Тема: Башҡорт халыҡ балалар уйындары

Маҡсат: 1) “Башҡорт халыҡ балалар уйындары” темаһын өйрәнеү, халыҡ уйындарының сюжетлы һәм хәрәкәтле төркөмдәргә бүленешен аңлатыу, уйындар темаһына ҡағылышлы һүҙҙәрҙең, һүҙбәйләнештәрҙең актив һүҙлек составына инеүен булдырыу;

2) уҡыусыларҙы башҡортса әүҙем аралашыуға ылыҡтырыу, фекерләү ҡеүәһен, телмәр күнекмәләрен, хәтерҙәрен үҫтереү; сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡ, иғтибарлыҡ сифаттарын тәрбиәләү; һөйләү күнекмәләрен камиллаштырыу; уҡыусыларҙа уҡыуға ынтылыш арттырыу, уҡыу темпы өҫтөндә эшләү;

3) башҡорт теленә һөйөү һәм ҡыҙыҡһыныу, уҡыусыларға башҡорт халҡының милли уйындарын өйрәтеү; үҙ милләтеңә һөйөү тәрбиәләү; балаларҙа милли мәҙәниәттең тәү сығанағын өйрәнеүгә нигеҙ булдырыу, бер-береңә ихтирам, иғтибар, ярҙамсыллыҡ тәрбиәләү.

Дәрес төрө: яңы тема, дәрес-уйын.

Ҡулланылған методтар:уҡытыусы һүҙе, әңгәмә, күргәҙмәлелек, күнегеүҙәр, слайдтар, аудирование, уйын уйнау.

Йыһазландырыу:уйын фотоһүрәттәре, түбәтәй-ҡалпаҡ, яулыҡтар, уйын һөйәктәре, тирмә, ҡумыҙ, ҡурай, ребустар, төҫлө карточкалар, компьютер, мультимедиа проекторы, көйҙәр.

Ҡушымта.Һөйәк уйындары өҫтәмә варианты менән.

Ҡулланылған әҙәбиәт.

1. И.Ғ. Ғәләүетдинов. Башҡорт халыҡ балалар уйындары (башҡорт һәм рус телдәрендә). Беренсе китап. Өфө “Китап”, 2002 йыл.

2. Ғөбәйҙуллина Фәрзәнә Хәйбулловна. Башҡорт халыҡ йола байрамдары. Башҡорт телендә. - Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 2011. – 203 бит.

3. Ғәбитова З.М., Усманова М.Ғ. Башҡорт теле дәреслеге, 6-сы класс. БР-ҙың Зәйнәб Биишева ис. “Китап” нәшриәте, 2017 й.

4. Интернет селтәре адрестары

http://www.maaam.ru/detskijsad/bashkirskie-podvizhnye-igry.html

http://www.dissercat.com/content/opyt-sistemnogo-analiza-igrovoi-kultury-etnosa-na-primere-3. bashkirskikh-narodnykh-igr

http://cheloveknauka.com/bashkirskiy-detskiy-folklor-zhanrovyy-sostav-i-poetika

Дәрес барышы.

1. Ойоштороу мәле.

1. Һаумыһығыҙ, балалар! - Һаумыһығыҙ, уҡыусылар!

- Хәйерле көн!

- Хәлдәрегеҙ, кәйефтәрегеҙ нисек?

- Бөгөнгө дәрестә һеҙҙе күреүемә бик шатмын. Әйҙәгеҙ, дәрестә үҙебеҙгә уңыштар теләп, бер-беребеҙгә ҡарап йылмайыштыҡ.

- Бөгөн беҙҙең дәрескә бик күп ҡунаҡтар килгән, әйҙәгеҙ уларҙы ла сәләмләйек һәм башҡорт теле дәресен матур шиғыр юлдары менән башлап ебәрәйек:

Сәләмләйем һауаны,

Именлек булһын өсөн!

Сәләмләйем Ер- Әсәне,

Беҙҙе туйҙырған өсөн!

Сәләмләйем дуҫымды,

Гел дуҫлыҡ булһын өсөн!

2. Уҡыусылар, бөгөнгө дәресте мин, Низамова Нәзилә Хәсән ҡыҙы, алып барасаҡмын.

3. Бөгөн класта кем дежур?

4. Кем дәрестә юҡ?

-----------------------------------

2.Фонетик-орфоэпик күнегеүҙәр.

Башҡортса тағы ла таҙараҡ, матур һөйләшеү өсөн, әйҙәгеҙ, телгә фонетик күнегеү эшләп алайыҡ. Башҡортса ижектәр һәм шиғыр сығарыу. (Экранда ижектәрһәм шиғыр сыға)

Үҙ-үҙ-үҙ- Беҙ үҙебеҙ башҡорттар,

Үп-үп-үп- Күп ырыуға баш йорттар.

Ҡа-ҡа-ҡа- Беҙҙә ҡалын урмандар,

Ҙә-ҙә-ҙә-Беҙҙә данлы Урал бар.

Һе-һе-һе-Ҡурай сәскәһе ете таж,

Ҙе-ҙе-ҙе-Нигеҙе ете ырыу.

Ға-ға-ға-Бар туғандар менән бергә,

Бә-бә-бә-Бәхетле тормош ҡороу.

3. Төп өлөш.

Һағындырған мәл килә-

Яҙ артынан йәй етә!

Сәскәле-еләкле йәйҙәре –

Бар кешенең көткәне.

Яландарға, ҡырҙарға

Балалар сыға уйнарға,

Сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡ та

Кем уҙарҙан ярышырға!

Һүҙлек эше.

Ялан, ҡыр, сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡ һүҙҙәренең мәғәнәләрен асыҡлау, рус теленә тәржемә итеү, ошо һүҙҙәр менән бәләкәй текст төҙөү.

- Шиғырҙы уҡытыусы тасуири итеп уҡый;

- Үҙ аллы уҡыу;

- Хор менән уҡыу;

- Айырым уҡыусылар уҡый.

- Был шиғыр нимә тураһында?

- Дөрөҫ, йәй, балалар, уйындар тураһында. Тимәк, дәрестә беҙ башҡорт халыҡ балалар уйындары тураһында һөйләшәбеҙ.

- ------------------------------------------------------------

Әйҙәгеҙ, дәфтәрегеҙҙе асып, бөгөнгө датаны, теманы яҙып ҡуйығыҙ.

Дәфтәрегеҙҙе ситкә ҡуйып тороғоҙ һәм бергәләп видеояҙма ҡарап алайыҡ әле.

Минең дә һеҙҙең кеүек уҡыусыларым бар. Улар һеҙгә сәләм ебәрҙеләр.

Видеояҙма.

-Ә һеҙ ниндәй милли уйындар беләһегеҙ? Ниндәй уйындарҙы яратып уйнайһығыҙ?

---------------------

- Балалар, экранға күҙ һалайыҡ әле. Унда төрлө халыҡтарҙың уйындары һүрәттәре. Экранда ҡаҙаҡ, татар, кытай халҡының яратып уйнанылған бер нисә уйынын күрәбеҙ, шулар араһында үҙебеҙҙеке лә бар. Кем таба, әйтегеҙ әле? (Экранда бер урынға сүпләп йыялар. Исемдәрен әйтәләр.)

- Ҡыҙҙар, малайҙар, был уйындар беҙгә нимә бирә? Беҙҙең үҫеш өсөн ниндәй файҙаһы бар икәнен беләһегеҙме?Ошо һорауға дәрестә яуап эҙләйек. Бына, мәҫәлән, хәҙер балалар ғына түгел, хатта ололар ҙа телефон, планшет, смартфон һәм башҡа электрон техниканан (гаджет, тибеҙ) айырыла алмайҙар. Унда яратып уйнаған уйындарығыҙ ҙа барҙыр әле, шулаймы? Кемдең ниндәй яратҡан уйыны бар, телефонда әйтәйек?

-------------------------------------

- Кемдең телефоны бар һәм ул уйнарға ярата?

- Ә халыҡ уйындарын кем шулай йыш уйнай?

- Нисек уйлайһығыҙ, ҡайһыныһы файҙалыраҡ икән? (Экранға килеп сыға: гаджет һәм халыҡ уйындары)

-Телефонда уйнағанда ниндәй тән өлөштәре әүҙем эшләй? Ниндәй хәрәкәттәр эшләйбеҙ?

-Уйлайбыҙ, бармаҡ, баш, мейе, күҙ, бармаҡ йөрөй.

- Халыҡ уйындарын уйнағанда ниндәй тән өлөшө ҡатнашҡанын, ниндәй хәрәкәттәр эшләгәнде һәм файҙаһын дәрес барышында билдәләрбеҙ.

Яңы тема аңлатыу.

Халыҡ уйындары, йөкмәткеһенән сығып, ике ҙур төркөмгә бүленә: драмалы (сюжетлы йәки башҡарыусылы) һәм хәрәкәтле (ҡағиҙәле) уйындар. Бынан тыш, балалар уйыны йыл миҙгелдәренә ҡарап та төркөмләнә, сөнки уларҙың ҡайһы берҙәре – ҡыш, икенселәре – яҙ, өсөнсөләре йәй һәм көҙ көндәрендә генә уйнала.

(Экранда уйындарҙың төркөмдәре. Уйындар тураһында мәғлүмәттәр)

Уҡыусыларҙы һанашмаҡ әйтеп өс төркөмгә бүләбеҙ.

Аңатыр-мыңатыр,

Тау яғынан таң атыр.

Сәүкә, сыпсыҡ,

Һин ҡал, һин сыҡ!

Һәр төркөмгә проект эше бирелә.

1-се төркөм. Проект эше.

“Түбәтәй” (“Тупый”) уйыны буйынса проект эше эшләйҙәр. Проектты яҡлау – уйындың ҡағиҙәләрен аңлаталар, уйнатып ҡарайҙар.

(Экранда уйындың һүрәте, ҡағиҙәһе)

“

Балалар түңәрәккә теҙелеп бейейҙәр. Бер бала тупый кейеп өйөрөлөп бейей ҙә күршеһенә кейҙерә. Түбәтәй баланан балаға күсә. Көй туҡтағанда тупый кем башында була, шул балаға “яза” бирәләр. (Йырларға, бейергә, йомаҡ-мәҡәл әйтергә, әтәс булып ҡысҡырырға һ.б.)

2-се төркөм. Проект эше.

“Тирмә” уйыны буйынса проект эше эшләйҙәр. Проектты яҡлау – уйындың ҡағиҙәләрен аңлаталар, уйнатып ҡарайҙар.

(Экранда уйындың һүрәте, ҡағиҙәһе)

Уйын ҡағиҙәһе

Уйында дүрт төркөм балалар ҡатнаша. Төркөмдәр дүрт мөйөшкә урынлаша. Уртала ултырғыста милли биҙәкле яулыҡ ята. Балалар төркөмдәрендә барыһы бергә ҡулға - ҡул тотоношоп, дүрт ерҙә әйләнеш яһап таҡмаҡлап бейейҙәр:

Беҙ, беҙ, беҙ инек, Түңәрәккә йыйылдыҡ.Йырланыҡ та бейенек, Һыу сәсрәтеп йүгерҙек.

Көй йырһыҙ дауам иткән саҡта балалар дөйөм түңәрәккә баҫалар. Аҙаҡ, музыка туҡтағас, һәр төркөм үҙ ултырғысына йүгерә һәм ултырғыста ятҡан яулыҡ менән тирмә ҡора. Ҡайһы төркөм беренсе төҙөй, шул еңә.

3-сө төркөм. Проект эше.

«Төҙ атыусы» («Һунарсы»)уйыны буйынса проект эше эшләйҙәр. Проектты яҡлау – уйындың ҡағиҙәләрен аңлаталар, уйнатып ҡарайҙар.

(Һөйәк уйыны.Экранда уйындың һүрәте, ҡағиҙәһе)

Башҡорт халҡының милли уйындары араһында һөйәк менән уйнау киң таралған булған. «Төҙ атыусы», «Һунарсы», «Кем алдан кейәүгә сыға?» уйындарын яратып уйнағандар.

«Төҙ атыусы» («Һунарсы») уйыны

Уйын урыны. Йорт-ҡура алдында, спорт залында, мәктәп майҙансығында.

Әҙерлек. Уйында 2-4 бала ҡатнаша. Бөтәһенә 10-20 –ләп ашыҡ йә йәкәл һөйәге.

Уйындың аңлатмаһы.

Түңәрәк эсенә ашыҡ йәки йәкәл һөйәктәрен өйөп ҡуйғандар ҙа 2-3 метр алыҫлыҡтан ошо һөйәк өйөмөнә бер һуҡҡыс һөйәк менән һуҡҡандар. Түңәрәктән сыҡҡан һөйәктәр табыш килтергән. Кем күберәк табыш йыя, шул еңеүсе булған. Был уйында ашыҡ йәки йәкәл һөйәктәренең ятышы мөһим булмаған. Күберәк ике төркөмгә бүленеп уйнағандар. Төркөмгә шыбаға тотошоп йә һанашмаҡ әйтеп бүленгәндәр.

- Яҡшы, уҡыусылар!

4.Йомғаҡлау.

- Шулай итеп, бөгөн дәрестә нимә белдегеҙ?

-Нимәгә өйрәндегеҙ?

Дәрес башында ҡуйған маҡсаттарға ирештекме?

- Алған белемдәрегеҙ тормошта кәрәк булырмы?

Мин нимәләр белдем?

Миңә дәрестә оҡшаны…

Иң ҡыҙыҡлыһы булды.....

Рефлексия. Кластер төҙөйҙәр.

- Халыҡ уйындарынын уйнағанда ниндәй тән өлөшө ҡатнашҡанын беҙ уйнағас билдәләрбеҙ, яҙырбыҙ, тигән инек. Ниндәй хәрәкәттәр эшләнек? Нидәй сифаттарҙы үҫтерә?

Уртала: “Уйындарҙа – хәрәкәт, хәрәкәттә - бәрәкәт”

- Һөйләшәбеҙ, аралашабыҙ, бәхәсләшәбеҙ, йүгерәбеҙ, һикерәбеҙ,

көслө, зирәк, етеҙ, отҡор, батыр, сос, мәргән, оялмаусан, телде шымарта, тапҡыр булырға өйрәтә.

Һығымта яһайыҡ.Сәләмәт булыр өсөн телефон уйындары етәме? -------------------------

Өйгә эш:

“Минең яратҡан уйыным!” проект эше.

№

Уҡыусыларҙы баһалау

Балдар

1

Ҡул күтәреп яуап бирҙем

1балл

2

Дәфтәрҙә тиҙ, дөрөҫ һәм бөтә эштәрҙе башҡарып өлгәштем

1балл

3

Уйындарға ҡатнаштым

1балл

4

Уйындар ваҡытында сығыш яһаным

1балл

5

Төркөм эшендә әүҙем булдым

1балл

Баһалау картаһы буйынса һәр бала дәрестәге эшмәкәрлеген үҙе баһалай, билдә ҡуя.

Рәхмәт, дәресебеҙ тамам. Халыҡ уйындарын өйрәнәйек, уйнайыҡ, белмәгәндәргә өйрәтәйек –сәләмәт булып үҫәйек!

Тема: Башкирские народные игры.

Цели: 1) изучить тему “Башкирские народные игры”, дать понятие о сюжетных и ролевых народных играх, ввести слова и словосочетания, относящиеся к башкирским народным играм, в активный словарный запас;

2) вовлечь детей в активное общение на башкирском языке, развивать речь, память, умение думать; развивать ловкость, сноровку, быстроту, внимательность, речевые навыки;

3) воспитывать интерес и любовь к башкирскому языку, к своей нации, научить играть в башкирские народные игры; прививать основы национальной культуры, воспитывать взаимоуважение, внимательное отношение друг к другу.

Тип урока: изучение новой темы, урок - игра.

Используемые методы:слово учителя, беседа, наглядность, презентация, выполнение упражнений, аудирование, игры.

Оборудование:изображение игр, тюбетейка, платки с национальной вышивкой, игральные кости, юрта, кубыз, курай, ребусы, разноцветные карточки, компьютер, мультимедийный проектор, музыка.

Дополнительно.Игры в кости с дополнительными вариантами.

Использованная литература.

1. И.Г. Галяутдинов. Башҡорт халыҡ балалар уйындары (на башкирском и русском языке). Беренсе китап. Уфа, “Китап”, 2002г.

2. Губайдуллина Фарзана Хайбулловна. Башҡорт халыҡ йола байрамдары. Башҡорт телендә. - Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 2011. – 203 бит.

3. Габитова З.М., Усманова М.Г. Башорт теле дәреслеге, 6-сы класс. БР-ҙың Зәйнәб Биишева ис. “Китап” нәшриәте, 2017 й.

4. Интернет-ресурсы

http://www.maaam.ru/detskijsad/bashkirskie-podvizhnye-igry.html

http://www.dissercat.com/content/opyt-sistemnogo-analiza-igrovoi-kultury-etnosa-na-primere-3. bashkirskikh-narodnykh-igr

http://cheloveknauka.com/bashkirskiy-detskiy-folklor-zhanrovyy-sostav-i-poetika

Ход урока

1. Организационный момент

1. Здравствуйте, ребята! Здравствуйте, ученики!

- Добрый день!

- Как ваши дела, настроение?

- Я очень рада видеть вас на сегодняшнем уроке. Давайте пожелаем друг другу удачи и подарим свои улыбки!

- К нам пришли гости, давайте мы их поприветствуем и начнем наш урок башкирского языка такими строчками:

Приветствую небо

Ради сохранности!

Приветствую Землю,

Нас породившую!

Приветствую друзей

Во имя мира и дружбы!

2. Ребята, сегодня урок проведу я, Низамова Назиля Хасановна.

3. Кто дежурный в классе?

4. Кого нет на уроке?

-----------------------------------

2.Фонетико – орфоэпическая разминка

Для того чтобы правильно и красиво говорить на башкирском языке, предлагаю провести небольшую разминку. Воспроизведение слогов и стихотворения набашкирском языке(на экране появляются слоги и стихотворные строчки).

Үҙ-үҙ-үҙ - Беҙ үҙебеҙ башҡорттар,

Үп-үп-үп- Күп ырыуға баш йорттар.

Ҡа-ҡа-ҡа- Беҙҙә ҡалын урмандар,

Ҙә-ҙә-ҙә- Беҙҙә данлы Урал бар.

Һе-һе-һе- Ҡурай сәскәһе ете таж,

Ҙе-ҙе-ҙе- Нигеҙе ете ырыу.

Ға-ға-ға- Бар туғандар менән бергә,

Бә-бә-бә- Бәхетле тормош ҡороу.

3. Основная часть

Һағындырған мәл килә-

Яҙ артынан йәй етә!

Сәскәле-еләкле йәйҙәре –

Бар кешенең көткәне.

Яландарға, ҡырҙарға

Балалар сыға уйнарға,

Сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡта

Кем уҙарҙан ярышырға!

Словарная работа.

Пояснить значение слов Ялан, ҡыр, сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡ, перевести их на русский язык, составить небольшой текст с данными словами (поле, ловкость, сноровка, быстрота)

- Выразительное чтение стихотворения учителем;

- Самостоятельное чтение;

- Хоровое чтение;

- Чтение стихотворения несколькими обучающимися.

- О чем прочитанное стихотворение?

- Правильно, это стиховорение про лето, про детские игры. Значит, сегодня на уроке мы с вами поговорим об играх.

- ------------------------------------------------------------

Запишите, пожалуйста, сегодняшнюю дату и тему урока в своих тетрадях.

А теперь отложим свои тетради на край парты и посмотрим небольшое видео от моих учеников, которые тоже хотят вас поприветствовать.

Видеозапись.

-А какие народные игры вы знаете? В какие из них любите играть?

---------------------

- Ребята, посмотрите, пожалуйста, на экран. Вам представлены иллюстрации народных игр. Вы видите татарские, китайские, казахские народные игры. Но есть среди них и башкирские! Кто нашел, назовите, пожалуйста! (на экране распределяют игры по группам, называют их.)

- Мальчики и девочки, а что дают нам игры? Какую пользу от них мы получаем? На эти и другие вопросы мы постараемся найти ответ на сегодняшнем уроке. Вот сейчас, например, не только дети, но и взрослые любят поиграть в разные игры на телефонах, планшетах, смартфонах и других гаджетах. У вас, наверное, тоже есть любимые игры? В какие телефонные игры вы любите играть?

-------------------------------------

- Поднимите руки те, у кого есть телефон и кто любит играть в телефонные игры?

- А теперь те, кто так же часто играет в народные игры?

- А как вы считете, какие игры полезнее? (На экране появляются слова: гаджет и народные игры)

(Нимә файҙалыраҡ?)

- Когда вы играете в телефонные игры, какие части тела наиболее активны? В каком положении вы находитесь?

- Мы думаем, значит, активен мозг, работают пальцы, голова и руки. Играем сидя или лежа.

- А вот какие части тела активны и какие пложения мы принимаем во время народных игр, выясним в продолжении урока.

Объяснение новой темы.

Исходя из содержания, народные игры подразделяются на два вида: драматические (сюжетно-ролевые) и подвижные (игры с правилами). Кроме того, они делятся также на сезонные: одни игры можно играть только зимой, другие – весной, третьи – летом или осенью.

(На экране виды игр. Интересные сведения об играх)

Ребята, для того чтобы выполнить следующее задание, давайте разделимся на три группы с помощью считалки.

Аңатыр-мыңатыр,

Тау яғынан таң атыр.

Сәүкә, сыпсыҡ,

Һин ҡал, һин сыҡ!

Каждой группе дается проектная работа.

1-я группа. Проектная работа.

Выполняют проектную работу по игре “Түбәтәй” (“Тюбетейка”). Защита проекта – объяснение правил игры, вовлечение в игру остальных ребят.

(На экране - изображение игры, ее правила)

“

Дети встают в круг и танцуют. Один надевает тюбетейку и передает другому в танце. Тюбетейка переходит от одного ребенка к другому. Когда музыка останавливается, тому ребенку, на котором оказалась тюбетейка, дается “наказание” (петь, танцевать, отгадать загадку, прокукарекать и т.д.).

2-ая группа. Проектная работа.

Выполняют проектную работу по игре “Тирмә” (“Юрта”). Защита проекта – объяснение правил игры, вовлечение в игру остальных ребят.

(На экране - изображение игры, ее правила)

Правила игры

В игре участвуют 4 группы детей. Они распределяются по четырем углам. В середине на стуле лежит платок с национальной вышивкой. Дети в группах, взявшись за руки,танцуют и поют:

Беҙ, беҙ, беҙ инек, Түңәрәккә йыйылдыҡ.Йырланыҡ та бейенек, Һыу сәсрәтеп йүгерҙек.

Во время проигрыша дети собираются в общий круг. Когда музыка останавливается, каждая группа берет свой платок и “строит” юрту. Выигрывает та команда, которая раньше остальных достроит юрту (поднимет платок над всей командой).

3-я группа. Проектная работа.

Выполняют проектую работу по игре «Төҙ атыусы» («Һунарсы»)(“Меткий стрелок”,(«Охотник») . Защита проекта – объяснение правил игры, вовлечение в игру остальных ребят.

(На экране - изображение игры, ее правила)

Среди башкирских народных игр широкое распространение получила игра в кости. Любимыми играми были «Меткий стрелок», «Охотник»,«Кто раньше выйдет замуж?».

«Меткий стрелок» («Охотник»)

Место игры. Двор, спортивный зал, школьная площадка.

Подготовка. В игре участвуют 2-4 ребенка. У каждогоиз ребят по 10—20 альчиков (ашыҡ) или бабок (йәкәл һөйәге).

Пояснение к игре. Внутрь круга сложили альчики или бабки и с расстояния 2-3 метра били по куче ударной костью. Кости, вылетевшие за круг, приносили прибыль. Побеждал тот, кто больше всех собирал прибыль (добычу). В этой игре положение альчиков или бабок не имело особого значения. В большинстве случаев играли, разделившись на две команды. При делении на команды использовались разные виды жеребьёвок и считалок.

- Молодцы, ребята!

4. Подведение итогов.

- Итак, что нового вы сегодня узнали на уроке?

-Чему научились?

- Достигли ли мы целей, поставленных в начале урока?

- Как вы думаете, полученные вами знания пригодятся в будущем?

А теперь продолжите предложения:

Я узнал на уроке…

Мне понравилось…

Особенно интересным мне показалось.....

Рефлексия. Составление кластера.

- Мы говорили о том, что определим и напишем, какие части тела будут задействованы во время игры. Какие движения мы выполняли? Какие качества развивает?

В середине: “В играх – движение, в движении - счастье”

- Мы говорим, общаемся, спорим, бегаем, прыгаем, развиваем силу, ловкость, смекалку, ум, скорость, общительность, речь

Сделаем вывод. Какие игры приносят пользу организму: телефонные или подвижные? -------------------------

Домашнее задание:

Выполнить проектную работу “Моя любимая народная игра”.

В “Листе оценивания” каждый ученик ставит себе баллы.

№

Самооценивание

Баллы

1

Отвечал, поднимая руку

1балл

2

Успевал правильно и быстро делать записи в тетради

1балл

3

Участвовал в играх

1балл

4

Выступал во время игры

1балл

5

Был активным участником группы

1балл

Спасибо, на этом наш урок окончен. Давайте будем изучать народные игры, обучать тех, кто их не знает, играть и расти здоровыми!

Theme: Bashkir folk games.

Objectives:

1) to study the theme of “Bashkir folk games”, to give a concept of story and role-playing folk games, to introduce words and phrases related to Bashkir folk games into an active vocabulary;

2) to involve children in active communication in the Bashkir language, to develop speech, memory, and the ability to think; develop agility, dexterity, speed, mindfulness, speech skills;

3) to cultivate interest and love for the Bashkir language, for your nation, to teach you how to play Bashkir folk games; to inculcate the foundations of a national culture, cultivate mutual respect, and attentive attitude to each other.

Type of lesson:learning a new topic, lesson-game.

Methods used:teacher’s word, conversation, visibility, presentation, exercise, listening, games.

Equipment: image of games, skullcap, shawls with national embroidery, dice, yurt, kubyz, kurai, puzzles, multi-colored cards, computer, multimedia projector, music.

Optional.Dice games with advanced options.

References.

1. I.G. Galyautdinov. Bashort halyk balalar uyindara (in Bashkir and Russian). Berence kitap. Ufa, “Kitap”, 2002

2. Gubaidullina Farzana Khaibullovna. Bashort halyk yola bayramdara. Bashort Telend. - Өфө: Bashҡortostan kitap nәshriәte, 2011. - 203 bits.

3. Gabitova Z.M., Usmanova M.G. Bashort tele dәreslege, 6th grade. BR-ҙyң Zәynәb Bisheva is. “Kitap” nәshrīte, 2017

4. Internet resources

http://www.maaam.ru/detskijsad/bashkirskie-podvizhnye-igry.html

http://www.dissercat.com/content/opyt-sistemnogo-analiza-igrovoi-kultury-etnosa-na-primere-3. bashkirskikh-narodnykh-igr

http://cheloveknauka.com/bashkirskiy-detskiy-folklor-zhanrovyy-sostav-i-poetika

During the classes

1. Organizational moment

-Hello, boys and girls!

-How are you today!

-I am very glad to see you at our lesson. Let’s wish good luck and present our smiles to each other!

-We have guests at our lesson, let us greet them and begin our Bashkir language lesson with the following lines:

I greet the sky

For the sake of safety!

I greet the Earth

That gave us birth!

I greet my friends

In the name of peace and friendship!

2. Today I will be your teacher. My name is Nizamova Nazilya Khasanovna.

3. Who is on duty in the classroom?

...................................

4. Who is absent?

...................................

2.Phonetic - orthoepic workout.

-In order to speak the Bashkir language correctly and beautifully, I propose to conduct a small workout. Reproduction of syllables and poems in the Bashkir language. (Syllables and poetic lines appear on the screen)

Үҙ-үҙ-үҙ- Беҙ үҙебеҙ башҡорттар,

Үп-үп-үп- Күп ырыуға баш йорттар.

Ҡа-ҡа-ҡа- Беҙҙә ҡалын урмандар,

Ҙә-ҙә-ҙә-Беҙҙә данлы Урал бар.

Һе-һе-һе-Ҡурай сәскәһе ете таж,

Ҙе-ҙе-ҙе-Нигеҙе ете ырыу.

Ға-ға-ға-Бар туғандар менән бергә,

Бә-бә-бә-Бәхетле тормош ҡороу.

3. The main part

Һағындырған мәл килә-

Яҙ артынан йәй етә!

Сәскәле-еләкле йәйҙәре –

Бар кешенең көткәне.

Яландарға, ҡырҙарға

Балалар сыға уйнарға,

Сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡта

Кем уҙарҙан ярышырға!

Vocabulary work.

-Explain the meaning of the words Ялан, ҡыр, сослоҡ, таҫыллыҡ, йылдамлыҡ, translate them into English, write a short text with these words (field, dexterity, skill, speed).

- Expressive reading of a poem by a teacher;

- independent reading;

- Choral reading;

- Reading a poem by several students.- What is the poem about?

- That's right, this is a poem about summer, about children's games. So today at the lesson we’ll talk about games.

- ------------------------------------------------------------

-Please write down today's date and the topic of the lesson in your notebooks.

-Now put your notebooks to the edge of the desk and watch a short video from my students who also wants to greet you.

Video recording.

-And what folk games do you know? Which ones do you like to play?

---------------------

- Boys and girls, please look at the screen. You are presented with illustrations of folk games. You see Tatar, Chinese, Kazakh folk games. But there are Bashkir folk games among them! Who found, please name! (On the screen games are divided into groups, students name them.)

---------------------

- Boys and girls, what do games give us? What benefits do we get from them?Today we will try to answer these questions. Now, for example, not only children, but also adults love to play different games on phones, tablets, smartphones and other gadgets. I think you also have your favourite games. What phone games do you like to play?

---------------------------------------- Raise hands those who have a phone and who likes to play phone

 games?- And now those who also often play folk games?-And what do you think which games are more useful? 

(Look at the words on the screen: gadgets and folk games)

(Нимә файҙалыраҡ?)

- When you play phone games, which parts of your body are most active? What pose are you in? What body positiondo you take?

"We think the brain is active, fingers, head and hands are working. We play sitting or lying down".

- But what parts of the body are active and what body position we take during the folk games, we will find out in the continuation of the lesson.

The explanation of new theme.

Based on the content, folk games are divided into two types: dramatic (role-play) and active (games with rules). In addition, they are also divided into seasonal: some games can be played only in winter, others - in spring, third - in summer or autumn.

(There are different types of games and interesting facts about games on the screen)

Children, in order to complete the next task,let’s divide into four groups using a counting-out rhyme.

Little birdie in your nest.Little birdie it's time to rest.When the sun comes out to play.Little birdie - fly away!

Each group should do a project work.

Group 1. Project work. Children do a project workon the game "Түбәтәй" ("Tyubeteika", a skullcap).

To present the project they should explain rules of the game, involve allchildren in the game.

(There arepictures of the game, its rules on the screen).

Children make a circle and dance. One child puts a skullcap on and then passes it to the other child in a dance. The skullcap goes from one child to another. When the music stops, the child on whom the "tyubeteika" is placed receives a "punishment" (singing, dancing, guessing the riddle, crowing, etc.).

Group 2. Project work.

Children do a project workon the game «Yurt»

(There arepictures of the game, its rules on the screen).

Rules of the game

Four groups of children take part in the game. They are grouped into four corners. In the middle of the chair there is a head shawl with national embroidery. Children in groups, holding hands, dance and sing:

Come and make a circle

Come and sing, come and dance

Come and splash the water

Come and run, come and play

When the music begins, all children make a common circle. When the music stops, each group takes its own headscarf and "builds" a yurt. The team that will finish the yurt before other teams (raises the headscarf above the whole team) wins.

Group 3.Project work. They perform project work on the game “Кем төҙөрәк, кем күберәк ”(“Who is more accurate, who gets more”). Project protection-explaining the rules of the game, involving the other guys in the game.

(On the screen-the picture of the game, its rules)

Among the Bashkir folk games, the game of dice has become widespread. Favorite games were "Marksman", "Hunter", " Who will get married first?".

"Marksman" ("Hunter", "Get the wolf")

Game location. Courtyard, sports hall, school Playground.

Preparation. The game is played by 2-4 children. Each of the guys 10-20 alchiks (ашыҡ) or dibs (йәкәлһөйәге).

Explanation of the game. Inside the circle put alchiks or dibs and from a distance of 2-3 meters hit the pile with a shock bone. The dice that went out of the circle made a profit. The winner was the one who collected the most profit (trophy). In this game, the position of alchiks or dibsdid not matter much. In most cases, they played by dividing into two teams. When dividing into teams, different types of tosses and counting rhymes were used.

-"Well done!

4. Summing up.

- So, what did you learn in class today?

-"What did you clear up?"

- Have we reached the goals set at the beginning of the lesson?

- Do you think the knowledge you have got will be useful in the future?

Now, let's continue the quotation:

I learned the lesson…

I enjoyed …

I found it particularly interesting.....

Reflection. Creating a cluster.

- We have talked what to define and what to write, which parts of the body will be involved during the game. What movements did we perform? What qualities does it develop?

In the middle: "In games-movement, in movement - happiness”

- We

1.talk, communicate, 2.argue, run, 3.jump, develop strength, 4.dexterity, wit, 5.speed, 6.sociability, 7.speech

Conclusion. Which games benefit the body: phone or outdoor?

...............................................................

...............................................................

Homework:

Perform the project work "My favorite folk game".

In the ”Аssessment Sheet " each student sets a score.

№

Self-Assessment

Points

1

Answered by raising hand

1 point

2

Managed to make correctly and quickly notes in a notebook

1 point

3

Participated in games

1 point

4

Performed during the game

1 point

5

Was an active member of the group

1 point

-Thank you, this is the end of our lesson. Let's learn folk games, teach those who don't know them, play and grow up healthy!

ҠУШЫМТА

Башҡорт халыҡ балалар уйындары

Һөйәк уйындары (өҫтәмәләр менән)

И.Ғ. Ғәләүетдинов. Башҡорт халыҡ балалар уйындары. Беренсе китап. Өфө “Китап”, 2002.

Башҡорт халҡының милли уйындары араһында һөйәк менән уйнау киң таралған булған.

Һөйәк уйындары иң боронғо уйындарҙан һанала. Уларҙың килеп сығышы башҡорт халҡының, башҡа төрки халыҡтары кеүек, борон-борондан малсылыҡ менән шөғөлләнеүенә бәйле. Был төр уйындар эпос менән әкиәттәрҙә лә иҫкә алына (мәҫәлән, «Алтын ашыҡ» әкиәте).

Һөйәк уйындарында төп уйын ҡоралы булып һуғымға һуйылған мал тояҡтарынан алынған ашыҡ (һарыҡ, кәзә тояҡтарынан) һәм йәкәл (ат, һыйыр тояҡтарынан) һөйәктәре хеҙмәт итә.

Ашыҡ һөйәге йәкәлдән бәләкәйерәк була. Уның дүрт ятышы бар: алсы (әлсе) - ашыҡтың уйымлы ҡабырға яғы өҫтә ҡалһа, бүк (бөгә) - һөйәктең сик (сигә) ятышына ҡаршы арҡа яғы, сик (сигә) һөйәктең бүк (бүгә) ятышына ҡаршы батынҡы яғы, төй (төйә) ашыҡтың алсы (әлсе) ятышына ҡаршы яғы.

Алсы ятышы иң отошло яҡ булып иҫәпләнә.

Йәкәл һөйәгенең ике генә яғы була: арҡаһы өҫтә ятһа - бүк (бөгә), аҫта булһа исаҡ (алсы). Ҡайһы бер урындарҙа уның ятыштарын «лап» һәм «лып» тип тә исемләп йөрөтәләр. Отошло яғы исаҡ (алсы) йәки лып һанала.

Һөйәк уйындары төрлө ерҙә төрлөсә уйнала һәм исемләп йөрөтөлә.

«Төҙ атыусы» («Һунарсы», «Бүре һуғыу»)

Уйын урыны. Йорт-ҡура алдында, спорт залында, мәктәп майҙансығында.

Әҙерлек. Уйында 2-4 бала ҡатнаша. Бөтәһенә 10-20 –ләп ашыҡ йә йәкәл һөйәге.

Уйындың аңлатмаһы.

Түңәрәк эсенә ашыҡ йәки йәкәл һөйәктәрен өйөп ҡуйғандар ҙа 2-3 метр алыҫлыҡтаношо һөйәк өйөмөнә берһуҡҡыс һөйәк менән һуҡҡандар. Түңәрәктән сыҡҡан һөйәктәр табыш килтергән. Кем күберәк табыш йыя, шул еңеүсе булған. Был уйында ашыҡ йәки йәкәл һөйәктәренең ятышы мөһим булмаған. Күберәк ике төркөмгә бүленеп уйнағандар. Төркөмгә шыбаға тотошоп йә һанашмаҡ әйтеп бүленгәндәр.

«Кем алдан кейәүгә сыға?»

Әҙерлек. Был уйын-юрау өсөн яңы (яңы эшкәртелгән малдың йәки бешкәндән ҡалған) һөйәктәрәҙерләгән.

Уйындың аңлатмаһы. Ҡыҙҙарҙың һәр береһе үҙенең өлөшөнә төшкән һөйәкте алып, билдәләнгән урныға, бер рәткә теҙеп ҡуйғандар. Кемдең һөйәген эт килеп беренсе алып китә, шул ҡыҙ беренсе булып кейәүгә сыға, тип юрағандар. Уйында 2-4 ҡыҙ ҡатнаша.

Ашыҡ уйыны

Уйын урыны. Йорт-ҡура алдын да, спорт залында, мәктәп майҙан-сығында.

Әҙерлек. Балаларҙың һәр береһендә 10-20-ләп ашыҡ һәм бер һаҡа һөйәге. Һаҡаны башҡа һөйәктәрҙән айырыр өсөн буяйҙар. Уйын шарты буйынса һәр уйнаусы тәүҙә уйынды ойоштороусыға 5 ашыҡ бирә. Ул йыйналған һөйәктәрҙе аралы итеп ике рәткә теҙә.

Ашыҡтар юғары сөйөлөп, уйнаусылар араһында сират билдәләнә: кемдең һөйәге алсы ятышында ята, шул беренсе, төй икенсе, бүк өсөнсө, сик дүртенсе була. Әгәр бер нисә баланың һөйәге бер ятышта ятһа, улар ашыҡтарын яңынан юғарыға сөйә. Кемдең һөйәге алсы ятышында, шул алда билдәләнгән урында ҡала, ә башҡалары, һөйәк ятышына ҡарап, артабанғы урындарҙы үҙ-ара бүлешә. Уйында 2-6 бала ҡатнаша.

Уйындың аңлатмаһы һәм ҡағиҙәләре. Уйнаусылар сират менәнһаҡаны метр йәки метр ярымсамаһы алыҫлыҡтан ике рәткәтеҙелгән ашыҡтарға төҙәп бәрә.Уйнаусының маҡсаты – күберәкашыҡ һуғып тәгәрәтеү. Ашыҡтартәгәрәгән хәлдә лә, уйнаусы һөйәктәрҙең алсы ятышында ятҡанын ғына ала, ә башҡаларыняңынан урынына ултырта. Ул күпме ашыҡ отһа, ашыҡтарға яңынан шунса бәрәала. Ә инде бер һөйәк тә ота алмаһа,уйынды сираттағыиптәше дауам иттерә.

Теҙелгән һөйәктәрҙең барыһы ла отоп алынһа, уйнаусылар яңынан 5-әр ашыҡты рәткә ултырта. Ашыҡтарын кем оттороп бөтә, шул уйындан сыға. Иң күп ашыҡ отҡан бала еңеүсе булып иҫәпләнә.

Уйындың әһәмиәте. Ҡулдарҙы сыныҡтыра, мәргәнлеккә, етеҙлеккә, сослоҡҡа һәм билдәле бер тәртипкә өйрәтә.

Бишәмбәк

Әҙерлек. Уйында 2-4 бала ҡатнаша. Һәр балала 10-20-ләп ашыҡ һөйәге.

Ашыҡтарҙы юғарыға сөйөп сират билдәләнә: кемдең һөйәге алсы ятышында ята, шул беренсе булып уйынды башлай, икенсе булған кешенең һөйәге - төй, өсөнсөнөң - бүк, дүртенсенең сик ятыштарында ята.

Уйындың аңлатмаһы һәм ҡағиҙәләре. Уйынды башлаусы бала һәр уйнаусынан 2 йәки 4-әр ашыҡ һөйәге йыйып ала ла, уларҙы һауаға сөйөп, ергә һибеп ебәрә. Кайһы һөйәк алсы ятышында ята, шуларын йыйып ала һәм шул һөйәктәр менән 1 метр алыҫлыҡтан ерҙә ятҡан ашыҡтарға бәрә. Бәргән ашыҡ ерҙә ятҡан ашыҡтарҙың берәүһенә генә тейһә, ике ашыҡ та уныҡы булып иҫәпләнә.

Ә инде бер юлы ике ашыҡ һөйәгенә килеп тейһә, йәки бөтөнләй теймәһә, уйнаусы уйындан сыға. Ул, отоп алған ашыҡтарҙы үҙендә ҡалдырып, ҡалған һөйәктәрҙе икенсе уйнаусыға бирә. Сираттағы бала уйынды тағы үрҙәгесә башлай.

Юғарыға сөйөлөп ергә һирпелгән ашыҡтар араһында алсы ятышында ятҡан бер ашыҡ та булмаһа, уйнаусы шулай уҡ үҙ сиратын иптәшенә бирә. Ашыҡ отоп алынып бөтһә, уйнаусыларҙан яңынан ашыҡ һөйәктәре йыйыла.

Уйын аҙағында ашыҡтары күп булған бала еңеүсе тип таныла.

Уйындың әһәмиәте. Мәргәнлеккә өйрәтә, маҡсатҡа ирешеүҙе тәрбиәләй.

Алтын ашыҡ

Әҙерлек. Уйында 2-4 бала ҡатнаша. Һәр уйнаусынан, уйында ҡатнашыусыларҙың иҫәбенән сығып, 3 йәки 5-әр ашыҡ һөйәге йыйып алына. Бер һөйәкте буяп, уны алтын ашыҡ тип билдәләйҙәр. Ергә һирпелгән ашыҡтарҙың ятыштары буйынса сират билдәләнә: алсы - беренсе, төй - икенсе, бүк - өсөнсө, сик — дүртенсе. Алтын ашыҡ сик һыҙығынан 1 метр алыҫлыҡта бүк ятышында ергә ҡуйыла.

Уйындың аңлатмаһы. Беренсе уйнаусы йыйып алынған ашыҡтарҙы ергә һирпеп ебәрә һәм, һөйәктәрҙең ятышына ҡарап, башҡаларына тейҙермәй, алсыһын алсыға, бүген бүккә, сиген сиккә, төйөн төйгә сиртә. Уйын башында ҡаҙнаға биргән ашыҡ һанын сиртеп алғас, сик һыҙығынан алтын ашыҡҡа отоп алған ашыҡтарын бәрә. Алтын ашыҡ алсы ятышына әйләнеп ятһа, уйнаусыға башҡа һөйәктәрҙе лә юғарылағы тәртип менән сиртеп алырға рөхсәт ителә.

Алтын ашыҡтан һуң сиртеп алынған һөйәктәр сиртмәк иҫәбе (очко) булып һанала. Уйын аҙағында кемдең сиртмәк иҫәбе (отҡан ашыҡтар һаны) күп булып сыға, шул еңеүсе тип таныла.

Ҡағиҙәләр. Һөйәктәрҙе бер-береһенә сирткән ваҡытта, алсы ятышында ятҡан һөйәк тик шул рәүештә ятҡан һөйәккә генә тейергә тейеш. Әгәр алсы ятышындағы ашыҡ икенсе ятышта ятҡан һөйәккә барып тейһә, сиртеүсе уйындан суға, уйынды икенсе бала башлай. Уйындан сыҡҡан сиртеүсе, икенсе сираты килеп еткәс, ҡаҙнаға яңынан ашыҡтар индерә. Алтын ашыҡ бер нисә тапҡыр сирткәндән һуң да алсы ятышына әйләнеп ятмаһа, уйнаусы шулай уҡ үҙ сиратын иптәшенә тапшыра. Алтын ашыҡ ҡабаттан урынына ултыртыла.

Уйындың әһәмиәте. Бармаҡ быуындарын нығыта, мәргәнлеккә, тәүәккәллеккә, түҙемлеккә, отҡорлоҡҡа өйрәтә.

Ат йыйыу

Уйын урыны. Йәй көндәрендә - йорт-ҡура алдында, мәктәп майҙансығында, ҡышын өйҙә уйнайҙар.

Әҙерлек. Уйында 4-6 бала ҡатнаша. Ашыҡ һөйәктәре әҙерләнә, һәр уйнаусыла 10-лап ашыҡ һөйәге. Буялған бер ашыҡ алына. Һәр кем һауаға ашыҡ сөйә, сират билдәләнә: алсы беренсе, төй - икенсе, бүк - өсөнсө, сик - дүртенсе. Алты бала уйнағанда, ике йәки өс баланың ашыҡтары бер ятышта булһалар, улар тиҙ генә үҙ ашыҡ ятышының исемен әйтергә тейеш. Кемдәр әйтеп өлгөрмәй, шулар бишенсе, алтынсы урынды ашыҡ ятыштарына ҡарап бүлешәләр.

Уйындың аңлатмаһы. Уйынды башлаусы ҡаҙнаға алдан һөйләшеп индерелгән ашыҡтарҙы ергә һирпеп ебәрә лә буялған ашыҡ һөйәген юғарыға сөйә һәм, ерҙә таралышып ятҡан ашыҡтарҙы хәленән килгәнсе йыйып, сөйөлгән ашыҡты яңынан тотоп ала. Уйнаусының ҡулына күпме ашыҡ эләгә, шул тиклем уның аты бар тип иҫәпләнә. Ҡалған ашыҡтар менән сираттағы бала уйынды дауам иттерә. Алдан билдәләнгән ат һанын беренсе булып тултырған бала еңеүсе тип иҫәпләнә.

Ҡағиҙәләр. Уйнаусы һауаға сөйөлгән ашыҡты тотоп өлгөрмәһә, ул уйындан сыға. Ҡаҙналағы ашыҡтар отолоп бөтһә, һөйәктәрҙе күпмешәрҙән йыйырға кәрәклеген алдан килешеп, яңынан ҡаҙна асалар.

Уйындың әһәмиәте. Ҡул йөрөшөнөң һәм күҙ ҡарашының етеҙлеген арттыра, нервылар системаһын, рефлекс хәрәкәттәрен сыныҡтыра.

Һаҡыташ

Әҙерлек. Был уйын ҡыҙҙар араһында таралған. Уны икенсе төрлө «Бишташ» тип тә атайҙар. Биш ашыҡ һөйәге йәки турғай йомортҡаһы ҙурлығындай, шымарған биш таш алына. Был уйынды ике кеше лә, ишләшеп тә уйнарға мөмкин. Һанашмаҡ әйтеп йәки шыбаға тотошоп, сират билдәләнә. Уйын өс бүлектән тора.

Беренсе бүлек. Уйынды башлаусы ашыҡтарҙы йәки таштарҙы ҡулына ала һәм уларҙы юғары сөйөп, ергә туҙҙыра. Һирпелгән ашыҡтарҙың бишенсеһен яңынан һауаға сөйә һәм, ерҙә туҙышып ятҡан һөйәктәрҙең береһен ала һалып, һауанан төшөп килгән ашыҡты, ергә төшөрмәй, тотоп ала. Шул уҡ хәрәкәттәр менән башҡа ашыҡтар ҙа алына.

Ашыҡтарҙың барыһы ла берәмләп алынып бөткәс, уйнаусы һөйәктәрҙе, яңынан һауаға сөйөп, ергә һирпеп ебәрә. Был юлы ул икешәрен бергә алырға тейеш. Бала яңылышмай уйынды дауам иттерһә, ул артабан ашыҡтарҙың өсәрен һәм дүртәрен бер юлы ала.

Икенсе бүлек. Ашыҡтарҙыһауаға сөйөп, ҡулдың һырты менән тотоп алырға кәрәк һәм,уларҙы тағы юғары сөйөп, араларынан тәүҙә берәүһен генә тотопалалар. Артабан шул уҡ хәрәкәттәр менән икеһен, унан өсөһөн,дүртеһен һәм, аҙаҡ килеп, барыһын да ергә төшөрмәй тоталар.

Өсөнсө бүлек. Һул ҡулдың баш бармағы менән урта бармағын, айыра биреп, ергә терәйҙәр. Һуҡ бармаҡ урта бармаҡтың өҫтөнә ҡайырып һалына. Уң ҡулды һул ҡул менән күкрәк араһынан үткәреп, ергә терәлгән бармаҡтар алдына ашыҡтарҙы һирпеп ебәрәләр. Араһынан бишенсе ашыҡты алып юғары сөйәләр һәм шул арала туҙышып ятҡан һөйәктәрҙең береһен, уң ҡулдың урта бармағы менән төртөп, ергә терәлгән һул ҡулдың баш һәм урта бармаҡтары араһынан үткәрәләр һәм юғарыға сөйөлгән ашыҡ ергә төшөп килгәнендә тотоп алалар. Уң ҡул менән төртөлгән һөйәк һул ҡулдың бармаҡтары араһынан үтмәһә, бишенсе ашыҡ яңынан һауаға сөйөлә һәм уйнаусы үрҙәгесә эш итә.

Ашыҡтар һул ҡулдың бармаҡтары араһынан берәмләп үткәрелеп бөткәс, уларҙы яңынан ергә һирпеп, был юлы икешәрен бер юлы бармаҡтар араһынан үткәрәләр. Унан һуң - өсәрен һәм дүртәрен.

Кем уйындың өс бүлеген алдан тамамлай, шул еңеүсе булып иҫәпләнә.

Ҡағиҙәләр. Һауала тотоп алынырға тейешле ашыҡ йәки ашыҡтар ергә төшһә, уйнаусы уйындан сыға һәм ул һөйәктәрен сираттағы иптәшенә тапшыра. Икенсе сираты еткәс, туҡтап ҡалған хәрәкәтенән уйынды дауам иттерә.

Ишләшеп уйнаған ваҡытта беренсе уйнаусы уйын ҡағиҙәһен боҙһа, шул төркөмдөң йәки яҡтың икенсе уйнаусыһы уйынды артабан дауам иттерә.

Уйындың әһәмиәте. Ҡулдарҙың етеҙ хәрәкәт итеүенә булышлыҡ итә. Балала иғтибарлы булыу, маҡсатҡа ирешергә тырышыу кеүек сифаттар тәрбиәләнә.

Йәкәл һуғыу

Уйын урыны. Был уйын йәйкөнө йорт-ҡура алдында йәкиауыл осонда йәшел сирәмлектәойошторола.

Әҙерлек. Уйында ҡатнашыусыларҙың һаны өстән артһа, балаларике тигеҙ төркөмгә бүленә. Былуйынды икәүләп тә уйнарға мөмкин.

Уйнаусыларҙың һәр береһендәунлап йәкәл һөйәктәре һәм берһуҡҡыс һаҡа. Һаҡа һөйәге һәлмәкбулһын өсөн, уның эсенә ҡурғаширетеп ҡоялар. Ундай һөйәк менәнйәкәлдәргә мәргәнерәк тейҙерепбула. Һаҡаның ике яғы бар: арҡаһы аҫта ятһа - бүк (бөгә), өҫтә булһа - алсы (әлсе).

Төркөмдәр баҫып торған урындан 3-4 метр алыҫлыҡта сик һыҙығы һыҙыла. Һәр уйнаусынан 2-3-әр йәкәл алынып, улар сик һыҙығы артына теҙеп ултыртыла. Йәкәлдәргә һуғыу сиратын билдәләү өсөн һәр ике яҡтың башлығы һаҡаны юғарыға сөйә: кемдең һөйәге алсы ятышында ята, шул беренсе булып йәкәлдәргә һуғырға хоҡуҡ ала. Ике башлыҡтың да һаҡаһы бер ятышта булып сыҡһа, улар һаҡаларын яңынан юғары сөйә.

Уйындың аңлатмаһы. Уйынды башлап ебәрергә хоҡуҡ алған төркөмдөң һәр уйнаусыһы сират менән 3-4 метр алыҫлыҡтан һаҡаһын теҙелгән йәкәлдәргә бәрә. Әгәр һуғыусы йәкәлдәрҙе һаҡа менән бәреп йыҡһа, ул йығылған һөйәктәрҙең һаҡа ятышында (алсы йәки бүк) ятҡанын ғына үҙенә ала. Йығылған йәкәлдәрҙең ҡалғандары икенсе төркөм уйнаусылары тарафынан ҡабаттан урынына ултыртыла. Сираттағы бала уйынды дауам иттерә. Ҡайһы төркөм йәки уйнаусы күберәк йәкәл отоп ала, шул еңеүсе була.

Ҡағиҙәләр. Әгәр йәкәл һуғыусының һаҡаһы берәй йәкәлгә тейеп тә, ул урынынан ҡуҙғалмаһа, уйнаусылар һуғып алған йәкәлдәрҙе кире сик һыҙығы артына ултырта һәм уйынды икенсе яҡ уйнаусылар дауам итә. Ә инде һаҡа йәкәлдәргә бөтөнләй теймәһә, яҡтар урындарын алмаштырып тормай, ә яза рәүешендә йәкәл һуғыусы төркөм йәки уйнаусы үҙ иҫәбенән тағы бер йәкәл ултырта.

Уйындың әһәмиәте. Балаларҙы мәргәнлеккә, сослоҡҡа өйрәтә, уларҙа дуҫлыҡ тойғоларын тәрбиәләй.

Бәкәй уйыны

Уйын урыны. Спорт майҙансығы, йорт-ҡура алды йәки ауыл осондағы сирәмлек.

Әҙерлек. Уйында 2-4 бала ҡатнаша. Уйнаусыларҙың һәр береһендә 10-лап ашыҡ һәм бер һаҡа(бәкәй) һөйәге. Ашыҡтар һыймалы соҡор ҡаҙыла һәм унда һәр уйнаусы берәр ашыҡ ташлай. Алдағы уйындарҙа күрһәтелгәнсә, ашыҡ ташлашып, сират билдәләнә.

Уйындың аңлатмаһы һәм ҡағиҙәләре. Уйнаусы соҡор эсендәятҡан ашыҡтарҙы ситкә сығарыуниәте менән һаҡаны 1-2 метралыҫлыҡтан уларға бәрә. Соҡорҙан сыҡҡан һөйәк уныҡы булыпиҫәпләнә һәм соҡорҙағы ашыҡтарға тағы бәрергә хоҡуҡ ала.Ә инде соҡорҙан бер һөйәк тәсыҡмаһа, ул уйындан сыға, уйынды икенсе бала дауам иттерә. Соҡорҙа һөйәктәр ҡалмаһа, яңынанберәр ашыҡ ташлайҙар. Күп ашыҡотҡан бала еңеүсе була.

Уйындың әһәмиәте. Балаларҙа ҡулдарҙың дөрөҫ хәрәкәтләнеүен, мәргәнлек тәрбиәләй; уларҙы маҡсатҡа ирешергә, йыйнаҡлыҡҡа өйрәтә.

Приложение

Башкирские народные детские игры

Игры в кости (с дополнениями)

И.Г. Галяутдинов. Башкирские народные детские игры. Книга первая. Уфа «Китап», 2002.

Ребенок начинает двигаться со дня рождения, ибо движение – основа жизни и физиологического развития. Лишь благодаря движению человек существует, развивается, строит свою жизнь, творит и работает.

Несомненно, что каждый из родителей желает вырастить своего ребенка хорошим человеком. Но ведь одного желания мало. Для того, чтобы ребенок стал физически сильной и духовно развитой личностью, надо правильно воспитывать его еще с раннего детства.

К сожалению, в настоящее время начинают предаваться забвению игры, издавна бытовавшие в народе. Современная детвора будто совершенно и не слышала о замечательных играх народа. А ведь народные игры – ценнейшее наследие наше! Их воспитательное значение никогда не уменьшалось, ибо они возникали в трудовом процессе.

Эти игры, основанные на физическом и моральном закаливании, по сути дела, являлись обязательными навыками охотника, животновода, рыбака в их повседневном труде.

Таким образом, народные игры были тесно связаны с жизнью и занятиями народа, служили средством подготовки ребенка к жизни.

Книга, исходя из методики организации игр, дает возможность самостоятельного выбора игры воспитателями, учителями начальной школы и физической культуры, родителями. Во время проведения игр необходимо иметь в виду следующее: идейность игр, воспитательное значение с физической и духовной стороны, общеобразовательные возможности. Осуществление этих целей зависит от умения организовать игру. Одна и та же игра позволяет решить ряд задач: а) укрепление здоровья (закаливание организма); б) формирование двигательных навыков; в) развитие творческих способностей ребенка; г) формирование нравственных качеств, силы воли и целеустремленности; д) развитие самостоятельности, организаторских способностей и т.п.

Во время выбора и проведения игр надо быть особенно внимательным к физической нагрузке детей. Не следует забывать, что ребенок не должен уставать в игре, а наоборот, после игры он должен чувствовать в себе вдохновение и новую силу, душевный подъем.

Активность среди детей сильна лишь тогда, когда они хорошо знают игру. Полезно повторять одну и ту же игру несколько раз. В этом случае дети во время игры чувствуют себя уверенней, все более и более совершенствуют двигательные навыки.

Неслучайно говорится: «В здоровом теле – здоровый дух!», ибо игры для детей не просто движение, а источник вдохновенной жизни и всестороннего развития, средство воспитания в деятельности, обычаях и духе народа, школа обучения, дающая возможность познать мир, жизнь, и школа труда, развивающая силу и мощь, сноровку.

Игры в кости

Игры в кости считаются древнейшими из всех существующих игр. Их происхождение связано с занятием башкир и других тюркских народов скотоводством. Эти игры упоминаются также и в эпосах и сказках башкир (например, в сказке «Золотой альчик»).

В играх в кости основным игральным предметом служат копытные косточки убойных животных – альчики из овечьих и козьих копыт и бабки из копыт лошадей и коров.

Альчики по размеру меньше бабок. Они имеют четыре положения: сверху боковая вогнутая сторона альчика – «алсы» (әлсе), противоположная положению кости «сик» тыльная сторона – «бук» (бүк), противоположная положению кости «бук» впалая сторона – «сик» (сик), противоположная положению альчика «алсы» сторона – «туй» (төй).

Положение “алсы” считается самым выигрышным.

Бабки имеют лишь две стороны. Если подброшенная бабка ляжет спинкой вверх, будет “бук”, а если наоборот – “исак” (“алсы”). Кое-где их расположения называют “лап” и “лып”. Выигрышным положением является сторона “исак” (“алсы”) или “лып”.

«Меткий стрелок» («Охотник», «Добыть волка»)

Место игры. Двор, спортивный зал, школьная площадка.

Подготовка. В игре участвуют 2-4 ребенка. У каждого из ребят по 10—20 альчиков (ашыҡ) или бабок (йәкәл һөйәге).

Пояснение к игре. Внутрь круга сложили альчики или бабки и с расстояния 2-3 метра били по куче ударной костью. Кости, вылетевшие за круг, приносили прибыль. Побеждал тот, кто больше всех собирал прибыль (добычу). В этой игре положение альчиков или бабок не имело особого значения. В большинстве случаев играли, разделившись на две команды. При делении на команды использовались разные виды жеребьёвок и считалок.

«Кто раньше выйдет замуж?»

Подготовка. Чтобы сыграть в игру-предсказание будущего, готовились кости (только что возделанные или оставшиеся после варки).

Пояснение к игре. В игре участвуют 2-4 девушки. Каждая из них должна положить доставшуюся на ее долю кость на заранее отведенное место в ряд. Чью кость первым заберет собака, та раньше всех выйдет замуж.

Игра в альчики

Место игры. Двор, спортивный зал, школьная площадка.

Подготовка. У каждого из ребят по 10-20 альчиков и один альчик-налиток. Чтобы отличить альчиков-налиток от других, его красят. По условиям игры каждый игрок дает ведущему сразу по 5 альчиков. Ведущий ставит собранные альчики в два ряда с некоторым интервалом.

Подбрасыванием альчиков вверх устанавливается очередность игроков: у кого альчик окажется в положении “алсы”, тот становится первым, “туй” – вторым, “бук” – третьим, “сик” – четвертым. Если альчики нескольких игроков окажутся в одном и том же положении, они повторно подбрасывают свои альчики. У кого их них альчик окажется в положении “алсы”, тот занимает определенное до этого место, и остальные по положению альчиков делят между собой дальнейшие места. В игре участвуют 2-6 ребят.

Бишамбак

Подготовка. В игре участвуют 2-4 человека. У каждого из них по 10-20 альчиков. Подбрасывая альчики, определяют очередность в игре (см. “Игру в альчики”).

Пояснения к игре и правила игры. Начинающий игру собирает у каждого из играющих по 2 или 4 альчика и рассыпает их по земле, подбрасывая в воздух. Альчики в положении “алсы” собираются им и с расстоянии 1 м бросаются в альчики, лежащие на земле. Если брошенный альчик попадет лишь в один из лежащих на земле, то оба альчика считаются его собственностью. А если он попадет сразу в два альчика или не попадет совсем, игрок выходит из игры. Он оставляет у себя выигранные альчики, остальные передает другому игроку. Очередной игрок начинает игру, как указано выше.

Если из подброшенных альчиков ни один не окажется в положении “алсы”, очередь переходит к другому игроку. Когда все альчики окажутся выигранными, с игроков собираются альчики для новой игры. В конце игры победителем считается тот, у кого альчиков окажется больше.

Значение игры. Учит точности броска, воспитывает стремление к достижению цели.

Золотой альчик

Подготовка. Участвуют в игре 2-4 человека. Учитывая количество участников игры, с каждого игрока собирается по 3 или 5 альчиков. Покрасив один альчик, его определяют как “золотой альчик”. По положению альчиков, рассыпанных по земле, определяют очередность игры: “алсы” играет первым, “туй” – вторым, “бук” – третьим, “сик” – четвертым. “Золотой альчик” на расстоянии 1 м от границы ставится на землю в положении “бук”.

Пояснение к игре. Первый игрок, подбрасывая, рассыпает собранные альчики на землю и, исходя из положения альчиков, не задевая другие, кончиком пальца щелкает “алсы” по “алсы”, “бук” по “бук”, “сик” по “сик”, “туй” по “туй”. Когда выигрывает то количество альчиков, которые поставлены в казну в начале игры, выигранные альчики бросает с пограничной линии по “золотому альчику”. Если “золотой альчик” после попадания окажется в положении “алсы”, игроку разрешается разыграть и другие альчики в указанном выше порядке. Кости, выигранные после “золотого альчика”, считаются выигрышными очками. В коце игры победителем считается тот, у кого набрано наибольшее количество очков.

Правила. Когда кости направляют щелчком пальцев друг в друга, кость, лежащая в положении “алсы”, должна попасть лишь в кость, лежащую в другом положении, то бросавший выходит из игры, игру начинает другой игрок. Игрок, выходивший из игры до этого, вступает в игру в порядке своей очереди, поставив в казну альчики повторно. Если “золотой альчик” после нескольких бросков так и не окажется в положении “алсы”, игрок так же уступает свою очередь следующему. “Золотой альчик” снова ставится на свое место.

Значение игры. Укрепляет суставы пальцев, развивает мелкие мышцы рук, учит меткости, решительности, терпеливости.

Сбор табуна

Место игры. Летом можно играть во дворе, на школьной площадке, а зимой – дома.

Подготовка. В игре участвуют 4-6 игроков. Заранее готовятся альчики, которых у каждого игрока около десяти. Один из альчиков покрашен. Каждый из игроков подбрасывает свой альчик вверх для установления очередности. “Алсы” становится первым, “туй” – вторым, “бук” – третьим, “сик” – четвертым. При игровом составе в 6 человек, если положение альчиков у двух или трех игроков окажется одинаковым, то они тотчас должны назвать положение своих альчиков. Кто не успеет сделать это первым, тот разделяет пятое или шестое место, исходя из положения альчиков.

Пояснение к игре. Начинающий игру, подбрасывая альчики, рассыпает их на землю и бросает вверх “золотой альчик”. После чего он собирает, сколько успеет, разбросанные по земле альчики и ловит снова брошенный вверх “золотой альчик”. Сколько альчиков попадет в руки игрока, столько и считается у него лошадей. Оставшимися альчиками продолжает игру следующий по очереди. Победителем считается тот, кто набрал первым условленное заранее количество лошадей.

Правила. Если игрок не сумеет поймать альчик, подброшенный вверх, то он выходит из игры. Если выиграны все альчики в казне, то открывают новую казну, заранее договорившись, по скольку штук ставить альчики.

Значение игры. Увеличивает быстроту движения рук и реакцию глаз.

Хакыташ (Бишташ)

Подготовка. Игра распространена среди девочек. Ее по-другому называют “Бишташ”. Берется пять альчиков или пять гладких, отшлифованных камней с воробьиное яичко. Игру можно вести вдвоем, а также парами. Устанавливается очередность считалкой или жеребьевкой. Игра состоит из 3-х частей.

Первая часть. Начинающий игру берет в руки альчики или камешки и, подбрасывая их вверх, рассыпает по земле. Пятый из упавших альчиков (камешков) подбрасывает вверх снова и, подхватывая один из рассыпанных альчиков (камешков) на земле, ловит брошенный вверх, не допуская его падения на землю. Таким же способом и движениями ловятся и остальные альчики (камешки).

Когда выловлены все альчики отдельно по одному, игрок снова подбрасывает их вверх и рассыпает по земле. На этот раз он должен ловить их по две штуки. При безошибочном продолжении игры игрок ловит альчики (камешки) сразу по три, четыре штуки.

Вторая часть. Подбросив альчики (камешки) вверх, надо их ловить тыльной стороной ладони, и, подбрасывая снова вверх, ловят сначала только один из них. Далее такими же движениями ловят два, три, четыре из них и далее все, не давая при этом им упасть на землю.

Третья часть. Большой и средний пальцы левой руки, слегка растопырив, ставят на землю. Указательный палец левой руки вывертом ставят на средний. Продев правую руку между левой и грудью, рассыпают альчики (камешки) перед пальцами, поставленными на землю. Взяв пятый альчик (камешек), подбрасывают вверх и в это время один из альчиков (камешков), рассыпанных по земле, подталкивают средним пальцем правой руки в “воротоца” между средним и большим пальцами левой руки и ловят подброшенный вверх альчик. Если подталкиваемый альчик (камешек) не прошел между пальцами левой руки, пятый альчик подбрасывается еще раз, и игрок начинает игру снова, как указано выше.

Когда альчики (камешки) по одному пропущены между пальцами левой руки, они снова рассыпаются по земле и в этот раз проталкиваются через пальцы левой руки попарно. Затем проталкиваются сразу по три, по четыре альчика (камешка).

Кто завершает первым все три части игры, тот ситается победителем.

Правила. Если альчики (или камешки), подлежащие ловле на лету, упадут на землю, игрок выбывает из игры, и он передает