkyazıtlarıüzerine,BursalıMehmetTahirdeTürklerinbilimlerekatkılarıüzerinepa‐nel vermişlerdir.58TürkDerneği dergisindemakaleleri yayınlanmış yazar‐lararasında;AhmetHikmet,MehmetEmin(Yurdakul),MahmutMaan,RaifFuat, IspartalıHakkı,MilaslıDoktorHakkı,AntvanTıngır,BursalıMehmetTahir, Doktor Karaçun, Safvet, Necip Asım, Akyiğitoğlu Musa, M. Zühdü,ÖmerHalis,MişeroğluZarifBeşri,KazanlıAyaz,YusufAkçuraveVeledÇe‐lebigibiçoğuDarülfünun’dadersverenaydınlarbulunmaktadır.

TürkDerneği’ndeyayınlanmışmakalelerebakıldığındayukarıdabelir‐tilenamaçlardançokdahageniş,konubakımındanbirbirindenfarklıyayın‐

53İzbudak,a.g.e.,s.69.54AhmetTemir,YusufAkçura,Ankara:TürkKültürünüAraştırmaEnstitüsüYayınları,1997,s.41.55Türk Derneği Dergisi 1911 yılında yayınlanmaya başlanmış ve ilk 6 sayısı bu yıl içindeneşredilmiştir.Dergininhangiaydabasıldığınadairherhangibirbilgiyeyerverilmemiştir.56MasamiArai,JönTürkDönemiTürkMilliyetçiliği,İstanbul:İletişimYayınları,2003,s.27.57TürkDerneğiNizamnamesi, İstanbul: KarabetMatbaası, 1324. Ayrıca derneğin amacı içinbkz.,Arai,a.g.e.,s.25.58Arai,a.g.e.,s.25.

BarışMetin

110

larmevcuttur.BununsebebiolarakTürkkültürününçokgenişbircoğraf‐yadayaşanmış/yaşanıyorolmasıveTürktarihininçokeskiolmasıdüşünü‐lebilir.BudurumTürkDerneğiyazarlarınınTürkkültürüve tarihiniaraş‐tırmalarındamüşterekbirmetotuygulamalarınıodönemiçinzorlaştırmışvederneğinyayınlarındabiramaçbirliğioluşturulamamıştır.MasamiArai,TürkDerneğiDergisi’ndeyayınlanmışmakalelerikonularınagöre;“OsmanlıDevleti’ninogünküdurumuileilgiliyayınlaşmışmakaleler,OsmanlıDevle‐ti’nin geçmişine ait olaylarla ilgili yayınlaşmış makaleler, Orta Asya’nın ogünküdurumuile ilgiliyayınlaşmışmakaleler,OrtaAsya’nıngeçmişineaitolaylarla ile ilgili yayınlaşmış makaleler, Derneğin politikasını açıklayankimiyazılar”şeklindebeşgrubaayırmıştır.59SözkonusudergideTürkdiliile ilgili olarak; Osmanlı Türkçesinin sadeleşmesi meselesi ve Türkçeningrameryapısıüzerineyayınlanmışmakalelerağırlıklıdır.TürkDerneğiüye‐leri Türkçe’nin sadeleşmesi konusunda fikir birliği içinde olmalarına rağ‐menuygulanacakmetotkonusundamüşterekbirkararavaramamışlarıdır.TürkDerneği aydınları kültürelolarakTürkçülüğü savunmalarına rağmenOsmanlıDevleti’ninmukadderatı için daha çokOsmanlıcılık görüşünü be‐nimsemişlerveböylecedevletiçindekiunsurlarıTürkdilivasıtasıylabirleş‐tirmeyidüşünmüşlerdir.60

VeledÇelebi,TürkDerneğidergisinde;1925yılındayayınladığı“Divan‐ıTürkîSultanVeled”adlıkitabınınilknüvelerinioluşturduğu“SultanVeledHazretlerinin Türkçe Şiirleri” adlı makalesini yayınlamıştır. Bu makaledeVeledÇelebiMevlanaCelaleddinRumi’nin oğlu SultanVeled’in yazmış ol‐duğuTürkçeşiirleriderlemeyeçalışmıştır.

VeledÇelebi1909yılındaKonyaMevlevihanesi’nepost‐nişintayinol‐ması sebebiyle İstanbul’dan ayrılmıştır. Necip Asım, Yusuf Akçura gibiönemliaydınlarındaçeşitli sebeplerle İstanbul’danayrılması sonucuTürkDerneği’ninfaaliyetleriazalmışvedernekkapanmıştır.61ZiyaGökalp,TürkDerneğiüyelerindenFuatRaif’inTürkçecilikkonusundayanlışbiryololan“dilde tasfiyecilik” konusunu kabul ettiğini62ve bu sebepten Türk Derne‐ği’nin halktan itibar görmediğini ifade etmiştir.63TürkDerneği’nin kapan‐masındansonraüyelerininpekçoğudahasonrakurulacakolanTürkYurduCemiyeti’ndefaaliyetlerinisürdürmüştür.

2.GençKalemlerDergisiİkinciMeşrutiyet’inilanınımüteakipManastır’dayayınlanan“Hüsünve

Şiir” dergisinin ismi “GençKalemler” olarakdeğiştirilmiş ve İttihat veTe‐rakki’ningenelmerkezindekatipolanNesimiSarımdergininimtiyazsahibi

59Arai,a.g.e.,s.25.60Sarınay,a.g.e.,s.101.61İzbudak,a.g.e.,s.70.62ZiyaGökalp,TürkçülüğünEsasları,İstanbul:TokerYayınları,1999,s.15.63Gökalp,,a.g.e.,s.17.


111

olmuştur.64Budergininilkaltısayısıtarihbelirtilmeksizinyayınlandığıiçinkuruluş tarihi bilinmemektedir. Ömer Seyfettin’in bu dergide yayınlanan“Yeni Lisan” adlımakalesi, yazı dilinihalkdiline yaklaştırmayıhedefleyenhareketin ismi olmuştur. Ali Canip ve Ömer Seyfettin’in başını çektiği buharekete o dönemde Selanik’te İttihat ve Terakki’nin genel merkezindegörevliolanZiyaGökalpdekatılmıştır.AyrıcaKâzımNami(Duru),AdilKo‐yuncu,EnisAvni(AkaGündüz),HakkıSüha,CelalSahir,MehmetAliTevfikdeGençKalemlerDergisi’ndemakaleleryayınlamışlardır.65

Genç Kalemler dergisinde yayınlanan makalelerin çoğu Türk dilininsadeleştirilmesimeselesine ve Türk edebiyatına dairdir. Bu dergide Türkdiline,sadecebiredebiyatmeselesiolarakdeğil,aynızamandabütünTürkaleminibirbirinebağlayanbiraraçolarakbakılmıştır.Dergi tümTürkale‐mindeİstanbulTürkçesiningeçerliolmasıdüşüncesinisavunmuştur.

GençKalemlerdergisi,İttihatveTerakkiyönetimininhimayesindeya‐yınlanmış ve bu dergide yazan aydınların bazıları İttihat ve Terakki idariheyetindegörevalmışlardır.BudönemdeİttihatveTerakki,devletinbirli‐ğini sürdürmek içinOsmanlıcılık fikriüzerindedurmakta veTürkkültürüvasıtasıyladevletbünyesindekitebaayıbiraradatutmayaçalışmaktadır.Buitibarla“YeniLisan”hareketiiçindekiaydınlardaOsmanlıDevleti’ninbeka‐sınahizmetedenOsmanlıcılıkfikrinisavunmuşlardır.66AncakGençKalem‐ler dergisi yazarlarından Ziya Gökalp, derginin genel düşünce yapısındanfarklıolaraksiyasiTürkbirliği fikriniortayakoyan“Turan”adlışiiriniya‐yınlamıştır.ZiyaGökalpbuşiirinde;İslambirliğiveOsmanlıcılıkfikirlerin‐denherhangibirneticeyeulaşılamayacağınıanlamayabaşlayanveümitsiz‐liğedüşenaydınların,Türkmilliyetçiliğinikeşfetmelerindeönemlibiretkisiolduğunuifadeetmiştir.67

3.TürkYurduCemiyetiveTürkYurduDergisi,TürkYurduCemiyeti’nikurma fikriMehmetEmin(Yurdakul) tarafın‐

dan ortaya atılmış ve Ahmet Hikmet (Müftüoğlu), Ahmet Ağaoğlu, Hüse‐yinzâdeAli,AkilMuhtar(Özden)veYusufAkçura’nındesteğiile31Ağustos1911tarihindekurulmuştur.68AhmetAğaoğlu,TürkYurduCemiyetigibibirteşkilat kurmak fikrinin ilk defa 1909 tarihinde İttihat ve Terakki GenelMerkezi’nin direktifleri ile o dönemde binbaşı olan Enver Bey tarafındankendisine önerildiğini, ancak çeşitli sebeplerdenbudüşüncenin ertelendi‐ğiniifadeetmiştir.69

64Sarınay,a.g.e.,s.102.65Sarınay,a.g.e.,s.103.66Arai,a.g.e.,s.78.67Gökalp,,a.g.e.,s.17.68Cemiyetinkurulmasıylailgilibkz.,Akçura,a.g.e.,s.167.69UfukÖzcan,AhmetAğaoğluveRolDeğişikliği,YüzyılDönümündeBatılıbirAydın, İstanbul:AkademiYayınları,2002,s.98.

BarışMetin

112

Cemiyet;Türklerinzekâve irfancaseviyeleriniyükseltmesine,varidatveteşebbüssahibiolmalarınahizmetetmeküzerebirgazeteçıkarmayıveTürkçocukları içinbirpansiyonaçmayıamaçlamıştır.70TürkYurduCemi‐yeti kuruluşundan kısa bir süre sonra kendi adını taşıyan ve “Türklerinfaidesine çalışır” başlığıyla yayınlanan bir dergi çıkarmıştır. Söz konusuderginin imtiyaz sahibi Mehmet Emin (Yurdakul)’dur. Ancak MehmetEmin’in kısaErzurumvaliliğine tayini ve İstanbul’dan ayrılması sebebiyleYusufAkçuradergininimtiyazsahibiolmuştur.Akçura,dergininilksayısın‐dan itibaren yayınlanması işi ile meşgul olmuş ve 1911’den 1917 yılınakadardergiyifiilenyönetmiştir.Akçura’nın1917yılındaİstanbul’danayrı‐lıpRusya’yagitmesiüzerinedergi,şairCelâlSahir’inşahsındaTürkOcaklarıMerkez Komitesi’nin eline geçmiştir.71Türk Yurdu Dergisi, Ağustos 1918yılındaparasızlıknedeniyleyayınhayatınaaravermiştir.1924yılındaTür‐kiye Cumhuriyeti Devleti’nin baş şehrinde, Ankara’da Türk Ocakları’nınresmiyayınorganıolarakyenidenyayınlanmayabaşlanmıştır.721931yılın‐da Türk Ocaklarının kapatılması üzerine derginin yayını durmuş, fakat1950yılındansonraaynıisimleyenidenyayınlanmayabaşlanmıştır.

Derginin ilkçıktığıdönemdekiyazarlarıarasında;YusufAkçura,Meh‐metEmin,KöprülüzadeMehmetFuad, Celâl Sahir, IspartalıHakkı,BursalıMehmetTahir,AğaoğluAhmet,MehmetEminResulzâde,HüseyinzâdeAli,Ayaz İshâki,Halim Sabit, İsmail Gaspıralı, Halide Edip, Ziya Gökalp, ÖmerSeyfettin, Hamdullah Suphi, Ali Canip, Veled Çelebi gibi önemli aydınlarbulunmaktadır.

Türk Yurdu Cemiyeti’nin 1911 yılında yapmış olduğu bir toplantıdaTürkYurduDergisi’ninyazıvetertiptarzınadairbazıesaslarıkabuletmiş‐tir.Bunagöre;

1. Risale, Türk ırkının mümkün olduğu kadar çoğunluğu tarafındanokunupanlaşılacakveyararlanılacakbirtarzdayazılacaktır.Bundandolayı

a.Dilisadeolacaktır.b.Kavminçoğunluğunafaydalıkonularseçilecektir.c.Çetinkonularbilekolayifadeolunmayaçalışılacaktır.Bununlabirlik‐

teaydındüşüncesahiplerininzevki,çıkarıgözdenkaçırılmayacaktır.2.Risale,bütünTürklercemakbulolabilecekbir idealyaratmayaçalı‐

şacaktır.3.RisaledeTürklerin tanışmalarına, iktisatveahlâkçayükselmelerine

ve fenni bilgilerce zenginleşmelerine hizmet eden konulara ağırlık verile‐cek,siyasetbunlardansonragelecektir.

70Arai,a.g.e.,s.83.71François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876‐1935), İstanbul:TarihVakfıYurtYayınları,1999,s.67.72Georgeon,a.g.e.,s.67.


113

4.TürklerinbirbirleriyletanışmalarıiçinTürkdünyasınınhertarafın‐daolupbirenveözelliklekardeşlerarasındasevinçveyakederigerektire‐cekolaylarileTürkdünyasınınötesindeberisindedoğanfikirakımlarıkay‐dolunacak; Türk ırkının çeşitli kavimlerinde doğan edebiyatı ırkın bütünfertlerinebildirmekiçinçalışacaktır.

5.Risale,OsmanlıDevleti’niniçpolitikasındansözederken,hiçbirsiya‐sifırkayataraftarlıketmeyecek;ancakTürklüğün,Türkunsurununsiyasiveiktisadi çıkarlarını savunacaktır. Türk unsurunun çıkarlarını savunurken,değişik unsurlar arasında anlaşmazlıklar doğmasından kaçınmaya çalışa‐caktır.

6.Risale,OsmanlıTürkleriarasındaTürkmilliruhunungeliştirilmesi‐ne ve kuvvetlenmesine, idealsizlikten doğan tembellik ve kötümserliğinkaldırılmasınaözengösterecekveçoğunluklahiçbirşeyedayalıolmaksızınortayaçıkanmübalağalıBatıkorkusundandabumilletikurtarmayaelindengeldiğikadaruğraşacaktır.

7.Risale’nindevletlerarasısiyasetteesasfikri,Türkâlemininçıkarları‐nısavunmaktır.73

TürkDerneği’ninhenüzfaalolduğubirdönemdeTürkYurduCemiye‐ti’ninkurulmasıveYusufAkçura,NecipAsım,gibiTürkmilliyetçisiaydınla‐rın her iki cemiyetin kurulmasında aktif olması Türk Yurdu Cemiyeti’nin,TürkDerneğindenbazı farklılıkları olduğu izlenimini vermektedir.Her ikiderneğin kurulmasında önemli rolü olan Yusuf Akçura,muhtemelen TürkDerneği’nin çalışmalarından istediği verimi alamamış olmalı ki, yeni birteşkilatlanmayagidilmiştir.TürkDerneği’nindahaziyadekültürelboyutta,özellikleTürkdiliveTürktarihiüzerindeçalışmalarıolmuştur.TürkYurduDergisi’ninyukarıdayazılıyayınkurallarınabakıldığındaiseTürkâleminindilvetarihmeselelerinyanında,Türklüğübirbütünolarakdeğerlendirilmişve farklı coğrafyada yaşayan Türklerin birbirlerinin varlığından haberdarolmaları,iktisaden,ahlâken,gelişmelerinisağlayacakçalışmalarınyapılmasıhedeflenmiştir.

YusufAkçura,TürkDerneğiDergisi’ndebaşaramadığıTürkMilliyetçi‐liği fikrinin siyasallaşması ve uygulamaya konulması düşüncesini, TürkYurduDergisi’nde kısmen gerçekleştirmiştir.ÖzellikleTürkistanbölgesin‐dekiAhmetAğaoğlu,MehmetEminResulzâde,HüseyinzâdeAli,Ayazİshâki,İsmailGaspıralıgibiTürkmilliyetçilerininTürkYurduDergisi’ndekietkile‐rinin artması bu amaca yöneliktir. Yusuf Akçura, Türk Yurdu Dergisi’ninOsmanlıcılıkfikrinehizmetetmesiniistememiş;hattaodönemOsmanlıcılıkfikrinisavunanİttihatveTerakkiPartisi’ndenuzakdurmayadikkatetmiş‐tir. François Georgeon’in ifade ettiğine göre Ziya Gökalp, Yusuf Akçura’yıİttihatveTerakkiyönetiminegirmeyeiknaetmiştir,ancakpartiyemininde

73Akçura,a.g.e.,s.168.

BarışMetin

114

OsmanlıcılıkfikrininbenimsenmesişartınıgörenYusufAkçurabukararın‐danvazgeçmiştir.74VELEDÇELEBİ’NİNTÜRKDERNEĞİVETÜRKYURDUDERGİSİNDEKİYAZILARIÇERÇEVESİNDETÜRKDİLİNEDAİRÇALIŞMALARI1.AlimveMütefekkirÜstadımızAğaoğluAhmetBeyEfendiyeEdeb‐iArz‐ıHalimdirVeledÇelebibumakalesiniTürkiyeCumhuriyeti’ndeLatinharflerininkabuledilipedilmemesiyolundakitartışmalarınenyoğunyaşandığıbirdönemdeyayınlamıştır. Söz konusu makaleyi incelemeden önce harf meselesi hak‐kındakısabirdeğerlendirmeyapmakVeledÇelebi’ninharflerkonusundakidüşüncelerininanlaşılmasındadahafaydalıolacaktır.

OsmanlıDevletitarihindeArapharflerininTürkçeiçinyetersizolduğuveTürkçe’dekisesliharflerinArapharfleri ile ifadeedilemediğigörüşü ilkkez17.yüzyıldaKâtipÇelebi tarafından ilerisürülmüştür.Tanzimatdöne‐mindeAliPaşa,FuatPaşa,MithatPaşa,ZiyaPaşaNamıkKemalgibiönemlidevlet adamları ve aydınlar, alfabemeselesi hakkında ıslahat yapılmasınısavunmuşlardır.75 Ahmet Cevdet Paşa (1882‐1885) “Kavâid‐i Osmani‐ye”(1851) adlı eserinde Türkçede olup Arap harfleriyle gösterilemeyensesleri belirtmek için bir yol bulunması gerektiğini belirtmiştir.76OsmanlıMaarif Vekaleti’nin Arap harflerinin yetersizliğini kabul etmesi, 12 Mayıs1862 tarihindeArapharfleri ile ilgili bir konferans verendöneminMaarifVekilive “Cemiyet‐i İlmiye‐iOsmaniye”ninkurucusuAntepliMünif (Paşa),(1882‐1895)sayesindeolmuştur.77

II. Meşrutiyet dönemine kadar harf meselesi hakkındaki tartışmalar,Arapharflerin ıslahedilmesikonusundayoğunlaşırkenAzerbaycanlıpiyesyazarıveozanAhunzadeMirzaFethali,tümTürkalemiiçintatbikienkolayalfabeninLatinalfabesiolduğugörüşünüilerisürmüştür.LatinharflerindenoluşanyenibirTürk alfabesi geliştirmiştir.78Budönemden sonraharf ko‐nusundakitartışmalar,Arapharflerindeıslahyapılmasınıisteyenler(bunla‐rahuruf‐ımunfasılacılardenilmiştir.ArapharfleriileyazımdaTürkçesesle‐rinelif,vav,yekullanılarakgösterilmesinisavunurlar.BuyazısitemiEnverPaşa tarafından kısa bir süre uygulanmış ama başarısız olmuştur.) Arapharflerininolduğugibi kullanılmasını savunanlar (bunlarahuruf‐ımuttası‐

74Georgeon,a.g.e.,s.62‐63.75Tanzimat dönemindeki aydınların konu hakkındaki görüşleri için bkz., Bilâl Şimşir,TürkYazıDevrimi,Ankara:TürkTarihKurumuBasımEvi,1992,s.19.76RekinErtem,Elifbe’denAlfabeyeTürkiye’deHarfveYazıMeselesi, DergâhYayınları, (YayınYeriveYılıYok),s.97.77AgahSırrıLevend,TürkDilindeGelişmeveSadeleşmeEvreleri3,Ankara:TürkDilKurumuYayınları,1972,s.153‐154.78Levend,a.g.e.,s.155.


115

lacılardenilmiştir.Sözkonusudönemdekullanılanharflerdeherhangibirdeğişiklikyapılmasınakarşıçıkarlar.)veLatinharflerinisavunanlararasın‐dageçmiştir.

Harflerkonusundakitartışmalardahaçok,döneminaydınlarınınharf‐lerkonusundakigörüşleriniifadeettiğivekendidüşüncelerinedairkamuo‐yuoluşturulmayaçalıştıklarıgazetevemecmualardagerçekleşmiştir.

Cumhuriyet Döneminde harf bahsi, 1923 yılında İzmir’de toplananTürkiye İktisatKongresi’ndekongredelegelerinden İzmirliAzmive ikiar‐kadaşınınLatinharflerininkabulükonusundakongrebaşkanıKazımKara‐bekir’everdiğibirönergeilegündemegelmiştir.Dahasonrakonu,24Şubat1924 tarihinde İzmir mebusu Şükrü Saraçoğlu tarafından il kez TürkiyeBüyükMilletMeclisi’netaşınmıştır79.Bugelişmelersonucundagazetelerdevemecmualardaharflerkonusundakitartışmalar1928tarihinekadarsür‐müştür.

Cumhuriyetdönemindeharflerkonusundatartışmalarbaşlıcaüçnok‐tadayoğunlaşmıştır.BazıaydınlarıngörüşünegöreArapalfabesiTürkdiliveeğitimiaçısındanyeterlideğildir,kaldırılmalıdırveyerineLatinharflerikabuledilmelidir.İkincigörüşegöreArapharfleriTürkçe’yeuygundeğildir,ancak yapılacak düzenlemelerle bu sorun giderilebilir, Arap harflerininkaldırılmasınalüzumyoktur.BugörüşüsavunanlarLatinharflerininkabuledilmesihalindeyaklaşıkbinyıldırArapharfleriileyazılan,kültürel,bilim‐sel, her türlü değerin atıl durumda kalacağını ve Osmanlı Devleti dışındakalanveArapharflerinikullananTürklerleolanilişkiyiolumsuzetkileyece‐ğiniilerisürmüşlerdir.BirdiğergörüşegöreArapharflerikesinlikledeğiş‐tirilemez,hattabirtekharfinedahidokunulamaz,çünkübuharflerkutsal‐dır.

Veled Çelebi’nin söz konusu makalesi, 1926 yılında, harf meselesinedair tartışmaların zirveye ulaştığı bir dönemde Türk Yurdu Dergisi’ndeyayınlanmıştır.MakaleninTürkYurdu’ndayayınlanmasıTürkmilliyetçiliği‐ninharfmeselesinebakışınıyansıtmasıbakımındanayrıbirönemesahiptir.

VeledÇelebi,makalesiningirişbölümündeharfmeselesihakkındaherönüne gelenin fikir beyan etmesine, gazetelerde,mecmualarda yazılar ya‐yınlamasınakarşıçıkmaktadır.Çelebi’yegöreherokuryazarınimlâvelügatkonularındaazçokbilgisahipolmasızorunluluktur.Fakatbubilgiseviyesiharfmeselesigibibirkonudahükümvermekiçinyeterlideğildir.Onagöreharfmeselesiuzmandilcilertarafındandeğerlendirilmelidir.80

VeledÇelebi;TürkiyeCumhuriyeti’ndeharfmeselesi ile ilgiliolarakogüne kadar ortaya konulan görüşlerin hiç birine tamamen katılmadığınıpeşinen belirtmiştir. Daha sonra Arap yazısı ve İslam dininin bir biriyle

79M.ŞakirÜlkütaşır,AtatürkveHarfİnkılabı,Ankara:TürkDilKurumuYayınları,1991,s.5380VeledÇelebi,“AlimveMütefekkirAğaoğluAhmetBeyEfendiyeEdeb‐iArz‐ıHalimdir”,TürkYurdu,C.III,No:18,Mayıs‐Haziran1926,s.574.

BarışMetin

116

alakalı olduğuveArap alfabesininbu sebeptendeğiştirilmesinin imkânsızolduğu yolundaki görüşlere itiraz etmiştir. İslamiyet ileArap alfabesi ara‐sındakiilişkininİslamiyet’indoğuşundansonraKur’an’ınyazıyageçirilmesiesnasında başladığını bu sebepten Arap alfabesini din ile beraber telakkietmeninyanlışolacağınıilerisürmüştür.VeledÇelebi;“Arapalfabesi”ifade‐sinedekarşıçıkmışvebuyazınıngelişmesindeTürklerinenfazlaçabagös‐teren millet olduğunu iddia etmiştir. Kufe’de yaşayan Türkler vasıtasıylaKufiArapyazısıveTürklerinOğuzyazısıarasındabirilişkininortayaçıktı‐ğınıvebuilişkisonucundaKufiArapyazısınıngelişmesindeTürklerinbü‐yükhizmetleriolduğunuvurgulamıştır.

VeledÇelebi,Latinharflerininkabuledilmesiyolundakigörüşlerekarşıçıkmıştır.HâlihazırdaTürkiyenüfusununancakyüzdebiroranındaokurya‐zarasahipolduğuveşayetLatinharflerikabuledilirsebuinsanlarındacahilolacağını ve sonuç olarakTürkiye’nin bir karanlığa bürüneceğini ifade et‐miştir.CumhuriyetrejimininbütünunsurlardanmüteşekkilbirTürkmilletiyaratma gayretlerine böyle bir kararın zarar vereceği ve ülkede ikiliğinortaya çıkacağını ileri sürmüştür.81Veled Çelebi’ye göre; Türkmilleti içinLatinharfleriniöğrenmekgüçolacaktır.Çelebi,yabancıdilemerakıyüzün‐den Latin harflerini az çok tanımasına rağmen yeni harfleri öğrenmektezorlanacağını,hiçokumayazmabilmeyenTürkhalkınındurumununiseçokdaha vahim olacağını, yazı değiştirmenin dil değiştirmek gibi olduğunainanmıştır.TürkiyeCumhuriyeti’ningenelokuryazardurumunugözealma‐danböylebirişekalkışmanın,Türkiye’yiözellikleiktisadiaçıdançökertme‐yeçalışangelişmişdevletlerinişineyarayacağı,Türkiye’ninbirandakapka‐racahilbirtoplumhalinegelmesinindevletinvarlığıiçinbüyükbirtehlikearzedeceğibelirtilmiştir.82

VeledÇelebisözkonusumakalesindeLatinharflerininkabuledilmesidurumundakarşılaşılabilecekbazıproblemlerüzerindededurmuştur.Onagöre Latin harfleri Arapça ve Farsça kelimelerin yazılması konusunda ye‐tersizdir.Bu sıkıntı Latinharflerineقغع چ ح خ زص ض ط ظج harflerinikar‐şılayacakbazıeklemeleryapılarakaşılabilir.83VeledÇelebiTürkçeninLatinharfleriileeksiksizolarakyazılabilmesiiçinonsekizkadaryenişekililaveedilmesi gerektiğini belirtmiştir.84Ona göre Arap harflerinin bazı noksan‐lıklarıvardırveharfmeselesindeArapharflerininıslahedilmesiyeterlidir.Çünkü problem harflerden değil usul konusundan doğmaktadır. Konununuzmanlarıtarafındandüzenlenecekimlakuralları,buharflerinöğretilmesi‐ni kolaylaştıracaktır. Ayrıca Türkçenin Arap harfleri yazımını kolaylaştır‐mak ve imlâ kurallarını halka kolayca öğretmek için harflerin şu şekildeıslahedilmesigereklidir:

81Çelebi,a.g.m.,s.575.82Çelebi,a.g.m.,s.575.83Çelebi,a.g.m.,s.577.84Çelebi,a.g.m.,s.578.


117

1.Dilimizdekarşılığı oluphalk arasında yaşayan yabancı kelimelerle,bunakarşılıkhalkakadar yayılmamış ve âlimler arasında sınırlı kalanya‐bancıkelimeler.

2. Dilimizde karşılığı bulunan yabancı tabirler. (Halk arasında kabulgörmüşklişekelimelerhariç).85

VeledÇelebiArapharfleriningüçlüğününArapçaveFarsçaterkiplervebu terkiplerin Arapça ve Farsça lisan kurallarına göre okunup yazılmasınedeniyle ortaya çıktığını ifade etmektedir.86Bu sorunların söz konusutarzda yapılacak düzenlemelerle giderilebileceğini, Arap harflerinin kaldı‐rılmasınagerekolmadığınıbelirtmiştir.

1928 yılında Latin harflerinin kabul edilmesinden sonra 1 Ocak1929’daTürkhalkınayeniharfleriöğretmekamacıylaaçılanMilletMektep‐leri’ndeoyılbirmilyonTürk’eyeniharflerinöğretilmesi,VeledÇelebi’ninLatinharflerininkabuledilmesihalindeortayaçıkmasımuhtemelolumsuz‐luklaradairöngörüsündeyanıldığınıortayakoymaktadır.87

2.HanımlarınTabirat‐ıMahsusası88VeledÇelebibumakalesindeTürkçe’dedahaçokhanımlariçinkullanı‐

lantabirleritoplamayaçalışmışvekendisininhazırladığıonikiciltlikTürk‐çelügatdabutabirlereyervermiştir.ArkadaşıveyakındostuAhmetHik‐metBeyEfendiileİstanbul’da1901yılındahanımlaraözgüTürkçetabirleriderlemiştir.Daha sonraları yeni tabirlerin ilavesiyle çalışmasını genişlete‐rekbirmakalehalindeyayınlamıştır.

VeledÇelebi’ninmakalesindeyerverdiğibazıtabirlerşunlardır;ArdEteğindeNamazKılınmaz:Zahirdeelbisesigayet temizmanasında

gibigörülürsedeasılmaksat,gayetnamusluhanımmanasıifadeeder.AzAğrı,AsanÖlüm:Ölümdöşeğindeçokyatmamakiçintemenniedilir.

Ağrı;genelolarakbirhastalıkdemektir.AğzındanYelAlsın:Birkimsebedduaederse“seninduanbenimüstüme

yapışmasın,ağzındançıkarçıkmazhemenrüzgâralsıngötürsün”maksadıy‐lasöylenir.Dostlarınbirbirinelatifebağlamındayaptığımenfidualarakarşıdasöylenir.

AğzındanÇıksındaKoynunaDökülsün: Beddua edenlere “duası kendi‐sinetesiretsin”manasındakullanılır.

AğzıVarDiliYok:Az lakırdıeder,hakkınımüdafaaetmez, sessiz,pısı‐rık,manalarındadır.

85Çelebi,a.g.m.,s.579.86Çelebi,a.g.m.,s.580.87Yeni Türk Harfleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz., Barış Metin,AfyonBasınındaHarf İn‐kılâbınınYansımaları,YayınlanmamışYüksekLisansTezi,Afyon2003.s.101.88VeledÇelebi,“HanımlarınTabirat‐ıMahsusası”,TürkYurdu,C.III,No:17,Mart1926,s.510‐516.

BarışMetin

118

AtlıHassas:Arsız,cadaloz,becerikli,çokişgüzarmanalarındadır.AhımŞahım:(Pekokadarahımşahımdeğil)tarzındakullanılır.“Fevka‐

ladetakdiredebilecek,amannegüzel,diyebilecekbiradamyahuteşyadanbirşeydeğildir.”manasındakullanılır.

EtekleriTutuştu:Telaş.Kişininnederecetelaşadüştüğübellidir.Ancakşunu unutmamalıyız ki daha babalarımız bile vaktiyle kendimamulatımızolankumaştanuzunentarigiyerlerüzerineşalkuşakbağlarlardı.Binaena‐leyh“etekleritutuştu”tabirindeerkeklerdedâhildir.

EtekleriZilÇalıyor:Süratlekoşuyormanasındadır.EtekleriBelinde:Becerikli,işgüzarmanasındadır.3.OsmanlıTarih‐iEdebiyatınaDair89:VeledÇelebi,Osmanlı edebiyatını;Arap, Fars veTürk edebiyatlarının

birleşimindenoluşanvebelirlibirmillete ait olmayanbir edebiyatolaraktanımlamıştır.Onagörebuedebiyat,kozmopolitsisteminoluşmasındaözel‐likleArapçayıveArapçanınkurallarınıdallandırıpbudaklandırarakhalkınanlayamayacağıbirşekildekullanansözdeaydınlararacılığıylagelişmiştir.Bu sözdeaydınlar, oluşturdukları edebi tarz ilekendilerindenolmayanvekendilerinianlamayandiğeryazarlarıbasitlikle,edebiolmamaklasuçlamış‐lardır.Sözkonusuaydınlarkullandıkları lisanıçokdeğerliveedebiolarakgöstermişler ve özellikle Osmanlı Devleti ricalinden saygı görmüşlerdir.DiğertaraftankaidevekurallarıbakımındanArapmemleketlerindekullanı‐lan lisandan bile daha güç hale gelen Arapçayı öğrenemeyen veya öğren‐mekte zorlanan alimler ise, kaide ve kuralları Arapça’ya göre daha kolayolanFarsça’yayönelmişveböyleceFarsçaağırlıklıbaşkabiredebiyatorta‐ya çıkmıştır. Türk dilini edebi dil olarak itibara almayan, her iki edebiyattüründen farklı olarak halk arasında yaşayan ve Türk lisanı ile daha çoksözlüolarakifadeedilen,alim,ulema,ümeradanhiçbirininsahiplenmediğibir Türk edebiyatı da varlığını sürdürmüştür. Türk edebiyatında; Leylâ‐Mecnun,Ferhad‐Şirin,KanKalesi,HayberKalesigibiaşk,kahramanlık,yurtsevgisi,Allahsevgisi,dinbüyüklerininövülmesigibikonular,YunusEmre,Kemâl‐iÜmmi,Eşref‐iRumi,AşıkÖmer,Şem’i,Derdligibişairlertarafındanyaşatılmıştır.

VeledÇelebi’yegöre;hangimilleteaitolduğubilinmeyen,anlaşılama‐yanOsmanlıedebiyatı,gerçekanlamdaTürkedebiyatınıbitirmişveedebi‐yatı sadece Arapça ve Farsça kurallarını çok iyi bilmek ve kullanmaktanibaret sayan bir zihniyetin oluşmasına neden olmuştur. Ayrıca edebiyat,İstanbul’daArapçaveFarsçayıiyiöğrenmişbirazınlığınelindekalmış,mil‐letinöğreticisiveeğiticisiolmavazifesiniyerinegetirememiştir.

89VeledÇelebi,“OsmanlıTarih‐iEdebiyatınaDair”,TürkYurdu,C.1,No:1,Teşrin‐iSani1340,s.45‐51.


119

3.MüstesnaGüzellerVeledÇelebi“MüstesnaGüzeller”adıileveüçbölümolarakyayınladığı

makalelerinde Türk şairlerine ait bazı beyitleri yayınlamış, bu beyitlerdegeçenveogünitibariyleTürklerinanlamınıbilmediğibazıkelimelerinaçık‐lamasınıyapmış,Türkçekarşılıklarınıizahetmiştir.90

VeledÇelebibumakalelerindeYavuzSultanSelim’den,Fuzuli’yekadarpekçokTürk’ünArapçaveFarsçaedebiyatveözellikleşiirmerakınıeleş‐tirmektedir. Türklerin Arap ve Fars diline olan merakını “karga, kekliğitaklit edeyimderkenkendi yürüyüşünüunutur”vecizesiylemizahibir şe‐kilde eleştirmektedir.91Ona göre Türklerin en iyi Arapça ve Farsça şiiri,ArapveFarsdünyasındaancakvasatdereceyekadarulaşabilir.Busebep‐ten böyle nafile sevdalar yerine kendi dilimiz olan Türkçe üzerinde çalış‐makhemdilimizvehemdeTürkâlemiiçindahafaydalıolacaktır.

VeledÇelebi’yegöreOsmanlıDevleti’ninTürkdilineönemvermemesi‐nin altında; tarih boyunca farklı düşünce ve inançtaki insanları bir aradabarındıran,dünyanınenahlâksız,enkarışık,neolduğubelliolmayankişile‐rineevsahipliğiyapanİstanbul’upayitahtseçmesiyatmaktadır.İstanbul’dazatenvarolanveOsmanlıDevletizamanındaGalatabölgesindetoplananbuinsanlar, zamanla Osmanlı Devleti’nde yüksek makamlara gelmişlerdir.DahasonrabuinsanlarOsmanlıDevleti’nde“dininmilletiolmaz”inancınınhâkimolmasındapaysahibiolmuşlardır.Türkdilinin,örfünün,ananesininitibardandüşmesinehizmetetmişlerdir.Diğerdinleremensupolanlarödül‐lendirilirkenTürkinsanınabedelödetilmiştir.OysadindeörnekgösterilenAraplar kendi dilleri ve milletleri söz konusu olduğunda kesinlikle tavizvermemişlervedillerinimuhafazaetmişlerdir.92

4.SultanVeled’inHazretlerininTürkçeŞiirleri93VeledÇelebi;Konya’daMedreseeğitimisırasındaMevlanaDergâhıkü‐

tüphanesindebulunanMevlanaCelaleddinRumi’ninoğluSultanVeled’eaitTürkçe şiirleri incelemiş ve Türkçeye ilgisi o zaman kendini göstermiştir.Daha sonra kurulmasında katkısı olduğu Türk Derneği’nin yayın organıTürkDerneğiDergisindebu şiirlerin bazılarını yayınlamıştır.VeledÇelebiilerleyendönemlerdesözkonusumakalelerinidahadageliştirerek“Divan‐ıTürkî‐iSultanVeled”adlıbirkitapyayınlamıştır.

VeledÇelebi; “SultanVeledHazretlerininTürkçeŞiirleri”adlımakale‐lerindeArapharfleriileTürkçekelimelerinyazılmasıkonusundakarşılaşı‐ 90Şiirlerveaçıklamalarıiçinbkz.VeledÇelebi,“MüstesnaGüzellerI”,TürkYurdu,C.II,No:10,Temmuz,1341,s.278‐296,VeledÇelebi,“MüstesnaGüzellerII”,TürkYurdu,C.II,No.13,Teş‐rin‐iEvvel1341,s.27‐37.91VeledÇelebi,“MüstesnaGüzellerII”,TürkYurdu,C.II,No.13,Teşrin‐iEvvel1341,s.36.92VeledÇelebi,“MüstesnaGüzellerIII”,TürkYurdu,C.II,No.10,Kanun‐iSani1925,s.334.93VeledÇelebi,“SultanVeledHazretlerininTürkçeŞiirleri”,TürkDerneği,İstanbul1327,s.5‐10.,VeledÇelebi,“SultanVeledHazretlerininTürkçeŞiirleri(mabad)”,TürkDerneği,İstanbul1327,s.40‐45.

BarışMetin

120

langüçlükleredikkatçekmiştir.ArapharfleriileTürkçekelimelerinyazımıkonusundaherhangibirkuralınbulunmamasısebebiyle,birkelimeninbir‐denfazlayazımşeklininmevcutolduğuvebudurumunTürkçekelimelerinokunmasındasıkıntılaryarattığınıvurgulamıştır.

SONUÇVeled Çelebi’nin Konya’da medrese tahsili sırasında Mevlana CelâleddinRumi’ninoğluVeledÇelebi’yeaitTürkçeşiirleriniokumakamacıylabaşla‐yan Türk dili merakı, özellikle İstanbul’da Ahmet Mithat Efendi ve NecipAsımiletanışmasındansonraonlardandaöğrendikleriiledahadaartmış‐tır.BudurumonunTürkdilineolanilgibilimselincelemeleriniberaberindegetirmiştir. Çeşitli gazete ve mecmualarda makaleler yayınlamış, bu dö‐nemdeTürkçe lehçeler üzerinde çalışmış, Türk dili lügati yazmaya koyul‐muştur.

VeledÇelebi’ninTürkdilineaitçalışmalarıodönemdeTürkkültürüneveTürkdilineolanilgiyiarttırmıştır.VeledÇelebi,Türkkültürüvediliko‐nularındayapılmasıdüşünülenfaaliyetlerdegörüşleri itibaraalınanseçkinbirTürkaydınıhalinegelmiştir.Bilimsel/KültürelTürkçülüğünilkteşkilatıolanTürkDerneği’ninkurulmaaşamasındaYusufAkçura’nınNecipAsımveVeledÇelebi’denyardım istemesibugörüşüdesteklemektedir.VeledÇele‐bi’nindefaalolarakkatıldığıTürkkültürünedairçalışmaları,Osmanlıteba‐asıiçindekiTürklerinfarklıbirmilletolarakdeğerlendirilmesindevemilletolmabilincininoluşturulmasındaönemlirolleroynamıştır.

VeledÇelebi’ninTürkdili üzerine çalışmaları Cumhuriyetdönemindede sürmüş, XII cilt olarak bir Türkçe Lügat yazmış; TürkDil Kurumu’nunkurulmasında ve daha sonraki faaliyetlerinde ömrünün sonuna kadar ça‐lışmıştır.KAYNAKÇAAKARMetin,VeledÇelebiİzbudak,AtatürkKültür,DilveTarihYüksekKurumu,

TürkDilKurumuYayınları,Ankara1999.AKÇURAYusuf,TürkçülüğünTarihi,KaynakYayınları,İstanbul2001.AKÇURAOĞLU Yusuf, “Necib Asım Bey”, TürkYurdu, 9 Ağustos 1328., Cilt:II,

Sayı:8.AKSOY Ömer Asım, “İki Dilcimizi Kaybettik”,TürkYurdu, C.II, S.21, 1 Haziran

1953.ARAI Masami, JönTürkDönemiTürkMilliyetçiliği, İletişim Yayınları, İstanbul

2003.ERTEM Rekin, Elifbe’denAlfabeyeTürkiye’deHarfveYazıMeselesi,Dergâh ya‐

yınları(BasımyeriveYılıYok).


121

GEORGEONFrançois,TürkMilliyetçiliğininKökenleriYusufAkçura(1876‐1935),TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul1999.

KORUCUOĞLUNevin,VeledÇelebiİzbudak, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara1994.

LEVENDAgâh Sırrı,TürkDilindeGelişmeveSadeleşmeEvreleri3, TürkDil Ku‐rumuYayınları,Ankara1972.

MARDİNŞerif, JönTürklerinSiyasiFikirleri1895‐1908,İletişimYayınları, İstan‐bul2004.

METİN Barış, Afyon Basınında Harf İnkılâbının Yansımaları, YayınlanmamışYüksekLisansTezi,Afyon2003

NecipAsım,“VeledÇelebiHazretleri”,TürkYurdu,C.VII,S.15.ÖĞÜNSüleymanSeyfi,MukayeseliSosyalTeoriveTarihBağlamındaMilliyetçilik,

AlfaYayınları,İstanbul2000.ÖZCANUfuk,AhmetAğaoğluveRolDeğişikliği,YüzyılDönümündeBatılıbirAy‐

dın,AkademiYayınları,İstanbul2002.SANCAR Necdet, “TürkMilliyetçiliğinde Devreler”TürkYurdu, C.II, S. I, Nisan

1960.SARINAY Yusuf, TürkMilliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912‐

1931,ÖtükenYayınları,İstanbul,1994.ŞİMŞİRBilâl,TürkYazıDevrimi,TürkTarihKurumuBasımEvi,Ankara,1992.TEMİR Ahmet, YusufAkçura, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları,

Ankara1997.TürkAnsiklopedisi,MilliEğitimBakanlığıBasımEvi,C.XX,Ankara1972.TürkDerneğiNizamnamesi,KarabetMatbaası,İstanbul1324TürkDiliveEdebiyatıAnsiklopedisi,Devirler, İsimler,Eserler,Terimler, Dergah

Yayınları,C.V,İstanbul1991.TürkMeşhurlarAnsiklopedisi,Hazırlayan:İbrahimAlâettinGövsa,YenigünNeş‐

riyat,(BasımYeriYok),1946.TürkveDünyaMeşhurlarıAnsiklopedisi, “Veled Çelebi İzbudak”, Altın Kitaplar

YayınEvi,(BasımyeriYok)1958.UZMehmetAli,BahaVeled’denGünümüzeKonyaAlimleriveVelileri,C.II,Alagöz

Yayınları,Konya.1995.UZLUK,FerudunNafiz,“VeledÇelebi’,Selâmet,C.I,S.2,Mayıs1962.ÜLKÜTAŞIRM.Şakir,AtatürkveHarfİnkılâbı,AtatürkKültür,DilveTarihYük‐

sekKurumuTürkDilKurumuYayınları:384,Ankara1991.VeledÇelebi[İZBUDAK],Hatıralarım,TürkiyeYayınEvi,İstanbul1946.Veled Çelebi, “Âlim ve Mütefekkir Ağaoğlu Ahmet Bey Efendiye Edeb‐i Arz‐ı

Halimdir”,TürkYurdu,C.III,No:18,Mayıs‐Haziran1926.VeledÇelebi, “HanımlarınTabirat‐ıMahsusası”,TürkYurdu,C.III,No:17,Mart

1926.VeledÇelebi,“MüstesnaGüzellerI”,TürkYurdu,C.II,No:10,Temmuz,1341.C.

III,No:18,Mayıs‐Haziran1926.Veled Çelebi, “Müstesna Güzeller II”, Türk Yurdu, C.II, No.13, Teşrin‐i Evvel

1341.VeledÇelebi,“MüstesnaGüzellerIII”,TürkYurdu,C.II,No.10,Kanun‐iSani1925.

BarışMetin

122

VeledÇelebi,“OsmanlıTarih‐iEdebiyatınaDair”,TürkYurdu,C.1,No:1,Teşrin‐iSani1340.

VeledÇelebi,“SultanVeledHazretlerininTürkçeŞiirleri(mabad)”,TürkDerne‐ği,İstanbul1327.

VeledÇelebi,“SultanVeledHazretlerininTürkçeŞiirleri”,TürkDerneği,İstanbul1327.

ZiyaGökalp,TürkçülüğünEsasları,TokerYayınları,İstanbul1999.

veled Çelebİ’nİn tÜrk mİllİyetÇİlİĞİnİn … metin.pdfveled Çelebi’nin türk...

Documents