Vijoleta Herman KaurićKRHOTINE POVIJESTI PAKRACA

VIJOLETA HERMAN KAURIĆ

KRHOT I NEPOVIJEST IPAKRACA

Povijest naselja od prapovijesti do 1918. godine

Hrvatski institut za povijestPodružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje u Slavonskom Brodu

2004.

BIBLIOTHECA CROATICA - SLAVONICA, SIRMIENSIA ET BARANYENSIAPosebna izdanja: knjiga 3

IzdavačHrvatski institut za povijest –

Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i BaranjeSlavonski Brod

Za izdavačadr. Mato Artuković

LektoricaIvana Olujić, prof.

Prijevod sažetka na njemački jezikdr. Vlasta Švoger

Prijevod sažetka na engleski jezikdr. Zrinka Nikolić

RecenzentiDubravka Sokač-Štimac, dipl. arheolog

akademik Nikša Stančić

Korekturamr. Vijoleta Herman Kaurić

Priprema i tisakIbis grafika d.o.o., Zagreb

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i sveučilišna knjižnica - Zagreb UDK 94(497.5 Pakrac)”.../1918” HERMAN, Vijoleta Krhotine povijesti Pakraca : povijest naselja od prapovijesti do 1918. godine / Vijoleta Herman Kaurić. - Slavonski Brod : Hrvatski institut za povijest, Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje, 2004. - (Bibliotheca Croatica - Slavonica, Sirmiensia et Baranyensia. Posebna izdanja ; knj. 3)

Bibliografija. - Zusammenfassung ; Summary. ISBN 953-6659-15-8 I. Pakrac -- Povijest 441213022

Posvećeno onima kojih više nema,

ali će ljubavlju zauvijek bdjeti nad nama.

V

Predgovor

Pakrac je gradić u zapadnoj Slavoniji, udaljen otprilike oko 120 kilometara od Zagreba s kojim ga povezuje relativno dobar autoput i željeznička pruga. (karta 1) Stoga je, ovisno o uvjetima na cesti, automobilu ili možda ponajviše vozaču, udaljen tek nešto više od sat vre-mena vožnje autom ili oko dva sata vožnje vlakom. Od tih dva sata vlakom barem pola sata otpada na čekanje u Banovoj Jarugi, gdje se presjeda na lokalni vlak koji povezuje Pakrac preko Daruvara s Viroviticom.

Upravo ovakav “slikovit” opis blizine glavnoga grada najviše je šokirao moje kolege na Filozofskom fakultetu u Zagrebu početkom školske godine 1991./1992. Bilo je to vrijeme najžešćih borbi za Pakrac i ime mu se učestalo spominjalo u vijestima, a mnogi nisu bili svjesni blizine ratišta. Neki su kolege znali gdje se to vode bitke, drugi su maglovito po tipu imena nagađali gdje bi se Pakrac mogao nalaziti, dok su ga pojedini smještali od krajnjega istoka Slavonije do Dalmatinske zagore. Tada sam prvi put postala svjesna koliko svi mi malo znamo o geografskom položaju mjesta o kojima se toliko pričalo na Vijestima, a o nji-hovoj povijesti da i ne govorimo. Ovo je moj doprinos gradu za koji su mnogi prvi put čuli u vrijeme Domovinskoga rata.

Koliko je težak i nezahvalan zadatak napisati nešto o povijesti nekoga provincijskog mjesta, znaju svi oni koji su se prihvatili pisanja, neovisno o kojem se mjestu i vremenskom razdoblju radilo. Pri tome nije od presudne važnosti obim rada ili njegova namjena – budući da su se rijetki istinski bavili lokalnom poviješću malo je pouzdanih podataka, što znatno otežava zadatak. Stoga se unaprijed moram ispričati za sve moguće, ali nenamjerne pogre-ške iznesene u ovoj knjizi, koje su u mnogočemu proizašle iz pouzdanosti same literature. U literaturi se može pronaći svašta, pa su vrlo često umjesto razrješenja brojnih nedoumica stvarane nove, što s obzirom na istraženost područja ne treba čuditi.

I dok je povijest većih urbanih središta poput Zagreba, Osijeka ili Požege relativno dobro poznata, premda bi se i tu dalo još puno toga istražiti, o manjim urbanim središtima malo se zna. Iako je takvih mjesta bilo znatno više negoli za hrvatske prilike velikih, ona nisu tijekom najvećega dijela povijesti imala status grada pa ih je bez pomnijih istraživanja teško izdvojiti od ruralne okolice. Kako su se rijetki bavili isključivo tom zlatnom sredinom između sela i grada, podaci o njima razasuti su po brojnim knjigama koje obrađuju hrvatsku povijest općenito, povi-jest pojedinih područja ili gradova te u brojnim studijama sa šarolikom lepezom tema koje često naizgled nemaju nikakve veze s područjem istraživačeva zanimanja. Naravno, Pakrac se po tome nimalo ne razlikuje od ostalih, iako vjerojatno ima manje sinteza vlastite povijesti nego druga mjesta slične veličine i važnosti, ako bi se postojeća djela uopće moglo nazvati sintezama.

Krhotine povijesti Pakraca

VI

Svim navedenim tipovima literature zajedničko je jedno - podaci o istraživanoj temi od kojih je nastala ova knjiga donose se usputno, dok se broj radova u kojima je Pakrac u sre-dištu može bez problema nabrojiti na prste. Zbog toga je ova knjiga prepuna nepoznanica i neistraženih područja koja nadilaze okvire lokalne povijesti. Naime, istraživanjem malih sredina često se dobiju podaci koji bacaju novo svjetlo na već uvriježene stavove o pojedinim razdobljima hrvatske povijesti uopće. Brojne nedoumice iznesene u ovoj knjizi riješile bi se proučavanjem arhivske građe razasute širom Hrvatske i Europe, ali to je projekt za čitav život ili za tim ljudi. Kako se to neće tako skoro ostvariti, smatram da je ipak vrijedno iznijeti na svjetlo dana sve ono što sam uspjela saznati o Pakracu tijekom godina istraživanja njegove povijesti, da se i to ne bi zaboravilo.

Na dugoj su listi onih kojima sam zahvalna na pruženoj pomoći i moralnoj potpori prije svih bivši i sadašnji čelni ljudi Hrvatskog instituta za povijest u Zagrebu, dr. Milan Kruhek i dr. Mirko Valentić te dr. Mato Artuković iz Podružnice instituta za povijest Slavonije, Srijema i Baranje u Slavonskom Brodu. Slobodno mogu reći kako bez dr. Artukovića i dr. Valentića sigurno nikada ne bih radila tu gdje radim niti bih najvjerojatnije bila u prilici raditi na ovoj knjizi. Isto tako, knjiga ne bi izašla pred sud javnosti da nije bilo financijskepomoći grada Slavonskoga Broda, čime se igrom slučaja povijest ponavlja. Naime, novija od dvije postojeće monografije o Pakracu nastala je također u okviru Podružnice u SlavonskomBrodu. Najvažniji dio ove knjige čini znatno prerađen diplomski rad izrađen i obranjen na Filozofskom fakultetu u Zagrebu uz pomoć mentora prof. dr. Nikše Stančića, kojemu ovom prigodom zahvaljujem na potpori u trenutcima potpune izgubljenosti u moru sakupljenih po-

Karta 1 – Položaj Pakraca

VII

dataka. U ovom kolopletu ljudi i institucija nikako ne smijem zaboraviti osoblje Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu, koje se iznimno trudilo pomoći mi u traženju igle u plastu sijena. Unatoč tome što su moja potraživanja knjiga stalno izazivala nova čuđenja, nastojali su mi maksimalno pomoći u što kraćem vremenu, na čemu im još jednom hvala, jer bi inače moj posao trajao puno duže. Bez Damira Grossa ova knjiga nikada ne bi izgledala ovako kako je vidite, jer koliko god se trudila, ne bih uspjela sakupiti toliko slikovnoga materijala u ovih nekoliko godina koliko se bavim Pakracem. Ovaj zaljubljenik u svoj grad i njegovu povijest nesebično mi je dao na raspolaganje svoju zbirku razglednica koja je nastajala desetljećima; stoga je teško riječima iskazati zahvalnost koju mu dugujem. Zbog njega i njemu sličnih vrijedi se baviti lokalnom poviješću jer njihova sreća zbog postojanja još jednoga zaljubljeni-ka u povijest zajedničkoga im grada nadilazi sve one koji se smatraju jedinim mjerodavnim poznavateljima lokalne povijesti.

Uz mene su tijekom dugotrajnih muka oko nastanka ove knjige svesrdno bili ljudi koje prije svega smatram prijateljima, a tek onda kolegama. Poimenično navođenje svih njih nu-žno bi dovelo do toga da nekoga izostavim. Stoga to neću učiniti, jer svi oni dobro znaju na koga se ove riječi odnose. I na kraju, ali ne stoga manje važnoj, zahvaljujem mojoj široj i užoj obitelji, naročito onome bez čije tehničke pomoći ne bi bilo ove knjige.

Hvala vam svima, a ako sam koga zaboravila, neka mi oprosti i unaprijed obećavam da ću to nadoknaditi u sljedećem nadopunjenom izdanju ove knjige ako ikada budem imala dovoljno vremena i strpljenja za sakupljanje podataka o ovome čudnom gradu u zapadnoj Slavoniji.

Predgovor

Uvod

Pakrac ima puno dužu povijest i više povijesnih znamenitosti nego neki danas veliki gradovi. No, ako se uskoro ne podigne svijest samih Pakračana o vlastitoj povijesnosti, nestat će ostaci prošlih vremena preostali nakon izuzetno teških ratnih razaranja. A Pakrac je uistinu teško osakaćen u Domovinskom ratu, što se polako ali sigurno zaboravlja izvan ratom pogođenoga područja. U ovoj knjizi nastojat ću ukazati na sve ono što je Pakrac nekoć imao, jer ako sami stanovnici ne znaju cijeniti svoje kulturne znamenitosti, kako će to znati itko drugi?

Osim toga, među lokalnim stanovništvom dosta prevladava slika Pakraca kao manjega industrijskoga središta kakvim je postao tijekom druge polovine 20. stoljeća, a to ni u kom slučaju nije jedina slika ovoga gradića. Razlozi se ne mogu jednostavno svesti na smanjenje broja ljudi koji se sjećaju nekadašnjega Pakraca, a takvih je neumitnim protokom vremena sve manje. Oživljavanje privrede na pakračkome je području još uvijek na mrtvoj točki i ljudi se bave pukim preživljavanjem te im je naizgled premalo stalo do očuvanja vlastitih kulturnih znamenitosti. Uz to, smatram kako je danas premalo stanovnika ovoga grada svjesno da je Pakrac prije socijalističke vlasti bio vrlo uspješno trgovačko i obrtničko središte s bogatim društvenim i kulturnim životom. Sve je to nekoć ovisilo o nizu entuzijasta i bez nužnoga preuzimanja više samoinicijative nepovratno će propasti. Stoga je ova knjiga na neki način moj doprinos obnovi Pakraca i vraćanju sjaja minulih stoljeća.

Slaba ili nikakva briga za ostatke prošlih vremena u velikoj je mjeri proizvod sustava uvedenoga nakon Drugoga svjetskog rata i zasnovanoga na potpunom zanemarivanju starije povijesti, što se jako dobro može iščitati iz monografije o Pakracu nastale tijekom 1970-ihgodina. U pakračkom slučaju takav odnos urodio je potpunim uništenjem ostataka velike srednjovjekovne utvrde u samome centru grada, mada treba priznati kako ni gradske vlasti tijekom ranijih razdoblja nisu mazile staru utvrdu, ali je barem nisu srušile, premda su to u nekoliko navrata namjeravale. To posljednje brisanje srednjovjekovne povijesti Pakraca dogo-dilo se krajem 1950-ih, kada je na njenom mjestu sagrađena zgrada Skupštine općine.

Da se ne bi kojim slučajem dogodio sličan slučaj, premda me uvjeravaju da to više nika-ko nije moguće, u knjizi sam nastojala prikazati povijest istaknutijih građevina u Pakracu. Baveći se prije svega poviješću trgovišta, ponekad je bilo nužno obraditi zbivanja u njegovoj bližoj okolici od najstarijih vremena, ukazujući na sve ono što je po mom sudu bitno utjecalo na povijest samoga Pakraca bez obzira na vjersku pripadnost zaslužnih osoba. Do sada je u literaturi znatno prevladavalo srpsko viđenje povijesti Pakraca, jer su se uglavnom Srbi bavili poviješću Eparhije pakračke, a time i poviješću Pakraca. Ti radovi variraju od potpunoga prešućivanja hrvatskoga dijela stanovništva do izrazitoga srpskoga nacionalizma, no iako

Krhotine povijesti Pakraca

2

nisu u potpunosti pouzdani, ipak donose važne podatke o Pakracu i nužni su za spoznavanje samoga života u gradu. Kako su javnosti upravo poznati takvi radovi koji proglašavaju Pakrac “vekovnim srpskim gradom” za mnoge će biti iznenađujući postoci hrvatskoga i srpskoga stanovništva u trgovištu kroz 20. stoljeće.

O povijesti Pakraca u hrvatskoj se historiografiji mogu pronaći samo sporadični podaci, jersu se njegovom poviješću uglavnom sustavno bavili samo povjesničari-amateri. Poviješću Pa-kraca bavili su se ili se još uvijek bave Gojko Bosanac, Rudolf Cišper, Antun Erjavec, Duško Kliček, Slavko Krejči i Josip Špoljar. No, njihovi su radovi slabo poznati široj javnosti, pa ukoliko netko nije upućen u pakračke prilike, za njih niti ne zna, jer većine nema u NSK-u u Zagrebu. Osim toga, do izdanja prije Domovinskoga rata vrlo se teško dolazi i tu mogu pomoći samo osobna poznanstva, a čak ni ona ponekada ne daju očekivane rezultate, budući da je malo sačuvanih primjeraka preživjelo Domovinski rat. Uz navedene zaljubljenike samo su dvoje arheologa i četiri profesionalna povjesničara napisali barem jedan rad u kome je Pa-krac bio u središtu. Bili su to arheolozi Mirko Bulat i Dubravka Sokač-Štimac te povjesničari Josip Buturac, Ive Mažuran, Đuro Szabo i Vijoleta Herman.

Međutim, zadnje godine postojanja Austro-Ugarske Monarhije i povijest Pakraca nakon propasti te državne tvorevine¹ toliko su slabo istražene da se jednostavno nema na osnovi čega napisati neko suvislije poglavlje. Upravo zbog toga ova knjiga obuhvaća povijest Pakraca od najstarijih vremena do početka Prvoga svjetskog rata. Pritom moram upozoriti da se s obzirom na istraženost pojedinih tema više ili manje približavam navedenom razdoblju, ali drugačije se, smatram, nije ni moglo bez dodatnih istraživanja. Primjerice, nema smisla pričati o zbivanjima u Pakracu za vrijeme Prvoga svjetskoga rata samo na osnovi spomen obilježja na mjesnome gro-blju podignutoga poginulim suborcima ili o razdoblju između dva svjetska rata na osnovi rada dvaju kulturnih društava. Uz to su osnovna djela o Pakracu nakon Drugoga svjetskoga rata izrazito ideološki obojana, pa bi nastalo jednostrano i pogrešno viđenje prilika, što je moguće ispraviti jedino arhivskim istraživanjem. Stoga smatram kako je bolje stati s pisanjem povijesti prije toga razdoblja i jednoga dana nastaviti dalje onako kako dolikuje, nego napisati poglavlje samo reda radi, kako bi se dovela povijest Pakraca do suvremenoga doba.

Potrebu pomnoga istraživanja razdoblja nakon 1945. god. nameće nužnost stavljanja Do-movinskoga rata u pravo povijesno ozračje. Radova o Pakracu s početka 1990-ih ima tek ne-koliko² i istraživanje Domovinskoga rata u hrvatskoj je historiografiji još uvijek u začecima.

¹ Rudolf Cišper, 70 godina planinarstva u Pakracu (Pakrac, 1999); A. Z. Širac (ur.), 60 godina kulturno-umjetničkog društva “Seljačka sloga” Prekopakra 1929-1989. (Pakrac, b. g.); Antun Erjavec, Španovica. Kronika nastajanja i nestajanja. (Pakrac, 1992); Slavica Hrečković i Mile Konjević, Radnički i narodnooslobodilački pokret u Pakracu i okolini (Dokumenti i podaci u vremenu oktobar 1918 - maj 1945) (Slavonski Brod, 1970); Z. Krnić (ur.), Pakrac 1945-1975. (Pakrac, 1978).² Krešimir Vidović, Tomislava Vidović, Marica Topić, Marija Hajda, Jasenka Markeljević i Luka Kovačić, “Destruction of the Pakrac Hospital and Evacuation of 280 Psychiatric Patients after a Forty-day Blockade”, Croatian Medical Journal, War Suppl. 2 (1992), 134-140; Rudolf Heli, “Stanje arhivsko-registraturnog gradiva i pismohrana na području općina Pakrac i Lipik od 1992. do 1996. godine”, Zlatna dolina 2 (2) (1996), 239-244; Zofija Mavar, Pakrac. Konzervatorske osnove programa obnove - metodološki pristup (Zagreb, 1996); Veljko Barbieri, Tko je sa mnom palio kukuruz (pakrački dnevnik) (Zagreb, 1996); Antun Erjavec, Pakrac i Lipik uoči rata 1991. godine (Pakrac, 2001).

Uvod

3

Čitajući radove o Domovinskom ratu shvatila sam kako su moje osobne rane još uvijek suviše svježe i smatram da je puno poštenije ostaviti ovo poglavlje pakračke povijesti nekome tko će ga moći obraditi na dostojan način, a bez tereta pakračkoga ratnoga iskustva na vlastitoj koži.

Na početku istraživanja imala sam najbolju namjeru napisati što opširniju povijest Pa-kraca počevši od prethistorije pa sve do operacije Bljesak ali sam tijekom rada shvatila da to jednostavno nije moguće. Osnovni cilj ove knjige bio je sakupiti objavljene podatke o Pakra-cu na jednome mjestu, a izuzetak od toga pravila čini poglavlje o pakračkoj bolnici u kome sam koristila dio arhivskoga gradiva prikupljenoga za izradu magistarskoga rada. Kako do sada magisterij nije objavljen, a iz literature proizlaze brojne nesuglasice o povijesti pakračke bolnice, morala sam koristiti izvornu građu kako bih razriješila barem dio njih. Tijekom rada otvorila su se brojna pitanja od kojih sam samo na neka uspjela djelomično odgovoriti. Koliko uspješno, procijenit će svaki čitatelj.

383

SadržajPredgovor ........................................................................................................ VUvod ............................................................................................................... 11. Najstarija povijest ..................................................................................................... 5

Kameno doba (neolitik) ........................................................................................................ 5Bakreno doba (eneolitik) i brončano doba .............................................................................. 8Željezno doba ...................................................................................................................... 13

2. Rimljani ................................................................................................................... 17Osvajanje Slavonije ............................................................................................................ 17Uspostava upravnih oblasti ................................................................................................. 20Ceste ................................................................................................................................... 22Aquae Balissae .................................................................................................................... 25Dva rimska nadgrobna spomenika i ostalo ............................................................................ 26Romanizacija i provale barbara .......................................................................................... 31Avari i Slaveni .................................................................................................................... 34

3. Vlasnici Pakraca do prodora Osmanlija ................................................................... 37Nepoznata povijest od 7. do kraja 12. stoljeća ........................................................................ 37Kojoj je biskupiji i županiji pripadao Pakrac? ....................................................................... 38U vlasništvu viteških redova - templara i ivanovaca ............................................................ 41Ili je možda pripadao plemićkim porodicama? ....................................................................... 45Mogući izgled sjedišta viteških redova ................................................................................. 47Kovnica novca ..................................................................................................................... 53U sklopu vranskoga priorata viteškog reda ivanovaca ............................................................ 58Svjetovni upravitelji prioratskih imanja .............................................................................. 63

4. U sklopu Osmanskoga Carstva ............................................................................... 69Prvi upadi osmanlijske vojske na pakračko područje .............................................................. 69Osvajanja Balkana i Slavonije ............................................................................................. 70Sandžak Čazma, Pakrac i/ili Cernik .................................................................................... 74Civilno i vojno središte sandžaka ........................................................................................ 76Migracija stanovništva - doseljavanje .................................................................................. 81Migracija stanovništva - odseljavanje .................................................................................. 84Bune stanovnika pod osmanskom vlašću ............................................................................... 85Borbe za oslobođenje - prvi put ............................................................................................ 87

Krhotine povijesti Pakraca

384

Pod vojnom upravom ........................................................................................................... 89Osvajanje i borbe za oslobođenje - drugi put ......................................................................... 90

5. Od oslobođenja do osnivanja vlastelinstva ............................................................... 93Pokušaji uspostave civilne uprave ......................................................................................... 93Rad Caraffine komisije 1698. godine ................................................................................... 95Pakrac krajem 17. stoljeća ..................................................................................................... 96Prve godine postojanja Pakračke eparhije .............................................................................. 98Traženje krajiškoga položaja pobunom .................................................................................. 100

6. U sklopu vlastelinstva Pakrac ................................................................................... 103U vlasništvu baruna Imsena ................................................................................................ 103Središte vlastelinstva ........................................................................................................... 105Obrt i trgovina u Pakracu 1736. god. ................................................................................... 106Uvođenje Karlovoga urbara i buna protiv baruna Imsena ..................................................... 113U vlasništvu Franje baruna Trenka ..................................................................................... 115Malovlaška buna na prijelazu iz 1742. u 1743. godinu ....................................................... 121Osnivanje Požeške županije 1745. god. ................................................................................ 123Nekoliko podataka o vlastelinstvu Pakrac 1745./1746. godine ............................................... 125Problemi u uspostavljanju županijske uprave ........................................................................ 126Mihajlo barun Šandor de Slavnic ........................................................................................ 128Seljačke primjedbe 1755. godine .......................................................................................... 133Donošenje novoga urbara ..................................................................................................... 135Vojarne i vojne posade u Pakracu .......................................................................................... 136

7. Stoljeće pod vlašću grofova Janković ........................................................................ 139Obnašanje javnih službi i kraljevskih počasti ....................................................................... 139O veličini grofovskoga posjeda ............................................................................................. 144Unapređenje vlastelinstva pod upravom braće do 1798. godine .............................................. 146Manufakture i obrt ............................................................................................................. 152Trgovina i trgovište ............................................................................................................. 157Gradski izgled Pakraca ........................................................................................................ 162Kupalište Lipik .................................................................................................................... 177Školske ustanove obiju vjera ................................................................................................. 180Bolnica, primalja, lječitelji i čuda .......................................................................................... 184O vlasti grofova Janković ..................................................................................................... 187Nesložna uprava Alojzije i Izidora Jankovića (1798.-1813.) ................................................ 189Doprinos Pakraca u ratovanju protiv Napoleona .................................................................. 191Chaplovichev opis Pakraca iz 1812. godine ........................................................................... 196Mali ljudi i veliki čovjek trgovišta Pakrac ............................................................................. 202Život na vlastelinskom dvoru ............................................................................................... 205Seljačka buna 1815. i 1816. godine ...................................................................................... 206Uzroci i tijek bune do kraja ožujka 1815. godine ................................................................... 207

385

Sadržaj

Žalbe i protužalbe ................................................................................................................ 212U iščekivanju povjerenika .................................................................................................... 214Djelovanje povjerenika Josipa Kuševića ................................................................................ 216Završetak bune i kažnjeni grof Janković ............................................................................... 219Još par riječi o buni .............................................................................................................. 222Mješoviti ceh pakračkih obrtnika .......................................................................................... 223Vlastelinstvo poslije bune ...................................................................................................... 224Pakrac u brojkama iz godine 1848. ....................................................................................... 226Svjedoci Izidorove vlasti ...................................................................................................... 228Revolucija 1848.-1849. god. i Pakrac .................................................................................. 231Reorganizacija uprave ......................................................................................................... 240Mogući razlozi prodaje vlastelinstva Pakrac ......................................................................... 242Život u dvorcu i dobrovoljni prilozi ..................................................................................... 246

8. Krhotine uspona do suvremenoga Pakraca .............................................................. 249Obrt - glavna snaga trgovišta .............................................................................................. 249Trgovina i urbanizacija grada ............................................................................................. 253Novčarske institucije Pakraca ............................................................................................... 259Prometno povezivanje Pakraca sa svijetom ........................................................................... 261Poboljšanje života u Pakracu 1880-ih .................................................................................. 266Trgovina i sajmovi u Pakracu .............................................................................................. 273Utjecaj pruge na razvoj ........................................................................................................ 277Privreda na prijelazu stoljeća - trgovina i obrt ..................................................................... 285Industrijska poduzeća ........................................................................................................... 289Uspon bankarskih institucija ................................................................................................ 297Život na prijelazu stoljeća .................................................................................................... 300Političke stranke u Pakracu ................................................................................................... 308Društveni život u Pakracu .................................................................................................. 313Lipik - lječilište Srednje Europe i izletište Pakračana ............................................................ 323Školstvo - pučke škole, srpska učiteljska škola, obrtna škola ..................................................... 333Bolnica - uspon do suvremene ustanove ................................................................................ 340Gradnja nove bolnice ........................................................................................................... 343Osoblje - stručno i manje stručno .......................................................................................... 351

Sažetak ............................................................................................................ 355Zusammenfassung ........................................................................................... 358Summary ......................................................................................................... 361Popis korištene građe i literature ....................................................................... 365Popis preuzetoga slikovnoga materijala ............................................................. 381O autoru .......................................................................................................... 386

Vijoleta Herman Kaurić rođena je 25. veljače 1973. u Pakracu. Osnovnu školu završila je u Lipiku, a srednju školu u Pakracu 1991. godine. Iste godine upisala je studij jednopredmetne po-vijesti na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, gdje je diplomirala 1997. obranom diplomske radnje o povijesti Pakraca. Od početka 1998. god. zaposlena je u Institutu za povijest Slavonije, Srijema i Baranje u Slavonskom Brodu, podružnici Hrvatskog instituta za povijest u Zagrebu. Iste je godine upisala poslijediplomski studij povijesti na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, gdje je magistrirala 2002. god. obranom radnje o radu pakračke bolnice za vrijeme Prvoga svjetskoga rata izrađene pod mentorstvom prof. dr. Nikše

Stančića. U trenutku izdavanje ove knjige u tijeku je izrada doktorska radnje o radu humani-tarnih dobrotvornih društava u gradu Zagrebu za vrijeme Prvoga svjetskoga rata.

Vijoleta Herman KavurićKRHOTINE POVIJESTI PAKRACA