V O C A B U L A R I O OCAINA

V O C A B U L A R I O

Compilado por

110 14. Leach

INSTITUTO LINGUISTICO DE V E R A N O d e l a

UNIVERSIDAD DE OKLAHOMA b a j o c o n v e n i o c o n el

M I N I S T E R I O D E E D U C A C I O N P U B L I C A

El presente e s t u d i o h a s i d o p r e p a r a d o con l a c o n t r i b u c i ó n económica

L a A g e n c i a p a r a e l Desarrollo I n t e r n a c i o n a l (AID).

VOCABULARIO

OCAINA

SERIE LINGUISTICA PERUANA

PUBLICACION NUMERO 4

E d i t o r a Mary Huth W i s e

comisión E d i t o r a E u g e n e E . Loos O l i v e A . Shell

1 9 6 9 I n s t i t u t o ~ i n ~ ü í s t i c o d e V e r a n o

Y a r i n a c o c h a , P e r ú

INTRODUCCION

El presente vocabulario es del ocaina, dialecto uvohsa que se hable en varías partes cercanas a los rios Amazonas y Putu- mayo. El nfimero de vocablos en el idioma ocaina es muy extenso y aqul presentamos una porci6n. De la gramática ofrecemos unas cuantas notas especiales a manera de introducción y orientación para el mejor uso del vocabulario.

Esperamos que este vocabulario interese y sirva en primer lugar a los indfgenas; que sea Gtii en la campaiia de alfabeti- zacián y castellanlzarión y que sea aprovechado por las personas interesadas en conocer algo sobre la lengua y los valores cultu- rales de este grupo étnico y especialmente por los lingüfstas y antropólogos.

Este vocabulario estd dividido en dos partes. La primera contiene las palabras castellanas ordenadas alfabéticamente con sus equivalentes en ocaina; en la segunda parte figuran las palabras indígenas alfabéticamente ordenadas con la traducción castellana. Los verbos se representan en infinitivo en el cas- tellano y la forma que corresponda con la del ocaina en la tercera persona del presente de indfcativo. Se ha escogido dicha tercera persona del ocaina por ser usada como base para la clasificación de los verbos, y por no existir una palabra equivalente al infinitivo castellano. El castellano que se usa para expresar los significados de las palabras indfgenas es el que, generalmente, se usa en la regi6n de la selva de Colombia y del Perú.

La compiladora desea manifestar su agradecimiento a las siguientes personas que han ayudado en la preparación do este vocabular?~: Noé Chianco y Esperanza Turoco de Neixasi, hablantes del dialecto uvohsa, La Chorrera, Amazonas, Colombia; a Ricardo Avahudsama NuAez, y Guillermo Mogoma Suarez, dialecto uvohsa, Puerto Isango, Río Yaguasyacu, Perb, así como a otras personas de habla ocaina; a Isabel Kerr y Lila ñichter por su ayuda en la copia de una parte del manuscrito; a Isabel Kerr y GracieZa Sgnchez de Mogoma por su aporte en los dibujos e ilustraciones.

C O N T E N I D O

. . . . . . . . . . . L i s t a de A b r e v i a t u r a s ix

. . . . . . . . . . . E l A l f a b e t o C a s t e l l a n o 2

. . . . . . V o c a b u l a r i o C a s t e l l a n o . Oca ina 3

. . . . . . . . . . . . . El A l f a b e t o O c a i n a 66

. . . . . . V o c a b u l a r i o Oca ina . C a s t e l l a n o 67

A c l a r a c i o n e s a c e r c a d e l A l f a b e t o Oca ina . . . . . . . . . . . . ( ~ i a l e c t o ~ v Ó h s a ) 1 6 3

. . . . Notaa G r a m a t i c a l e s d e l I d i o m a Oca ina 1 4 5

. . . . . . . . . . . Nombres de P a r e n t e s c o 175

vii

LISTA DE ABREVIATURAS

adj.

i n t r .

tr.

Colombia

~ e r G

Dialecto dyohxaya de Oca ina

Dialecto uvohsa de Ocaina

o (cualquier forma e s a c e p t a b l e )

forma incompleta

femenino dos

masculino dos

plural

singular

sufijo d e descripción

adjetivo

locativo

intransitivo

transitivo

VOCABULARIO

CASTELLANO - OCAINA

E L ALFABETO CASTELLANO

El alfabeto c a s t e l l a n o , c o n e j e m p l o s e s como sigue:

Nombre d e l a l e t r a a l a b a l a camino c i n c o macho a l a e j i d o f L e s t a agua a g e n t e h a c h a

i i g u a n a 3 j a b 6 n k k i l o 1 luz 11 b i l l e t e

m a c h e t e nombre ñame o c o t e p a l o q u i n t o r a n c h o p e r r o S emana t eLa uno v a c a examen y e r b a z a p a t o

c e c h e de e e f e

@; e h a c h e i jota ka e l e e l l e eme e n e e íi e O

Pe C U

er e erre

e q u i s i - g r i e g a z e t a

3 a c h

I

a - u u n n a h ; h v e n f a a 61 - j a h u u n a h

j d h a a j í f i a v a a l a c a s a - f o o j o h

j á j a a n

a b a j o - a a n , aanf ia ; f loofi i , ñ o o f t i j 6 n

a b a l o r i o - l l f o o n j i n

a b a n d o n a r - f i o t s i i m a 11

a b a r , i c o - v e n h v e d y á á v o j o

a b e j a - dyohÚ6raco a b e j a g r a n d e - b 6 6 b u r o c o a b e j á n - Gfiooncho nuuma o t r a s que pone11 m i e l :

j u h c 6 b v o j o m a ; o h t í f m o n j o n m a

a b o f e t e a r - n o x o o j o 1; b o t s o o r o 1

a b o r r e c e r - a v o o h x o r o 111

a b r a s a r - f o o h t o 111

a b r a z a r - bag6Óvu 11

a b r i r - f u u r a 111 a b r i r l a b o c a -

f a x o o t y a h u 1

a b r o c h a r - t u u n h 1 ( b )

a b s c e s o - j G m o o n j i n ; j S t v o o t u

a b u e l a - t o o h t o

a b u e l o - u u h t o

a b u n d a n c i a - j u x a a j á f i i ; j u x á á f i a ; 86xu j a n h d y t á n j a ñ i

1 a c 6 - b a h ; b a

1 a c a b a r - i o o u 1; uuhxa 1

I acarahua~6 (pez) - t s f f y i n a

.l a c a r r e a r - a d a i i t i 1

I a c e i t e - f a j i i n

l a c e r c a r s e - a n u r a h t u 11

a c l a r a d o - f f o n h x o h

a c l a r a r ( j u g o de l a y u c a ) - j u u d s a I T T a c l a r a r ( a g u a ) -

ñoonmo J T T

I acompaf iar - a h t i i h f o II

I a c o n s e j a r - d y u u r o 11; f a h x a a j o 1

I a c o s t a r - i i a n 111; t u u d y a 1

I a c o s t u m b r a r s e - j a a v i 11 a c o s t u m b r a d o - j á & v i t y o

I a c t i v a r - ñ o n j f í n h t i h t a

l a c t o - n a j f f n h x a

I a c u c h i l l a r - t u u n h 1 ( b ) ; x a y o o h c o 1

acusado r - dyui laaf iasháhtyoma

a c u s a r - dyufiááfia T T I ; o o a a á n h

l e a c u s a a é l - I I n j a n jádyuE66f ia j a h a á n h / f f n j a n j á h o o a i j a h a á n h

I a c h i c a r - s o g ó t u h t a 11

a c h i o t e ( a r b u s t o que d a un c o l o r a n t e ) - ñofi6Ónya

achunk ( c o a t l , a n i m a l s i l - v e s t r e ) - f iamd6nhxohtyo achunk g r a n d e - f io i ibnxohtyo

a d e l a n t a r s e - o o h f u 1

a d e l a n t e - ohfuf ih

a d e n t r o - xomGi5

a d h e r i r - m a a r a TI

a d i v i n a r - maiiaahto II a d i v i n a r e n un b a i l e -

o n j a a n f i 1

a d m i r a r s e - t u r ó ó n a 111

a d o l o r i d o - 6 6 h t i

a d o r n a r - o v ú t i h t a a d o r n a r c o n una c l a s e d e a l g o d ó n - f a a f i a n T I

a d o r n o s - f o n j a a n t f r a ; l l i o o n j i n ; o v G b h t a j a ñ i

a d o r n o d e l a c a s a - d y a y f i v i

a d u l t o - j a h f í n s a ; j a h f f n c o

a f a n i n g a ( b o a ) - d y a y f f h o

a f i l a r - g o o u 11

a f i r m a c i ó n - j f i a n ; J i f ; j uu

a f l i c c i ó n - j a h á á n t y o ; a ñ i t y 6 h

a f r e c h o d e y u c a - t s i v o o x o ; j a n h t a a t y o

a g a c h a r s e - b o h t y a a h u 1; j o r o o á h u 1

a g a l l a , b r a n q u i a - j o h x Ó Ó t s o r o

agamf ( a v e ) - f i i j f l n x a

a g a r r a r - u r 6 6 t a 11; f o o g a 1

a g i t a r - g o o t u 11; í f p a 1; j i i o II t r . , 111 i n t r .

a g i t a r l a l e n g u a ( f u e g o o v í b o r a ) - t s i r a a h f u 1 1 a g i t a r s e - f p a d y u

a g o b i a r s e - d y o h a a v o 111

a g r i o - d y ó b h t i ; f i 6 ó t s i ; f i o t s Í l h t y o i i n j a n

a g u a - fíoon / Aoonjun g o t a d e a g u a - f i6Ónvara con a g u a - ñ ó 6 n j u n r a a g u a t i b i a - d y o h ó ó j u h a g u a c a l i e n t e - d y o h ó ó j i

a g u a c a t e ( B r b o l ) - nomGGro

a g u a j e ( P ) alme mera) - xonvuifa

aguajaZ - xonGdvaga

a g u a n t a r - marfif ihtyo 11

a g u a r d i e n t e - a h t i h t y ó j u ; j obbfixa j u

a g u j a - a h f t y o

a g u t i ( r o e d o r ) - fGGtyo; moonno

a h o g a r s e - dyof iá6hcho 111; xamoonhf i a t i 1

a h o r a - buroÓh; j á y i ; n á h 6 a h o r a m i s m o - bur6Óvum~hmu

ahumado ( c a r n e o p e s c a d o ) - x ó ñ a a h t a

ahumar - xoofia 1 1

a h u y e n t a r - d s a a r u 1; d y u r o o v u 11 a f u e r a - xoofiu

a i r e - j u v ó ó n ; j a f i ó 6 n f i o

ají ( p l a n t a ) - j a h f ? í l l a a j í ( f r u t o ) - j a h f f f h o v u

a l a - f o n f i ó ó n v u c a

a l a b a n z a - t s i r Ó 6 h c h o x a ; ñ o m ú ú n h t y o x a

a l a b a r - ñ o m ú f i n h t y o II

a l a c r á n - a h x a a h c h o

a l b o r e a r - f u u r a

a l c a n z a r - f a a r a 3 ; n a v í h t a 11

a l e g r a r - j o n h x o n E o n 111 a l e g r a r s e - t s i i r o l l i 1

a l e g r e - a h t i h f o y f d s a ; b u 6 c a ; t s i r o l l í h t y o ; t s i r o l l í d s a

a l e g r í a - t s i r o o h s h o m f i x o h j a x á á x a r a

a l g o d ó n - f f a a n / f f a a n j a á r b o l d e l u p u n a - f l a n y a h i l o d e a l g o d ó n - f f a n h o

' a l g o d ó n a b s o r b e n t e - f i á á n y i n a

a l g u n o s - t y a a s a h ; d s ó ó h b a m a

a i g G n d f a - m á á n a h a d s Ó ó n R 6 ; u u r o b á h

a l i m e n t o - o x 6 Ó x a

a l m i d ó n d e y u c a - b o o y g á x o b e b i d a d e a l m i d ó n d e y u c a - b ó ó c h o

a l t o - á á f i i ; f'oohxo u n a c a s a a l t a - a a ñ í h f o o h a b l a e n v o z a l t a -

f o o h x o j a g Ó 8 d y a h i ¡ a l t o ! - i f i r o o r a h i !

ami

a l t u r a - a ñ i i h o ; t y a v f i G r o s u a l t u r a - t y á h a ñ i i h o

a l u m b r a r - f a a y i T I ; f a y i i r o T I ; b u u g o ; u u f a 11

a l u m n o - d y u r 6 6 x a f i a / d y u r Ó ó x a i i a dyf i f i roño- ;ama

a l u m n a - dyurÓÓxaf ia d y u u r o ñ o i i $ h i c o

a l l á - t y a f i ó ó n más a l l a - d s o h r u ú n h ;

d s o h f Ú f i E o n h ; d s o ó n b a h

a l l f - t y a a n ; d s i r á j u n h a l l f n o más - t y á 6 n K a m a d e a L l f - t y á f i n E o ,

t y a a n n o m ó ; t y a 5 Ó Ó n a a alll e s t a ( a n i m a d o ) -

d s i r 6 3 u n h a l l í e s t á ( i n a n i m a d o ) -

d s i r g h / d s i r 6 j u n h e s t á a l l f - d s 6 Ó n j á h a a n

l a m a b l e - x a m d 6 f o

a m a r - a h t f f d y o 111; x a x a r u 1; i i h m 0 TI; Ó n j u n

a m a r g o - f i ú r o a m a r g o ( f r u t a v e r d e ) -

x Ó 6 n h t u

a m a r i l l o - bÓÓra

a m a r r a r - g a a n 111 ( b ) ; o c a á f u 11; t o o n h f o 11;

l o a m a r r a - t y a g á t o o n h f o

l o e n c a r c e l a - fia j á t o o n h f o

a m e n a z a r - f a h x á f u t a 11

a m i g a - d y o h i i c o ; d y o c ó ó t a ; d y o m a t a r B c o

h a c e n a m i s t a d - j á á d y o - c ó ó t a i ; i i n j a n h j a d y o m a t a d s á h i c o

s u s a m i g a s ( 2 ) - j á g o d y u h x a c á j a

amigo - d y o m a t a r á f i a ; gódyuuma

h a c e n a m i s t a d - j á 6 d y o m á á t a i

ampirk, a p i r k ( p a s t a h e c h o d e t a b a c o y m e z c l a d o c o n s a l d e m o n t e , c o r t e z a d e u n a p a l m e r a ) - o h t i i r a

a m p u t a r - j u u b o 1

a n c i a n a - j a h í f n c o

a n c i a n o - j a h í í n m a

a n c h o - a j á á r a

a n c h u r a - a j a a r á h y o ; a j a a r a h c h o n ó

a n d a r - maaxa 11

a n e g a r - b o o h i I

a n g u i l a ( p e z ) - a f u n h 2 o

a n l ( a v e ) - o o i n

a n i l l o - onoon t y a v ó c o

a n i m a l - d y o h x a a n ; JanhdyÚGsanu

a n i m a r - o n j Ú 6 n r o h s a 11

a n o - numoonhf i

a n o c h e - a a h i h n a t y ó n

a n o n a (P) ( t i - b o l ) - t o x o o y a

a n t e a n o c h e - j u u h t o h n a t y ó n

a n t e a y e r - j u h t o r u h ó h f o ; j u u h t o bdh

a n t e b r a z o - oi ióncona

a n t e o j o s - o j f iboco

a n t e p a s a d o s - j o o d y o r u u u s á i i i

a n t e s - n a h á á x o h

a n t e s d e - muna ñ í h m u ; ÓÓhforáhmu

a n t i g u o s - j o o d y o r u GGsa

a n t o r c h a - x o b i i h a

a n u d a r - g a n m i i t i 1

a n u n c i a r - d y u ñ á á ñ a 111

a n z u e l o - I e h x o o t i

a ñ o - d y o h o o n j i n

a ñ u j e ( a g u t l , r o e d o r ) - fGGtyo

añujecaspi (P) ( á r b o l ) - amdáro

a p a g a r - t y o o h s a 11 t r . ; t y o o h s o 111 i n t r .

i n o l o o l v i d a ! - ixomuxó t y a t y o h s á oon!

a p a r e c e r - x a l l i i b i 1

a p l a s t a r - t s a a p a 1

a p r e s u r a r - j a h u u n r o 111 a p r e s u r a r s e - t s o o v e 1

a p r e t a r - t s a a c a 1 a p r e t a r c o n e l p i e -

t s a c a v o 11

a p r i s a - jahfifiniia

a p r o x i m a r s e - i n j a n h o n h u n

a p t 7 a s a

a p t o - o n j u n r ó h c h o

a p u n t a r - muuzo 11

a q u e l - x a h i i f i a a q u e l l a -L x a h i i c o a q u e 1 i . o ~ - xGGsa

a q u f - b á ; bÚn a q u í e s t á - b á j á h a a n i v e n a q u í : - i b a h g á j i ! d e a q u l - buunfió a q u í , no más - búfifiomah

a q u i e t a r s e - ui?oonfiÓvu I

a r a d o - t a b o x á á t s i c a

a r a i l a - o o r u a r a f i a g r a n d e - d s a a h b o ;

móñaa ru a r a ñ a d e mon te - m á c o o t u

a r a ñ a r - c a a y i 11

o t r o s B r b o l e s : a v i i x a m á r o , c o p i i r o , d s o r u f i d y o , d y o o l l a , f u r o o d y o , g a y a a d y o j i í c h i r o , j o n h t y ó d y o , maahcha , mÓcaro, ñoxÓÓdyo, Ó l l i f j o h u u n - c h a , t o g a x o i i 5 6 ñ a , t o n f i d c h a , t o o m e , uxÓÓdyo, x á h t y o d y o , x o h á á h t y a , x 6 v e e d y o

a r b u s t o - d y a r a n

a r c i l l a - f i o o x o j ó r u

a r c o d e f l e c h a ( j u g u e t e ) - t s i p Ó x s t y a

a r c o i r i s - Ó l l i i h o

a r d e r - b i i h 1 ( b )

a r d i l l a - c a j í f n c o , t s i h t s i h f f f c o

a r e n a - I l f o o n J i n , l l f o o n h i n

a r e t e - x o ñ o o n t y a v ó c o

a r m a d i l l o - d s o o j o ; ñó6nEon

a r m a d i l l o p e q u e ñ o - ñ o n ñ 6 n h d s o

a r ~ ~ a r - a a t i 1

a r p ó n - o u d y á á t y a ; o u d y á t s a h s o

a r p o n e a r - oou 1

a r r a n c a r - buudyo 11

a r r a s t r a r - g o o n j o n 11

a r r e b a t a r - buudyo 11

a r r e g l a r - f o ñ o o v e 1

a r r e m a n g a r - p a a x o 1

a r r e p e n t i r s e - t u r o o b u 1; f o n j u n h f o 111

a r r i b a - a a m i j ó n , a a f i i ; bufioon, bufio6nh

f m i r a a r r i b a ! - i a a i i i h a x á n !

r í o a r r i b a - t y a a u o h f n x ó / o h f 6 x o h

a r r i e r a ( e s p e c i e d e h o r m i - g a ) - mof íaa i i á j inh ;

n a j i i n c o

a r r o d i l l a r s e - f a d y o o g a h u I

a r r o j a r - a f i a a n t y o 11

a r r o l l a r - buufia 1

a r r o y o - t y a a u

1 a s a d o - oohu II i n t r .

a s a r - dyoou 1

a s e 8 a z u

a s e r r a r - x o o n j u n 11 a v e n t a r - juuvo 1

a s f - t y a n j a n h ; j u u 1 a v e r g o n z a r s e - m a y i i n s 111

a s i r - f o o g a 1 1 a v i ó n - d y á h i i h i

a s o l e a r - n u u n h t a 11

a s o m b r a r - f o j o o h u 11 t r . , I i n t r . ; t u r 6 6 n a III

a s t u t o - fGGro

a s u s t a r - t u r ó d h t y o t a 11 a s u s t a r s e - t u u r o d y u 1

a t a j a r - j o o n h u n h t a 11

a t a j o - t 6 v u u h t ya

a v i s a r - dyuiiááfia 111 i n t r . dyuuro 11 t r .

avispa - oiiuunma o t r a s e s p e c i e s d e a v i s p a s : a a b o r t t y o ,

d y a j i i h i nuuma, dyux6ávu nuufia, f a j a h i r á m a , f o r a c h o f i i x 6 , fioiioJunmábco

a v i s p e r o ( d e oiiuunEa) - oiiuunya

a t a l a y a r - t so i iooxo 1 1 a x i l a - ur66hyavo

a t a r - o c á á f u 11; gaan 111 (b)

a t a r d e c e r - joodyo 11 a t a r d e c e - t y & j c o d y o

a t a r r a y a ( r e d ) - u r 6 x a t u

a t i s b a r - x a a n h t i T

a t i z a r - h o o r u 1

a t o l l a r s e - g a r a h i I

a t o r a r s e - a a n h t u 1

a t r a c a r - t s i i n h o n 11

a t r a g a n t a r s e l a g a r g a n t a - a a n h t u 1

a t r á s - j i iuhxo; muunh, m66noh

a u m e n t a r - j o o n h t a 11; o x a a h t i 1 intr.

a u t o r i d a d - a h t i h t y ó m a l u g a r d e a u t o r i d a d -

a h t i h t y o n o m b

I ayahuasoa ( l i a n a ) - oniiaanhon

a y e r - j u u h t o

a y u d a n t e - narfifihxama a y u d a n t e d e l dueflo d e l a f i e s t a - dyobf ixama l a e s p o s a d e l a y u d a n t e d e l a f i e s t a - d y o b f x a c o

a y u d a r - n a a r u 1

a y u n a r - t y o o b u f

a z o t a r - j o n h o n n c d j o 1

a z o t e - t y o n j á n h o n h c o

az f ica r - f i aamurá jo ru

a z u l e j o ( p a j a r o ) - j a r n i t s o h f f v i

a v e ( l o s que v u e l a n p o r s i mismos) - d y á h i i h t a 1

b a g r e ( p e z ) - d y a f f f h t y a b a g r e pequefio - o d s i i h o

b a i l a r - dyoova 111; ñoomun 1

b a i l a r y a d i v i n a r - o n j a a n f i 1

b a i l a r ( b r i n c a n d o ) - t a v f h o t a 11

b a i l a r i n e s - f iomdánhin; o n j a a n f i l l l h t s i

b a i l e - d y a r u u h x o

b a j a r - t y a a s a 11; x o o r a 1 b a j a r ( h i n c h a z ó n ) -

ñooan 111

b a j o - a a n , aani ia e s t á d e b a j o de l a mesa -

d y a v o o j o a a n t y á h a a n s e v a a b a g o - aanf iah

j á j a a n

b a l a ( p a r a e s c o p e t a ) - cóvoohxo

b a l a n z a - f a h x a r á á v o j o

b a l s a - t o n h á á n v i

bambú - j u d s 6 6 n / j udsóó . jun p a l o d e bambú p a r a b a i l a r

- j u d s ó c o n a

b a n a n a - j u x á á c o n a

b a n c o - b i i f i i r á á v o j o , biiñirááco

b a n d e j a - ñoxÓÓvaga; b a n d e j a

b a n d e r a - b a n d e r a

b a ñ a r s e - ñ o o n j u n 1 l u g a r donde s e b a ñ a -

K o n j u n t s a j Ú Ú h t o ; f ionJuunhxañom6n

b a r b a - j 6 Ó n j i n

b a r b a c o a - d s i ó ó d s i v o ; x o y l l d s i v o

b a r b a c o a g r a n d e - x o y í f h a

b a r b a s c o - onmán ( Q r b o l ) - onmáán j a r o l f o d e b a r b a s c o -

onman j a h s ó x o l o t r a p l a r t a v e n e n o s a -

f i j h i x o d y o

1 b a r r a n c o - t o h f á h f i

b a r r e r - d y a a h o n 1 dyahoonhxóma 111

b a r r i g a - g 6 6 j o

b a r r i l - f u x ó ó h x o r a

b a r r o - t y a v ó ó g a

b a s t a n t e - t y a a h b 6 m a ; Ó6xu

b a s t ó n - f a d y ó h c o v o

b a t a n ( p a r a m o l e r l a y u c a ) - t o o n r a v ó j o , v u c a r á á v o j o

p a r a m o l e r l a c o c a - j i i b i h c Ó 6 v o ; t o o n r a c ó v o

b a t e a - t Ó 6 n r a h i ; t o o n r a v G c a

b a t e a ( u n p i l ó n a l t o e n que m u e l e La c o c a ) -

j i i b i h c 6 Ó n a ; t o n j u n h x a c ó n a

b a t i r ( l a pona) - boonma 11

b a u t i z a r - b a u t i z a 1; j f ihohfo j 6 j o x o o t u

b a z o - b o r u f i h x a t y o

b e b é - x a v i i n

b e b e r - fiooxo 1

b e b i d a - f iox6bhxa / Aox6bhxa ju

b e b i d a d e y u c a d u l c e - j o d s i i / j o d s i i j i

b e j u c o - d y a h 6 6 f e c l a s e s u a v e y d u r o -

ds66zi / d s o # i h 6 f c o t r a s c l a s e s d e b e j u c o o eárnPshi: c a a y i h 6 c o ;

c o y í l h o f e ; f o j ó ó h o f e ; jonhÓÓn$a f a h t i h o c o ; mojÓ6nhofe ; n a v u c a h b ó f e ; t s o i i ó ó h o f e

beZZaco caspi ( á r b o l m e d i c i n a l ) -

d l l i f l o h u u n c h a

b e l l o - xarÓÓga

b e s a r - t s o o n h g o 11

b i e n - a x a a n ; d s i f ; f á n j u n e s t á b i e n - d s í f j á h a a n s u s b i e n e s -

j a f o n j a a n t i r a

b i l i s - u h t o o g a

b l a n c o - f u r g á n z a

-

b l a n d o - j a a n t s a

b l u s a - a i i í f n h c a

b o a - toxÓÓhyo b o a s d e r f o - toxÓÓhyo;

j a m l f n j o r u t o x b ó h y o boa a f a n i n g a - d y a y í í h o b o a t e r r e s t r e , b o a a r c o i r i s - d y á a n a , fodyoome

t y o r o o h o o t r a b o a que h a b l a como p i n s h a - Aoxaahyo

bobo - xááxa f i i t yoma

b o c a - fOOU b o c a d e l r l o - ú6rá

b o c i n a ( h e c h a d e c u e r n o d e v a c a ) - mocácona ; ( h e c h a d e cola d e un a n i m a l ) - mooru

b o l a - dy6Óxohxo

b o l i t a - I l i ó b n f i l o n t i

b o l s a - AarÓÓca; t y ó ó r a

b o l s i l l o - d s o p o o r o

b o m b i l l a e l s c t r i c a - f a y i r á f i l o n t i

b o n i t o - t y Ó 6 n a ; f ó n j u n ; x a r 6 6 g a

boqaichico ( p e z ) - n6Ónhso

b o r n s ( g r u p o i d i o m á t i c o ) - b o r á y a h

b o r d e - f a h ó ó h c o ; f o o h y ó

b o r r a c h o - jóbuuma

b o r r a c h a - jÓbuuco

b o r r a r - t y o o n 11 ( b )

b o s q u e - t y á á v o / t y a a v o - y í l n a ; t y a f i á á n h i n

b o s t e z a r - a f a a x o r á l l i I

b o t a r - a a i n 1; b o t a r muchas c o s a s -

i i n t s a / u u n t s a 1 u n t s a a m a 11

b o t e l l a - f u x 6 6 h c o n a

b o t ó n - t u u n t y a v Ó Ó c o

b r a n q u i a - j o h x 6 Ó t s o r 0

b r a z a l e t e - b o j a n

b r a z o - dyuxa- l a p a r t e i n f e r i o r d e s u b r a z o - j áho f ióncona

' l a p a r t e s u p e r i o r d e s u b r a z o - j & d y u x 6 á v u

b r e a - j u v o c á r a

b r i l l a n t e - 1 f v l ; j f if ifo

b r i l l a r - j u f Ó Ó h t u h t a 11

b r i n c a r - j i i h s o 11

b r o c h e - t u u n t y a v Ó Ó c o

broma - m a t ó h c h o x a

b r u j a - t a r u u n c o

b r u j o - t a r u u m a

b u c h e - oxóxapo

b u e n o - f ó n j u n

b u f e o ( d e l f í n ) - a%á&nu

b i h o ( a v e ) - afif ixo; boboonu

bujurqui ( p e z ) - f u u x o ; f u x 6 Ó h f u c o ; j f i b o o j o ; n u f i o o r o t u d s o ; sf ivo;

t e e n h d s o ; t o c o r f i h y o ; t ú d s o o

1 b u l l a - j u h t á h f u

I b u p r e s t o ( i n s e c t o ) - á n h m í i t y o

b u r l a r - x a x a a v u t a 11; í i a a r o 111

C c a b e c e a r - a r o d y a g a m a 111

I c a b e l l o - o o h f o ; o h f o t o h ó ó f e

I c a b e z a - o o h f o

I cacacoc2n ( c ) ( a v e 1 - l l i o o v u

I c a c i q u e - a h t i h t y ó m a ; f a r á á h f u m a

c a d a - t y a a - (SD) -dyuh c a d a p l a n t a - t ~ a a r ó d y u h c a d a uno, i n d i v i d u a l - m e n t e - a a n ñ i x ó c h i h

I c a d á v e r - u r á n a j i i n m a

I c a d e n a - fux6Óhyo

c a e r s e - o o h a 111; j o o v u 1; f a a t i 1

c a e r (fruta m a d u r a ) - f a a t i 1

c a e r ( h o j a s d e l á r b o l ) - j o o v u 1

c a e r ( e n e l a n z u e l o ) - g o r a a v i 1

c a e r ( g r a n i z o o f r u t a ) - j o r a a t y ó j o 1

I cahuana ( b e b i d a d e a l m i d ó n de y u c a ) - bÓÓcho

c a l v o - f i y i i E 6 n t i h o o h f o I c a n d a d o - t o o f i u r 6 v o c o

c a i 1 2

c a i m a n - jonh66nma; d y o o d s a jonhóónf i a , j u h t o h f u jonh66nma

c a i m i t o ( á r b o l ) - j a h f f f h - xoyo

c a i m i t o ( f r u t a ) - j a h f í f h x o s o

c a j ó n - j o n f á á n h u c a j ó n g r a n d e -

j o n f a n h u x 6 r a c a j o n c i t o -

j o n f a n h a s h í d s a

c a l a b a z a - mofiáanfu; t o o n h f u

c a l c u l a r - f a h x a a j o 1

c a l d o - m a a j i n ( h e c h o d e l t u b é r c u l o d e y u c a d u l c e ) - b Ó 6 d s i j i ( h e c h o d e l a s h o j a s de y u c a ) - pGra / p f i r a a j u ,

p G r a a y i , p u r g a v a r a

c a l e n t a r s e - d y 6 t u ; d y o h o h s a

c a l i e n t e - dyóho

c a l m a r s e - b66hu 1; caÓÓniia 111

c a l l a m p a - t s i i x o

c a n

c a m i n o - n a a j o n ; -jo h t o

camino c o r t o , s a c a r i t a - t ó v u u h t y a

o t r o camino - a$íírajo camino a b i e r t o - -

o o x u h t y ó h t o

c a m i s a - a m f f n h c a

c a m o t e ( p l a n t a t u b e r o s a ) - b o t y o o t y o

campo - f i o n h c h o n ó campo d e j u g a r -

oruhxah6Bvo

canagucho,, (C ) ( p a l m e r a ) - xonuufía

canaguchaZ - xonfifivaga

c a n ( p e r r o ) - j o n h x o

c a n a s t a - f i a a r o ; j o x ó ó v u r a

c a n a s t a r G s t i c a - t i & Q n h f u r a

c a n c i ó n - íiomunhxa á d s a

c a n c i o n e s - ñ o m á á n j i n / f iomáánj i n h t a

un l i b r o d e c a n c i o n e s - BomuÚnhxavu

c a l l a r s e - b á b h u 1; f o n ñ i i v i 1

cama - u n o n h x a t s f f v o ; f o j ó ó y o

c a m a l e 6 n - ñ o v á á h y o

camarón - j o x a a h u

c a n d e l a - t y a a r o c a n d e l a ( t i z ó n ) -

x o b i t y o

c a n g r e j o - ohxÓÓroco

c a n i l l a - í iañavf i roga

c a n o a - j o n f g á n h u c a n o a p e q u e ñ a -

j o n f a n h a s h f d s a

c a m b i a r - muuno 11 I c a n s a d o - n a y f n a h s h a

c a m i n a r - maaxa II I c a n s a r s e - n a y f i n a 111 t s a j Ú Ú n a 111

c a n 1 3 c a v

c a n t a n t e s - ~ o m á á n h i n , RÓ6munñots i

c a n t a r - ñoomun 1 c a n t a r ( u n s o l o p o r e l camino a u n a f i e s t a ) -

n a a f o l l i 1

ca í í a b r a v a - foocai iGGhtya caf ia d e a z u c a r - fiaamGra,

Í l a m u r á á h t y a

c a p a z - o n j u n f 6 h c h o

c a p i b a r a ( r o n s o c o , r o e d o r ) - Íi0Ónma

c a p i l l e j o - í l a r ó t s i c a

c a p i t á n - a h t i h t y ó m a

c a r a - d y a a a

c a r a c o l - c á á n h x o

carachama ( p e z ) - m u x a a t y o ; c a a r a ; j a m i i x o

?arana ( p a l m e r a ) - a y í l v i r o

c a r b ó n - x ó 8 a a t y o , xÓZaa

c a r b o n i z a r - xofiaafia 111

c á r c e l - t o n h f ó x a x o

c a r g a - o n c 6 x a

c a r g a r - o o n c o 11; d y u u x a 11

l o c a r g a ( s o b r e l a ' e s p a l d a ) - t y a J g h o o n c o l o c a r g a a l hombro -

t y a j á d y u u x a

c a r n e - d y a j l l h x a ; o n h a a n j i n

montón d e c a r n e e n un b a i l e - f 6 6 j o t s i

c a r r i z o - j u d s ó ó j u n

c a r t u c h o - cÓvoohxo

c a s a - f o o / f 0 0 j 0 ; x o ; hxo

e s t a c a s a - ~ U U X O

c a s a r s e - o o n c o 111; oonma 111; oon 11 (b)

s e c a s ó ( h o m b r e ) - j a h o o n c ó h s h a

s e c a s ó ( m u j e r ) - j ahoonhibhsha

c a s c a b e l ( c u l e b r a ) - namaafii

c á s c a r a s - n a c g á n ; xoiififihca

c d s c a r a s d e l guabo - j o v u h t a n a c b b n

cashapona ( P ) ( p a l m e r a ) - t y o r o o a y o

c a s i no - mafGh -fii c a s i no c o n o c i d o - mafuh

o o r o j a l l f ñ i

c a s t a f í a ( f i r b o l ) - j o f á á y a

c a t a r a t a - d y a j i i h i ; g o t d h i

c a t a r r o - m o r a a j i n

c a u c h e r o - j á á f i i r a cÓtyome

c a u c h o - j & & % i r a o t r o s g r b o l e s d e c a u c h o :

a r 6 s a h t y a ; d y o o l l a ; dyÓóxoya

c a v a d o r - f u s ó b x a f i a

c a v a r - f u u s o 11 p a l o p a s a c a v a r -

f u s o x a c 6 v o

c a z 14 c l a

c a z a b e , c a s a b e - j u u x 6 / j u u x á r a ; nucdd / n u c ó d y i

c a z a d o r - a a n h x a t y 6 m a ; jfinnoome

c a z a r - j u u n n o 111; j u u h t a 11

s e v a a c a z a r ( c o n t r a m p a ) - j a j u u h t a c a z a r c a m a r o n e s y c a n g r e - j o s c o n c e d a z o -

muuro IT c a z a r c o n r e d - u u r o II

c e d a z o - j a n h t i d s á á f i u ; an f i l xa i iu

c e j a - d y o r ó ó t y o

c e m e n t e r i o - t y a r a h f o - j f i n h t a ; d y a j u h x a h 6 d v o

c e n i z a - o h t i i h i

c e n t r o - a t y o - l a p a r t e d e l c e n t r o -

j á h a t y o o r á

c e r b a f a n a - f a j f f h x a t y a

c e r c a - BLZurah

c e r c a r - x o o a 1

c e r c o - d y a h o o n u ; x o á h o n u c e r c o pa ra man l -

d s i Ó 6 h i

c e r d o - j o o v a

c e r n i r - j o o r u II

c e r r a r - j o g o o r o 111; b o o h t u I

c e r r a r La b o c a - f anmoonxo

c e r r a r l o s o j o s - u n o o n c 6 h u 1

c e t E c n ( á r b o l ) - c o v i i á y a ; m a f i i i r o

c i c a t r i z - p a y á a b a r a

c i e r t o Les c i e r t o ? - ¿ j a a n t s Í x a h ?

p o r c i e r t o - x o d s í h ; j a a n c h o n 6

c i g a r r a ( i n s e c t o ) - t l a a n h x o

c i n c o - t y a h f ú ú f o r o h

c i n t a - t s o v a á h f i h t y a

c i n t u r ó n - a n h t i r 6 h y o c i n t u r ó n d e b o l i t a s -

l l i o o n t u v 6 d s a

c i r c u l a r - munhcoona 1

c i r i o - m a j a n h c ó n a ; v e l a h c 6 n a

c i u d a d - f a r a a h f u f i b ; uhyoohx6 ; ÓÓxu fo366n

c l a m a r - b a a r o 111

c l a m o r - b a r 6 Ó n j i n

c l a n - j a f i axo u n o s c l a n e s :

ci iyoxaiio d y o h ú d r a j a i i a x o f a h t i i d y a j a n a x o f f o o h t a j a n a x o

c l a 1 5 c o l

I ( c l a n e s - s i g a )

j Ó J a a j a f i a x o mofiá6nhfio n u f i o o n l l a j a f i a x o oh f Óxoh j a n a x o t o x 6 6 i l a j a f i axo t y o ~ á á n j a f i axo t y o r o o h f i ja f iaxo uunnóónya xonfiú ja f iaxo

c l a r a m e n t e - f foonhxóhmu; xomudyán

c l a r o - f f o o n h x o h ; j i o s h l d s a h

c l a v a r - t u n h c h o f o 11, t u u n h 1 ( b )

c l a v o - f u x ó ó h t y o f o

c o a t f ( a n i m a l s i l v e s t r e ) - f iamG6nhxohtyo; ño f ióxoh tyo

c o b a r d e t u r o o h t y ó h o

c o b i j a - b o h t u d y á c a

c o c a ( p l a n t a ) - j i i b i r o

c o c e r ( c o c i n a r ) - d y o h o o f u 1

c o c i n a ( u n a c a s i t a s e p a - r a d a ) - d y o h o f u r 8 ~ 0 ;

oxóxaxo

c o c i n a r - a a s a 11; d y a a n a 11;

d y o h o o f u I i n t r . ; dyoou 1; oohu 11

l o c o c i n a ( e n c i m a de l a c a n d e l a ) - t y a j d d y a a n a no e s c o c i d o ( a s a d o ) -

6 h a i l i b i e n c o c i d o - t y á h o o h u

c o c i n e r a - d y o h o f u r 6 c o

c o c h a ( l a g u n a ) - j o n h á á n j i n

c o d i c i a - a j f f n f i a h s h a

codo - n a r ó ó h t y o

c o g e r - muunh 1 ( b ) c o g e r u n a s f r u t a s c a i d a s - dyaaa 1 c o g e r l e ñ a - dyaamon SI1 c o g e r f r u t a d e l á r b o l . -

muunh I ( b ) ; t a a g u 11 c o g e r u n a s f r u t a s -

t y o o s o 11 c o g e r t o d o f r u t o d e l á r b o l y h a c e r m a d u r a r e n l a c a s a - f o o v o 11

c o g o l l o - JohxÓ61-a c o g o l l o r e n u e v o -

j ohxÓ6tya c o g o l l o r e c i é n c r e - c i e n d o - d y a h a a n h c h a

c o g o t e - rnorfiGxo

c o j o - ñónhuunma

c o l a - ohoo- s u c o l a ( d e a n i m a l ) -

j á h o h 6 ó t y a s u c o l a ( d e a v e ) -

j áhoh66vu

c o l g a r - t y o o j u 1 c o l g a r s o b r e s o g a o p a l o

- j o o h c h a 1

( c o l i b r í ( p á j a r o ) - f a h t f c h t y o

c o 1 i 6 c o n

c o l i n a - tyavf i f i ro

c o l m e n a - p g c a a y a

c o l o c a r - n a v f h t a Ií

c o l o r a d o - t s l r h o

colpa, a b r e v a d e r o ( d e l o s a n i m a l e o s i l v e s t r e s ) -

j á á u n i l o ; x o f i á h t i ñ o

c o l l a r - ñonmáánho c o l l a r h e c h o d e l o s d i e n t e s de a n i m a l e s que s e u s a e n l a s f i e s t a s i n d c g e n a s - a h t i i h o c o l l a r de c h a q u i r a -

l l i ó ó n h o n i i a

comadre - a y o b f x a c o

c o m a d r e j a ( a n i m a l ) - ñámuunhfio

b i n j a n j i n h f u u r á como e s o - t y a n j a n h a s $ h a d i c h o - t y a n j á n h

j ahÚÚnna

compadre - d y o b f í x a m a

compaí lera - d y o h i i c o

c o m p r a r - j o o h s a 1

c o m p r i m i r - t s i i p o 11

c o n - muunh to ; J Ú n ; h s e v a c o n 61 -

j amuunh to j 6 j a a n ; i i n j a n h j á j a a n

c o n c a r n e - d y a j i h x a j ú n voy c o n m i s e f io r -

c a h t i h t y o m á h x66n

c o n c u ñ a d a - d y o h f u u h y a

concuf lado - dyohfuuma

c o m b a t e - o á l l i h x a I c o n c h a - maaro

comedor - o x ó x a x o ; oxoxai i6

c o m e j é n ( i n s e c t o ) - o j u u n / o j b n x o h

c o m e n z a r - uuhyo 1

comer - 00x0 11 comer ( c a r n e ) - d y a a /

dyoo 1 ( b ) comer ( d u l c e ) -

goonh 111 ( b ) comer ( c o m i d a d i f e r e n t e d e c a r n e o d u l c e ) -

00x0 I I

comezón - d s i i h t a ; x o n h s a a r d n a

c o m i d a - o x ó 6 x a

como - d s o h ; d s o h f u u r a icÓmo? - Ldsohxáhmu? ¿cómo? - L d s o h f u u r á h ? como é s t e - b i n j á n h ,

c o n d u c i r - f a r á 6 h t y o II

c o n g a ( c ) ( h o r m i g a f e r o z ) - amoonxo

c o n o c e r - 6Bxa; o o r o j a I

c o n s e j o - d y u r ó ó x a ; f a h x a j ó h x a

c o n s t r u i r ( u n a c a s a ) - f o j ó ó i i a 111; f o o b u c ó ó h s a

c o n t a r - b u c o o h f í l l i ; f a h x a a j o 1

c o n t e n e r s e - u r ó ó r a I í I

c o n t e n t o - a h t i h f o y í d s a ; j6xomGG t s i i r ó l l i

c o n t e s t a r - fadyÚÚhyo I I

c o n t o n e a r s e - d y u h g o r u n a n a a

c o r a l i l l o ( c u l e b r a ) - I c o r v i n a ( P ) ( p e z ) - c a r á á r a h o f u r o o h t o

c o q 1 7 c r e

c o r a z ó n - xomGfimonti c o r a z ó n r o j o ( c ) ( - á r b o l ) - fixooveco

c o q u e a r - juudyo 11

c o r o n a - d y o v a a h i t y a ; oonc ho

c o r o n a ( g u i r n a l d a de p l u m a s ) - dyovi í f i t soro

c o r t o - i n j a n j u n

c o r o n i l l a - t o 8 i C v o c o c o r o n i l l a , ñupui ( p a r t e s u a v e d e l a c a b e z a d e l b e b é ) - t 6 6 r a h f o

c o r r e g i r - j o h a a h c h o 11; b a r 6 6 t a 11

c o r r e r - j a a h i 1

c o r t a r - b a a h 1 (b); a a v o 1; juubo 1; xaayo I

l o c o r t a ( u n a v e z ) - t y a j á x a a y o

l o c o r t a ( l a t e l a ) - t y á j a b a a

l o c o r t a ( e n p e d a z o s ) - ñ a j á h a a v o ; t y a j 6 x a - y o o v ó r a ; t y a j á x a - yoohco 1

c o r t e s f a ( e x p r e s i 6 n u s a d a e n d e s p e d i d a u 6 r a e n ) -

m a ; n a h l d g j e l o a l l g ! - Imah

t y a n j á h a a n ! i p r e s t e a t e n c i á n ! - lmah

f o n axáán! vamos - mÓnhooh n a h S<, vayan u s t e d e s - jií,

n a h mon3 a n h í n h

c o r t e z a ( d e l á r b o l c a i d o o c o r t a d o ) - d y a c á n ;

xoiififihca c o r t e z a que s e quema p a r a q u i t a r l o s zancudos -

fonhundyoháán

c o s a s - d s o n n 6 6 ~ a ñ i ; j a n h d y á g n j a ~ i / j u n h d y a á n j a f i i

c o s a s b u e n a s - f o n j u u n - EahtyÓ j a n i

c o s a p r o h i b i d a ( c a r n e ) - n a j í ln i i a i i a

c o s e r - rnoontyo 11

c o s q u i l l e a r - c h i y i i h f o II

c o s t i l l a - f a h t f f h f i

c o s t u m b r e segfin s u c o s t u m b r e -

janfifiEoii6hmu

c o t i n g a ( p á j a r o a z u l ) - muuro

c o t o (mono) - j o o j o

c o y u n t u r a - j 6 f a a t y o

c r á n e o - barG6hxora

c r e a d o r - b u c o o n j i n ; bucoome

c r e a r - nuu 11 ( b )

c r e c e r - aamon 111; j i i a 111; j i i n f l o 111; buuco ITT i n t r . , buuco 11 t r .

c r e c e n l a s p l a n t a s - t y á h a a Z o n ; t y á j i i a

c r e c e n ( g e n t e ) - j a j i l a ; J ~ ~ U U C O

c r e c e e l r l o - t y g j i i n f i o

c r e e r - j a a i b o 11

c r e s p o (el p e l o ) - b i r o o b i f l f m a

-.

c r i a d o - tÓÓnco

c r i a r - b u c ó ó h s a ; t o o n ñ o 11

c r u c i f i c a r .- j o h d s a y k c o 1

c r u d o - j i á á h o ; 66ha f i i muná

c r u z - J o h d s a y f c o

c r u z a s ( r l o ) - b a j d ú n f a I

c u a l , c u a l e s - dso-; d s o o n j u n ; d s i i s a

& c u á l de e s t o s ? - I d s i i s a ?

¿ c u á l d l a - ¿ d s ó ó n $ a ?

c u a l q u i e r a - d d r a í i i h

c u a n d o - J a d y a ; j u h x o n Lcu6ndo'f - ¿ d s o h c a n ?

L d s o h a a ? d e c u a n d o e n c u a n d o -

t y a x a ñ ó r u m a h

c u a n t o s - ds6Óhbama ¿ c u á n t o v a l e ? - Ldsoohba

t y a j 6 h s a h t a T

c u b r i r - d y a b o o c o 1; b o o h t u 1; g o o r u 11

c u c a r a c h a ( i n s e c t o ) - bovf lxo tya ; c u c a r a c h a

cucuea ( c ) ( i n s e c t o ) - caf ióónco

c u c h a r a - c o r Ó 6 h t y o

c u c h a r e a r - j o o 111

c u c h a r i t a - c o r ó ó h s h i d s a

c u c h a r ó n ( C ) ( a v e ) - corÓÓhtyo

c u c h i c h e a r - x a h u u n f o 11

c u c h i l l o - murááboya

c u e l l o - flonmáánhon

c u e n t o - b u c o o h f i ; bucÓ6hyadsa

c u e n t o d e v e r d a d , h i s - t o r i a - b u c o o l l o ;

j á á n c h o dyÚÚra

c u e r n o d e v a c a - m ó c a a t y o

c u e r o - xofidfihca

c u e r p o - xoofiu; jaxooiiumó c u e r p o ( f e m e n i n o ) -

nuuc O

c u e r p o ( m a s c u l i n o ) - nuuiia

c u i d a d o s a m e n t e - f a a v á n u m a

c u i d a r - d y o ñ i f h t y o _ I I ; f ó ó ñ o r u 1; oonhño 11

l e c u i d a ( a r r e g l a n d o ) - ñ a Jaf66fioz-u

l o c u i d a ( e l b e b é ) - ñ a J áhoonhno

i t e n g a n c u i d a d o ! - imonhtoma a á n h !

c u i d a d o r d e l a p u e r t a - t y a a f o c h a d y o ñ i í h t y o - xamo

c u l a n t r o ( p l a n t a ) - dyovdGco

c u l e b r a ( a n i m a l e s q u e s e a r r a s t r a n -

g o n j ó ó n h i n h t s i c u l e b r a no v e n e n o s a -

t y o r o o h o u n a s c u l e b r a s no v e n e - n o s a s : á á y a h o ;

j u h f i ó n t y o ; . mÓxoo j o ; n o o n y a ; oxÓÓmaho; t y ó h c o t i h o h f o ; Úh tooho ; x ó ó d s o j o h o

1 1 c u l t i v a r - noohxo II

c u l t i v o - nohxÓÓxa

c u r a c a - a h t i h t y ó m a

cum * 1 9 c h i

c u r a c i ó n - j u h x a a f ó r a

cumala ( B r b o l ) - x 6 v e e d y o

cumare ( c ) ( p a l m e r a ) - f Ó 6 b i r o ; fiixÓÓnco

cumbre - o h f u b h ; mohxÓÓhfi

cunchk ( p e z ) - a n h í f n n i t y o ; d y a f í i h t y a ; o d s í f h o ; o r o o t y o

c u ñ a d a - 6 Ó f e h ; ÓÓyah s u cuAada ( d e h o m b r e ) -

j a h Ó 6 f e h s u c u ñ a d a ( d e m u j e r ) -

j a h ó ó y a h

c u ñ a d o - ooi ia ; oou s u c u n a d o ( d e h o m b r e ) -

j á h o o u s u c u ñ a d o ( d e m u j e r ) -

j 6hooma

c u r a n d e r o - j u h x a f o r 6 6 Z a j u n t a d e c u r a n d e r o s -

j u h x a a f ó h y o

c h a c r a (P), c h a g r a ( c ) - j o n h t á á n j i n

c h a c r a n u e v a tumbada - j uhxááhu i i a

c h a c r a v i e j a - mfiGnhaa

chambira ( P ) alme mera) - ñ i x ó á n c o / ñ i i c o ; f 6 Ó b i r o ñ i c á n ( p l . ) f Ó 6 b i ( p l . )

f i b r a d e charnbira - ñ i i / i í i i r o

f i b r a t o s c i d a e n u n a s o g a - f i i f h o f e

c h a m u s c a r - j i a a n f u 11

c h a n c a c a - ñ a a n u r á r u n a

c h a n c h o ( P ) ( p u e r c o ) - j o o v a

c u r a r - j u h x a a f o 11; bahxooma 11

c u r a r ( h e r i d a ) - b i i h 1 ( b )

c u r a r c o n humo d e t a b a c o - j o o d y o 111

c u r u h u i n s s ( P ) (hormigas ) - r n o ñ a a i i á j i n h ; n a j i i n h t a

c u r v a - j o i i x ó r a h

c h a p o ( b e b i d a de p l á t a n o ) - j u x 6 6 j o r u

c h a q u i r a - l l i o o n j i n

c h a r a p a ( P ) ( t o r t u g a ) - m a x i i h x o ; d y á t y a m a ñ i i h x o

1

charapiZZa ( P ) ( u n á r b o l a p a r e n t e p a r a h a c e r

l m a n g u a r 8 ) - j o v u u n c o

c h a r c o - t y a v ó ó g a

c h i c o - s f f t i h ; s 6 6 g o / t ó ó g o

c h i c h a ( b e b i d a no f e r m e n - t a d a ) d e pEjuayo - j a m f í j o r u d e p i d a - d y a h s ó ó j o r u d e malíz, - x o f f f y a j u

c h i c h a r r a ( i n s e c t o ) - b i i d y a j 6 f i c o ; n u c a h c h o ; t l a a n h x o

I c h i m b i l á ( c ) ( m u r c i é l a g o ) c h a c h a l a c a - m a h t y a r ú c o - nooun

c h i 2 O a e j

chirricZ&s ( l o r o pepuef io) - maiiááfii

c h i s t o s o - dyufiaafiacháho; t y 6 6 n a dyufiááiia- h inh tyoma

c h o c a r - boovu 1 i n t r .

c h o n t a ( c o g o l l o de p a l m e r a ) de pijuayo - j ami i f i a

j o h x 6 6 r a c h o n t a de aguaje -

xonuufia johxÓ6ra

c h o n t a d u r a ( c ) ( p a l m e r a ) - j a m i i l i a

choque - bovfihxa

c h o r r e a r - d s o o r o 11 i n t r .

c h o r r o - d s ó ó r o h f i ; d y a j i i h i ; g o t h h i

chosna (P) ( m o n o - n o c t u r n a l ) - aami

c h u p a r - t s o o n h n o 11; goon 111 (b)

chupo (P) - f i a á n h t o ; j GGmon j i n

chupo mediano - j ó t y o o t u

churima ( c ) ( 6 r b o l ) - t u v ó b i l a

chururo ( C ) (mono) - jumoonxo

daZedaZe (P) ( ~ l a n t a d e t u b é r c u l o c o m e s t i b l e ) -

t o y i i h t a

d a n t a - t y o o n j a n

da? - j u u h 1 ( b ) I s e 1 0 dg! - l t y a a n j u n

fía j á ju t lh ! l o d a r á - íia j á j a a j i d a comez6n - x66ho t y a n ;

dyofifina 111 d a a Luz - j á h o o j o d y u d a v e r g ü e n z a - m a y i i h t o

t y a n d a r c e l o s - ju raa f ío 11 d a r f r u t a s - x a a n a 111 d a r d e comer - joogo 11;

oogu I; o x ó 6 t a 11 d a r u n a o j e a d a -

a x a a f o 11 d a r una pa lmada -

b a a t u 11 d a r muchas pa lmadas -

b a t G x o t y a 1

de - j a d y a ¿ d e v e r a s ? -

¿ j a a n t s l x a h ? / I j a a n t s f h ?

d e b a j o de - a a n / aanfia

d é b i l - t s a á j u / t á á j u d g b i l ( c o n s u s p a l a b r a s )

- t s a j u u h f 6 j i n

d e c i r - uun / a a n 1

dedo - ofi66nvifi i d e d o _ ~ n d i c e _ -

m u ñ o x a v l l ñ i dedo d e s u mano -

j áhoi-ibbnvifli dedo d e s u p i e -

jghuhy66biAi

de formado - a h t f h e a

d e j a d o ( f l o j o ) - g a a r a ; j o o h f S r a

d e j a r - f o o g u 11; ñ o t s i i m a 11

d e j a r d e d a r l e de mamar - t y o o b u II

del 2 1 det

delante de - dyááboh delgado - b6jo;

xaviihtyófoh

delicioso - xáárna

dellto - gachíjin demasiado - xomuxoná demente - joobfih /

joobuhtyóma

demonio - fónhunzonh; majflntya; nóóraco

dentro - Jaa

derecho - fóóhtya derinero ( c ) (árbol aparen-

te para hacer mango d e hacha) - joró6nmo

derramar - too 11 (b) derribar - aaro 1;

aiiaantpo 11

desabrochar - buuhtyo 1 desafiar - fiaáro 111 desarmar - buuhtyo 1;

goohu 11

desatar - goohu 11 descansar - jayoovu 1

descargar - aaon 11; buuhtyo 1

descascarar - bochiihdsa 1; toohi 11; xoonh 111 (b); xoonmen 111

I udsama 111; xamááro 111

I desenvolver - faata 11 1 desgranar - xootsa 1

I deshilado - iiffvo

I deshinchar - fiooan 111 1 desinflar - dsiiyi 1 I deslizarse - tsofiivi I

desmayarse - caíífia 111 uno que se desmaya -

caííiiaj6nnahchoma

desmenuzar - caanhan 11; poonhon 11

desmenuzar (cortando) - xaayo 1; xayoobóra T

desmigajar - poonhon 11

desnudo - jáfioonfia despacio - faavánuma

despejarse (el cielo) - I fumoonñ6tu 1

despertarse - xaatu 1 1 desplumar - xoovi 11 despreciar - dyabífro IIT;

ñotsiihcóna 1

desprecio - jadyabf j6naa

despugs - mafixah; máánaha; n6há

destetar - tyoobu II tr. destrozar - buudyo 11

descuartizar (carne) - I detener - uroora 111; bahtyootu 1 joonhun 1

desear - iinfio 11; ónjun; 1 detrds - muun; rnuunon8; j uuhxo

dev 2 2 due

d e v o l v e r - jox6Óra 111; muGnh t y a n u u

d l a - moofia / mo#amb d l a s i g u i e n t e -

u u r o m o f u r 6 j i n ; a A i i r a K 6

d i a b l o - maj f n t y a t y o

d i a r r e a - j a r 6 6 , j a r g f u d s o e s t á con d i a r r e a -

j a j á á r a j a l l i f i o ; j a r á á f i n j a n s a n

d i b u j o s ( e n 1: c a r a y e l c u e r p o ) - a ñ b b r a h x a

d i e n t e - a h t i i h t y o d l e n t e s d e l a n t e r o s -

m a t o o b i

d i f i c i l - t66i io

d i o s , D i o s - bucoome; Bucoon j i n ; JonhtGGgoma; Xgmoon

d i r e c t a m e n t e - f 6 ó h t y a

d i s l o c a r ( h u e s o ) - Aoon 11 (b)

d i s o l v e r s e - í l o o n j o n t y u 1

d i s p e r s a r s e - dyovaavu I

d i s p u t a r - j a f t i i h o n II d i s p u t a n e n t r e e l l o s -

dyooma j á á j a f i i i h o n

d i v i d i r - d y a f a a j i n 11

d o b l a r (clavo) - d y u u r u 11 t r . ; d y i r i i v i 1 i n t r .

d o b l a r ( a l a m b r e e n un c i r c y l o ) - j o o i 11 d o b l a r ( r o p a ) - paaxo 1

d o c t o r - bahx6bmafia d o c t o r a - bahxómaco

d o l e r - a h t i í n a

dolor - a h t i h o de b a r r i g a -

xomaavi róbga ; xomuu 6 h t i

d e d i e n t e s - fiofioonfa d e o í d o - xofl6cona de o j o - o j u u d s a v á g a d e l c u e r p o - a h t i i n 6 ñ a

domingo - j ay66vuxa#a domingo (el d f a que q u i e r e q u e d a r s e e n casa)

- munhxÓ6hshaña

d o m i n i c o (c) ( p l a t a n o ) - 1 i á n c o r o

donde , Ldbnde? - d s o o , d s o o n , dsoonh

¿ d e dbnde? - t d s b b n n o ? Id6nde e s t 6 El? -

t d s o o n j á h a a n ? a s t a a l l f - ds66n j á h a e n

d o n d e q u i e r a - dsoonnbfiah; o o n j u n uunnah

d o r m i l b n - u n o o n t y á h o d o ~ m f Z 8 n ( ~ e z ) -

j u u h t y o

d o r m i r - uunon 1

dos - jañaa- dos d i a s - jafigáfiah

1 d u d a r - R a a r o l l i I

3 e n e

' d u e ñ o - xam6Ónma d u e ñ o s o h a b i t a n t e s -

xamónt y a h

d u l c e - fiá6mu

d u r a n t e - d y o b i h

d u r o - t á á t s i ; n á á h x o

e c o - f o h x o h o

e c h a r ( c o n v i o l e n c i a ) - i i n t s a

e c h a r a b a j o - a f i a a n t y o 11

l o e c h a - t y a j á h f í a n ; t y a j á t u d y a

s e e c h a ' ( a c u e s t a ) - j á h i f a n h i n ; j á t u d y a a h u

s e e c h a ( b o c a a b a j o ) - j á b o h t y a a h u

l o e c h a ( p o q u i t o g r a n o s d e m a í z ) - t y a j á c a a h c a

e d a d ( u n a m u j e r de e d a d ) - j í a a h c h o

e d a d m a d u r a ( m . ) - j l a a m e

6 1 - a h i i s a ; uufia; i i n j a n ; ja- / jai.,-

e l e f a n t e (en u n a l e y e n d a ) - f i6nhfiobi

e l e g a n t e - o v b b h t a ; x a r ó ó g a

e l l a - a h i i c o ; u u c o ; i i n j a n ; ja- / jah-

e l l a s ( f . d . 1 - uc6- / u u c a / u u c á j a I

e i i o s ( m . d . ) - u5á- / uuma / u u s á j a

más que d o s - u u s a ; u u h y a ; já&-, j a r i (D)

e m b a r a z a d a - a m i i c o

emblema - uxÓÓdyamÚpoco

e m b o r r a c h a r s e - j o o b u 11

e m b r e a r - jaahi i 11

e m b r i a g a r s e - j o o b u 11

e m p e o r a r - j a j o o n f u 11 t r . s e empeora -

j a j a j u o n f a v i

empeza r - uuhyo 1

empleado - j a j oááhxafria e m p l e a d a - j a j o á á h x a c o e m p l e a d o s -

j a j o á á h t a x a j a

e m p u j a r - j a a l l a 1

en - j a a ; j a d y a

e n c a j a r - j a a l l a 1

e n c a r c e l a r - t o o n h f o 11

e n c a u c h a r - j a a m i 11

1 e n c e n d e r - b i i h 1 ( b )

e n c i m a - xoofiu; x o o n ; d y a h u u h x á ; o h f u ú h

e n c i n t a - amileo e n c o g e r - oiioonxó 1

e n c o r v a d o - d y u r u u v Ó h l l a h ; j o i i v ó h l l a h

e n d e r e z a r - f o o h t y a II

e n d u l z a r - ñaamu 11

e n e m i g o - mafiiima

enf 2 4 e s c

e n f e r m a r s e - t y o o u 1 ~ n f e r m e d a d de l a v i s t a -

ohxónuma enfe rmo - t y ó u u h y o

e n f r e n t e d e - ÓÓhfo

e n g a n c h a r - g o o r u E 1

enga í i a r - f o n j u u n r o 11 t r . , 111 i n t r .

e n g o r d a r s e - f a n j f f n n a ; o n h a a n t i

e n g u s a n a r s e - a a g u I

e n j a m b r e - dyohfii iracho

e n l o q u e c e r s e - j o b u u h f 6 l l i 13

e n m a s c a r a r - g o r a a f f i 111

enmohecerse - o o d s i 1

e n o j a r s e - a n a i i v i 1; j u h t o o f u I

e n r a s a r - f a a n h 111 ( b )

e n r e d a r - m i i j o n 111

e n r o l l a r - buufia 1 e n r o l l a r l a r o p a -

n a v o o h l l a I

e n s e f i a r - d y u u r o II

e n t e n d e r - xágxa 11

e n t e r r a r - d y a a h 1 ( b )

e n t r a r - f o o j o II t r . ; f o j o o v u 1; o n h a a n v i I

e n t r e - j a d y a ; j a a

e n t r e c a n o - mifiix6xoh

e n t r i s t e c e r s e - dyahxaavu 11; f u x ó h o n a 111;

e n v i d i a - a j l f n f i a h s h a

e n v i d i a r - a j f f n i i a 111 ,

e n v o l v e r - maahxo 1; t y o o f o 11

e n v o l v e r en h o j a s p a r a t r a e r l o - g o t s ó ó x o 1

é p o c a d e l l u v i a - f i66tuno

6poca d e f r u t a s - j u x a a j áAi ; jux66fla

e q u i v o c a r s e - m i i j o n 111

e q u i s (vfbora) - toxooma

e r u c t a r - b i 6 Ó r a 111

e s c a l e r a - a u r á t s i v o ; j o h t y a r á t s i v o

escama - c a r á á n

e s c a r a b a j o ( i n s e c t o ) - rnaf í l íxojo f i o j i m l l c o

e s c a r b a r - fuuhxo

e s c o b a - d y a h o n h x o r á t u ü s a ; d y a h o n h x o r s t y o f o ; j a n h t i d s a f i b t y o f o

e s c o g e r - j a a h x o 11 tr., 111 i n t r .

e s c o n d e r - xoofiu 11; e s c o n d e r s e -

b o h t y a a h u 1

e s c 2 5 e s t

e s c r i b i r - juuman 1

e s c r i t u r a - jumáán

e s c u c h a r - xoxaajo 19

e s c u d o - uxÓÓdyamGpoco

I e s p i n a - a h f t y o

l e s p i n a z o - u d s ó n h a n t s i / udsonhunf ia

e s p i n i l l a - flafiavfiroga

e s p í r i t u - f o o n h u n ; fonhGGnma; nGiirama

e s p o n j a - d y o x o y í í n a

e s p o s a - munhton

e s p o s o - o o n n a

espuma - o d s l é f o

e s p u m a j e a r - o d s í f v o i 111

e s c u e l a - t y o h ó v u h x o ; I e s q u e l e t o - n a t s i i c a ; e s c u e l a A o n h 6 n t u d s a

e s c u p i r - c a a u 11; t s a a f u 11

e s c u p i r mucho - t s a a r u 1

e s c u r r i r - a a n z i 11

e s e , e s o , e s a - t y a n / t y a n j u n ; t y a h -

e s a c a s a - t y a a x o e s o e s t o d o - t y á á h b a m a a Uds . d i g o e s e - monhto

t y á h c a a n

é s e - xf5

e s p a l d a - j u u h x o , j uuhxomÓ

e s p a l d i l l a - d y u x a n a v ó ó c o

e s p a n t a r - d y u r o o v u

e s p f i t u l a ( a v e ) g a a x o

e s p e j o - x a r a a c o

e s t a c i ó n ( S p o c a d e l a ñ o ) - j á t i i d y o

e s t a r ( v i v i r ) - n a a v i 1; a a n / uu,n 1

e s t a t u a - f u x ó d y a g a

e s t e ( p u n t o c a r d i n a l ) - uhyoohxomd

E s t e , E s t a , E s t o s , € s t a s - b í f n ; b í n j a n ; b a h i ; bu-

como é s t e - b i n j g n h é s t e ( e s ) m i madre -

b a h í j a n h B n h i n h c o é s t o s ( s o n ) m i s h e r m a n o s

- b a h í í s a h codyomhtoh 6 s t o s - b ú ú s a é s t e - b a h i i m a e s t a t i e r r a - bf ihyaaxo este t a m a ñ o -

buhdy6ma / búúhbama

e s t i r a r - t s i i n h o n 11; a a n h t i 11

e s p e r a r - u r o o j o 11 1 e s t i r ó n - j u f i aánhao I

e s p i a r - f u r o o j a h t y o 11 ' e s t ó m a g o - g á x o t y a

e s t 2 6 f el

e s t o r n u d a r - j a h t s i 11

e s t r a n g u l a r - c h o j o o n v u 1

e s t r e c h a r - t so f iooxo 1

e s t r e c h o - i i b i

e s t r e g a r - fiiyi 11

e s t r e l l a - o h x ó ó h t y o e s t r e l - l a d e l e s t e -

comaandyo e s t r e l l a d e l o e s t e -

ds6voohcho

e s t u d i a r - f a h x a a j o I

e v a d i r - f u r o t u 1

e v a p o r a r s e - a a r a 111

e x a c t o - ax86nfionhmu; f Óbnj unhmu

e x c e d e r - gaan 111 ( b ) é l que e s más e x c e l e n t e que n o s o t r o s -

x a g a a n s h a uunhty6ma sumamente -

gaanshaiiónhmu

e x c r e m e n t a r - a x a a j o 111

e x c r e m e n t o - nuirioonjin

e x c u s a d o - n u % o o n j i n r i x o

e x p e c t o r a r - c a a u 11

e x p r i m i d o r ( u n a p r e n s a d e f i b r a p a r a a p r e t a r e l veneno d e l a masa de y u c a ) - x o h á á h f u e x p r i m i d o r Bora -

t ox6Óhyo

e x p r i m i r - a a n s i 11

e x t e n d e r - t a a h ( U ) 111; fuudyo ( D ) 1

e x t e r i o r - xoofiu

e x t r a r j e r o - matfihyofiirna; a f I l f y i uuitia

f á c i l - tooiibma aaAi

f a l d a - af iaanhfuca

f a l s o - jaiiooniió

f a l t a t e r m i n a r - f o g a a v i ( U ) 1; o j u u d s o (D) 1

f a m i l i a - jafÓÓjo a a n h t s i m i f a m i l i a - xÓ6sa

f a n t a s m a - s i i h i / s i i h i f i o ; t e t y a a i i o ; t y ó h c o t i h o h r o

f a r i ñ a - biÓ6hxa h a c e f a r i f i a - j a b i i o

f a r o l - f a y i r a t s i

f a s t i d i a r - xoba nuu; d y o o b i 11

f a t i g a - n a y i t y 6 h o

f e l i z - a h t i h f o y f d s a ; t s i i r o l l f h t y o

e s t á f e l i z - a h t i h f o y f d s a i i n

e s t o y f e l i z - t s i i r o l l f h t y o xon ; xááma c o x á 8 x a r a

f e o 2 7 f o s

f e o - GGra

f e r m e n t a d o - a h t i h t y ó j u

f i a m b r e - d y o h á á j u n t o r t a de c a s a b e -

d y o h a á v o

f i b r a ( d e p a l m e r a cumare ( c ) , chambira ( P ) - f í i i r o

f i e r r o - f u u x o f i e r r o d e u n a l a n z a -

f uxdóhtya

f i e s t a - f iomaán j in ; a y a r u u h x o

f i e s t a ( h o m b r e s b a i l a n s o b r e t r o n c o de un Q r b o l c o r t a d o ) - d s a y f b l c a f i e s t a ( e n que b a i l e n c o n p a l o s d e bambb) -

d y o h x á s o x o ; judsÓÓha; m a ñ i i h t a

c l a s e d e f i e s t a ( d e f r u t a ) - apf i co ; o d y á á h t o c a r n e q u e t r a e n a L a f i e s t a - fusÓÓdya f i e s t a e n h o n o r d e u n h i j o - b a j o v á á g a 6 1 h a c e f i e s t a -

j ádya rGGna ; d y a r u h x o j a n á á h i n

f i l o - j a a u h t y o n o

f i l o s o - j á 6 u

f i n - uhxamó; t y á f o u u d s a i i ó

f i n o ( p e i n e , i d i o m a ) - i i b i ;

( t e l a ) - l i d y o

f l a m e n c e ( a v e ) - j aaf íox6hcho

( f l a u t a - p o c h i i i i a ; o r u u b i

l f l a u t e r o ( p á j a r o ) - t ó ó c o j o r n a

f l e c h a - o u d y á t s a h s o , o u d y á á t y a

f l o j o - f a v a a x ó r a h ; j a a n t s a ; j o o h f f r a

f l o r - t s í í n f l o r d e l a s p a l m e r a s -

dsámaa

f l o r e c e r - t s i i i n 1

f l o t a n t e - f á á l l i ,

f l o t a r - f a l l i i h i 1

f l u i r - d s o o r o 11; d s o o u 1 1

f o c o e l E c t r i c c - f a y i r á f i o n t i

f o n d o - uhyoohxó f o n d o d e l r f o -

buhyaavoh

fo rmón - f u s o r á t y o f o ; a o n r f i t y o f o

f o r t a l e c e r s e - J a r o h t i B a 111

l e f o r t a l e c i 6 - fía j a j a r o h t i h a f i a h s á x a ; ñ a j á i i o n j i n h t i h t á x a

f ó s f o r o - x o b f t y o f o f Ó s - f o r o s ( e n c a j i t a ) -

x o b í f h a d s a p a q u e t e d e d i e z c a j i t a s d e f ó s f o r o s - x o b í f o t y o

f r á g i l - f o h t 6 d y o

f r a z a d a - b o h t u d y 6 c a

f r e j o l - p o r 6 6 t y o

f r e n t e - dyab6Ójo; dyahuuhxfi

s u f r e n t e - j g d y a b ó b j o en f r e n t e d e 61 -

j á d y a a b o ; j a h 6 6 h f o

f r e s c o - cfiáon

f r o n d a de p a l m e r a ( p e n a c h o d e hojas) - naxooho;

dyaxoho f r o n d a ae palma d e m i 2 peso (c) - obáfixoho

f r o n t e r a - añoonhun bajuuhxaf ió

f r o t a r - t s o o f i 11; t s o o r a 11; t s o o u n 11; x u u r u 11

f r u t a ( c o m e s t i b l e ) - dyaan j u n ; j u x a a n

s u s f r u t a s - t y á x a n a a / t y á x a n a a j u n

f r u t o , p r o d u c t o d e l o s v e g e t a l e s que sigue a 1a f l o r y c o n t i e n e l a s e m i l l a - x a a n a

f u e g o - t y a a r o

F u e n t e - d s Ó 6 r o h f i

f u e r t e - f i 6 6 n j i n ; b u á c a ; b u c á h f o

fumar - juuhxo 11

g a j o - -eso g a j o d e uviZZas -

c o v 6 á t s o g a j o de p l á t a n o s -

j u x a a t s o

g a l l i n a - f i tyava ( U ) ; c á r a v a ( D )

g a l l i n a z o ( a v e ) - uunn66cho

g a l l i n e t a ( p á j ~ r o ) - t i t y o o r o

g a l l o - oháGhtyava

g a n a d o r - g a n a t y a h t y 6 m a

g a n a r - g a a n a

gancho ( p a r a e l p e l o ) - o h f o t y a t y 8 f o ; o h f o t y a t s í c a

g a r c i t a ( a v e ) - j u u x a r á á t y o f o

g a r g a n t a - johx8Óho; j ohxÓ6ra

g a r r a - xfifityo

g a r r a p a t a - j o y a a c o

g a r r o t e - dyácoovo

g a r z a ( a v e ) - fiáónca; jumantsorSco

g a t e a r - j o o r o 11

g e m i r - goovodyu 1; b a a r o III

a a v 2 9 gua

g e n t e - j a r b h t i h / j a r ó h t ihaf ionh

g e n t e b l a n c a - matÚhyofiima

g e n t e l e g l t i m a - j b á n t s i

g a v i l á n ( a v e ) - mááxafio,; nÓÓnhso; b á á c o a ; t é n t s o

gemelo - maraameja j ahoojodyfihxa

g l o t o n e r í a - b a h f i i n

g o z a r s e - t s i i r a l l i 1; xaama x a x a a r á h i

g r a c i a s - f 6 n j u n xonáá

g r a n ü e - Óóxu; o x f f j a

g o l o n d r i n a . ( p a j a r 0 ) - l l i f v i y i c o ; t s o r ó 6 f u c o ; s f i v i m a

g o l p e a r ( b a r b a s c o ) - a a d s i 11

( d e s p a c i o ) - joonhon TI ( o t r a s p e r s o n a s ) -

a d s i t y ó j o 1 ( u n a o m&s p e r s o n a s ) -

b a h x o o r a 1 ( h a c e r c a e r l o s f r u t o s d e un á r b o l a g o l p e s ) -

j o r a a v i 11 ( l a v a r r o p a a g o l p e s ) -

poohpo 1 ( c l a v a n d o ) - t y a a n h t y a T ( g o l p e a n d o r e p e t i d a - m e n t e ) - t y o o h t y o 1

goma - maraan / m a r a a n j u n

g o r d o - f á á j Ln

g o r i l a - t y a t y a a n ñ o

g o t e a r - b i d s a 11; g o t e a r r .6pido -

. d s o o r o 11

g o t e r a del t e c h o - iioon d s o r o r ú d s a h y a

g r a s a - f a j i i n

g r a s o s o - mááun

g r e d a b l a n c a - com6aru; g r e d a v e r d e - ñooxón,

ñoxohc66jo

g r i l l o - c h l c h f h o ; j o v a b i r ó ó g a ( U ) d s a v d d r o g a (U) t a d s f i h x o m a ; a r b r o h o p a a v i ; t o h f a f i r ó g a ( D )

g r i l l o n e g r o - t s á á v i t s a

g r i p e - m o s a a j i n

g r i t a r - b a a r o 111; b a r o h ó j l n 1

g r i t a r p a r a a l a b a r - jonhxonñon 111

g r u e s o - j a ty f i áxo

g r u ñ i r - d y o h a h á l l i 1; goovodyu 1

g r u p o - n u v e e g a ; ty6i?oonhinh

g r u p o d e e s t r e l l a s - o h x ó ó h t a nuveega

guabo ( p a c a y , á r b o l ) - d y o t u u y a ; j o v u u l l a

guacamayo a z u l ( a v e ) - f a a r o

guacamayo r o j o ( a v e ) - cÚEirafia

g u a c h a r a c a (c) ( a v e ) - maht y a r f i ~ o

gua 3 0 hac

I p a l o d e guadua -

j u d s ó c n n a

guansoco (c) ( f i r b o l ) - uhxóóya

g u a r a ( c ) ( a g u t f , r o e d o r ) f í i 6 t y o

g u a r d a r - fooiio 11

guarfoba ( á r b o l a p a r e n t e p a r a hacer c a n o a s ) -

atGGtyo

guayabo ( & - b o l ) - guayabo

g u e r r a - o á l l i h x a ; oii6hxa

g u i a r - o o h f u 1

g u l a - b a h f i i h o

g u s a n o - aguuma; uunco ; j u d s a a c o

gusano d e l & b o l d e guabo - á n h t i h a c o g u s a n o que v i v e con l o s suris - x o y a a t y o gusano c o m e s t i b l e que v i v e e n l o s t r o n c o s d e a l g u n o s g r b o l e s -

t y b h t y a a m a g u s a n o que come macambo - fohtfafixora g u s a n o que come s h i r i n g a - b h t o o c o o t r o gusano - t s fhmonhco

g u s t a r - f 6 6 h t a 11; onjGGnro

p o r g u s t o - mutyah

h a b i l i d a d ( c o n a r m a ) - f u r ó ó t u

h a b i t a n t e - tyaaf ión xafiÓ5nma; tyaaf ión fojÓÓha

h a b l a r - goodyu 11

h a c e r - nuu 11 (b); b u c 6 h s a 11

h a c e r a m i s t a d - dyomááta 111; d y o c o o t a 111

h a c e r b r u j e r l a - a v o o h x o f o l l i 1

h a c e r cahuana - boou 11 h a c e r c a s a b e -

joruuvocáma h a c e r c a s o - j a a i b o 11 h a c e r d e l a g u e r r a -

a v o o h x o f o l l i 1 h a c e r e n t r a r -

f o j 6 ó t a II h a c e r e s f u e r z o s p o r c o n s e g u i r una c o s a -

bahcoona 1 h a c e r espuma -

o d s f f f o h t a 11 h a c e r f a r i ñ a - b i i o 1 h a c e r g i r a r - m i i o 11 h a c e r hoyos p a r a s e m b r a r - t a a b o 11 h a c e r madurar ( f r u t o ) -

f o o v 0 11 h a c e r muecas -

a x a a r a c 6 l l i h a c e r o l l a s - maa 111 ( b ) h a c e r o n d a s - i p a d y u h a c e r p e d a z o s - ovuuso 1 h a c e r una p l a t a f o r m a -

j o o h t y a 11 h a c e r r e s b a l o s o -

b o g t i h t a 11 h a c e r s a l i r ( h u i r ) -

dyovaahya I

h a c 3 1 h i L

h a c e r s a l i r d e h e r i d a v i e j a - b i i c a 11 h a c e r s a l t r c o n humo -

o o b e 11 h a c e r s o n a r shacapa -

t a v i h o t a 11 h a c e r t r a m p a - o o d s a 11 h a c e c a l o r - dyÓho t y a n h a c e f r i o - d y ó t u t y a n h a c e t i e m p o - á á d y o

h a c h a - f u u x o

h a l o - d y 6 6 h t a l l i

h a l l a r - x a a 11 (b)

hamaca - x o n a a j i n

hambre - oxÓÓro; a r a a j i n

h a r a g á n - j o o h f f r a ; g á 6 r a

h e c h i c e r f a - t a r a a j i n ; j o g ó ó j o h x a

h e c h i c e r o - t a r u u m a h e c h i c e r a - t a r u u n c o

h e c h i z a r - j o g o o j o 1

h e c h o - n a j i f n h x a

h e d o r - o o v u 11

h e n d i r - t a a r u 1

h e r b a z a l - ñixÓÓho

h e r b o s o - ñ f f x o

h e r i d a - b o f á á h f i ; bovúhxa

he rmana - d y o o n c o ; mun tyoonco

s u he rmana ( d e m u j e r ) - j á d y o o n c o

s u he rmana ( d e h o m b r e ) - j á m u n t y o n c o

h e r m a n a mayor - o n a a c o he rmana menor - u h x á n c o

hermano - dyoonma; oohyo s u hermano ( d e h o m b r e ) -

j ádyoonma s u he rmano ( d e m u j e r ) -

j áhoohyo he rmano mayor - onaaf la hermano menor - uhxáama

he rmoso - ovúf ih t a

h e r v i r - t o o x o 111

h i e r b a - t y o j á á n / t y o j á á n j a n

h í g a d o - fahúf inxo

h i j a - u u h t a s u h i j a - j á h u u h t a m i h i j a - x o o h s a , c u u h t a

h i j a s t r a - u h t a a x á c o s u h i j a s t r a -

j a h u h t a a x á c o m i h i j a s t r a -

x o h s a a x á c o

h i j a s t r o - a v i i x á s u h i j a s t r o - j á h a v i i x á m i h i j a s t r o - x o v i i x á

l h i j o - a a v i

su h i j o - j d h a a v i ¡ h i j o ! - imónjonh!

m i h i j o - x o o v i , c a a v i

l h i j u e l o ( d e l a p i f i a ) -

dyahs66dyof i a ( d e l plátano) -

j u x á á r u n a

h i l o - f f a a n / f l a a n j a ; f i a n h o

h i n 3 2 hun

h i n c h a r - j u u h x a 111 i n t r . I - b u r O ó h

h i n c h a z ó n - ñ á á n h t o ; j f i h x a a n j i n

h i s t o r i a - buco0110

h o j a - o p a a v i h o j a ( q u e s e u s a p a r a h a c e r t e c h o s ) - a y f f v i h o j a d e p a l m e r a -

naxooho

ho lgaz f in - j o o h f f r a ; g d á r a

hombre - oohu

hombro - dyuxáfivu

hondo - afi65fi i

hongo - t s i i x o ; f i v a a j a

h o r c ó n (P) - d y a r a a g a ; a i i a a n r a c o

h o r m i g a , u n a e s p e c i e f e r o z ( E s u Z a ) - afioonxo o t r a p a r e c i d a a l a i s u z a

- juxoome u n a s c h i q u i t a s y b r a v a s - anhf ibnxoh; i s Ó 6 h s a o t r a s : f o r a a j a ;

g Ó r a a j a ; t 6n í í i f i d i5 junh ; o h x á á h t y o

r e i n a s d e u n a s h o r m i g a s - d y u s á d j a ; j a t f i r a a j a

c u r u h u i n s e ( P ) , a r r i e r a - m o ñ a a i i a j i n h ; n a j i i n h t a

h o r q u e t a / h o r q u i l l a - g t i i h t y a ; t a g u r á t y a

1 huacapfi ( á r b o l ) - Aáfimuya

huacrapona ( p a l m e r a ) - j o g a a n c o

huahuasapa - o u d y & t s a h s o , o u d y & Q t y a

huangana ( p u e r c o s i l v e s - t r e ) - j a r ó h t i b a (U),

n á h t s i i f i a ( D )

huapd ( P ) (mono) - f a a g u

h u a s a c o ( p e z ) - j u u h t y o

h u a s a f ( P ) ( p a l m e r a ) - ñ i j f f n t y a

h u e c o - d y a a f o

h u é r f a n o - f u x ó b h o

h u e s o - RonhÓÓnhcovo

h u e v o - jÓÓnhto h u e v o s - jÓÓn / jÓÓnjun

h u i r - f u r o t u 1; j a h i i 1

h u i t i n a ( P ) ( t u b é r c u l o c o m e s t i b l e ) - amuuro

h u i t o ( P ) ( j a g u a , p l a n t a ) - j u r á á v u r o

h u i t o t o 8 ( g r u p o i d i o m & t i c o ) - nóncu

humo - j a h f f f h o

h u n d i r - - dyofifiáhcho 111 i n t r . h u n d i r s e - xa i ioonh in

i d i 3 3 i s a

i d i o m a - f 6 6 u r a ; f o o u

i d o l o - m a j f í n h x a f i a

i g u a l - f á á d y u h

i g u a n a 2 máágaho

i i u m i n a c i b n - uf á á h y o

i l u m i n a r - u u f a 11

i m p e d i r - b a r Ó 6 t a 11

i n c l i n a r - t o v u u r a 111

i n c l i n a r s e - j o r o o á h u 1; a r o o h u I

i n c l u s o - f á á d y u h ; j á n t i h

i n c o m o d a r - d y o o b i 11

i n c u b a r ( l a g a l l i n a ) - b o h t y a a h u 1

i n d i c a r - muuao 11

i n f e c t a r s e - juumo III

i n f l a r - j u u h x a II t r .

i n h o s p i t a l a r i o - ñ Ó Ó t s i

i n j u r i a r - a b i h f ó l l i 1

i n m e d i a t a m e n t e - m66xahxumáhmu; jahdfiniiamáhmu

i n s e c t o - j a n h d y u v o ó c o j u n c h i n c h e - j a h f i i ñ i t y o e s c a r a b a j o - f í o j i m í í c o s u r { ( l a r v a c o m e s t i b l e ) - i ionoon g r i l l o - c h i c h f h o ;

t a d s f f h x o v u m a

i n s e r t a s - mooin 11

i n s k p i d o ( s i n $ u s t o ) - f i 6 6 t s i

i n s o l e n t e - jafioonK6 g o d y á á j i n

i n t e n t a r - dyoraama 11

i n t e r i o r - xomiífi

i n t e s t i n o - m a ñ í í c o

i n u n d a r s e - b o o h i ; t y 6 xamoonh in

i n v á l i d o - a h t i h t a

i n v e n t o r - maiiahto tyóma

i n v i e r n o - j a j i f r a ñ o ; ñon j Eúnsafio

a l g u n o s d z a s d e mucha l l u v i a - a Ó 6 t u a 0

i n v i t a c i ó n a un b a i l e - bovfifixa; d y u r á ó x a

i n v i t a r a t o m a r c a n t a n d o ( e n f i e s t a ) - a r a a h f i 1 i n v i t a s c o n arnp i r i a u n a f i e s t a - boovu 11

i r - j a a u n III i r a l mon te -

t y a f i á á n h i n 1 i r a d e l a n t e - dyabodyu 1;

o o h f o j a a n i r m a r c a n d o ( q u e b r a n d o p a l i t o s ) - j uvoorama 111 i r p o r l a s a c a r i t a -

t ó v u u h t y a j á j a a n

i r a p a i ( p a l m e r a ) - a y í í v i r o

i r r i t a n t e - dy66u

i s a n g o ( ~ ) ( i n s e c t o ) - c a ñ ó ó n c o

i s h 3 1

i s h a n g a ( o r t i n g a , p l a n t a ) - j u t s á y a ( rama) - j u t s á t s o

i s l a - ÓÓhshoiia

i e u z a ( P ) ( h o r m i g a f e r o z ) - amoonxo

i z q u i e r d o - u r o o h f a t l

j a b a 1 5 (puerco s i l v e s t r e ) - j g á n c h o v a / naii66npa

j a b ó n - j o x ó t u d y a

j a l a r - a a n h t i 11; t soonhmu 11

j e b e - u h t o o l l a

j e f e ( m a s c . ) - f a r á á h f u m a

( f e m . ) - f a r á g h l u c o

j e r g ó n (P) ( v l b o r a ) - a n u n h t y6nco

j o v e n - oj66nma j o v e n (muchacha) -

03 66nco j d v e n e s ( n i f i o e ) -

o j 6 6 h t a

J u a n e ( h e c h o de masa de y u c a ) - r n a i i r o

j u e g o - orf iúhxa

j u g a r - o o r a l l i 1

J u g o de y u c a d u l c e - b Ó 6 j i i ; j o o d s i

d e aguaje - x o n a a j i n j o r á

4 l a b

jugo d e ungurahui - obaan j o r b

d e urnarf - nutiioojord

j u g u e t ó n - orGGhtyo

j u n t a m e n t e - najuGnh

j u n t a r - j o o v o 11; xaevo 11; n a v I h t a 11

j u n t a r ( l a s p a r t % c u l a s d e l c a s a b e d i s p e r s a s en l a t o r t e r a ) - c a a r u I j u n t a r ( u n o s f r u t o s ) -

d y a a h t o 1 j u n t a r s e - xavoovu 1

j u n t o s - tya i ióbnsoh ; t y a a y o j á m a h ; najuf inh

j u v e n t u d - o joonmaiió; x a v i i n j i n f i ó

K k e r o s e n e - f e y i r á j u ;

k e r o s e n e

k i l d m e t r o - t y a n j u n h a ñ i i h o ; a ñ i i m á h f ahx66xa

k i l o g r a m o - k i l o ; mayimáh f a h x á á x a

L l a b i o - f a h ó b h c o

l a b r a r - j a a n h t y o 1

16mpara - f a y i r a t s i I l e g í t i m o - j á á n c h o

l a c 3 5 l e p

i a m p a r i n a - f a y i r á s h i d s a

Laca - comaca ; monhsody6vo jo t c o r á x a

l a d o - d y a i a l l a d o d e - d y a i h ;

f a r u f i h ; f o o h y ó d e l a d o - uunnafGco o t r o l a d o d e l r f o -

dsohf fiih l a d o d e r e c h o -

j a a n c h o h f 6 t i l a d o i z q u i e r d o -

uroohf a t Í

l a d r 6 n - murodyahtyÓma, murodydho

l a g a r t i j a ( d e l m o n t e ) - b6Ónma

l a g a r t i j a pequef ia - j o g a a h o

o t r a s : mo joonxóve ; t y ó r a a x o

l a g a r t o - j o n h ó ó n f a

l a g o - j o n h b á n j i n

l á g r i m a s - j a h o j u m á j i n

l a m e r ( p a s t a de t a b a c o ) - u t y a a h f u 11

l a m p r e a ( p e z ) - a a n h ñ o

a t6ónmojoma; joxÓÓvuco; a h i r 6 v i n a ; m a t o c o ; t y ó ó t y a ; u h t y ó d y u n a c o

l a t a - f u x 6 6 h c o n a l a t a g r a n d e - fuxÓÓhxora

l á t i g o - t y o n j Q n h o n h c o

l a v a r - j o x o o t u I

leche - moniioojun l e c h e ( d e l a v a c a ) -

uuxo monfioo j un

Zeche caspi ( P ) ( 6 r b o l ) - j a b í f y a ; uhxÓÓya; mafiGCinh Wo

l e c h u z a - m06nfionjon

l e c c i ó n - f a h x a a j o h x a

l e e r - f a h x a a j o 1

l a n a ( v e g e t a l d e u n a alm mera) - f a f i á á n

l a n c h a - x o b i i h i

L a n z a - o ~ d y á 6 t y a

I b p i z - j u m a n t y d t y o f o

l a r g a r s e - o o n c o 111

l a r g o - báñi

l a r v a c o m e s t i b l e - ñof ioon;

l e j o s - aai iu muy lejos - 66fiuhmu un p o c o l e j o s -

ááiiurna t y a n

l e n g u a - J inñÓÓnhfu

l e E a - dyamoon / dyamoonjun

un p a l o d e l e P a - dyamonh8a

l e o n c i t o (mono) - I d y o o d s a jumoonxo

l e p r a - m a f í i i j i n / m a F i i ; m a t a a j i n

l e p 36 I l a

l e p r o s o - matuuhyo

l e t r a - jumdánpara

l e t r i n a - n u i i o o n j i n r 6 x o

l e v a d u r a - j u h x á á h s a x a

l e v a n t a r - a a v a I

l e y - o á 6 x a ; b a r d t a x a

l e y e n d a - b u c o o h f i

l i a n a ( v E a s e b e j u c o )

l i b s l u l a ( i n s e c t o ) - b i h t s f i r i c o

l i b r o - tyohoovu m i l i b r o - x 6 6 v i

l i g a r - t o o n h f o IT

L i g e r o - i i d y o ; jahbbni ia

l i m a ( h e r r a m i e n t a ) - g o u r á t y o f o

l i m p i a r - t y o o n 11 (b); j o r a a v i

l i m p i o - f á n j u n

l i n d o - ~ a r 6 6 ~ a ; f á n j u n

l f n e a ( p a r a e s c r i b i r ) - jumáánhofe

l i n t e r n a - f a y i r b c o n a ; c a p i r d c o n a

l l q u i d o - m & & n j i n ; -ju l l q u i d o v e n e n o s o -

j o o x a h t y d j u agua h e r v i d a -

t o x ó ~ h s a x a j u ; fioon tox6Óhsexa

l i s a ( p e z ) - odsbcoma; onmuunht y a

l i s i a r - Íloon 11 ( b ) ; fioonhun 1; d y o v a a v i 1

l i s o - f l f y i

l i s t o - ~ u u r o n b h u n

l o - tya -

l o b o - ohsooroxÓnco

L o d a z a l - t y a v 6 6 g a

l o d o s o - A&áhun

loma - t y a v G d r o

l o m b r i z - xoonhfio

l o r o ( a v e ) - c 6 y o o j o ; c h o i i n f i ; e e r e ; t y 6 6 r a ; maiiááfii; t s a i i n c o ; 1 L f f y i

Z O T O muchacuy ( v f b o r a ) - c a y ó j o h o , moxdchahbi

l u c i é r n a g a ( i n s e c t o ) - c a p i i y i

l u n a - fodyoome l u n a l l e n a - fodyoome

nuvaaga

l u s t r a r - t s o o f i 11

l u s t r o s o - l l v i ; jfififo

l u z - ufgbhyo

l l a g a - d y a v a a r a ; maí í i i / mafi i i j i n

l l a m a r - a a h o 11 t r , , 111 i n t r . ; maabiu 11

l e l l a m a - fia j a h a a h o s e l l a m a ; s u nombre e s -

j ámaaiiu

ZZanchama ( d r b o l ) - t sov6Bhtya

l l a n o - f a y i r a h s 6 h a

l l a n t o - a n j r c n h x a

Zlaruma ( c ) ( c e t i c o , g r b o l ) - mami i ro

l l a v e - t 6 6 f i u r a

machacar ( b a r b a s c o ) - a a d s i II

mache te - muráábo jo

machimango ( P ) ( d r b o l ) - t y a f fifidyo

machucar - t o o n 11 ( b )

m a d r a s t r a - juhxáácoh

madre - á n h i n c o ; fifidsah s u madre p o l f t i c a -

j d x o r á á h y a

l l e g a r - f a a r a I I m a d r i n a - u d s á h l c o

l l e n a r - f a a h t u 1; mooHun 1

l l e v a r - ooan 111; f a r á 6 h t y o 11

L l o r a r - a a n j i i n 1

l l o v i z n a r - fioon a j i i h t s i r 0

l l o v i z n a - x o i i á á h t i ñ o

l l u v i a - ñoon / a o o n j u n l l u v l a (mucho, 2 - 4 a r a s ) - fióántufio l l u v i a y s o l a l a v e z -

xofiááht i f io

macambo ( P ) ( á r b o l ) - f o h t b t í r o

macambo ( f r u t a ) - foh t f i f i tyo

macana (maza) - b i i l l a v Ó Ó j o (pez) - xodsóóho

madrugada (4 - 5 a.m.) - f u r a a n j i n h

( 6 a.m.) - j u h t ó ó h f u

madura r - aaa; j u u h t o 1; j a a n j i n 1

e s t á madura ( f r u t a que ab l ' anda o s u a v i z a como aguaje o a g u a c a t e ) -

t y á h a a a e s t á madura ( f r u t a que n e g r e c e como u v i Z Z a s ) -

t y á j u u h t o e s t a madura ( f r u t a que s e pone r o J a o a m a r i l l a como p i 6 t a n 0 , p i f i a , p k j u a y o y n a r a n j a ) -

t y g j a a n j i n

maduras ( P ) ( ~ l á t a n o ) - u v á á x a r o ; j i d n c o r o ; j u x a a r o

m a e s t r o - dyurÓ¿xa%a m a e s t r a - d y u r ó x a c o

m a f a l a ( C ) ! t u b 6 r c u l o c o m e s t i b l e ) - a a u u r o

malz - x ó f i i r o

majtis ( P ) ( r o e d o r ) - axaaiio

mal , m a l o , ma la - l f i r a

mal 3 8 mas

mal a g ü e r o - xah66fioxa mal humor - g á á n c h i mal o l o r - av66hxo

m a l c r i a d o - bE6na

m a l d i c i ó n - t a r a a j i n

m a l e a n t e u r a h f o m a h t s f

m a l e f i c i o - xak66ííoxa

malo - b b r a

m a l t r a t a r a una p e r s o n a - b o t s o o r o 1

mamá - fifiasah ¡mamá! - I á n h i n h !

m i mamá - Q n h i n c o

m a n a n t i a l - d s 6 6 r o h f i

mancha b l a n c a - f a i f f i i a

mandamiento - b a r o t a r á f o j i n ; o á x a , oa í í a t sgf o j i n

manaar - ooa 11; dyuuya 111

mandioca ( y u c a ) - j o n h t 6 6 j i n ; ox6Óma

maní - dyudsoon mani -

dyudsoodyo

manta - orf i f i tca ; cÓ6mahca; b o h t u d y á c a

manto b lanca ( i n s e c t o ) - d y 6 t y u r a h / d y á t y i r a h

m a n t e c a - f a j i i n

- maaana - u u r o ( U ) , j a h f h i (DI

mafioso - fGGro; o o r o j & h t yo

mas - maaiiu

maraca ( c ) - t o o n h f u

m a r a v i l l a r s e - t u r 6 6 n a III

m a r i d o - oonna

marimar i ( á r b o l ) - c o p i i m a

m a r i p o s a - juváQuxo m a r i p o s a n o c t u r n a -

dyurÓÓvuhyo

m a r t i l l a r - t y o o h t y o I

m a r t i n p e s c a d o r ( p á j a r o ) - af ian tyahóhfo

más, más a116 - dsohffifiñonh; ds'ohfufinh

más - j66hama no más - tyááhbama

masa d e canagucho ( C ) - ífahfifinhcojo

masa d e c h o n t a d u r a ( C ) - j a m f f h c o j o

masa d e s e m i l l a s d e umarZ - f u r ó h c o j o

mas 3 9 me z

masa d e urnarf - t s a r f i h c o j o

m a s a t o ( b e b i d a d e y u c a ) - b a J o j ÓÓru; a h t i h t y 6 j u

mascar - f a a a n 1; b o r o j o 1 I

rnashonasti ( á r b o l ) - f i áá rnu~a l

matamata ( t o r t u g a a c u á t i c a ) - d y á t y a mafftchxo I

m a t a r - u r á ña j a n f i á t a I mayor ( m . ) - onaama;

(f. ) - o n a a c o I maza - b i i l l a v Ó Ó j o I mazorca - x ó f i i t y o I mecedor - t o o n r a v f i c a I mecer - j i i o 11 t r . ,

111 i n t r .

m e c e r s e - arodyagama 111; j i o o v u 1 I

medía - uhyÓÓhf ih tya ' l m e d i c i n a r - bahxooma IT I médico ,(m,) - bahxÓ6mama;

j u h x a f o r l á f i a ( f . ) - bahxómaco

medio - a tyo- medio d í a - atyÓÓmo 1 media n o c h e - a t y ó j o a y u medio d e l río - a t y o f a i ,

t y a a u a t y o o r á medio de un g r u p o -

a t y 6 6 h

m e d i r - f a a h x a 11 I m e d i t a r - xomáb

dyahxaavu 11 1

m e j i l l a - fahxÓn; gacÓÓn

mendrugos - dyangán ; t s ó r o o n

mendrugos d e l a comida - ox66xa dyanáán

mendrugos d e c a s a b e - j u u x á t s o r o o b o r á n / j u u x a t s ó r o o n

menear - j o r a a v i TI t r . , 1 i n t r .

menor (m.) - uhxááma ( f . . ) - uhxáánco

m e n s a j e - dyfi6ra

m e n s a j e r o - d y u u r a j a h j áánhchoma; dyuy66hsnama d y u u r a j Óhtyoma

m e n t i r a - JafiÓ6nfoh; i n t s o o j i n , i n t s b h f o - j i n

m e n t i r o s o - i l n t s o ; f o n j u n r o l l 6 h t y o m a ; i i n t s o h t y ó m a

mermar - a a r a 111

mes - fodyoome

mesa - d y a v o o j o mesa de comedor -

oxoxavÓ6 j o

m e t e r l a mano en a l g o - oohu 11

m e t e r a l g o en - oonhun 11 m e t e r a t r 6 s d e a l g o p a r a c u i d a r - gaaru I

m e z c l a r - boou 11; b u u r o I

m e z c l a r ampiri con s a l - j a a i I ( U ) ; oobu 1 (D); t y o o v o 1

m e z c l a r a l m i d 6 n de y u c a

con agua h i r v i e n d o - boou 11

m e z c l a r una masa e n agua - j o r o o j u 1

m e z q u i n a r - i inmo

mico - f a a g u ( v k a s e mono)

miedoso - t u r o o h t y b h o

m i e l - Gmoonju / ufi6ónyaju

mirar - a a x a 11 m i r a r s e e n e l e s p e j o -

a x a a r s c á l l i 1 m i r a r a t e n t a m e n t e -

d y o o n i 111 m i r a r p o r un r a t o -

x a a n h t i 1

m i s e r a b l e - nÓÓnjan

mismo - t y a a n j u n s l mismo - n u u l a s i misma - nuuco mismo tamaño - dyooma

d y o b i h

m i t o - j i i b i h 6 6 x 0 g o d y á b j i n

m o c h i l e r o ( c ) ( p B j a r o ) - f i o o h t y o ; t ó á c o j o m a

mocho - m o i i n y i n a h

mojado - j á á j i

m o j a r r a ( p e z ) - t 6 h t o o b u c o ; t y 6 Ó r a i n j aanf ia ; m á r a a j u h

m o j a r s e - j a a v u 1

rno jo jó i s ( C ) - f to i ioonja; a t66nmojonma; d s u r u h y ó h c o ; t y 6 d y u n a c o

m o l e r - t o o n 11 (b)

m o l e s t a r - o o r a l l i ; xoba nuu

m o l l e j a - g o y i f h t o

mornoto ( p á j a r o ) - j orÓÓhdso

moneda - t y a t y a v Ó 6 c o ; j o y á á v o c o

mono huapo - f a e g u c o t o - j o o j o cfiuruco ( c ) , m u ~ m u q u k ( P ) - jumoonxo - g o r i l a - t y a t y a a n ñ o m i c o f r a i l e - j o i i n x o mico l e 6 n (c), l e o n - c i t o ( P ) , t i t i -

dyoodsa jumoonxo mico d e n o c h e , mico- l u n u d o ( c ) , choena ( P ) - aami m i q u i t o ( 2 1 , plchico (P)

- t G r o o j o mono arafia - o o r u suguigui negro ( C ) , tocón ( P ) - ááhxo

monte ( s e l v a ) - tyam,ábnhin

m o n t e t e ( a v e ) - a c á á y i

montón - j o r Ó 6 h i h mont6n de c a r n e (como e n e l b a i l e ) - f 6 6 j o t s i

m o r a r - n a a v i

morder - aanun 1

m o r d i c a r - t s a a p a I

m o r i r - u r á nuu ( U ) ; ñomoonbi 1 (D)

m i h i j o s e m u r i ó - xoovi u r á n a a j l i i a

mosca - ágnbeco mosca g r a n d e - dy6Óco mosca g r a n d e ( t á b a n o ) -

moxoroh6Óco

mosca pequeíía - i i i i i f h i n c o

m o s q u i t e r o - fo jÓ6yo

m o s q u i t o - a n u u n c o ; ~ l i h f f c h i ~ i c o ( s g . ) l l i h f c h i y i h ( p l . )

m o t e l o ( t o r t u g a t e r r e s t r e ) - d s o o h d s o

mover - t s o n h o n t y u I mover poco a poco u n a c o s a pesada o dura, como un t r o n c o - c a a h b u 11

muchacha - ojÓÓnco

muchacho - ojÓÓnma muchedumbre - ooxu

o t r a g e n t e - o o x a t s i j a s 6 h t i h a g o n h dyahaan- j á # i

mucho ( c o n nombre p l u r a l ) - 66xu

m u r c i é l a g o - nooun; n o á á n h f i h t y a

murmurar - goovodyu 1

1 mfisculo - dyuxanarf ina

mu~rnuqui ( P ) (mono) - jumoonxo

mudo - godyafíftyoma I n a c e r - f f n j a n j a h o o j o d y u

muena ( á r b o l ) - j ó j a a v u h x o

m u j e r - maami m u j e r c i t a - m a m l l t s i v o s u m u j e r - jamunhton m u j e r v i e j a ( a n c i a n a ) -

j a h f f n c o muchas m u j e r e s - dyoco

m u l l o ( a b a l o r i o ) - l l f o o n j i n

mundo - a f o o n h u n

muñeca - muííeca muiieca de l a mano -

ofi5npoca

nada - dsohxama a a n a i nada mas - t y á a h b a

n a d a r - oonhon 111

n a d i e - boonñffia aan i í i no v i o a n a d i e -

booniihia, x a a j u i i á ñ i

n a l g a s - jaffábnhun

n a r c á t i c o - dyorbbxaho; f onhGfinro

n a r i z - t y o o f o

n a s a - j6Gnhxo

n e c e s i t a d o - j6Ónsa i i n j a n

n e g a c i 6 n - JuxÓÓilo

n e g a r - juUX0 1

neg 4 2 obe

I n e g o c i a r - f a d y u h f ó l l i ;

j o o h s a

n e g r o - j u h t b ó h f u

n i d o - d y a r o y f h a ; d y a r u u n a

n i d o d e h o r m i g a s s u s p e n - d i d o d e l a s r amas -

t ó f a a c h o

n i e t a - uiiaatGco m i n i e t a - xof iaa táco /

cufiaatfico s u n i e t a - jáhuf iaat f ico

n i e t o - uf iaa tu m i n i e t o - xoÍ iaa tu s u n i e t o - j á h u f i a a t u

n i g u a - o r o o t y o

nifio - x a v i i n n i ñ a - x a v i i n ni f ios - o j 6 6 h t a ;

j a v i i r á m a

no ; no hay - a á n / aanAi

noche - n a t y d n b u e n a s n o c h e s - f o n j u n

n a t y o o # á d e noche - n a t y o o 8 6 a n o c h e - j u u h t o h n a t y ó n

nombre - mgafiu

n o s o t r o s (más d e d o s ) - x a j o , xa-

n o s o t r o s (m.d.1 - xoxo , XOX-, XO-

n o s o t r a s ( f . d . ) - x a c a ,

n o t i c i a - dyfifira n o t i c i a s b u e n a s -

f o n j u n h t y ó h f o j i n n o t i c i a s m a l a s -

u u r a h t y ó h f o j i n

nube - j a h f i f h o . j a h f i h o y f l n a ; t s o j ó h u h x a

n u b l a r - t s o j o o h u 1

n u d i l l o - o36npoca

n u e r a - muunhfio

nuevo - juhto- l á p i z nuevo - j u h t 6 t y o i o l i b r o nuevo , h o j a nueva

- juhtÓ6vu l i b r o s nuevos -

j u h t o v á j i n a n i l l o nuevo - j u h t d v o c o v e s t i d o nuevo - j u h t ó ó c a

nuez ( c a s t a A o s i l v e s t r e ) - j o f á b f u ; d s o r á j o ; odyoohyo

nuez d e l a g a r g a n t a - c a á á n x o

nunca - x a v i n 6 ; u u r o -fii nunca v e n d r á e l hombre -

u u r o buk a a j i y f f i i Óhu

n u t r i a ( a n i m a l ) - j i t ó ó r o

fiame ( t u b 6 r c u l o comes- t i b l e ) - a h x a a h t i

o b e d e c e d o r - x a x a t y o h t y 6 h i m a

o b e d i e n t e - x a x á t y o

o b s t r u i r - d y a h x ó h s a 11 1 o p o n e r s e - r o b a a n h f i ú n t a i

o b s 4 3 o t r

ocainae ( g r u p o i d i o r n 8 t i c o ) - d y o h x á y a ; u v 6 6 h s a

o b s c u r o - j u h t ó ó h f u

o c c i d e n t e - ohfoxornó

o p a c o - jÚ6dso

o c i o s o - j o o h f f r a ; g a a r a / g a r a a h o

o e s t e - ohfoxornó

o f r e n d a (de c a r n e ) - f u s b ó d y a

( d e f r u t a ) - apfico

o r a c i ó n ( p a r a c u r a r ) - j u h x a a f ó r a

o r a c i ó n a D i o s - Xarnoonjonh j d g o d y u

o r e j a - xoñoon oreja de palo ( c ) ( h o n g o s ) - G v a a j a ;

t s i i j a

o rguLLoso - j a a y a

o r i e n t e - uhyoohxomó

l o h ! - i a á n ! 1 o r i l l a - Paruf ih , f o o h y ó

o i d o - xof iócona, xoiioo I o r i n a - t a y i i j i n

o í r - x a a x a 11 I o r i n a r - t a a y i 11

ojé ( P ) ( á r b o l d i f e r e n t e d e l o j é cuyo l a t e x e s m e d i c i n a l ) - t s o v a á h t y a

o j o - o j ú ú / o j ú b d s a

o r t i g a ( p l a n t a ) - j u t s d t s o

o r u g a ( L a r v a ) - dyÓ6ncho; m o x o o v a h t s í c o

o l a , o l e a d a - ipáána I o r z u e l o - t s f h m o n h c o

o l e r - d y o o r o 11 h u e l e a L l u v i a - ñoon

d y o o r o

o l o r ( d e s a g r a d a b l e ) - ÓÓvu

o l v i d a r - t y Ó 6 h s a 11; t y o o h s o 111 i n t r .

o l l a ( d e m e t a l ) - fuxÓÓhtyo o l l a d e b a r r o - ñ o x o o t y o o l l a c h i c a - d s o v ú f i o n t i o l l a g r a n d e - d s o v a a t i ;

d s o v á á y i n a o l l a e n l o que c o c i n a y a r e - x o h á á h t y o

o m b l i g o - m á á h t y o

o n d e a r - i p a d y u

o s c u r i d a d - t s o i i n v 6 c o h

o s c u r o ( v é a s e o b s c u r o )

o s o h o r m i g u e r o ( a n i m a l ) - j f a a n c o ; j o o n h a n

o t r o - a ñ i i - o t r a p e r s o n a a z í i r o m a o t r a c o s a - a ñ f f r a o t r o d fa : 6 r b o l -

a f i i i r a ñ á o t r a y o t r a -

a a i i r a j a f í l j i n

o t r 4 4 p a l

o t r a v e z , o t r o t i e m p o - a i i i r a c á h / a f i i l r a c á f i u h

o t r o l a d o d e l r f o - d s o h f f i g i h

o t r a v e z - dyan6 / dyana jGn; muunh

o v i l l o d e chambira - ñ f f v o h l l a

o v i l l o g r a n d e - R f f y i n a o v i l l o pequefio -

ñf l ibon t i

o x i d a r s e - a j i i n h t s i I

p a c a ( a n i m a l r o e d o r ) - a x a a ñ o

p a d r a s t r o - monjoonx6

P a d r e - moon / moonjon

p a d r i n o - monjÓnhiEa

p a g a r - muuntya 1; j o o h s a 1

p a i s a n o s - f o j ó ó h a / f o j o o h a j d n h t a

p á j a r o - a f 6 t s o y i ; d y á h i i h t a ; tya fo i ion- jfinh a a n h t s i

c o t i n g a , p g j a r o a z u l - muur O

p á j a r o b l a n c o - boyaaxo (U) j uds df ima (D )

p á j a r o c a r p i n t e r o -

Ccooro; t68nma Zcooro ; j i d y o t y o ; cof ióójunco

p & j a r o pequefio - p i p f t s o i

p á j a r o n o c t u r n o - j ó ó y o h t y o ; f á á h x o j o

o t r o s p g j a r o s : a f i a n t y a h o h f o ; c a r á á c o ; f a r g s h i d s a ; f í o o h t y o ; j a m f t s o h $ Í v i ; j o c á á c o u ; jonfibbnco; m a t b b c o r o ; p o c h i i i i a ; s i f v i r n a ; t a a n p i ; t f t y o o r o ; tÓÓcojoma; t s á n h m u r o c o ; t s b ó r o v i ; t s o r b ó f u c o ; tyÓ6nhfuyb ; v o v ó r u n a

p a j o n a l - t y o j 66nhav0

p a l a - nohxohur6vuca

p a l a b r a - g o d y á á n j i n

p a l a d e a r - u t y a a h f u

p a l i d e c e r - a f f f x o 111

palma d e mi lpeso (C) - I l f l l i i h t y a ; obaanco / obaafia

p a l m e r a de , p i j u a y o - j ami in f ia

d e h u a s a f - f i i j f f n t y a d e chambira - f í ixóónco

p a l o - d y á á t y a ; amuun8a p a l o c o r t a d o -

j ubohxar6na p a l o g r u e s o - dyácoovo p a l o p a r a u s a r en un b a i l e - j u d s ó c o n a p a l o p a r a u s a r e n un b a i l e o , p a r a p e s c a r -

o h ó b h t y a p a l o p u n t i a g u d o -

t a b o ~ g á c o v o p a l o c r u c e ( p a r a c o g e r f r u t a s ) - g t i i h t y a ;

t a g u r á t y a

p a l o a m a r i l l o ( á r b o l ) - aESóxafia

palo sangre ( á r b o l ) - Gxooveco

á r b o l c o r t a d o - j u b ó h x a h y a

t r o z o - dy66hya p a l i t o - d y a t y o o f o p a l o c o r t o - d y a s h i d s a p a l o d e b a l s a ( t o p a , á r b o l ) - f a f i áá f iu ro

pa loma - t o h t o h f f c o ; d l 6 6 h t i h o

pa loma s i l v e s t r e - f ohx66nco

p a l o m e t a ( p e z ) - noonxo

p a l p a r - j o o a 1

p a l t a ( P ) ( á r b o l ) - nofiGGro

pampa - f a y i r a h s ó h a

pan - nucÓ6 / n u c ó ó y i g r b o l d e l p a n - n o o n y a ( f r u t a ) - n o o n s h o

p a n a l - df iooncho; j uhcÓÓvojohcho ; ~ h t í í f i o n j o h c n o

p a n e l a - ñ a a m u r á r u n a

p a n g u a n a ( p 6 j a r o ) - Joc f i ácou

p a n t a l ó n - j a # á á n t s i

p a n t a n o - b o h i h i h t y o n 6 p a n t a n o ( d o n d e h a y p a l m e r a s a g u a j e ) -

xonGGvaga ( p a l m e r a s h u a s a i ) -

ñ i j f í n v a g a

p a n t o r r i l l a - ñof ióónruna

paíia o piraña - dyohyoohxo

- moon / moonjon

p a p a s ( c u l t i v a d a en l a c h a c r a ) - ñame (c), s a c h a p a p a s ( P ) -

a h x a a t i m a f a l a (C), h u i t i n a (P) - a m a a t i c a m o t e - b o t y o o t y o daZadaZe ( P ) -

t o y i i h t y o o t r a s : g o t e e f i o ;

unoonhko x o h o o ; nóóufionh; fodyoome

p a p e l - t y o h o o v u

p a r á l i s i s - m 6 r a a j i n

p a r a l í t i c o - c a i i i i a j b n n a c h o m a ; maraah i f i ánahchoma

p a r a r - n u u h t y a II p a r a r s e - n u h t y a a h u

p a r e c e r - f u u r a p a r e c e como 61 -

i i n j á n j i n h j a f f iGra

P a r p a d e a r - d s i i v i 11

p á r p a d o - o j á á h f i h t y a / j a h o jf if ihchahf i

p a r t e - t y a h r u c c o h d e p a r t e - u u n n a f f i c o ;

uunnamoná d e m i p a r t e - camaafiu

j a d y á

p a r t i r ( u n t r o n c o o l e ñ a ) - b o t y o o j o 1

p a s a d o mañana - uurom6 f u r á á j i n

p a s a r - g a a n 111 ( b ) 5 1 que e s más e x c e l e n t e que n o s o t r o s -

x a g á g n s h a uunh tyóma

l o h i z o p a s a r ; L e d i o p e r m i s o - ñ a j á g a a n s á s a

p a s o , da r u n p a s o - Cuudsa II

p a t a - uhyÓ6 p a t a d e a r a í i a -

o o r u oi-ioon p a t a d e chancho - x a a t y o p a t a d e v a c a - x a a t y o

p a t e a r - uhy6Óvu 11

p a t i o - f i a r a j u h y 6 6 v o e s t e p a t i o - bfihaavo p a t i o o l u g a r Limpio e n f r e n t e de hueco d e a l g u n o s a n i m a l i t o s -

d y a h á á v o j o

p a t o ( a v e ) - a o x o o t y o

p a t o a g u j a ( a v e a c u á t i c a ) - ñ i i h b o

p a t r i a - a i o o n h u n

paucar ( a v e ) - f f o o h t y o

p a u j i l ( a v e s i l v e s t r e ) - B n h f i i t y o / á h f i i t y o

pavo ( a v e s i l v e s t r e ) - x6Ódso jo

p e c a d o - u r a h t y ó h s h i d s a , u r a h t y o n ó

cosas m a l a s - . i r amahtyb ja f l i

pedazo ( d e p a l o o a l g o d u r o ) - d y a n j j r a g a p e d a z o d e l a comida c o c i d a - d y a n j j n /

d y a n á á v o r a

p e d i r - xobááho 11 ti-., 111 i n t r .

p e g a j o s o - máára

p e g a r ( d a r u n g o l p e ) - b a h x o o r a 1

p e g a r p e l u s a s o b r e una p e r s o n a - f a a s a n 11

p e i n a r - j a h t i i f o ; j a a h t i 11

p e i n e - a h i r a v i n a

pejetorre 'C) ( p e z ) - a n h f f n f i i t y o

p e l a r - t o o h i 11; xoonh I I J ( b )

p e l e a r - o o a l l i 1

p e l o ( d e l b r a z o ) - t y a f g g n j i n ; o h f o t o h ó f e

p e l o t a - dy6Óxohxo

p e l u q u e r o - o o h f o a í fnhxama

p e l u s a d e g r a n d e su p e l u s a - j á c o v i i poco d a p e l u s a -

C o v í í t s o f i a p e l u s a d e l a l g o d ó n -

f anfiáán

p e l l i z c a r - t a a i I

p e n s a r - x o m u u x o h y á l l i 1

pequefio - s f í t i h ; sÓ6go / tÓ6go; xavi-

e s un p a p e l pequeíio - x a v i i b i h t y á h a a n

per 4 7 pic

I perder - xoofiu II

perderse - miijon 111 perdiz (ave) - cooño;

tlityo; xootyo perdiz pequefia - dsooíí

perdonar - fonjuunfo 11; f oíioove

pereza - joohfkra perezoso (animal) - dsaavu

perezoso grande - judsaaco

perezoso (flojo) - g66ra; joohffra

perforar - dyoobo 1; jaara TI; tyohfoovo II

perfume - fohtyohtyoráju perico (loro) - llllyi pero - unadyái; dyai

perro - jonhxo perro del monte -

dsaiióóiiunma

perseguir - üyaahxa II; marafuhtyo 11

persona - jaróhtih persona de autoridad -

ahtihtyóma

pesa - mááyi

pesar - faahxa 11 pescado - injaanma pescador - adsirahtyóhima;

fehxohuhty6hima

pescar (con anzuelo) - feehxo 11

pescar con barbasco - aadsi 11

pescar camarones con

cedazo - muuro I pescar con red - uuro 11

pestaña - dyorÓ6ja

pez - injaanma unos peces: aiioonxo;

anhífnnityo; artírohopaavi; bof66hfi; caara; dsoobe; dyafíihtya; dyan66raga; dyohyoohxo; fayiihatyo; furoohto; fuxóhfuco; fuuxo; govóóruna; gúúruco; jamiixo; jihsoome; jócootyo; jójaaco; joxótivuco; juuhtyo; maaro; mojÓÓnhun; mó6ncho; muxaatyo; nodánhfihtya; nÓ6nhso; noonxo; ñíxoohbuco; odsffho; odsócoma; onmuunhtya; orootyo; purááfijo; teenhdso; tocorfihyo; tsffnhonhfi; tsííyina; tsótsoofia; fihtootya; uE88nhun; uvaax6co; xods6Óho

picaflor (pgjaro) - fahtifhtyo

picante (ají) - aahti; a y ó ó u ; j" 00x8

es picante (plantas; insectos) - dyóóu tyan es picante (un olor) -

jóóxa tyan salsa picante, t o c o p f (P) - ajiixo

picar (con lanza) - oou 1 picar (hormiga) - aahi 1 picar (avispa) - faah III picar (insectos o plantas) - dyo6Gna 111 picar (zancudo) - fiooxo T

picarón ( c ) ( p e z ) - O X O O ~ ~ O

p i c 4 8 p l a

p i c o ( p a l o p u n t i a g u d o ) - t a b o r & á c o v o

p i c o f e o ( C ) ( a v e ) - Aoxaahcho

p i c o f e o p e q u e ñ a - p e y í l h i / p i y l l h i

p i c ó n ( c ) ( p e z ) - d y a f í f h t ~ a

p i c o t e a r - c o o 11 ( b )

p E c h i c o (mono) - t f i r o o j o

p i e - uhyÓ6 / uhyóóga s u p i e - j6huhyÓ6ga

p i e d r a - go tGbhxo

p i e l - xofififihca

p i e r n a - o d s á c o n a , o d s á á v u n a

p i e r n a y p i e - o d s a a t s i

p E h u i c h o ( P ) ( l o r o peque f io ) - l l í E y i

p < j u a y o ( E ) ( p a l m e r a ) - j a r n i i ñ a

p i l a (mon t6n d e y u c a ) ( P ) - j o r Ó 6 h i h

p i l a ( d e l e f i a ) - j o r o o v i r ó g a h

p i l a r ( c ) , h o r c ó n ( P ) - d y a r a a g a

p i l ó n a l t o - t o n j u n h x a c ó n a

p i n t a d i 2 2 0 ( C ) ( p e z ) - u ñ á á n h u n

p i n t a r - a a o o r a 1; t s o o r a 11; juuman 1

l o p i n t a ( l a c a r a ) ña j BhaSloora

p i f i a - d y a h s o o n c o yema d e p i f i a p a r a sem- b r a r - dyahsÓÓdyoKa

p l a n t a d e p i f i a - d y a h s o o s h a

o t r a s p i a a s : d s o v u u c o ; J onhóónf iaco ; ñamGGn:~xohco ; f o h t y o h t y o r á c o ; t o h i r á c o

p i o j o - o h f ó ó x a c o

p i p a - t y o h o o j u h x o r á - s h i d s a

p i q u e - o r o o t y o

p i r a n a ( p e z ) - dyohyoohxo

p i s a r - d y a a h t i 1; j a a h i 1 p i s a r s e e n e l b a r r o -

d y a a h u 1; g a f i a a h i n 1

p i s o t e a r - d y a h t i i v o 11

p l a n c h a ( d e r o p a ) - d y o h o j i r á r u n a

p l a n c h a r - d y o h o o v b j o 1

p l a n e a r - f a h x a a j Ó d y u 1

p l a n t a s s i l v e s t r e s - d y a r o o h s o

p l a n t a s n u e v a s - a r a j f f h x a

p l a n t a (caranh) - a y l l v i r o

p l a n t a ( c u l a n t r o ) - ayovúf ico

p l a n t a ( h u i t o , t i n t a n e g r a ) - J u r á á v u r o p l a n t a p a r a h a c e r c e d a z o o c a n a s t a - a f i i f i á n h t y a p l a n t a pa ra hacer p i n t u r a - a f i o o x a c h ó r a ; t s í f p i p l a n t a c o m e s t i b l e -

f iácooyo p l a n t a que s e u s a p a r a p i n t a r y c u i d a r l o s d i e n t e s - f i a p a j i n p l a n t a e s p i n o s a ( a r b o l ) - m á c a r o p l a n t a v e n e n o s a -

f ó h i x o d y o ; c o p i i n ;

onf iaanhon; onman u n a s p l a n t a s s i l v e s t r e s :

á Q r o f a h x 6 d y o ; c a t y ó h o h c o ; j a h t i i f ó h ; o h x o o h o v 8 y i n a ; t a t á á s h a

p l a t a ( m o n e d a ) - J o y á 6 v o c o ; t y a t y a v 6 ó c o

p l a t a f o r m a - d y a t s i i v o

p l á t a n o - j u x a a r o

o t r o s p l á t a n o s : b r t i r o ; d s o j ÓÓro ; j i á n c o r o ; j o j Ó 6 s o ; o f i o o v i f i i r o ; r u a a r o / r u á m a r o ; u v á á x a r o

p l a t o - i l oxó6vo jo

p l a y a - l l i o o n h i n

p luma - t y a f Ó6ro

p o b r e - j a h á á n t y o

poco - s í f t i h ; s ó ó g o / t 6 ó g o ; x a v i n h

p o d r i r s e ( v g a s e p u d r i r s e )

p o l v o - a j ÓÓhu; a j o o h u v ó r a j a8oonhunvÓra

p ó l v o r a - o h t i l h i

p o l v o r e a r - mooco 1

pnna, cashapona ( P ) ( p a l m e r a ) - t y o r o o d y o

e l p i s o d e pana - x o y l l v i

p o n e r - bllai 11; nuu 11 (b)

p o n e r ( r o p a u h o j a e l t e c h o ) - j o o a 1 p o n e r d e p i e - n u u h t y a II p o n e r e n - oonhun 11 p o n e r h u e v o s - j o o n t y u 1 p o n e r h u e v o s ( p e c e s o r a n a s ) -

rnaaili 11 p o n e r La masa e n e l c e r n i d o r - j o o v o 11 p o n e r p a l o e n c i m a d e un r í o - nahÚÚnhña 1 p o n e r u n a c l a s e d e a l g o d ó n a l c u e r p o * . d e u n a p e r s o n a - f a a í i a n 11 p o n e r s e e l s o m b r e r o -

o h f o o x ó r a 1

p o r - nuaóóhon p o r e s o - t y á á n j u n ;

t y á n j u n x o n $1 s e v a p o r l a s e l v a -

t ~ a m á á n h i n a a n h j á j a a n

p o z o - b a j í í v a r a ; b a a j i

p r e d i c a d o r ( i n s e c t o ) - dyorÓhÓxome / mofíáá tyavu

p r e g u n t a r - j o h x a a x a 11 t r . III i n t r .

p r e n d e r - f a a h 1; f a a h t y o p r e n d e r e l f u e g o -

b o o r u 1 ,

p r e s a g i a r - xahoRo 11

p r e s t a r - p r e s t a i p r é s t a m e ! - i x o p r e s t a ! i p r e s t e a t e n c i ó n ! -

imah f o n a x á á n ! i ÓÓhfo f o o u n n a GGnh!

p r e s t o - t s o o v e

p r e t i n a - m á á h c h a , m á á h f i , m á á h i i h t y a

p r i 5 O puñ

p r i m a - muntyoonco; dyoonco

p r i m a hermana - 6nuunco

p r i m e r o - n a h a ; nahábxoh; naháádyoma; 6 6 h f o ; náXonh

p r i m e r dEa h a s t a a h o r a - naiiomo#6ráhmu

pr imo - dyoonma; oohyo p r imo hermano - áiiuunEa

p r í n c i p e - foGGrsiia

p r i n c i p i o - nahabxoh

p r i o d o n t e , a r m a d i l l o - ~ Ó 6 n i i o n

p r o b a r - f a a h x a II

p r o d u c i r f r u t o s - x a a n a 111; d y a a j u m a j a f i i x a a n a

p r o f e s o r - dyurÓÓxa%a

p r o f e s o r a - uuhya d y u r o h t y 6 h i c o ; d y u r ó k a c o

p r o f u n d o - aiiááfii

p r o h i b i r - barÓÓta 11 t r . , 111 i n t r ; j u r á d y o l l i 1

c o s a p r o h i b i d a ( c o m e r ) - n a j l l n i i a f i a

p r o t e g e r s e - f o j o o h u I

p r o v o c a r - d y o o b i

pucacunga ( a v e ) - Q v i i t y a

pucacuru ( h o r m i g a s ) - anhG6nxoh

pucuna - f a j í l h x a t y a

p u d r i r s e (comida c o c i d a ) - bacóóda 111; ( c a r n e ) - dsoou ( p a l o s ) - dsavÓÓAa 111

p u e b l o - máfuma fojÓÓn; áóxuma f o j 66n

p u e n t e d e p a l o s - n a h á á n t s i v o

p u e n t e d e un p a l o - nahbfinhsa

p u e r c o - j o o v a p u e r c o s s i l v e s t r e s :

j a r 6 h t i b a ( U ) , n g h t s i i m a ( D ) ; j á b n c b o v a , nafióónpa

p u e r c o e s p f n - j inhf fábhso / junhafifihso; jovadyuna

p u e r t a - t y a a f o c h á

p u e r t o - t y a c 6 6 c h a

p u e s - JÓnh / jónhxu

p u e s t a d e l s o l - nGGna o n h a n v i d s a d 6 ; nGGna f ooudsaiid

p u l g a r - dyoc6óviAi

p u l i r - t a j a a n v e 1

pulmón - f a v a a x o sus pulmones - J g f á v a a n

punchana ( P ) ( r o e d o r ) - moonno

p u n z a r - f a a h 1 (b): j a a r a 11; t y o o n h f o 11

pufia i l a r g o - j a r a r á b v o j o puf ia l c o r t o -

j a r a r á á v o y a

q u e b r a d i z o - f i i h l f n t y a ; f o h t d d y o

Pu= 5

p u r g a n t e - j a r a j u h t á x a j u

purma (PJ - mGúnkna

p u r o ( s o l o ) - m a m f i / mamGxah

pus - jGmoonj i n

Q t q u s ? - t d s o h ?

& q u é h a c e s ? - t j a n h d y a n nCib?

¿ q u é l e p a s a ? - ¿ d s o h n b h t yovu?

¿qué e s ? ( i n a n i m a d o ) - & j á n h d y a a n / j b n h d y a a n , a s u h d y a a n ?

t q u é e s ? ( a n i m a d o ) - Ljánhdyoon / jGnhdyoon, dsuhdyoon?

Lqu6 a n i m a l e s ? - t j a n h d y ú f i s a n u ?

i qu6 d f a ? - ¿dsoonñam6? ¿ qué c l a s e ? -

Ldsohfuur67

q u e b r a d a - t y a v á l g a ; f i o n j u n t s a j 6 6 h t o / ~ o n j u u n h x a E o m 6 n

q u e b r a r - juuvo 11; a i i h 1 ( b ) ; oovu 11; ovuuso 1

q u e b r a r s e - juvoovu I

1 r a c

q u e d a r s e - b a a r o 111; goovodyu 1

quemar - b i i h 1 ( b ) ; d s a h 111 ( b ) ; f o o h t o T I 1

l o quema ( c a s a , c h a c r a ) - t y a j a d s a a j i

quema ( c o m i d a ) - t y á f o o h t o

q u e r e r - a h t i í d y o 111; Ónjun; xarnáaro 111

q u i e r e h a b l a r - j a g o d y a y i d s a j 6 n Ónjun i i n

l e q u i e r e - ffnjan d n j u n i i n

¿ q u i é n ? - ¿bÓn? ¿ d e q u i g n ? - Ldsohi ibia? ¿ q u i é n e s ? & q u i e n e s s o n ? -

i d s i i s a 7

q u i e t o - f o o n A i ; ufioon

q u i t a r - buudyo 11; s h i i o 1; x o o r a 1;

l o q u i t a - t y a j á s h i i o l o q u i t a l a r o p a -

j a t s o v a á h c a J á x o o r a

q u i z á s - boorÓ / b o o r ó f o ; b a j oh

q u e d a r s e ( a t r á s ) - muunhxo 111

q u e d a r ( d e j a d o ) - Ójuudso 1; f o g a a v i I

q u e d a r c a l l a d o - fouui ia 111

r a b i a r s e - g a c h f f n a 111

r a c i m o - h o r a c i m o T d e p i j uay0 ) -

j a m i i h o d e p l á t a n o - j u x a a h o d e ungurahui - obaaho

r a i

r a í z - t s i ? ~ f f n h o n f e , t s i f i l f n h o n h c o

r a f z g r u e s a - dyahÓÓhco t o d a r a f z t u b e r o s a -

t y o # a a j á z i

r a j a r - t a a r u 1; boo 11 ( b )

r a l l a d o r h e c h o d e c o r t e z a - t o g 6 v u c a

r a l l a d o r m e t á l i c o - t o g a a x 6

r a l l a r - g a a n j a 11

rama - d y a a t u ; t u n a a t u r a m i t a s e c a - d y a t u u d c a r a m i t a s d e p l a n t a s -

d y a r a n o o h f o

r a n a - o h á ó c o o t r a s : d y 6 6 c o ; f a a n c o ;

f á c o o j o / f a c o o ; g a h g u r G c o ; t i i t y o / g o o n c h o ; f i o n f 6 á n c o ; t o c ó c o c o ; x o l l a a c o

r a n a que v i v e e n e l r l o - dyovclco

r a n c h o - d y o h á 6 J u n

r d p i d o - buuhdyóhmu; j ahúbni ia

r a s c a r - caayi 11 r a s c a r d u r o -

c a y i i r f i g a I

r a s g a r - x o o r o II

r a s p a r - x o o i 11

r a t a - mufí6ónco e s p e c i e a n f i b i a d e r a t a

- ñ 6 h i i n x o

r a t o - x a v f f n o m a h

r a t 6 n , r a t o n c i t o - t s ó r a a x o

r a t o n c i t o n e g r o - j i h f f f h t y a c o

r a y a ( p e z ) g r a n d e - b o h t & R i ; Gvaaxo

r e c o b r a r - f o o h u 11 r e c o b r a r d e l r í o -

xaamon 111

r e c o g e r ( d e l f u e g o ) - j a a h x o 11

i r a r e c o g e r Lefia - dyaamóhsa

r e c o m p e n s a r - - muun tya 1; j o o h s a 1

r e c o r d a r - x a x a r u 1; xomiiGxo I; x o m u x o h y 6 l l i 1

r e c t o - f Ó 6 h t y a

r e c h a z a r - g a r á & t y o 11; u r a a d y o ITI

r e d - b o h t á á h t i ; u r ó x a f u r e d ~ r a n d e - t a a z i h

r e g a l o ( d e c a r n e ) - f u s 6 6 d y a

r e g a ñ a r - uuhxo 1

r e g a r - iiso 11 r e g a r s e - d y o v a a v u 1; i s o o v i

r e g o c i j a r s e - t s i r o o j i n 1; t s i i r o l l i I

1 r e g r e s a r - J o x o o r < h i 1

reh 5 3 ria

rehusar - ñotsiihcona 11

relr - maato 111 reirse de alguien -

ffnjan jamaato

rejo ( C ) - tyonjánhonhco relacien entre suegros

de un matrimonio - najlinna

relfimpago - uuvfihyo relampagueo - nóóraco

reloj - nGGna remar - moonhso 1 6

remedar - xaxaavuta 11 remedio - bahx66ma

remedio para la gripe - mo joonxóvecaj f n

remendar e l techo - jogoovu 11; jogoohútya 1

remo - monhsodyadvojo

I reprender - baroota 11; uuhxo 1; jafliihon 11

reptiles (animales que se arrastran) -

gonjÓÓnhinhtsi

resbalarse - tsofiivi 1; boaav i 1

1 resbaloso - bÓ6u-

remojar - bagahsa II; boóh 111 (b); javuuhta 11

remover - dyoovu 11; moonhso 11

renacuajo - pfirooco reiíir - uuhxo 1

resfriado - moraajin

resfrío - moraajin residuos - dyan6án /

dyanaán j un

resina - ajiin respetar - mayíídyo 111 respiración - jayóóna respirar - jaayo 111

restinga - 66hshoiia

retirarse - shioohu 1 reunir - xaavo II

reunirse - xavoovu 1 reventar - tyoonh 1 (b);

l fiiih 1 (b) reventarse - tyoonhun 1

reverenciar al Creador - 1 monjooniia 111 , le rev,erencia - iinjanh I j amon j óóiia l ' revés de ,un vestido tejido

- u r o h f u c á

1 revolcar - buusa 1 rey - ahtihtyóma;

f oeúrama

I riachuelo - tyavábga

r i f i 5 4 S a i

r f o - maaiiu; t y a a u r f o a r r i b a - t y a a u o h f 6 x o g e n t e que v i v e r f o a r r i b a - t y a h o h f b x o a a n h t s i g e n t e que v i v e r f o a b a j o - ai ibanhfu a a n h t s i r l a t u r b i o - t y ó 6 v o t y a n

r i p i a - f i i j i n x o h f á j i n

r i z a r - b i i r o 1

r o b a r - muuro 1

r o d e a r - xooa 1

r o d i l l a - j o j ó ó n h x o

r o g a r - a n j f n m a t y o 11; xobaho 11

r o j o - t s í l h o

romper - s o o e 11; juuvo 11; x o o r o 11; foh toodyof ia 111

r o n c a r - goonño 111

r o n s o c o (P) ( r o e i l o r - aóónma

r o p a i n t e r i o r - aiiBdnca

r o z a r - a a c h o 11

r u e d a - j o i i v ó c o h

r u i d o - j u h t f i b f u

r u i s e f i o r ( p á j a r o ) - t s ó ó r o v i / t s 6 6 r o v i c o

s á b a l o ( p e z ) - d s o o b e s a b a l i t o - f u r d d c h o

s a b e r - á b x a ; o o r o j a 1 s a b e r l a n o t i c i a -

d y u r a a h 6 v u I

s a b i o - a x b á t y o ; o n j u n f ó h c h o ; o o r o j f ih tyo ; mai iaa tb ra ; x a x á t y o

e l s a b i o - BBxatyoma

s a b r o s o ( r i c o ) - xfi6ma

s a c a r - oon 11 (b); t soonhmu II

s a c a r a l g o que a s t a d e n t r o d e o t r a c o s a -

a a o n 11 s a c a r y u c a d e l a c h a c r a

- j aama 111 s a c a r c a r n e d e l h u e s o

- x o o n h t s i 1 s a c a r d e l a g u a c a l i e n t e - j a a p o 11 s a c a r r e s i n a - c o o t y o 1

s a c e r d o t e - jonhtfifigoma

s a c u d i r - c a a h c a 1; g o o t u 11; g o v f h c o n a 1

s a c h a p a p a (P) ( t u b é r c u l o c o m e s t i b l e ) - a h x a a h t i

1 s a c h a s h u y o ( P ) ( p e z ) - l moj ÓÓnhun

s a c h a v a c a (P) - t y o o n j a n

5 5 s e n

( p u e r c o s i l v e s t r e ) - nafi66npa; j áánchova

s a l - j á á i d y a s a l d e monte - oodya l o s a c a d e l 8 r b o l e s :

a r f i co ; Sxaanfio; ovuc á n c o

d e l a s p a l m e r a s : b f t i c o ; j o x o v a y f n a

d e l a s p l a n t a s : bohoo; o d s a t y ó f o

s a l a d o - t á á u

s a l a r - j a a i I

s a l i r - t soonhmu TI s a l i r d e l b a i l e -

t u f i a a n j i n 11 s a l i r a f a v o r d e 6 1 -

j axoonh n a a v i s a l i r d e l c a s c a r ó n -

a a a n 111 l a f l o r d e l pijuayo s a l e d e l c a s c a r ó n - j ami in f ia

dsbma a a a n

s a l i v a - f ó f i o o j i n

s a l s a p i c a n t e - a j f l x o

s a l t a m o n t e ( i n s e c t o ) - t s á á v i t s a ; j o v a b i r ó ó g a

s a l t ó n (pez) - j fhsoome

s a l u d a r - t s i r Ó Ó h c h o 11 s a l u d o - t s i r Ó 6 h c h o x a s a l u d o e s p e c i a l -- ihe rmano , qué t a l ! -

f jfimah! the rmana , qué t a l ! -

i jGncoh!

s a l v a d o r - I u s o h t a r á t ü a

s a l v a r - r u u s o 1; f u s ó b h t a 11

s a n a r ( i n f e c c i ó n o h e r i d a ) j a a n h x a 111;

s a n a r enfe rmedad - xooba III

s a n g r a r - t s i i j i n 1

1 s a n g r e - t s i j f l n / t s i j f f n j i n

s a n g u i j u e l a - j u r á á r u c o

s a p o - g o c ó ó j o , t y o o r o ; opEpeco; u u r a

s a p i t o - nucáhcho

s a r a m p i ó n - f o r o o n / f o r o o n j u n

1

1 s a r n a - d s i i h t a ; l fío j ÓÓnhta i

s a t i s f a c e r - moonun 1

s a v i a - a j i i n ; m á á n j i n

s e c a r s e - a a r a 111; n a a i n 1

s e c o - j 8 8 n h t a

s e g u i m i e n t o - rnuunoaá

s e g u i r - dyaahxa 11

s e l v a - tyamddnhin

s e m b r a r - dyuuh 1 ( b ) ; dyudsooma 11; j06h 1 ( b )

s e m i l l a - n a v i i a i s e m i l l a d e u m a d -

f u r o o h t o d e a c h i o t e - f i o i i Ó 6 v i ~ i d e ca<rnito -

j a h f i h x o b í z i d e caucho - u h t ó 6 b i f i i d e guabo - j o v u h t y o d e macambq - f o h t d d v o c o

s e n o - ojodyuhxÓ6tya

I s e n t a r s e - b i í f í i h i 1 s e n t a r s e en e l p i s o con

sen 5 6 sog

I las piernas cruzadas -

j6ánpagahu 1 sentarse en cuclillas - nasoodyoh jabfffli; arasodyoh jabfffii

sentir - xaxaru I me siento bien - fÓnjun

caxaxaarahi irecu6rdeme! - IxÓÓunmah xááxaru!; ixo xomf~xo!

lo ama, piensa en 81 - klnjan jaxááxara

sentir ahogo - aanhtu 1

sefialar - muuAo 11 sefialar (quebrando palitos) -

juvoorárna 111

sefior - ahtihtyóma separado - aanAi8Óchih separar - jotyoovu;

shiio 1 separar fibra -

dyafaajin 11; tiio 111

ser - uun / aan 1 sera bueno - fonjun

jáhaanchi vamos a leer - án

xáfahxaajóh

serenarse - juudsa 111; Aoonfio 111

sereno - ohxÓÓhta tayii; jajiids6ro

serpiente - anunhtyónco

seso - baraajin shacapa (adorno) hecho d e

los frutos del maichill - tavíího

s h a p a j a (palmera) - odsooco

pepa de e s t a palmera - odsootyo

s h i h u i , tamandua - j oonhan

shirtnga (P) (árbol) - uhtoolla

s h i r u i (pez) - joxóóvuco shushupe ( P ) (vfbora) -

toxooina

si - jif; j u u ; jgan

siempre - urofádyahmu

siervo - tóónco; oááxafia sierva - o6xaco

silbar - tihtyofoma 111

silencio - foonsi; xa j iniió

silla - biifiiraatsica, biifiirááco

silla de palos - biiAir66tsivo

sobaco - ur66hyavo sobre - xoon sobrina - mÚdnoco

sobrina (la hija de la hermana de 61) -

juhtÓ6co

sobrino - oojo sobrino (el hijo de la hermana de $1) -

i j uht66ma

soga - Affhofe; moanhshahófe

s o l 5 7 t a l

s o l - nGGna

s o l a m e n t e , s ó l o - mamfixama s o l o - n a a j i n h ; n u u c o ;

nuuiia

s o l t a r - o j u u d s o 1; f o o g u I s u é l t a m e ! - 1x0 fogfin!;

i f u r o x o a x á n !

s o m b r e r o - o h f 6 6 x o r a

s o m p e s a r y r e h u s a r a l l e v a r - m a y f i r o 111

s o n a r s e - s i i n h s i T I

s u e n o - n o h x á á l l o s o i i a d o r - n o h x 6 l l o m a

sufrir - j a h a a n t y o onh i í i í n t a i

s u f r e - u r a h t y o j u n j g h a a n

suguigui n e g r o ( C ) (mono) - á á h x o

sumamente - gáánshaii6nhmu

s u m e r g i r - xamoonh in 1; U U ~ O 11

sumZZeoncito ( C ) (mono) - t s i h t s i h f f í c o

s o ñ a d o r - nohxf i l lome I s u p l i c a r - xobáho 11

sof í a r - noohxadyu 1

s o p l a r - f o o f o 11; j u u h x a 11

s o s t e n e r - a i i a a v u t a ' l l

s u a v e - j a a n t s a

s u a v l z a r - b a a g a 111; j a a n t s a t u 1 I n t r . ; t a v a a v á g a

s u a v i z a r c o n l a s manos - poonhon 11

c o n l o s p i e s - t s a a v o 111

s u b i r - a a u 11

s u c i o - 69nma; avÓ6hxo; ñ á á h u n

s u d a r - dyohóóiian 111 s u d a r un p ~ c o -

dyohÓ6tya I T I

s u e g r a - x o r a a h y a

s u e g r o - xorááma

s u e l o - a:oonhun; ñ o o ñ i j Ón

s u e l o d e pona - x o y f f v i

suri ( l a r v a s c o m e s t i b l e s ) - a t 6 ó n m o j onh ; u s o r u h y Ó h c o ; ~ o x 6 6 v u c o ; i íofioonj a ; u h t y ó d y u n a c o

t a b k c o - t y o h o o c o p l a n t a d e t a b a c o -

t y o h o o y a t a b a c o e n p a s t a -

t y o j a h f f x o e n p o l v o - t y o h ó ó t s o i i a en l i q u i d o ( m e z c l a d o c o n s a l de m o n t e ) - o h t i r a v á g a

t á b a n o ( m o s c a ) - d y a n á á r a g a ; moxoxoh66co

t a b l i l l a - c a r f i 6 b o j o

t a l ó n - c h f a a n h x o ; topfif ixo

t a l l o ( d e l a s p l a n t a s ) - t y a n a t y o o h o ; t y 6 n a a f i a

tam 5 8 t i g

tamanduá ( a n l m a l ) - j oonhan

t a m b i é n - m i j o n h ; t y 6 j u m a h

tambo - fojÓÓvonu

tárnEshE - d y a h 6 6 f e ( v g a s e b e j u c o )

t a n t o - t y a a h b a

t a p a r - b o o h t u 1; dyabooco 1

t a p a r con t i e r r a - jo i iaavo II

t u p a j e ( v a l l a d e caí ías p a r a p e s c a r ) - xoháhona ;

f i i r g á h t y a ; t s o f i o o c o ; t y o r o o h x o

t a p i r ( a n i m a l ) - t y o o n j a n

t a r á n t u l a ( a r a ñ a ) - anf inhxaru ; rnófiaaru

t a r d e - j o d y ó j u n ; jodyoo junmó

t a z a - mofiáánfu; moñáncona; mofiánchlhdsa; í íox66hxafu

t e a - x o b i i h a

t e c h o - mohxóóhfi t e c h o t e j i d o de h o j a s -

a y l l v i un l a d o d e l t e c h o -

t y a n a v u u t y a e x t r e m i d a d d e l t e c h o -

t y a t y a x o x ó

t e j e r - a a h 1 ( b ) ; t e j e r c a n t o d e l a c a n a s t a - f a a j i 1

t e j i d o - a j f i chxa

t e l a m e t a l i c a - f u x 6 Ó h t u d s a

t e m e r - t u u r o 1

t e m e r o s o - t a a r ú d s a ; t u r ó b h t y o

t e m i b l e - t a a r f i d s a

t e m p r a n o - aahfmu; j u h t 6 6 h f u

t e n d e r - fuudyo ( D ) 11; noon 111 ( b )

t e n d e r s e ( e n hamaca) - j ó ó x o r a 1

t e n e d o r ( u t e n s i l i o ) - t a j f f n h x a t y o

t e n e r a s c o - avoohxoro t e n e r c a l a m b r e -

t a f í l n i i a 111 t e n e r g r i p e -

mordíina 111 t e n e r hambre - a a r a 111 t e n e r h i p o - t o g 6 6 h t y a t e n e r p e r e z a - g a a r a 111

t e ñ i r l o s c a b e l l o s o e l c u e r p o con huEeo -

j a a t i 1

t e r m i n a r - uuhxa 1; f o o u 1 i n t r .

t l a - ñ f f a n h t l a p o r m a t r i m o n i o -

juhx&ácoh

t i e n d a - fady í ih fosho

t i e r r a - agoonhun; nahaaxo

e s t a t i e r r a - bfihyaxo t i e r r a mala - u r a h t y o n ó

t i g r e - jonhxo; 1 c h i v i v á á f i a jum66nhxaxo

t i g 5 9 t r a

t l g r e n e g r o - t y o j á á n x o I t o p a r - b i i c a 11

t i g r i l l o - JonhxÓÓhofe; ñ i x ó ó b o r a ; t o y i i h x o ; u v á ~ v o c o

t i j e r a s - dyohyoobi

t i n a j a - t o o n p i

t i n c a s - t i i t y o 11

t l o m a t e r n a l - j a h i i n i ó t i o p a t e r n a l - u r ó ó n j u n

t i r a r con l a n z a - oou 1 t i r a r con e s c o p e t a -

ñ i i h 1 (b)

t i t í (mono) - dyoodsa j umoonxo

t i z a - comaruhtyÓÓfo

t i z ó n - x o b i i t y o

t o c a r - nooco 11; j o o a 1 t o c a r ( i n s t r u m e n t o d e mGsica ) - o r u u b f d y u ;

a d s i i r á l l i

t o r c e r - toof iu 11 t o r c e r s o g a - mooan 111;

t y o o r u 1

t o r t a ( d e c a s a b e ) - dyoháávo

t o r t e r a ( u t e n s i l i o de c o c i n a hecho d e b a r r o )

- t a h á á n h f i

t o r t u g a ( t e r r e s t r e ) m o t e z o - dsoohdso ( d e a g u a ) - mafl i ihxo;

d y á t y a mafii ihxo

t o r t u o s o ( e l r5.o) - t y a a u jo i ixoxóma

t o s - c h o j ó ó n n a , c h o j ó ó n j i n

t o s e r -- c h o o j o n 111

kocdn (P) (mono) - < b h r o 1 t o s f e r , i n a - c h o j Ó 6 n j i n

t o d a v i a - a u n & ; rnunáfo 1 t o s t a r c o c a - b i i o I

t o d o - c h f f , c h f f v a ; j á n t i h

tomar - u r ó ó t a ; aooxo 1 toma a g u a - j áñoonxo Itoma! - IjonhÓn /

j onhon! tomar c o c a - j i i d y o tomar s o p a - j o o l l i 1

t o n t e r l a - jaiiooniió g o d y á á j in; 3afioonii6 f oou

t o p a ( p a l o d e b a l s a , 6 r b o l ) - fa iS6f iu ro

t r a b a j a d o r - j i i t y Ó r a / j i i t y o r á i i a ; joadyfi ra / joadyurá i i a

t r a b a j a r - jooadyu 1

t r a b a j o - j o á á h x a

t r a e r - a a t o I

t r a g a r - goonh I I I ( b ) : goome 11

t r a m p a p a r a p e s c a r - f o o u ; jfifinhxo; f i i r a a h t y a ; t s o f i o o c o ; Syoroohxo; unoonhcho

t r a 6 O u l c

I t r a m p a p a r a c o g e r r a t 6 n - j o p á á h t y a ;

o o d s o v é é n a ; macochára p a r a c o g e r a v e s l e monte - f o h x á á h t y a ;

m a c o c h a r a ; x66ha ; xoveha / x ó v e e h t y a

t r a m p a e n 6 r b o l p a r a c o g e r monos - mácootu t r a m p a p a r a c o g e r a n i m a l e s - oodsov66na parte a d e n t r o d e unas t r a m p a s de p e s c a r -

j o h x 6 6 t s o r o

t r a n q u i l o - f o n j G n f o ; c a o n h t p Ó h s h i d s a ; cddon j8xomGG; d s f f j a x á á x a r a

t r a n s p a r e n t e - xomudyán

t r a n s p o r t a r - a d s i i t i 1

t r a s l a d a r s e - dyoovu 11

t r a v i e s o - b86na ; onhdfinxo; o r f ibh tyo

t remendo - o x í f j a

tripa - mañiico

t r i s t e - j a h á á n t y o

t r i s t e z a - j a h a a n t y o h t y o n ó ; fuxohodyudsah tyonÓ

t r o c h a - n a a j o n ; t ó v u h t y a

t r o p e z a r - b d b i t i h c h i 1

t r o z a r - baah 1 ( b ) ; juubo 1

t r o z o - d y á á h y a ; d y a r u u n a ; jubóhxahya

t r u e n o - a ~ u n h a o

t b , t u - o n , oun a t i , p a r a t i - ounh t u c a s a e s bonita -

on f o o x a r ó ó g a / f 6 6 xar66ga

t u b g r c u l o - t y o f i a a j á # i t u b 6 r c u l o s c o m e s t i b l e s :

a h x a a h t i ; b b b j o t y o ; - g o t e e i i o ; o x o i i a t s f f r a ; t o y i i h t y o ; unohiio

t u c á n ( P ) ( a v e ) - Roxaahcho; L l f o o v u

t u c á n pequefio - p e y i f h i / p i y f f h i

t u c o ( s o p o r t e p a r a La c a s a ) - a i i á á n r a c o

tumba ( s e p u l c r o ) - t y a r d h f o

tumbar - juuh 1 ( b ) tumbar p o r s e g u n d a v e z

- o o b i 11

tumor pequeRo - f i aanh to

t u r b i o , r f o - tyÓÓvo tyan

tusa - x o f f í v i n a

tu tumo ( á r b o l ) - moiiáánhño

t u y o - 6 6 n j i n

u f a n a r s e - jayaf ia 111

u l c e r a r - d s o e n a 111

uma 6 1. v e r

1

urnarf ( d r b o l ) - numooro; f u r o o d y o

umarf negro - j o v f i f i ~ a umarf pequeño -

j á n h o o n r o umars v e r d e -

moxó6?iumoxo

u n g ü e n t o - f o h t y o o h t y ó h

u n g u r a h u i ( P ) ( p a l m e r a ) - o b a a n c o

u n o , u n a - t y a - (SD) mah

u n d f a - t yaaná rnah un hombre - tyaamámah uno p o r uno ( h o m b r e s ) -

tyaaiiarumah; t y a a i i ó t i h d e c u a n d o e n c u a n d o -

tyaxai iÓrumah unos c o n o t r o s - n a j u d n h

ufia - x 6 6 t y o

u s t e d ( m . d . ) - monh- / monhx- / monhxo

u s t e d (1.d.1 - monhc- / monhca

(más d e d o s ) - mon- / monhto

u s t e d ( s g . ) - 6n / oun / ooun

uoiZZa ( á r b o l ) - c o v á á y a m a s e t a d e u v i Z Z a -

s o v á á t s o

v a c a - uuxo

v a c i a r - a a r o 1 v a c i a r ( s 6 i i d o s ) -

booh I (b) v a c i a r c o n u n a c u c h a r a -

j a a p o 11

v a c l o - 46iioon u n p a p e l v a c f o -

j 6" noonvu

v a r i a r - f a j f x o d y u 1

v a r i l l a - o h ó ó h t y a

v a s i j a - f ioxohxacóna

v e l a - m a j a n h c b n a

v e l l o - t y a f á á n j i n

v e n a - t s i f i f f n h o n f e

v e n a d o - uuxo v e n a d o pequefio - x o o h t y o

l v e n d e r - j o o t y o 11

v e n e n o - u h t o o g a v e n e n o p a r a p e s c a r ( c o m p u e s t o d e l a p l a n t a huaca , p i j u a y o y a j l )

- uunpóiia

v e n i r - a a / uu- / a a j i 111 ( b )

v e n t a n a - d y o f ? i í h x a f o

1 v e r - x a a 11 (b)

v e r a n o - d y o h o o n j i n

v e r d a d - j a a n c h o n ó ¿ v e r d a d ? - ¿ j a a n t s í x a h ?

v e r d a d e r o - j á á n c h o ; ~ á á n t s i

v e r d e - mox6Óso; j i á á h o

v e r d u r a s - o x o o x a v á j i n

v e r g o n z o s o - m a y í f h t y o 6 1 e s v e r g o n z o s o -

m a y í l h t y o i i n

v e r g ü e n z a - m a y l h t y o r f i d s á que d a v e r g ü e n z a -

m a y f f h t o t y a n

ves 6 2 ya

tiene vergüenza - mayihtyorúdsa iin; jamay5dyollí

vestido - tsovaáhca vez - tyañóónsoh

a la vez - tyaayojámah vEa - naajon

Via Láctea - ohxóóhta nuveega

vfbora - anunhtyónco otras: aK6óxaho;

cayójoho; caráfiraho; moxdchahbi ; ohxÓ6hta anunhtyónco; toxooisia; tyaráhfo dyaboco; namaañi; xon6 j oma

vida - jahuunnañó dyobih; muná jdhaan

vida eterna - urofádyahmu jahátnhinh

vieja - jahffnco viejo - jahffnma

(cosas) - uroojun vestido vi240 - urowca

viento - juvóódyo, juvÓ6n vientre - gfifotyo I viga - faánhun I vigilante - muff66taxaEa I vigilar - muffáóta 11 I visitar - fojooxo 111 viuda - fux66nco viudo - fuxóónma viveres - dyohaan /

' dyoháájun

vivir - naavi; aan / uun 1 ; xooba 111

él vive aqui - bbn janfiávi

61 estl (vive) bien - fónjun iin

61 vive (sano) - jaxooba

vivo - jiity6ra iin volar - dyaahi I

voluntad - xomuux6r~hmu; naa j f nhmu

volver - tyoonu 1 volverse - toiiaavi 1;

joxooráhi 1; tyonaahin 1

vomitar - xoohxu 11 vómito - xohxfifira

con vómito - xohxgji, xohxuuraj 6

vosotros (más de dos) - mon- / monhto

vosotros (m.d.1 - monh- / monhx / monhxo

vosotros TT-a. ) - rnonhc- / monhca

vuelta del rfo - tyatsóóhbu

y (conjunción de cláusulas) - uná ya - j6yi

lahora ya pueden mirar! - ljayi nah mónhaxdn: tvamos ya! - ijáyi mónhooh !

yaguas ( g r u p o i d i o m á t i c o ) - jurnoráh

y a r e ( j u g o d e y u c a brava) - x 0 h 6

p a s t a s e c a d e y u c a - x o h á á h t yo

yarzpa (c) ( á r b o l ) - j o g a a n c o ; t y o r o o d y o

p i s o d e yarEpa - x o y f f v i

yarina ( p a l m e r a , d a m a r f i l v e g e t a l ) - y a r i n a

y e r n o - Bix6

yo - xon, xoun a m i - xounh p a r a m i - xounh

y u c a b r a v a ( m a n d i o c a ) - j o n h t á g n j i n

u n a r a í z t u b e r o s a d e y u c a b r a v a - o x o f i a t s f f r a

oxóóma ( p l . ) t a l l o d e y u c a b r a v a -

j o n h t á d t i p e d a z o d e t a l l o p a r a s e m b r a r - jonht f i f ihcovo masa d e l a y u c a - b a a h s o y u c a r a l l a d a - g a j á 6 n x a

n a v u t s a y u c a común - b á á j o u n a r a l z t u b e r o s a -

b á 8 j o t y o un t a l l o - b a d j o t u o t r a c l a s e de y u c a q u e e s muy d u l c e - b Ó 6 j i n c a l d o d e y u c a d u l c e -

b 6 6 j i i , b Ó 6 d s i j i un t a l l o - bÓÓti

6 3 zun

1 z a n c u d a - a n h c h o o c o

1 z a p a t o - u h y ó b u c a

z a r i g ü e y a , muca ( P ) - j á á t i t s o ; f a y i i v o E a c o ;

I z a r p a - x á á t y o

I zumo ( l i q u i d o , j u g o ) - t y a n a y a j u

o b a a n c o - ungurahui

x o n u u i a - aguaje

O - ira

VOCABULARIO

OCAINA - CASTELLANO

EL ALFABETO O C A I N A

E l a l f a b e t o o c a i n a c o n e j e m p l o s y s u s i g n i f i c a c i ó n e n c a s t e l l a n o , e s como s i g u e :

6t y ava b d a j O

c a j l l n c o c h i c h f h o d s o o b e d y u d s o o n e e r e f a a g u g a h g u r d c o d y g h i i h i l í v i j o o j o k i l o l l f I y i maafiu oxóófia numooro oiioon ñaa ro . . mGGnhAa oo hu p i p f t s o i q u l ñ f é a n h r u a a r o s f f t i h t a t g á s h a t é n t s o t s o i i o o c o t y a a r o u u r o v e h t y 6 á v o c o x o y f f v i j o y a a c o

g a l l i n a y u c a a r d i l l a g r i l l o s á b a l o ( p e z ) maní l o r o huapo (mono) r a n a a v i ó n b r i l l a n t e c o t o (mono) k i 1 o p i h u i c h ~ r f o y u c a b r a v a urnarf mano c a n a s t a c h a c r a v i e j a hombre p & j a r o m i t í a p l a t a n o p o c o una p l a n t a g a v i l á n una t r a m p a f u e g o maiiana r e d e c i l l a p o n a g a r r a p a t a

N o t a : V6anse l a s a c l a r a c i o n e s a c e r c a d e l a l f a b e t o o c a i n a ( d i a l e c t o u v b h s a ) de p á g i n a 163.

I ( c a n a s t a u h o j a s p a r a e l t e c h o )

a j Úfihxa - t e j i d o t y a j a h á á h x a - l o t e j i ó

aa- / uu- / a a j i 111 (b) - v e n i r

j b h a a j i y i - v e n d r á j a h d á h s h a - v i n o ( r e c i é n ) a a j i i i á h t s i - l o s que

v i n i e r o n ( h a c e t i e m p o ) l b a h 6 6 h t y o oon! - [ n o

venga a q u i !

a a a 111 - m a d u r a r ( a b l a n d a o s u a v i z a como a g u a j e o a g u a c a t e )

t y g h a a a - e s t á madura n o i i d á n j i n aáaf i i - l a s

p a l t a s no e s t á n m a d u r a s

a a a n TI1 - s a l i r d e l c a s c a r ó n

a a b o r a t y o - e s p e c i e d e a v i s p a

a a b ó s a h ( p l . )

a a c h o 11 - r o z a r t y a j g h a c h 6 x a - Lo r o z d

a a d s i 11 - g o l p e a r ; m a c h a c a r b a r b a s c o ; p e s c a r c o n v e n e n o

t y a j a h a d s f x a - l o g o l p e 6

fiQdyo - l a r g o t i e m p o ; h a c e t i e m p o

a a d y o h t y o j f i n - a n t e s d e es o

Qfiayohmu - h a c e mucho t i e m p o

a a g u 1 - e n g u s a n a r s e t y a a g ú h x a -

s e e n g u s a n ó

a a h 1 ( b ) - t e j e r t y a j á h a a j u - l o t e j e

a a h i 1 - p i c a r fía j & h a a h i - l o p i c a

(como p i c a una h o r m i g a o a l a c r á n )

fía j a h a a h r h x a - l o p i c ó

a a h i h - r e c i é n ; h a c e unas p o c a s h o r a s

a a h i h n a t y ó n - a n o c h e

I aahfmu - t e m p r a n o ; l a maíiana

a a h o 11 t r . , 111 intr. - l l a m a r

ñ a g á h a a h o - l e l l a m a j á h a a h o - 61 l l a m a ñ a j á h a h ó x a - l e l l a m ó j a h a a h ó h s h a - l l a m ó a h ó j i n x á x a x a j a h á á h s h a

- oyendo u n a l l a m a d a , v i n o

I 6 á h t i - a d o l o r i d o

Sbhxo - suguigui n e g r o ( c ) t a c ó n (P), (mono)

á á h t a ( p l . )

a a i n 1 - b o t a r t y a j á h a a i n - l o b o t a 1 t y a j a h a a í n h x a - l o b o t ó o o h r o a í f n h x a m a -

p e l u q u e r o

aami - a r r i b a ; c i e l o a a i i i j ó n - c i e l o aami j á h a a n - e s t á

a r r i b a

a a% 6 8 a a n

l a a l i h axgn! - i m i r a a r r i b a :

aamih j a ñ f f h x a - b a l e 6 a r r i b a

aami - micoZunudo ( c ) , choena (P), (mono)

aaf i fzonh ( p l . ) aami j a ñ f f h x a - € 1 b a l e 6

una chosna

aamon 111 - c r e c e r ( p l a n t a s )

tyáhaamón - c r e c e

a a n / aaniia - a b a j o , b a j o , d e b a j o d e

d y a v o o j o a a n t y á h a a n - e s t á d e b a j o de l a mesa

d y a v o o j o a a n h J á j a a n - s e v a d e b a j o de l a mes a

aanfiah j á j a a n - s e v a a b a j o

tyaf6ánhi.n a a n b J á j a a n - 6 1 s e v a p o r e l monte

fmonhtoma aánh! - l t e n g a n c u i d a d o !

s a n / uun 1 - d e c i r t y a n j a n h j á h a a n -

d i c e a s f t y a n j anh j á h a a n c h i -

d i r á a s 5 on jah66nhxa - d i j o a U d .

a a n / uun 1 - s e r ; v i v i r ; e s t a r

f 6 n j u n jfihaan - e s t á b i e n f ó n j u n j á h a a n c h i - s e r á

bueno b á jahficnhxa - e s t u v o

a q u l tyamoon a a n h t e i - l o s

que v i v e n a l l á dn x d f a h x a a j d h - vamos a

L e e r

á á n / á á a n - ioh! ( i n t e r j . 1 f t á n t y a j f i n j i n h ! -

i o h , asf!

a á n / a a n ñ i - n o ; no hay

Lánbeco - e s p e c i e de mosca bánbeh ( p l . )

aanhffo - l a m p r e a ( ~ e z ) a a n h s a ( p l . )

a a n h t i 11 - e s t i r a r ; j a l a ~ t y a j á h a a n h t i - l o j a l a j a h a n h t i i v i - s e e s t i r a ,

(como n i ñ o que creee) jánuuco j á h a a n h t i - s e

e s t i r a

a a n h t u 1 - a t r a g s n t a r s e ; a t o r a r s e

j ahaanht f ihxa - s e a t o r 6

aanhxatydmo - c a z a d o r

a a n j i i n 1 - l l o r a r j á h w a n j i i n - 6 1 l l o r a j a h a a n j l n h x a - l l o r 6 a n j f f n h x a - l l a n t o ;

i d g r i m a s j f i h a n j i i n h t s f f o - l l o r a

un poco p o r l a r g o r a t o

áánma - s u c i o Bdnma t y a n - está s u c i o aanfia j á t s o v a g h c a - S U

v e s t i d o e s t á s u c i o aanii6h t s o v a d h c a - e l

v e s t i d o s u c i o

aanmi II - e x p r i m i r en c e d a z o

t y a jáhaanmi - l o expr ime

tyahanmi ixaf i6 - l u g a r donde expr ime

a n i f x a f i u - c e d a z o

aanfia / a a n - a b a j o , b a j o , d e b a j o d e

i a a n ñ a h dyó6ñi ! - ¡ m i r a a b a j o !

d y a v o o j o aanfiam6 - e l l u g a r b a j o l a mesa

f o o aniiáxo a a n j á h a a n - e s t g d e b a j o de l a c a s a

aanfíi / a á n - n o ; no h a y

a a n 6 9 a a v

a a n z i 11 - e x p r i m i r ; e s c u r r i r ( r o p a )

t y a j áhaanf i i - l o e x p r i m e . t y á h a n z i i v i - e s t á

e x p ~ i m i d o j a h a n ñ i i j ó n m a - e s t á

e x p r i m i e n d o

a a s $ i ñ ó c h i h - s e p a r a d 0 ; c a d a uno i n d i v i d u a l - mente

aanun 1 - morder B a j ahandnhxa - l e

m o r d i ó j a h a n a a n h i n - muerde

a a a u - l e j o s a a n u j a j á á n ñ a - f u € l e j o s bdfiuhmu - muy L e j o s BBii~ma t y a n - e s t á un

poco l e j o s aaiiGfia a a n ñ i oon - no

e s t á l e j o s

46fiurah - c e r c a 6bfiurahrnu - muy c e r c a

BQñi - a l t o ; l a r g o B Q f í i t y a n - e s t á a l t o aa f i fh f o o - u n a c a s a a l t a a ñ i i m a j 6 6 t s o v B j u n -

s u s v e s t i d o s e s t a n L a r g o s

t y á h a ñ i i h o - s u a l t u r a ; s u l a r g u r a

r aaon 11 - s a c a r a l g o que e s t a d e n t r o d e o t r a c o s a o h u e c o ; d e s c a r g a r

t y a j á h a a o n - l o s a c a

a a r a I T I - t e n e r hambre;

mermar; s e c a r s e ( r f o o c o s a h i r v i e n d o )

j á h a a r a - é l t i e n e hambre t y d h a a r a - s e seca ( r f o ) Aoon a r á á h s a x a -

r e f r i g e r a d o r ( l o que h a c e s e c a r e l a g u a )

a a r o 1 - d e r r i b a r ; v a c i a r ; d e r r a m a r ( l f q u i d o s )

t y a j d h a a r o - Lo d e r r i b a j a h á b r o h u - e s t 6

d e r r i b a d o j á h a s o o h u - s e d e r r i b a n G h a aróhuhxaf ia - l a

una d e l a t a r d e j aharodyagamahshf -

c a b e c e a ; s e mece

BBrofahxÓdyo - e s p e c i e d e p l a n t a

S d r o f a h x ó n - p e r s o n a j e e n Una l e y e n d a

a a s a 11 - c o c i n a r t y a j á h a a s a - l o c o c i n a

a a t i 1 - a r m a r ( t r a m p a o e s c o p e t a )

t y a j g h a t i h x a - l o armó

a a t o I - t r a e r t y a j a h a t 6 h x a - l o t r a j o

a a u 11 - s u b i r j a h a a u - 6 1 s u b e t y a j á h a a u - s u b e ( a

un d r b o l t y a J a h a G t a - l o h a c e

s u b i r

a a v a I - l e v a n t a r t y a j b h a a v a - l o

L e v a n t a j a h á á v a h u - e s t d

l e v a n t a d o j á h a v a a h u - se l e v a n t a

a a v i - hijo j a h o j 6 d h t a - s u s h i j o s c a a v i - m i h i j o j g h a a v i - s u h i j o

a a v 7 0 a h t

j a h a v f h x a v i - s u h i j i t o j a h a v i i x á - s u h i j a s t r o

a a v o 1 - c o r t a r e n p e d a z o s aa j á h a a v o - l o c o r t a

( y u c a )

a a x a 11 - mirar j á h a a x a - 6 1 m i r a t y a j a h a x b x a - l o m i r ó a x a t s f - l o s que m i r a n j ahááxafof ío - e s t á

m i r a n d o muchas c o s a s , los o j o s moviendo e n v a r i a s d i r e c c i o n e s

ddxa - c o n o c e r ; saber t y a j a h a b x a - l o c o n o c e ;

Lo s a b e j a h á á x a - 6 1 sabe á á x a t s i - l o s que s a b e n

á á y s h o - e s p e c i e de c u l e b r a que t r e p a e n l o s d r b o L e s

Ldyahofíonh ( p l , )

a b i h f 6 l l i 1 - f a s t i d z a r ; i n j u r i a r ; d i s g u s t a r

f f n j a n j b h a b i h f 6 l l i - l e f a s t i d i a ( h a b l a n d o mal d e 6 1 )

a c b d y i - m o n t e t e ( a v e ) ac8áyi ;onh ( p l . )

a d s i i r á l l i 1 - t o c a r t a m b o r o manguarg

j b h a d s i i r d l l i - t o c a e l t ambor

a d s i i t i 1 - a c a r r e a r ; t r a n s p o r t a r

t y a j á h a d s i i t i - l o a c a r r e a

a d s i i t y ó j o 1 - g o l p e a r uuhya j a h a d s i i t y o j ó h x a - l e s golpe6

a f a a x o r 6 L l i I - b o s t e z a r j a h a f a a x o r á l l i - 6 1

b o s t e z a

a f f l x o 111 - p a l i d e c e r j f i h a f f f x o - 61 p a l i d e c e a f i i x o h y o - p a l i d e z

(muy g r a v e ) a f l f x o I l n j a n a a n - 6 1

t i e n e t u b e r c u l o s i s U

o t r a e n f e r m e d a d muy g r a v e

aguuma - g u s a n o a g u u h t a ( p l . )

á h f i i t y o / á n h f i i t y o - p a u j i l ( a v e s i l v e s t r e )

& n h f i i ( p l . )

ah idyah tydma - 6 1 que p i c a como i s u Z a

a h i i c o - e l l a

a h i i m a - 6 1 a h i i f i a h x á j a a n - vamos

con €1

a h i r f i v i n a - p e i n e ; l a r v a c o m e s t i b l e

a h f t y o - a g u j a ; e s p i n a a h f f / a h f f j a ( p l . )

aht ihf 'oyfdsa - a l e g r e , c o n t e n t o ; s i n d e s p r e c i o

aht 7 1 aii i

ahtihfoyfdsa xajo - l tyahajaarahyo - su estamos alegre anchura

ahtíhta - deformado; inválido

ahtfhtaho - inválido j 6hahtihtaKbflahun -

qued6 inválido

ahtihtydju - aguardiente ahtihty6ma - curaca; se3or;

persona de autoridad; capitán; patrón

jahahtihtyonomb - su reino; su lugar de autoridad

ahtiídyo III - amar fía jáhahtffdyo - lo ama

ahtiihfo 11 - acompafíar o vivir con uno que vive solo

Aa jahahtiihfdja - va a acompañarle

ahtiiho - collar

ahtiihtyo - diente j áhahtiin j f8i / jáhahtiin / jghanhtiin -

sus dientes

xhtiina 111 - doler jahahtiina - le duele

(siente e l dolor)

shtiinbña - dolor del cuerpo

tyahahtfho - su dolor ahxaahcho - alacrán

ahxaahsa (~1.1

ahxaahti - ñame, sachapapa 1. ( P ) (tubErcuLo

comestible) ahxaa j in (pl. ) ahxaahyo - sachapapa

(planta)

ajiihtsffo - lloviznar tioon ajiihtsffo -

, llovizna

ajiin - savia; resiaa tyáhajiln - su savia;

su resina

ajiinhtsi 1 - oxidarse tyáhajiinhtsi - s e oxida

ajffnfia 111 - envidiar jáhajííniia - 61 envidia iajiinfiáh oon! -

lno envfdias! ajíínnahsha - codicia;

envidia

ajfíxo - salsa picante de yuca y aji, tocopf ( p )

aj66hu - polvo aj GGhxa - tejido amiico - encinta

damiic6 oounh? - ¿estás encinta o embarazada?

amáánu - bufeo (delffn) afiáánugonh (pl.)

amááro - añujecaspi (6rboL aparente para hacer canoas)

afaati - mafala ( c ) hu{tina ( P ) (tub6rcuI.o comestible)

amaajin (pl.) afiuuro - h u i t i n a

(planta)

agíinhca - blusa; camisa ajáára - ancho I

7 2 aiiu

a i i iE&nhtya - e s p e c i e de p l a n t a a p a r e n t e p a r a h a c e r c a n a s t a s

amif iánhta ( = l . )

aiiioonxo - conga (c) EsuZa ( P ) ( h o r m i g a f e r o z ) ; e s p e c i e d e p e z muy pequeño

amoonja ( p l . )

a f i u n h g ~ - t r u e n o ; a n g u i l a ( p e z )

amuunfia - á r b o l amuunfib ( p i . )

afiuuro - h u i t i n a , m a f a i a ( c ) ( p l a n t a )

anhchooco - zancudo a n h c h o o j a ( p l . )

á n h f i i t y o / á h f i i t y o - p a u j i l ( a v e s i l v e s t r e )

á n h f i i ( ~ 1 . )

a n h f f n a i t y o - p e j e t o r r e ( c ) , c u n c h i (P) ( p e z )

anhSfnXi ( ~ 1 . 1

b n h i n c o - mamá mía i b n h i n h ! - ¡mamá!

d n h m i i t y o - b u p r e s t o ( i n s e c t o )

6nhmi i ( p l . )

á n h t i h a c o - g u s a n o d e l á r b o l d e guabo

Q n h t i h a h ( p l . )

a n h t i r á h y o - c i n t u r ó n

anhddnxoh - pucacuru ( h o r m i g a s r o j a s muy pequef ías)

a n j í í n h x a - l l a n t o

a n j í n m a t y o 11 - r o g a r fía j 6 h a n j í n m a t y o - l e

r u e g a

t y a j a h a n j l f n h t y o - l o r u e g a

aniifxaiiu - c e d a z o

a n $ i i v i _ I - e n o j a r s e j á h a n ñ i i v t - s e e n o j a

anf inhxaru - t a r á n t u l a

anuunco - m o s q u i t o a n u n h t a (p l . )

afi8ánca - r o p a i n t e r i o r

af ib6nraco - zanco (C) t u c o u h o r c ó n ( P ) ( s o p o r t e p a r a l a c a s a )

a f i áánrah ( p l . ) af iaan tyo 11 - a r r o j a r ;

d e r r i b a r ; e c h a r a b a j o dyooma jabhaf iaan tyo -

a r r o j a n e l uno a l o t r o ( c o n t i e r r a ' a piedras)

a i ibáñ i - hondo; p r o f u n d o afiábfii t y a n - e s t á

hondo afiááñihrnu j g g o d y á j i n -

s u s p a l a b r a s son muy p r o f u n d a s

af iaañfh d y a a f o / afiafIihtyÓhfo - hoyo hondo oox6h a i i a a ñ i h t y ó j u -

pozo g r a n d e y hondo t y a h a ñ a a ñ f h o - s u

h o n d u r a

a f i aavu ta 11 - s o s t e n e r ( c o n comida o c o c a )

fia jbhai i f i6vuta - l o s o s t i e n e ( d a n d o un poco

a i i a n t y a h b h f o - m a r t í n p e s c a d o r ( p á j a r o )

I afiuunco - p r i m a hermana

aiiu 7

giiuunfia - p r i m o hermano I

a f i u u r á t u - a c e r c a r s e j á h á á f i u r a t u ñ o - él s e

a c e r c a

a f i á á r o - marañón ( á r b o l j a ñ á á j a (pl . ) a ñ á á x o - u n a f r u t a d e l

marañón

a ñ i t y Ó h - a f l i c c i ó n c a ñ i t y ó h c a f a a r á n a -

s u f r i

a # i i - a j e n o ; d e o t r o ; o t r o aESSmah - de o t r a c l a s e a f i l l y i t y a n - e s a j e n o ;

e s de o t r o s a f i i i r o m a - o t r a p e r s o n a & < i r a - o t r a c o s a a n i i r a n á - o t r o d S a ,

B r b o l a i i i r a j a # S j i n - o t r o y

o t r o a g i i r a ñ o h - d e o t r a

p a r t e , t i e r r a ; d e o > r a m a n e r a

a : i i r áh - a o t r o l u g a r a z i f r a a g i l r o ñ ó h i n -

o t r o g r u p o a % i i s a h f b c o j á h a a j i -

v i e n e d e o t r a p a r t e

a t o o n h u n - t i e r r a ; p a t r i a xáhanoonhun - n u e s t r a

p a t r i a

a ñ o o r a 1 - p i n t a r ( l a c a r a ) fia j a h a a o o r a - l o p i n t a a n ó ó r a h x a - d i b u j o s ( e n

l a c a r a y e l c u e r p o )

3 a t u

a8ÓÓxaho - e s p e c i e d e v f b o r a

a8ÓÓxahot?onh (pl . )

ai?óóxafia - p a l o a m a r i l l o ( C ) ( 6 r b o L )

a o n r á t y o f o - f o r m ó n ; mecha d e b e r b i q u í

apGco - c l a s e d e f i e s t a ; p e p a o f r u t a d e á r b o l q u e s e l l e v a a l b a i l e

6 c a p u c 6 h x a - p a r a t i h i c e f i e s t a ( t r a y e n d o mucha f r u t a )

a r a a h f i 1 - i n v i t a r a t o m a r c a n t a n d o ( e n f i e s t a )

j á h a r a a h f f i - 6 1 i n v i t a a t o m a r c a n t a n d o

a r o d y a g a m a 111 - c a b e c e a r ; m e c e r s e

j á h a r o d y a g a m a h s h f - c a b e c e a

a r 6 n - rnanguará a r ó n j a n f i i ( p l . )

a r ó r a h t y a - caucho ( á r b o l )

a r ú r o h o p a a v i - g r i l l o ; e s p e c i e d e p e z p a r e c i d o a una h o j a

Q t i i h t y a - h o r q u e t a , / h o r q u i l l a , Ranrbo ( u n p a l o u n i d o a o t r o p a r a c o g e r f r u t a s d e l d r b o l )

á t i i h t a (pl. )

atSÓnmojoma - rno jo jó i s ( c ) suri ( P ) ( l a r v a s c o m e s t i b l e s q u e v i v e n e n a l g u n a s p a l m e r a s )

atÓÓnmo j o n h (p l . )

a t f i í i t y o - guarioba ( d r b o l a p s r e n t e p a r a h a c e r c a n o a s )

a tGGsa ( p l . )

a t y 7 4 a y i

I á t y a v a - g a l l i n a

á t y a v a i i o n h (pl. )

a t y o - c e n t r o ; med io a t y o f a i - medio d e l r l o a t y ó j o d y u - m e d i a n o c h e atyÓÓmo - medio d f a a ty6Óh - medio d e un

g r u p o j á h a t y o o r á - l a p a r t e d e l

c e n t r o

a u r á t s i v o - e s c a l e r a '

aGúxo - u n a e s p e c i e d e buho ( a v e )

á v i i t y a - pucacunga ( a v e ) ávíí ( p l . )

a v i i x á - h i j a s t r o

a v i i x a t i i á r o - especie de á r b o l

avÓÓhxo - mal o l o r ; s u c i o avÓ6hxo i l n - 61 está

s u c i o avÓ6hxo dyooma g c h a a x a y a - s e a b o r r e c e n el uno

a l o t r o

a v o o h x o f o l l i 1 - h a c e r b r u j e r f a ; h a c e r g u e r r a

f $ n j a n j a h a v o o h x o f 6 l l i - l o e m b r u j a ( d i c i e n d o que v a a m o r i r )

a v o o h x o r o 111 - a b o r r e c e r ; t e n e r a s c o

j á h a v ó ó h x o r o - t i e n e a s c o ?la j á h a v 6 Ó h x o r o - l o

a x a a f o 11 - d a r u n a o j e a d a

íla j á h a x a a f ó x a - l o d i o una o j e a d a

a x a a j o 111 - e x c r e m e n t a r ; d e f e c a r

j á h a x a a j ó i - s e a r r o j a l o s e x c r e m e n t o s

j P h a x a j o h s á 6 h x a - f u 6 a d e f e c a r

a x a a n - b i e n axáánñonhrnu j á g o d y u -

$ 1 h a b l a muy b i e n

axaaf io - p a c a , mai68 ( P ) ( r o e d o r )

axaaf ío j Ó#onh ( p l . )

a x a a r a c o l l i 1 - m i r a r s e en e l e s p e j o

j á h a x a a r a c ó l l i - h a c e muecas

s x a a t y o - s a b i o a x 6 6 t y o i i n - $ 1 e s

s a b i o

a y i i v i r o - c a r a n á , ErapaE p a l m e r a s i l v e s t r e que s e u s a p a r a h a c e r t e c h o s

a y í i v i ( p l . ) a y f f v i b i - h o j a d e

caraná a y i v i x ó h o - f r o n d a d e

curan6

a b o r r e c e I

7 5 bah

b a / b a h - a c á , a q u í fbah á g j i ! - l v e n a q u f ! b& j a h a a n - 6 1 e s t á aquE

b á á c o a - g a v i l á n ( a v e )

b a a g a 111 - r e m o j a r ; s u a v i z a r ; mojando

t y á b a a g a - r e m o j a t y a j a b a g á h s a - L o r e m o j a

b a a h 1 ( b ) - c o r t a r ; t r o z a r

t y a j a b a a - l o c o r t a ( l a t e l a )

I t y a b 6 h ! - i c b r t a l o !

baahu I - c a l l a r ; c a l m a r s e

b a a j i - pozo hondo

b á á j o - y u c a comdn ( p l a n t a d e r a f c e s c o m e s t i b l e s )

b á á j o t y o - r a f z d e l a y u c a

b á á j o t u - t a l l o d e l a y u c a

b á á j o c h o - un a t a d c de t a l l o s d e y u c a

b á á h s o - l a masa d e l a y u c a

b a j o j 6 Ó r u - m a s a t o de l a y u c a

b a j o v á á g a - y u c a c o c i d a ( p a r a h a c e r m a s a t o ) ; una f i e s t a

b a a r o 111 - g r i t a r ; g e m i r ; c l a m a r ; q u e j a r s e

j á b a a r o i - s e q u e j a ( a g o n f a d e m u e r t e , gime una v e z )

j á b a r o o s á d y u - s e q u e j a (g ime r e p e t i d a s v e c e s )

b a a t u 11 - d a r una palmada

a una p e r s o n a

b a b i ñ i h c h i 1 - t r o p e z a r j a b á b i f i i h c h i -

t r o p i e z a

bac6Ófia 111 - p u d r i r ( c o m i d a c o c i d a )

tygbacódfia - e s t á p u d r i d a

bagdóhya - pecho j abag66hya - s u pecho

bag65vu 11 - a b r a z a r fia j6bagÓÓvu - l o a b r a z a

bahcoona 1 - h a c e r e s f u e r z o s p o r c o n s e - g u i r una c o s a p r o h i b i d a

t y a j á b a h c o o n a - l o p r o c u r a

b a h f i - - a e s t e l a d o d e b a h f í i j á f o o a a n - a

e s t e l a d o ( d e l r f o ) e s t 6 s u c a s a

b a h r i n h B 6 j i - ven más c e r c a

b á h f i i n j á h a a n - 8 1 e s t á a e s t e l a d o

b a h f i í B Q j i - ven a e s t e l a d o d e l r í o

bahf i i rnó - e s t e l a d o ( d e l r f o )

b a h f i c o 6 6 j i - ven a e s t e l a d o ( d e l camino , d e l a c a s a , e t c . )

b a h f i s o r a m a j a n h f n h - v e t e a e s t e l a d o ( d e l camino )

b a h f i i h o - g u l a

b a h f i i n - g l o t d n bá6hfL i i n - 6 1 e s un

g l o t ó n b a a h f i n f i a a a n f l i t f h a h -

no debe s e r g l o t 6 n i b a a h f i n f i a fifinh oon! -

ino s e a g l o t ó n !

b a h 7 6 b i i

b a h í - - e s t e , e s t a ; éste b a h i j a n h 6 n h i n c o - e s t a

e s m i m a d r e b a h f f s a h codyomátoh -

e s t o s s o n m i s h e r m a n o s b a h i i m a - E s t e

b a h t y o o t u 1 - d e s c u a r t i z a r c a r n e

í ia j f i b a h t y o o t u - l o d e s c u a r t i z a

bahxooma 11 - m e d i c i n a r ; c u r a r

fia j ábahxooma - l o m e d i c i n a

bahxóóma - m e d i c i n a , r e m e d i o

bahxÓ6mama - m e d i c o ; d o c t o r

bahx6maco - d o c t o r a

b a h x o o r a 1 - p e g a r Ra j f i b a h x o o r a - l o p e g a

b a j f f v a r a - o r i g e n d e q u e b r a d a , r i a c h u e l o

b a j o h - q u i z á s

b a j 6 h f o - q u e a s f s e a

b a j o j Ó 6 r u - m a s a t o

ba jovf i f iga - u n a f i e s t a c u a n d o p o r p r i m e r a v e z uno d e l o s h i j o s d e l c u r a c a t i e n e h i j o

b a j ú b n f a I - c r u z a r un r f o JBba j f iGnra - 6 1 c r u z a

b a n d e j a - b a n d e j a b a n d e j a j ú n h t a ( p l . )

b a r a a j i n - s e s o

b a r o h ó j i n 1 - g r i t a r ( a l g u n o s como e n u n a f i e s t a )

j f i 6 b a r o h o j f i n a - g r i t a b a n

b a r Ó 6 n j i n - c l a m o r

b a r Ó 6 t a 11 t r . , 111 i n t r . , - p r o h i b i r ; i m p e d i r

ñ a j á b a r Ó 6 t a - 1 0

p r o h i b e t y g n j u n j a b a r 6 t a i - e s o

s e p r o h i b e b a r o t a r á f o j i n -

mandamien to

b a r b f i h x o r a - c r á n e o

b a t ú x o t y a 1 - d a r u n a s p a l m a d a s a u n a p e r s o n a

ñ a j á b a a t u - l e d a u n a p a l m a d a

Ra j á b a t f i x o t y a - l e d a u n a s p a l m a d a s

b a u t i z a 1 - b a u t i z a r ñ a j á b a u t i z a - l e

b a u t i z a

b a y f f h t a 11 - f r e f r t y a j a b a y f f h t a - l o f r f e

b 6 é n a - t r a v i e s o b é 6 n a i i n - él e s

t r a v i e s o beenfih x a v i i n - un n iRo

d e s c o r t g s ( m a l c r i a d o )

b i h t s f f r i c o - L i b 6 l u l a ( i n s e c t o )

b i i c a 11 - t o p a r ; h a c e r s a l i r

t y a j g b i i c a - l o t o p a

b i i d s a II - g o t e a r ( d e s - p a c i o )

t ~ a b f f d s a - g o t e a

b i i d y a j d ú c o - c h i c h a r r a ( i n s e c t o )

b i i h 1 ( b ) - c u r a r ( h e r i d a ) ; a r d e r ; q u e m a r ; e n c e n d e r

1 j a h o j f i ú j á b i i - 6 1 c u r a l o s o j o s

t y a j f i b i i - l o quema t y a j á b i h t a - l o e n c i e n d e

b i i 7 7

b i i l l a v Ó Ó j o - macana , maza

tA . .. -.

b i i f i i II - p o n e r ( u n a c o s a ) t y a j 6 b i i ñ i - l o p o n e ;

l o h a c e s e n t a r

b i i ñ i h i 1 - s e n t a r s e j á b i f i i i h i - s e sienta j a b f f ñ i h i - e s 5 8 s e n t a d o n a s o o d y o h j a B i l d i / a r a s o d y o h j a b í i f í i -

s e s i e n t a e n c u c l i l l a s

b i l ñ i r á c o - b a n c o b i i ñ i r á á t s i c a - silla b i i f i i r a t s í c a C p l . ) b i i ñ i r á á t s i v o - s i l l a de

p a l o s b i i f i i r á á v o j o - b a n c o d e

t a b l a l a r g a

b i i o 1 - h a c e r f a r i f i a j á b i i o - h a c e f a r i f i a

b i i r o 1 - r i z a r t y a j á b l i r o - l o r i z a

b f n j a n - á s t e b i n j á n h - como 8 s t e i b i n j a n h ? - ¿ é s t e ?

biÓÓhxa - f a r i ñ a ( g r a n u l a d a hecha d e y u c a )

b iÓÓra III - e r u c t a r j á b i Ó Ó r a - e r u c t a

b i r o o b i f i f r n a - c r e s p o ( e l p e l o )

' ñ a j d b i i r ó h x a - l o rizó

b i t i r o - g u i n e o b f t i h o - r a c i m o d e

p l á t a n o

b o á t i h t a 13 - h a c e r r e s b a l o s o

boo

t y a j á b o á t i h t a - l o h a c e r e s b a l o s o

j á b o a a v i 1 - s e d e s l i z a ; s e r e s b a l a

boboonu - e s p e c i e d e buho

b o c h i i h d s a I - d e s c a s c a r a r t y a j á b o c h i i h ü s a - l o

d e s c a s c a r a

b o f á á h f i - h e r i d a ; p e z p a r e c i d o a l s á b a l o

Aa j á b o f u u d s o r 6 h x a - l o hirió ( c o n e l p u ñ o )

b o h i h i h t y o n 6 - p a n t a n o

b o h t á á h t i - r e d

b o h t á f i i - r a y a ( p e z ) c o n g a r r a s y

c o l a l a r g a )

b o h t u d y á c a - c o b i j a ; f r a z a d a ; m a n t a

b o h t y a a h u 1 - a g a c h a r s e ; e s c o n d e r s e ; i n c u b a r ( l a g a l l i n a )

j á b o h t y a a h u - s e a g a c h a

b o j 8 n - b r a z a l e t e s ; a j u s t a d o s como l i g a - d u r a ? p a r a b r a z p s y p a n t o s r i l l s s

i b ó n 7 - ¿ q u i é n ? Lb6n bfifinah x f f n ? -

i q u i é n e s e s e ?

boo 11 ( b ) - r a j a r t y a J d b o o j u - l o r a j a dyamoon j a b ó ó x a - r a j ó

l a l e f í a

boo 7 8 b o t

jaboovfihxa - s e r a j d fia j 6 b o f a h f f h x a - l o r a j ó

( e n l a c a b e z a ) Ra j á b o f u u d s o r 6 h x a -

10 r a j ó

bÓ6buroco - una e s p e c i e d e a b e j a g r a n d e que p i c a

bóócho - cahuana ( b e b i d a d e y u c a )

b Ó 6 d s i j i - c a l d o d e y u c a d u l c e h e r v i d a ( h e c h o d e l j u g o b Ó 6 j i i )

booh 1 ( b ) - v a c i a r ( s ó l i d o s )

t y a j á b o o j u - l o v a c f a ty ' a jabÓ6hxa - l o v a c i ó

boóh 111 ( b ) - r e m o j a r t y a j a b o o j i - l o r e m o j a

( e l pan) b o o j i y f h t y o m a - 6 1 que

r e m o j a s u pan

b o o h i 1 - i n u n d a r s e ; a n e g a r j á b o h i i - s e i n u n d a

b o o h t u 1 - t a p a r ; c u b r i r t y a j á b o o h t u - l o t a p a

b ó ó j i i - j u g o d e y u c a d u l c e ( n o h e r v i d a )

b o o j o - d e l g a d o ; f l a c o

bÓÓnma - l a g a r t i j a (del monte )

bóónmafionh ( p l . )

boonma T I - b a t i r l a p a n a

boonfií!a -fi i - n a d i e boonfllma j á a n f i i -

n a d i e s e v a

bÓ6ra - a m a r i l l o

b o o r 6 - t a l v e z ; q u i z á s b o o r ó f o - t a l v e z

b o o r u I - a t i z a r ; p r e n d e r

e l f u e g o t y a j á b o o r u - l o a t i z a

b Ó Ó t s i r a - y u c a d u l c e ( t u b é r c u l o c o m e s t i b l e )

-b6Ó j Ln ( p l . ) b 6 6 t i - t a l l o de y u c a

d u l c e

boou 11 - h a c e r cahuana t y a j á b o o u - l o m e z c l a

.bÓÓu - r e s b a l o s o b6Óu t y a n - está

r e s b a l o s o t y á c a b o a t i h t b x a h u -

l o h i c e r e s b a l o s o j á b o a a v i - se d e s l i z a

boovu 1 - c h o c a r xounh j aboovúhxa -

choc6 conmigo bovfihxa - un choque

boovu 11 - i n v i t a r con arnpir i a una f i e s t e

booy66xo - a l m i d d n de y u c a booyááxo n a v i h t a h f i d s a -

el a l m i d ó n aumenta

b o r á y a h - boras ( g r u p o i d i o m b t i c o )

b o r 6 . 6 ~ 0 - una m u j e r bora bor66ma - un hombre bora

b o r o j o 1 - mascar d u r o t y a J á b o r o j o - l o masca

b o t s o o r o 1 - m a l t r a t a r a una p e r s o n a ; a b o f e t e a r

iSa j á b o t s o o r o - l o m a l t r a t a

b o t y o o j o 1 - p a r t i r un t r o n c o o l e ñ a

, t y a j á b o t y o o j o - l o p a r t e

b o t 7 9 buu

b o t y o o t y o - camote ( p l a n t a t u b e r o s a )

b o t y o o j a ( p l . )

bovÓÓruna - e s p e c i e de p á j a r o d i u r n o

bovorung ( p l . ) bovchxa - c h o q u e ; h e r i d a

bódvuhxa j a h á a h s h a - v i n o h e r i d o

bovdtixa - i n v i t a c i ó n a un b a i l e ( c o n s i s t e e n p a s t a d e t a b a c o y c o c a )

bovf ixotya - c u c a r a c h a ( i n s e c t q )

bovfifixo j ohonh ( ~ 1 )

boy66xo ( U ) - ~ f i j a r o b l a n c o

bu- - e s t e b á h i i f i a - & s t e (hombre) bfifo - e s t e hueco b ú h y o o f e - e s t e h i l o b ú y a a j u - e s t e i f q u i d o bfihaavo - e s t e p a t i o b u t y g x o o h - e s t a e s l a

c a s a buhyávo - e s t a hondura buhdyóma / bG6hbama -

e s t e tamafio

bG / bfin - aqu5 bún j á h a a n - 6 1 e s t á aquf bu t y a j f i n h oJÓÓncoh -

a q u í Lo t i e n e , s e ñ o r i t a bunh b a b á j i - ven m$s

a c á buunfió - d e a q u r buuniió juhxon - en e s t e

t i e m p o

b u c á h f o - f u e r t e b u c á h f o i i n - 6 1 e s

f u e r t e (puede a n d a r s o l o sin t e m o r )

b u c o o h f i - c u e n t o ; l e y e n d a buc6Óhyadsa - c u e n t o

b u c o o h f f l l i 1 - c o n t a r ; r e l a t a r

t y a h f u u r á j 6 b u c o o h f i - I l i n a - E 1 c o n t ó a s l j a b G i 5 c o h f i l l i ñ o - e s t á

c o n t a n d o h i s t o r i a

b u c 6 6 h s a - c r i a r uuhya j á b u c ó ó h s a -

l o s c r i a

bucóóhyadsa - c u e n t o

bucooLLo - h i s t o r i a

bucoome / b u c o o n j i n - . C r e a d o r ; Dios

bucooA6 - l u g a r donde s e h a c e n l a s c o s a s

buhyaavoh - f o n d o d e l r í o buhyeavoh t y a h o h á h s h a -

c a y ó a l f o n d o d e l r f o

bÚhyaaxo - e s t a t i e r r a

bufiionñá_- c i e l o bumónita - d e l c i e l o

buiioónh - a r r i b a

buro6h - a h o r a , hoy buróÓvumáhmu - a h o r a

mismo

buúca - f u e r t e ; a l e g r e bufica i i n - e s f u e r t e buuca j a x 6 6 x a r a - 6 1 e s

a l e g r e b u c á h f o - f u e r t e

( p a l a b r a s ) bucaahi6me - un hombre

que t i e n e p o d e r jbbuc6hyo c e a n - p o r e l

p o d e r d e 6 1 e s t o y bucáhyo i i n - c a n t a con

voz f u e r t e

buuco 111 i n t r . - c r e c e r ; 11 t r . - c r i a r , h a c e r

j á b u u c o - 6 1 c r e c e fia j8bucÓ6hsa - l o c r i a

buu 8 O c aa

buudyo 11 - a r r a n c a s ; a r r e b a t a r ; q u i t a r ; d e s t r o z a r

t y a j ábuudyo - l o a r r a n c a j ábudyoovu 1 - s e a r r a n c a

buudy6hmu - r á p i d o ; p r o n t o ; e s t e tamaíio

buíihdyo á d j i - ven r á p i d o

buugo 1 - a l u m b r a r ( l e v a n t a r l a l u z a l a a l t u r a d e l pecho)

i b a h bugÓ! - ¡ a l u m b r a a q u f !

niitina b u g o h i h x a - e l s o l s a l i ó o a p a r e c i ó ( a l a s 6 6 7 d e l a mafiana )

b u u h t y o I - d e s a r m a r o d e s c a r g a r l a e s c o p e t a ; d e s a b r o c h a r

t y a j á b u u h t y o - l o desa rma ( l a t r a m p a )

t y á b u h t y o o h u I - s e desa rma

buunfió - d e a q u f buunfi6 í5a catsonhmfaxa -

d e aqu5 10 saquE buunfió juhxon - e n e s t e

t i e m p o ; d e este t i e m p o lbfidiioh? - f a q u l ? bG6fiomah - a q u f , no m6s

buuiia 1 - a r r o l l a r ; r e v o l c a r ; e n r o l l a r

A a j abu i i8hun ta - L o r e v u e l c a

foonhun ñá bufiahuntgfia - e l e s p i r i t u l e r e v o l c ó

j ábuuf ia tyu - s e r e v u e l c a j u u x a jgbuuna - e n r o l l a

e l c a s a b e

b u u r o 1 - m e z c l a r t y a j á b u u r o - l o m e z c l a

bfi6sa - 6 s t o s ( c e r c a )

c a a á n x o - nuez de l a g a r g a n t a

c a a h b u 11 - mover (moviendo poco a poco una c o s a p e s a d a o d u r a , como un t r o n c o )

t y a j á c a a h b u - l o mueve t y $ c a h b a a v i 1 - s e mueve

c a a h c a I - s a c u d i r algo t y a j á c a a h c a - l o s a c u d e

caanhan 11 - desmenuzar ty& c a c a a n h a n - l o d e s -

menuzo ( e n l a mano)

caánhxo - c a r a c o l c á á n h t a ( p l . )

c á á o n - f r e s c o cágon t y a n - e s t á f r e s c o c á á o n jáxomGG - 6 1 e s t á

t r a n q u i l o

c a a r a - carachama ( p e z )

c a a r u 1 - j u n t a r l a s p a r t f c u l a s d e l c a s a b e d i s p e r s a s e n l a t o r t e r a

t y a j á c a a r u - l o j u n t a carGGbojo - t a b l i l l a

p a r a j u n t a r l a s p a r t f c u l a s

c a a u 11 - e x p e c t o r a r ; e s c u p i r

t y a j á c a a u - LO e x p e c t o r a

c a a y i II - a r a ñ a r ; r a s c a r t y a j á c a a y i - l o arana t y a j á c a y i x ó h x a - l o

araf ió (muchas v e c e s )

c a o n h t y ó h s h i d s a - t r a n q u i l o

caonvócoh - l u g a r e n s i l e n c i o

c a a 8 i coo

caóónña 111 - c a l m a r jBca66fia - s e ca lma

c a a y i h ó c o - b e j u c o

c a í f i i a 111 - d e s m a y a r s e j á c a l í i i a - 6 1 se desmaya ca i lñaJ f innahchoma - uno

que s e desmaya c a i t s f c a h - p a r e c e r

m u e r t o

c a j f l n c o - a r d i l l a c a j f S n h t a ( p l . )

cafi66nco - cucusa (c) isango (P)

cafiÓÓhta ( p l . ) cañ66nhcocha - P u e r t o

l s a n g o (nombre de un c a s e r l o

c a p i l y i - l u c i d r n a g a ( i n s e c t o )

c a p l y i f l o n h ( p l . )

c a t y ó h t a - f r u t a s de c a t y o h o h c 6 n

c a y i i r á g a 1 - r a s c a r d u r o t y a j á c a y i i r b g a - 10

r a s c a

c a y 6 j o h o - 'Loro-machacuy ( v l b o r a )

c á y o o j o - e s p e c i e d e Loro ~ 6 ~ o o j o f f o n h ( p l , )

comáaru - g r e d a b l a n c a ; t i e r r a b l a n c a

comaca - Laca ( p a r a p i n t a r remos )

c a r b á c o - e s p e c i e d e p á j a r o que g r i t a a s f : t o r o h t o r o h

c a r á b h t a ( p l . ) c a r á á n - escama, escamas

c a r l á r a h o - c o r a l i l l o ( v f b o r a )

c a r b á v i n a - e . scope ta

c á r a v a ( 0 ) - g a l l i n a

c a t y d h o h c o - p l a n t a s i l v e s t r e

c6Gaandyo - e s t r e l l a d e l e s t e

cofiÓÓjunco - p á j a r o c a r p i n t e r o

coo 111 ( b ) - p i c a r (como un p d j a r o c a r p i n t e r o )

d y a a f o j á c o o j i - h a c e e l hueco

c o j f i h x a f o - hueco p i c a d o

c6bmahca - manta

coofio - p e r d i z ( a v e ) coofloj6#onh ( ~ 1 . 1

c o o t y o 1 - s a c a r r e s i n a % y a j á c o o t y o - $ 1 s a c a

r e s i n a j&bmira cótyome -

c a u c h e r o L I

c o p . 8 2 d s a

c o p i i n - p l a n t a v e n e n o s a I c o p i i r o - un d r b o l a p a k t n t e

p a r a h a c e r c a n o a s

c o r 6 d h s h i d s a - c u c h a r i t a ; c a l a b a z a c h i q u i t a I

c o r b ó h t y o - c u c h a r a ; c u c h a r ó n ( a v e )

c o r 6 Ó h t a ( p l . )

o v á á y a - u v a s (c) u v i l l a s ( P ) ( á r b o l ) ; c e t i c o ( 6 r b o l )

C O V ~ ~ / c o v á á j a ( p l . 1 ~ 0 ~ 6 6 t s o - m a c e t a d e u v a s c o v á h y a - t r o n c o c a l d o

c o v i l t s o f i s - p e l u s a d e g a v i l f i n ; l a n a v e g e t a l d e c h o n t a d u r a ( c ) pijuayo (P)

cÓvoohxo - c a r t u c h o ; b a l a p a r a e s c o p e t a

c ó v o h t a ( p l . )

c o y í c h o f e - b e j u c o

cfibrafia - guacamayo r o j o ( a v e ) ..

cÚÚrafiañonh ( p l . )

c h i a a n h x o - t a 1 6 n j á á c h r a a n - s u s t a l o n e s

c h i c h f h o - g r i l l o ( i n s e c t o )

c h i c h r h t a ( p l , )

c h f f - t o d o , t o d o s c h í í v a - t o d o s

c h i v a v b á f l a t i g r e c h i v a v á d a ñ o n h ( p l . )

c h i y i i h f o 11 - c o s q u i l l e a r d a j b c h i y i i h f o - l o

c o s q u i l l e a

c h o i i n f i - _ e s p e c i e d e l o r o c h o f l n f i ñ o n h ( p l . )

c h o j 6 ó n j i n - t o s f e r i n a ; t o s

c h o j ó ó n n a - t o s

c h o o j o n 111 - t o s e r j á c h o o j o i n - 61 t o s e

d s a a h b o - araÍía g r a n d e

d s a a r u I - a h u y e n t a r e n h u e c o c o n p a l i t o

d s a a v u - p e r e z o s o c h i c o ( a n i m a l )

dsaavGfionh ( p l . )

d s a h 111 ( b ) - quemar ( c h a c r a o c a s a )

l t y a dsáh! - Iquémalo ! t y a j g d s a a j i - l o quema

d s a h í f h c o n a - e s c o p e t a

dsgf iaa - f l o r d e l a s p a l m e r a s

dsamÓ6ñunma - p e r r o d e l mon te

dsafi66fiunh ( p l . 1

d s 6 v o o h c h o - e s t r e l l a d e l o e s t e

dsavóbña 111 - p u d r i r s e ( p a l o s 1

d s á v o o j i n - p a l o p u d r i d o t y á d s a v b 6 f i a - se p u d r e t y á d s a v o ñ á h s h a - se

d s a y f b i c a - c l a s e d e f i e s t a (hombres b a i l a n d o s o b r e t r o n c o d e un d r b o l c o r t a d o 1

d s $ f - b i e n ( s i n ningGn mal )

d s f f t y f i h a a n - e s t & b i e n d s f f j á h a a n - 6 1 e s t á

b i e n d s i i r o m a jfihaan - 61 e s t 6

bien

d s i i h t a - s a r n a

L d s i i s a ? - ¿ c u á l ? ; i q u i g n e s ? ¿ q u i é n e s s o n ?

d s i i v i T I - p a r p a d e a r

d s i i y i 1 - d e s i n f l a r t y á d s i l y l - d e s i n f l a

d s i 6 6 d s i v o - b a r b a c o a d s i o o d s i v 6 n ( p l . )

d s i 6 6 h i - c e r c o p a r a manl o p a r a t a p a r b o c a d e l a q u e b r a d a

d s i r á h / d s i r f i j u n h - allf e s t á ( i n a n i m a d o )

d s i r o - a l l < d s i x ~ u n h - a l 1 5 e s t á

(an imado ) t d s l r o o m a jámaamu? -

tcómo s e l l a m a é l ?

laso-? - ¿ c u á l ? Ldsovuurogah mfi&xa? -

¿ p o r c u á l l o m a vas a a n d a r ?

LdsÓdhto mbgxa? - ¿ p o r c u á l camino v a s a p a s e a r 7

dsoh - q u e ; ¿ q u e ? i d s o h j g d n ? - ¿ p o r d6nde

v a s ? - coxomG6 dsoh x o h a n c h i d s á , c a a j i - cuando m i c o r a z d n

m e d i g a , vengo i d s o h t y a f f i f i r a ? - La qu6

s e p a r e c e ? Adsohaa? - Lcuando?

d s o h f á á i h - o t r o l a d o d e l r l o

d s o h f u u c o h - o t r o l a d o dsohfuucoh j a n h f n h -

v e t e al o t r o Lado l d s o h f u u c o h jáfin? -

¿ a qué p a r t e v a s ? Ldsohfbbcoh? - Len qu6

p a r t e ?

dsohfufinh - m6s a l l á dsohffififionh - más, m6s

a l l á ; f u e r a d e l a l c a n c e xadsohffifiiionhmu - fuera

de n u e s t r o a l c a n c e ; m63 l e j o s que n o s o t r o s

dsohfb6fionhmu jághuunh- tyá f la - más y mas d e c l a n

L d s o h f u u r á ? - &qué c l a s e ? ; LcÓmo?; ¿ a qué s e p a r e c e ?

L d s o h f d d r a h g o d y á j i n ? - Lqu6 c l a s e d e p a l a b r a s ?

i d s o h i i m a ? - ¿ c u á l d e e l l o e 7

l d s o h i i m a munhton? - ¿ l a e s p o s a d e q u i é n ?

¿dsohnbdrahmu? - & p o r qué? LdsohnuGnh? - ¿ p o r qué?

Idsohxáhmu? - ¿cómo? ic6mo e s t é ?

d s o 8 4 a s o

Ldsohx&hmu t y a l o o n monbi í~o? - tcámo e s t á n

Uds. a l l f ?

d s o h x a i a -?ii - nada Lunah dsohxamr nGGSoñi? - ¿no hay n a d a malo?

d s o j S 6 r o - p l á t a n o pequeño ; un 6 r b o l c h i q u i t o

d s o j 6 6 h o - r a c i m o d e p l g t a n o

dsonn66ja f f i - c o s a s j á d a o n n 6 6 j a ñ i - s u s c o s a s

dsoo - a l l l ; I d b n d e ? da66 j á h a a n - a l l i e s t á t d s o o j á h s a n ? - fd$nde

e s t d F l ? ( l e j o s )

d s ó ó n j u n / d s o o n j u n - t c u a l ?

Ldsoovu? - b c u b l l i b r o ?

d s o o n n d l a h - d o n d e q u i e r a

dsbbnña - s lgGng Lqug d f a ? m66naha dsbbnña c a a j l -

a lgGn d f a v e n d r 6 aasddnffa j á & n ? - ¿qué

a l a s e v a ? ~ d s o o n A a ty&maafiu? -

Lqud d f a e s ? / ¿qué b r b o l e s ?

d s o o b e - s á b a l o Cpez) I d s 6 6 # 1 / d s o ñ i h b f e - dsoobé#onh Cpl . ) b e j u c o ( s u a v e y d u r o )

dsóbhbama - a l g u n o s ; dcu6n tos7

ds66hbama f u r á n j i n - a l g u n o s d f a s ; f c u 6 n t o s d l a s ?

¿dsÓÓhba? - ¿ c u á n t o s ? ¿dsohb$.numa? - ¿ c u á n t o s ?

d s o o h d s o - m o t e z o , t o r t u g a t e r r e s t r e

dsohds68onh ( p l . )

d s o o l l - p e r d i z c h i q u i t a

d s o o j o - a r m a d i l l o dsoojdAonh ( p l .

dsoon - a q u f ; Lddnde7 ds66n j á h a a n - a q u i e s t á Ldsoon jahaan? - ¿dónde

e s t d E l ? ( c e r c a ) ¿dsoon f o j b d t y o a a n ? -

¿dónde e s t á e l c u a r t o ?

d s o o r o 11 - c h o r r e a r ; f l u i r ; g o t e s r r á p i d o

t y d d s o o r o - f l u y e Aoon d s o r o r d d s a h y a -

g o t e r a d e l t e c h o

d s Ó 6 r o h f i - m a n a n t i a l ; f u e n t e

l ' dsoou 1 - p u d r i r s e ; f l u f r tyf idsoou - s e p u d r e

( i a c a r n e ) f l 6 n j i n t y a a u d s o o u - e l

r f o f l u y e f u e r t e

d s o p o o r o - b o l s i l l o d s o p Ó r o ~ o n h ( p L . 1

d s o r u h y ó h c o - mojojeis ( C ) sur; ( P ) ( l a r v a que v i v e en una p a l m e r a )

dsoruf idyo - á r b o l s i l v e s t r e

d s o r f i j o / d s o r u ú t o - f r u t a d e dsoruGdyo

d s o v a a t i - o l l a g r a n d e d e b a r r o

d s o 8 5 dy a

dsovGGsa ( p i . ) dsovf i6y ina - o l l a más

g r a n d e d s o v ú f i o n t i - o l l a c h i c a

dsovuuco - e s p e c i e d e pi f ia d s o v u u s a ( p l . )

t d s u h d y a n ? - lqu6 c o s a ? t quE e s ? ( i n a n i m a d o )

dsf ihdyaan jun ( ~ 1 . ) dsuhdyaanjfinma xaaf i i xoxo - no vemos u n a c o s a

idsuhdyoon? - Lqué e s ? (an imado )

dsuhdyoonjfinma x66fi i xoxo - no vemos un a n i m a l

d y a a / dyoo 1 (b) - comer c a r n e

ñ a j a d y a a j c f i a - l o comió ( a n t e s

iia JadyÓÓhxa - l o comió ( r e c i é n )

fia 6 d y a a j i - s e puede c o m e r l o

jadyÓÓhta - s e va a comer c a r n e

á n fia x6dyooh - vamos a c o m e r l o

d y a a - p a l o s d y a h y a - t r o z o d y a t y o o f o - p a l i t o d y a s h i d s a - p a l o c o r t o dyácoovo - g a r r o t e d y a r u u n a - p a l o c o r t o y

g r a n d e ; t r o z o d y á á t y a - p a l o l a r g o j a d y a a h f l n n a - e s t u v o

d e r s i b a d o p o r un á r b o l cayendo

d y a a a I - c o g e r u n a s f r u t a s : agua je , macambo, mango, urnarf

t y a JBdyaaa - l o c o g i ó

d y a a a - c a r a j á d y a a a - s u c a r a

dyááboh - d e l a n t e de

d y a a f o - hueco d y a f 6 n ( ~ 1 . 1

dyaáh T ( b ) - e n t e r r a r ña j á d y a a j u - l o

e n t i e r r a

d y a a h i 1 - v o l a r j d d y a a h i - v u e l a ña j á d y a h r f h t a - l e h a c e

v o l a r ( a s u s t a d o )

dyaahon 1 - b a r r e r t y a jddyaahon - l o b a r r e

d y a a h t o 1 - j u n t a r p a r a l l e v a r ( u n o s f r u t o s )

t y a j á d y a a h t o - 1 0 j u n t a

dyaahu 1 - p i s a r s e en e l b a r r o

jadyahfihxa - s e p i s ó e n e l b a r r o

dyaahxa 11 - s e g u i r ; p e r s e g u i r

?la j á d y a a h x a - l o s i g u e

dyahxaavu 11 - m e d i t a r j6xomÚ6 jadyáahxavuño -

m e d i t a ( i n t e n s a m e n t e ) ; está r e c o r d a n d o a l g o t r i s t e , e s t á pensando

dyááhya - t r o z o dyahyá ( p l . )

dyaamon 111 - c o g e r l e í i a jadyaamónhsha - c o g i 6

l e R a

dyaana 11 - p o n e r s o b r e c a n d e l a p a r a c o c i n a r

t y a j á d y a a n a - l o c o c i n a l t y a dyang! - I c o c l n a l o !

d y á á n a - _ b o a t e r r e s t r e dy68nafionh ( p l . )

d y a a n j u n - f r u t a s c o m e s t i b l e s

dyan junm6ja í í i - f r u t a s

d y a a t u - rama d y a e d n j i n ( p l . )

d y a a t y a - p a l o l a r g o d y a t y á n ( p l .

d y a b l - d e s p r e c i o j a d y a b f j á n a a - L e h a c e

d e s p r e c i o

d ~ a b f f r o 111 - d e s p r e c i a r fia j á d y a b l r r o - l o

d e s p r e c i a

dyabodyu I - i r a d e l a n t e j áádyábodyu - van

a d e l a n t e en un b a i l e

dyabooco 1 - c u b r i r ; t a p a r t y a j ádyabooco - l o c u b r e t y a d y a b 6 6 c o - s u t a p a

dyabÓ6jo - f r e n t e j6dyabÓÓjo - s u f r e n t e

d y a c á n - c o r t e z a d e l á r b o l c a r d o o c o r t a d o

dyácoovo - p a l o c o r t o dyacov6n ( ~ 1 . 1

d y a f a a j i r ~ 11 - s e p a r a r ( u n a f i b r a ) ; d i v i d i r e n d o s p a r t e s

ña j g d y a f a a j i n - s e r e p a r t e con $ 1 ( l a m i t a d d e a l g o )

d ~ a f l f h t y a - p i c ó n ( c ) b a g r e , cunchi (P) ( p e z )

d y a f f f h t a ( p l . )

dyahaanhcha - c o g o l l o d e p a l m e r a r e c i e n c r e c i e n d o

dyahágn / dyahanhchá ( p i .

d y a h a a n j á i i - muchedumbre ; o t r a g e n t e

d y a h a a n j á # l uuma - uno e n t r e l a muchedumbre

d y a h á á v o j o - p a t i o de a l g u n o s a n i m a l i t o s como l o s sapos

d y 6 h i i h t a - p á j a r o s ( l o s que v u e l a n p o r s í mismos )

d y a h o n h x o r a t u d s a - e s c o b a d y a h o n h x o r 6 t y o f o -

e s c o b a con p a l o l a r g o

d y a h 6 6 f e - b e j u c o , t á m i s h i d y a h o f é n ( p l . )

dyah66hco - r a f z g r u e s a dyahohc6n ( p l . ) t y a d y a h o h c 6 j u n - s u s

r a i c e s

dyahoonhxóma 111 - b a r r e r

dyahoonu - c e r c o

dyahsoonco - pi f i a ( f r u t a ) d y a h s o o h t a ( p l . ) dyahsÓÓdyoiia - h i j u e l o ,

yema d e pif ia p a r a s e m b r a r

d y a h s o o h s h a - p l a n t a d e

l d y a h t i 1 - p i s a r

j a d y f i h t l - p i s a fia j á d y a h t i i v 6 x a / ñ a j a d y a h t i b 6 x a - Lo

p i s o t e 6

1 dyahuvhx6 - encima d e

j o n h á á n j i n dyahuuhxá - encima d e l l a g o

c a d y a h u h x á - m i f r e n t e

dyahxaavu 11 - e n t r i s t e - c e r s e ; m e d i t a r

J6xomfiá j a d y a h x a a v u - m e d i t a ( i n t e n s a m e n t e )

dyahx6hsa - o b s t r u i r Cya j á d y a h x 6 h s a - l o

o b s t r u y e

d y a i - l a d o d e ; p e r o d y a i h t y á n 6 6 - p o n l o a

t u l a d o j d d y a i ÚÚsa - s u s

empleados j d d y a i a a n h t s i - l o s que

e s t á n a s u l a d o u n a d y á i - p e r o j á f o o d y á i j á j a a n - s e v a

p o r l a d o d e s u c a s a j d f o o dygih j á j o o a d y u -

a l l a d o d e s u c a s a t r a b a j a

d y a j i i h i - c a t a r a t a , c h o r r o , c a c d a d e a g u a

d y a j i i h i nuuiia - e s p e c i e d e a v i s p a

d y a j f í h x a - c a r n e o p r e s a ; n u e v a s p l a n t a s

dya juhxahddvo - c e m e n t e r i o

dyamonh8a - l e i i a (un p a l o ) dyamoon / dyamonhfi& ( p l . 1

dyan6 / d y a n a j ú n - o t r a v e z

dyanáán / d y a n a d n j u n - r e s i d u o s ; p e d a z o s

oxó6xa dyanábn - r e s i d u o s d e comida c o c i n a d a

d y a n á á r a g a - e s p e c i e p e z ; t á b a n o (rnosc

d y a r a a g a - p i l a r ( c ) n o r c 6 n ( P )

dyaragf in (pl. )

d y a r a n - a r b u s t o d y a r a n o o h f o - r a m i t a s

d e l o s a r b u s t o s

d y a r o o h s o - p l a n t a s s i l v e s t r e s

d y a r o y í í n a - n i d o a f ó ó d y a r o y f f n a - n i d o s

d e p 6 j a r o s

dyaruuhxo - f i e s t a ; b a i l e dyaruuhxo j a n á á h i n -

h a c e f i e s t a

d y a r u u n a - t r o z o ; n i d o e n l a h i e r b a

j á d y a r u u n a - s u n i d o

dyarGGna - f i e s t a j á d y a r b b n a 111 - 61

h a c e f i e s t a

d y a t u u d s a - r a m i t a s e c a

d y a t s i i v o - p l a t a f o r m a ; b a r b a c o a d e p a l o s

t y a j á d y a t s i i v o 11 - h a c e p l a t a f o r m a

dyá tysmaf i i ihxo - t o r t u g a de a g u a , matamata

d y á t y u r a h - manta b lanca ( m o s c a )

d y a v a a r a - l l a g a

d y a v o o j o - mesa d y a v o j ó n ( p ~ . ) j á d y a v o o j o - s u mesa

dyaxoho - f r o n d a d e p a l m e r a

tyadyaxohón ( p l . ) obbáxoho - f r o n d a d e

palma d e miZpeso ( c )

d y a y i i g 6 h u 11 - e c h a r a p u n t a p i E

ña j a d y a y i i g 6 h u - l o e c h a a p u n t a p i 6 o p a t a d a s

d y a y f f h o - _ a f a n k n g a ( b o a ) d y a y i i h o ñ o n h ( p L . )

d y a y l l v i - a d o r n o d e l a c a s a ( h o j a s de u n a p a l m e r a e n r o s c a d a )

d y o b i h - d u r a n t e ; mismo tamafio

d y o b f í x a f i a - c o m p a d r e ; 6 1 que r e c i b e l a i n v i - t a c i 6 n a La f i e s t a

d y o b f x a c o - comadre ( l a e s p o s a d e d y o b $ f x a E a )

d y o c Ó 6 t a 111 - , a m i g a s ; h a c e r a m i s t a d

j a á d y o c ó 6 t a i - h a c e n a m i s t a d

j á g o d y u h x a c á j a - s u s a m i g a s ( 2 )

d y o c 6 6 v i a i - p u l g a r ( d e d o )

d y o h á á j u n - f i a m b r e ; r a n c h o d y o h á á v o - u n a p l a n c h a

d e c a s a b e

d y o h a a v o 111 - a g o b i a r s e j f i d y o h a a v ó i - 6 1 s e

a g o b i e .

d y o h á á v o - f i a m b r e ; t o r t a d e c a s a b e

d y o h a h á l l i 1 - g r u í í i r ; e s t a r de mal humor

j á d y o h a h á l l i - 6 1 gru f i e

d y o h f u u h y a - concu í i ada j 6 d y o h f i l u h y a - s u c o n c u -

f iada ( e s p o s a d e l he rmano d e s u e s p o s o )

dyohfuuma - concuf iado j ádyohfuuma - s u

c o n c u ñ a d o ( e s p o s o d e l a he rmana d e s u e s p o - s a

d y o h i i c o - c o m p a ñ e r a ; amiga j á d y o h i i c o - s u compaf iera

dyóho - c a l i e n t e ; c a l e n t a r ( h a c e r c a l i e n t e )

dyóbo t y a n - e s t á c a l i e n t e

t y a j a d y o h b x a - l o h a p u e s t o en a g u a t i b i a

jgnuuf ia j & d y o h o h s á x a - c a l e n t ó s u c u e r p o

dyoho nGGna - e l s o l e s t a f u e r t e

dyÓho xon - t e n g o c a l o r

d y o h o j i r d r u n a - p l a n c h a ( a e r o p a )

d y o h o o f u I - c o c i n a r j g d y o h o o f a i - €1 c o c i n a d y o h o f u r a c o - c o c i n e r a l y o h o f u r 6 x o - c a s i t a

donde s e c o c i n a d y o h o f u r 6 t s i v o - mesa

donde s e c o c i n a

dyohÓÓji - a g u a c a l i e n t e

d y o h ó ó j u h - a g u a t i b i a

d y o h o o n j i n - aso, v e r a n o

dyoh66fian 111 - s u d a r j a d y o h o o i i á h s h a - s u d 6

dyohÓÓtya III - s u d a r un poco

j a d y o h ó b t y a - s u d a j á d y o h o t y á h s h a - sud6

d y ~ h o o v Ó j o I - p l a n c h a r

dyohÚGraco - a b e j a dyohf i f i racho - e n j a m b r e ;

c o l m e n a ( n o h a y m i e l )

d y o h x a a n - a n i m a l 1 d y o h x a a n j afii ( pl. ) l

d y o h x á s o x o - f i e s t a e s p e c i a l c u a n d o t r a e n c a r n e

d y o h y o o b i - t i j e r a s d y o h y ó ó b i s a ( p l . )

dyohyoohxo - p f r a ñ a o paña ( p e z 1

d y o h y o o h t a í p l . )

dyomata ra f i a - amigo j a d y o r n a t á h i n a j a - s u s

a m i g o s j 6 6 d y o m á á t a i - h a c e n

a m i s t a d

d y o m i i h i II - b u s c a r t y a j á d y o m i i h i - l o b u s c a

dyoi iábhcho 111 - a h o g a r ; h u n d i r

j ddyo i i66hcho - s e a h o g a d y o K á á h t y o h c h o - l o q u e

s e h u n d e dyof i ahchohsháh - l o que

s e h u n d i 6 o s e ahogó

d y o $ i í h t y o 11 - c u i d a r ñ a j Q d y o # l f h t y o - l o

c u i d a t ~ a a f o c h á d y o R i f h t y o x a m a

- c u i d a d o r d e l a p u e r t a

d y o ñ i i h x a f o - v e n t a n a

dyoo / d y a a I ( b ) - comer c a r n e

Ra j á d y a a j i - l o come

d y o o b i II - i n c o m o d a r ; f a s t i d i a r ; p r c v o c a r

ñ a j 6 d y o o b i - l o f a s t i d i a

dyoobo I - p e r f o r a r

d y ó ó c o - e s p e c i e d e r a n a ; e s p e c i e d e mosca

d y ó 6 j a ( ~ 1 . 1

d y o o d c a Jonh66nma - c a i m á n

d y o o d s a jumoonxo - t i t f , m ico l e ó n ( c ) , l e o n c i t o (mono)

d y Ó Ó h t a l L i - h a l o ; e l c l r c u l o a l r e d e d o r d e l a l u n a y d e l s o l

j a d y 6 Ó h t a l l i - s u h a l o

d y ó ó h t i - a g r i o d y Ó 6 h t i t y a n - e s a g r i o d y o h t i h t y ó j u - l í q u i d o

que e s a g r i o

d y Ó 6 h t i h o - e s p e c i e d e pa loma

d y o o l l a - c a u c h o ( á r b o l ) d y 6 8 h f i - c a u c h o ( f r u t o ) d y 6 6 h s a ( p 1 . )

d y o o n c a - e n t r e m u j e r e s , s ó l o m u j e r e s

dyoonca x a j a a j i - r e p a r t i m o s e n t r e m u j e r e s

dyooncah x 6 d y o o v a i - b a i l a m o s e n t r e m u j e r e s

dyoonco - hermana de m u j e r j á d y o o n c o - s u he rmana

dyóóncho - o r u g a ( l a r v a ) dyÓÓhsa ( p l . )

dyoonma - hermano d e hombre ; e n t r e h o m b r e s ; i g u a l

j&dyoonma - s u hermano dyoonma fády6hmu - i g u a l

a l o t r o dyoonma f & h t y a h a a n -

s i g n i f i c a l o mismo; i g u a l

d y o o # i 111 - m i r a r a t e n t a m e n t e

j a d y ó ó f i i - €1 m i r a

d y o o r o 11 - o l e r t y a j a d y o o r o - l o h u e l e ñoon d y o o r o - h u e l e a

l l u v i a ( h u e l e a t i e r r a )

dyoou 1 - a s a r t y a j ádyoou - l o asa

dyÓ6u - p i c a n t e ; i r r i t a n t e dyóóu t y a n - e s p i c a n t e

dyoova 111 - b a i l a r j a d y o o v a i - é l b a i l a x a a Jadyova tahf ina - n o s

h a c f a n b a i l a r

dyoovu 11 - r e m o v e r ; t r a s l a d a r s e

t y a j ádyoovu - l o remueve j d d y o o v a i - s e t r a s l a d a j a d y o v a a v l n a - s e l i s i ó

dyóSxohxo - b o l a ; p e l o t a dyoxohx6n / dyoóxo ( p l )

dyÓ6xoro / dyóóxoya - cocona ( p l a n t a )

dy66xo - l a f r u t a de cocona

dyó6xoya - c a u c h o ( & - b o l )

dyoraama 11 - i n t e n t a r ( p r o c u r a r s i n L x i t o )

t y a jf idyoraama - l o i n t e n t a

dyor6h6xome / mofi66tyavu - p r e d i c a d o r ( i n s e c t o )

d y o r ó ó t y o - c e j a , un l a d o d y o r 6 6 j a - c e j a

dyor66xaho - n a r c 6 t i c o ( u s a d o en b r u j e r f a )

dyor6xaf ia - e l s o n i d o d e l v i e n t o o de l a l l u v i a en l a d i s t a n c i a

d y ó t u - f r f o ; c a l e n t a r s e d y h t u t y a n - e s t 6 f r i o j á á t y a a r o l a r f i h j adyo- tGhxa - a l l a d o d e l f u e ~ o -

de e l l o s s e c a l e n t ó

d y o t u u h t y 6 f o - unos t r e s d l a s d e f r í o e n j u n i o , f r f o d e San J u a n

d y o t u u y a - guabo ( á r b o l ) dyo tuuvo - guabo ( v a i n a ) d y o t á f i h t y a - guabo

( p a s t e c o m e s t i b l e ) dyotfifivoco - s e m i l l a d e

guabo

dyoGfina 111 - p i c a r ( p l a n t a s ; i n s e c t o s ) ; d a r comezón

jádyofi6na - p i c a

d y o v & a h i t y a - c o r o n a d y o v a h i t y & n ( p l . )

dyovaahya 1 - h a c e r s a l i r uuhya j6dyovaahya - l e s

h a c e h u i r

d y o v a a v i I - l i s i a r j áñonhon d y o v a a v i h x a -

s e l e l i s i ó un h u e s o

dyovaavu 1 - d i s p e r s a r s e ; r e g a r s e

xadyovaavfihxa - n o s d i s p e r s a m o s

ov6jafionh dyovaavu - l a s o v e j a s s e r e g a r o n , h u y e r o n , s e f u g a r o n

dyovGGco - c u l a n t r o ( p l a n t a ) ; e s p e c i e de r a n a

dyovfibja ( p l . )

dyovGGtsoro - c o r o n a ( g u i r n a l d a d e p l u m a s )

d y o v u t s o r 6 n ( p l . 1

d y o x o y f f n a - e s p o n j a ( l o s a c a n d e d e n t r o d e l n i d o de una e s p e c i e de h o r m i g a s y a v e c e s

lo ponen a las personas' como adorno y para quitar el vello del bebé )

dyudsooma 11, 111 - sembrar tya jádyudsooma - Lo

siembra jádyudsoomái - 6i siembra dyuds6maxa - plantas

sembradas

dyudsoon - manc dyudsoodyo - manI (planta) dyudsooji - manial dyuds66bifíi - maní ( g r a n o )

dyuhgoruna - contonearse; hacer sacudimiento

dyuhgorfinah jánaa - se contonea

dyufiááfia 111 - acusar; avisar, anunciar

flnjan jádyuíiááña ahtihtyóma aanh - le

acusa al curaca dyufi6áfiahsha - acusación;

aviso dyuñafiasháh jar6htih / dyuíiaafiashahtyoma -

acusador

dyuraahóvu 1 - sabe la noticia

Jddyuraahóvu - ya se sabe su noticia

dyuroovu 11 - ahuyentar un animal; espantar

ña jadyuroovu - Lo ahuyenta

dyur6óvuxaja - los espantados

uuhya dyuróóvahihtsi - los que les espantan

dyuróóvuhyo - mariposa nocturna

dyurÓÓvuh (~1.1

dyuróóxa - consejo uuhyá dyurohtyóhico -

profesora

dyur6Óxafia - alumno; maestro

dyuróóxaja ( p l . ) jádyurÓ6xama - su maestro

dyurÓxaco - profesora dyuróóxama ayGGroaoiiaiia - alumno

dyuruuvÓhllah - encorvado dyusáája - especie de

hormigas (reinas de una clase comestible)

dyusábhi - nido de ayusádja

dyuuh 1 (b) - sembrar tya jádyuuh - que lo

siembre tya jQdyudsooma - lo

siembra tya jádyaahtfhxa - vino

a sembrar dyuds6maxa / dyajffhxa -

una planta sembrada dy6áñityo - planta

cultivada 1

dyGGra - mensaje; noticia dyuurajah j 66nhchoma

- mensajero

dyuuro 11 - aconsejar; ensefiar

jádyur6Óxaja - sus alumnos; disclpulos

íia jgdyuuro - le enseiia dyuuru 11.- doblar

tya jddyuuru - lo enrolla

dyfifiruhtyo fuxÓ6htyofo - clavo doblado

fuxÓÓh4yofo dyiriivi - el clavo s e dobla

dyuuxa 11 - cargar al hombro

tya jádyuuxa - lo carga dyuuya 111 tr. - mandar

Aa jbdyuuya - lo manda

d y u y á á h s h a j a - m e n s a j e r o s d y u y a a B t s o j a - l o s que

e r a n mandados p o r a l g u i e n

jadyuyadsáma - s u mensa- j e r o

dyuxa- - b r a z o jfidyuxáávu - l a p a r t e

s u p e r i o r de s u b r a z o j á d y u x a n a r ú n a - e l

múscu lo d e s u b r a z o j ádyuxanav6dco - s u

e s p a l d i l l a o p a l e t i l l a

dyuxáávu - hombro dyuxáávu nuuma - e s p e c i e

d e a v i s p a dyuxaavu nuf 6 (pi . ) dyuxáávu nuuya -

a v i s p e r o

e e r e - e s p e c i e de l o r o peguefio

e e r g ñ o n h ( p l . )

f a a a n 1 - m a s c a r tya j á f a a a n - lo masca f a a 6 n h x a - mascado

f á 6 d y u h - i n c l u s o ; i g u a l c h f f f o j 6 6 n f á 6 d y u h -

i n c l u s o t o d a s l a s c a s a s

f a a g u - huapo (P) (mono) ~ a a ~ G f i o n h ( ~ 1 . 1

f a a h 1 - p u n z a r ; p r e n d e r t y a j f i f a a j u - l o punza t y a j a f á á h x a - l o punzó fía j a f 6 6 h x a - l o punzó

( u n p á j a r o con e l d a r d o y La pucuna)

t y a j á f a a h t y o - 19 p r e n d e (muchos p a l o s )

f a a h 111 - p i c a r ( a v i s p a ) fía j á f a a j i - l o p i c a fia j a f á a h s h a - l o p i c ó

f a a h t u 1 - l l e n a r t y a j 6 f a h t G h t a - l o l l e n a ty6faahtGhxa - l l e n ó

f a a h x a 11 - p r o b a r ; m e d i r ; u e s a r t y a j á f a a h x á x a - l o

p robd tya á f a a h x a - se puede

p r a c t i c a r ; p r o b a r l o a f i i imáh f a h x 6 6 x a -

k i l 6 m e t r o mayimáh f a h x b á x a - k i l o

f á á h x o j o - p á j a r o n o c t u r n o

f a a h x o j o # o n h ( p l .

f a a j i 1 - t e j e r c a n t o d e L a c a n a s t a

t y a ~ B f a a J i - l o t e j e t y a J á f a a j f h x a - l o

t e j i d

f á g j i n - g o r d o f á á j i n i i n - 61 e s gordo j g f a j l f n n a - $ 1 e n g o r d a f a j i n m a h t s f - l o s que

e n g o r d a n

f á á l l i - f l o t a n t e f 6 8 l l i t y a n - e s

f l o t a n t e

f a a n c o - e s p e c i e de r a n a f a a n j a ( p l . )

f a a n h 111 ( b ) - e n r a s a r t y a j 6 f a a n h - que l o

e n r a s e t y a j á f a a n j i n - l o e n r a s a

f á á n h u n - v i g a fgbnhunsa ( p l . )

faa f ian IT - poner o a d o r n a r con faf iádn a i c u e r p o d e una p e r s o n a

Ra já faa f lan - l o a d o r n a

f a a r a 1 - a l c a n z a r ; l l e g a r t y á f a a r a - a l c a n z a

f a a r o - guacamayo a z u l ( a v e )

f a a r ó ñ o n h ( p l . ) f a a t a 11 - d e s e n v o l v e r

t y a ' j á f á a t a - l o d e s e n v u e l v e

j t f a t a a v u - s e desen- v u e l v e

f a a t i f - c a e r ( f r u t a madura )

t y á f a a t i - c a e t y a f a t r h x a - c a y o

faavánuma - c u i d a d o s a m e n t e ; d e s p a c i o

f a a y i 11 - a l u m b r a r tya j á f a a y i - l o a lumbra t y á f a a y i - a lumbra f a y i t f d s a h j a j á a n h s h a -

s e I u 6 muy d e madrugada f a y i t i a s á l l i h -

empezando a amanecer ( 4 : 3 0 - 5:00)

PBcoo / f á c o o j o - e s p e c i e d e r a q a

f á c o o j o h o n h ( ~ 1 . 1

Fady6hcovo - b a s t ó n f adyohcovón ( p l . ) m6nfadyohcov6n - s u s

b a s t o n e s

fadyoogáhu 1 - a r r o d i l l a r s e

f a d y u h f ó l l i - n e g o c i a r j á fadyuhfÓ111 - 6 1

negoc i a f a d y ú h i o s h o - t i e n d a

fadyGGhyo II - c o n t e s t a r ñ a jáfady€iÚhpo - l o

c o n t e s t a

f a h ó ó h c o - l a b i o ; b o r d e ; o r i l l a

x a f a h o h c e n (pl. ) - n u e s t r o s l a b i o s

j á f a h ó ó h c o - s u labio t y a a u f a h o o b - l a o r i l l a

d e l r í o

f a h t i i h f i - c o s t i l l a j á f a h t l f h f i - s u c o s t i l l a j á r a h t i í n ( p l . )

f a h t í f h t y o - c o l i b r i , p i c a f l o r

f a h t f f h t a (pl .)

fahfiiínxo - h r g a d o j á á f a h á n j i n ( p l . ) jáfahG6nxo - s u hcgado

f a h x a a j o I - l e e r ; c o n t a r ; c a l c u l a r ; a c o n s e j a r

fia j á f a h x a a j o - l o l e e

f a h x a a j b d y u 1 - p l a n e a r j á f a h x a a j ó d y u - $ 1

p l a n e a ; h a c e s u p l a n ( d e t r a b a j o )

f a h x á f u t a 11 - amenazar ( l e v a n t a n d o un p a l o o a l g o )

f a h x a r á f i v o j o - b a l a n z a

fahxbn - m e j i l l a j á f a h x 6 n - s u m e j i l l a

I a j a h i r á h - una e s p e c i e de a v i s p a ; p e r s o n a j e en una l e y e n d a

f a j í f h x a t y a - c e r b a t a n a , pucuna

f a j i i n - a c e i t e , m a n t e c a , g r a s a

f a j f x o d y u I - v a r i a r j á f a j í x o d y u - v a r f a l o s

pensamientos y planes y no los cumple

falliihi 1 - flotar tyáfalliihi - 61 flota

Ianmoonxo - cerrar La boca jafánirioonxo - cierra la

boca lfanGoonxoh6h oon! - ¡no cierre la boca!

fa3BQn - Lana vegetal de una palmera

faG66iiuro - topa o palo de balsa (brbol)

fa#aüuv6jo - topa (tabla) faiiaiiahshfdsa - topa

(a~tilla)

fafffffia - mancha blanca

farábhfuma - jefe que hace fiesta

far66hfuco - jefa farááhfusa (pl.)

faraahfuñ6 - ciudad faráahtyo 11 - llevar;

conducir ña jáfarááhtyo - lo lleva

far6shidsa - pajarito amarillo

faroshidsd (pl.)

farufih - al lado de; orilla

tyaau farufih - orilla del rfo

faruhyom6 - orilla; filo; borde

fávaaxo - pulmones j&fi$vaan - sus pulmones

favaaxórah - flojo fayii.hátyo - especie de pez

fayiiháh (pl. )

fayiiro 11 - alumbrar para coger peces y ranas

jáfayiiro - alumbra fayiivoiiaco - zarigüeya

fayiivózah (pl.)

fayirgcona - linterna fayirámonti - bombilla

elgctrica (foco) fayiráshidsa - lamparin~

o lamparilla

fayirahs6ha - llano; pampa fayiráju - kerosene fayirátsi - farol; lámpara faxootyahu I - abrir La

boca

feehxo 11 - pescar con anzuelo

jáfeehxo - 61 pesca fehxohuhty6hifa -

pescador fehx6Óhofe - hilo para

pescar

fehxooti - anzuelo fehxoojin (pl.)

fiaan / f isanja - algodón; hilo

flanya - huimba (árbol) fiáánviai - semilla de

huirnba flantso - racimo fiá8nviiia - una bola dc

algodón fiáányina - algoddn

absorbente ffanho - hilo

f i i y i 11 - e s t r e g a r t y a j á f i i y i - l o e s t r e g a

f f f y i - l i s o ; s i n f i l o f í f y í t y a n - e s l i s o

h h í i f i y i i v 6 c o h t y á j á á n - t o d o s e h a a p l a s t a d o

f i y i i m b n t i h o o h f o - c a l v o

f i o n h c h o n ó - campo

f f o n h x o h - a c l a r a d o f í o n h x o h t y a h a n d d n y a -

s e puede a c l a r a r l o t y a 6 f i o o n h x o h t u h t á y a -

se puede a c l a r a r fíoonhxÓhmu - muy c l a r o cunuufia q u i f i o n h x o h t f i h t a - yo mismo d e c l a r o

f f o o h t y o - m o c h i l e r o (c) paucar ( P ) ( p á j a r o )

f í o o h t a ( p l . )

fodyoome - Luna; mes

fodyoome t y o r o o h o / . Pioxaabyo - b o a t e r r e s t r e

L b o a a r c o i r i s

f o g a a v i 1 - q u e d a r ; f a l t a t e r m i n a r

f ó h i x o d y o - p l a n t a v e n e n o s a ( s e u s a s u s h o j a s para

f ó h i x o t s o - s e m i l l a d e f 6 h i x o d y o

f o h t 6 d y o - f r á g i l ; q u e b r a d i z o

f o h t ó d y o t y a n - e s t á f r á g i l ( b e j u c o s e c o )

t y 6 f o h t o o d y o f i b h s h a - s e rompió

f o h t f i b r o - maraca ( C ) macambo ( P ) ( a r b o l )

fohtGGtyo - macambo ( f r u t a )

f o h t á á n j i n (~1.1

foh tGÚxora - g u s a n o que come f o h t u u r o

f o h t y o o h t y ó h - u n g ü e n t o f r a g a n t e

f o h t y b ó h t y o tyan - e s f r a g a n t e

f o h t y o h t y ó h t s l f n - una f l o r f r a g a n t e

T o h t y o h t y o r & j u - per fume jgnuuma j d f o h t y o h t y ó r a - u n g i s t e s u c u e r p o

f o h t y o h t y o r 6 c o - pifia c h i c a

f o h t y o h t y ó r a h / f o h t y o h t y o r á j a ( p l . )

f o h x á a h t y a - t r a m p a p a r a c o g e r una pa loma, f ohxáánco

fohxá3nco - paloma s i l v e s t r e

f o h x á h t a (pl, )

fohxoho - e c o t y d f o h x o h o - s u e c o

f o j d 6 h o f e - b e j u c o p a r a h a c e r t r a m p a para p e c e s o a m a r r a s c a s a

fojÓÓho ( p l , )

f o j Ó 6 h a / f o j o o h a j f i n h t a - p a i s a n o s

j & f o j Ó 6 h a c o - u n a de s u s p a i s a n a s

jafoj66hafiia - uno de s u s p a i s a n o s

f o j o o h u 1 i n t r . , 11 t r . - r e f u g i a r s e ; p r o t e g e r s e ; a s o m b r a r

j b á f o j ó ó h u - s u p r o t e c c i 6 n ( p á j a r o s en un b r b o l )

c o f o j o o h f i i - me p r o t e j o de l a l l u v i a o d e l s o l con h o j a s

fia j6 fo joohf ixa - l o asombr6

f o j ó 6 9 a 111 - c o n s t r u t r una c a s a

j d f o j o o K 6 h s h a - h i z o

una c a s a a f ó ó foJÓÓiia - l o s

p d j a r o s h a c e n n i d o s

f o j ó 6 t a II - h a c e r e n t r a r Pia. j á f o j Ó 6 t a - l o h a c e

e n t r a r

f o j 6 6 v o n u - t ambo f o j o o v o n i i j i n ( ~ 1 . 1

f o j o o v u 1 - e n t r a r j 6 f o j o o v u - 6 1 e n t r a

f 0 j 0 0 x o 111 - v i s i t a r j á f o j o o x 6 i - E l v i s i t a

f o j Ó 6 y o - m o s q u i t e r o ; cama

f o n b u n d y o h á á n - c o r t e z a d e un á r b o l ( l o que s e quema p a r a q u i t a r l o s '

z a n c u d o s )

fonhÚ6nSa - f o t o g r a f c a ; s o m b r a ; s e m e j a n z a ; e s p f r i t u

ja fonhG6nma - s u f o t o f onhdfinmasa (pl. )

f o n h ú ú n r o - n a r c 6 t i c o c u y o e f e c t o d u r a 2 - 3 d f a s

f o n h G d n x o r a - m á s c a r a

f o n j a a n t f r a - a d o r n o s j a f o n j a a n t l r a - s u s

a d o r n o s j a f o n j a n j i n - s u s

r i q u e z a s ; s u s b i e n e s

f 6 n j u n - b o n i t o ; b u e n o , b i z n ; l i m p i o

f 6 n j u n t y a n - e s t á b u e n o fongf inh f o o - b u e n a c a s a j a f o n j á n j i n - s u s

r i q u e z a s f on j u n h t y o n ó xounh janúGxa - l o q u e es

b u e n o , h i z o para mi j á f o n j a a n t f r a - s u s

S i e n e s f o n j u n x o n á á - g r a c i a s

n a a j on J Q á f on j uunmahbna - h a n hecho b o n i t o e l c a m i n o

f o n j u n J&xomGG x á á x a r a - s u c o r a z ó n e s b u e n o

f6Ónjunhmu - e x a c t o

f o n j u n f o - p a c f f i c o ; t r a n q u i l o

f o n j b d n f o i i n - é l e s t r a n q u i l o ( a m a b l e , b u e n o )

f o n j u n h f o 111 - a r r e p e n t i r s e

J f i f o n j u n h f Ó i - s e a r r e p i e n t e

f o n j u u n f o II - p e r d o n a r íia j a f o n j u u n f o - l e

p e r d o n a j á f o n j u u n f ó v i - se

r e c o r i c i l i a

f o n j u u n f i a h t y b j a # i - c o s a s b u e n a s

f o n j u u n r o 11 t r . , 111 i n t r . - e n g a a a r

ñ a j á f o n j u u n r o - l o engaf ia

j á f o n j u u n r ó i - 61 e n g a ñ a

f o n ~ i í f i n r o h s h a - d e c e p c i ó n f o n j u u n r 6 i i a i i n - 6 1

e s m e n t i r o s o f o n j u n r o l l á h t y o m a - un

m e n t i r o s o

fon i ióónvucc - a l a j á 6 f o n i i o o n v u s á h a a n h t s i

- p á j a r o s

f o n E i i v i 1 - c a l l a r s e j á f o n n i i v i - s e c a l l a

f 6 f i o o j i n - s a l i v a ~ á f 6 í 1 o o j i n - s u s a l i v a

f o ñ o o v e I - a r r e g l a r ; p e r d o n a r

t y a j f i fof íoove - l o a r r e g l a

foBÓ8vehxa - a r r e g l a d o oounh t y 6 c a f o f i o o v e -

t e p e r d o n o ; l o a r r e g l o c o n t i g o

fÓÓbiro - cumare ( c ) chambira ( P ) ( p a l m e r a d e f r o n d a a b i e r t a que s e u s a p a r a h a c e r s o g a muy f u e r t e )

foocai i f iúhtya - cafia b r a v a ( e l t a l l o )

f o o c a i i u h t y a n ( p l . )

f o o f o 11 - s o p l a r ñ a j g f o o f o - l o s o p l a

f o o g a 1 - a s i r ; a g a r r a r t y a j á f o o g a - l o a g a r r a

f o o g u 11 - d e j a r t y a j á f o o g u - l o d e j a t y á f o g a a v i 1 - h a

quedado ; f a l t a t e r m i n a r

f ó b h t a 11 - g u s t a r t y a j a f 6 d h t a - l e g u s t a

f o o h t o III - quemar ; a b r a s a r

t y á f o o h t o - quema

f o o h t y a 11 - e n d e r e z a r t y a j á f o o h t y a - l o

e n d e r e z a t y a f o h t y a a v u - s e

e n d e r e z a nfiúna f o h t y a a v u - medio

día

f 6 Ó h t y a - r e c t o , d e r e c h o ; d i r e c t a m e n t e

f 6 Ó h t y a t y a n - e s r e c t o foohtyárna maax6Ri - no

a n d a d e r e c h o f 6 ó h t y a t y a m6nfoaoov6h - l o a r r e g l a n Uds.

d i r e c t a m e n t e

f o o h u - r e c o b r a r t y a j á f o o h u - l o r e c o b r a

f o o h y ó - b o r d e ; a l l a d o d e ; o r i l l a

j o n h á á n j i n f o o h y 6 - a l l a d o d e l l a g o ; o r i l l a d e l l a g o

j á t s o v a á h c a foohyom6 - e l b o r d e d e s u v e s t i d o

~ O O ~ X O - ~ l t o foohxo j a g 6 6 d y a h i -

h a b l a e n voz a l t a

f o o j o 11 - e n t r a s t y a j á f o o j o - l o e n t r a j 9 B f o j o o x 6 i - v i s i t a n

f o o j o - c a s a f o j á ó n / f o j ó ó n j u n ( p l . ) f o j o o v o n d j i n - tambos f o j ó á t s i v o - c a s i t a j 6 f o o j o - SU c a s a - xo / h x o - c a s a ouuxo - e s t a c a s a ooxuh tyóhxo - c a s a

g r a n d e b a a h s h o - c a s a g r a n d e

f 6 Ó g o t s i - montón d e c a r n e (como en e l b a i l e )

foonhun e s p T r i t u f6nhunfionh ( p ~ , ) j á f o o n h u n - s u e s p f r i t u

( l o que s a l e d e l c u e r p o cuando m u e r e )

fó6aEu - l u g a r e n una q u e b r a d a donde s e pone l a t r a m p a o donde s e t a p a

f6óniiu jaxof iáhxa - t a p ó s u q u e b r a d a

f 66niiu J a t yahu j áhxa - f u e a v e r s u t r a m p a e n e l r f o

i 00 9 8 f u s

f o o n $ i _ - q u i e t o ; s i l e n c i o foonflfhmu t y á h a a n - e s t á

en s i l e n c i o i f o o n n ? mónhuunh! -

1 c á l l e s e ! j á f o n f i i i v i - se c a l l e

foofío 11 - g u a r d a r fia j á r o o ñ o - 1 0 g u a r d a t y a j á fo f íóxa - l o g u a r d ó

fóóf ioru 1 - c u i d a r fía j a f 6 6 ñ o r u - i e c u i d a

f o o u - b o c a ; i d i o m a ; t r a m ~ a p a r a p e s c a r

f o á á j i n ( p l . ) j a f o o u - s u b o c a ; s e

t e r m i n a

f o o u 1 i n t s . - a c a b a r ; t e r m i n a r

t y á f o o u - a c a b a t y a g f o u u h t á y a - s e

puede a c a b a r l o fouudyai ia aanf i i - no

Oermina p r o n t o ; no a c a b a r a p i d o

, fÓÓura - i d i o m a x a f ó ó u r a - e n n u e s t r o

i d i o m a fo66rama - r e y ; p r l n c i p e

f o o v o 11 - c o g e r t o d o f r u t o del á r b o l y h a c e r n a d u r a r e n l a c a s a

t y a j a f o o v á x a - 10 c o g i ó y h a c e madura r

f o r a a f i a - hormiga pequefia f o r a a / f o r a a j a ( ~ 1 . 1

f o r a c h o f í ixó - a v i s p a ( y e r n o d e cierta c l a s e d e h o r m i g a s )

f o r o o n j u n / f o r o o n - s a r a m p i b n

j b f o r o n á h s h a - t i e n e

fouudsai ió - I f m i t e ; donde s e t e r m i n a una c a s a

f o u u n a TI1 - q u e d a r c a l l a d o

36 cafouu i iahsáxa - l e h i c e c a l l a r

foGGra%a - r e y fo6Grah / f o G 6 r e j a ( ~ 1 . 1

f ó x o o j o - muslo j a f ó x o o - SU muslo

fumoofiátu 1 - d e s p e j a r s e ( e l c i e l o )

f ur&ánfia,,- b l a n c o fu rábnf ía t y a n - es

b l a n c o

f u r 6 ó c h o - s á b a l o ( p e z )

f u r o o d y o - e s p e c i e d e B r b o l

f u r o o n ( p i , )

f u r ó ó h c o j o - masa d e s e m i l l a s de umarf

f u r o o h t o - c o r v i n a ( P ) ( p e z ) ; s e m i l l a d e umarf

f u r o o j a h t y o 11 - e s p i a r fia j h f u r Ó 6 j a h t y o - l o

espfía

f u r 6 ó t u - h a b i l i d a d ( c o n a r m a )

f u r o t u 1 - e v a d i r ; h u f r j á f u r o t f i h x a - huyó;

e v a d i ó f u r o o fía j d h a a x a - l o

d e j a e s c a p a r ( 1 0 ve e v a s i v a m e n t e )

f u s ó ó d y a - r e g a l o ( c a r n e ) j 6 f u s 6 6 d y a - s u o f r e n d a 6 e a f u s 6 6 d y a - t e doy

l mucha c a r n e

f u s 6 6 h t a 11 - s a l v a r fia j á f u s ó ó h t a - l e s a l v a

1 f u s o h t a r b f l a - s a l v a d o r

fusorátyofo / aonrátyofo - formón

ruudyo (D) 11 - tender tya jafuudyo - lo tiende

fuuhxo - escarbar; peinar gtyava fuuhxo - la

gallina escarba jáhohfo jáfuuhxo - se

peina

fuura 111 - abrir; alborear; parecer

tya jáfuura - lo abre tyaffiúradsa - alborada tyafuusa - alborea jumantyatyof6jinh tyafGGra - parece como

un lápiz

fGGro - mañoso; astuto fGGro iin - éi es mafioso

fuuronfihun - listo fuurona jáhoxóáxa aan -

está lista, preparada su comida

fuuso 1 - salvar Puuso 11 - cavar

tya jfifuuso - lo cava fusoxacÓvo - palo para

cavar

fÚGtyo - guara ( c ) agutl / añuje ( P ) (roedor)

fúGsa (pl.)

fuuxo - hacha; fierro fuxón (pl. 1 fuuxo- - aigo hecho de

fierro (metal) fux6Óhtya - el fierro de

una lanza

fuuxo - fierro; b u j u r q u f , pez hacha

fuxón / f uxdhfuh ( p l . ) fuxódyaga - estatua

(figura de madera o de metal)

fuxdhona 111 - entriste- cerse

jáfuxóhona - se entristece

fuxohodyudsa jáxomáG xaxaardhl - siente

tristeza

fuxóáhcona - botella; lata fuxohconá (pi.)

fux66hfuco - bujurqui (paz 1

fuxóóho - huérfano fuxohótoh l. )

fuxádhtudsa - tela metglica

fuxóóhtya - fierro de una lanza

fuxóóhtyo - olla fuxohtyóh (pl. )

fuxó6htyofo - clavo fuxohtyofón (~1.1

fuxÓÓhxora - barril; lata fuxohxor6n (pl. )

fuxóóhyo - cadena fuxohyón (pl,)

fuxó6nco - viuda fuxooncdtoh / fuxóbdyah

( p l .

fuxóónma - viudo fuxonmátoh (pl.)

g 6 6 j o - b a r r i g a ; e s t ó m a g o j a g á á j o - s u b a r r i g a j a g a x o t y a - s u e s t 6 m a g o j a g á f o t y o - s u v i e n t r e

g a a n 111 ( b ) - p a s a r ; a t a r ; e x c e d e r

t y a j á g a a n j i n - 10 a t a j a g d á n s h a - 81 p a s ó ñ a j á g a a n s d i i a - l o h i z o

p a s a r ; l e d i o p e r m i s o x a g á á n s h a uunh tyóma -

e l que e s más e x c e l e n t e que n o s o t r o s

ga&nshafiÓnhrnu - sumamente

g a a n a 1 - g a n a r j 6 g a a n a - $1 g a n a

g á b n c h i - m a l humor g b á n c h i i i n - t i e n e ma l

humor

g a a n j a 11 - r a l l a r ( y u c a ) t y a j b g a a n j a - lo r a l l a

g a a r a 111 - t e n e r p e r e z a j a g a a r a h s h a - t u v o p e r e z a

g á á r a - p e r e z o s o ; d e j a d o

g a a r u 1 - m e t e r p a r a c u i d a r t y a j á g a a r u - l o m e t e

(como e n l a s h o j a s d e l t e c h o )

g a a x o - e s p á t u l a ( a v e ) g6xoÍfonh ( p l , )

g a c 6 ó n - m e j i l l a j a g a c 6 6 n - s u m e j i l l a j a g a c 6 6 h t o - s u m e j i l l a

( u n l a d o )

g a c h f f n a 111 - r a b i a r s e

~ & ~ a c h i n á ? i a - s e r a b i ó ñ a j á g a c h i n a h s 6 x a h u -

l e h i z o r a b i a r

g a c h f j i n - d e l i t o

g a h g u r d c o - e s p e c i e d e r a n a

gahgGruh ( pl, )

gana tyah tyÓma - g a n a d o r

g a n m i i t i 1 - a n u d a r t y a j a g a n m i i t i - 1~

a n u d a

g a f i a a h i n 1 - p i s a r s e e n e l b a r r o

g a r á á t y o 11 - r e c h a z a r t y a j á g a r á b t y o - l o

r e c h a z a

g a r a h i 1 - a t o l l a r s e j L g a r a h f h x a - s e a t o l l ó

g d x o t y a - e s t ó m a g o

g a y a a d y o - e s p e c i e de 6 r b o l

g a y a a h t o - p e p a ae g a y a a d y o

g a y a a n ( ~ 1 . 1

g o c 6 6 j o - _ e s p e c i e d e s a p o goc66 jo f íonh ( p l . )

g o d y g á j i n - p a l a b r a s

g o n j 6 Ó n h i n h t s i - r e p t i l e s ( a n i m a l e s que s e a r r a s t r a n )

'goodyu 1 - h a b l a r j dgoodyu - 6 1 h a b l a jag6dyuuma - s u amigo l l f n j a n h gSdyuh! -

i h a b l a c o n 81! godyfifidya i i n - 6 1

e s h a b l a d o r godyuhtyóma - e l q u e

h a b l a

goohu 11 - d e s a t a r ; d e s a r m a r

' t y a jbgoohu - Lo d e s a t a d y a h 6 6 f e g o h a a v f n a - l a

s o g a s e d e s a t 6 >

goome II - comer (como p á j a r o s comen); t r a g a r (mucho )

t y a j áágomi tCna - v e n i a n a comer lo ( f r u t a s c h i - q u i t a s )

t y a jádgoméxa - l o t r a g a r o n

gooncho - e s p e c i e d e r a n a g o o n j a ( p l .

goon III (b) - comer d u l c e ; t r a g a r

t y a j á g o o n j i n - l o come; l o t r a g a * .

gon j i inhxa í56 amuunfid - B r b o l e s con f r u t a d u l c e

goonjon 11 - a r r a s t r a r t y a j d g o o n j o n - l o

a r r a s t r a

goonfio 111 - r o n c a r j6goonEoi - € 1 r o n c a

g o o r u 11 - c u b r i r ( c u b r i 6 n - d o l o f n t e g r a m e n t e ) ; e n g a n c h a r

t y a j d g o o r u - l o c u b r e o t a p a ( c o n una c a n a s t a )

g o o t u 11 - s a c u d i r ; a g i t a r ( d e s p a c i o )

t y a j á g o o t u - l o s a c u d e

goou 11 - a f i l a r t y a j6goou - l o a f i l a

goovodyu 1 - g e m i r ; g r u f i i r ; murmurar ; q u e j a r s e

jágoovodyu - 6 1 gruf ie

g ó r a a / g ó r a a j a - e s p e c i e de h o r m i g a s

g ó r a a h i - n i d o d e g 6 r a a ( e n t i e r r a )

g d r a a f i - e l hueco d e l n i d o

g ó r a a v i - e s t a s hormigas t o s t a d a s

g o r a a f i i 111 - e n m a s c a r a r j f i g o r a a f í i - . e n m a s c a r a g o r a a f i h t y d m a - payaso

g o r a a v i I - c a e r e n e l a n z u e l o

JbgoraavPhxa - cayó en e l a n z u e l o

g o t á h i - c a t a r a t a

g o t e e 8 0 - t u b é r c u l o s i l v e s t r e

go tddhxo - p i e d r a g o t ú d h t a ( p l . )

g o t s Ó 6 f o r o / gotsbóxoho - h o j a de p a l m e r a p a r a t e j e r c a n a s t a s p r o v i s i o n a l e s

gots6Óxo 1 - e n v o l v e r en h o j a s pasa t r a e r l o

gour f i tyofo - l i m a ( h e r r a m i e n t a )

g o v i h c o n a 1 - s a c u d i r ( f u e r t e y r á p i d o )

t y a jágovihconfina - l o s a c u d i 6

gOV 102 iso

govÓÓruna - pez piedra

goyifhto - molleja jagoyilhto - su molleja

gdGruco - pez piedra gfifiruh ( p ~ . )

lcooro - ~ á j a r o carpintero tóónma fcooro - pájaro

carpintero

iian III - acostar jahífanhun - se acuesta ña jáhiian - lo acuesta jdhiaanhin - se está

acostando

iibi - fino (peine); estrecho

iibi xafoou - nuestro idioma es exacto, complicado

ílbl tyan - es estrecho

iidyo - ligero; fino ffdyo tyan - es fino; es bajo (rfo o quebrada)

iinjan - $1; ella; de 61; de ella

iinjanh - con EL; con ella; a $1; a ella; para él; para ella

iinmo 11 - amar; desear; mezquinar

fía jáhiinmo - lo mezquina

quinfioornahtyÓjaAi - mis cosas deseadas

iinmohtyóma - un Jefe estimado (él que mezquina)

iintsa / uuntsa I - botar muchas cosas; echar con violencia

tya jdhiintsa - lo echa llntso - mentiroso

ííntso iin - 61 es mentiroso

iintsohtyóma - mentiroso iiintsoma GGnh oon! -

fno sea mentiroso! intsoojln / intsohfójin - mentira

iipa I - agitar tya jáhiipa - lo agita xo jáhipbhxa - me ha

agitado

iiso II tr., 111 intr. - regar

tya jahiiso - lo riega jáhisoovi - se riega

ffvi - brillante; lustroso íívi tyan - es brillante

injaanma - pez; pescado injaan / inqaanja (pl.) injaánvora - pececillo;

pedazo de pescado

injánhonhun - aproximarse jahinJ6nhonhun - ya se

aproxima (una persona o el tiempo de La fruta)

injánjun - corto injánjun tyan - es corto injanjfinga aanai - no

es corto

intsoojin - mentira ip6Bna - ola; oleada ipadyu - ondear, hacer

olas tyáhipadyu - hace olas

isÓÓhsa - hormigas, chiquitas y bravas

j a a - e n ; d e n t r o ; e n t r e

j a a h - c e r c a d e

j a a h i 1 - c o r r e r ; p i s a r J b j a a h i i - 61 c o r r e

j a a h t i / j a h t i i f o 11 t r . , 111 i n t r . - p e i n a r

fia j á j a a h t i / ña j á j a h t i i f o - l o p e i n a fla j á j a a h t f x a / fia j á j a h t i f 6 x a - l o p e i n d j á j a h t i i f ó i - s e p e i n a

j a a h t s i 11 - e s t o r n u d a r j d j a a h t s i - $1 e s t o r n u d a

j a a h x o 11 t r . , TI1 i n t r . - e s c o g e r ; r e c o g e r ( d e l r u e g o

t y a j f i jaahxo - l o r e c o g e j b j a h x ó ó h s h a - s u

e s c o g i d o j á j a h x ó ó h s h a j a - s u s

e s c o g i d o s

j a a i ( U ) 1 - s a l a r ; m e z c l a r a m p z r i con s a l

t y a j á j á g i - l o s a l a

j a a i b o 11 - c r e e r ; h a c e r c a s o ; a l a b a r

tya j a j a a i b o - l o c r e e fla j á j a i b ó x a - l o c r e y ó

j á á i d y a - sal . j á á i d y , t á g ~ - 1,

e s s a l a d a

j b á j i - mojado; húmedo j 6 6 j i t y a n - e s t á mojado

j a a l l a 1 - e n c a j a r ; empuja r t y a j á J a a l l a - l o e n c a j a

jaama 111 - s a c a r y u c a d e l a c h a c r a

j 6 j a a m a i - saca y u c a ( c e r c a )

j aami 11 - e n c a u c h a r ; e m b r e a r ; b a ñ a r con b r e a o c a u c h o ; h a c e r d u r o (camino o d i e n t e )

íia j á j a a g i - l o e n c a u c h a jaxooiiun j á jaa f i f f i a - ha

p u e s t o caucho p o r T u e r a

jááfiii-a - caucho . j a a f i i r á v i f i i - s e m i l l a

d e caucho j a a m i r b ñ a - t r o n c o de

caucho j á á m i r a cótyome -

c a u c h e r o

j ágncho - v e r d a d e r o ; l e g f t i m o

j a a n c h o h f o j f n j ágodyu - h a b l a con p a l a b r a s v e r d a d e r a s

j a a n c h o h f á t i - l a d o d e r e c h o

já6echoma - e l hombre l e g f t imo

j á á n c h o d y á j u n jaxÓÓmuxo - p i e n s a en l a v e r d a d

j aanchonó - v e r d a d j aanchonó j á n u u - e s t a

d i c i e n d o l a v e r d a d

j á á n c h o v a - s a f n o , s a j i n o ( p u e r c o s i l v e s t r e )

j á 6 n h t a - s e c o j á b n h t a t y a n - e s t & s e c o

j á á n p a g a h u 1 - s e n t a r s e e n e l p i s o c o n l a s p i e r n a s c r u z a d a s

j á j a n p a a g á h u - s e s i e n t a j a j á á n p a g a - e s t á

s e n t a d o

j 1 0 4 j a d

j m n t s a - b l a n d o ; s u a v e ; f l o j o

j a a n t s a h j u u x á - c a s a b e b l a n d o

j a b n t s a t y a n - e s s u a v e

j a a n h t y o 1 - l a b r a r t y a j á j a a n h t y o - l o l a b r a

j a a n h x a 111 - s a n a r ( d e a l g u n a i n f e c c i S n )

m a f i i i j aanhxg í i ahu - l e p r a s a n a d a

t y 6 j a a n h x a - s a n a

j a a n j i n 1 - m a d u r a r ( f r u t a que s e pone r o j a o a m a r i l l a )

t y a j a á n j i n - e s t á madurando

j a n j f f n h c o n a - u n p l á t a n o maduro

t y a j G n j i i n h o - un r a c i m o maduro

j á á n t s i - g e n t e l e g l t i m a j 6 6 n t s i d y u u s a - g e n t e

b u e n a L j a a n t s r x a h ? - Les

c i e r t o ? Les l a v e r d a d ?

j a a t i 1 - t e f i i r l o s c a b e l l o s o e l c u e r p o c o n h u i eo

ña j á j a a t i - l o t i ñ e

j á á t i t s o - z a r i g ü e y a j á á t i ( p l . )

j á b u - f i l o s o j á 6 u t y a n - e s f i l o s o j a a u h t y o n o - f i l o

j a a u n 111 - i r j á j a a n / j á j a a u n - El v a

j á á u n i o - c o l p a d e l o s a n i m a l e s s i l v e s t r e s ; a b r e v a d e r o

j a a ñ o x á h c h o - f l a m e n c o ( a v e )

j a a g ó x a h ( p l . )

j a a p o 11 - s a c a r del a g u a c a l i e n t e ( p a p a s , p e s c a d o )

t y a j f i j a a p o - l o s a c a

j a a r a 11 - p u n z a r ; p e r f o r a r u n a c o s a (tela o m e s a )

íia j á j a a r a - lo p u n z a j a r a r á 9 v o j o - p u ñ a l l a r g o j a r a r á á v o y a - p u i i a l c o r t o

j a a v i 11 - a c o s t u m b r a r s e j a j a a v i '- s e a c o s t u m b r a j b a v i t y o - a c o s t u m b r a d o ;

que e s t á amansado xo j 6 j a v i E r o - conmigo

s e a c o s t u m b r a xounh j g j a a v i - s e

a c o s t u m b r a conmigo

j a a v u 1 - m o j a r s e ; r e m o j a r j g j a a v u - s e moja ñ a j á j a v u h t á x a - 1 0

r e m o j ó

j a a y a - o r g u l l o s o j ááya t i n - é l e s

o r g u l l o s o j a a y a j a n á d - $1 e s

o r g u l l o s o

j a a y o 111 - r e s p i r a r ; d e s c a n s a r

j d j a a y o - é l i n f l a j á j a a y o i - él r e s p i r a j á j a y o o v u I - él

d e s c a n s a j a j a y ó ó n a - s u

r e s p i r a c i ó n

j a b f f y a - v a r i e d a d d e l e c h e caspi ( B r b o l )

j a b f f ( p l . )

j a d y a - e n ; e n t r e ; d e ; e n ( p o d e r d e ) ; c u a n d o

jahfffho - humo; nube tyá jahfffhoi - está

humeando jahfihoyfna jaáh - en

las nubes

3 ah 105 j am

jahfffhxoyo - caimito (árbol )

jahfffhxoso - caimito (fruta)

jahfffhxo ( p ~ . )

unatsf jádya - entre ellos

jáájádya shíohu - sale de entre medio de ellos

tyafuurañ6 jadyá jaj66niSa - se fue de madrugada

jah66ntyo - tristeza; aflicci6n

jahfifintyo iin - 61 e s pobre

Jahaantyohtyorahty6ma - el que es caritativo (cuida al pobre)

jahffflla - a41 (planta) jahfffhovu - ajf (fruto) jahfffhta (pl. )

jahuunro III - apresurar iia jájahuunróhsha - lo

apresur6

jajiidsóro - sereno; rocfo jajffrafio - invierno;

época de lluvia

jajoonfu 11 tr., 111 intr. - empeorar

Aa jájajoonfu - lo empeora

jájajoonfávi - se empeora

jahffifiityo - chinche (insecto)

jahfffñi (~1.1

j a h i i n - adulto; anciano; viejo

jahífnco - anciana jahffnsa - anciano, viejo jahffnja (~1.1

~ahiinA6 - tlo (hermano de la madre)

jBjahiini6 - su tío jájahiin~o~óntoh (pl.)

jahtiifóh - especie de planta silvestre

jahiífinna - aprisa; rbpido; rápidamente; Ligero

jahGGnKahrnu - muy rgpido

jamffhcojo - masa de chonta dura

I jamffjoru - chicha de chonta dura

jamífjoru tox66hyo - boa del rfo

jamiifia - chontadusa ( c ) p i j u a y o ( r ) (palmera)

jamiixo - chonta dura (fruto)

jarniiho - racimo de p i j u a y o ,

jamiin fafiáá - lana vegetal de chonta dura

Jamlixo - carachama (P) (pez); pepa de chonta dura / p i j u a y o

JamftsohIlvl - azulejo / s v k e u i ( p á j a r o ) ' jamitschfvi#onh (pl. )

t j á n h d y a a n ? - ¿ q u é ? ( i n a n i m a d o )

¿ j a n h d y á á n j u n ? - ¿qué c o s a ?

j a n h d y á b n j a f i i ( ~ 1 . ) l j d n h d y o o n ? - ¿ q u é ?

( animado ) t janhdyfi f isanu? - ¿qué

a n i m a l e s ? . janhdyuvoÓcojun -

i n s e c t o s

j á n h o o n r o - umarf c h i c o ( g r b o l )

j a n h t a a t y o - a f r e c h o d e y u c a

j a n h t i d s á á f i u - c e d a z o j a n h t i d s a f i b t y o f o - e s c o b a j a n h t i d s g f i a j i n ( p l . )

j á n t i h - i n c l u s o ; t o d o s xanuuya j Q n t i h t y a x á n a a

- l o hacemos t o d o s n o s o t r o s

xahuunna j d n t i h x á j a a n - t o d o s n o s o t r o s n o s vamos

jaf iaa - d o s j a i i m a h - d o s hombres j a f i áácah - d o s m u j e r e s jafiááííah - d o s d f a s j a f i a a h f u f 6 r o h - d i e z

j a i i o o n - v a c l o ; desnudo jáiioonma - desnudo jaf ioonfoh d a j á d y u u r o -

l e d i c e una m e n t i r a jáfioonh t y á h a a n - e s t á

e n v a c í o

jaiió6nfio - a i r e ; i n s o l e n t e ; t o n t e r l a

j afiooniionáj i n ( ~ 1 . ) jañooniió g o d y á a j i n -

p a l a b r a s t o n t a s , t o n t e r f a s

jafioonfió f o o u - t o n t e r l a jafiÓ6nfionhmu jágoodyu -

h a b l a m e n t i r a s :aiiooniiomb - e s p a c i o

v a c í o

jaiioonfió maaftlu - nombre f a l s o , que no s i g n i - fica nada

ja i ioonAajuná - c a d a d f a ( s i n f a l t a r )

j a i á & n h u n - n a l g a s ; popa d e l a c a n o a

j á j a a á b n h u n - s u s n a l g a s j o n f á á n h u j a#áánhun -

popa d e l a c a n o a

j a s á á n t s i - p a n t a l ó n

j a # a a v o n b t s a c o - nombre de l a madre d e t o d a la g e n t e , segGn l a s l e y e n d a s

j a í f i i h o n 11 - d i s p u t a r ; r e p r e n d e r

dyooma j 6 6 j a A i i h o n - e s t á n d i s p u t a n d o e n t r e e l l o s

j d f h o n x a - d i s p u t a uuhyá j á j á g i i h o n - l e s

g u a r d a r e n c o r

j a r á f i / j a r á f u d s o - d i a r r e a

j a r á á l f n j a n a a n - t i e n e d i a r r e a

j a j á a r a j a l l i f í o - e s t 6 con d i a r r e a

j a r a j u h t á x a j u - p u r g a n t e

j a r 6 h t i b a ( U ) - huangana ( p u e r c o s i l v e s t r e )

j a r 6 h t i b a z o n h ( p l . )

j a r 6 h t i h - p e r s o n a ; g e n t e ; ( a l m a ; e s p f r i t u ; p e n s a m i e n t o )

j a r d h t i h a í f o n h ( p ~ . )

j a r o h t i f i a 111 - f o r t a - l e c e r s e

jat 107 jii

I

jatiidyo - estaci6n (6poca del año)

tyájatiidyo fáárafii - la época dé la fruta no llega

jatGraaja - especie de hormigas (reinas de una clase comestible)

javliráma - niños

~ á y i - ahora; ya ljayl nah mónhaxan! -

Iahora ya pueden mirar! Ijáyi mónjonh! - iya, papá!

Ijáyi rnónhooh! - Ivamos ya!

1j6yi mónhuunoh! - lduérmanse ya!

jayóóna - respiraci6n jájaayódsa - su

respiración jájayóbna jámarfifihtyo -

aguanta su respiraci6n

jayoovu 1 - descansar jay66vuxaaa - domingo (el

dia de ;escanso) jayoovuxáña (pl.)

jiaáho - crudo; verde jiááho tyan - esta crudo

jfaanco - oso hormiguero jfaan ( p i . )

jiaanfu II - chamuscar jájianfbxa - chamuscó jianfuxama - animal

chamuscado (quemado )

jiáncoro - dominico ( C ) , maduras ( P ) (plátano)

jidyotyo - pájaro carpin- tero

jihfffhtyaco - ratoncito negro

jihfffhtyah (pl.)

jfhsoome - saltón (pez); pájaro

jif - sí jiia 111 - crecer

tyájiia - crece tyghopaanjin jffadsa -

sus hojas crecen jájfajin fááradsa -

tiene la edad (como niños en la escuela)

jlaame / jlaama - uno de edad (con muchos nifios); hombre maduro

jfaahcho - de edad (cosa o gente)

jiibihc6Óna - el cilindro en que se muele la coca

jiibihcóóvo - palo con que se muele La coca

jiibiro - coca (planta) jiibi - coca (hoja

pulverizada)

jifchiro - árbol a la topa), se come su fruto

jiihso 11 - brincar jajiihso - 61 brinca

jiinao 111 - crecer (rio) tyájiinño - crece jinííoojin - creciente

j i i t y ó r a - t r a b a j a d o r ; v i v o j i i t y ó r a i i n - €1 e s

t r a b a j a d o r j i i t y o r á h t y o m a - t r a b a -

j a d o r

j ii i 0 8 j og

j i n h f i á 8 h s o / j u n h ñ á á h s o - cashacuch iZ20 , p u e r c o e s ~ c n ; e r i z o

j inhf iááhsof ionh (p l . )

j i i o 11 t r . , 111 i n t r . - m e c e r ; a g i t a r

t y á j i i o i - s e mece ( u n p a l o en el v i e n t o )

t y a j á j i i o - l o mece; l o a g i t a

j á j i o o v u I - s e mece ( e n l a hamaca)

j i n a ó ó n h f u - l e n g u a já j inñ6Ónhf 'u - s u l e n g u a

j o c á á c o u

j i o s h f d s a h - c l a r o ; g l o r i a j i o s h f d s a h t y a n - es

c l a r a ( e l a g u a )

j i t ó i j r o - n u t r i a ( a n i m a l )

j o á á h x a - t r a b a j o j á j o a á h x a f i a - s u t r a b a -

j a d o r ; empleado j á j o á á h x a c o - s u

t r a b a j a d o r a j á j o á á h t a x a j a - s u s

t r a b a j a d o r e s

j o b u u h f o j i n h f o o u - b o b e r c a

jobuuhf6111 1 - e n l o q u e - c e r s e ; t e n e r s u e n o a n g u s t i o s o

j á j o b u u h f b l l i - s e e n l o q u e c e

jobfifixaju - a g u a r d i e n t e J6buuma - b o r r a c h o jóbuuco - b o r r a c h a

j o c 6 6 ~ 0 u - anguana ( p 6 j a r o P

j ó c o o t y o - picarito ( p e z p e q u e ñ o )

j 6 c o o ( ~ 1 . 1

j o d s i i / j o d s i i j i - b e b i d a d e y u c a d u l c e

j o d s í h o f u - e l jugo h e r v i d o

j o d y d j u n - t a r d e

j 6 f a a t y o - c o y u n t u r a ( d e l a c a d e r a )

j a j 6 f a a t y o - l a c o y u n t u r a d e s u c a d e r a

j o f á á y a - c a s t a f i o ( 6 r b o l ) j o f a á f u - c a s t a ñ a

( f r u t a )

j o g a a h o - e s p e c i e d e l a g a r t i j a pequefia

j o g a a h t a ( p l . )

j o g a a n c o - yar ipa (c), pona / huacrapona / cashapona ( P )

j o g a a h t a ( p l . ) j o g a a h c a - pona ( t r o n c o ) j o g a a b i - pona ( t a b l a ) j o g á á h x o h f u - pona '

( f r a g m e n t o )

j o g o o j o 1 - h e c h i z a r j o g 6 6 j o h x a - h e c h i c e r í a

j o g o o r o 111 - c e r r a r t y a j á j o g ó ó r o - l o

c i e r r a ifÓÓu jógooroh! -

¡ c i e r r a l a boca!

jogoohútya 1 - remendar el techo con hojas largas

jogoovu II - remendar huecos pequefios en el techo

johaahcho II - corregir ña jájohááhcho - lo

corrige ifía j6hahchol -

icorrrgelo!

johdsayfco - crucificar; cruz

tya jájohdsayico - lo hace cruzado

jájohdsayfco - su cruz

johxaaxa 11 tr., 111 intr. - preguntar Aa jájohxaaxa - lo

pregunta jájohxaaxái - él pregunta

Johx6Óho - garganta johxóóra - garganta;

cogoI.10 (la parte interior de las palmeras), chonta

tyajohxÓÓtya - su cogollo (renuevo)

johx66tsoro - agalla, branquia; parte adentro de unas trampas de pescar

joiinxo - micofraile (mono) joiiv6coh - rueda; clrculo joiivóhllah - encorvado joiixórah - curva

tyaau joiixoxóma - el rfo es tortuoso

jójaaco - añashGa (pez) jójaa (~1.1

jójaavuhxo - muena (árbol)

joj6Ónhxo - rodilla

jájojóónhxo - su rodilla joj6Óro - especie de

plátano rojo

jonfáánhu - canoa jonfáánhusa (pl. ) jonfanhashfdsa - canoa

pequeña; cajoncito jonfanhuxósa - cajón

grande jáhaahi - su canoa

jonhbánjin - lago, laguna, cocha (P)

jonhá6njinhta ( ~ 1 , )

jonhoonc6jo 1 - azotar fia jájonhooncó~o - 10

azota

jonhóóniia - caimgn, lagarto

jonhóónfiaffonh (pl.')

jonhÓÓnfia fahtihoco - bejuco

jonhtaánjin - chagra (C), chacra ( P )

jonhtaánjinhta (pl. )

jonhtfifigoma - Dios; cura; sacerdote

jonhtfifihtyofo - yuca brava (mandioca - planta)

jonhtáánjin ( p l . ) jonhtGGhcovo - pedazo

del esqueje o estaca jonhtbbhti - tallos jonhtfifihcho - lio de

tallos

j o n h t y ó d y o - á r b o l ( a p a r e n t e p a r a h a c e r c a n o a s )

jonhxo - p e r r o ; t i g r e j Ónhxogonh ( p l . ) j o n h x 6 6 h o f e - t i g r i l l o t y a i i a n h i n aaifá uuxo -

p e r r o d e l a s e l v a

jonhxonfion 111 - a l e g r a r ( g r i t a n j o o o )

fia j 6 j o n h x o n # o n - 10 a l e g r a

j 6 6 j ~ ~ n h x o n ~ o n f i o - a l e g r a n ; g r i t a n

jónhxu / jonh - p u e s ; l e s c i e r t o ?

unah j6nhxu - l e s c i e r t o ?

jonfi6bnco - e s p e c i e d e p a j a r 0 pequeíio

jonnfin / JoniiGnhta ( p l . )

jofiaavo 11 - t a p a r ( a s e g u r a r con t i e r r a )

t y a j á j o i i a a v o - l o t a p a

j o o I I I - c u c h a r e a r (comer con una c u c h a r a )

t y a j á j o o j i y i - l o come

j o o a 1 - p o n e r ( r o p a , h o j a a l t e c h o ) ; p a l p a r ; t o c a r

t y a j á j o o a - s e l o pone jaJÓSa - 61 p a l p a ; €1

t o c a l l n j a n j a j 6 6 a - t i e n e

v e r g ü e n z a d e e l l a

jooadyu I - t r a b a j a r j á j o o a d y u - €1 t r a b a j a i n j a n h x a j o o a d y u -

t r a b a j a m o s p a r a 6 1 j o á á h x a - t r a b a j o ñ a j á j o a á h t a - l e h a c e

t r a b a j a r

joobu 11 - e m b o r r a c h a r s e ; e m b r i a g a r s e

j á j o o b u - s e e m b o r r a c h s

joobdh / joobuhtyórna - l o c o ; demente

j o b f i t a x a j u / jobGGxaju - b e b i d a que e m b r i a g a jóbuuma - un b o r r a c h o jdbuuco - una b o r r a c h a j a jobGxa - s e embor rach6

joodyo 11 - a t a r d e c e r x d j o o d y o - n o s e s t a m o s

h a c i e n d o t a r d e jodyojunmó - l a t a r d e

2 - 6 t y á j o o d y o - a t a r d e c e j o d y d j u n - t a r d e j o o d y o r u u u s á ñ i -

a n t e p a s a d o s

j o o a y o 111 - c u r a r con humo d e t a b a c o ; l a s e x t r e m e d a d e s del c u e r p o

fia j á j o q d y o - l o c u r a

joogo 11 - d a r d e comer ( t i r a n d o l a comida a l a s g a l l i n a s )

jo6h 1 (b) - s e m b r a r con palo; a p r e t a r ( c o n l a mano l a h a r i n a d e y u c a )

t y a J á ~ o o j u - l o s i e m b r a ; l o a p r e t a

j f i joomai - e s t á sembrando

jÓÓhama - m6s jóóhamahmu - mucho más

j o o h c h a 1 - c o l g a r s o b r e s o g a o p a l o

j o o h f í r a - d e j a d o ; f l o j o ; p e r e z a ; p e r e z o s o ; h a r a g á n ; o c i o s o

j o o h f f r a xon - e s t o y p e r e z o s o

j o o h s a I - c o m p r a r ; recom- p e n s a r ; p a g a r

t y a j a j o o h s a - l o compra J a j Ó 6 h s a - s u recompensa j á j o o h s a - s e n e g o c i a

j o o h t y a 11 - h a c e r u n a p l a t a f o r m a

j o h t y á x a - p l a t a f o r m a t y a j á j o o h t y a - h a c e u n a

p l a t a f o r m a j o b t y a r á t s i v o - e s c a l e r a

j o o i 11 - d o b l a r t y a j á j o o í x a - l o d o b l 6 f u x ó ó h y o j o i i v 6 h l l a h / d y u r u u v 6 h l l a h - e l

a l a m b r e e s e n c o r v a d o o p a a v i j o i i x ó r a h - l a

h o j a e s t á d o b l a d a j o i i v 6 c o h - r u e d a t y a a u j o i i x o x o m a - e l

r í o es t o r t u o s o

j o o j o - _ c o t o (mono) j oo j ÓRonh ( ~ 1 . )

j o o l l i 1 - t o m a r s o p a j á j o o l l i - toma s o p a

j ó ó n / jÓÓnjun - h u e v o s j a j 6 Ó n h t o - s u h u e v o

j o o n h a n - t a m a n d u a ; shihui j ó ó n h a n o n h ( p l . )

j oonhon 11 - g o l p e a r ( d e s p a c i o )

l t y a j o n h ó n ! - i g o l p e a ! t y a j á j o o n h o n - l o g o l p e a j o n h o o n v 6 h t y o - g o l p e c i t o j o n h 6 n x a - g a r r o t e

j o o n h t a 11 - a u m e n t a r t y a j á j o o n h t a - l o

a u m e n t a u u h y a j a j o o n h t á x a - l e s

aumentó j a j ó ó n h t a f i a j a - sus

a m i g o s ( l o s q u e v i e n e n a v i v i r c o n E l ) ; i n v i t a d o s ( l o s q u e a u m e n t a n )

j á a j o n h t á á h a h i - s e a u m e n t a n

j á á j o n h t a h ú h x a - s e a u m e n t a r o n

j o o n h u n 1 - a t a j a r s e ; d e t e n e r a u n a p e r s o n a

t y á j o o n h u n - s e p e g a ( u n d r b o l q u e se a t a j a a l c a e r )

j 6 j o o n h u n - s e d e t i e n e Ra j á j o n h u u n h t á x a - l e

d e t u v o ; l e a t a j ó

j Ó 6 n j i n - b a r b a j a ~ Ó Ó n j i n - s u b a r b a

j ó ó n s a - n e c e s i t a d o j ó ó n s a i i n j a n - 6 1

n e c e s i t a

j o o n t y u 1 - p o n e r h u e v o s j f i j o o n t y u - p o n e h u e v o s

j o o r o 11 - g a t e a r j a j o o r o - 6 1 g a t e a

j o o x u 11 - c e r n i r j á j o o r u - c i e r n e t y a j B j o r a a v I x a - i o

l i m p i ó

j o o t y o 11 - v e n d e r ; r e p a r t i r ( c a r n e )

t y a j 6 J o o t y o - Lo v e n d e , l o r e p a r t e

j o tyooxa f ión - m e r c a d o m ó n f o t y ó v a h i h - Uds. v a n

a s e p a r a r s e zyadyf i f i ra j o t y o o v f i n a -

r e p a r t i ó s u s n o t i c i a s j á á j o t y o o v b h x a - s e p a r ó

e n g r u p o s

j o o v a / tocÓÓba - c e r d o , c h a n c h o ( P ) p u e r c o ( d o m e s t i c a d o )

joováf lonh ( p l . )

j o o v o II - p o n e r l a masa e n e l c e r n i d o r ; j u n t a r

t y a j á j o o v o - lo j u n t a j o v o o v ú n a h t s i -

f o r m a c i 6 n d e a n t e s

jó6vohtsi / jóóvomahtsi - alineados como soldados

joovu I - caerse (hojas del árbol)

ty6joovu - se caen jÓÓxa - picante

jó6xa tyan - e s picante (un olor)

j66xora 1 - tenderse (en hamaca)

jajáóxora - se tiende jajooxorahfhxa - se

tendid

jóóyohtyo - pgjaro nocturno jÓÓy6h (pl.)

jopbahtya - trampa (para coger ratdn)

joraatyÓjo 1 - caer (como granizo o fruta)

tyájoraatyojóhxa - se cayó

joraavi 11 tr., I intr. - golpear las frutas en un árbol para hacer caer ; Limpiar

tya jájoraavfxa - lo limpió

tya j6joraavflli - lo limpia

jorooáhu 1 - inclinarse; , agacharse jájorooahúhxa - se

inclinó

jorÓÓhih - montón, pila JorÓ6hih oxoofia jáhadsitzhxa - acarreb

un montón de yuca joroovirÓgah dyamoon jahadsitfhxa - acarreó

una pila de leña

jorooju I - mezclar una masa en agua

tya j6jorooju - lo mezcla

joró6nmo - der<nero ( c ) (árbol )

jorotyofó jgnaa - se pone en cuarto pies (un enfermo )

jorotsicah jáábóóhtya - ponen la cabeza a la tierra o en la mesa

joruuuÓco 11 - hacer casabe

tya jájoruuvÓco - hace casabe

jájoruuvocomáhsha - hizo casabe

jot6Óiiufia - crisálida j 6 t y o o t u - absceso; chupo

mediano jótyo (pl.)

jotyoovu I - separar jovaáhsha - una palmera

jovabirÓÓga - saltamonte, grillo

jovabfroh / joveabiróga ( ~ 1 . )

jovádyuna - puerco espín

jovuulla - guabo (árbol) jovuuhta ( ~ 1 . 1 jovuuhyo - vaina de

guabo

jovuunco - charapilZa (P) ( á r b o l a p a r e n t e p a r a h a c e r manguaré )

jovGGya - umarf n e g r o ( & r b o l )

jovGfixo - urnarg ( f r u t a ) jovG-Úsa ( ~ 1 . 1

j o x a a h u - camarón j o x a a h t a ( p l . )

joxÓÓra 111 t r . - d e v o l v e r t y a j á j o x Ó 6 r a - l o

d e v u e l v e

j o x o o r á h i I - v o l v e r s e ; r e g r e s a r

j á j o x o o r á h i - s e v u e l v e

j o x o o t u 1 - l a v a r t y a j á j o x o o t u - l o l a v a

joxóóvuco - sh i ru- i ( p e z ) joxóóvu ( p l . )

j o x ó ó v u r a - c a n a s t a

j o y a a c o - g a r r a p a t a j o y a a ( ~ 1 . 1

j o y á á v o c o - moneda; p l a t a joyavocón ( ~ 1 . 1

j u d s a a c o - g u s a n o ; p e r e z o s o (animal)

juds6co8onh ( p l . )

j u d s á f i m a (D) - e s p e c i e d e b l a n c o

j u d s 6 6 h a - f i e s t a en que b a i l a n con p a l o s d e bambii

j u d s 6 6 j u n / j u d s ó ó n - g u a d u a , bambfi, c a r r i z o

JudsÓcona - p a l o d e bambfi p a r a b a i l a r

J u f ó ó h t u h t a 11 - b r i l l a r

juhcÓÓvojoma - a b e j a juhcÓÓvojohcho - p a n a l

d e e s t a a b e j a

j u h ñ ó n t y o - c u l e b r a juhfíÓn ( p l . 1

j u h t á h f u - r u i d o ; b u l l a j u h t á h f u t y a n - e s

r u i d o s o

j u h t o - nuevo j u h z ó c a - v e s t i d o nuevo j u h t ó t y o f o - l f i p i z o

c l a v o nuevo juhtÓ6vu - h o j a o l i b r o

nuevo j u h t o v á j i n - l i b r o s

nuevos juhtÓÓtya - e s c o p e t a ,

l a n z a o c o g o l l o nuevo

juhtÓÓco - s o b r i n a ( l a h i j a d e l a hermana d e l hombre )

j u h t o o f u I - e n o j a r s e ( u n n i f io )

j a j u h t o o f á i - s e e n o j a

j u h t 6 6 h f u - o b s c u r o / o s c u r o ; l a madrugada; n e g r o

j u h t 6 h t y a - c i e l o n e g r o , o s c u r o

juh tohfumó - l a mafíana ( h a r a s d e 6 - 1 1 )

juhtóóf ia - s o b r i n o j á j u h t ó ó f i a - s u s o b r i n o

( e l h i j o d e l a hermana d e 6 1 )

j u h t o r u h ó h f o - a n t e a y e r

j u h x á á c o h - m a d r a s t r a ; t f a p o r m a t r i m o n i o

: á j u h x á á c o h - s u m a d r a s t r a

j u h x a a f o 11 - c u r a r d a j á j u h x a f ó x a - l e c u r ó j u h x a a f ó r a - c u r a c i b n ;

o r a c i 6 n juhxafor66ma - c u r a n d e r o j u h x a f o l l i h t y ó h i m a - e l

paciente j $ J u h x a f o y & h i c o - l a

p a c i e n t e de é l j u h x a a f ó h y o - j u n t a d e

c u r a n d e r o s

j u h x á á h s a x a - l e v a d u r a

juhxááhui ia - c h a g r a ( c ) c h a c r a ( P ) ( c h a c r a tumbada p e r o no s e m b r a d a )

j f i h x a a n j i n - h i n c h a z d n ; h i n c h a d a

juhxon - cuando t y a a n ñ o monjágnch i juhxon - cuando s e v a n d e a l 1 5

jum66n - e s c r i t u r a jumá6nhxa - e s c r i t o jumáánpara - l e t r a jumáánhofe - l i n e a jumanty6. tyofo - l á p i z j u m a n t y d t s i c a - máquina

de e s c r i b i r

jumáánhxaxo - t i g r e jumaanhxaxón ( p l . )

j u m a n t s o r ó c o - g a r z a ( a v e ) j u m a n t s ó r o h í p l . )

j f imoonj in - p u s ; a b s c e s o

jumoonxo - c h u r u c o ( c ) musmu u i ( P ) (mono)

Jumoon T p i . ~ y o o d s a j u m o o n x o - l e o n -

c i t o (mono)

jumorah - uaguas ( g r u p o i d i o m á t i c o )

jumórama - hombre yagua jumóraco - m u j e r gagua

j b t a h - s a l u d o ( e n t r e

hombres o e s p o s o s ) i b a h Jfimah! - ihermano,

qu8 t a l !

jfincoh - s a l u d o ( e n t r e m u j e r e s )

i b a h jbncoh! - Ihermana, qu€ t a l !

junhdybánjun - a l g o ; ¿qu6 e s ? ; ¿qué cosa?

junhdyábnja f l i - c o s a s ; a b u n d a n c i a

t j b n h d y o o n ? - ¿qub e s ? (an imado )

junhA6dhso / j inhf iábhso - c a s h a c u c h i Z Z o ; p u e r c o e s p l n ; e r i z o

jfinnoome - c a z a d o r ; cocamaa ( g r u p o i d i o m á t i c o )

jfinnoochc - una m u j e r cocarna

j b n n o h s a (pl,)

jufi66nhXo - e s t i r ó n ( t r e c h o l a r g o y d e r e c h o de un rfo o camino )

j u r a a ñ o T I - d a r c e l o ; r e f i i r ( e n t r e m a r i d o y m u j e r )

ña j g j u r a f i á x a - l e d i o c e l o de s u e s p o s o o e s p o s a

j ~ j u r á ñ o c o f i a 111 - r i f l e e n t r e m a r i d o y m u j e r

j u r a a ñ ó r a i i n - t i e n e muchos c e l o s

j u r á á r u c o - s a n g u i j u e l a j u r a r u h (~1.1

j u r á á v u - p l a n t a t i n t a n e g r a ( C ) , h u i t o ( P ) , 3 a g u a

j u r 6 á v u r 0 - h u i t o

j u r á á v u j o - h u i t o ( f r u t a )

j u r á d y o l l i 1 - p r o h i b i r t y á n j u n j á j u r a d y o l l f h x a - e s o 8 1 p r o h i b i ó

j u t s á i i u r o - a n i m a l f e r o z I a u n p e r r o

n e g r o ) j u t s á f i u h ( p l . )

j u t s á t s o - o r t i g a ; {shanga ( p l a n t a q u e s e u s a p a r a p e g a d o r d e n i ñ o s y p a r a c * l r a r d o l o r e s d e l c u e r p o )

j u t y á á x o - g r u e s o j u t y á á x o t y a n - e s g r u e s o

j u u - s f ( r e s p u e s t a a f i r m a t i v a ) ; a s f

j u u b o 1 - a m p u t a r ; c o r t a r ; t r o z a r

t y a j á j u u b o - l o c o r t a t y a j a j u b ó h x a - l o c o r t ó

j u u d s a 111 - a c l a r a r ; s e r e n a r s e ;

j o o d s i j u u d s á i - e l j u g o d e l a y u c a s e s e r e n a

j f iúdso - o p a c o ; s i n b r i l l o jGGdso t y a n - e s o p a c o judsóma c o j d G d s a - e s t á n

n u b l a d o s m i s o j o s

j u u d y o 11 - c o q u e a r j á j u u d y o - c o q u e a j a j u d y ó x a - c o q u e 6

jfififo - b r i l l a n t e ; l u s t r o s o j ú ú f o t y a n - e s b r i l l a n t e

j u u h 1 ( b ) - d a r i t y a n j u n ñ a j f t j uuh! -

¡que s e l o d6! j a j f f r a h m u i i n - 6 1 d a

s i e m p r e ña j g j a a j i - l e d a

j u u h 1 ( b ) - t u m b a r t y a j á j u u h - h a y que

t u m b a r l o

j u u h t a 11 - c a z a r ( c o n t r a m p a )

j g j u u h t á x a - l o c a z 6 j u h t a h u h t y ó h i f i a -

t r a m p e r o j u h t á á x a f i a - l o que c a y 6

e n l a t r a m p a

j u u h t o 3 - m a d u r a r j G h t o h o - b i e n maduro

( r a c i m o ) o b a a n j u u h t o - e l

u n g u r a h u i m a d u r a

j u u h t o - a y e r j u u h t o b á h - a n t e a y e r ,

a n t i e r ; a n t e s j u u h t o n a t y 6 n -

a n t e a n o c h e

j u u h t y o - d o r m i l ó n , huasaco ( p e z )

j uuh tyóf ionh ( p l . )

j u u h x a 11 t r . , 111 I n t r . - i n f l a r ; s o p l a r ; h i n c h a r

t y a j á j u u h x a - l o i n f l a j a j f i ú h x a - s e h i n c h a j u h x á 6 h s a x a - l e v a d u r a j f i h x a a n j i n - h i n c h a d a

j u u h x o 11 - fumar j á j u u h x o - 61 s o p l a humo

( a un e n f e r m o ) t y a j á j u u h x o - l o fuma

j u u h x o - e s p a l d a ; a t r á s , d e t r á s

j á j u u h x o - d e t r á s d e 61 ,j a j fibhxoh / j a j uuhxomÓ

- s u e s p a l d a j u u h x ó / juuhxomó -

e s p a l d a I J u u h x o h tyanúf i ! -

t p o n l o a t x f i s de t i!

juuman I - e s c r i b i r ; p i n t a r

j a j c m a n t y u - e s c r i b e tya j á j u u m a n - l o

e s c r i b e

juumo III - i n f e c t a r s e ( i n f l a m a r s e )

j á j u u m o - s e i n f e c t a j ú m o o n j i n - p u s ; c h u p o

j ú b n h x o - n a s a ( t r a m p a d e p e s c a r )

j Ú 6 n h t a (p l . )

j u u n n o 111 - c a z a r j g j u u n n o i - E l c a z a j u n n ó ó r a i i n - 6 1 es un

c a z a d o r

j u u v o 1 - a v e n t a r j ááxÓ6nh j á j u u v o -

a v i e n t a s o b r e e l l o s o h x o h o v u h t á j á j u u v o -

a v i e n t a c o n f r o n d a s

j u u v o 11 - q u e b r a r ; r o m p e r t y a j a j u u v ó x a - 13 q u e b r 6 t y á j u v o o v G h x a - s e q u e b r ó j á j u v o o r a m a h s h f - s e v a

m a r c a n d o ( q u e b r a n a o ~ a l i t o s )

j u u x á / j u u x á r a - c a s a b e j u u x a r f i á c h a r a - c a s a b e

(mon tón ) j u u x a r á á v o - c a s a b e

( t o r t i l l a g r a n d e ) j u u x a r á á % o n t i - c a s a b e

( t o r t i l l a c h i c a ) '

j u u x a r á B v o r a - c a s a b e ( p e d a z o )

j u u x a r á 6 t y o f o - g a r c i t a , m a n i b u ( a v e )

j u u x a r a t y ó f o ( p l .

j u u x o I - n e g a r t y a j á j u u x o - Lo n i e g a

j u v á á u x o - m a r i p o s a j u v a á u ( p l .

j u v o c á r a - b r e a ( p a r a e m b r e a r c a n o a )

juvÓ$ayo / j u v 6 ó n - v i e n t o

j u v o o r á m a 111 - s e f l a l a r ; i r marcando ( q u e b r a n d o o a l i t o s )

j ~ j u v o o r a m a h s h ~ - s e v a m a r c a n d o

j u x b 6 j o r u - c h a p o d e p l á t a n o s

j u x a a n / j u x a a n j u n - p l á t a n o s ; f r u t a s

j u x a a v u - h o j a d e p l á t a n o j u x g c o n a - f r u t a d e

p l á t a n o j u x a a t s o - g a j o d e

p l á t a n o j u x a a h o - r a c i m o d e

p l á t a n o j u x 6 6 r u n a - h i j u e l o d e

p l á t a n o j b x a a r o - t r a n c o d e

p l á t a n o j á j u u x a i - v a a comer

/ j u x a a j á ñ i a b u n d a n c i a ; é p o c a d e f r u t a s

j u x ó d l l o - n e g a c i 6 n j u x o o l l o j á á n u u - n i e g a n j u x Ó 6 h t y o i i n - E l e s e l

n e g a d o r l

1 jfixoorne - e s p e c i e d e h o r m i g a p a r e c i d a a l a {suZa

j d x o o h t a (pl . )

j u v ó ó n - a i r e ; v i e n t o

k e r maa

E

k e r o s e n e - k e r o s e n e

l l f o o n j i n - a b a l o r i o , c h a q u i r a , m u l l o

l l l o o v u - c a c a c o c h k ~ ( c ) t u c á n ( a v e ) l l f o o v u ñ o n h ( p l . )

l l i h f c h i y i h - e s p e c i e d e mosca p e q u e ñ a

l l k f v i y i c o - g o l o n d r i n a l l f í v i y i h (pl . )

I l í i y í - p e r i c o , p e r i q u i t o , pihuicho ( P ) ( p á j a r o )

I l í l y i g o n h ( p l .

l l i l l i i h t y a - palma de miZpesiZZo (c), cinarni Z Za ( P )

i l l l l i i h o - r a c i m o d e e s t a p a l m a

l l í o o n h i n - a r e n a , p l a y a l l í o o n j i n - arena;

b o l i t a s p a r a c o l l a r , a d o r n o s

l l i o o n h i n j í n h t a - p l a y a s grandes

I l iÓÓnhonf ia - c o l l a r l l i ó Ó n % o n t i - b o l i t a l l i o o n t u v ó d s a - c i n t u r 6 n

d e b o l i t a s

rna - s e e m p l e a p o r c o r t e s f a

Im6h t y a n t y á h a a n ! - 1dé je I .0 , no más! ¡no s e p r e o c u p e !

m& t s o v á d n oÚnh x o x á t a - p e r m í t e m e l a v a r l a r o p a c o n t i g o

imgh tsováán x o x o t ú h t a ? - ¿ t e n g o que l a v a r l a r o p a ?

imah f o n a x & á n ! - i p r e s t e a t e n c i ó n !

imjh f o h xon! - i a v e r yo!

lmah f 6 n xon! - i a h o r a yo!

i m á Ó cadyuuró! - l p e r m f t a m e d e c i r l e !

ima jónhmu! - lque s e a a s $ !

maa IIJ ( b ) - h a c e r o l l a s t y a jamááfi if io - e s t á

h a c i g n d o l a s ( o l l a s )

máahcha - á r b o l ; p r e t i n a ( p e d a z o g r a n d e d e l a c o r t e z a )

m á a h f i - c o r t e z a d e un á r b o l ; p r e t i n a (pedazo d e l a c o r t e z a p a r a c a r g a r un b e b 6 )

maa 118 mac

m a á h f i h t y a - p r e t i n a ( p e d a - c i t o d e l a c o r t e z a p a r a l a c a n a s t a )

mááhtyo - ombl igo j amááh tyo - s u o m b l i g o

maahxo 1 - e n v o l v e r t y a jámaahxo - l o

e n v u e l v e

m a a j i n - c a l d o

maami - m u j e r dyoco ( p l . ) m a m f f t s i v o - m u j e r c i t a

maama 11 - l l a m a r ; nombre jámaaiiu - s e l l a m a ; s u

nombre e s maaiiuhxajfinah - s e

l l a m a b a camaafiu j a d y 6 - en m i

nombre i d s í ~ o o m a jamaafiu? -

¿como s e l l a m a 617

máámu - h a c i a jam66fiu j g g h a a h c n a -

v e n r a h a c i a 8 1 jamááfiu j 6 j á á n a a - se f u e

h a c i a 61

m á a n j i n - s a v i a ; l í q u i d o t y a m á a n j i n - s u s a v i a ,

s a v i a de un r a c i m o d e p l á t a n o

maaiiu - r l o ; mar r n a i i á á j i n - ( p l . )

maaííi 11 - p o n e r h u e v o s ( p e c e s o r a n a s )

muná m a a ñ i a i 66 - t o d a v f a no ponen huevos

máágano - i g u a n a pequeña mb&Aaho?tonh ( p l . )

magra - p e g a j o s o mggra t y a n - e s p e g a j o s o najfinh t y a m á á r a - e s t á

a d h e r i d o . ( p e g a d o ) maraame j a j a h o o j odyfihxa - gemelo , m e l l i z o

maaro - c o n c h a ; e s p e c i e d e g e z

maar6donh ( p l . )

maa to 111 - r e f r j á m a a t o - s e r f e J a m a t ó h s a - s e v a a r e f r

m66un - g r a s o s o máaun t y a n - e s g r a s o s o

maaxa 11 - a n d a r , c a m i n a r jámaaxa - 61 a n d a Jamaxáxa - andó

mábxah - d e s p u g s ; en poco t i e m p o

má6xahxumáhmu - i n m e d i a t a m e n t e

mááxa#o - ( a v e ) m á á x a ~ o ~ o n h ( p l . )

m&Byi - p e s a mááyi t y a n - está p e s a d o m a y f r h t y o - v e r g ü e n z a t y a j á m a y í i r o - l o

sompesa ; l o s i e n t e p e s a d o ( d i c e que e ~ demas iado p e s a d o ) ; l o r e s p e t a ( e s t i m a mucho)

j a m a y í f n a - s e a v e r g ü e n z a

m a y i f h t y o i i n - 61 e s v e r g o n z o s o ; r e s p e t u o s o

m a y i h t y o r d d s a i i n - t i e n e v e r g ü e n z a ; € 1 e s r e c e l o s o

macochára - t r a m p a ( p a r a c o g e r pavo d e m o n t e )

mácootu - t r a m p a ( e n á r b o l p a r a coger m o n o s ) ; a ra f l a d e monte

mácoo / m a c o t á n j i n ( p l . )

ma f 1 1 9 mat

I maffih - c a s i no

maffih o o r o j a l l I í i i - p o c o c o n o c i d o

máfuma f o j b ó n - p u e b l o (muy p o c a s c a s a s )

).

r n a h t ~ a r f i c o - c h a c h a l a c a ; I g u a c h a r a c a (c) ( a v e )

m a h t y á r u h ( p l . )

m a i i r o - j u a n e h e c h o d e masa d e y u c a

m a j a n h c ó n a - c i r i o ; v e l a

rnajf S n t y a - demonio m a j í n t y a t y o - d i a b l o

mamfixah / mamG - s ó l o ; p u r o , s o l a m e n t e

mamGxama t y á h o p a a n j i n j á x a a j f i f i a h - h a v i s t o

s o l a m e n t e l a s h o j a s d e l á r b o l

mairi i i ro - ZZarurna ( c ) , cetico ( P ) ( á r b o l )

mamii ( p l . ) m a h i f í j o r u - c e n i z a d e

c e t ; c o y l o m e z c l a c o n l a c o c a

maf iaahto II - a d i v i n a r t y a j á m a i i a a h t o - l o

a d i v i n a m a f i a a h t 6 r a i i n - 6 1 e s

un a d i v i n o mai iahto tyóma / maf iah to ráh tyoma -

i n v e n t o r

maf iááñi - chirriclés - ( l o r o c h i q u i t o )

manááñi?ionh ( p l . )

mafifiúnhño - Zsche caspi ( á r b o l )

m a f l i i / m a f l i i j i n - l l a g a ; l e p r a

m a ñ i i h t a ( p l . )

j á m a f l f f c o - S U t r i p a j áámaf i i có ( ~ 1 . 1

mañ i ima - enemigo j á m a ñ i i m a - s u enemigo J á m a f l i i Z á t o h ( p ~ . )

m a f i í f x o j o - e s c a r a b a j o

m a ñ i i h t a - f i e s t a

rnag i ihxo - t o r t u g a d e a g u a ; c h a r a p a

m a f i i i h t a ( p l . ) d y á t y a m a f i i i h x o -

c h a r a p a , t a r i c a ~ a

masaah l f i a I - p a r a l i z a r j ámarah i i i f i hxahu - s e

p a r a l i z ó

maraah i f i ánahchoma - p a r a l f t i c o

m f i r a a j i n - p a r á l i s i s ( e n f e r m e d a d )

m á r a a j u h - m o j a r r a ( p e z )

maraan / m a r a a n j u n - goma; f r u t o d e Zeche caspi

r n a r á f u h t y o IT - p e r s e g u i r íia j á m a r á f u h t y o - l e

p e r s i g u e

marGGhtyo I J - a g u a n t a r Ra j&rnar6f ih tyo - l o

a g u a n t a j á j a y Ó 6 n a j ámar f i6h tyo -

a g u a n t a s u r e s p i r a c i ó n

m a t a a g i n - l e p r a ( h e r i d a s i n f e c t a d a s )

ma tuuhyo - l e p r o s o

m a t o c o - l a r v a c o m e s t i b l e

m a t 6 h c h o x a - broma Ea j a m a t ó h c h o - l e h a c e

r e i r

m a ñ í $ c o - t r i p a , i n t e s t i n o I

mat 120 m0

I matoobi - dientes

delanteros jbatoobi - sus dientes

delanteros

matáhyo#ima - extranjero; gentev.blanca

matfihyoílih (pl. )

matGGcoro - especie de pájaro

matuuhyo - leproso mayífdyo 111 - respetar

iia jámayífdyo - lo respeta

jámayldyolli - tiene vergüenza

mayiihto - dar vergüenza mayiihto jaxááxara -

esta de vergüenza; se siente apretado

mayffhto tyamÓ6n - da vergüenza allá

mayifhtyok - vergüenza mayirhtyo iin - $1 es

vergonzosa; él es respetuoso

~nayihtyorfidsa iin - 81 es respetuoso; tiene vergüenza

mayfina 111 - avergonzarse jamayflna - se avergüenza

maycfro 111 - sompesar y rehusar a llevar

tya jámayffso - lo sompesa; lo siente pesado (dice que es demasiado pesado); 10 respeta (estima mucho)

miijon 111 - equivocar; perderse; enredar

Ódxuhmu mónmiijon - están muy equivocados

j6mijÓnhsha - se perdió fía j66mijónhsa - ellos

le hacen equivocar

mijonhcho - enredado miio 11 - hacer girar mijonh - también

tyájumah mfjonh - también

mijonhcho - enredado mf j oonhcho dyah66f e - .

soga enredada mij66nhcho xonaajin -

hamaca enredada

minfltyava - gallina ~ayafla

miílffcah tsovaáhca - vestido rayado

mócaatyo - cuerno de vaca jámócaatyo - su cuerno j6ám6ca ( p l . )

mocácona - bocina (hecha de cuerno de vaca)

mocaconá (pi.)

rnócaro - especie de planta espinos6

mohx6Óhfi - cumbre de la casa

moiinyfnah - mocho moiinyfnah tyáhan - es

mocho

moj6Ónhofe - bejuco (aparente para hacer canastas )

moj66nhon ( p l . ) moj66nhonhco - bejuco

grueso

moj66nhun - tucho ( c ) , sachashuyo ( P ) ( p e z )

mojÓ6n (pl.)

mojoonxÓve - especie de lagartija

mojoonxÓvtcajin - remedio para la gripe

mon 1 2 1 mo o

monhc- / monhca - u s t e d e s I p e q u e ñ a ; m a t e , v a s i o i a (f .d.

m c ~ h c a h - a u s t e d e s ; p a r a u s t e d e s ( f . d . 1

monhto / mon- - u s t e d e s (más de d o s )

monh toh - a u s t e d e s ; p a r a u s t e d e s

monhto j á h a a x a - l o s v e a U d s .

monhx- / monh / monhxo - u s t e d e s =.d. )

monhxoh - a u s t e d e s ; p a r a u s t e d e s (m.d . )

mon jóónh í f i a - p a d r i n o

monjoonfia 111 - r e v e r e n c i a r a l C r e a d o r

xamonjóón i i a i - r e v e r e n - c i a m o s a l C r e a d o r

mon joonx6 - p a d r a s t r o j á m o n j o o n x á - s u

p a d r a s t r o

monfio - p e c h o , s e n o , t e t a jámoniio - s u t e t a jamonf ioojun - s u l e , c h e

mof iáánfu - c a l a b a z a ( f r u t o ) m o i i ~ 8 n h i o - t u t u m o ;

c a l a b a z a ( t r o n c o ) mof iáánja ( p l . )

mof iaaf iá j inh - a r r i e r a , curuhuinse (P) ( h o r m i g a s )

mof i a f i a j f fnhco - u n a h o r m i g a

I m6ñaaru - t a r á n t u l a moí56árusa (pl . )

moí5&6tyavu / dyorÓhÓxome - p r e d i c a d o r , m a n t a r e l i g i o s a ( i n s e c t o )

m o ñ á x a t y o - z a r i g ü e y a moñftgxah ( p l . )

mooan III - t o r c e r t y a jdmooan - l o t u e r c e

mooco 11 - t y a j amocóxa - l o

p o l v o r e ó

mooin II - i n s e r t a r t y á camooin - 10 i n s e r t o t y a j a m o o í n x a - l o

i n s e r t ó

móón / m66nJon - t u p s p 8 ; t u p a d r e

x a m o n j ó n t o h - n u e s t r o s p a d r e s

jamoon - a u papd m o n j 6 n t o h a h t í í d y o - ama

a t u s p a d r e s ImÓnjonh! - I h i j o ! ;

i p a d r e !

m66ncho - añashúa ( p e z ) mÓ6nhsa ( p l . )

moonhso 1 - r e m a r ; mover u n a c o s a (como l a comida h i r v i e n d o )

j ámoonhso - 6 1 rema t y a j ámoonhso - l o mueve

m o i i b a n h ~ o - t u t u m o ; nombre d e un c l a n de uvohsa

mof iánch ihdsa - t u t u m a

moonno - a g u t i p e q u e ñ o , p u n c h a n a ( P ) ( r o e d o r )

monnoo (~1.1

m 0 0 1 2 2 mut

móónf ionjon - l e c h u z a m ó ó n i i o n j o n ~ o n h ( p l . )

moontyo 11 - c o s e r t y a j á m o o n t y o - l o c o s e

mooiiun 1 - s a t i s f a c e r ; l l e n a r

jámooiiGnhxa - é l e s t á s a t i s f e c h o ; y a s e h a l l e n a d o

mooru - b o c i n a ( h e c h a d e c o l a d e un a n i m a l )

m n r a a j i n - c a t a r r o ; r e s f r i a d o

m o r a a j i n ñ a ó ó n x a - t i e n e g r i p e

m o r a a j i n i $ n j a n a a n - 7 t i e n e g r i p e

mor6Gna 111 - t e n e r g r i p e gamorÚ6na - t i e n e g r i p e

morGdxo - c o g o t e ; c o l o d r i l l o

xámoruxón - n u e s t r o s c o g o t e s

jamorGGxo - s u c o g o t e

móxoo jo - e s p e c i e d e c u l e b r a v e r d e y a m a r i l l o

moxÓÓBumoro - umarf v e r d e ( B r b o l )

moxóóso - a z u l ; v e r d e moxÓÓso t y a n - e s v e r d e

m o x o o v a h t s f c o - o r u g a

moxorohÓÓco - t á b a n o ( m o s c a

moxoorÓhoh (pL.1

muná - t o d a v í a munfif o j a b a a r o ñ o x a j ú n a

- $1 t o d a v í a e s t a b a g r i t a n d o

muná flíhmu - a n t e s de mung j66h3i ioon j á á j o x o - ta f i fhmu - a n t e s d e l a v a r

l a s manos

munhcoona 1 - c i r c u l a r ; d a r v u e l t a s

t y a j ámunhcoona - l o c i r c u l a

munhton - e s p o s a j a m u n h t o n - s u e s p o s 8 j á m u n h t 6 l l a h - s u e s p o s a

c o n s u s h i j o s

m u n h x Ó Ó h s h a ~ a - domingo ; e l d f a que q u i e r e q u e d a r s e e n c a s a

mun tyoonco - h e r m a n a d e hombre

, j ámun tyocÓtoh ( p l . ) j á m u n t y o o n c o - s u

he rmana d e hombre

mufiÓÓnco - r a t a mufibónhta ( p l . )

mufióóta II_- v i g i l a r t y a j á m u ñ o t a x a - l o

v i g i l ó mufiÓÓtaxarÜa - v i g i l a n t e

muRoxavEíZ i - d e d o í n d i c e

m u r g á b o j o - m a c h e t e m u r a h t y o t ú d s a - m a c h e t e

l a r g o

m u r á a b o y a - c u c h i l l o

mutyah - s o l a m e n t e ; p o r g u s t o

muu 1 2 3 n a a

muun - a t r á s ; d e t r á s d e ; o t r a v e z

jámuun uunhtyóma - e l q u e e s t a a t r á s ; e l s e g u n d o

muunh j á j o x o o r a h í n a - r e g r e s ó o t r a v e z

mufinh j a j á á n h s h a - s e f u e o t r a v e z

muunoh j 6 j o x o o r 6 h i - r e g r e s a o v u e l v e o t r a v e z

mu6nh t y a j d n u u - 10 d e v u e l v e

muúnhfoh - e n v e z de

muunh 1 (b) - c o g e r f r u t a d e l á r b o l

t y a jamfibnhx! - l o c o g i ó t y a j amáán i l iño - e s t á

c o g i e n d o 1 0

rnGGnh#a - c h a c r a v i e j a , purma ( P )

muunhfio - n u e r a jámuunh80 - s u n u e r a

( c u a l q u i e r m u j e r que e s s u p a r i e n t * p o r m a t r i m o n i o c o n un h i j o , s o b r i n o , p r i m o o n i e t o

j á m u n h g 6 t o h - s u s n u e r a s

muunh to - c o n

muunhxo 111 - q u e d a r s e e n l a c a s a

jámuunhxÓhsha - $ 1 s e q u e d 6

j á m u u n h x o i - $1 s e q u e d a ( n o s e v a a t r a b a j a r )

muuno 11 - c a m b i a r t y a jámuuno - l o c a m b i a c a h t i i n JamunÓxa - cambió

m i d i e n t e m u n ó t a x a - l o q u e f u e

c a m b i a d o

mbGnoco - s o b r i n a ( a s l l a s nombran l a s m u j e r e s ; p e r o l o s hombres s o l a - m e n t e a l a h i j a d e s u hermano )

jamúGnoco - s u s o b r i n a j a m u u n o c ó ó j a ( p l . )

s e g u i m i e n t o ; p o s t e r i o r jamuunoflá - d e t r á s d e

6 1

muuntya 1 - r e c o m p e n s a r ; p a g a r

j a m b b n t y a - s u p a g o fia j á m u u n t y a - l o

r e c o m p e n s a ( c a r n e p o r c a s a b e e n e l b a i l e )

muuao 11 - a p u n t a r ; i n d i c a r i s e ñ a l a r

tya jdmuuño - Lo a p u n t a

muuro - c o t i n g a ( p á j a r o a z u l )

muurÓWonh (pl . )

muuro 11 - p e s c a r c a m a r o n e s c o n c e d a z o

j a m u u r o j a h x a - f u e a p e s c a r

muuro 1 - r o b a r fía j gmuuro - l o r o b a

N m u r o o d y a h ó j a f o o j o - una c a s a d e L a d r o n e s

murÓÓhxa - r o b o murodyah tyóma - l a d r ó n

m u x a a t y o - caracharna ( p e z ) muxaa ( p i . )

n a a f o l l i 1 - c a i i t a r un s o l o e n e l camino a u n a fiesta

n á á h x o - d u r o n8áhx0 t y a n - e s t á d u r o

(el c a r n e )

n a a 1 2 4 n a j

nahxoovo - t o r t i l l a d e u n a c l a s e d e c a s a b e

n a a i n 1 - s e c a r t y a n a a i n - s e s e c a t y a n a a f n h x a - s e s e c ó t y a n a f f n h t a x a - l o h a c e

s e c a r ( t o a l l a )

n a a j i n h / n a a j f n m a h - s o l o n a a j i n f i ó n c h i h - s o l o uno

p o r uno

. a a j o n - c a m i n o ; t r o c h a n a j ó n (pl.) j o / h t o - c a m i n o ;

t r o c h a a f í f f r a j o a a n - h a y o t r o

camino o o x u h t y ó h t o a a n - h a y

c a m i n o a b i e r t o

n a a r u T - a y u d a r iia j a n á a r u - l e a y u d a narGGhxama - a y u d a n t e

n a a v i 1 - e s t a r ; m o r a r ; vivir

j á n a a v i - 61 mora ( r e s i d e )

j u x a a h o naavinai iomó - l u g a r d o n d e e s t a b a un r a c i m o

n a h - s e e m p l e a p o r c o r t e s f a ( e x p r e s i ó n u s a d a e n d e s p e d i d a u S r d e n )

l j a y f n a h mónhaxán! - ¡ m i r e n , Uds. !

mónhooh n a h - vamos j i f n a h m o n j a n h f n h - s f ,

v a y a n Uds . ( d a n d o p e r m i s o p a r a i r )

j a y f , n a h f 6 n xon - y a , a v e r y o

n á h 6 - a h o r a

n a h 6 b n t s i v o - p u e n t e ( d e p a l o s

n a h á a x o h - p r i m e r o ; e l p r i n c i p i o ; a n t e s

n a h a a x o n 6 f o j 6 6 - s o n l a s p r i m e r a s c a s a s

n a h á a x o h x a h a a h í n a j u h x o n GGnnafii b i n j a n

fo jooj f i rna - a n t e s c u a n d o venfamos no h a b l a n e s t a s c a s a s

n d h t s i i m a - p u e r c o , huangana ( P )

n a h t s i i ( p l . )

n a h b b n h a a - p u e n t e ( d e un p a l o

n a h b b n h a a 1 - p o n e r e n c i m a d e un r í o

t y a j ánahuunhf i a - l o pone

n a i r a h - p o n e r h u e v o s ( p e c e s y r a n a s )

n a i r a h j á á u ñ o - l o s p e c e s v a n p o n i e n d o h u e v o s

n a i r a h t f i n o - e p o c a l l u v i o s a c u a n d o l o s p e c e s y l a s r a n a s d e p o s i t a n s u s h u e v o s ( l a s r a n a s c a n t a n )

n a j i i n c o - a r r i e r a , curuhuinse ( P ) ( h o r m i g a b r a v a )

n a j i l n h t a ( p l . )

n a j f f n h x a - a c t o ; h e c h o j a n a j i n h x 6 6 f i a - l o que

p o d r f a h a c e r

n a j f f n i i a - r e l a c i ó n e n t r e s u e g r o s de un m a t r i m o n i o

j á n a j i i n i i a m á t o h ( p l . )

n a j f f n ñ a m a - c o s a p r o h i - b i d a , a n i m a l e s o p e c e s q u e s e p r o h i b e n comer

n a j l l n f i i ( p l . )

n a j u c n h - j u n t a m e n t e ; u n o s c o n o t r o s

najGnhxa5ia - j u n t a m e n t e n a j u n h x a i i ó - c u a t r o

namaafi i - c a s c a b e l ( v í b o r a )

nafionh - _ p r i m e r o na f iomo~árbhmu - a n t e r i o r ;

de.1 p r i m e r d f a d e a l g o h a s t a a h o r a

nafió6npa - s a j i n o , s a f n o (P) ( p u e r c o s i l v e s t r e )

n a n ó ó n h t a ( p l . )

narÓÓhtyo - c o d o j á n a r Ó Ó h t a - ' s u s c o d o s

n a t y ó n - n o c h e n a t y o o ñ 6 - de n o c h e j u u h t o h n a t y Ó n - a n o c h e

n a v í h t a II - c o l o c a r ; j u n t a r ; a l c a n z a r

n a v i i g i - s e m i l l a ; c a p u l l o t y á v i i a í m a h - u n a s e m i l l a t y á n a v i i a i j ady f iúhxa -

sembrÓ_una s e m i l l a t y á n a v r i í i i JBdyudsóma -

e s t á s e m b r a n d o u n a s s e m i l l a s

n a v o o h l l a 1 - e n r o l l a r ( r o p a 1

n a v u c a h 6 Ó f e - b e j u c o ( p a r a e l b o r d e d e l c e d a z o )

naxooho - f r o n d a d e p a l m e r a ; p e n a c h o d e

. h3 . l a s t y á n a x o o h o - s u f r o n d a t y a n a x o h ó - sus f r o n d a s

n a y i d y ó h o - f a t i g a t y 6 n a y i d y o h Ó 6 6 h s h a f i i -

no v i n o p o r f a t i g a

n a y l í n a 111 - c a n s a r s e ; B n a y i n á h s h a - é l s e

c a n s S n a a y i d s a t y a j u n - e s

a b u r r i d o ; d a mucha p e r e z a

n a y f n a h s h a - c a n s a d o

n o á á n h f i h t y a - e s p e c i e de p e z ; e s p e c i e de m u r c i é l a g o

n o a n h f i h t y á ( p l . )

n o h x á b l l o - suef io n o h x á l l o m a - so f i ador

n o J 6 6 n h t a - s a r n a

nol f i f i ro - a g u a c a t e , p a l t a ( P ) ( á r b o l )

no6iGGxo - fruta del a g u a c a t e

n o % 6 8 j i n (pi. )

n ó n c u - h u i t o t o s ( g r u p o i d i o r n á t i c o )

nóncufia - un hombre h u i t o t o

n ó n c u c o - u n a m u j e r h u i t o t a

n ó ó n j a n - m i s e r a b l e n 6 6 n j a n i i n j a n - 8 1 e s

m i s e r a b l e

nooco 11 - t o c a r t y a j á n o o c o - l o t o c a

noohxadyu 1 - s o ñ a r j an6Óhxadyu - 6 1 s u e ñ a ganoohxadyf ihxa - 61 s o 3 6

noohxo 11 - c u l t i v a r ; d e s h e r b a r

t y a j á n o o h x o - Lo c u l t i v a

noon 111 (b) - t e n d e r t y a j á n o o n - l o t i e n d e t y a n6Ónsha - l o

t e n d i s t e j á á n o n j u n h t y o h f h x a - s e

d e t u v i e r o n ; s e q u e d a p o n , t y a n ó ó n ñ i - e s t á t e n d i d o

noo 1 2 6 nuu

nÓÓnhso - b o q u i c h i c o ( p e z ) ( a v e )

nÓÓnhsa ( p l . )

noonxo - p a l o m e t a ( p e z ) n o o n j a ( p l . )

noonya - c u l e b r a d e B s b o l ; á r b o l d e l pan

n o o n s h o - f r u t o d e l á r b o l d e l p a n

noon j e n ( p l . )

n ó ó r a c o - r e l a m p a g u e o ; demonio que h a c e g r i t a r e n l o s sue f ios

n 6 6 r a h ( p l . )

nooun - m u r c i 6 1 a g o , c h i m b i l á ( c )

nóóungonh ( p l . )

n o x o o j o 1 - a b o f e t e a r Aa j á á n o x o o j o h b n a - l o

a b o f e t e a r o n ñ a j a n o x o o j ó h x a - l o

a b o f e t e 6

n u c á h c h o - s a p i t o n f i caa ( ~ 1 . 1

n u c ó 6 / n u c Ó 6 ~ i - p a n ; c l a s e d e c a s a b e

n u c ó ó y i h t a ( p l , ) M a r f a n u c o o y f l L i - ~ a r í a

h a c e p a n

n u m o o n h f i - a n o

numoonj i n - e x c r e m e n t o

n u E o o n j i n r 6 x o - e x c u s a d o ; l e t r i n a

nuf iooro - umarf ( Q r b o l ) n u f o o j o - f r u t o d e l umarf nufioo ( p l . )

nui r ioorotúdso - m o j a r r a , bu jurqui ( p e z )

n u f i o r o t f i d s o j o ñ o n h ( p l . )

nufióóhon - p o r

nuu 11 ( b ) - c r e a r ; h a c e r ; p o n e r

t y a J á n a a j i - l o h a r á j a n á á v i - 6 1 mora ( v i v e ) t y a j á n a v f f h t a - l o

c o l o c a i d s o h n ú t y o o v u ? - ¿qué

t e p a s a ? i c o x ó n h n u t á n oon! - I n o

me h e c h e l a c u l p a ! xónh c a n a a v f - t e

d e f i e n d o u r á ñ a j a n ú ú t a - l o m a t a u r 6 janGGxa - s e m u r i ó mu6nh t y a j á n a a j i n - l o

d e v u e l v e . L j g n h d y a n nGG? / L j á n h d y a n n á á ñ i ñ o ? -

Lqu6 h a c e s ?

nuuco - c u e r p o ; s i misma; s o l a

nuucoh t y a j a h ú 6 n n a - s e d i j o a s í misma

j á n u u c o j a h o o r o j a n a - s a b f a e n s f misma

J d n u u c o - s u c u e r p o ( f e m e n i n o )

n u u h t y a 1 i n t r . , 11 t r . - p a r a s ; p o n e r d e p i e

t y a j a n u u h t y a - l o p a r a ; l o p o n e d e p i e

j a n ú f i h t y a h u - e s t á p a r a d o ; e s t á d e p i e

j g n u h t y a a h u - s e p a r a ; s e p o n e d e p i e

nuuma - c u e r p o ; sí mismo; s o l o

nuufiah j á x o m u x o h y a l l f n a - p e n s a b a e n sf mismo tm6nnuufia m 6 n d y o i i í h t y o ! - i e s t s n a l e r t o s :

l c u l d e n s e a S S mismos!

n d b n a - r e l o j ; s o l n u u n a v ó c o - r e l o j

n u u n h t a 11 - a s o l e a r t y a j á n u u n h t a - l o

a s o l e a

nuu 1 2 7 ñam

1 nunRo-_- c o s t u m b r e ; p o r

~anGá7~oi iáhrnu - segGn s u c o s t u m b r e

j Q 5 n u u ~ o r f i d s á h m u - s e r á l a , , c o s t u m b r e d e e l l o s .

cunu666 j6nhmu - m i c o s t u m b r e ; m i v i d a

cunuñÓÓhon - p o r mf

n u v a a g a - l u n a l l e n a

n u v e e g a - g r u p o ( e s t r e c h a - m e n t e j u n t o s )

ohxÓÓhta n u v e e g a - g r u p o d e e s t r e l l a s

ñ a - l e ; l o ( a n i m a d o ) ñá xuuvóxa - l o q u e b r 6 ñ a ~ Q j u u v ó x a - l o q u e b r ó

ñ á á h u n - l o d o s o , e n l o d a d o ; s u c i o

fiáámu - d u l c e ; e n d u l z a r fiáBmu t y a n - e s d u l c e fiaamu u n h x o t y o j ú n / KaamuhtyojGn j a n o n x ó h x o

- p u e d e t o m a r 10 q u e e s d u l c e

fiaamu 11 - e n d u l z a r t y a j a f i a a m a ~ i - l o

e n d u l z a t y a jáfiamúxa - l o e n d u l x 6

ñaambra - c a ñ a d e a z ú c a r ñ a a m u r á r u n a - c h a n c a c a ;

p a n e l a ñ a a m u r á J o r u - a z 6 c a r

ñáámuya - mashonasti, huacap6 ( á r b o l )

f i á a n h t o - h i n c h a z ó n ; t u m o r pequef io ; c h u p o ( P )

f i a a r o - c a n a s t a i í a róón ( p l . ) í i a r ó b c a - b o l s a ñas6Ópo - b o l s a de

chambira f i a r 0 Ó r u n a - c a n a s t a ñ a r ó ó c o y i - c a n a s t a

pequef ia ñ a r ó c o t s a - c a n a s t a

v i e j a ñ a r ó ó x o r a - c a n a s t a c o n

h u e c o s ( r o t a ) ñ a r ó t s i c a - c a p i l l e j o ,

c a n a s t a h e c h a p a r a e l u s o d e l momento

ñ á á r o 111 - d e s a f i a r ; b u r l a r

ñ a ~ a ~ $ f i r o - 10 d e s a f l a f i a r o h f ó j i n - u n d e s a f f o ;

reto

ñ a a r o l l i 1 - d u d a r J a ñ a a r o l l f h x a - él dud6

f i6cooyo - p l a n t a c o m e s t i b l e p a r e c i d a a l a e s p i n a c a

R á c o o j i n (pl.)

f iahfiGnhcojo - masa de canagucho (C), de a g u a j e ( P )

f l a m u r á á h t y a - c a ñ a d e a z 6 c a r

fiaamGra ( p l . ) ñ á m u ~ n h 8 ~ c o m a d r e j a

~ 6 m u n h ñ o ñ o n h ( p l . )

ñamfifinhxohco - e s p e c i e d e I ñ f f t s o f i a - f i b r a p i ñ a f l f f h o f e - s o g a

ñamfifinhxohtyo - c o a t í , achuni ( P ) ( a n i m a l s i l v e s t r e )

Aamfifinhxoh ( p l . )

f laAavdroga - c a n i l l a ; e s p i n i l l a

ñ a p a j i n - p l a n t a s i l v e s t r e q u e s e u s a p a r a p i n t a r y c u i d a r l o s d i e n t e s

f i a r a ~ u h ~ 6 6 v o - p a t i o

ñ a r ó ó c a - b o l s a

ñ a r ó t s i c a - c a p i l l e j o

ñ i h í : n t y a - q u e b r a d i z o f i i h i f n t y a t y a n - e s t a

q u e b r a d i z o ( h u e v o ) ñ f h i i n h t y o - u n a o l l a

q u e b r a d a

ñ í i a n h - t í a j a ñ f f a n h - S U t i a j a f i i á n t o h ( p l . )

ñ i i h 1 (b) - q u e b r a r ; t i r a r ; r e v e n t a r

t y a j a ñ í f h x a - l o q u e b r 6 afiunhAo affhxa - e l

t r u e n o t r o n 6 íía j a f i i i - l o t i r a ñ a j a f i í f h t a - s e v a a

t i r a r l o t y a f i i h f h x a - s e q u e b r 6

ñ i i h b o - pato aguja ( a v e a c u f i t i c a )

f í i i hbóf ionh ( p l . )

ñ i i r o - f i b r a d e p a l m e r a cumare ( c ) chambEra ( P )

fiii / ñ i i j i n ( p l . ) ñ f f v o h l l a - o v i l l o d e

chambira p a r a v e n d e r f i f f y i n a - o v i l l o d e

chambira f i í f f i o n t i - o v i l l o pequefio

d e chambira

f t f f v o - f i e s h i l a d o a f f v o t y a n - e s t á

d e s h i l a d o

f i f l x o , - h e r b o s o f i í f x o t y a n - e s t á

h e r b o s o ñ i T x o h c h o n 6 - y e r b a 1

ñ i j f f n t y a - huaeaf )

ñ i j l f n ( p l . ) f i i j f f n h o - r a c i m o d e

huasaf í í i j f f n v a g a - p a n t a n o

d o n d e h a y huasaf

f i i j f f n x o - a g a m f , t r o m p e t e r o ( P ) ( a v e )

f i i j f f n / í l i j f l n j a (pl.)

f i i j i n x o h f g j i n - r i p i a p a r a e l p i s o

f i i f l f f h i n c o - e s p e c i e d e mosca

f i i f i f h i n h ( p l . )

ñ i r á á h t y a - t r a m p a p a r a p e s c a r ; t a p a j e

a i x 6 - y e r n o j a ñ i x 6 - s u y e r n o ( e l

e s p o s o d e s u h i j a , s o b r l n a o p r i m a )

f i fxoohbuco - e s p e c i e d e Pez

ftf.xoohbuh ( ~ 1 . )

a i x 6 6 h o - h e r b a z a l ñ i i x o h c h o n b - l u g a r

c u b i e r t o d e y e r b a s

f i i x ó á n c o - cumare ( C ) , chambira ( P ) ( p a l m e r a )

ñ i x 6 Ó h t a (p l . ) ÍlixÓÓhto - chambira ( p e p a ) ñ ixÓ6ho - c h a m b i r a

( r a c i m o ) ñ i i t y a - chambira

( c o g o l l o )

f io f66nco - e s p e c i e de r a n a f i o f a a h t a ( p l . ) ,

f l o h i i n x o - e s p e c i e a n f i b i a d e r a t a

ñ 6 h i i n / ñ ó h i i n j a (pl. )

ñ o j i m f f c o - e s c a r a b a j o ( i n s e c t o )

Aooj f m i h (pl. )

ñomáánh in - b a i l a r i n e s ; c a n t a n t e s

. f i o m a n h i n h t f h t s i - l o s que v i e n e n a c a n t a r

Í lomáfinjin - f i e s t a ; c a n c i o n e s

f i o m á a n j i n b a h u - p a r a r e l c a n t o ( u n o s m i n u t o s )

ñ o m 6 á n ~ i n ja6h - e n La f i e s t a

ñombbnhtyo T I - a l a b a r ñ a jáñombfinhtyo ,- l o

a l a b a ñomGGnhtyoxa - a l a b a n z a

fiomfifinhxavu - c a n c i o n e s en un L i b r o

domoonbi 1 (D) - m o r i r

f í 6nhñob i - e l e f a n t e

ñonhó6nhcovo - h u e s o ñonhoon / ñonhonhcovón

( p l . ) jdf ionhoon - s u s h u e s o s ñ o n h 6 n t u d s a - e s q u e l e t o

A6nhuunma - c o j o

ñ o n j í n h t a x a - e n e r g f a f i o n j i i n h t i h t f i r a - Lo que

a c t i v a ña j á ñ o n j i n h t i h t á x a -

l e f o r t a l e c i ó

f i o n j u n t s a j f i b h t o - q u e b r a d a d o n d e s e r e c o g e a g u a

~ o n j u u n h x a f i o m 6 n - bai io ; l u g a r donde. se bé~íia

f íonjGGnraño - i n v i e r n o ; é p o c a d e l l u v i a

flonmáánhon - c u e l l o ; c o l l a r

j6ñonmáánhon - s u c u e l l o j áñonmánpoca - s u n u c a ;

p a r t e d e l c u e l l o

f ionii6nhdso - e s p e c i e d e a r m a d i l l o q e q u e ñ o

i lonf i6nhdsojoñonh ( p l . )

ñoSojunmó6co - e s p e c i e d e a v i s p a que v i v e e n t i e r r a

ñofioojfinmoh ( p l . )

f iondnxohtyo - c o a t f , achuni g r a n d e ( P ) ( a n i m a l )

ñonónxoh (p l . )

i lo i ioonja - mojojóis ( c ) ; suri (P) ( l a r v a c o m e s t i b l e )

ñofioonma III - d o l o r d e d i e n t e s

ñoiioonmáhshah xon - t e n g o d o l o r d e d i e n t e s

Jáfioiioonfiáhsha - d u e l e e h i n c h a

ñ o n j f f n h t i h t a 11 - a c t i v a r ( Bo666nruna - p a n t o r r i l l a

ñoii 1 3 O Rot

ñoC66nya - achiote ( á r b o l ) ; muena ( á r b o l )

ñoiiÓSn / ñof ióón ja ( p l . ) ñ o n ó n c o t y o - f r u t a d e

a c h i o t e

fiooan III - d e s h i n c h a r t y a ñ o o á n h s h a - d e s h i n c h ó

Roomun T - c a n t a r ; b a i l a r jáñoomun - c a n t a JaRomÚnhxa - c a n t ó ñ a j&ñomÚ6nhtyo - l o

a l a b a ; l o a d o r a ñ o m á á n j i n - b a i l e

ñoon 11 ( b ) - d i s l o c a r h u e s o ; l i s i a r

j a ñ o n h ú n h x a - s e d i s l o c ó fía jaRÓÓnhxa - l o l i s i ó

ñoon / ñ o o n j u n - a g u a ; Lluvia

f ióónva ra - g o t a d e a g u a o a g u a que s o b r a en l a o l l a

fioon a r á á h s a x a - , h i e l o iioon d s o r o r f i d s a h y a -

g o t e r a d e l t e c h o

ñ ó ó n c a - g a r z a ( a v e ) ñÓÓncaEonh ( p l . )

fioonhun 1 - l i s i a r já f loonhun - s e l i s i a

f i 6 6 n J i n - f u e r t e ñ ó ó n j i n i i n - é l e s

f u e r t e I ñ o n j i n h xomuxo mónhuunh!

- i a n f m e n s e Uds.! Lbón f í o n j i i n h f o j í n ? -

¿ c o n q u é d e r e c h o ? f i o n j f í n h f o i i n - 6 1 t i e n e

a u t o r i d a d (manda a o t r o s bien)

Í l o o n j i n j g g o d y u - h a b l a c l a r a m e n t e y f u e r t e

ñ o o n j o n t y u I - d i s o l v e r s e t y á ñ o o n j o n t y u - s e

d i s u e l v e t y a ñ o n j o n t y f i h x a - s e

d i s o l v i d

f ioon jun I - b a i i a r s e j á ñ o o n j a i n - s e b a c a fla j á ñ o n j b b n h t a - l o

b a fia ja f ioonj f inhxa - s e ba6Ó

ñÓÓnma - c a p i b a r a , r o n s o c v (P) s r o e d o r )

fl6ÓnmaRonh ( p l . ) Aoonmo 111 - s e r e n a r s e ,

a c l a r a r ( a g u a ) tyáñoonmo - s e s e r e n a t y a ñ o o n m o h s h a - s e

s e r e n ó

fióóniion - a r m a d i l l o , p r i o d o n t e

ñoofí i - a b a j o ñ o o ñ i t y á h a a n - e s t g

a b a j o

ñÓÓÓo - i n t e r j . d e a p l a u s o u s a d a e n l a s f i e s t a s p a r a a n i m a r a l a c o n - c u r r e n c i a

f íóótuíío - 2-4 d í a s d e mucha l l u v i a

ñ ó ó t s i - a g r i o ; i n s f p i d o ( s i n g u s t o ) ; i n h o s p i t a l a r i o

ñ ó ó t s i t y a n - e s t á a g r i o

f i o t s l f h t y o i i n j a n - é l e s i n h o s p i t a l a r i o

f iooxo I - b e b e r ; t o m a r t y a j á ~ o o x o - l o b e b e f ioxóóhxa / ñoxÓÓhxaju -

b e b i d a t y a j a ñ o x ó h x a - l o tomó

RooxÓn - g r e d a v e r d e f i o x o h c ó ó ~ o - u n a b o l a

d e g r e d a f i o o x o j ó r u - a r c i l l a

A o t s i i h c o n a I - e n t r i s t e - cer; r e h u s a r 1 o j á f i o t s i i h e o n 6 h x a - t e r e h u s ó

a o t 131. O ~ S

1 f l o t s i i h c o n a j á h a a n -

e s t á t r i s t e

f l o t s i i m a 11 - a b a n d o n a r ; d e j a r

ña j á f i o t s i i m a - l e abandona

f io t s i imaf ia gotfihxo - l a p i e d r a abandonada

iia j a ñ o t s i m g x a - l e abandonó

f i o t s i n a 111 - e n t r i s t e c e r s e j á ñ o t s i n & A a - s e e n t r i s -

t e c i ó

ñovááhyo - camaleón

aoxaahcho - p i c o f e o ( c ) pinsha ( P ) t u c a n ( a v e )

ñ o x a a h s a ( ~ 1 . 1

ñoxaahyo , fodyoome t y o r o o h o - boa t e r r e s t r e ,

b o a a r c o i r i s

Rox68dyo - apacharama ( á r b o l c u y a c e n i z a de l a c o r t e z a s e m e z c l a con g r e d a p a r a h a c e r o l l a s )

ñ o x o o t y o - o l l a d e b a r r o ; p a t o

ñoxÓ6vojo - p l a t o ñoxoovojón - fioxódvaga - b a n d e j a 3oxóÓhxafu - t a z a

S - t e ; l e ; Lo; l a ó c a x a a x a - t e o i g o ;

l e o i g o a U d . 6 c a x a x á x a - t e 05 Ó c a x a a - t e veo ó c a x á á x a - t e v i

obáxa - mandamiento j á h o a f l a t s á f o j i n - s u

mandamiento ( d e un a u s e n t e )

o d l l i h x a - combate ; p e l e a ; g u e r r a

obaanco - paZma de miZpeso ( c ) , ungurahui ( P ) s e j e ( s e s a c a a c e i t e d e l a p e p a )

obaahya - t r o n c o de e s t a palma e c h a d a e n l a t i e x r a

obaan ( p l . ) o b a a h t o - pepa d e s e j e obaaho - un r a c i m o d e

s e j e

ocáf i fu 11 - a m a r r a r ; a t a r fia j 6 h o c b á f u - l o a m a r r a ña j a h o c a f c x a - l o

a m a r r ó

o d s á c o n a - p i e r n a o d s á á t s i - p i e r n a y p i e o d s á á v u n a - p i e r n a

( m u s l o )

o d s f f f o 111 - h a c e r espuma t y a a u odslffo - espuma

del r l o

o d s i i h o - b a g r e , c u n c h i ( p e z )

ods 132 ojo

odsffvoi - espllmajear jáfoou jádya jáhodsiivohshf - de su

boca $1 espumajea

odsScoma - lisa (pez) odsócoh ( p l . )

odsooco - shapaja (palmera)

odsoo / odsocón (pl.) odsooho / odsoohyo -

s h a p a j a (racimo) odsooja (pl. ) odsootyo - s h a p a j a (pepa) odsóóxoho - s h a p a j a

(fronda)

odyááhto - riesta a donde llevan frutas

ohfóóxaco - piojo ohf 66xah (pi. )

ohfooxóra 1 - ponerse el sombrero

tyá cohfooxorána - me lo puse (al sombrero)

ohfóóxora - sombrero

ohfotyatyófo - gancho (para el pelo)

ohfoxomó - oeste; occi- dente; poniente

ohiufih - cumbre aafiíh tyavúro ohfuúh -

cumbre de un cerro xáhohfuúh - adelante o

encima de nosotros

o h o o - cola j5hohÓÓtya - su cola ( d t i

animal ) jahoh66vu - su cola (de

pájaro 1

ohóóco - especie de rana oh66ja ( ~ 1 . )

ohÓÓhtya - varilla oh66hta ( p l . )

I ohsooroxónco - lobo ohsnoróxoh (pl.)

I ohtiihi - ceniza; pólvora ohtífmonjonma - abeja

ohtifmonjohcho - panal de esta abeja

ohtiira - ampiri, a p i r i (invitaci6n z la fiesta)

ohxáátyo - especie de hormiga parecida a la i ~ u Za

ohxónuma - enfermedad de la vista, estrell6n parecido a una estrrlla en el u L j o

ohxoohovjyina - planta silvestre (IIay dos d e l mismo nombre. Una se usa en el baile y otra s e usa para curar la fiebre.)

ohxoohov&yina j&juuvo - blande la fronda (en el baile)

ohxÓÓhta anunhtyónco - vfbosa de árbol

ohxóóhtyo - estrella ohxóóhta (pl.) ohxóóhta tayii - sereno,

humedad de la noche ohxÓÓhta nuveega -

Vfa Láctea

ohxóóroco - cangrejo ohxóóroh (pl.)

oj$dhfihtya - párpado jghojábhfihtya - su

p2rpado

ojodyuhxÓÓtya - seno oj6ón- - joven; juventud

o j 6 ó n c o - j o v e n ( m u c h a c h a )

o j o o n c ó t o h ( p l . ) o j 6 6 n c a j a - d o s

muchachas o j 6 6 n S a - j o v e n o j o o n % á t o h - j ó v e n e s o j 6 Ó h t a - h i j o s xahojoonmafiÓ - n u e s t r a

j u v e n t u d

o jGboco - a n t e o j o s

o j f inxoh / o j u u n - c o m e j é n o j u u n c h o - n i d o d e

come j En

úfi / o ~ ú f i d s a - o j o j á h o j Ú 6 - s u o j o j a h o j á á h f i h t y a - s u

p á r p a d o j a h o j f i i í h c h a h f i - s u s

( b o r d e s )

o J u u d s a v á g a - d o l o r d e o j o

o j u u d s o 1 - s o l t a r ( ~ o n e r e n l i b e r t a d ) ; f a l t a t e r m i n a r

Ra j á h o j u d s Ó h x a - l o s o l t ó

t y & h o j u u d s Ó h u (D) t y 6 f o g a a v i ( U ) - f a l t a

t e r m i n a r t y a o j Ú 6 d s o h x a c á á h s h a

- v i n e d e j á n d o l o

Ó l l i i h o - a r c o i r i s 01 l iho ;onh (pl.)

6 1 l i f i o h u u n c h a - beZZaco c a ~ p i ( á r b o l m e d i c i n a l )

on / oun / ooun - t ú ; u s t e d ; tu; d e U d .

o n ó6xo - t G comes ; Ud. come

on fÓÓjo - t u c a s a ; c a s a d e U d .

ÓÓun j á á j ó ó h x a x a ñ o - e s t á n p r e g u n t a n d o p o r t i

o o á n j i n h - como tfi ó ó n j i n - t u , t u y o , d e

t r ; s u , s u y o , d e Ud.

o n a a c o - hermana mayor o n á á t s i v o - h e r m a n i t a

mayor

I onaama - hermano mayor

o n c 6 x a - c a r g a j ahoncÓÓxa jaRi - s u

c a r g a

o n h a a n j i n - c a r n e o n h á a n y i n a - p e d a z o d e

c a r n e g r a n d e j á h o n h a a n t i - se e n g o r d a

I o n h a a n t i - e n g o r d a r s e

o n h a a n v i 1 - e n t r a r j á h o n h a a n v i - e n t r a f o o u jZáh o n h a a n v í h t y o

- l o que e n t r a e n l a b o c a

o n h u u n t a 111 - s u f r i r j a h a a n t y o j á h o n h Ú G n t a i -

s u f r e ña j a h o o n h u n - l o m e t e

e n a l g o

I onhGGnxo - t r a v i e s o

o n j a a n f i 1 - a d i v i n a r e n un b a i l e

j á a h o n j a a n f f i - b a i l a n y a d i v i n a n

o n j á á n f i s a ( p l . ) o n j a a n f f l l i h t s i -

b a i l a r i n e s

o n j u n f ó h c h o - s a b i o ; a p t o ; c a p a z

o n j u n f 6 h c h o i i n - e s apto

o n j u n f o h c h o m a 66 - s o n a p t o s

o n j ú f i n r o III - g u s t a r t y a j á h o n j f i ú n r o - l e

g u s t a a 61 (piensa

onm 134 O O d

que es bonito) ionjGGnrohsa! -

ianimese!

onmán - barbasco jahonmdn - su barbasco onmáánjaro - barbasco

(tronco) onmanjahsóxo - lío de

onmuunhtya - lisa (pez) onmuunhta (pl.)

onfiaanhon - ayahuasca (liana )

oniiaanjun - caldo de ayahuasca

ofioon / oiióónpo - mano j ááhofioon / _ jááhoiioonjbfli - sus manos ofióónvi~i - dedo ofiÓnpoca - nudillo oiiÓÓn-JOCO - muñeca de la mano

oEÓncona - antebrazo; brazo inferior

ofióónruna - pufio oiioon tyavóco - anillo

ofioonxo I - encoger (tela)

otioovi~iro - guineo (plátano )

ofiuunma - avispa ofiuun (pl. )

ofiuunya - avispero

ooa 11 - mandar ña jáhooa - lo manda oááxa - mandato

jahoáxaco - su sierva ÓÓaRotyoma - el que

manda íín j an j áhooai j ahaánh

- le acusa a 61

ooalli I - pelear ooan 111 - llevar

ña jáhooan - Lo Lleva

oobe 11 - hacer salir con humo

fia jáhoobe - lo hace salir

ña jáhobgxa - lo hizo salir con humo

segunda vez tya jahobfxa - lo tumbó

1

oobu (D) I - mezclar a m p i r i con sal

tya jáhoobu - lo mezcla tya jáhobbhxa - lo

mezcló

oobi 11 - tumbar por

oodsa II - hacer trampa tya jáhoodsa - lo hace

trampa (para rata) tya jahodsáxa - lo hizo

trampa odsahamahuhtyóhima -

trampero

oodsi 1 - enmohecerse tyáhoodsi - se enmohece ty6hodsfhxa - se

enmoheció

oodsov66na - trampa para coger animales

oodsov~na ( p ~ . )

oodya - , e a 1 de monte (árbol)

odyádyuna - pedazo de sal de monte para quemar

odyáájoru - ceniza de sal de monte

o o f 1 3 5 oon

1

ó b f e h - c u ñ a d a d e hombre j a h 6 Ó f e h - s u c u ñ a d a

oogu 1 - d a r d e comer ( c o n c a s a b e )

ñ a j a h o o g u - l e d a d e comer

ña j f i hogúhxa - d i 6 d e comer

o o h a 111 - c a e r j a h o o h a i - s e c a e j a h o o h á h s h a - s e c a y ó

ÓÓhfo - p r i m e r o ; e n f r e n t e d e ; a n t e s d e

J u a n óóhfo r6hmu j á á f a a - r á n a - l l e g a r o n a n t e s d e J u a n

6Óhfo j á n h i n h x a - f u i s t e p r i m e r o

xahÓÓhfo uunh f o j 6 6 - l a s c a s a s f r e n t e a n o s o t r o s

o o h f o - c a b e z a j á h o o h f o - s u c a b e z a ohfÓÓruna - c a b e z a o h f ó ó t s o r o - c a b e l l e r a o h f o t o h 6 6 f e - c a b e l l o ohfÓÓxora - s o m b r e r o o o h f o a i í n h x a f i a -

p e l u q u e r o o h f o t ó ó r a j u - a c e i t e

p a r a e l c a b e l l o o o h f o f o h t y o h t y o r 6 j u -

p e r f u m e p a r a e l c a b e l l o

o o h f u I - a d e l a n t a r s e ; g u i a r

j á h o o b f a i - é l s e a d e l a n t a ; v a d e l a n t e

óóhsho i i a - i s l a , r e s t i n g a

o o h u - hombre Óhu8onh ( p l . ) ohf i f ih tyava - g a l l o

oohu 11 - m e t e r l a mano e n a l g o

t y a j 6 h o o h u - l o m e t e t y a j ahohÚxa - 1 0 m e t i ó

e y a j a h o h u u v o - 10 m e t e (muchas v e c e s t a m b i g n c o n d o s manos )

oohu II i n t r . - b i e n c o c i d o o a s a d o

t y á h o o h u - está a s a d o 6 6 h a ñ i - no e s t á a s a d o t ~ a h o o h d x a - y a e s t 6

a s a d o

68hxu - p á l i d o oohxu J a d y a a a - s u c a r a

e s t á p f i l i d a ohxfih d y a a a - u n a c a r a

p á l i d s jahoohxf ihxa - p a l i d e c i ó Ó6hxu oon - e s t á s p á l i d o

oohyo - hermano d e m u j e r j á h o o h y o - s u hermano j á h o h y ó t o h ( p l . )

o o i n - _ a n í ( a v e ) o o í n ñ o n h ( p l . )

a o j o - s o b r i n o ( a s 5 l e s nombran l a s m u j e r e s ; p e r o l o s hombres s o l a - m e n t e a l h i j o d e s u h e r m a n o )

j a h o o j o - s u s o b r i n o x o o j o - m i s o b r i n o i x ó j o h ! - i s o b r l n o ! j á h o j ó t o h ( p l . )

o o j o d y u 1 - d a r a l u z ; n a c e r

j a h o o j o d y ú h x a - d i 6 a l u z

í f n j a n j a h o o j o d y u n a t s a g a - e l d i a de s u n a c i m i e n t o

ooma - cufiado d e m u j e r jáhooma - s u c u ñ a d o j á h o m á t o h (pl.)

oon 11 ( b ) - s a c a r t y a j á h o o n - l o s aca ~mSnxomuuxÓ axáán tyamdnhoon! - i r e c i i é r d a -

l o b i e n :

oon 1 3 6 O O X

oon 11 ( b ) - c a s a r ; 111 i n t r . - c a s a r s e J a h o o n c ó h s h a - 81 s e c a s ó j ahoonmáña - e l l a s e c a s ó

o o n c o 11 t r . - c a r g a r 111 i n t r . - l a r g a r s e t y a j a h o n c ó x a - l o c a r g ó

( s o b r e l a e s p a l d a ) j a h o n c ó h s h a - s e l a r g ó

( c a n o a f u e r f o a b a j o )

o o n c h o - c o r o n a o o n h s a ( p ~ . )

oonhao 11 - c u i d a r a l b e b 6 ñ a j áhoonh í io - l e c u i d a

oonhon 111 - n a d a r j g h o o n h o n - 6 1 n a d a j a h o n h ó n h s h a - n a d ó

oonhun 11 - p o n e r e n ; m e t e r t y a j a h o n h ú n x a - l o m e t i ó

66ngun - d e s e a r ; q u e r e r ; amar

t y á á n j u n ÓÓnjun iin - é l l o d e s e a

bahxomajbn ÓÓnjun xon - d e s e o m e d i c i n a

bahxomajbn oonjfinma a a n ñ i xon - no d e s e o m e d i c i n a

o o n n a - e s p o s o ; m a r i d o j á h o o n n a - s u e s p o s o

o o r a l l i 1 - j u g a r ; m o l e s t a r j á h o o r a l l i - 6 1 j u e g a orGGhxa - j u e g o

o o r o j a 1 - s a b e r ; c o n o c e r t y a j á b o o r o j a - l o s a b e ;

l o c o n o c e L t y g h a h t i h o Ó Ó r o j a h ? -

¿ s i e n t e e l d o l o r ?

o o r o j á h t y o - mafioso o o r o j & h t y o i i n - 61 e s

un s a b i d o

o o r u - a r a f i a ; mono b l a n c o , mo;o a ra f iñ

Ó6ruñonh ( p l . )

oou - c u ñ a d o d e hombre j á h o o u - s u cuí iado i c ó u h ! - imi ' cuñado!

oou I - p i c a r c o n f l e c h a ; a r p o n e a r ; t i r a r c o n l a n z a

t y a j á h o o u - l o p i c a dyooma j á á h o o u - s e

p e l e a n ofifihxa - g u e r r a

o o v u 11 - q u e b r a r en p e d a z o s

t y a j á h o o v u - l o q u i e b r a ( p a n 1

tya j a h o o v 6 x a - 10 q u e b r ó

t y a j á h o v u u s o - l o q u i e b r a ( a c c i ó n r e p e t i d a )

ÓÓvu - o l o r d e s a g r a d a b l e ; h e d o r

, ÓÓvu t y a n - es un o l o r d e s a g r a d a b l e

00x0 11 - comer ( c o m i d a d i f e r e n t e d e d u l c e o c a r n e )

t y a j a h o o x o - l o come ñ a J a h o x 6 6 t a - l o

a l i m e n t a t y a 6chooxo - s e 10 come t y a j ahoxÓxa - l o comió

66xu - g r a n d e , c o n nombre s i n g u l a r o p l u r a l ; mucho, c o n nombre p l u r a l

6Óxu f o o - l a c a s a e s g r a n d e

orGGhca - manta; m á s c a r a ( h e c h a d e la c o r t e z a d e l o j é )

O O Y

66xu f o J 6 6 n - hay muchas c a s a s ( c i u d a d )

ooxuhtyÓhxo - c a s a g r a n d e oxfifima f a j ó 6 n - l a s c a s a s

son g r a n d e s 68xuma f o j ó ó n - p u e b l o ,

c a s e r í o (menos que muchas c a s a s

ÓÓyah - cufíada d e m u j e r jah6Óyah - s u c u z a d a j a h o ~ á t o h ( p l . )

o p a a v i - h o j a opaan j in ( ~ 1 . )

o p é é p e c o - e s p e c i e d e s a p o opépeh ( p l . 1

o r o o t y o - n i g u a , p ique ; p i c a r 6 n ( c ) c u n c h i (P) ( p e z

o r o o ( p l .

o r 6 6 v u t y o - p u l g a orÓÓvu ( p l . )

o r u u b i d y u 1 - t o c a r i n s t r u m e n t o

j a h o r u u b i - s u f l a u t a o rGbi#onh / o r G d b i s a

( ~ 1 . j ahoruub idyf ihxa - t o c ó

f l a u t a

orGUhtyo - j u g u e t ó n ; t r a v i e s o

orGGhtyo i i n - él es j u g u e t 6 n

137 0x0

o u d y a a t y a - arma a g u d a ; l a n z a , a r p ó n

o o u d y a t y a (pl. )

o u d y á t s a h s o - d a r d o con g a n c h o s ; a r p b n ; huahuasapa

oúfihxa - g u e r r a

ovuuso 1 - q u e b r a r h o j a s o r a m i t a s ; h a c e r p e d a z o s

t y a J6hovuuso - l o q u i e b r a ( a c c i 6 n r e p e t i d a )

t y a j ahovusóhxa - l o q u e b r ó

ovúfihta 1 - a d o r n a r t y a jahovGGhta - l o

a d o r n a c o v 6 6 h t a j a ñ i - m i s

a d o r n o s ovbfihta iin - e s hermoso;

e s e l e g a n t e

o x a a h t i I - a u m e n t a r o x á á h t i h t a - hacer

a u m e n t a r j á f i h o x a a h t i - aumentan

o x f f j a - t r e m e n d o ; g r a n d e o x f í j a j á h a a n - 6 1 e s

t r e m e n d o

orfiúhxa - j u e g o

I oxóóma - y u c a brava, mandioca

oxÓÓ%aho - e s p e c i e d e c u l e b r a

I o x á ó r o - hambre

ox66xa - a l i m e n t o ; comida oxooxaiió - comedor

0x0 138

o x o x a t s ~ ~ v o - mesa de p a l i t o s

oxÓxaxo - c a s a donde comen

fia jahoxÓÓta - l o a l i m e n t a

j ahoxóxapo - s u buche

o x o o x a v á j i n - v e r d u r a s ( h o j a s c o m e s t i b l e s de l a s p l a n t a s )

P paaxo 1 - a r r e m a n g a r ;

d o b l a r ( r o p a ) t y a j á p a a x o - l o

a r r e m a n g a t y a j a p a x ó h x a - l o

a r r e m a n g ó

p a c a a y a - colmena

p a y d á b a r a - c i c a t r i z j á p a y a a n - sus

c i c a t r i c e s j a p a y a a b a r á n - s u s c i c a -

t r i c e s p e q u e ñ a s ( m a r q u i t a s )

p e y f f h i / piyrfhi - e s p e c i e d e t u c d n pequeño ; p i c o f e o pequeRo ( C )

p i y f f h i f i o n h ( p l . )

p i p f t s o i - e s p e c i e de p á j a r o pequeño n e g r o Y roJo . .

p i p f t s o i f i o n h ( p l . )

p o c h i i E a - f l a u t a ; p á j a r o p u c h í f i a i o n h ( p l . )

poohpo I - g o l p e a r ( l a v a r r o p a a g o l p e s )

r u a

t y a JapoohpÓhxa - l o g o l p e ó

poonhon 11 - desmenuzar ; d e s m i g a j a r

t y a j apoonhon - l o d e s - menuza

t y a japonhónxa - lo desmenuzó

p o r 6 ó t y o - f r é j o l porÓÓn ( p l . )

p d r a - c a l d o d e h o j a s d e y u c a

p G r a a y i - l a s h o j a s h e r v i d a s en a g u a

p f i r a a j u - t a z ó n g r a n d e d e e s e c a l d o

p u r á á v a r a - t a z a d e e s e c a l d o

p u r á á f i j o - e s p e c i e de pez p u r a f i j Ó n ( p l . )

p 6 r o o c o - r e n a c u a j o pGroo ( p Z . 1

r u a a h o / ruámaho - e s p e c i e de p l á t a n o r o j o ( r a c i m o )

r u á á h c o n a - p l á t a n o r u a a r o / ruámaro -

p l & t a n o ( t r o n c o )

s i i 1 3 9 t a a

s i i h i / s r f h i ñ o - f a n t a s m a s f i h i ñ o f í o n h ( p l . ) s í í h i d o a a j i - un

f a n t a s m a v i e n e s í f h i ñ o tyamoon a a n - un

f .antasma e s t á a l l á .

s i i n h s i 11 - s o n a r s e j á s i i n h s i - s e s u e n a j a s i i n h s f x a - s e son6

s f i t i h - p o c o , pequeño ; c h i c o

s f f t i h t y á h a a n - e s pequefio

s i f v i m a - g o l o n d r i n a , ( p á j a r o

s i f v i ñ o n h ( p l . )

s o o e 11 - romper t y a j a s o o e - l o rompe j á s o e e v u - s e rompe

sóógo / t ó ó g o - poco ; p e q u e ñ o , c h i c o

sóógo t y a n - e s pequefío

s o g ó t u h t a 11 - a c h i c a r ; d i s m i n u i r

t y a j á s o g o t u h t 6 x a - 1 0

a c h i c 6

stivo / sf ivoojo / suvóyaga / suvóóvoya - m o j a r r a

pequeña (C ) , bu j u r q u i pequeño (P) ( p e z )

s h i i o 1 - q u i t a r ; s e p a r a r ; r e t i r a r s e

t y a j á s h i i o - l o q u i t a j á s h i o o h u - s e s e p a r a

t a a b o 11 - h a c e r hoyos p a r a s e n b r a r

t y a j g t a a b o - h a c e hoyos t y a j a t a b ó x a - h i z ~

hoyos

t a a d y u 1 - h a c e r s u r c o s j a t a d y ú h x a - h i z o s u r c o s

t a a g u II - c o g e r ( f r u t a d e l á r b o l )

t y a j á t a a g u - l o coge t y a j a t a g G x a - l o c o g i 6 t a g u r a t y a - h o r q u e t a d e

un p a l o p a r a c o g e r f r u t a s

t a a h ( U ) 111 - e x t e n d e r t y a j d t a a j i - l o

e x t i e n d e ( como I b a n d e r a )

t a a i 1 - p e l l i z c a r ña j6 ta . i - lo p e i i i z c a

t á á j u / t s d á j u - d6bi.l t á á j u i i n - €1 e s t a d e b i l ~ á t a j f i f i n a - s e pone d6b iL t a j f i n a h c h o - c a n s a d o

t a a 1 4 0 t a v

I t a a n p i - chicua ( l o q u e

h a b l a $ 1 ) ( a v e ) t a a n p f ñ o n h ( p l . )

t a a z i h - r e d g r a n d e p a r a c a z a r a n i m a l e s

t a a r u 1 - h e n d i r ; r a j a r t y a j á t a a r u - l o h i e n d e j o n f á á n h u t a r a a h i - s e

r a j a l a c a n o a

t a a r á d s a - c e m i b l e t a a r G d s a t y a n - e s

t e m i b l e

t á á t s i - d u r o t á á t s i t y a n - e s d u r o t y á t a t s i i h o - s u d u r e z a

t á á u - s a l a d o t á a u t y a n - e s s a l a d o t y á t a u u h o - s u s a l t y a a t a á á f i a t s a - s e l o

p u e d e s a l a r t y a j a t a u u i i a h s á x a - 1 0

h i z o b i e n s a l a d o

t a a y i 11 - o r i n a r j a t a a y i x a - o r i n 6

t a b o r f i 6 c o v o - p i c o ; p a l o unt ti agudo

t a b o r á g t s i c a - a r a d o

t a d s f f h x o v u m a - g r i l l o ( i n s e c t o ) t a d s f f h x o v u h (~1.1

t a f l f n ñ a 111 - t e n e r c a l a m b r e

j & t a f í l n i i a - t i e n e c a l a m b r e

t a h á á n h f i - t o r t e r a ( u t e n s i l i o d e c o c i n a h e c h o de b a r r o )

t a h 6 8 n h f i s a / t a h á á n j i n ( ~ 1 . 1

t a h u n p o c ó n - p e d a z o s d e l a t o r t e r a

t a j a a n v e T - p u l i r t y a j á t a j a a n v e - l o p u l e t a j á á n v e t y a n - e s

p u l i d o

t a j l f n h x a t y o - t e n e d o r ( u t e n s i l i o )

t á n ñ i % á & j u n h - e s p e c i e de h o r m i g a s muy p e q u e ñ a s

t a r a a j i n - m a l d i c i ó n ; h e c h i c e r f a

, t a r a a j f n ñ i ( p l . )

t a r u u m a - b r u j o ; h e c h i c e r o

t a r u u c o - b r u j a ; h e c h i c e r e

t a r u u h t a ( p l . ) t a r a a j i n - m a l d i c i o n e s

h e c h a s p o r un b r u j o ; h e c h i c e r i a s

t a t á á s h a - p l a n t a s i l v e s t r e

t a t á á / t a t a s h á n ( ~ 1 . 1

t a v a a v á g a 1 - s u a v i z a r t y á t a v a a v 5 g a - s u a v i z a

( b r e a )

t a v í h o t a 11 - h a c e r s o n a r e l c o l l a r ; b a i l a r b r i n c a n d o (hombre y m u j e r )

fia j á t a v í h o t a - l o h a c e s o n a r ( l a shacapa)

t a v í f h o - shacapa ( s o n a j a q u e se a m a r r a e n l o s t o b i l l o s y s e u s a e n l a s f i e s t a s i n d f g e n a s )

t a v í f / t a v l í j a ( p l . )

t aY 1 4 1 t o o

I t a y i i j i n - o r i n a

j á t a y l f h x o t y a - s u v e j i g a

t e e n h d s o - m o j a r r a ( C ) bujurqui ( P ) ( p e z )

t eenhdsó í lonh ( p l . )

t s n t s o - g a v i l á n ( a v e ) t s n t s o ñ o n h ( p l . )

t e t y a a ñ o - f a n t a s m a d e l monte

t e tyaa f16 ionh ( p l . )

t i a á n h f u r a - c a n a s t a r f i s t i c a ( t e j i d a d e m a t e r i a l poco d u r a b l e )

t f a a n h x o - c i g a r r a , c h i c h a r r a ( i n s e c t o )

t f a a n h t a ( p l . )

t i h t y o f o m a 111 - s i l b a r j6 t ih tyÓPoma - 61 s i l b a j á t i h t y o f o m á h s h a - 61

s i l b ó ( c a n c i ó n )

t i i o 111 - s e p a r a r f i b r a tya j á t i i o - l o s e p a r a t y a j a t i i ó h s h a - l o

s e p a r ó

t i i t y o - e s p e c i e d e p e r d i z ; e s p e c i e de r a n a

t i i J a ( p l . )

t i i t y o 11 - t i n c a r t y a j a t i t y ó x a - l o t i n c Ó

t í t ~ o o r o - g a l l i n e t a ( p 6 j a r o )

t r t y ~ ~ o $ o n h ( p l . 1

t o c 6 c o c o - e s p e c i e d e r a n a t o c ó c o h ( p l . )

t o c o r Ú h y o - bujurqui ( p e z ) e o c ó r u h (p l . )

t ó 6 c o j o m a - f l a u t e r o , m o c h i l e r o ( c ) ( p a j a r 0 1

t ó f a a c h o - n i d o d e h o r m i g a s s u s p e n d i d o d e l a s ramas

t o g a a x d - r a l l a d o r m e t a l i c o

t o g á v u c a - r a l l a d o r hecho de c o r t e z a

t o g a v u c a ( p l . )

t o g a x o í i Ó á ~ a - marupá ( f i rbo l )

t o g 6 Ó h t y a 111 - t e n e r h i p o j f i t o g ó b h t y a - t i e n e

h i p o s

t o h f a f i r ó g a (D) - g r i l l o

t o h f á h f i - b a r r a n c o

t o h t o h i f c o - e s p e c i e de paloma .

t o h ' c o h f f h t a (pl . )

t ó h t o o b u c o - m o j a r r a ( p e z )

t o n h á á n v i - b a l s a t o n h á a n v i s a ( p l , )

t o n h f d x a x o - c á r c e l

tonGGcha - e s p e c i e de & b o l

tonfifihtyo - b e b i d a ( v o m i t i v o l í q u i d o hecho de l a c o r t e z a d e un á r b o l )

t o a a a v i I - v o l v e r s e j á t o f i a a v i - s e v u e l v e ;

s e d a v u e l t a

t o ~ f í v ~ c o - c o r o n i l l a j á e o ñ l l ~ o c o - S U

c o r o n i l l a

t o o 11 (b) - d e r r a m a r t y a j á t o o - l o d e r r a m a t y á t o o v u - s e d e r r a m a

tÓÓgo / sÓ6go - c h i q u i t o , poco ; pequefio

togóóma f o j ó ó n - c a s a s pequefías

t o o 1 4 2 t o o

tÓ6go foJÓÓn u u n n á h - a l a s p o c a s c a s a s

c o o g o n u c 6 Ó y i h t a - p a n e c i l l o s

t o o h i 11 - d e s c a s c a r a r ( y u c a )

t y a j á t o o h i - l o d e s c a s c a r a

t y a j a t o h í x a - 10 d e s c a s c a r ó

t o o h t o - a b u e l a j á t o o h t o - s u a b u e l a

toome - á r b o l ( d e que s a c a m e d i c i n a p a r a c u r a r s a r n a )

t o o n 11 ( b ) - m o l e r ; m a c h a c a r

t y a j á t o o n - l o m u e l e t o n j u n h x a c Ó v o - p a l o

p a r a m o l e r t o n j u n h x a c 6 n a - p i i 6 n

a l t o t o o n r a c 6 v o - b a t á n ( c o c a ) t Ó Ó n r a h i / t o o n r a v f i c a -

b a t e a ( y u c a ) t o o n r a v ó j o - b a t á n ( y u c a )

t ó ó n c o - c r i a d o ; s i e r v o t ó ó n h t a (p l . ) j a t ó ó n c o - s u s i e r v o o

s u a n i m a l d o m e s t i c a d o ñ a B t o o ñ o - s e p u e d e

c r i a r t o c ó h x o - u n p e r r o

d o m e s t i c a d o

t o o n h f o 11 - a m a r r a r ; l i g a r ; e n c a r c e l a r

íia j á t o o n h f o - l o a m a r r a

t o o n h f u - c a l a b a z a s e c a ; m a r a c a ( c )

t ó ó n h f u s a ( p l . . )

t oonma f c o o r o - e s p e c i e d e p B j a r o c a r p i n t e r o

toonf io 11 - c r i a r ñ a 6 toonÍ io - s e p u e d e

c r i a r j á t o n ñ Ó 6 x a j a - s u s

c r i a d o s Íia j a t o i t ó x a - l o c r i ó

t o o n p i - t i n a j a t o n p l l n ( ~ 1 . ) t o p í f m o n t i - t i n a j a

c h i q u i t a t o p l f y i n a - t i n a j a

g r a n d e

t o o n r a v ó j o - ba t f in

t o o n r a v G c a - b a t e a ; mecedor

tó6 f io - d i f f c i l t 6 6 B o t y a n - e s d i f f c i l

t oo f iu 11 - t o r c e r ; e c h a r L l a v e

t y a j á t o f i ú t a - l o m a n e j a ( m o t o r ) h a c e a b r i r o c e r r a r c o n f u e r z a

t o n h f ó x a x o j a á h Aa já tooi i f i f ia - l e c e r r ó e n

La c 6 r c e l t y a j á t o t i u t a x a - l o

mane j Ó

t ó ó f i u r a - l l a v e t o o i i u r á v o c o - c a n d a d o

t Ó Ó r a h f o - c o r o n i l l a ( p a r t e s u a v e d e l a c a b e z a d e l b e b é )

j a t Ó 6 r a h f o - s u c o r o n i l l a s u a v e

t o o x o 111 - h e r v i r t y á t o o x o - h i e r v e

t o x o o y a - anona ( P ) ( á r b o l ) t o x o o f i - a n o n a ( f r u t a ) t o x o o s a / t o x ó 6 f i s a ( p l . )

t o p 143 t uu

t o y i i h t a - daZedaZe (Y) ( p l a n t a d e t u b é r c u l o c o m e s t i b l e )

t o y i i h t y o - un daZedate t o y i i h x o - v a r i e d a d

r e d o n d a d e dazedaze

t y a t o x ó h s h a - h i r v i d t o x 6 h s a x a j u - agua

h e r v i d a

topG6xo - t a l á n

t ó v u u h t y a - a t a j o , 8acarCta p o r donde c o r t a e l camino cuando e l r f o v a c u r v e a n ü o

t o v u u r a 1 i n t r . , 111 tr. - i n c l i n a r

t y á t o v u u r 6 h u - i n c l i n a t y a j i t o v u u r 6 h s h a - l o

i n c l i n a

t o x 6 6 h y o - b o a d e l s f o ; e x p r i m i a o r bora

tox6Óhsa ( p l . ) j a m l f n j o r u toxÓ6hyo -

b o a

toxoofia - 6 q u i s (c), shushupe ( P ) ( v c b o r a )

t o y i i h x o - , , t i g r i l l o toyf fhxof ionh (~1.1

t u ñ a a n j i n II - s a l i r d e l b a i l e l e n t a m e n t e ( r e g r e s a n d o a c a s a )

j á t u n a a n j i n - é l s a l e .

d e l b a i l e j á t u i i a n j f n x a - s a l i ó d e l

b a i l e

t u r o o b u 1 .. a r r e p e n t i r s e j á t u r o o b u - s e a r r e p i e n t e

( t e m e s u c a s t i g o ) j a t u r o b f i h x a - s e

a r r e p i n t i 6

t u r ó ó h t y o t s 11 - a s u s t a r fía j a t u r 6 6 h t y o t a - l o

a s u s t a t u r 6 d h t y o i i n - él e s

t e m e r o s o t u r o o h t y Ó h o - c o b a r d e ;

miedoso

t á r o o j o - m i q u i t o ( c ) , p i c h i c o ( P ) (mono)

t f i r o o j o n o n h (pl.)

t d d s o o / t d d s o o j o - moj a r r a (C ) , b u j u r q u i ( P ) ( x e z )

tGdsojof íonh ( ~ 1 . )

t u n a a t u _ - rama de un B r b o l afiuuníia t u n a t á j i n - l a s

r amas d e un g r b o l

t u n h c h o f o 11 - c l a v a r t y a j a t u n h c h o o f o - l o

c 1 a v a t y a j a t u n h c h o f ó x a - l o

c l a v ó

t u r 6 6 n a 111 - a d m i r a r s e ; a s o m b r a r s e ; m a r a v i l l a r - s e

j á t u r ó ó n a - s e a d m i r a j á t u r o n á h s h a - s e a d m i r ó t u r d n a h s h a - a d m i r a c i ó n f f n j a n j a t u r ó ó n a - s e

a d m i r a d e él

t u u d s a 11 - d a r un p a s o

t u u d y a 1 t r . - a c o s t a r fía j á t u u d y a - l o a c u e s t a j á t u d y a a h u - s e a c u e s t a fia j a t u d y a h x a - l o

a c o s t ó ja. tudyahfihxa - s e a c o s t ó

t u u n h I ( b ) - a b r o c h a r ; c l a v a r ; a c u c h i l l a r

f t y a j á t u u n h ! - i q u e l o c l a v e !

fía j á t a a n j i n - l o a c u c h i l l a

t u u n t y a v á ó c o - b o t ó n ; b r o c h e

t u u n t y a v Ó c o ( ~ 1 . )

t u u 1 4 4 t s i

-

t u u r á - r e p a r t i c i ó n n a a j o t u u r á - r e p a r t i c i ó n

d e l camino

t u u r o 1 - t e m e r ñ a j á t u u r o - l o t eme I

t u u r o d y u 1 - a s u s t a r s e j á t u u r o d y u - s e a s u s t a j a t u u r o d y f i h x a - s e a s u s t ó

t u v ó ó l l a - churirna ( c ) , shirnbEZZo (P) ( á r b o l )

t u v ó ó b o c o - shEmbiZZo ( v a i n a )

t u v Ó 6 h t a ( p l . )

t s a a c a 1 - a p r e t a r t y a j á t s a a c a - l o a p r i e t a t y a j a t s a c á h x a - l o

a p r e t ó

t s a a f u 11 - e s c u p i r un poco j 6 t s a a f u - e s c u p e j a x o o n h ~ B B t s a f u u v o / j á á t s á 6 f u - e s c u p e n s o b r e

$ 1 p o r q u e l e a b o r r e c e j a x 6 n h j á t s a f f i x a -

e s c u p i ó s o b r e El

t s á á j u / t á á j u - d d b i l t s á á j u i i n - 8 1 está

d é b i l j B t s a j 6 G n a - s e d e b i l i t ó j a t s a j u n f i h s h a - s e

d e b i l i t ó ( r e c i é n )

t s a a p a 1 - a p l a s t a r ; m o r d i c a r

t y a j á t s a a p a - l o a p l a s t a t y 6 t s a p a a h u - a p l a s t a

t s a a r u I - e s c u p i r mucho

t s á á v i t s a - g r i l l o n e g r o , s a l t a m o n t e

t s á f i v i / t s a a v i t s a ( p l . )

t s a a v o 111 - s u a v i z a r ( c o n l o s p i e s )

t y a g á t s a a v o - l o ' s u a v i z a

t s a c a v o 11 - a p r e t a r con e l p i e

t y a j á t s a c a v o - l o a p r i e t a

t y a j a t s a c a a v 6 x a - l o a p r e t b

t s a i i n c o - e s p e c i e de l o r o pequefío

t s a j u u h f ó j i n - a 6 b i l t s a j u h f o r 6 h t y o m a - uno

que e s d g b i l

t sánhrnuroco - e s p e c i e de p á j a r o

t s a p e e h c ó t s a h - a p l a s t a d o

t s fhmonhco - o r z u e l o ; e s p e c i e de g u s a n o

t s i h t s i h r f f c o - sumileoncito (c) (mono ) ; a r d i l l a

t s l h t s i h f f i h t a ( p l . )

t s f f h o - r o j o ; c o l o r a d o t s f f h o t y a n - e s r o j o t s i h o o f i a t s i - g r i n g o s

( l o s que s o n r o j o s )

t s i i i n 1 - f l o r e c e r t y g t s i i i n - f l o r e c e t y a t s i i f n h x a - f l o r e c i ó

t s i i j a - c a l l a m p a s ; oreja de palo ( C ) ( h o n g o s )

t s i i x o ( s g .

t s i i j i n I - s a n g r a r j a t s f f j i n f i o - e s t a

s a n g r a n d o

tsi 145 t so

I jatsiijfnhxa - estuvo

sangrando

tsíin - flor tyatsícn - su flor tyatslln xarÓ6ga - su

flor es bonita

tsiinhon 11 - atracar; estirar

fia játsilnhon - lo atraca tsffnhonhfi - especie de

Pez t sfnhonhf i8onh (pl. )

tsifpi - planta (de la que se hace una pintura castaña)

tsiipir&cah - un vestido colorado

tsiipiyáju - líquido (colorado con esta planta)

tsiipo-II - comprimir tya játsiipo - lo

comprime tya jatsipóxa - lo

comprimió

tsiirolli 1 - alegrarse; gozarse; regocijarse játslirolli - se alegra quitsiirollifioru - estaré

alegre, contento 6óun quitsiir61ii - me alegro de su mala fostuna tsirollrdsa iin - 61

está alegre jaxomGú tsiirólii .-

tiene el corazón contento

tsiíyina - acarahuasd (pez) tsiiyiná (pl.)

tsiixo - hongo, callampa tsíi / tsiija (~1.1

tsijfín / tsijíínjin - sangre

tsiAfgnho~fe - vena; raíz tsiñinhonfg / tsigíín / tsizlljin (pl.) tsiaffnhonhco - rafz

gruesa tsifiinhonhcón ( p l . ) tyatsifi<íjin - sus

rafces muy delgadas

tsipSxatya - arco de flecha; palito

tsipoxatya ( p l . )

tsiraahfu 11 - agitar la lengua (fuego o vfbora)

jgtsiraahfu - 61 lame tsiroóhcho 11 - saludar

fía játsiro6hcho - lo daluda

tsirb6hchoxa - alabanza; saludo

tsíroohshomfixoh - alegrca tsiroohshomGxoh joxábxara - 61 siente

qlegrfs

tsiroojin 1 - regocijarse jbátsiroojinhfna - se

regocijaron

tsivooxo - afrecho de yuca (lo que queda en el cedazo)

tsofiivl I - resbalarse; deslizarse

jatsofiivi - se desliza tsofffvihxa jahoohahsha

/ jatsofiivfhxa - resbal6 y se cay6

tsoiinvÓcoh - oscuridad

tsojoohu I - nublar tyatsojoohu - se nubla tyatsojoh6hxa - se nubló tyatsS6jo - esta

nublando tsojóhuhxa - nubes negros

t s o 1 4 6 t s o

I t s o n h o n t y u 1 - moverse

j á t s o n h o n t y u - s e mueve

t s o i i ó ó h o f e - b e j u c o , t¿irniehS

t so f iohofgn ( p l . )

t s o i i o o c o - t r a m p a p a r a c o g e s p e c e s ; t a p a j e

t s o f i a o j a ( p l . )

t sof iooxo I - e s t r e c h a r ; a t a l a y a r

t s o o f i 11 - L u s t r a r ; f r o t a r t y a ~ á t s o o f i - l o l u s t r a t y a j a t s o f i x a - l o l u s t r ó

t s ó ó h b u - v u e l t a d e l r f o t y a t sÓ6hbu - s u v u e l t a

tsoonhmu Il - j a l + a r ; s a c a r ; s a l i r

t y a j á t soonhmu - l o saca j á t s o n h m a a v i - s a l e t s o n h m á á v i h x a - s a l i d a ;

s a l i e n d o

t s o o n h ñ o 11 - _ b e s a r ; c h u p a s fía já tsoonhñÓfia - l o b e s ó

t s o o r a 11 - f r o t a r ; p i n t a r t y a j a t s o o r a - l o f r o t a t s o r a x a x o - una c a s a

p i n t a d a

t s ó ó r o v i / t s 6 ó r o v i c o - r u i s e ñ o r ( ~ á j a r o )

t s ó ó r o v i ~ o n h / t s Ó 6 r o v i h ( ~ 1 . 1

t s o o u n 11 - f r o t a r t y a j a t s o o f i n x a - l o f r o t ó

t s o o v e I - a p r e s u r a r s e

j á t s o o v e - s e a p r e s u r a (mueve r á p i d o de u n l u g a r a o t r o )

j á t s o v e e m á i - s e a p r e s u r a

t s o o v e j6adyuh - i t r a b a j a p r e s t o !

t sov6horáhmu - d e p r e s t o j a t s o v e e m á h s h a - s e

a p r e s u r ó

t s ó r a a x o - r a t o n c i t o t s ó r a a - ( p l . )

t s o r ó b f u c o - g o l o n d r i n a ( p á j a r o )

t s o r ó ó f u h ( p l , )

t s ó r o o n - mendrugos ( p e d a z o s d e una c o s a s e c a )

t s ó t s o o f i a - e s p e c i e d e p e z t s ó t s o o ( p l , )

t s o v a a h c a - t e l a ; v e s t i d o t s o v a á h f i h t y a - c i n t a t sovaf in - ( p l . )

t s o v á á h t y a - ZZanchama, ojB ( 6 r b o l cuyo c o r t e z a s i r v e p a r a h a c e r r o p a )

t s a v a h t y t n ( p l . )

t y a 14 7 t y a

t y a a f o c h á - p u e r t a

t y a - l o ( p r o n o m b r e p e r s o n a l )

t y a ~ á t y o o v o - l o m e z c l a

t y a - (SD) - e s e t y á á x o j á á h a a n - e s t 6 n

e n e s a c a s a t y á á 8 a - e s e d i a t y a a x o - e s a c a s a ( i n d i -

c á n d o l a t y a t y ó ó f o - e s e l a p i z

t y a - (SD) - d y u h - c a d a a l a v e z

t y a a r ó d y u h - c a d a p l a n t a a & a v e z

t y a a ñ á t y u h - c a d a d l a o c a d a & b o l

t y a t y o f 6 a y u h - c a d a l á p i z a l a v e z

t y a - ( S D ) - dyumah - uno p o r u n o ; uno a l a v e z

t ~ a a m á r u r n a h / t yaa f i á tyu rnah - uno p o r

uno ( h o m b r e s ) t y a t y ó s u m a h - u n a p o s u n a

( m a z o r c a s ) t y a a v 6 y i m a h - uno p o s uno

( l i b r o s ) t ~ a a r ó d y u r n a h - u n a p o r

u n a ( p l a n t a s ) t y a x a ñ 6 r u m a h - de c u a n d o

e n c u a n d o tyavocÓdyumah - u n a p o r

u n a (moneda o p a s t i l l a s )

1 t y a - (SD) mah - uno t y a h i i f i á m a h - uno tyaa%&rnah - u n o tyaavf imah - uno t y a t y o o f ó m a h - uno tyaafíÓmah - uno

( c a d a uno de e s t o s d e s c r i b e a l g o c o n t a n d o e n u n o )

tyááhba - n a d a mas ; t a n t o t y & á h b a d y o c o - t a n t a s

m u j e r e s , n a d a más que muj e r e s

t y á 6 h b a t y a n - h a y t a n t o s j 6 y i t y á á h b a m a - n o más;

n a d a mas

t y a a h b á m a - b a s t a n t e t y a a h b d % a j á á n c h o b u c o o l l o j 6 u u h y á j6dyuurohGna 6 - b a s t a n t e s

c u e n t o s v e r d a d e r o s l e s e n s e ñ 6

t y a a n - a l l í t y a a n j á h a a n - a l l f

e s t á t y a a n h j ' á j aan - a l l f s e

v a t y á á n c o - d e allf tyaaniiomÓ - d e a l l í , d e

e s e l u g a r tyá&niioma - a l l l no m á s l tyáánf iomah ñanúú! -

i p ó n g a l o a l l l no más!

t y a a n h t y a 1 - g o l p e a r ( c o n h a c h a , m a r t i l l o o p a l o )

t y a j á t y a a n h t y á h x a - Lo g o l p e ó

l t y a a r o - c a n d e l a ; f u e g o

t y a a s a II - b a j a r t y a j á t y a a s a - l o baja j á t y a s a a v u - s e b a j a

I t y a a s a h - a l g u n o s

t y a a u - a r r o y o ; y10 t y a a á j i n ( ~ 1 . ) t y a a u o h f ó x o - r f o

a r r i b a t y a a u o h f o x o d y u n á j u n h -

c a b e c e r a d e l r f o

l t y á á v o - b o s q u e t y a a v o y l f n a - b o s q u e

t y a a y o j a m a h - j u n t o s ; a l a v e z

t y a c ó ó c h a - p u e r t o

t y a f ó ó r o - p luma

tyafGÚdyo - machirnango ( P ) ( á r b o l ) ( d e l a c o r t e z a s e h a c e n c a n a s t a s p o c o d u r a b l e s )

t y a h - 6 s a ; - s e t y a h f u u r 6 - como é s e t y a h f u f i c o h - e s a ( e s a

p a r t e ) monhto t y á h c a a n - e s o

l e s d i g o ( a U d s . )

t y a h f f i f i l o r o h - c i n c o

t y a m á á n h i n - m o n t e ; b o d q u e ; i r a l mon te

j á á t y a z á á n h i n h i n - a n d a n p o r e l mon te muchas v e c e s

j á á t y a f i a n h i n h t á n a - s e f u e r o n a l m o n t e

J á t y a E a a n h f i n - 61 a n d a p o r e l mon te

tya f ioon - a l l á t y a z o o n a a n h t s i - l o s

que e s t á n a l l á t y a s ó n ñ a j á h a a j i - v i e n e

d e a l l á t y a m o o n h j 6 j a a n - s e v a

a l l á t y a i i o o n i a - p o r a l l á tyamóónf ia - d e a l l á

t y a n / t y a n j u n - 6 s e ; c o n é s e ; d e e s o ; a q u é l ; e l l o

J u a n t y a n - e s d e J u a n t y á & n j u n - d e é s a ; c o n

é s o t y a n j u n h - c o n E s o t y a a n j u n - 6 s e

( m o s t r a n d o ) ; mismo t y á á n j u n Ónjun xon -

e s o q u i e r o

t y a n j a n h - como é s o ; a s { t y a n j a n h jahÚÚnna - h a

d i c h o a s 5

t ya i i6Ónsoh - j u n t o ; d e u n a v e z

t y a i i ó ó n s o h j f i t s o n h m a a v i - 6 1 s a l e d e u n a v e z

t y a r á h f o d y a b o c o - e s p e c i e d e v í b o r a

t y a r a h f o j ú n h t a - c e m e n t e r i o

t y a r á h f o j a á h ña j á á d y a a j ú i i a - l o

e n t e r r a r o n e n u n a tumba

t y a t y a a n f i o - g o r i l a

t y a t y a v Ó ó c o - moneda; p l a t a

t y a t y a v o c ó ( p l .

t y a v 6 6 g a - r i a c h u e l o

tyavÓÓga - l o d a z a l ; c h a r c o ; b a r r o

t y a v o y l f n a - b o s q u e t y a a v o y í n a ( p l . 1

t y a v ú f i r o - a l t u r a ; l o m a ; c o l i n a

t y a v u r ó n ( p l . )

t y Ó h c o t i h o h f o - e s p e c i e d e c u l e b r a ; f a n t a s m a d e l mon te

t y o h f o o v o 11 - p e r f o r a r ( h a c e r h u e c o s c o n c l a v o o a l g o p u n t i a g u d o )

t y o h o o c o - t a b a c o t y o h o o y a - t a b a c o 1 ( p l a n t a )

t y o h o o v u - h o j a d e t a b a c o ; p a p e l ; l i b r o

t y o h o o j u h x o r á s h i d s a - p i p a

t y o h 6 v u h x o - e s c u e l a

tyÓhtyaama - g u s a n o comes- t i b l e que v i v e e n l o s t r o n c o s de a l g u n o s á r b o l e s

t y 6 h t y a a ( p l . )

t y o J 6 6 n / t y o j á a n j a n - h i e r b a

t y o j á á n y i n a - h i e r b a t y o j á á n h a v o - p a j o n a l

t y o j á á n x o - t i g r e n e g r o

th -on jbnhonhco - l á t i g o , r e j o (C), a z o t e

t y o n j a n h o n h c ó n ( p l . )

t y o i a a j á 8 i - t o d a r a l z t u b e r o s a

t y o o b u 11 t r . - d e s t e t a r , desmamar

1 i n t r . - a y u n a r ñ a j á t y o o b u - l o d e s t e t a ñ a j 6 t y o b f i x a - l o d e s t e t ó j á t y o o b u - a y u n a tyóbuuma - e l que a y u n a t y ó b u u c o - l a q u e a y u n a t y o b c f i h x a - a y u n o

tyo .ofo 11 - e n v o l v e r t y a j á t y o o f o - l o

e n v u e l v e t y a j a t y o f b x a - l o

e n v o l v i ó

t y o o f o - n a r i z j 6 t y o o f o - s u n a r i z

) t y o o h s a 11 - a p a g a r ; o l v i d a r

t y a j á t y o o h s a - l o a p a g a i x ~ m u x ó t y a t y o h s a oon! -

i n o 10 o l v i d e !

t y o o h s o III - a p a g a r ; o l v i d a r

mónxomuxó t y a t y o o h s o í i a - Uds. l o o l v i d a r o n

t y o o h t y o 1 - g o l p e a r r e p e - t i d a m e n t e ; m a r t i l l a r ; g o l p e a r a - l g o e n e l r f o

t y a j á t y o o h t y o - l o g o l p e a

t y o o j u 1 - c o l g a r t y a j á t y o o ~ u - l o c u e l g a

t y o o n 11 ( b ) - b o r r a r ; limpiar

t y a j á t y o o n - l o borra t y a Ja tyÓÓnxa - l o b o r r ó

t y 6 6 n a - b o n i t o t y o n á h t s o v a á h c a - un

b o n i t o v e s t i d o t y o ó n a i i n - e l l a e s

b o n i t a

t y o o n h 1 ( b ) - r e v e n t a r á t y a v a J Ó n h t o j á t y o o n -

é1 r e v i e n t a e l h u e v o de l a g a l l i n a

t y a j a t y 6 Ó n h x a - l o r e v e n t ó

t y o o n h f o 11 - i n y e c t a r ; p u n z a r

¡la j 6 t y o o n h f o - l o i n y e c t a

t y ó ó n h f u y a / tyÓÓnhfu - e s p e c i e de p á j a r o

tyÓÓnhfu;onh / t y ó ó n h f u h l ( ~ 1 . 1

1 t y o o n h u n 1 - r e v e n t a r s e t y á t y o o n h u n - s e r e v i e n t a

t y o o n j a n - d a n t a , sachavaca (P), tapir

t sÓÓnjanf ionh ( p l . )

t y o 1 5 0 u h t

I t y o o n u 1 - v o l v e r

t y a j á t y o o n u - l o v u e l v e jamufinh j á t p o n a a h i n - s e

v u e l v e a t r d s

t y 6 6 r a - e s p e c i e d e l o r o ; b o l s a

ty6Órafionh ( ~ 1 . )

t y o o r o - e s p e c i e de s a p o tyooróf lonh í p l . )

t y o o r u 1 - t o r c e r s o g a g r u e s a

t y a j á t y o o r u - l o t u e r c e

t y o o s o II - c o g e r t y a j a t y o s Ó x a - 10 c o g i 6

( f r u t a )

tyÓÓtya - l a r v a c o m e s t i b l e

t y o o u 1 - e n f e r m a r s e j á t y o o u - e s t á enfe rmo t y o o u n a h maami jaánf ia -

l a m u j e r e n f e r m a s e f u e t y ó u u h t a - e n f e r m o s

t y o o v o 1 - m e z c l a r ( u n a c o s a con l a s manos o t i e r r a con l o s p i e s )

t y 6 6 v o - t u r b i o t y 6 6 v o t y a n - e s t u r b i o

( r í o )

t y ó r a a x o - e s p e c i e de l a g a r t i j a

t y á r a a / t y ó r a a j a ( p l . )

t y o r o o h o - c u l e b r a s no v e n e n o s a s

tyor66hof ionh ( p l . ) á á y a h o JunhBó6ntyo oxó6iiaho t y ó h c o t i o h f o Ghtooho x ó ó d s o j o h o

t y o r o o h x o - c l a s e d e t r a m p a ( p a r a p e s c a r ) , t a p a j e

tyoróhxofionh ( p l . )

t y o s o o n / t y o r o o n j u n - y a r i p a (c), pona, cas hapona ( P

t y o r o o d y o - t r o n c o de pona

t y o r o o h c a - t r o n c o d e pona machacada

t y o r o h c á n (pl . ) t y o r o o b i - p e d a z o d e

pona l a r g o ( p a r a e l p i s o )

t y o r 6 6 n r n i h i - a r b o l e d a

t y o s o o j o 1 - a r r a n c a r ( r a i . c e s o r a m i t a s )

t y a j á t y o s o o j o - l o a r r a n c a

u d s á h i c o - m a d r i n a

udsama 111 - d e s e a r t y á j u n s á h m u cGGdsamaBo - e s o d e s e o

u d s ó n h a n t s i - c a r n e d e l e s p i n a z o

jahudsóónhunfia - s u e s p i n a z o

J a h u d s o n h a n v f f c a - s u e s p i n a z o

u f á á h y o - l u z ; i l u m i n a c i 6 n ; g l o r i a

u h t a a x á c o - h i j a s t r a o a l g u n a c r i a d a

j 6 h u h t a a x á c o - s u ' h i j a s t r a

u h t 1 5 1 u n t

f i h t o o c o - e s p e c i e d e g u s a n o que come s h i r i n g a

f i h t o o h t a / u h t o c ó n ( ~ 1 . 1

u h t o o g a - v e n e n o ; b i l i s

Gh tooho - e s p e c i e d e c u l e b r a

Gh tooho8onh / u h t o h ó n ( p l .

u h t o o l l a - j e b e , ~ h i r i n g a ( á r b o l )

u h t o o h t a / u h t o l l á n ( ~ 1 . 1 u h t o h t a dyoGGhxa - j e b e

s e c a d o a l humo

Ú h t o o t y a - e s p e c i e d e p e z 6 h t o o ( p l . )

* , . u h t y Ó d y u n a c o - mojojdis ( c )

s u r i ( P ) ( l a r v a comes- tible )

u h t y ó d y u n a h ( ~ 1 . )

u h x a á b i f i - m e ñ i q u e

uhxgarna - m e n o r ; he rmano menor

j a h u h x á á n c o - s u he rmana menor

u h x a h o t G s s (~1.)

uhxamó - f i n

uhxÓ6ya - guan8oeo ( c ) , Leche c a s p i ( P ) ( á r b o l )

uhy6Ó - p i e ; p a t a jáhuhyÓÓ - s u p i e j á h u h y 6 6 g a - s u p i e j á h u h y 6 Ó b i # i - d e d o d e

s u p i e j á h u h y ó b u c a - s u z a p a t o j 6 h u h y Ó Ó h f i h t y a - s u s

m e d i a s 1

uhyoohxó - c i u d a d ; I q u i t o s ; f o n d o

uhyoohxom6 - e s t e ; o r i e n t e ; ( p u n t o c a r d i n a l )

uhyÓ6vu 11 - patear t y á cuhyÓÓvu - e s t o y

p a t e á n ü o l o

fiiiooncho - p a n a l de a b e j a s Gfioonju / uf ióbnya ju -

m i e l fimooncho nuuma - a b e ~ Ó n Gtiiooncho num6 ( ~ 1 . 1

un6 - y ( c o n j u n c i á n de c l a u s u l a s )

una mufinh - y d e s p u é s uná tumah - y como e s o u n a t y o - y a l l i u n a t y o h - y m i e n t r a s

a l l f u n a t y ó h i m a - y e s e

( h o m b r e ) u n a t y o j b n - y c o n e s o ; y

1 u n a t y o r ó - y s i e s o ungxon - y p o r e s o ;

i e n t o n c e s u n a d y á i - p e r o

Gnah - i n t e r r o g a t i v o que i n d i c a que l a r e s p u e s - t a s e r a s i o no

u n o n h x a t s 5 f v o - cama

u n o o n c á h u 1 - c e r r a r l o s o j o s

j 6 h u n o o n c á h u - 81 c i e r r a l o s o j o s

unoonhcho - t r a m p a p a r a p e S c a r , t u p a j e

u n o o n h s a ( p l . )

unoonhfio - t u b é r c u l o s i l v e s t r e

unonhgó (pl .)

u n o o n t y á h o - dormE7.Ón u n b 6 n t y a i i n - é l e s

dormiiión

u n t s a a m a II - b o t a s muchas c o s a s

uiia 1 5 2 u r o

u f i a a t u - n i e t o j a h u i i a a t u - s u n i e t o j ahu i iaa t f i co - s u n i e t a j áhu i ia tGtoh ( p l . 1

ufioon - q u i e t o

uiioonfióvu 1 - a q u i e t a r s e j6huiiooniiÓvu - s e a q u i e t a

u r á n a j i i n m a - c a d á v e r

u r á nuu ( U ) - m o r i r u s á janGGxa - s e m u r i ó u r á Íia janfifi ta - l o mata

u r a a d y o 111 - r e c h a z a r t y a j a h u r á á d y o - l o

r e c h a z a

u r a h f o m a h t s f - m a l e a n t e , l o s que h a c e n dafío ( g e n t e , a n i m a l e s , c o s a s ) ; l o s que no s a l u d a n ; p e c a d o r e s

u r a h t y ó h s h i d s a - p e c a d o u r a m a h t y o h s h f d s a ( p l . )

u r a h t y o n ó - p e c a d o s t i e r r a m a l a

u r a m a h t y ó j a ñ i - c o s a s m a l a s

urof$dyahmu - s i e m p r e u rofádyahmu j a h g á n h i n h -

s i e m p r e e x i s t e ; v i d a e t e r n a

u r o f 6 a a j i y í í f i i - nunca v i e n e

u u r o buh a a j i y f f i i Óhu - nunca v i e n e e l hombre

u u r o buh a a j i y f ñ i oohu - e l hombre no v i e n e mafíana

u r o o h f a t í - i z q u i e r d a j á h u r o o h f a t í - s u

i z q u i e r d a t y 6 h u r o o h f u c á - r e v é s d e

un v e s t i d o t e j i d o

urÓÓhyavo - a x i l a ; s o b a c o j6hurÓÓhyavo - a x i l a

u r o o j o 11 - e s p e r a r Aa j á h u r o o j o - l o e s p e r a

u roogun - v i e j o u r o o c a - v e s t i d o v i e j o u r o o f u - t i p i t f v i e j o u r 6 ó v u c a - z a p a t o v i e j o

u r ó ó j u n - t í o (he rmano d e s u p a d r e )

j&hurÓ6njun - s u t f o j áhurÓnjunm6toh (~1.)

u r ó ó r a 111 - c o n t e n e r s e ; d e t e n e r ; p a r a r

jánuui ia j d h u r 6 Ó r a - s e c o n t i e n e d e t e m b l a r

j á h u r o o r á h s h a - ~ a r Ó j&&huroorah:hxa - s e

d e t u v i e r o n

u r 6 Ó t a 13 - a g a r r a r ; tomar ña j á h u r ó ó t a - l o a g a r r a u r ó t a x a - a g a r r a d o ;

r e c l u t a

u r S x a t u - a t a r r a y a , t a r r a f a ( P ) ( r e d )

u r o x a t d j i n (~1.1

u t Y 1 5 3 uun

u t y a a h f u 11 - l a m e r ; p a l a d e a r

t y a J á h u t y a a h f u - l o lame

u u / aa- / a a j i 111 ( b ) - v e n i r t j a y i oon Gfih! - l a h o r a ,

venga! j á h a a j i y i - 6 1 v e n d r á l b a h fifihtyo oon! - [ n o

venga a q u l ! j a h ú ú d s a j o - s u camino

( p r e l que v i e n e )

uuca / u c á / u u c d j a - e l l a s ( f . d . )

u u c á j a h , u u c á j a - a e l l a ? ; p a r a e l l a s

moiiá&hfío u c á á ~ a - s o n d o s miembros ( f ) d e _ l a f a m i l i a moiiáánhfio

uuco - e l l a mofi&ánh%o uuco GGnna -

e l l a e r a u n a d e _ L a f a m i l i a rnoiiáánhño

GGdsah - madre ; mamá j ahúf idsah - s u madre ; s u

mamá

u u f a 11 - a l u m b r a r ; i l u m i n a r ; b r i l l a r

t y a j á h u u f a - 10 b r i l l a t $ a a r o b o r 6 n t ~ á h u f a a - ' v á h i h - e n c i e n d a e l

f u e g o que alumbre

u u h t a a - h i j a j g h u u h t a - s u h i j a j á h u h t a a x á c o - S U

h i j a s t r a x o h s a a x á c o - m i h i j a s t r a j á h u h t á l l a h - s u s h i j a s

u u h t o - a b u e l o j á h u u h t o - s u a b u e l o

uuhxa 1 - t e r m i n a r ; a c a b a r t y a j áhuuhxa - l o t e r m i n a t y a h u u h x g / t ~ a h u u h x a m ó - s u t e r m i n a c i ó n ; s u

f i n ; s u r e m a t e

uuhxo 1 - r e ñ i r ; r e g a f i a r ; r e p r e n d e r

iía j áhuuhxo - 10 r i ñ e j á h u u h x o d y a y i - v a a

r e g a ñ a r

uuhya - l o s ; las; L e s ; e l l o s ; e l l a s

u u h y a r o j a h - con e l l o s

uuhyo 1 - empezar ; comenzar

t y a 3áhuuhyo - l o comienza

uhyoohxo - e l f o n d o d e ; I q u i t o s ; c i u d a d

uuhyobuca 1 - e s t a con z a p a t o s ; c a l z a r l a s b o t a s

jahf iúhyobuca - e s t á con z a p a t o s ; c a l z a l a s b o t c s

ña j ahuhyobucahxa - l o c a l z 6

uuma - 61,. moiiáánhfio uufia - él e s

un miembro d e l a f a m i l i a moiii%bnh?io

uuiia / umá- / uuf ia ja - e l l o s (m.d.)

uumájah - a e l l o s ; p a r a e l l o s . .

moiiáánhfio umáája - son dos miembros d e _ l a f a m i l i a mofiáánhño

uumajah j áhooxo - come con e l l o s (m.d. )

uumo 11 - s u m e r g i r com- p l e t a m e n t e

t y a jahuumo - 10 sumerge

uun / a a n 1 - d e c i r t y a n j a n h j á h a a n - 61

d i c e a s 5 t y a n j a n h j a h u u n h t y á ñ a -

d e c i a a s < l t y a n j a n h f icnhtyo oon! -

¡no d i g a s así! t yan j anh j f ihaanch i -

d i r á así

uun 1 5

i t y a n j a n h uuhya bbnh! - ¡ d i g a l e s as<!

uun / a a n 1 - e s t a r ; s e r ; v i v i r

b á jahÚ6chxa - e s t u v o aqu f

f o n j u n j á h a a n j i n - e s t á b i e n , v i v e b i e n

f o n j u n j a h á á n h i n h - p a r a que v i v i r b i e n , f e l i z

uunco - e s p e c i e d e gusano u u n h t a ( p l . )

uunnaf í ico - d e p a r t e , a l l a d o d e

xáhuunnaf t ico j á h a a n - 6 1 está d e nuestra par te

uunnah - a ; donde j ahuunnah j a h a a j f f i a -

v i n o a $1

uunnafioaá - d e p a r t e ; p o r p a r t e

jahuunnaf ioaá ña j agohxaaxá i i a - d e s u

p a r t e le p r e g u n t 6

uunnÓÓcho - g a l l i n a z o ( a v e ) G6nno (p l . )

uunon 1 - d o r m i r j ahuunon - duerme

uunpofia - una c l a s e d e veneno pa ra p e s c a r ( c o m p u e s t o d e l a p l a n t a huaca , p i j u a y o y a j í ;

uunpofiáhcojo - b o l a g r a n d e d e uunpÓZa

u u n t s a / i i n t s a 1 - b o t a r muchas c o s a s

u u r a - e s p e c i e de s a p o u u r á z o n h ( p l . )

4 uva

u r a m a h t s í d y u u s a - g e n t e mala

u u r a j anúdxa / d d r a f o J á n a a - s e ha compor tado

m a l u r 6 ganG6xa - f a l l e c i ó

66x6 - b o c a d e l r f o t y a a u b b r 6 / uuramó -

b o c a d e l r í o

ÚGrañih - c u a l q u i e r a ; de r e p e n t e

u u r o - mafiana u u r o báh - algún d f a uuromó f u r B B n j i n -

p a s a d o mañana

u u r o 11 - p e s c a r o c a z a r con r e d

j a h u u r 6 x a - p e s c 6 con r e d

u r d x a t u - a t a r r a y a , t a r r a f a ( P )

úfiro - amargo GGro t y a n - e s amargo

GGsa; já6-; j a r i (DI - e l l o s ; e l l a s

u u s á h - a e l l o s ; p a r a e l l o s

t o x 6 6 l l a ÚÚsa - e l l o s s o n miembros de l a f a m i l i a t o x ó 6 l i a

uuváhyo - r e l á m p a g o

uuxo v a c a ; venado GxofSonh ( p l . ) uuxo moniioo - l e c h e d e

l a v a c a

G v a a j a - h o n g o s , o r e j a de p a l o ( C )

uváávoco - t i g r i l l o

66ra - f e o ; malo Gfira t y a n - e s malo j á h u r a a h t u - s e malo.gra u u s a h j á n a a - h a c e m a l

uvaaxaco - e s p e c i e d e p e z a b u n d a n t e e n el v e r a n o

uvaaxah ( p l . )

v e h t y á a v o c o - r e d e c i l l a e s p e c i a l p a r a c o g e r p e c e c i t o s

I

uva 1 5 5

u v á á x a r o - e s p e c i e d e p l á t a n o muy s u a v e

Gvaaxo - r a y a ( p e z ) úvaa ( p l . )

uvÓ6hsa - g r u p o i d i o m á t i c o o c a i n a s

uv6Óncho - u n a m u j e r de e s e g r u p o

uvÓÓnme - un hombre d e e s e g r u p o

ux6Ódyambpoco - emblema; e s c u d o ; d i b u j o en l a c a r a

iix6Ódyo - e s p e c i e d e á r b o l

Gxooveco - corazón r o j o ( c ) , palo sangre ( P ) ( á r b o l ) (madera d u r a d e c o l o r r o j o )

v e l a h c ó n a - c i r i o

x a a

d i u r n o vovoruná ( p l . )

v u c a r á a b o j o - b a t á n p a r a m o l e r l a y u c a

x x a a 11 ( b ) - v e r ; h a l l a r

t y a j á x a a - l o v e t y a j a x á á x a - l o v i o

xáfima - s a b r o s o ( r f c o ) ; d e l i c i o s o

xB6ma t y a n - e s r i c o x a a m á h ' d y a r o o h s o -

p l a n t a s o l o r o s a s xamááfo i i n - €1 e s

amable xááma c a x á á x a r a - e s t o y

gozando; e s t o y f e l i z ; g o z o s o

oxdóxa xááma - l a comida e s s a b r o s a

xaafion 111 - r e c o b r a r d e l rlo

t y a jáxaamon - l o r e c o b r a

tyáxaAionhfnhxa - s e h u n d i ó

venhvedy6ávojo - a b a n i c o

v i r í f t i h o - c i e m p i é s

vovósuna / b o v ó r u n a - e s p e c i e de p á j a r o

x a a n a / ai iuunsa x a n a a - f r u t o , p r o d u c t o de Las v e g e t a l e s que s i g u e a l a f l o r y c o n t i e n e l a s e m i l l a

t y a x a n a a / t y f i x a n a a j u n - s u s f r u t a s

xaana 111 - p r o d u c i r o d a r f r u t o s

t y a x á á n a h i n - d a f r u t o t y á x a a n a - e s t á con

f r u t o t y a x a n 6 h s h a - T r u c t i f i c d

x a a 1 5 6 x a z

x a a n h t i 1 - a t i s b a r ; m i r a r p o r un r a t o , mirar de r a t o en r a t o

j f i x a a n h t i - 61 a t i s b a xo j á x a a n h t i - m e a t i s b a

x a a t u 1 - d e s p e r t a r s e j á x a a t u - s e d e s p i e r t a

x g á t y o - usa; g a r r a ; z a r p a j a x á á t y o - s u ufía j a x 6 6 - s u s ufias

xaavo 11 - j u n t a r ; r e u n i r uuhya j g x a a v o - l e s j u n t a

' j ááxavoovu - s e j u n t a n

x a a x a II - o s r t y a j á x a a x a - l o oye tya j a x a x & x a - 10 oyó x a x á t s i / x a x a t s l - l o s

que oyen

x á á x a 11 - e n t e n d e r t y a j a x á a x a - 10 e n t i e n d e t y a j a x a x á x a - l o

e n t e n d i ó x á á x a t s i - l o s que

e n t i e n d e n

xaayo 1 - c o r t a r ; des- menuzar ( c o r t á n d o l o )

t y a j á x a a y o - l o c o r t a ( u n a v e z )

t y a j6xayoohco - Lo c o r t a ( d o s o t r e s v e c e s ) ; l o a c u c h i l l a

t y a j á x a y o o b 6 r a - 1 0

desmenuza

x a c a / xac- - n o s o t r a s ; n o s ( f . d . )

x a c a c á á u - e s c u p i m o s ( f . d . 1

xacddu - sub imos ( f . d . ) x a c a j á x a a - n o s ( f . d . )

ve

x a h i i c o , x a h i i m a - a q u e l xíiGsa - a q u e l l o s

x a h Ó ~ o II - p r e s a g i a r , t e n e r p r e s a g i o

j áxahóf io tyu - p r e s a g i a

xah66fíoxa - m a l e f i c i o ; mal a g ü e r o

xáxahoofiÓxa - n u e s t r o m a l e f i c i o

x a a j o jáxahoflóxa - nos pone m a l e f i c i o ; n o s s e ~ a l 6 o p r e d i j o , d e a l g o mal

xáhooma - e l que p r e s a g i a

x á h t y o d y o - e s p e c i e de d r b o l s i l v e s t r e

x á h t y o o h x o - f r u t a de e s t e á r b o l

x a h u u n f o 11 - c u c h i c h e a r dyooma ufiá x a h u u n f o -

e s t á n c u c h i c h e a n d o uno a l o t r o

x a j i n n ó - s i l e n c i o x a j i n f i o t y d h a a n - queda

s i l e n c i o

x a j o / x a - n o s o t r o s ; n o s [mks d e d o s )

x a j o h - a n o s o t r o s ; p a r a n o s o t r o s

x a a j o j g x a a - n o s ve fia x á x a a - l o vemos l x a a j o dyurón! -

i ensgf ianos !

x a l l i i b i 1 - a p a r e c e r j á x a l l i i b i - a p a r e c e

xamfiáfo - amable xamááfo i i n - él e s

xamááro 111 - q u e r e r , d e s e a r

l l n j a n j axamááro - l e q u i e r e a é1

t y a j axamááro - l e g u s t a (piensa que e s b o n i t o )

1 xaCoonh8a 1 - s u m e r g i r

x am 157 xob

m

ña jáxamoonhaa - lo sumerge

jaxamoonh#btyu - sumerge j axafrioonhfiat yahfna -

estaba sumergiendo. varias veces

xafi66nma - duefio; habitante xafió6nco - duefia xafóntysh (pl.) uhyoohxo xamóntyah -

dueños o habitantes en el occidente, ciudad

xaraaco - espejo xaraa ( p l . )

xar66ga - bonito; lindo; bello

xar66ga tyan - es linao xarogáh tsovaáhca - un

vestido bonito

xavah xávah - sonido de agua que está hirviendo

xavi- - pequeiío xaviihfihtyah - cinta o

banda angosta xaviibih tyáhaan - es

un papel pequeño

xaviin - bebé; nifio xavffnjinhta - dos nifios javiiráma (pl. )

xavlinjinfió - juventud jáxaviinjinii6ráhmu -

desde su infancia

xavin6 - nunca xavin6 tyóhsoñi - nunca

s e apaga; nunca se olvida

xavinh - poco xavinh xojtáji - dame

un poco

xavoovu 1 - juntarse; reunirse

chff j&áxavoovu - todos se juntan

xavoovdnahtsi - reunión xaxaajo 11 - escuchar

ña jáxaxaajo - lo escucha

xaxaavuta IJ - burlar; remedar

xóóun jaxaxaavutáxa - me remedó

íínjan jaxááxavutaño - se burla de 61

xaxaru 1 - sentir; amar; recordar

fánjun caxaxaaráhi - me siento bien

xaama jááxaxaarahfna - estaban alegres

tsirohshomuxoh jáxa- xaarahi - se siente

contento, gozoso Ix66unmah xáxaarahi! -

ihágame caso! Ixódunmah xááxaru! -

irecubrdeme! ifnjanh jaxááxara - Lo

ama (recordándole de lejos)

xaxátyo - obediente xaxityo iin - 61 es

obediente xaxatyohtyóhico - la

que es obediente

xíl - 6se (allá o de mucho tiempo )

xff tyan - es ése xiin fo - ésa (descono-

cido) xfínjan ah6hsha - Ese

llamó

xo - me (objeto); nosotros (m.d. ) (sujeto)

xo j6jaaji - me da ña xóxaa - Lo vemos

(m.d, )

xoba nuu - fastidiar; molestar; oponerse

xoba ña jan6áfíifio - está fastidiandole

xob 1 5 8 xolii

xoba j á h o n h ú 6 n t a i - s e opone ; s e m u e s t r a c o n t r a r i o

xobááho T I t r . , 111 i n t r . - p e d i r ; r o g a r ; s u p l i c a r

ña j á x o b a á h o - l e r u e g a J á x o b 6 6 h o i - 61 r u e g a

x o b i i h a - a n t o r c h a ; t e a

x o b f f h a d s a - f ó s f o r o s x o b i h a d s á n ( p l . ) x o b f f o t y o - p a q u e t e d e

f 6 s f o r o s x o b i i t y o - c a n d e l a ; t i z 6 n x o b i t y o f o - un f ó s f o r o

x o b i i h i - l a n c h a

x o d s f h - p o r c i e r t o

x ó f i i r o - malz ( p l a n t a ) x 6 f i i t y o - mazorca x Ó f i i r a _ - c a n a s t a d e mafz x o f í í v i ñ i - un g r a n o d e

maf z x o f f f v i n a - t u s a x ó f i i / x ó f i i j a ( p l . )

xohá - y a r e ( j u g o de y u c a b r a v a )

x o h á a h t y o - l a o l l a en l o que c o c i n a y a r e

x o h á á h f u - e x p r i m i d o r ; t i p i t í .

x o h a h f u s a / x o h a h f á j i n ( ~ 1 . 1

c o r t e z a e s a p a r e n t e p a r a h a c e r t , i p i t f s

x o h a h t y á n ( p l . )

xoháhona - t a p a j e ( t r a m p a )

x o l l a a c o - e s p e c i e d e r a n a x o Z l a ( p l . )

xomudyán - c l a r a m e n t e xomudyán t y g x a a l l i -

e s t r a n s p a r e n t e xomudyán j 6 h u u d s a h t á j i n h J a f u u r a - 6 1 c l a r a m e n t e

s e p a r e c e a s u mamá xomudyah Aa caxá6fiufio -

e s t o y v i é n d o l e c l a r a - m e n t e

xomúb - a d e n t r o ; i n t e r i o r jáxomGb - s u i n t e r i o r

xomG6monti - c o r a z ó n j á x o m i i f i ~ o n t i - s u

c o r a z S n

xomuuxÓráhmu - v o l u n t a d j6xomuuxÓráhmu n a a j i n h j a j á a n ñ a - p o r s u p r o p i a

v o l u n t a d s e f u e

xomuxo - d e m a s i a d o xomuxo j á h o o r a l l i -

j u e g a demas iado xomuxona j a b a a r o i -

g r i t a 1 tyáxooruuxÓ mÓnhaan! -

l t e n g a n c u i d a d o ! Ity6xoomux6 mÓnxSáxara! - l t e n g a n c u i d a d o ! l f i o n j i n h xomuxo 66nh! -

i t e n g a n ánimo!

x o m u x o h y ~ l l i 1 - p e n s a r ; r e c o r d a r

j & x o m u u x o h y 6 l l i - $1 p i e n s a

iia jáxombfixo - l e r e c u e r d a a 6 1

1 i t y a monx6Ómuxodyu! - i r e c u é r d e l o !

x o h 6 6 h t y a - d r b o l cuya I xofiaavir6Óga - d o l o r de b a r r i g a

xon 1 5 9 xoo

xon / xoun - yo; mk xÓ6un - d e mf xooGnh - conmigo; p a r a mí x o o á n j l n h - como yo x ó 6 n j i n - m50 j o h f l r á f i a aanf i i xon - no

s o y f l o j o ( p e r e z o s o )

x o n a a j i n - hamaca; a g u a j e ( ~ 1 . 1

x o n a j í n ( p l . ) o o r u x o n a a j f n - t e l a x a f í a

xonhsaar f ina - comezón d e l p i e o d e l a mano

xonfijoma - e s p e c i e de v f b o r a

xonuuña - canagucho ( c \ , a g u a j e ( P ( p a l m e r a )

xonuuso - a g u a j e ( p e p a ) xonuuho - a g u a j e ( r a c i m o ) x o n a a j i n ( ~ 1 . 1

dknd e hay a g u a j e 8 )

xoi iááht i f lo - l l u v i a y s o l a l a v e r ; l l o v i z n a , garf ia

x o ~ d h t i ñ o - a b r e v a d e r o ; c o l p a d e l o s a n i m a l e s s i l v e s t r e s

xofibbhca - p i e l ; c u e r o ; c o r t e z a

j6xofifiÚhca - s u p i e l

xóñaama - ahumado (carne o p e s c a d o )

x ó ñ a a h t a ( p l . )

xofiócona - o í d o ; d o l o r de o i d o

xoñoon - o r e j a s 1 j áxoñoon - s u s o r e j a s

xoñÓÓnvoco - l ó b u l o xofioontyavÓco - . a r e t e

xo~aaf ia_IT.L - c a r b o n i z a r ty6xof íaa i i áhsha -

c a r b o n i z a

xoEaa tu - m i n i e t o xoñaa t f i co - m i n i e t a

xóAaatyo - c a r b ó n xó#aan ( p i . )

xooa I - r o d e a r ; c e r c a r tyaxoofiumó j á x o o a -

6 1 pone c e r c o xoáhonu - c e r c o

xooba 111 - s a n a r , v i v i r j á x o o b a - e s t á s a n a ;

61 v i v e ñ a j á x o b á 6 h s a - l o c u r a xóbaan t y a n - e s t a c r u d o x6baaiia - 61 que v i v e xóbaaco - l a que v i v e xÓbaacho - una que

r e c i é n s e s a n ó xóbaame - uno que r e c i é n

s e s a n ó

xÓÓdso j o - _ p a v o s i l v e s t r e xÓ6dsojofionh ( p l . )

xÓ6dsojoho - e s p e c i e de c u l e b r a

~ ó ó a s o j o h o ~ o n h ( p l . )

xóóha - t r a m p a ( p a r a c o g e r p e r d i c e s )

xoo 160 xo O

x66ho - d a r comezdn x66ho t y a n - d a comez6n

xoohsa - m i h i j a xohsádyah ( p l . ! x o h s a a x á c o - m i h i j a s t r a j á h u h t a a x 6 c o - s u

h i j a s t r a

x o o h t y o - e s p e c i e d e v e n a d e pequeño

xÓÓhtyoíionh ( p l . )

xoohxu S I - v o m i t a r jfixoohxu - é l v o m i t a x o h x ú b r a - e l v ó m i t o

x o o i 11 - r a s p a r t y a j a x o o i - l o r a s p a

xoon - enc ima d e ; s o b r e d y a v o o j o xoon j á h a a n -

e s t a enc ima d e l a mesa

xoonh 111 ( b ) - p e l a r ; d e s c a s c a r a r ( u n a s o l a c o s a )

t y a j á x o o n h - Lo p e l a

xoonh n a a v i - s a l i r a f a v o r d e ( a y u d a r l e )

j axoonh j á n a a v i - s a l e a f a v o r d e 6 1

xoonhíio - l o m b r i z xoonhsa - ( ~ 1 . 1

x 6 6 n h t u - amargo ( f r u t a v e r d e )

x6Ónhtu t y a n - e s amargo

x o o n h t s i 1 - s a c a r ( l a c a r n e d e l h u e s o )

x o o n j u n 11 - a s e r r a r t y a j axoonjGnxa - Lo

a s e r r 6

xoonmen 111 - d e s c a s c a r a r ( y u c a )

jaxoonménhsha - d e s - cascar6 ( v a r i a s y u c a s )

t y a J á x o o n j i n - Lo d e s c a s c a r a

xoofiu - e x t e r i o r ; a f u e r a ; c u e r p o ; enc ima

Lxooiiu á á n j i n h ? - ¿ e s t á s a f u e r a ?

xoofiu Ú6nh - a f u e r a q u e d a s t e

xoofiuh t y á h a a j i - v a a f u e r a

i tyaxó6i iurama xo dyGGro! - i e x p l í c a m e l o un poco más!

Jaxooiifi - s u c u e r p o jaxoi ibbhca - s u p i e l tyaxooiiumó - s u p a r t e

e x t e r i o r xofiujÓn j & h a a j i - v i e n e

de a f u e r a

xooiiu 11 t r . - e s c o n d e r ; p e r d e r

t y a jáxoofiu - l o e s c o n d e J á x o i i a a v i - s e e s c o n d e t y á x o f i a a v i - s e d e s -

v a n e c e t y a j á á x o f i u t á x a - l o

b o t a r o n , Lo p e r d i e r o n xoiifixaco - l a que e s t á

e s c o n d i d a xoEúiíxaka - e l que e s t á

e s c o n d i d o

xoofia 11 - ahumar d y a j í í h x a jaxÓÓRa - ahuma

l a c a r n e t y a jáxof iáxa - l o ahumó j á x o f i a a v u d s a r 6 , f h n j u n i i n

- s i y a e s t á ahumada, e s t á p r e s e r v a d o

t y a x o ñ a h b n h x a - y a e s t á ahumado

x o o r a 1 - q u i t a r s e l a r o p a ; b a j a r una c o s a

t y a j & x o o r a - l o q u i t a

x o o r o 11 t r . - r a s g a r ; romper

t y a j á x o o r o - l o rompe j á x o r o o v u - rompe u r o o c a xoroovúhxa - e l

v e s t i d o v i e j o s e rompió

xoo 161 Xuu

x ó ó s a - m i f a m i l i a

x o o t s a 1 - d e s g r a n a r t y a j á x o o t s a - l o d e s g r a n a t y a j a x o t s á h x a - l o

d e s g r a n ó

x o o t y o - e s p e c i e de p e r d i z ( a v e s i l v e s t r e )

x o o j a (pl. )

xooun / xon - yo ( v é a s e x o n )

x o o v i 11 - d e s p l u m a r un a v e fía j a x o o v i - l o desp iuma

x o o v i - m i h i j o x o v i i x B - m i h i j a s t r o x o v i i x a i i á t o h ( p l . )

x 6 6 v i - m i L i b r o

x o r á á h y a - s u e g r a j á x o r á á h y a - s u s u e g r a

xorááma - s u e g r o j axorá6ma - s u s u e g r o

xóveedyo - cumaza ( á r b o l ) x d v e e h t o - f r u t o d e

cuma Za xoveen ( ~ i . ) x ó v e e h t y a - p a l i t o

a g u j a d o p a r a a b r i r x ó v e e h t o

XOX- / XO- / X O X O - n o s o t r o s ; nos (m.d.1

Xoxoh - con n o s o t r o s ;

p a r a n o s o t r o s ; de n o s o t r o s (rn.d.1

I x o x o dyurón! iens6f ianos: (m.d . )

t y a xóxaau - l o subimos ( m . a . )

x o y a a t y o - e s p e c i e d e g u s a n o que v i v e con l o s suris

xoyaa ( p l . )

x o y l f h a - b a r b a c o a

x o y i f v i - y a r i p a ( c ) , pona (P)

j o g a h t a x o y f f v i - e l p i s o e s d e huacrapona

xutyafhÓÓ&a - i n d i c a n d o a l c i e l o

x u u r u 11 - f r o t a r t y a j á x u u r u - l o f r o t a

xfifiru - f l a c o xfifiru i i n - 61 e s un

poco f l a c o

xGGsa - é s o s ( l o s que no e s t á n c e r c a )

ACLARAClONES ACERCA DEL ALFABETO OCAINA (DIALECTO UVOHCA)

El alfabeto ortológico consta de veintiséis consonantes y dos series de cinco vocales. Una serie de vocales es carácter oral y otra caracter nasal como ocurre en francés: tya t y 6 j a cuélgalo, tya tyÓnjan lfmpialo.

El acento ortográfico ocaina se semeja al castellano, indicando la silaba o sflabas que llevan la mayor fuerza de voz. Se lee la sflaba que lleva el acento ortográfico ed tono relativamente elevado a las sflabas no acentuadas. Palabras sin acento ortogrdfico se leen con tono de voz relativamente bajo y con acento menguante en la p~imera sflaba: foojo la casa, f66jo tu casa.

Utilizando las letras castellanas que mejor indican La pronunciación de cada vocablo ocaina, el lector pasará de un idioma al otro sin dificultad.

Se presenta a continuación las características especiales de las letras ocainas.

Precedentes a las vocales articuladas al fondo de la boca, estas letras tienen sonidos como si fueran pronunciadas simult6neamente con la letra "w". Tienen en tales casos sonidos semejantes a la "bu" en buey, a la "fu" en fue, a la llmu" en muy, a la "pu" en pueblo, y a la "vu" en vuelo. Ejemplos: bfifisa ellos, faaro una clase de guacamayo, munáhan en seguida, maafiu el nombre, ~Graayi caldo de hojas de yuca, tyohoovu perteneciente a hojas o a papel. Las letras f y se forman bilabialmente. -

Estas dos letras tienen sonidos parecidos al "ti1' e n tierra y al "di" en Dios. El elemento paladial est6 más pronunciadc y más unido con las oclusivas como se encuentra en la "ñ" en cafia: dyaaa la cara, tyaau el rfo.

Estas dos letras tienen sonidos parecidos a la "dz" y la "ts" en los nombres Lodz y Betsabé: tsovaáhca perteneciente a tela, dsovaati un tipo de olla grande.

Esta letra representa una ligera pausa formada por la oclusión de la glotis. Entre vocales la 2 funciona como principio de la sílaba; precedente a consonantes la k funciona como término de La sflaba: oh-ÓÓtya la cola, oh6Óhtya una rama utilizada en danzas.

La J_ se parece algo a una suave "jtt castellana formada por fricción glotal. La 5 se parece a la "3" castellana pronun- ciada con intenss fricción oral: joova el puerco, xooja las perdices.

La tiene un sonido parecido a la "11" fuerte de unas regiones del PerG o a la " J " francesa (como en "jour, ajouter") precedida del sonido "d". La "y" varía de la "j" francesa a la lty" castellana pronunciada en algunos regiones casi sin fricci6n: Lliionco nombre femenino, cayoojq una clase de loro.

Las letras S, E, i?, se forman sin cerrar por completo el punto de articulacl6n de las letras correspondientes del castellano: aiiáánu el bufeo, afiánhfu por abajo, maaiihxo la charapa. Entre vocales la n funciona como consonante arinciviando la sflaba. De otro modo indica que las precedeñtes vicales tienen cardcter nasal y no se pronuncia como "n". Las letras TI, 5, se parecen algo a la "m", la "n", y la "A" castellanas formadas prolongadamente: bahxóóma perteneciente a la medi- cina, xo jahanun me muerde, maRiIco los intestinos.

Esta letra tiene un sonido iqual al de la "ch" francesa en "chiffon" o a la "ch" castellana articulada sin tocar la lengua el paladar: joova gáansha el puerco pasó.

Esta letra es una "u" castellana pronunciada sin redondear los labios: LUIU la vaca. No hay este sosido en castellano.

NOTAS GRAMATICALES DEL IDIOMA OCAINA

Las breves notas siguientes tratan de las tres partes principales de la oraci6n: sustantivos, pronombres y verbos.

1) LOS SUSTANTIVOS

Los sustantivos ocainas son palabras que pueden aparecer con afijos, como los siguientes:

a) Posesión: el prefijo que indica "mi" tiene tres formas: x- , c-, c V - (se explica el uso de las variantes en la secci6n nGmero 2.) Ejemplos:

xumanty6tyofo mi lápiz jumanty&tyofo lápiz

camzfnhca mi camisa ahlíinhca camisa

cofoojo mi casa foojo casa

EL prefijo que indica "tu" es voz alta en la primera sílaba de la raíz o cero cuando la rafz básica tiene v o z alta en la primera sílaba. Egemplos:

j&mantyátyofo tu lápiz

áiiinhca ,tu camisa

fóójo tu casa

Véanse los pronombres para los prefijos que indican las demas formas de posesión.

b ) D e s c r i p c i ó n : l o s s u f i j o s d e d e s c r i p c i Ó n , , m a r c a d o (SD) e n a l v o c a b u l a r i o , s o n n u m e r o s o s . E j e m p l o s :

-boco t a b l a r e d o n d a

- b o j 0 t a b l a l a r g a

-boya t a b l a c o r t a

- c o j o u n a masa

- c o n a c ó n c a v o

-C O V O

-f i h t y a

- j o r u

- 5 o n t i

-ohco

- o f e

- t s i c a

-t s i v o

- t y 0 f o

-ñ a

-ma

-C O

- X O

r e d o n d o como un p a l o

a n g o s t o y s u a v e

g r a n u l a r

r e d o n d o ( b o l a )

l a r g o , r e d o n d o y g r u e s o

l a r g o , d e l g a d o y f l e x i b l e

d e v a r i a s p a r t e s

de v a r i o s p a l o s

p u n t i a g u d o

d f a o a l g u n o s 6 r b o I . e ~

m a s c u l i n o

f e m e n i n o

casa

o j ú 6 b o c o a n t e o j o s t y a t y a v ó c o moneda m u r á b b o j o m a c h e t e monhsody&&vojo remo murfi6boya c u c h i l l o

xonGGcojo masa d e a g u a j e

t s a r G G h c o j o / masa d e nu5nÓSncojo u m a r i

mocácona b o c i n a j i i b i h c Ó 6 n a c i l i n d r o e n

que s e m u e l e l a c o c a

j i i b i h c b ó v o p a l o c o n que s e m u e l e l a c o c a

t s o v a d h f i h t y a c i n t a , t r a p o

fiaarnurb j o r u a z ú c a r

xomúGmonti c o r a z ó n

d y a h 6 6 h c o r a f z g r u e s a

m o j ó b n h o f e c l a s e d e dyah66f e b e j u c o j u m a n t y d t s i c a m6quina d e

e s c r i b i r a u r f i t s i v o e s c a l e r a

t y 6 b $ a e s e dfa, e s e d r b o l

o j óónsa j o v e n

o j 6 S n c o j o v e n , s e ñ o r i t a

t y a a x o e s a c a s a

c) Pluralización: el plural s e forma con varios sufijos y en la segunda parte de este vocabulario se incluyen con la abreviatura (pl.). Unos sufijos de pluralizaciÓn son:

-fíonh átyava gallina átyavaEonh gallinas

jaróhtih persona jaróhtihafionh personas, gente

j oova puerco j oováAonh puercos

-ta / -ja fahtiihtyo picaflor fahtffhta picaflor,

gotGGhxo piedra gotGGhta piedras

botyootyo camote botyooja c amot e S

toxÓ6hyo boa tox66hsa boas

fGGtyo añuje fGGsa a í i u j e s

jámoon / jámoonjon su padre jámonjóntoh sus padres

jddyoonma su hermano j&dyonmátoh sus herma- nos

Se usa el sufijo -toh solamente para nombres de parentesco.

El cambio del acento también es otra manera de Iormar el plural. Casi todos los nombres, cuando ocurren con los sufijos de descripción, forman el plural as<:

dyahÓÓhco raíz gruesa dyahohc6n rafces

tsiafinhonfe vena tsiginhonfg venas

Otra manera de distinguir entre el singular y el plural es por medio de palabras distintas:

xavlln niño, nlña javiiráma nlños, nifías

maami mujer dyoco mujeres

También hay un sufijo dual -hta:

oohu hombre 66huhta dos hombres

2 ) LOS PRONOMBRES

Los pronombres personales se pueden escribir como palabras completas principalmente y como prefijos segGn reglas fonoló- gicas que no se incluyen en esta breve explicación. En los ejemplos, se indican los prefijos con guibnes.

Primer singular xo X-, C-, cV-, ca- xon / xoun

Segundo singular O cero, voz alta on / aun

Tercer sg. animado fia j a-

Tercer sg. inanimado tya tya-

Primer (m.d. ) xoxo X O - , XOX-

+. iinjan /iin uuma /uuco

tyanjun / tyan

xoxo

Primer (f. d. ) xaca xaca, xac- xac a

Primer (pl.) Aajo /xaa xa- xa j o

Segundo (m.d.1 monhxo monh-, monhx- rnonhxo

Segundo (f.d.) monhca monhca, monhc- rnonhca

Segundo ( pl . ) monhto mon- monhto

Tercer (m.d.1 uufia ufi6 uumája / uunia

Tercer ( f . d . ) uuc a U C ~ uucája 1 uuca

Tercer (pl.) uuhya 366- ( u ) , uusa / 66 jari- (D)

Las variantes de ios prefijos indicando la primera persona singular son: x-; c-; cV- del cual V simboliza la primera vocal de la ralz, agrega con raíces que empiezan con consonan- tes fuera de 3 ; y ca- cuando uuhyá o una palabra monosil6bica precede el sujeto de primera persona singular. Ejemplos:

j uuman escribir ty6 xuuman lo escribo

dyuuro enseflar 1x0 dyGGro! tenséfíeme!

6 cadyuuro te enseiio

uuhyd cadyuuro les enseño

monhto cudyuuro les ensefio a Uds.

tya j6ájuuman lo escriben

j aan x6xaan nos vamos (m.d.1

xdc aan nos vamos (f.d.)

b ó n j u n d e s e a r

f oou a c a b a r

, 00x0 comer

m6nhxaau

mónhcaau

t y á á n j u n ÓSnjun i i n

fÓÓaai t y a n j u n

tyá o o x b i i

t y a o o x o z i 88

uuiia j Rh j á h o o x o

Uds. s u b e n ( rn .d .1

Uds. s u b e n ( f . d . )

l o d e s e a

n o a c a b a

n o l o come

no l o comen

come c o n e l l o s ( m . d . )

3 ) LOS VERBOS

Los v e r b o s o c a i n a s , como l o s s u s t a n t i v o s , s e componen d e a l c e s y a f i j o s . Las r a f c e s s o n d e d o s c l a s e s , i n t r a n s i t i v a s

t r a n s i t i v a s .

Las r a i c e s i n t r a n s i t i v a s s o n c o m p u e s t a s d e :

1) r a f c e s b d s i c a s

uunon d o r m i r j dhuunon duerme

b u u c o c r e c e r j 6 b u u c o él c r e c e

2 ) a d j e t f v o c o n s u f i j o s - n a , - t u h ; y a d j e t i v o dyoho c o n s u f i j o - f u

66ht i a d o l o r i d o j a h á á h t i n a f i o e s t á d o l i e n d o

a v 6 6 h x o s u c i o l a v o o h x o t f i h oon! f n o r a b i e s !

d y 6 h o c a l i e n t e j a d y 6 6 h o f u í l o e s t á c o c i n a n d o .

3 ) r a f c e s b g s i c a s t r a n s i t i v a s c o n s u f i j o s -hu y -vu, y s u s v a r i a n t e s : - h i , - h a , - j i , - j u ; - v < , - v e , - v a , -bu , - b i

a a v a l e v a n t a r j d h a v a a h u s e l e v a n t a

b l i í í i p o n e r j á b i ñ i h f n h x a s e s e n t 6

b u u a y o a r r a n c a r tydbudyoovfihxa s e a r r a n c 6

Las r a í c e s t r a n s i t i v a s s o n c o m p u e s t a s d e :

1) r a f c e s b á s i c a s

a a n u n m o r d e r Ra j ahanfinhxa l o m o r d i 6

a a v a l e v a n t a r t y a j á h a a v a l o l e v a n t a

2 ) a d j e t i v o mbs - r o , - a y o , - f o , -ma

GGra m a l o t y a j á h u r a a d y 6 h s h a l o r e c h a z 6

i 6 a j u n b u e n o fia j d f o n j u u n f o 10 p e r d o n a

íia j d f o n j u u n r o l o engafia

n a a j o n j 6 6 f 0 n - h a n h e c h o bo- j uunmahfina n i t o e l

c a m i n o j b f o n j u n h f á i s e a r r e p i e n t e -

3 ) I n t r . o T r . más c a u s a t i v o - h t a ( l a s v a r i a n t e s d e - h t a s c n - t a , - h s a )

j a a v u m o J a r s e ñ a j j a v u h t á x a l o r e m o j á

00x0 comer ñ a j á h o x ó ó t a l o a l i m e n t a

4 ) I n t r . mbs - t y o

e f a a r a l l e g a r Aa x b f a r a a h - l o l l e v a m o s tyáña

í í n j a n x a j o j á 6 - n o s h i c i e r o n f a r a h t y o t d x a l l e g a r p o r €1

( e l m o t o r )

Los a f i j o s d e l o s v e r b o s s o n l o s s i g u i e n t e s :

1 ) P r e f i j o s q u e i n d i c a n s u j e t o ( v é a s e l a s e c c i ó n nGmero 2 , P r o n o m b r e s )

2 ) S u f i j o s q u e a u m e n t a n o c a m b i a n e l s e n t i d o b b s i c o d e l a r a í z : - f o ; - t y o j o

j u u h x a i n f l a r Ra j 6 j u h x a a f o l o c u r a

a a d s i g o l p e a r j á h a d s i i r á l l i t o c a e l t a m b o r

t y a j á h a ü s i i t i l o a c a r r e a

u u h y a j a h a d s i i - l e s g o l p e ó t y o j 6 h x a (muchas v e c e s )

a a r o d e r r i b a r j á h a r o d y a g a m a h s h i c a b e c e a

a a x a m i r a r fia j a h a x a a f 6 x a d i 6 u n a 03 e a d a

3 ) S u f i j o -hña c o n La v a r i a n t e - h 8 i o c u r r e c o n v e r b o s m o n o s i l & b i c o s p a r a i n d i c a r u n a a c c i 6 n i n c o m p l e t a ; c o n o t r o s v e r b o s l a p r i m e r a s f l a b a r e d u p l i c a d a a c t f i a como p r e f i j o y s e u n e a l a p a l a b r a p o r m e d i o de l a o c l u s i ó n g l o t a l

a a / uu v e n i r j a h a a h í i í n a c a s i venta

~ O O C O t o c a r t y a j bnohnocóxa c a s i l o t o c 6

4 ) S u f i j o s que i n d i c a n t i e m p o y a s p e c t o :

C o n t i n u a t i v o - A 0 -;o - ñ o c o n r a l z de una

s f l a b a -nuAo, -fliflo -Auno, - i i f i o -Aifio p o c o a p o c o -flox&n -ñox&n -floxán

Movimien to v i e n e -htu, - h t i - j u , - j i v a - h t a - j a r e g r e s ó de i r -htaf i f ihxa - j a i iúhxa

H a b i t u a l -hu, - h i - h u , - h i - h i

Tiempo p a s a d o r e c i é n -hxa -xa - h s h a a c c i S n r e p e t i d a - h x á j i n , - x 6 j i n , - h s h l j in

- h s h f j in - s h $ j in h a c e t i e m p o ( u n a v e z ) - n a -Ea - t ia

c o n r a l z d e u n a z f l a b a - jGiia , - j f f i a - jCfia , - j í f i a - j f f i a

Tiempo f u t u r o - d y u , - I l i - r u , - y i -1li d e s p u é s d e v o c a l

n a s a l - t y u , - c h i - r u , - y i - c h i c o n r a í z d e u n a

s i l a b a - J a y i , - j i y i - j a y i , -jiyi - j i y i

P o t e n c i a l -hxo -hxo - h s h o n o f i n a l d e l v e r b o -hxoiia -hxofia -hshoi ia c c n raiz de u n a

s f l a b a - j Ghxo , - j f ihxo, -3 f h x o - j f h x o - j f h x o

- f i i E .

N e g a t i v o - n i -ñ i

I n t e n c i 6 n c e r o o c a m b i o de v o c a l "u" a v o c a l "a"

Cuando h a y d o s f o r m a s d e l s u f i j o d e a s p e c t o o t i e m p o , l a p r i m e r a v a r i a n t e o c u r r e c o n r a f c e s b f i s i c a s que t e r m i n a n e n " i 1 l

o 11 U 11 . E j e m p l o s :

C o n t i n u a t i v o : a a v a ila j ahdgvaf lo e s t a l e v a n t á n d o l o t y o o n t y a jatyÓÓnKufio e s t á l i m p i á n d o l o j uuh t y a j a j a á f i i f í o e s t d t u m b á n d o l o

t y a jd tyooni iu f iox ln e s t á l i m p i á n d o l o ( p o c o a p o c o )

M o v i m i e n t o : t y a j a h a a v á h t u v i e n e a l e v a n t a r l o t y a s e a v u t y a j a t y a s a a v g h t i v i e n e a b a j a r l o

t y a j a h a a v a h t a v a a l e v a n t a r l o t y a j a h a a v a h t a f i f i h x a f u e a l e v a n t a r l o ",

y r e g r e s 6

H a b i t u a l : a f i o o r a Tia j á h a A 6 6 r a h u l o p i n t a r e p e t i d a s v e c e s

.n Tiempo pasado: Aa 3 a h a a v á h x a 10 l e v a n t 6

( r e c i g n ) fia j a h a a v a h x á j i n a c a b a d e l e v a n -

t a r l o (como h a c e s l e m p r e )

ñ a j a h a a v g n a l o l e v a n t 6

P o t e n c i a l :

Tiempo f u t u r o : ña j á h a a v a d y u l o l e v a n t a r á t y a j a t y a s a a v á l l i l o b a j a r á

uunon j g h u n o n t y u d o r m i r 6 * y a j á t y o o n j a y i l o l i m p i a r á

Aa j a h a a v a h x o q u i e r e o p u e d e h a c e r l o

t y a j a t y o o n j f i h x o q u i e r e l i m p i a r l o

N e g a t i v o : fi6 a f ioorahxoi ia f í i no p u e d e s p i n t a r l e

1 n t e n c i 6 n : u t y a a h r u l u n a h Ú t y a h f a ? l l a m e t a b a c o ?

5 ) s u f i j o s q u e i n d i c a n v e r b o s d e p e n d i e n t e s :

p o r q u e xo jahoanf láxon , p o r q u e m e xáánfia l l e v o , fuL

-hGh, p a r a xounh j a g o d y a - avfsale, p a r a -hG6nfionh t f h i h , fia v e n i r a h a b l a r

d y u r 6 n conmigo -mu m i e l t r a s tog6Óma uiia m i e n t r a s e l l o s

ÚGnnamu, um6 ( m . d . ) e r a n moon u r b p e q u e ñ o s , s u n a a j Siia p a d r e m u r i ó

- d s a r o c o n d i c i o n a l j a j a a n c h i d s a r o , s i irá, j á j o o a d y a t r a b a j a r á

- ñ i h t y a r Ó n e g a t i v o j a j a a n c h i - s i n o s e v a , c o n d i c i o n a l R L h t y a r 6 , t r a b a j a r á

j a j o o a d y a

4 NOMBRES DE PARENTESCO

u u h t o - a b u e l o

+ t o o h t o - a b u e l a

moon / moonjon - padre

6 n h i n c o / G6dsah - rnadrle

u r 6 6 n j u n - tfo p a t e r n o (heirmjano, d e l p a d r e )

jahiinz6 - t í o m a t e r n o ( h e r m a n o de l a m a d r e )

f i l í a n h - t f a

j u h x 8 á c o h - t i a p o r m a t r i m o n i o o m a d r a s t r a 1

xorá6ma - s u e g r o

x o r á á h y a - suegra

dyoonrna - hermano (de h o m b r e ) ; p r i m o

muntyonco - hermana ( d e h o m b r e ) ; p r i m a

oohyo - hermano ( d e m u j e r ) ; p r i m o

dyoonco - hermana ( d e m u j e r ) ; p r i m a

áf iuunf ia - p r i m o he rmano

diiuunco - p r i m a h e r m a n a

oou - cuflado ( d e h o m b r e )

ooma - cuAado ( d e m u j e r )

6 6 f e h - c u ñ a d a ( d e h o m b r e )

Óóyah - cui iada ( d e m u j e r )

dyobfuu i i a - concuf iado ( e s p o s o d e l a he rmana d e s u e s p o s a )

d y o h f u u h y a - concuf i ada (esposa d e l hermano d e s u e s p o s o )

a a v i - h i j o

c a a v i / x o o v i - m i h i j o

u u h t a - h i j a

x o o h s a - m i hija

x ó 6 s a - m i f a m i l i a

o o j o - s o b r i n o ( d e hombre , h i j o d e s u h e r m a n o )

juht6Ófia - s o b r i n o ( d e hombre , h i j o d e s u h e r m a n a )

o o j o - s o b r i n o ( d e m u j e r )

mGfinoco - s o b r i n a ( d e h o m b r e , h i j a de s u h e r m a n o )

j u h t v ó c o - s o b r i n a ( d e hombre , h i j a d e s u h e r m a n a )

mGGnoco - s o b r i n a ( d e m u j e r )

u f i a a t u - n i e t o ;

u f i a a t d c o - n i e t a ;

c u f i a a t u / x o a a a t u - m i n i e t o

o o n n a - e s p o s o

munhton - esposa

m u n h t 6 l l a h - e s p o s a y h i j o s

avilx% - h i j a s t r o

u h t a a x á c o - h i J a s t r a

x o h s a a x f i c o - m i h i j a s t r a

m o n j o o n x á - p a d r a s t r o

j u h x á á c o h - m a d r a s t r a

monjóónhihia - p a d r i n o

u d s á h i f o - m a d r i n a

d y o b f í x a m a - c o m p a d r e

d y o b f x a c o - comadre

f i i x 6 - y e r n o ( e l e s p o s o d e s u h i j a , s o b r i n a , p r i m a o n i e t a )

muunhfío - n u e r a ( l a e s p o s a d e su h i j o , s o b r i n o , primo o n i e t o )

1 7 6