FONTES

RERUM TRANSYLVANICARUM(ERDELYI

TORTENELMI FORRASOK)TOMUSIV.

7i7

32

ACTA ET EPISTOLAERELATIONUM

TRANSYLVANIAE HUNGARIAEQUECUM

MOLDAVIA ET VALACHIA

COLLEGIT ET EDIDIT

DR

ANDREAS VERESS

VOLUMEN PRIMUM14681540

KOLOZSVARFONTES RERUM TRANSYLVANICARUM1914

AKTAK es levelekERDELY ES MAGYARORSZAG

MOLDOVAVAL S HAVASALFOLDEVELVALO

viszonyAhozGYUJTOTTE ES KOZREBOCSATJA

DR

VERESS ENDREELSO KOTET 14681540(OT HASONMASSAL)

BUDAPESTSTEPHANEUM NYOMDA1914R. T.

NYOMASA

:

r1

ELOSZOJelenkotetiink clseje

gimknak, melyet

1891 ota egy negyedszazadon at

annak a valtozatos

es

gazdag leveltari anyagyiijtot-

tiink tervszerii rendszeresseggel, lankadatlan kitartassal es allandolelki gyonyoriiseggel Europa konyv- es leveltaraiban Erdelynek es Magyarorszagnak a vele szomszedos Moldovaval es Havasalfolde-

vel valo viszonya tortenetehez.

Magyarorszag

s

a kesobb tole kiilonvalt Erdely osszekotte-

tese a moldva-havasalfoldi vajdasagokkal termeszetesen egyidos

x4mde siiriibbe mikor Matyas kiraly 1467 vegen fenyito hadjaratot vezetett Moldovaba, Istvan vajda ellen. Ezert kezdjiik kotetiinket az 1468-iki evvel, a mikor Matyas kiraly a moldvai hadjaratban resztvett hiveit jutalmazza, mert ezidotol kezdve sziinetlen s majdnem megszakitas nelkiili az a lancz, mely a moldva-havasalfoldi vajdasagokat Magyarorszaggal osszefiizte. Ez a lancz a hiiberiseg lancza volt, a mennyiben az allando torok veszedelemmel szemben a magyar kiralyok a ket szomszedos kereszteny orszag meghoditasaval igyekeztek vedeni birodalmuk hatarait s a hiiberjogbol kifolyolag azt a ket allamot is, melyeknek vajdai nekikes allandobba azota valt, a

e vajdasagok allami kialakulasaval es fennallasaval.

hiiseget fogadtak.

E termeszetadta viszony kovetkezteben Maty as kiraly es utodaiII.

Ulaszlo es

II.

Lajos Moldovdrol

es

Havasalfolderol mint Magyar-

orszdgJwz tartozo orszdgokrol emlekeznek

tiinkben

is

meg

okleveleikbeniiltetik

kote-

es vajdaikat

erdemiik szerint

tronra vagy

ha oket biintetni akarjak. Maguk a vajdak is tobbszor kijelentik, hogy orszaguk Magyarorszdg egyik tagja, 6k pedig adofizetoi a magyar kiralyoknak. Kesobb ez a viszony meglazul es megvaltozik, minthogy a vajdak fiiggetlenitik magukat a magyar kiralyok fenhatosagatol. De azert a szomszedos vajdak baratsagattaszitjak le rola,

meg

az egymassal versengo

I.

Ferdinand

es

Janos kiraly

is

keresi,

apolja s ezutobbiuj birtokadomanynyal (Balvanyosvara elajande-

kozasaval)

is tetezi.

Vi

E16sz6

legyen hova menekiilniok Matyas kiraly az erdelyi Csicsot es Kiikullovdrdt adomanyozta a moldvai vajdanak. E nagy joszagoktol koriilvett nevezetes birtokukban a vajdakat Matyas utodai is megerositettek, sot adomanyukat kiterjesztettek a havasalfoldi vajdakra is, a kik Algyogyot, Alvinczet es Borbereket kaptak rengeteg kiterjedesii uradalmaikkal. Ezeket a vajdak iigyes gazdalkodassal es elelrevalosaggal meg gyarapitottak is, mert a magyar foldesurak koziil osi birtokukbol sokan eladogadtak nekik, a mi hatalmukat noHiisegiik

jutalmaul,

meg hogy

veszely eseten a torok

elol,

A Bdnffyak, a dengelegi Pongrdczok, a Bethlenek es masok egesz falvakat adtak el orokaron a moldvavelte es tekintelyiiket emelte.

havasalfoldi vajdaknak es boerjaiknak, a kik Erdelyben Janos kiralyhalalaig zavartalanul eltek s mint orszagos fourak szerepeltek, bar

maguk gyakran sok bajt es zavart okoztak. Ez erdekes jogviszonynak, a moldva-havasalfoldi erdelyi birtokldsdnak majdnem teljes okleveltarat nyujtjuk

vajddke kotet-

ben, a mellett a sok egyeb becses akta, level es jelentes mellett,

a melyet benne ez alkalommal kiadunk. Gyiijtemenyiinkbe mindentfelvettiink, a

mi romdn

vonatkozdsii

tortenelmi tudasunkat elobbreviszi.

mi roman es magyar Foanyaga ugyan a romdns

a

magyartettiik,

erintkezesek korebol valo, de ezt a kort sokszor kiszelesbbi-

valahanyszor mas romdn erdekii oklevelre bukkantunklett

kutatasaink kozben, a mit orok vetek

volna figyelmen

kiviil

hagynunk. Ilyenek ph vajdai lcvclek, barhol es barmirol irodtak, moldva-havasalfoldi esemenyeket megvilagito jelentesek, vagy bujdoso boerok irasai stb. Kiilonben is ezek meg a lengyel, nemetbirodalmi, avagy portai erintkezesek oly szoros viszonyban allanak a magyar-erdelyi es moldva-havasalfoldi vonatkozasokkal,hogyazokat

majdnemeleve

lehetetlen, sot kar volna szetvalasztani, kivalt,

hogy

ezek a tudositasok legtobbszor kiegeszitik egymast. Kutatasaink

azonban a magyarorszdgi romdnsdg annak kereteben csupan a muvelodestortenelmi erdekii okleveleket nyomoztuk es adjuk ki, pl. roman nemesiteseket, piispoki kinevezeseket, kolostorok privilegiumait, vagy mas oly iratokat, a melyek arrol tanuskodnak, hogy a magyar kiralyok es erdelyi fejedelmek mit tettek idok folyaman a romanok kulturakorebol

kikapcsoltuk

tortenetet, illetve

janak emelese es fejlesztese erdekeben. Kutataskozben korlatoznunk kellett erdeklodesiink hatarait, de megvalljuk, igy is sokkal tobbet adhattunk volna, ha kotetiinkelobb jelenhetett volna meg.Mialatt

Ez a

kijelentesiink

mi

t.

i.

gyujtottunk es ujabb

nem ellenmondasos. meg ujabb kutatasokkal ege-

E16sz6VII

szitettiik ki rendszeresen

megalapozott gyujtemenyunket, masok

kisebb-nagyobb kiadvanyokban sok oly oklevelet adtak ki eloliink, melyet mar reg lemasoltunk tanulmanyaink folyaman. Ez kozosvegzete nagy gyujtoknck, mert ambar a hosszas gyiijtesnek megvan az a tagadhatatlan elonye, hogy targyara nezve emberileg teljes anyagot eredmenyez, de azaltal, hogy munkajat a gyiijto evtizedekig folytatja, a mig teljesnek remeli es lezarandonak veli, reszletkerdesek kutatoi, vagy szerencsesebb kozlok idokozben

sok darabot kiadnak

elole,

a mit aztan gyujtemenyebol akarva,az oka, hogy kotetunkben az 1468

nem akarva

ki kell dobnia.

Ez

mindossze 264 aktaval es levellel 1540 kozti evek tortenetehez jarulhatunk hozza. Ez a szam azonban nem kicsinylendo, ha

ma

hogy a roman tortenetiras az utobbi idokben epp az oklevel-kiadas teren rendkiviili tevekenyseget fejt ki s igy eppenseggel nem konnyii dolog egesz kotettel vagy kotetekkel jarulni a roman kiadvanyok sorozatahoz A legregibb roman tortenelmi okmanytarat Laurianu es Balcescu inditotta meg folyoirat alakjaban 1845-ben. 1 Ezt kovette, kizarolag Moldova tortenetere vonatkozolag 1852-ben Codrescu Todor vallalata, melybol elete vegeig 25 kotetet adott ki. 2 Rendszeresebb ezeknel s mar kiilfoldi anyagot is nyujt az erdelyi A. Papiu Ilarianu kiadvanya, 1862 1864 kozt harom kotetben. 3 Magyarorszagi torteneti anyagot tett kozze 1863-ban Baritiu Gyorgy, a mikor meginditotta azoknak a romanokra vonatkozo okleveleknek a kiadasat, a melyeket grof Kemeny Jozsef gyiijtemenyebol Moldovan Istvan masolt le es kivonatolt, a nehai tudosmeggondoljuk,

!

grof eleteben es engedelyevel. 4 Viszont

Romania

allami leveltara

kincseibol meritett B. P. Hasdeu, a mikor 1865-ben

annak hivatalos

1 Magazinu istoricu pentru Dacia. Subt redactia lui A. Treb. Laurianu Profesor de Filosofie in Colegiul National si Nicol. Balcescu.

Vol.

I IV.2

a

lui Theodor Co1852 1895. 3 Tesauru de monumente istorice pentru Romania, atat din vechiu tiparite cat si manuscripte cea mai mare parte straine. Adunate, publicate cu prefatiuni si note, illustrate de A. Papiu Ilarianu. Bucuresci, 1862 1864. Nagy 4-retii I III. kotet, szamos keppel es hasonmassal. 4 ColecSiune de diplome din diplomatariul comitelui Josif Kemeny,

XV XIX

Bucuresti, 1845 1847. Uricariul cuprinzatoriu de hrisoave, tratate

si

alte acte din suta

atingatore de Moldova.

drescu. Kis 8-retii I

XXV

Sub redactiunea

kotet.

Iasi,

care privescII

VII.

mai ales pe Romani (Valachi). A na^szebeni Transilvania>> evfolyamaban. Az 1096 1576 kozti evekbol 436 oklevel es

kivonat.

vni

E16sz6

kozlonyet

meginditotta. 5

A roman

oklevel-kiadasnak

azonban

az Academiajelents

Romdnd

adott ujabb lendiiletet, a midon 1876-ban

meginditotta a Hurmuzaki-kiadvdnyt, melybol mainapig 34 kotet meg. 6 Ehhez jarul a tudos N. Iorga irodalmi miikodese

abban kivalt az 6 1895-ben meginditott oklevel-kiadasa, amely28 kotetet

eddigelealakult

eredmenyezett 7

s

legujabban az

1910-ben

Romania Tortenelmi Bizottsaga munkassaga, melyet6t szep kotet jelez. 8

mar

is

E kiadvanyok kozbiil felsorolt reszeben sok oly oklevel jelent meg, a mely mar kotegeinkben reg megvolt de osszegyiijtott kiadatlan tortenelmi anyagunkat kiilonosen megnyirbalta a Hur;

muzaki-kiadvany tavaly megjelent legujabb XV. kotete, a mely a besztercze, brassoi es nagymindossze harom erdelyi leveltarbol

szebeni varosi leveltarakbol

modon

kiadvany nem remelt minthogy magaban veve is 6nallo, sziiksegesnek latom sajat gyiijtemenyem kiadasanak mega magyar inditasat, nehogy tovabbi kesesemmel ket nemzet tortenetirasat hatraltassam haladasaban. es roman Kiadvanyom a magyar-romdn erintkczesek alapveto forrds1358kozti

1825

-3495 erdekes aktat es levelet nyujt azEbecsess

evekbol. 9

gazdagitotta tudasunkat

konyvc kivan lenni, a melybol tudosok, politikusok es nemzetgazdak egyarant boven merithetnek. Allando kiegeszitoje leszen egyuttal valamennyi forrasmunkanak, a mely magyar-romantortenelmetilleto

okleveleket

isis,

tartalmaz

;

de egyszersmind a

nagy Hurmuzaki-kiadvanynakGyiijtemenyem5

a melyet

ma mar

senki

sem

nelkulozhet, a ki tortenelmi tanulman}^aiban teljessegre torekszik.jelenI.

kotete anyaganak nagyresze a becsi

I

Arhivakotet.

istorica

a

Romaniei.1865

III.

Bucuresti,

De

B.

P.

Hasdeu. Nagy

8-retii

1867.

6 Documente privitoare la istoria Romanilor. Culese de Eudoxiu de Hurmuzaki. Publicate sub auspiciile IMinisterului Cultelor si al Instructiunii si ale Academiei Romane. Bucuresti. Nagy 4-retii kotetekben. 7 Acte si fragmente cu privire la istoria Rominilor. Adunate din depo-

zitele

ministeriului

de manuscrise ale apusului de Neculai Iorga si publicate cu sprijinul de instrucfie publica. Bucurestl, 1895 1897. Vol. I III. Ujabb gyiijteset 1901-tol kezdve mar Studii si documente cu privire la istoria Rominilor czimen adja ki s ebbol eddigele 8-retii 25 kotet jelent meg. 8 A Comisia Istorica a Romaniei I. kotete 1912-ben jelent meg 8-retii, diszes kiadasban s ezt kovette mar eddig negy masik kotet. 9 Acte si scrisori din arhivele oraselor ardelene (Bistrita, Brasov, Sibiiu) publicate dupa copiile Academiei Romane de N. Iorga. Bucuresti,

191 1 1913. Ket testes kotet, szamos magyar szovegii oklevellel es bo nevmutatoval.

Eloszo

IX

mi annal jelentosebb, hogy a Hurmuzaki-kiadvany annak idejen epp a belole masolt oklevelek kiadasaval indult meg. J61 esik tehat, hogy annakcs. es kir.

udvari-, hazi- es allamlevcltarbol keriilt ki, a

daczara

meg

101 darab kiadatlan iratot talaltunk benne, holott a

becsi gyiijtemenyeket epp a

roman tortenelem szempontjabol mar

tobbszor atneztek.levelet kozliink s

budapesti m. kir. Orszagos leveltarbol 43 okezeknek fontossaga foleg abban rejlik, hogy nagy-

A

resziik az 1526 elotti idokbol valo.

A

budapesti

Magyar Nemzeti

Muzeum

leveltara

is

8

darabbal gazdagita kotetiinket, viszont

Besztercze varos regi leveltaraban (a

mely

ma

a varmegyeivel van

egyesitve) 14 levelet talaltam, holott e leveltar

roman anyaga

kiilon

kotetben tavaly latott napvilagot.

romai vatikani leveltarban 11 kiadatlan oklevelet masoltam kotetemhez, Parmdban harmat,velenczei allami leveltar 15 darabbal, a milanoi 7 darabbal,s

A

mig a

a ndpolyi kettovel

a firenzei 1 darabbal jarult kotetunkhoz.Bdrtfa,

Tobb-kevesebb

irattal

Darmstadt,

Dresden,

Esztergom,

Jdszo, Kassa, Kolozsvdr, Krakow,cnyed, Nagyszeben, Praha,

Lwow, Marosvdsdrhely, NagySimancas, Siimeg es

Sepsiszentgyorgy,

Zsely felsorolt leveltarai gyarapitottak

meg anyagunkat.e kiilonbozo helyekrol

Sem

teriink,

sem szandekunk, hogy

inkabb csak azt emeljiik ki, hogy a veletlen folytan, milyfontos ket moldvai allamszerzodes maradt fenn az esztergomi kaptalan leveltaraban, a hol arra nem is szamitottunk; epp ol} kevesse, mint azokra a darabokra, a melyek a jdszoi konvent konyvtaraban Olah Miklos esztergomi ersek formulakonyveben reank maradtak. A moldva-havasalfoldi vajdakelokeriilt iratok belso erteket vizsgaljuk,7,

leszarmazasat bovito sok csalddtorteneti adat maradt fenn szetszor-

tan a magyar Orszagos Leveltarorizte

birtokiigyi okleveleiben

is,

mig a

koztorteneti fontossagu levelek javareszet

a becsi allami leveltarkozlok, illetve, a mely

meg szamunkra. Munkamban csupan kiadatlan darabot oklevel magyar vagy mas kiadvanyban mares idezve a forrast,

megjelent, azt szinten

besorozom a

teljesseg kedveert, de lehctoleg eredetijerol

lenyomatva 10

a hol eloszor

feltiint.

Lenyomatunk ekkent a

legtobbszor jobb elso kozlesenel, a mirol puszta osszehasonlitas10

a Magyarat,

Ez neha, sajrtos, a legjobb akarattal sem voltlehetseges. Igy pl. a mit Tudomanyos Akademia Acta extera czimu kiadvanyabol vettiink

azoknak eredetijeit a jelzes teljes hianj-a kovetkezteben ismetelt kutatas utan sem talalhattuk meg sem a velenczei, sem a milanoi allami leveltarakban, a honnan oket nehai Mircse Janos masolta, nem jelezven sehol sem a kotegeket, a melyekben rajuk akadt.

X alapjanbarki

E16sz6

meggyozodhetik.s

olyan roman erdekii jelenteseket

is,

Figyelembe vettunk azonban melyeket unicum-jellegu regiismertek

nyomtatvanyokban talaltunkmeretlenek.

alig

vagy

teljesen

is-

Kotetem darabjainak atirasaban

es sajto ala rendezeseben

nagyjaban azokat a kiadasi elveket kovettem, melyeket a nemet tortenetirok 1895-iki frankfurti harmadik gyiilese megallapitott 11 s melyek azota vilagszerte altalanosakka valtak a tudomanyban. Itt-ott tokeletesiteni is igyekeztem oket, hogy a szoveg megjelenese, a nyomtatas es azaltal a konyv nyomdai kiallitasa minel tetszetosebb legyen.

Foelvemadni.

volt

:

tiszta, ertheto es lehetoleg hibatlan

szoveget

E

szerint az iratokategyiitt,

ugy kozlom, a mint vannak,es

iroik saja-

tossagaival

de

csinosan

kovetkezetes

helyesirassal,

hogy minden egyes

level s

kontosben jelenjek meg s se legyen benne a kulso pongyolasagnak, a melyben nemelyik darabjuk kivalt a mely csupan

maga nyoma

az egesz kotet ugyszolvan iinnepi

masolatban maradt fenn reank

szallott.

Nem

tartjuk sziikseges-

nek es jogosultnak gyakorlati (tudomanyos) czelt szolgalo kiadvanyban a betiihiv, u. n. paleografikus atirast, meg kozepkori okleveleknel sem, mert csunya, czelszeriitlen es olvasasa faraszto. Ezt ujabban europai nagy oklevel-kiadvanyok szinten belattak, egy magyar oklevelkozlo pedig mar reg kijelentette helyesen, hogy nem veszit ugyan egy irat sem a maga torteneti becsebol, ha betiihiven masolva kozoljiik, de az eredetit majmolni csak azert, hogy az egyes levelirok kiilonczsegenek emleket allitsunk eppen nem sziikseg s nem is eszszerii. 12 S valoban hanyszor elofordul, hogy gyakran egy es ugyanabban az oklevelben egy es ugyanazt a szot:

tobbfelekeppen irva talaljukirasmodjat ae-val potoltuksegesitettiik,

!

Ebbol a felfogasbol kifolyolag as

latin declinatio regies e

vagyis

e

a helyesiras egyeb ingadozasatviszont

egy-

a pontozast

a

mondatok ertelme

szerint

javitva. Megtartottuk

azonban hiven a tulajdonnevek irasmodjat,

jegyzetben rektifikalva oket, illetve atutalva az indexben maihivatalos

elnevezeseik ala.is,

A

hivatalos helysegneveket kozoljiik

a levelek elen

meg ha

az oklevel keltezese

mas nevet mutat

is

;

11 Beratung uber die Grundsatze, welche bei der Herausgabe von Aktenstiicken zur neueren Geschichte zu befolgen sind. Im Bericht uber die dritte Versammlung deutscher Historiker vom 18. bis 21. April 1895 in Frankfurt a. M. (Leipzig, 1895.) Seite 18 35. 12 Karolyi Arpad a Tortenelmi Tdr 1882. evf. 97. 1.

;

E16sz6

XI

Iasi-t, Buzeu-t,

Roman-t

es Giurgiu-t irunk tehat s

nem

Jdszvdsdrt,

Bodzavdrost, Romdnvdsdrt es Gyergyiket, mikent

meghato

latin levelek keltezeseben

vdr-t esis

Lwow-ot

meg ha Vienna, Claudiopolis

is

elofordul

;

s neha epp igy Wien-t, Kolozs-

magyar

es Leopolis olvas-

a levelek aljan, a keltezesben, a hol oket

termeszetesen

meghagytuk, epp ugy mint az oklevelek szovegeben. Meghagytuk a levelek egyeb kiilso sajatossagait is. Ezert dillt betiivel csupan azt kozoljiik, a miaz eredetiben is alahuzva, vagy jelekerintetleniil

kel (cifra)

irott.

Mivel kiadvanyunkban mindig a romdn-magyar tortenetirdsszolgalata lebegett szemiink elott, a mit egyes levelekbol (mint

targykoriinkre

nem vonatkozot)szakadozott

elhagytunk, pontokkal.

.

.

jeleztiik,

mig

a

jel

vagy

rothadt

helyet

mutat,

a

[szogletes

zarojelben]

kozolt szavak pedig sajat kiegeszitesiink.

Hosszu jelentesekbol kivett levelreszletek felismerhetok arrol, elhagytuk hogy a jelentesek elejet vagyis iidvozlo formulait a neha, egyes fejezetek vegen lathato etc. szocska pedig arra mutat, hogy ott meg folytatodik a level, de persze oly reszleteket nyujtva, a melyek a magyar-roman erintkezesek tortenetet nem erdeklik. Hasonlo takarekossagi szempontbol kozoljiik a czimeket es megszomi roviditve (M Ser ) litasokat is (Maiestatis, Serenissimi .) es egy s mas hasonlo rovidites mellett czelszeriisegi szempontbol kikezdve a sor elejere szedettiik a keltezeseket, hogy szembe-

;

tls

.

.

,

otlobbek legyenek.

A sic-ezes alkalmazasatol a mennyire lehet tartozkodunk, hogy a levelszoveget semmi oda nem illo idegen betoldas ne ektelenitse el de feltiinobb sajatossagokat vagy eHrast es hibat jegyzetben magyarazunk s ott adunk meg roviden minden sziikseges egyeb felvilagositast is, hogy a ki kotetiinket hasznalja, minel;

kevesebb faradsaggal es utanjarassal ertekesithesse gazdag anyagat. Ezt igyekszik szolgalni a kotet anyagarol tajekoztato negyfele jegyzek, 13 meg a kimerito hely-, nev- es targymutato is. Nehanyjellemzobb oklevelet viszont hasonmasbanis

kozliink,

hogy nemi

13 Ezek a jegyzekek vegtelen erdekesek. Igy a II. azt mutatja, hogy kotetiink aktait es leveleit 164 ember vagy testiilet irta, illetve kapta, mint czimzett vagy erdekelt. A III. jegyzek szerint irataink 67 helyen keltek s i^,y ugyanannyinak a monografiajat bo\atik itinerariumszerii adatokkal. A IV. jegyzekben azt mutattuk ki, hogy iratainkat 27 varos 35 kiilonbozo leveltarabol, meg 8 munkabol szedtiik ossze mig az utolso, V. jegyzekben a kotetiink kiilonbozo helyen idezett 38

munka pontos

czimet kozoljiik betiirendben.

Xii

E16sz6

fejlodeset

kanczellarianak, sot erdekesnek tartottuk a

mutathassuk be a moldva-havasalfoldi idegennyelvii Moldovaban es Havasis

alfoldeben hasznalt papiros vizjegyeit

kiilon tablan bemutatni.es

immar 25 esztendon

Elismeressel gondolok egyesekre

leveltarosokra,

a kik

at vilagszerte folytatott

kutatasaim koz-

ben munkam teljesseget utbaigazitasaikkal elomozditottak. Kiilon emlitem azonban dr. Thalloczy Lajost, a kinek a 107. szamu becsi akta-, dr. Ivdnyi Belat, akinek a Bartfavaros leveltarabol elokeriilt (58. es 60. sz. a.) ket level-, Muller Gyorgy Ede nagyszebeni leveltarost, a kinek a 223. szamu oklevel- es dr. Holub Jozsefet, a kinek a 163. sz. a. Maylad-level masolatat koszonhetem. De halaval emlekezem meg Szittyay Denes jezsuita-irorol, a ki a regesztak- es dr. Ursu Janos jasi egyetemi tanarrol, a ki a jegyzetek kesziteseben kisert vegig kotetemben. Kotetiink hasznaloinak tajekozasara kotelessegemnek tartomvegiil kijelenteni,

hogy azt a roman tortenelem es nyelv teljes ismeretevel adtam sajto ala, nemcsak mivel mindkettovel immar harmincz esztendeje foglalkozom irodalmilag rendszeresen es eloszeretettel, 14 hanem mivel boldog gyermekkoromat Bukurestben toltottem a hol b. e. edesatyam mint mernok miikodott s igy alkalmam volt megismerni Romania foldjet, viszonyait,

nepet es szokasait egyarant.Kolozsvar, 1914 junius 15.

Dr.

Veress

Endre.

14 Elso irodalmi kiserletem is roman targ^-u volt es Szent Demeternek a bukuresti metropolia-templomban orzott eziist koporsoja s a szenttel osszefiiggo szokasok ismerteteset nyujtotta. Megjelent Szent Demeter, az esohozo czimen a Vasarnapi Ujsag 1884 november 9-iki, 45. szamaban.

ACTA ET EPISTOLAE.l.

Brassd,

j.

Januarii 1468.

Mathias rex Hungariae Michaeli Gerendi.illa bona Osvaldi et Johannis Jankafi Johanni Jankafi, quae ob fugam e bello cum Stephano vaivoda Moldaviae inito confiscata sunt, cum novissime a fratre illorum eos non fugisse, sed in certamine vitam amisisse perceperit.

Hortatur ad reddenda

,

nobili

Commissio domini Regis.

10

Mathias Dei gratia rex Hungariae, Dalmatiae, Croatiae etc. Salutem et gratiam. Licet nos universas possessiones portionesque et iura possessionaria, necnon res et bona Oswaldi et Johannis Jankafy de EwsFideli nostro Egregio Michaeli de Gerend.

15

notam illam, quam ipsi ex Moldaviae cum Stephano wayvoda Moldaviensi conflictum habuissemus, 1 tunc de exercitu nostroubilibet habitas et existentes proptereo,

quod cum nos

in partibus

clandestine

recessissentfidelis

incurrisse

dicuntur,

tibi

contulerimus.

Sed tamen nuncita

noster Johannes

exponit Maiestati nostrae,recessissent,

quod

Jankafy, frater ipsorum de ipso exercitu nostro

non20

sed ibidem in ipso conflictu interempti essent.

Unde nos in rebus ac bonis haereditariis dictorum Oswaldi et Johannis Jankafy praefatum exponentem privari nolentes ideo Fidelitati Tuae firmiter mandamus, quatenus receptis praesentibus,;

si

sic est,

quod

videlicet praefati

Oswaldussed,

et

Johannes de ipso

exercitu clandestine

non

recesserunt,

ut in ipso conflictu

2ointerempti sunt, ex tunc dictas possessiones, portionesque et iurapossessionaria praefatorum Oswaldi et Johannis,si

easdem occu-

1 Fuit hic conflictus penes Baia, 14. Decembris 1467, de quo Coronensis templi inscriptio ita commemorat Mathias Rex proficiscitur in Moldaviam post festum S. Martini atque eam Hungariae subiicit.:

Fontes

Rerum Transylvanicarum IV.

I

:

2

No. 2

[4.

Februarii 1468

ipsorum remittere res etiam universas necnon equos equatiales, si quae et parte pro praemissa nota ablatae sunt, sine omni modo praemissopasti, dicto

exponenti

fratri

bona ac pecudes

et pecora,

defectu reddere et restituere debeas, et secus facere nullo

modo5

praesumas. Praesentibus perlectis, exhibenti restitutis. Datum Brassoviae, die dominico proximo post

festum

Circumcisionis Domini. Anno eiusdem Millesimo quadringentesimo sexagesimo octavo. Regni nostri anno decimo, coronationis

vero quarto.L.(Originale.

S.

10

Magyar N. Muzeum

Leveltara torzsanyaga, Budapest.)

2.

Debreczen,

4.

Februarii 1468.

Mathias rex Hungariae Nicolao Banffy comiti Posoniensi.

Ob praestitamdonatur.

fidelitatem et virtutem in bello

cumest,

vaivoda Molcastro Peleske

15

daviae Stephano gesto, in quo etiam vulneratus

Donatio

castri Peleske in

comitatu Zaladiensi habiti

.

.

.

pro

eo, quod Magnificus Nicolaus filius bani de Alsolindva, comes Posouti rex dicit et curiam nostram 20 niensis a pueritia sua nos secutus, et quoad potuit et licuit, a latere nostro nunquam disces-

sisse visus est, in cunctis

rebus nostris

fidei

suae commissis iuxta

modulum

suam, simul et diligentiam nobis ostendendo, hanc etiam suam aetatem, ad quam in servitiis nostrisaetatis suae fidelitatem

pervenit, rebus militaribus dicavit et strenue certare contra ini-

25

micos nostros, atque etiam periculo, ubi opus

opponere non formidat, prout his diebus contra Stephanum vaivodam in Moldavia constantiam suam et virilitatem in effectu demonstrare certavit, pugnavit enim, ut miles strenuus pro salute personae et exercitusest, se

nostri, ubi

etiam vulnera pro nobis suscepit et mori,

si

fortuna 3)

voluisset,

non dubitabat.in Debreczen, feria quinta proxima post festum Beatae Mariae Virginis. Anno Domini 1468.

DatumPurificationis(Originale.

Codex

dipl.

Archivum domus senioris conitum domus senioris comitum Zichy vol.

Zichy, Zsely. Edidit

X.

pag.

442

443.)

4

9-

Februarii 1468]

No.

3

Praha,

9.

Februarii 14.68.

Georgius Podiebrad rex Bohemiae Mathiae regi Hungariae.

Condolet de vulneribus in5

bello

Moldavico perceptis, sed congra-

tulatiir,

quod pericula fclicissime

evitavit.

Letiora sunt gaudia,

quae

tristibus

succedunt,

quam

ea,

quaeistud

se

ex integro animis

hominum:

repraesentant, unde ortum est:

10

iam tritum vulgi sermone proverbium Dulcia non meruit, qui non gustavit amara et alibi Dulcior est apum mage labor, si malus ora prius sapor edat, gratius astra nitent, ubi nothusdesinit imbriferos daresonos.

Iampridem auribus

nostris insonuit,

Frater Carissime, personam Vestram hostili telo petitam lethale

45

vulnus excepisse. Nos vero conterriti ac tremefacti tremula quidem exspectatione aliquamdiu afflicti stetimus ambigua cogitatione ram in Valachia suspensi. Tandem nobis innotuit Serenitatem Vcontra hostes vel perduelles vestrosmilitarisfeliciter

dimicando optatamet.

victoriam reportasse, vulnus autem adversa facie illatum

excep-

-20

animi vestri tam gloriosum praebere testimonium, tum, ut plus inde consolationis et bellicae laudis praeconium et repetendae congressionis fiduciam pepererit, quam ex ictu vel impressione dolorem. Tanto ergo maiore laetitia perfusi sumus, quanto prius ex

maerore consternati.

Datum

Pragae,:

9.

Februarii, regni nostri

anno decimo.306.)

(Grof Teleki Jozsef

Hunyadiak kora Magyarorszagon XI. pag.

2.-,

4.

Esztergom, 23. Martii 1468.

Mathias rex Hungariae conventui ecclesiae de Kolozsmonostor.

Mandatum30

statutorium pro

parteet

Nicolai Csupor vaivodae

Transvlvaniae super possessioneZsukpugnavit

aliis.pro eo,

quod in Moldavia

cum

rege

Mathia contra Stephanum vaivodam Moldaviae.

Mathias Dei gratia rex Hungariae, Dalmatiae, Croatiae etc. Fidelibus nostris conventui ecclesiae de Colosmonostra. Salutemet gratiam.

Quod cum

officium

sit

principibus, ut

suorum subdito-

rum

meritis recte ponderatis uniuscuiusque merita condignis retri-

35 butionibus prosequantur, sic

enim

et

principum laudabitur pruden-

4tia et

Ko. 4

[23.

Martii 1468

subditorumNicolai

alii alios

opere virtutum antecellere properabuntfidelis

;

considerantes itaque fidelitatem et fidelia servitiaMagnificiregni nostri et comitis Siculorum nostrorum,

nostri

Chwpor, waiwodae partium Transylvanarum quae idem nobis in fidei suae commissis ad utilitatem et hono- 5 nonnullis rebus nostris, rem nostrum diligenter exhibuit, is quippe Nicolaus Chwpor waiwoda, dum superioribus diebus partes Moldaviae cum exercitu nostro intrassemus ibique quadam nocte cum Stephano waiwodaMoldaviensi

tunc ipse inter caeteros honore status nostri cum hostibus ante omnes alios, ut audax vir certavit ibique septem vulnera lethalia suscipiens, quorum respectu in aliquam recompensam suorum mericonflictum habuissemus,aulae nostrae milites proliberalem, ut ipse

io-

torum volentes eidem munificentiam nostram regiam ostendere ad servitia nostra deinceps promptior reddatur, possessiones Swk et Zowath vocatas cum earundem pertinentiis 15 in comitatu de Colos, possessiones Vissa, Magiar Kallyan, Olah Kallyan, Magiar Sarmas, Olah Sarmas, Azzonfalwa, Olah Bare, item directas et aequales medietates possessionum Zowath et Kethelen in de Colos, necnon possessionem Omboz vocatas, in de Doboka comitatibus existentes habitas, quae alias condam Michae- 20 lis de eadem Swk praefuerant, et quae per notam infidelitatis eiusiuxta antiquam et approbatam eiusdem regni dem perpetuae nostri consuetudinem ad Sacram dicti regni nostri Hungariae coronam consequenterque collationem nostram rite et legitime devolutae sunt pridemque mediantibus aliis litteris nostris donatio- 25 nalibus exinde confectis fideli nostro Egregio Joanni de Gezth 1 dempta possessione Swk contuleramus, sed nunc easdem possessiones per cambium aliarum possessionum ab eodem Joanne de Gezth. . .

auferentes,

ipsas

praetactas

possessiones

.

.

.

antefato

Nicolao

waiwodae partium nostrarum Transylvanarum simul 3& cum cunctis earundem utilitatibus et pertinentiis quibuslibet memorato Nicolao Chwpor suisque heredibus et posteritatibus uniChwpor,versis vigore aliarum litterarum

nostrarum donationalium exinde confectarum in perpetuum contulerimus velimusque eundem in dominium earundem per nostrum et vestrum homines legitime35facere mtroduci. Igitur Fidelitati Vestrae firmiter

nus vestrum mittatis hominem pro testimoniopraesente Michael

mandamus, quatefide dignum, quo

Kemeny

aut

alii

.

.

.

homo

noster ad facies prae-

scriptarum possessionum Swk,1

etc...

introducat praefatum Nicolaum

In transsumpto anni 1681. mendose Bezer.

40

]

Aprilis 1468]

No. 5in

5

Chwpor waiwodam

dominium earundem statuatque easdemsuis utilitatibus et pertinentiis quibus-

eidem simul cum cunctis

libet.praemissae nostrae donationis titulo perpetuo possidendas; etc.

5

Oculi.

Datum Strigonii Anno Domini

feria

quarta

proxima post

dominicamsexagesimo

Millesimo

quadringentesimo

octavo. Regni nostri anno undecimo, coronationis vero quarto.

10

(Transsumptum conventus de Kolozsmonostor anni 1583. Erdelyi Editio Nemzeti Muzeum, Kolozsvar. Collectio comitis Josephi Kemeny. eius de transsumpto anni 1681 in Codex diplomaticus familiae Teleki vol. II. pag. 9092.)

:

Exequutio facta

fuit feria

sexta ante festum Beati Ambrosii

1.

Apr.

episcopi, nullo contradictore apparente.

[Pozsony,i.j

initio

Aprilis

1468.regni Poloniae.

Mathias

rex

Hungariae

senatoribus

Se

iuste

cum Stephano

vaivoda Moldaviae, tyranno nominato,

egisse rescribit, in infidelitatis

notamnon

venisset,

regnumlitteris

eius vero a

regibus Hungariae dependeat,

vaivodae vero sinepossint.

confirman-

iibus a regibus emanatis regnare20

Duo nemet

sunt, quae nobis per litteras vestras imputatis

:

invasio-

Moldaviae, tanquam ad regnum vestrum pertinentis terrae,iniurias vobis et vestris ex

damna, necnon;

Hungaria per nostros

illatas

ac requiritis nos ad veterum utrinque foederum observa-

tionem, et25

communi

arbitrio, perpetrata

committi postulatis.nos quidem nulloregionisillius

Primum, quod ad Moldaviamalio

attinet,

instigante

tyranno, qui

eam cum sua

invasimus,

nisi

Stephano

nobis promissa minime observaret, et exulesabigeret, nec requisitus malefactacastigariP1

nostros foveret, ac e regno nostro instaret

hominum praedas

Turcorum continuas rerum emendarePro quibus certe potuissemus;

30 vellet,

nonne digne a nobis meruit

cuicunque etiam alieno bellum indiceresed nossi et

satis legitime

eum nostrum esse subditum,eodem nomineadulatur,

ipsius confessione scimus.facit;

Quod

vobis1

more suo

nam

et Tartaris

35 fuisse

Ex hac epistola manifeste apparet Valachos devictos et subiugatos tunc a Mathia. Et inde erroris arguuntur Poloni historici, qui scribunt Hungaros maxima clade affectos et reliquias fuga in Transylvaniamelapsas. Nec credibile est Mathiam tam impudentem fuisse, ut in tam manisfesta et tuncubiquenota clade gloriam victoriae sibiattribueret.(Szasz.)

6

Xo. 6

[5.

Dec. 1471

et

Turcis itidem se exhibet

perfidia eius diutiusiuris

ad hoc videlicet, ut inter tot dominos maneat impunita. Terram vero illam nostri;

antiquissimus et continuatissimus praedecessorum esse, nostrorum regum Hungariae titulus declarat, non quidem inanis, sed possessione nunquam interrupta munitus. Xam, ut vetustiora nunc omittamus, post memoriam hominum vaivodae Moldavienses semper regibus Pannonicis servierunt, et provincia illa nullum

5.

habuit praesidem,sive

nisi

ut genitor noster, 2 qui

ad libitum et omnia vanis inscriptionibuspraesentiarum deiis;

hinc approbatum vel immissum usque eo, tantum gubernator erat, plures illic successine contradictione praefecerit vaivodas. Quae(si

10

quae

fortassis in

contrarium pro-

ferre possent) vaiidiora et efficaciora esse dignoscuntur.in

Xos tamen

profundius disceptare rationabilibus deetc.Fol. Lat.

causis

non intendimus 3

(Copia simplex78.

Magyar X. Muzeum, Budapest.Szasz:

1668.

fol. ..

Edidit Joannes

Epistolae Matthiae Corvini regis:

UngariaeI.

vol. III. pag.

211

56

59. et

Fraknoi Vilmos

Matyas

kiraly levelei vol.

pag.

213.)

6.

Regensburg,

5.

Decembris 1471.20-

Mathaeus Delnitzer Mathiae Schlick auf Elbogen.

De

terraemotu in Transylvania, Moldaviafiige

et

Valachia.

29.

Aug.

uch wissen, dass den nehisten Tag noch dato dem Tage Decollationis S. Johannis des Taufers zwuschen zehen und eilfen ist ein grosse Ertbebung in der Kronen kommen, also dass alle Gebaude, Berg und Tal bewegt 25

Item ich

dies Briefes, dass ist in

sind wurden.

Item von dem Berge des Schlosses von der Hohe des Bergesgeigen der Stadt aus Zubrechung des Berges sint zween grosseSteine

kommen. Und

die

Ertbibunge

ist

in

derselbigen Stunde30

gescheen in der Mulden bis an das weisse Schloss, Nester genannt, bis

Waibode in der Walachei ist villich gar zubrochen. Doselbist ist die Erde geoffnet und gross Stank mit bosem stinkendem Wasser und andern Ufflaten hat sichCapham, und das Schloss[des]

erougent. Item2

man

saget, dass in der3

MuldawHaec

ein

Dorf ganz mitsunt 35

Joannes Hunyadi, mortuus 1456.

litterae responsoriae

illis,quaesubannoi468/II. in Hurmuzaki (vol. 2/II. pag. 188 tur et recte i6.Martii 1468. Cracoviae scriptae sunt.

189.)

inveniun-

8

Februarii 1474]

No.

7

sei.

7

Leuten, Gebauden, Tieren und anderem ertrunkenderselben Stunden haben sich alle Berge zu Gibss, zu

Und

in

Turda und zu Bistricien und in dem ganzen Ertrich zu Ciculien und durch die ganz Walachia und Muldaw beweget und das Ertrich Ciculien und5

Silvanien bis an die gemelten Ende.(Copia coaeva. Staatsarchiv, Dresden. Eclidit: Fontes

carum

vol. 46. pag.

171

Rerum

Austria-

172.)

7.

[PrahaJ,10

initio

Februarii 14J4.

Articuli concepti super treuga regni

Bohemiae

et

Hungariae.et

Regcs Bohcmiaeviae foederc pacis

et

Hungariae cum vaivodis Valachiae

Molda-

duorum annorum iunguntur.

Item de provincia Walachiae et Moldaviae deliberatum et conclusum est, quod dicta provincia et voivoda eius habeat veram lotreugam ab istis regibus et regnis usque ad duos annos integros a die praesentium, ita quod interea non inferatur ei ab altero regum vel regnorum bellum aut violentia hoc tamen adiecto, quod nec ipsa praefata regna aut alterum eorum sive pertinentia ad ipsa;

vel20

alterius

eorum invadet, dampnificet aut molestat, alioquinillatis satisfaciat,

pars laesa praemissa ammonitione, ut dese defendere et contra illum

poterit

invasorem

et

damnificatorem absque

laesione

Praeterea deliberatumregni, super dicta provincia25

mutuae pacis istorum regnorum agere, quoad compescatur. est, quod super iuribus utriusqueMoldaviaet dieta instituta et pro

videanturtreugae

et

examinentur dicta iura aequitate requirentium,ibi

quacunque

parte,

diffinitum

fuerit,

nichilominus

praetactae

observentur.(Copia coaeva. Landesarchiv, Praha. Edidit: Fontes

Rerum

Austria-

carum30

vol. 46. pag. 273.)

8.

Torda, 24. Januarii 1475.Novitates de Turcis allatae ad Mathiam regem Hungariae.

De

victoria

Stephani

et

reportata, in35

qua

a militibus Siculis

Basarab vaivodarum super Turcas et Hungaris adiuti sunt.

et nonnullis vaivodis,

Bassa Turcorum cum filio imperatoris Turcorum ac Alibeg sub quorum conductu erant centum milia

8

No. 8

[24.

Januarii 1475

Turcorumcapisteriis

et viginti milia

rusticorum

cum

securibus, fossoriis et

pro viarum explanatione ac obsidione munitionumque,

venerant

cum

eis

de Bulgaria

[et]

intravit

Moldaviam. Stephanus5

autem vaivoda Moldaviensis intellecto adventu Turcorum, undecunque potuit, acquisivit auxilium a Siculis et aliis vicinis locis, ex Valachis autem suis Moldaviensibus habuit quasi 50 milia hominum, ex Hungaris armatis 1800, quibus congregatis videns, quod non posset Turcis occurrere in campis, retrocessit ad locafortiora et fecit

comburere

omnemet

provinciam, perqui

quam

erant10

venturi Turci, ne haberent victualia,

dum

aliquibus diebusessent,

penuria

victualium

laborassent

fatigati

faciebant

tamen postmalia, quae

se victualia deferre de Transalpina per currus et ani-

non poterant eo tempore

sequi.

Deputaverunt septemStephani vaivodae,prostraverunt eosillai5

vaivodas Turcorum ad rumpendas indagines pro recipiendis victualibus,

non remote, ubi erantloco arcto.

Siculi et gentes

quibus iidem Siculi occurrerunt adin

pugnam

et

quodam

Ex

alia parte

iterum receperunt

victualia,

quae ducebantur post Turcos. Videntes autem, quod fortuna eorum10. Jan.

prosperaretur, in festo Sancti Pauli primi Eremitae,feria tertia

quod

erat20

de

mane

toti exercitui

Turcorum

in

quadam

stricta et

luctuosa valle, ubi Turci propter vallis arctum situm non poterantse11. jan.

ad conflictum bene extendere

et alas dilatare, occurrerunt

ad

pugnam, contra quos

tertia feria, die ac nocte, sicsic fortiter

suo

modo

feria

12. jan.

quarta usque ad feriam quintam

pugnaverunt, sed non25

poterant movere exercitum Turcorum, ex quo erat multitudo12. jan.

magna. Tandem feria quinta die lucescente fortissime in eos prosiluerunt, multos ex eis occidendo sagittis et lanceis. Videntes Turci non posse resistere, terga verterunt, quos Valachi et Siculi ac Ungari insequentes, maxima strage affecerunt, bassam Turcorum, filium imperatoris et Alibeg cum nonnullis vaivodis Turcorum et plurimis Turcorum captivando ex alia parte Bozorad;

30

maior, qui erat in

quodam

castro obsessus per Turcos, videns

fugam

Turcorum, de castro prosiluit et magna damna Turcis fugientibus intulit, unde tota fortitudo Turcorum dissipata extitit, super qua victoria tota Transilvania nunc in triumpho ducit dies suos. Ista Deus misericors nunc operatus est per humiles manus hominum in destructione inimicorum christianorum. Ex Torda, feria tertia proxima ante festum ConversionisSancti Pauli apostoli.(Originale.

35

Anno

1475.:

Archivio di Stato, Venezia. Edidit Acta extera vol. II. pag. 299 300.)

Mon. Hung. Hist.

40

25. Jan.

1475]

No. 9

9

9.

Sutschawa, 25. Januarii 1475.

Stephanus vaivoda Moldaviae regno Hungariae

et principibus christianis.

Turcam apud Vaslui infugam5

dedit, qui sequenti vere

ulcionem

parat, quare

principum christianorum opem

implorat.

Alla Corona de Ungaria et a tutte

le terre, et

a tutta la chris-

tianita in qualunque loco questa nostra presente lettera devenira.

10

Noi Stefano vaivoda,per Dio gratia duca de terra Moldaviense, salutatione et desiderio a tutti buoni per li beni delle persone alle Vostre Dignita commesse. L'infidele imperatore Turco a molti tempi e [za] stato et destrugitore [et desfattor de tutta] la christianita, et ogni di pensa, per qual forma el possa subiugarla.con

humana

In pertanto notifichiamodella

alle

Vostre Dignita, come circa la festaJan'

Epiphania proxima passata mise il nominato Turco sopra di noi un suo grande exercito de quantita de cento venti milia, 15 qual dicto exercito mise per suo primo capitaneo Sulaman bassa, el secundo capitaneo Beli Erbizi 1 con tutti sui carriazzi, con tutta Romania et anco lo Signor de la Montagna 2 con tutta sua possanza, Issibech 3 et Alibech, et Semdrebech, 4 Dowabech, 5 Baltiriubech, 7 6 Beribech, 8 figliolo de OQ Sepefa bech et Signore Sulazi, Chasarabech, Isache Rasache con tutta la sua forza et questi erano li grandi capitani con li sui exerciti. Et noi audendo se armamo tutti et andamo contro di loro, con 1'aiuto de Dio omnipotente, noi verso;

"

delli inimici della christianita 5 li

mettemoci

et tutti

cosa Dio ne sia

vencemo loro et sotto li nostri piedi mettemo a taglio della spada, 9 della qual laudato. Dopo questo lo infidele Turco questa cosa;

li

audendo,nel

vole reparare con la sua testa et con lo suo pensero

30

mese di Maggio supra di noi, volendo havere questa porta della christianita, la quale ha nel nostro regno, della qual cosa Iddio la guarda. Et se questa porta se fosse perduta fino a me, havria conturbata tutta [la] christianita. Et per tanto addomandiamo alle Amicitie Vostre, come tutti re dobbiate presto sopra el nemico della christianita, imperoche e tempo, che el dicto Turco ad ogni parte ha molti awersari, li quali con armata mano contro de lui2 Vaivoda Valachiae, secundum versionem GermaniMit dem Herrn aus dem Landt genandt Havaselve. 3 Hassan beg. 4 Skender beg Michaloglu. 5 Grana beg Dorazi. 6 Serefaga beg. 7 Cusenra beg. 8 Paier beg. 9 Hoc proelium fuit apud oppidum Vaslui nominatum. 1

35

Begler beg.scripti:

cam huius

io

No. 10

[20.

Junii 1575

procederanno. Et noi da questa parte promettemo supra la nostra fide christiana, col nostro collo, per rino alla morte stare et pugnareper la christianita, et a questoper terra et per mare, intardare. 10

modo

voi facendo dall'altre parte,

modo

che a queste volte con 1'aiuto de5

Dio omnipotente havemo tagliata la sua destra. Adunque non vogliate

Data

in

Suciava in di della conversione

di

Santo Paulo a

dl

25 del mese di Zennaro.

Anno Domini

1475.

Stephanus Vaivoda Segnor del paesedella Moldavia.10

(Originale. Archivio di Stato,

Venezia

e

Milano. Edidit

:

Hist.lui

Acta extera

vol. II. pag. 301

302.

et

Ioan Bogdan

:

Mon. Hung. Documentele

Stefan cel

Mare

vol. II. pag. 323.)

10.

Jasi, 20. Junii [1475.]

15

Stephanus vaivoda Moldaviae oratoribus

suis

ad Mathiam regem Hun-

gariae exmissis.

Nuntia varia a consanguineo suoCaffa a Turcis obsessaest,

et

Belogrado huc advento.Valachis castra movent,est.

qui contra seregis

cum

quare

cum

legatis

Mathiae

properandumgratia

Nos Stephanus vaivoda, Deiviae. Scribit

dominus terrae Molda-

Dominatio nostra 1

fidelibus nostris et venerandis viriset comiti Michaeli 2 per praesentes

comiti Stanzulo et comiti

Dume,

de nobis scire omnia, quae nunc acciderunt. Advenit unus

homo

a castellanis de Alba, qui scribunt ad nos dicendo, 25 quod applicuit adAlbam una navis ItalorumdeMangopa, 3 illa navis,litteris

cum

quae apportaverat compatrem nostrum Alexandrum, in qua navi Morzi et Aiamorzi 4 ad nos usque adjassium 5 et solus nuntius narravit nobisoreproprio,narrando nobis sic, quod frater uxoris Dominationis meae, Alexander venit ad locum [Mangop] et die tertia lucratus est dictum locum Mangop haereditatem paternam et [est] ipse pronunc in Mangop et non est aliter. Et de Turcis ita sciatis, quod ita... dixerunt, quod venit perpraeest Philippus Nauta, etiam [venerunt..

.]

3a

;

10 Versionem Germanicam huius edicti vide Neculai Iorga: Acte fragmente vol. III. (Bucuresti, 1897.) pag. 91 92.

si 35

1

Pangopa.

In originali, mendose Vestra. 4 Taiamorzi. 5 Jaspum.:

2

Mihaiu spatarul.

3

Mendose

:

20. Junii

1575]

No. 10

11

mare Axcmat bassa cum galeis 6 et curavitverunt contra Caffam per tresdies, die

[obsidere]

Caffam.

et

pugnaTurci

vero quarto

.

.

ipsi

praevaluerunt et expugnaverunt Caffam et habetur [nunc] in mani-

bus Turcorum. Aliter non5

est.

Et fuerat

in Caffa impe[rator], qui

prius erat imperator

inOrdam.cum

mille Tartaris,

suis.se subieceruntTurcis et uniti suntTartari

quae cum omnibus cumTurcis. Istafnova]

percipimus ab inimicis christianitatis, ab infidelissimis [Turcis,] quodveniunt contra nos; et de novo advenit fama pro firmo, quodTurci veniunt ad nos, contra nos et contra terram nostram, et per10

aquam et per terram et ita dicunt, quod valida classis praecedit cum maximis munitionibus bombardarum magnarum expugnare Albam et Chiliam, et sunt in itinere iam prope et per terram;;

venietsolusimperatorcontranos expugnareterram nostram personaliter,15

cum

tota sua potentia et

cum omni

suo exercitu etaliter, nisi sic.

cum

tota;

potentia terrae Valachiae, quia Valachi sunt nobis veluti Turciet credatis nobis

pro firmo, quod non est

Propterea

vos sine mora statim, ut videbitisconsurgatis et habeatis

litteras praesentes, in

sermonem cum

oratoribus, qui

veniunt a rege Mathia ad nos, et mittatis21

unumdie

puncto vobiscum cursorem velocem

cum litteris nostris et cum litteris oratorum, cum ad nos. Oui ipse cursor debeat festinare

qui veniunt

una vobis-

noctuque ad regem

Mathiam et scire det suae gratiae de istis inimicis christianorum. Forte Deus informabit suam gratiam, quo se appropinquaret ad noset25

ad

ista confinia celeriter et

quam

citius fieri poterit,

indie et in

nocte,

cum omnibus

suae gratiae potentiis et;

cum

suis gentibus,

quas Deus sibi dono dedit qui nos non derelinqueret perire et terram nostram per istos paganos. Utinam Deus suam gratiam inspiret, ut apponeret diligentiam pro christianitate contra istosperfidos Turcos.30

Et interim

ipsi soli

simul

cum

oratoribus regis

Mathiae, qui veniunt ad nos, in nullo loco quiescere praesumatis,sed festinetis die et nocte ad nos,bile.

quam

citius fieri est vobis possi-

Et secus non

faciatis.

DatumItem35

in Jassy, die 20.

mensis Junii [1475].

quod antemisimus familiarem nostrum Heliam, qui conducet oratores, qui veniunt ad nos a rege Mathia.sciatis,

(Copia coaeva.Hist.

Acta extera

vol. IV. pag.

Archivio di Stato, Venezia. Edidit Mon. Hung. 308 309. et Bogdan 1. c. vol.II.324 326.):

40

6 De profectione Turci versus Moldaviam ex Corfu 14. Junii 1475. Dicono ancora, come el Signor Turco haveva mandato essi hoc scribitur Flamburi alla Vlachia, in loco dicto Cheli per pigliar certo passo, dove die andar la sua armada, che saputo per Cara Bogdan, andb et assalto quelle in modo che non scappo lo Turco de quelli. (Ibidem, vol. II. pag. 265.):

12

No. ii

[25. Junii

1475

11.

Besztercze, 25. Junii [1475.]

Dominicus praepositus Albaeregalis et Gasparus, oratores regis Mathiae Hungariae ad Stephanum vaivodam Moldaviae missi, Mathiae regi.Epistolam Stcphani vaivodae Moldaviae mittunt, in qua auxi5

lium contra Turcas

petit.

Draculiam pro vaivoda electum

esse a rege

omnibus

placere.

Serenissime Princeps.sime. Postgratiose.

Domine

noster naturalis et gratiosiset Princeps10

humillimam subiectionem nostram. Rex

Cumciensi,

essemus in procinctu itineris nostri de civitate Bistrivenit ad barones Moldavienses 1 homo domini Stephani vai-

vodae Moldaviensis 1 cum litteris praesentibus inclusis, 2 qui vocali sermone retulit nobis, quomodo praeteritis diebus ipse vaivoda Stephanus misisset Alexandrum fratrem carnalem consortis suae 15 in regnum, quod dicitur Mangop 3 et illud potentia sua, post exitum boierorum suorum ad M tem V ram solliciter optinuisset et universos maiores et minores in illo regno Mangop dominio suo subegisset., ,

Retulit etiam,

quomodo Turci cum

valida potentia

cum

quadrin20

gentis galeis venissent in obsidionem Caffa,cinxissent, obtinuerunt simulsic optentis,bili,

cum

castello in

quam, cum obsidione eadem habito. Ouibus

universos Italos in dicto castello existentes nece terripotentioribus civitatis interemissent, reliquos ipsiusin antiquis

simul

cum

urbis post

datam fidem

quendoipsis

;

et,

ut fertur, Turci ipsi Tartaros incivitatis

eorum consuetudinibus relinumero XL millium 25Caffa associaverant,

in

expugnatione ipsius

cumeo,

quibus nuncquiaillic

magnum

pacis foedus pepigerunt,

maxime exurae

nem

fecerat, in illa

mentioimperator Tartarorum, de quo Stanczul M. V urbe Caffa per Turcos et Tartaros captus esse

quo ipse Stephanus 30 imminere periculum, petit nos medio horum boieronum suorum, quatenus litteras nostras ad M tem V ram velocissime daremus, ut Maiestas V ra dignaretur convertere faces suas ad partes regni sui inferiores, et indies festinaret discedendo quoniam sperat idem vaivoda, quod postquam Maiestas V ra move- 35perhibetur. Nunc, Serenissime Princeps, exintelligit sibi

vaivoda

;

rit se,

Turcus ipse nonvenerit2

ita facile proficiscetur vel;

contra regnumfacit,

Moldaviae, vel

M tem Vram

et sine

dubio nos advisat et certosipse,3

quod postquam1

Turcus9.

qui iam:

dudum

iter

suum

Helias.

Vide sub No.

Mendose

Mango.

30. Junii

1475]

No. 12

13

arripuit,

Transalpinenses

contra

insurgent, quia paratos iam se Turcus ipse cum maxima potentia personaliter per terram et rae scripsialias gentes suas per aquas misisse fertur. Haec M" V 5mus, ut intelligat Maiestas V' novitates harum partium. Recepimus nudiustertius litteras, quas Maiestas V ra miserat ad me, Dominicum praepositum, in facto inmissionis vaivodae Draculia, 4 quas post earum lectionem communicavi cum boiaroni1

M tom V ram et ipsum vaivodam um contra M V ram retulerunt.

bus, qui post acceptas has novitates, dicunt laudando,10

quod Maies-

vaivodam, supplicantes, quod Maiestas ra dignetur eum celerrime mittere cum potentia, quia iam SteV phanus vaivoda cum omnipotentia sua in Jassamarck hoc, forum ia Filistenorum, castrum tenet, prout Maiestas V intuebitur ex litteristas

V

ra

creaverit

eum

in

15

ipsius Stephani vaivodae praesentibus inclusis. Hunc latorem praesentium supplicamus citissime remittat ad nos, ut sciamus, quid in his rebus respondeamus ipsi Stephano vaivodae. Deus ram teneat Sublimitatem V ad vota ad regimen regnorum suorum. 5

Raptim ex20

Bestriza, die

Domenico post festum

Nativitatis

Beati Joannis Baptistae. [A. D. 1475.]Perfideles Sublimitatis

Vestrae

Dominicus Praepositus et Gasparus de Nagyvatha.(Originale.

Archivio di Stato, Venezia. Edidit

:

Mon. Hung. Hist.pag. 327

Acta extera

vol. IV. pag.

306

307. et

Bogdan

1.

c. vol. II.

329).

12.

Buda,

30. Junii 1475.

Sebastianus Badoer orator Venetus

Petro Mocenigo duci Venetorum.

De duabuspetit30

litteris

prius missis. Vaivoda Moldaviae auxilinm

ad Caffam reoccupandam.Serenissime Princeps et

Domine

Excellentissime.

Domine

mihi colendissime.Scripta la alligata per la Maesta del Re, mi e stato mandato ad dire in questa hora, haver havuto lettera dal vaivoda Stephano de Moldavia et dal proposito de Albaregal, ambassador suo a quello, 1 come per le ultime mie scripse a Vostra Sublimita, che havendosi4

35

Vlad Tepes

III.

secunda

vice.

5

Aliae litterae praepositi Dominici de obsidione et captu arcis Caffa:

anno 1475 exaratae vide Hurmuzaki 1 Vide sub No. 9 et 11.

Documente

vol. 2/1. pag. 12.

14

No. 13

[18.

Julii

1475

appresenta Tarmada del Turco

al

luogo de Caffa, immediate quel lo

optenne

cum

tutte le fortezze, fatti a pezzi tutti Italiani et tutti

Turco cum i principal cum i Transalpini a damno del vaivoda capi de' Tartari et etiam predicto. Unde cum grande instantia richiede soccorso dicto vaivodaprincipali de dicto luogo, et era accordato el

5

Maesta Sua per la importantia grandissima de la optention de dicto luogo de Caffa et per quanto e predicto questo Signor, e in grande afflictione, et dal canto suo dice, fara ogni provvisione possibile, et cusi procureno cum ogni diligentia. Iddio per sua clementia provvedi ai bisogni christiani per la grandezza dei periculi succealla

10

deriano, se per misericordia(Originale.

non prowedesse268.)

;

etc.:

Archivio di Stato, Venezia. Edidit

Mon. Hung.

Hist.

Acta extera

vol. II. pag.

267

13.

Buda,

18. Julii 1475.I.

15

Florius Reverella orator Herculi

duci Ferrariae.

De

fide

Stephani vaivodae Moldaviae per legatos suos iuratacopias mittere paratum se exhibet.

agitur in comitiis nuper clausis Hungaricis, quare

eum defendendumliae vaivodae.

Mathias rex ad Negotium Dracu-

Intendera la Vostra Excellentia per questa, como la dieta d'Ungheria generale e gia conclusa, in la quale tra le altre conclusioni e prowissioni contro il Turco hanno imposto uno ducato per

che se extima che montara piu de cinque cento milla ducati. Li baroni et ambassatori de comunitade sonoos malcontenti, che havendo facta questa dieta con grande faticha efoco in tuttoel

reame,

si

potentati dTtalia, secondo

con grandissima spesa, credendo havere qualche subsidio delli gli era dato firma speranza dalla Signoria

de Venezia, se sono retrovati beffati et ingannati et piu li dole, che per la ritornata de questo Ser mo Re dalla impresa de Bohemia, 30 la quale felicemente procedeva, tutto inspecto ed forza del Turco se hanno provocato contra de loro, peroche ipso Turco sentendola tornata della guerra del

del predetto subsidio Italico, postposita sue forze et exerciti sono dirizzati contro 1'Ungheria et secondo se intende, manda le sue gente verso la Mole la

Re

fama

mare,

le

35

davia, dove questa vernata el suo exercito fu rotto, et ha

per il Mare mazore 60 galie con certe nave alla fauce del per expugnare certe terre, vi sono del predicto Conte Stefano,quali sono de grande importantia.

mandate Danubiole

Aug. 1475]mo

No. 14

15

Re per obviare a questo, ha recevuto in gratia Ouesto Ser el predicto Conte Stefano, el quale da molti anni passati non haveva bene quadrato con Sua Maesta, si che ora sono bene d'accordo et epso Conte Stefano per sui ambassadori in questa dieta ha facto ban5 novo homaggio alla predicta Maesta et li ha mandato alcune dere et spoglie, che furono guadagnate in la rotta, in signo d'obbedientia. Praeterea essa Maesta ha restituito Ladislao Dragula alleprotine sue dignita in Valachia, factolo vaivoda et restituito al

10

suo stato, datoli gente d'arme, dinari et bone lettere, si che se especta el dicto Dragula fara gran facto contra li Turchi, come altrevolte fece, dandoli piu rotte circa la parte de Valachia, avantiche fosse prigione della Maesta de questo Signore Re, et per dargli maggiore favore ha mandati epsa Maesta commissari in Transilvaniaa disponere el paese in favore del dicto Dragula, onde se potranno

15

L milla homini bene disposti alle armi, quando pure li Turchi se presentassero verso quelle parti di Moldavia o de Valahaverechia;

etc.(Originale.

Archivio di Stato, Milano. Edidit

:

Mon. Hung.

Hist.

Acta extera

vol. II. pag. 272

273.)14.

[Buda, medio Augusti 1475.]Mathias rex Hungariae Stephano vaivodae Moldaviae.

Legatum causa necessaria urgente diuremisit.25

retinuit,

neque adhuc

Spectabilis etc.

Quod hactenus Eliam oratorem vestrum adfuit,

quod remittere noluimus, donec eum cum aliqua certitudine et sine debito possemus ad Fidelitatem yram rem ittere. Exspectavimus enim intelligere nova quaedam, ram de omnibus reddere quibus cognitis sciremus Fidelitatem Vvos non remisimus, id causae30

certiorem. Et ob hoc eum nos crebro pro sua expeditione sollicitantem retinuimus et cogemur adhuc paucos dies retinere. Verum ra ne Fidelitas V hanc moram illius negligentiae ascriberet, duximus de hoc Eundem avisandum, ut sciret non eius negligentia, sed

nostra

voluntate

et

rei

ipsius

necessitate

suam expeditionem

asretardari.

Diu tamen non retardabimus, sed paucis diebus eum expediemus, missurique sumus cum eo hominem nostrum ad Fidelitatem Vram qui de omnibus occurrentibus eam fideliter'

avisabunt, et

cum

tali

responso et expeditione

eum

remittemus,

16

No. 15

[3-

Nov. 1475

rebus et etiam utilitati vestrae ac rebus christianis et saluti publicae plurimum conducat. Rogamus itaque Fidelitatem yram, u non ae g re f era t hanc tarditatem suam, quam fecit de volun-

quae

et nostris

^.

tate nostra

;

is

enim moram hanc suam meliori rerum expeditione5

compensabit. Datum.Intitidatio:

Ad Stephanum wayvodam1.

Moldvaviae.Fol. Lat. 1656.

(Copia simplexfol.

Magyar Nemzeti Muzeum, Budapest.c.

57. Edidit:

Fraknoi

vol.

I.

pag. 314

315.)w

15.

PUcrvdrad,

3.

Novembris 1475.

Mathias rex Hungariae Sixto IV. pontifici Romanorum.Rogatus,adiuvaret, seut

Stephanum vaivodam Moldaviacet

contra

Turcas

iam properate

infidcles recessisse annuntiat.

Beatissime in Christo Pater et domine domine colendissime.

Post devotam mei commendationem ad oscula

pedum

Sanctitatis

15

V V

beatorum. Beatissime Pater, hortata est me saepius Sanctitas ut contra imperatorem Turcorum in sanguinem christianum de die in diem magis saevientem arma sumerem, nuperque strictius requisivit, ut Stephano waivodae Moldaviensi auxilio essem. Nonraera'

dubito, Beatissime Pater, Sanctitatemet

V ram

et per litteras, nuntios 20

oratores meos, non dixerim desiderium, sed ardorem meum agendi contra ipsos Turcos iam saepius intellexisse, quidve me prohibuerit, ne totus cum toto regno meo in communes hostes

hactenus proruperim, occupationemobedientiailliussi

scilicet

belli

Bohemici pro

Sanctae

Sedis per

me

suscepti

virium, quas

confortari et augeri sollicitavi,

imparitatemque 25 non ut cuipiam

forem importunus, sed ut rebus christianis miserabiliter labentibus consuleretur, feci. Post, ubi vero caeteris hostibus pacem sive pacis inducias dedi, mox ad conflandum exercitum parandamque classem in Histro sive Danubio me converti, cuius apparatus S0I030auditu imperator ipse, tota hac aestate

cum maximo

exercitu in

uno

loco campestri fixus mansit

;

non parum huiuscemodi expecta-

tione fatigatus, expensas plurimas fecit, praesidia in locis finitimis

multa

vum

locavit, et qui Transalpinas fere sibi subiugaverat, Moldainvasurus retracto pede in suis mansit. Utroque itaque, et35

coadunato exercitu, in nomine Dei nostri, Sanctitatis mandata humiliter suscipiens, iam aliquot dierumterrestri, et navali

V

rai

iter

perfeci, properoque, ut

non solum Moldavum,

cui

cum

sit

mihi

Apr.

1476J

No. 16

17

subditus, teneor, sed et quascunque

a nefando vastatore defendam.sive

1

possum christianas provincias Ouidquid autem admiserit Deus,

prosperum, sive adversum, Sanctitati V rae significare curabo, quam ceu omnium christianorum parentem exoratam velim, ut8

taliter

cum

caeteris potentatibuset

quod pondus hoc ad me

regnum

communi periculo consulere velit, meum modo prorsus devolutum,

communi avertatur

auxilio.

Altissimus Sanctitatem

V ram

regimini

ecclesiae suae sanctae

incolumem conservare dignetur.

Datum10

in

Peterwaradia, tertio die mensis Novembris.;

Anno

Domini Millesimo quadringentesimo septuagesimo quinto regnorum meorum anno Hungariae etc. decimo octavo, Bohemiae veroseptimo.

Eiusdem Vestrae

Sanctitatis devotus

filius

Mathias Dei gratia rex Hungariae, Bohemiae15

etc.

Ad mandatum(Originale.

domini

regis.:

Mon. Hung.1/6 pag.

Hist.

101

Archivio di Stato, Venezia. Busta 29. No. 3. Edidit Acta extera vol. IV. pag. 310 311. Monumenta Vaticana 102. Fraknoi 1. c. vol. I. pag. 317 318.)

16.20

[Roma,Sixtus IV. pontifex

initio Aprilis

1476.]regi Hungariae.

Romanorum Mathiae

Favens petitioni Stephani vaivodae, Petrum episcopum Moldaviae confirmat. Hac de causa pecuniam mittit regi.Charissime in Christo25fili

noster etc. Fuerunt apud nos diebus

superioribus oratores dilecti

filii

Stephani waywodae, 1 quos etiam

30

commendavit, praesertim circa promotionem illius sui ad ecclesiam Molduaviensem, 2 in quo libenter tibi satisfecimus, sicut in omnibus solemus, quae cum Deo possumus, libere etiam omnia expedita. Nam et annatam praeter consuetudinem ei liberaliter donavimus et reliqua remisimus, quae ad ita, ut existimemus eum huiusmodi expeditionem pertinerent Maiestati Tuae gratias acturum. Petiit autem a nobis per eosdemMaiestasnobis;

Tua plurimum

1 Gabriel Rangonio episcopus Agriensis, apostolicae sedis legatus de Petervaradja 1. Decembris 1475. etiam hoc nuntiat Moldavus paratus est et 35tantummodo expectat convenire cum Regia te in loco designato. (Ibidem,:

M

vol. II.1

pag. 285.)

De

his oratoribus legitur in epistola

Pontificis

Romani de dato14.)

3.

Aprilis 1476.2

(Hurmuzaki

:

Documente

vol. 2/1. pag.

Petrus episcopus.2

Fontes Rerura Transyvanicarum IV.

;

18

No. 17

[25.

Junii 1475

oratores suos subsidium adversus Turcos, quos valde infensos sibi

imminere dicebat. Respondimus subsidium praeTuae dicatum esse verum propter coniunctionem, quae tecum sibi esset, non dubitare nos, quin omne praeet

eius ruinae

sentis anni Maiestati

;

sidium afferres ei, quod necessarium esset, attento, quod eius salus ad salutem quoque tuam valde pertineret de secunda autem contributione daremus operam, ut iuvaretur. Novissime autem,;

5.

cum perlatum ad nos

sit

gravi

cum

periculo subiacere, scripsimus

ad Venerabilem fratrem episcopum Reatinum, 3 commissarium nostrum, ut cum isthic erit, communicato tecum consilio, eiusio

quemadmodum Tuae Maiestati videbitur enim Stephanum tibi esse charissimum, et considerare te, confidimus quanti momenti sit ad hoc bellum sustinendum, et etiam quanti periculi, si propter impotentiam aliquas cum hoste conditiones iniret vel succumberet. Propterea non dubitamus eius praesidiumsaluti

prospiciatur,

15

vehementeret

tibi

curae esse

;

in quo, ut pro singulari sapientia tua

summa

in

eumet

benivolentia studium et operam colloces, sicuti

Domino te hortamur. Propediem apud vos erit praefatus episcopus cum res 20 pecuniis, quae pro maiori parte Venetiis in promptu suntres postulabit

expedire cognoveris, plurimum in

;

secundi subsidii bene etiam, ut speramus, succedet, in quo nihillaboris et diligentiae praetermittimus.(Copia1656.fol.1.

Datum.Fol. Lat.

simplex.

Edidit

:

Magyar Nemzeti Muzeum, Budapest. Monumenta Vaticana vol. 1/6. pag. 118.)

17.

25

Venezia, 25. Junii 1476.

Senatus

Secretus

Venetus Emanueli GerardoValachia.

secretario

Veneto in

Mandatum,omnibus suis

ut

adiuvet

Stephanum vaivodam Moldaviae

in30

negotiis.

Post tuum hinc discessum certiores plurifariam facti sumus Turchum contra Illustrem Stephanum vayvodam direxisse gressus suos:

id tibi debet exploratissimum esse

;

nostis

enim

practi-

cam nostram ad imperatorem Tartarorum et volumus mandamusque tibi, ut in omnem casum, tam si Turchus in Valachiam venisset,3 quam non, operam des assiduam et intelligentem intelligendi,3

5.

Fabius Gallerani (1475

1477O

: ;

25. Junii

1475]

No. 17

19

ubi imperator praedictus Tartarorumet si

cum

suo exercitu se reperit

:

eum

esse intellexeris cis

Tanaim versus Boristenemet effice, ut

sive flumen,

quod vulgo Turlus nominatur, tenta

ad eum accedas

cum5

litteris

nostris credentialibus, quas tibi mittimus alligatas,

et Sublimitati

Suae declara venisse ad praesentiam nostram oratosecretario nostro,

rem suum una cum Johanne Baptista 1et

quem

ora-

torem, intuitu Suae Celsitudinis, alacriter et honorifice vidimus

excepimus

:

et cognitis petitionibus

eiusdem Sublimitatis orato-

rem praedictum expediendum curavimus, qui immediate itineri 10 se exponet cum rebus omnibus postulatis, et cum optimo ordinecirca pecunias,et

ad praesentiam eiusdem Sublimitatis

redibit

hortareque, suade et persuade praedictae Sublimitati, ut in succur-

sumvel16

Stephani,

si

forte

ab hoste opprimeretur, festinanter veniat,tali auxilio

si

etiam Stephanus non egerit

impraesentia, veniat

nihilominus ad offensionem communis inimici.

Haec

est nostra

mens

et voluntas, ut

tua opera idem impera-

tor confirmetur in suo proposito veniendi

ad impresiam 2

et

cum

exercitu reducatur quanto ripis Danubii proximius reduci potest

20 sit

25

ad hoc perficiendum negotium, quantum possibile conferto huiusmodi nostrum desiderium et mandatum, ut tibi ad securum iter favorem et auxilium praestet. Si vero accessus tuus ad eundem imperatorem impossibilis esset aut propter distantiam, aut propter aliam causam, tu quaere et vestiga omnem viam et modum notificandi Celsitudini Suae expeditionem hinc oratoris eius et nostram deliberationem satisfaciendi quibuscumque suis postulatis, ut materiam habeat se non delongandi ab illis partibus, sed expectandi reditus praedicti oratoris et appropinquandi locis unde cito esse possit super impresia. Omnia,

incumbeet

igitur

cum vayvoda

:

ut diximus, tentato et facito30

cum

participatione, consensu, volun-

tate, favore et auxilio

vayvodae, quem ad hoc negotium bene fore;

dispositum nobis sui affirmarunt oratoresesset sententiae, tu nihil contrafacito tuis copiosis et distinctis

sed, si forte ipse alterius:

suam voluntatem tentato sed nos litteris certiores tam de hoc, quam

de omni alia re digna nostra scientia.35

DeReg. 27.

parte 126

de non non1 di

sinceri o

(Conceptus.fol.

Archivio

Stato,

Venezia. Deliberazioni Senato

I.

81.)

1

Trevisano.

2

Terminus

Italicus.

2o

No. 18

[3-

Julii

1476

18.

Buda,Lucas Lupus

3.

Julii 1476.

consiliarius Galeazzo

Maria Sforza principi Mediolanensi.et

regis

De postulatis legatorum vaivodae Moldaviae ad defendendum suum dominum propensi.

de voluntate5

Li oratori di Stefano di Moldavia in Valachia citeriore, feudataria della Maesta del Signor

10. jan.

Re mio, homo potente di 25 in 30 millia persone de fanti, et e quello che 1'anno passato in lo di di Sancto Paolo primo Eremita, che vene a 10 di Gennaro, rompetti uno bassa del Turco, quale haveva insultato il stato suo cum centoventimilia Turchi,

10

como

se dice, al presente:

sono in Buda et hannobaroni alui

explicate le infrascripte cose

Prirno, che'1 dicto Stefano insiemeiecti,

perseverano in la fedelita verso

el

cum li Re mio.

sub-

Secondariamente,Constantinopoli in lo

che'l

Turco ha messoe

il

naviglio suo de

15

Mar mazore,

titino di la dicto navilio del

quando dicti oratori se parTurco era in uno castello, chiamato

Varna

nel

Mar mazore,II

vicino al'infrascritti castelh del dicto Ste-

fano de Moldavia.

naviho era mazore, che non fu quello dell'anno20

passato contra Caffa.

Terziatamente, che'l dicto Stefano era certificato dicto Turcovolere per ogni

modo

dirizzare suo naviho contro doi castelli del

dicto Stefano, l'uno chiamato Chilia, 1'altro castro Mauro, fortissimi(quello castro

voleva dicto

Mauro in nostra lingua se chiama Moncastro) x et Turco mandare uno exercito per terrain Transalpina, 2 25

feudo d'un altro, pur subiecto alla corona d'Ungheria, potente come e dicto Stefano, et questo faceva el Turco cosi per damnificareTransalpina,

como per impedire chedicti castelli,

dal canto de Moldavia

se potesse soccorere dicti castelli, pero che Transalpina e in di

non mezzo30

Moldavia e de'

cum

verbi gratia, Moldavia Trans-

alpina e

dicti castelli

mettendosi in mezzo, cioe in Transalpina,

impediria

il soccorso, como ho detto. Quarto et ultimo, ditti oratori rechiedono soccorso sono ancora in Buda, dove si ritrova al presente la Maesta del Re non sono expediti, ma indubitato e che li dara soccorso. 35; ;

Quantoche seguiranno,Akermann = Cetatea

avvisaro

la

Ill

ma

Signoria

Vostra.

1

Alba.

2

Valachia.

y.

Aug. 1476]

No. 19

21

Poteriano dicti Turci in absentia di questi oratori haver fatto1'assalto ai dicti castelli,(Originale.

ma

qui del certo non se ne ha altro:

;

etc.

Acta extera

vol. II. pag.

Archivio di Stato, Milano. Edidit 316 317.)

Mon. Hung. Hist.

6

19.

[BudaJ

7.

Augusti 1476.moiibus Moldavicis et

Ladislaus familiaris vaivodae Vlad Tepes de

Transylvanico -Turcicis.

Nuntia10 dum

bellica.

Turci apud Romdnvdsdr castra posuerunt,

Stephanus vaivoda Moldaviae in arce Neamtu se defendit. Mox prope Moncastro et Chilia hostem aggreditur. Novus vaivoda Valachiae,

Draculia in Medgyes, apad Stephanum Bdthory moratur.

Laus Deo15

MCCCCLXXVI

die 7. Augusti hora 22.

Relation de Ladislao, familio de vaivoda Draculia, venuto

hac nocte precedenti de Moldavia, d'onde giorno 10 fa parti et dice Primo. El Turcho era passato cum tutto 1'hoste suo sopra la Moldavia ziorni 4 avanti sua partida et attrovandosi nel luogo de:

Romanvasar, qui est in medio Moldaviae prope fluvium Sereth, dove propinqua e una fortezza per circa uno miglio italiano, contra 20 la qual fino el partir suo non era facta alcuna novita. Avanti el uo partir circa duo giorni era stato facto scorrere la maggior parte de dicta provincia per el Turcho et bruxar et ruinar tutto. Tamen ne a homini, ne facolta de quelli haveva possuto far damno da conto, perche se erano redutte cum le persone e robe alli monti avanti 25 el passar de dictoTurcho. Sentido per el vaivodaStefano attrovandosi nel luogo sopradicto de Romanvasar cum circa persone 6000 el transito del Turcho, immediate se parti et redussese in uno castello, chiamato Nemz, 1 sopra uno monte el resto delle zente del dicto vaivoda, che se divulgava essere oltra persona 60.000 era dal 30 altra parte del Sereth, in modo che 1'hoste del Turcho et le zente del dicto vaivoda sono divise per il dicto fiume distante dal luogo de Nemz predicto per una dieta, et avanti che'l dicto Turcho passasse;

sendo venuti circa Tartari 10.000 in favor de quello, li fu al incontro le zente del vaivoda circa Moncastro, et quelli ruppe et liberano circa35

persone 5 milla, che havevano preso di subditi suoi. Essendo venuta parte dell'armata marittima del Turcho per fermare uno ponte sotto1

Cetatea Neamtului.

22

No. 19

[7.

Aug. 1476

Moncastro, sono rebattuti per quelli del dicto luogo et etiam perquelli

eranoet

de Chilia. Erano sta prexi circa 500 Janizeri, che verso quella corsi, ne contra alcuno dei dicti era facta obsessione alcuna,

Der quanto se divulgava, non se credeva dicto Turco mandasse ad obsieder i loghi predicti, fino non si ritrovasse alle mano cum el vaivoda Stefano, perche, se quello vincesse haveria dicti loci senza difficulta. Erano a parte fuggiti oltre 500 dal hoste del Turco, fra i quali erano molti Hungari captivati per avanti, per i quali a sta affermato morbo e carestia grandissima esser nel hoste del Turco et e de tanta vehemenza dicto morbo, che de una hora infermi dal altra sono morti, et uno piccolo pane valeva 5 aspri, ne fino alpartire suo de dicte parte, altro era innovato. Divulgavase 1'hoste

5

10

del Turco la maior parte, del quale ipse vidit esser persone 90 milla computati circa 9 milla, dateli per Bozarad vaivoda Transalpino, 1 ne piu ne haveva possuto dare, perche erano fuggiti alle montagna, 15et quotidie fuggiva per

non

se voler unir

cum

le

zente del Turco.

Ziorni ottosi

fa, che'l

parti di Megies, loco de Transilvania, doveel

ritrovava Bathory Istvan, capitaneo regio etla

vaivodaDraculia, 2

patron suo et

nocte sequente poi sua partita dovevano partirsi,20

perche per giorni 4 avanti tutte le zente de dicta provincia Transilvanense, che se divulgava erano persone oltre 30.000, erano avviate

messe a cammino, et lui nella venuta sua haveva scontracta la maior parte per Bathory Istvan et Draculia supradicti, era sta mandato a dir al vaivoda Stefano, che non togliesse impresa alcunaet

cum

el

Turco, fino che non fosseno uniti

cum

lui

cum omnibusosel

gentibus, et che fra 6 ziorni poi la sua partita a la piu longa serannoritrovati

cum omnibus,

et

cum

el

vaivoda predicto,. . .

qual altro

non expectava, salvo che el giunger di le zente sopra scripte, et oltra le arme consuete cadauno de quelli del vaivoda de' Transilvani portara una manara con se, et questo, per quanto el senti,per potere sbarrarele

30

strade

cumel

arbori et legnami per serrare la

via al Turcho, che non habbia

modo de

ritornar addietro.:

(Originale. Archivio di Stato, Venezia.

Edidit

Mon. Hung.

Hist.

Acta extera

vol. II. pag.

319

321.)

1

Basarab Laiota.

2

Vlad Tepes.

35

25.

Aug. 1476]

No. 2020.

23

Bereczk, 25. Augusti 1476.

Comes Stephanus Bathory iudex

curiae,

Mathiae

regi

Hungariae.

5

Turca acquiescit in oppugnanda Neamtu, motus rumoribus copiasHungarorum adproperantes circumferentibus. Stephano vaivodae manus auxiliatrices misit ipseque ei in eadem angusta obviam ivit,qua Mathias rex Moldaviam tendebat.Serenissime Princeps.ter gratiosissime.

Domine

et

domine noster naturalis-

10

Pridem scripseramus Serenitati V rae ex parte imperatoris Turcorum ac Illustris domini Stephani vaivodae Moldaviae, quomodo et qualiter habuisset conflictum.^Sciat Serenitas V ra omniasicuti et

quemadmodum V raeSerenitati

Serenitati scripseramus, vera fuisse.

Nunc etiam15

Vrae

veras novitates scribimus,in

quomodo

imperator Turcorum castrum Nemiz vocatum

Moldavia habi-

tum obsederat

et

num cumet

aliquot milibus

abinde perfidum Bozarad vaivodam TransalpiTurcorum deputaverat, ut terram Bozza

totam Transilvaniam subintraret, per illam viam, qua Serenitas Moldaviam intraverat et iam per eandem viam aliquantulum 20 processerat, audiensque idem Bozaradetiam nos versus ipsam viam applicari statimque non curando mortem equi, adventum nostrum imperatori intimavit, quo audito imperator nulla mora expectata ab obsidione dicti castri Nemiz festinans discessit versus domum, modo nescitur et nec adhuc ipse dominus Stephanus vaivoda scit, 25utrum vada transfretaverit, anad castra Albam Nezther 2 et Chilie rae Serenitatis, ut ierit, quia ita fugit audito adventu gentium V decet ante hostes fugere. Hodie enim est quarta dies, quod certitudinaliter rescivimus ipsum dominum Stephanum vivere, quia miseramus ad eum hominem nostrum, qui ipsum in Moldavia plusoribus diebus quaesivisset, tandem multis laboribus in alpibus recepisset. Idemque dominus Stephanus vaivoda cum isto homine nostro, unum boiaronem suum ad nos miserat petiturum a nobis aliquas gentes pro suo auxilio. Cui nos non solum tantas, quantas ipse petebat gentes, sed longe plures, eo, ut in omnibus voluntas 35 Vestra Regia impleretur, misimus, nuntiando eidem, ut quamprimum opus fuerit, etiam personaliter cum omni potentia V rae

V

ra

Serenitatis

ra ad ipsum accedemus. Sciat etiam Serenitas V actos praefatum Bozarad ad domum ivisse et cum omnibus gentibus

1

Penes Valea Alba,

26. Julii 1476.

2

Akerman.

24

No. 21

[25.

Aug. 1476

suis vigilem et indivisum fore, qui

solummodo expectat ingressum;

nostrum ad Moldaviam, statim terram Bozza intraret sed nos ad insidias suas attendimus, ut vota sua minime compleat. Ad praesens autem sumus hic in ipsa scilicet via Bereczki, per quam Serera Moldaviam intraverat, pro eo, ut si repente ipsi domino& nitas V Stephano vaivodae placemus, in una die ad eum intrare valeamus. Quid intimavit nobis ipse dominus Stephanus vaivoda, cum apud ipsum ita sciretur, quod adhuc de vadis imperator alium vaivodam ad Moldaviam eligere vellet tantummodo pro ea re manemus, ut si oportuerit nos ad ipsum dominum Stephanum intrare aut non? 10 Denique eidem tantas gentes, immo plures quam ipse optabat, misimus, quibus se bene poterit tueri. Insuper nosmet ipsi perso:

naliter parati

sumus cum omnipotentia Serenitatis V rae in auxilium suum, quacumque hora voluerit intrare. Caeterum enim dicet isfamiliaris, ostensor praesentium, cui credere 15

Stephanus Sovenffydignetur Serenitas

V1

ra,

quam

Altissimus conservet felicem pro-

speramque ad vota. Ex castris gentium Vestrarum regalium prope Bereczkpraedictis sexto die festi Beati Regis Stephani.

Anno

1476.20

Eiusdem Vestrae MaiestatisComes Stephanus de Bathoriudex curiae Vestrae RegiaeIntitulatio:

fidelis.

Serenissimo Principi, domino domino Mathiae, Dei gratia regi Hungariae, Bohemiae etc. Domino gratiosissimo.(Copia coaeva.Hist.

Archivio di Stato, Venezia.

Edidit

:

Mon. Hung. 2&

Acta extera

vol. II. pag. 321

323.)

21.

Buda,

8.

Septembris 1476.Sforza,principi

Justinianus Cavitelli Galeazzo Maria

Mediolanensi.30

Turci Moldaviam

et

Valachiam reliquerunt.

Sono etiam venute ozi lettere d'uno altro capitaneo de Sua Maesta che'l Turco in totum s'e partito de Moldavia, cioe Valachia1 Dappoi questa son venute altre lettere etiam al ambassadore dei Venetiani da un secretario dalla Signoria mandato al Stefano di Moldavia, lo quale non e ancora arrivato al dicto Stefano per le cose son successe 3& del Turco, ma sta in li confinii del dominio d'esso Stefano, che el Turco ha passato el Danubio et e tornato in Bulgaria, et come in lo suo essercito

e

una grandissima peste et fame et la causa della fame e stata che Stefano sentendo, che el Turco devia invadere lo suo stato bruzo quasi tutto el paese.;

23. Szept.

1476]

No. 22

25

et

cum

confusione ha passato

Excellentia,

ma

le

Danubio. Io ne scrisse a Vostra lettere havute confirmano che e bona nova.el

5

Maesta del Re che sono XL mila persone, sono unite tutti con il Valacho, si che non temono il mondo sono piu di 110 mila persone et etiam credo che in fra 8 giorni omnino la Maesta del Re personaliter andera a Belgrado, et credo sentira Vostra

Le gente

della

;

Excellentia, che'l fara qualche facto e questo fa senza fallo

li

denari

mandati de

Italia

;

etc.:

(Originale.10

Archivio di Stato, Milano. Edidit

Mon. Hung. Hist.

Acta extera

vol. II. pag. 325

326.)22.

Venezia, 23. Septembris 1476.

Senatus Secretus Venetus Ser Antonio Donatocuria15

militi, oratori

Veneto in

Romana.inter reges Poloniae et

Motus Turcorum Induciae

Hungariae.

Idea crutiatae in partibus Moldaviensibus.

Sumus exillarum rerum20:

partibus Transilvanae ab Hemanuele secretario

nostro facti certiores de progressibus Turci et statu conditioneque

exemplotisillis

et

quae omnia, ut intelligatis, mittimus vobis incluso volumus, ut cum Summo Pontifice communicetis, addi-

verbis et rationibus, quae vobis accomodatae videantur

ad inducendum atque adeo inflammandum Summum pontificem in cura et studio non deserendarum, sed iuvandarum potius rerumpraedictarum.25

Continetur in

litteris

suprascripti Hemanuelis inter caetera

memoramentum instaurandarum indutiarum inter Ser mos dominos reges Poloniae et Hungariae, quam nos non solum utilem et penitusnecessariam fore existimamus,etita,

ut sine ea inutilem et ineffica-

cem iudicandam censemus omnem impensam etomnemprovisionem30

conatum, qui ab Sede Apostolica et ab omnibus christianis principibus fieret pro favore rerum christianarum, pari modo necessariam iudicamus bonam etiam compositionem et pacificationem procurandam et faciendam inter Imperatoriam Maiestatem " et Ser dominum regem Hungariae, qui expeditus et securus ab17121

35

his vicinis, et

etiam intrinsecis dissensionibus et molestiis robustiuspropugnationivosadversus

vacarepossit:

proprieet

communem inimicumdiscedatis

propterea

priusquam

istinc

plusquam

semel

sitis

cum Summo

Pontifice, procurate et studiose quaerite,

:

26

No. 23

[15.

Nov. 1476

ut Sanctitas ipsa, quae sola per auctoritatemprospicere utriquerei potest, vel

supremam suamper nuntios, sicut

per

litteras, vel

Beatitudini Suae visum fuerit, prospiciat etindutiae praedictae inter

quod tam utrumque regem prorogentur etfirmentur,efficiat,fiat

quamficatio.

suprascripta etiam

cum

imperatore compositio et pacicrutiatae

5

Ad

haecillis

ambo probaremus etiam publicationemTransilvanis et Moldaviensibus, etalibi,

in partibus

ubi pro-

desse rebus christianis posset.

antedictae memorate et

Hanc etiam partem suadete, quantum potestis;

Beatitudinietc.fol. 97.)

10

(Originale. Arch. di Stato, Venezia. Delib.

Senato

I.

Reg. 27.

23. Bitda, 75. Novembris 1476.

Mathias rex Hungariae Ernesto principi electori Saxoniae.

De novonavit, quarerediit

bello

in

Moldaviamest.

ducto, ex

qua vaivoda Valachiae,

15

Basarab, ab eius copiis pulsus

Ad

hanc dignitatem Dracul nomi-

Basarab exacerbatus exercitu Turcico ex Bulgaria veniens in regnum suum, sed a militibus regis iterum excluditur

regno suo.

Postquam vero copias

nostras, quas

ad regna maioris mino-20

risque Valachiae tutanda transmiseramus, ad nos revocavimus,

pontes super Danubio et Zavo fluminibus extruximus et ad invaden-

dum denuo hostem

ipsiusque

regnum nos paravimus

;

ipse [Turcus,]

ut est potentissimus, mirabilem brevi congessit exercitum, castra

metarique coepit et quo nos diverteremur intendere, cumque cer-25neret se per nos,

quemadmodum

superiori anno, fatigari et nostraaffici,

cunctatione

plurimis damnis et gravissimis expensis

tra-

dente

sibi

transitum perfido Bozorad regni Transalpini waivoda,

Moldaviam invasit, waivodam, qui nimis propriis viribus confisus, non expectato exercitu nostro, confligere voluit, prostravit 1 coe-30 pitque civitatem et castrum Nemecz obsidione cingere ac bombardis et machinis oppugnare, contra quem duos imperatores gentiumnostrarum

cum

circiter sexaginta milibus

hominum

transmisimus.

Hosubiilleappropriarepercepit, obsidione soluta, relictis tormentis et multis impedimentis, turpem se convertit in fugam, nec respira1

35

Relationem pugnae penes Valea Alba vide apud Donado da Lezze;

Historia Turchesca

editio professoris

I.

Ursu.

4.

Dec. 1476]

No. 24

27

vit,

quod pluribus hebdomadis intrando absolverat, Danubium remeavit, nec destitit quoad Constantinopolim rediit. Ouanta in fuga illa, in hominibu