vol. xxx. no. 1 & 2 january & february 2017 · 1/7/2020  · ni. chawhrualin minute tinah...

31
- 1 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’ Chairman Dr.R.Lalengmawia (943619-6952) Editor Lalrinthara Pachuau ( 986235-8768 ) Jt. Editor P.C. Lalzoliana Lallawmzuala News Editor Lalthangliana Dr. Laldinpuia Members Peter Lalsanga Vanlalhuma R. Lalremruata Vanlaldinpuia K. Lalhlimpuia Zothangtluanga Manager Lalmuanpuia (943619-9867) Publisher Dr.R.Lalengmawia (943619-6952) Advisers Revd. Chuauthuama Dr..Lalnunsiama Colney Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017

Upload: others

Post on 26-Oct-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 1 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Chairman

Dr.R.Lalengmawia

(943619-6952)

Editor

Lalrinthara Pachuau

( 986235-8768 )

Jt. Editor

P.C. Lalzoliana

Lallawmzuala

News Editor

Lalthangliana

Dr. Laldinpuia

Members

Peter Lalsanga

Vanlalhuma

R. Lalremruata

Vanlaldinpuia

K. Lalhlimpuia

Zothangtluanga

Manager

Lalmuanpuia

(943619-9867)

Publisher

Dr.R.Lalengmawia

(943619-6952)

Advisers

Revd. Chuauthuama

Dr..Lalnunsiama Colney

Vol. XXX. No. 1 & 2

January & February 2017

Page 2: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 3 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

POLYTHENE A PÂR - Zothankima

Field Assistant, STAM Project

Kan naupanlai han ti ve ngial ila, Aizawl lui hmingthang Chiteah khuan sikul chawlh

hi chuan unau leh thianhotein kan liam thla fo thin a. Sangha te chu lensuahin kan man a, a

lian man tur phei zawng an awm lo, kutzungte tiat vel kan man kha chuan lui dung khawk

rum rum khawpin kan au chel chul a, kan hlim ve viau thin. A ni lah taka, kan pian hma hman

atang tawh khan he lui hi Zofate tana chenfakawm a lo ni thin. Mizo hlaphuah thiam

hmingthang Rokunga phei chuan ‘Chite lui’ hlaah mawi takin lo chawi tawh a

“Fiara tui thiangte, luang del del la,

Lengi nen luia lengngha kan chhaina;

I sirah thing leh maurua an zing riai e,

Luang dem dem rawh piallei a ral hma loh chuan.”

Hla phuah thiamte chuan kan chhehvela

Pathian thilsiam hlutnate, hringnun a

tihnawmziate chu an lo hmu fuh hle thin a ni.

Tunah erawh chuan kan Chite lui kamah te

khuan polithin(plastic bag) chhia, rawng chi

hrang hrang an lo thal phung ta

mai, a tui lah chu a tawpin a nu

phut tawh a, zuk kal ve mah teh

u, a fim lai pawhin a lui kuang

velah polithin chhe chhiarsenloh

bawk in la hmu cheu ang. Chung

chu kan khawpui bawlhhlawh

luang khawm a ni, zep rual loin.

Chite lui chauh a ni lo a, Aizawl

luikawrh tinah leh khawlai khawi

khawiah emaw hian polithin kan

paih par chuai a nih ber hi.

Polithin hi khawvelah

hian kum 1970 chho vel atanga hman lar

chhoh tan a ni a, tangkai hle mahsela a

thatlohna lam a len em avangin mithiam

zawkte ngaihmawh a ni chho thuai a, an zir

chiannaah chuan khawlaia kan paih mai maiin

tuihawkluankawrh a hnawh avanga harsatna

tam tak thleng thei te, tlangramah phei chuan

leimin hial a thlen thin dan te, ran vulhte leh

nungchate tana thihna tam tak thlentu a nih

Page 3: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 4 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

dan te, thing leh mau, kan huan thlaite tana a

hnawksak dante leh mihringin eitur funnana

kan hman atanga natna chi hrang hrang;

cancer, naute pian diklo, puipui ulcer, vut

natna, ri hriatna hlauh, mit fiah lo, thin lam

chianglo leh thawkna dawt chiangloh phahna

te leh natna chi hrang hrang a thlen nasatzia

te chu hmuhchhuah tam berte an ni. khawpui

tamtakah khap emaw tax tih sana a hman

man tihsan hmangtein heng harsatna te hi sut

kian a ni mek reng a ni.

Kum tinin khawvel hian plastic

bag(polithin) hi maktaduai hlir vawi thum

puntir(trillion) vel hmang ral angin mithiamten

(ReuseThisBag.com) an chhut a, chung chu

keini’n polithin ti a nitina kan hman thin hi a

ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat

vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag

te hi non-biodegradable(tawihral thei lo) an

ni a, a siamna hmanrua pawh petroleum te

natural gas te (non-renewable resourses) an

ni heu mai. Hengte hian nunna tana hlauhawm

tak toxic chemical an pai tam hle a ni.

Heng kan tarlan tlemte atang pawh

hian polithin hman that loh dan tur chu kan

hre thei mai awm e, mipuite hian hetiang

lampanga hriatna zau zawk hi kan mamawh

hle mai. Zau zawk leh chiang zawkin mithiam

zawkten min la rawn hrilhfiah zel turah ngai

ila helam chu duhtawk phawt ila.

Tunah hian Aizawl Municipal

Corporation(AMC) pawhin Aizawl khawpui

ti bawlhhlawhtu leh harsatna tam tak thlentu

chu heng polithin te hi an ni tih hriain, heng

thil zirchiang tur hian STAM nena tangkawpin

hma a la mek a ni.

Tunah hian he hna thawk tura rawih

mi 15(Field Assistant) ten AMC huam

chhung veng hrang hrangah survey kan nei

mek a, veng chan insemin veng tina polithin

hmanna dawrah eng ang polithin(quality) nge

an hman tih te, a len zawng leh thlakhata an

hmanral zah (a tlangpui) te chu chhinchhiah

vek ani a, heng atang hian mipuiin eng anga

nasain nge polithin kan hman tih a hriat theih

dawn a ni. Hei bakah hian a darh zau thei

ang berin mi 20-30 vel, veng tinah polithin

hman dan chung chang zawhna inchhantir a

ni vek bawk a ni. Heng kan data lakkhawm

lo zirchiang tur hi mithiam rawih an ni leh

bawk a, heng hnate hi STAM hian a buaipui

chho mek a ni.

Tuna hna thawh mek atang pawh hian

repawt ngaihnawm tak tak hriat tur a awm

tawh a, STAM Project tih WhatsApp group

siam a ni a, chutah chuan a khat tawkin

repawt hlimawm tak tak hriat tur a awm thin

a ni. Chung zinga pakhat chuan kan hnathawh

chungchang a tarlang viau awm e, a ngai

ngaiin hetah hian han suan lut teh ang.

“ Inrinni atang khan ka tan tawh a,

ka veng chana mawng ber Salem veng atang

ka hma chho nghauh nghauh a, Venghnuai..

Damveng ka hma chho zel a. Thawhtan

tluang takin ka nileng leh, harsatna

pakhatmah ka tawk lo. Nimin khan

Page 4: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 5 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Thakthing tlang ka lawn chho thleng ta a,

dawr tlem deuhna veng a tan ka ni bawk

a, hun pawh ka rinaiin ka heh lo, ka tluang

purh mai.

Mizo upain ‘sawm thah niah pawh

vawikhat lungngaih a awm chawk’ an ti

mathlawnlovin, Thakthing Local Council

President in ka thlen hma deuha dawr te

reuh te, dawr hming pawh nei lo chu ka’n

thlek vel a.. an polithin khai bawr ve laih

chu ka hmu si a ka va survey ta a. Nu

pakhat leh a thiannu ni tur hi an lo awm a,

kei chuan ka tihdan pangngaiin “Kapi, hei..

AMC hmalaknain STAM in.. mipuiin

polithin kan hman chungchangah survey

kan rawn nei a” a nghaktunu hawiher chu

han hmu ve u lang chuan aw.. “AMC ho

ve lah hi eng eng emaw hi an ti ve a, survey

te hi a tam sia maw.. chengkhatmah kan lo

hmuh phah ve der si loh..” a thiannu chuan

min lo melh ralh a, engtin nge ka chhan ang

ti melh hian min melh in ka hria.

Kei chuan ka hna ngai ka

chhunzawn zel a, “ Mipui nawlpuiin a

tlangpuia polithin kan hman dan hi hriat kan

duh si a, in zawng zawngah kan lut chhuak

seng si lo a, hetia polithin hmanna dawr

kan rawn luhchhuah atang hian mipuiin kan

hman zah tlangpui kan hriat theih kan

inbeisei a” ka thusawi a ngaithla lo reng

reng “AMC ho hi engmah an ti tak tak lo,

survey te hi inrawn ti reng mai.. hmannia

kan lungrem..” a phone a ri a a be ta mawlh

mawlh a, ka lo nghak a, a phone a hman

zawh pawh chuan min rawn ngaihsak hmel

a pu chuang lo. Mahse ka la awm tih chu a

la hre ve ngei chuan ka hria, AMC bawk a

sawi chhunzawm a, nasalo tak a ni!

Kei chuan “ hrep tak che chuan, I

duh leh complain siam la ani mai a lawm,

ka bula sawi chu a sawt hauh lo ang..” ka

ti rilru ve sak sak hial a ni.

Phelhphungin ka hna ka zo thei

hram, ka sual chhuak a ni ber, thinrim

teuh mai hian ka inhria. Ka chhuah dawn

chuan ka sual a chhuak a ka insum tluan

thei ta bik lo a, “e.. lawk kapi.. i polithin

hi a sample a tan min pe thei em, kan

puten in dil mai dawn nia min ti a. Hetiang

chiah hi dawr dangah ka lo la hmu ngai

lo a” tiin polithin fim kawmawn tak chu

ka han kawk ve ngat a. A chhanna inhre

duh em, “ hahhaaa! La rawh la rawh” a

ti biah biah mai.

Ka hah tawh tih ka hrechhuak rum

rum a, ka rila tam vawng vawng a, ka phone

ka la chhuaka tlai dar 3 a lo pel duai tawh

a, laklawh ka inti zela thil ei hun ka nei thei

reng reng lo kha a ni a. Ka inti thawvenga,

nu pakhat vang ngawt chuan hnual phah

ka tum lo, tih emah chuan ka kal tawhna

hnuah min lo phurpui a, kan hnathawh tha

ti tak tak ka tawng ve teuh a, dawr

thenkhatah phei chuan thingpui min intir tum

tlat te an awm nawk a. Ka inti-polite in ka

hnar ve hram hram zawk a(he2)

Page 5: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 6 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Hemi veng Local Council President

in chu ka va lut ta a lawm, door bell

vawikhat ka hmet a, “ lo leng rawh” .

Breaking news, Tamil Nadu leh Andra

Pradesh vela cyclone tleh a lo en mek lai a

ni a, LCP fel tak a lo ni, a hawiher leh min

lo welcome dan atang pawhin a lang reng

mai. Kan inkawmna zawng zawng sawi a

ngai lo, a tawngkam pakhat hian a hril vek

e “.. ka lo tum ruk deuh leh ka chak em

em chu Aizawla polithin hmanglo veng

hmasa ber nih a ni.. polithin hman hi khap

i la tih ka lo ngaihtuah fo thin a, hmalak

chhoh kan lo tum mek a.. a hnawksak dan

leh a thatloh dan hi namai a ni lo..

Environment friendly deuh hi hman uar ka

duh” kan thu a va inhmu tak em, amah kha

ka nel sawt a, ka ngaisang a, lawm takin

ka chhuahsan ta a ni.

Keimahin ka nui leh thin, veng

pakhata ka thil tawn inpersan si zia a vang

khan. A dang pawh sawi tur ka la nei,

vawiin khan Mission veng ka lut tan a,

dawr 20 vel ka lut tawh a, survey a

kaltluang dawn tan tihin dawr pakhata nu

pakhat chuan “kei chu hetiang hi tul ka ti

ve lo, in peih mai mai ka ti ngawt mai,

engho maw in nih?” a lo ti hehaw mai a.

Zawhna te ka han zawh pawh chuan “tunge

hria ang.. tuman an chhinchhiah dawn em

ni, nitinin polithin te chu engngemawzah kan

pechhuak reng a lawm, thlakhata hman ral

zah te chu tuman an hre dawn bik em ni..

kei chu a dik tak hre uk si loa thil sawi ka

duh lo, dawt sawi sawi mai hi a tangkaina ka

hre lo.. a vel tal tih rikngawt” a ti tlat mai a,

thinrim ang mai hian a awm lehnghal a.

Kei chu ka danglam phah duh tawh

lo, a hma nimin lama nu khirh lo expirian tawh

ka ni bawk a, “kapi niminah pawh nu pakhat

in min lo hau hrep hi a ni ringawt mai a, ka

chhang duh miah lo, ka hna a ni miau a, dawr

kan lut chhuak hnem bawka a khirh deuh

chu awm turah ka ngai mai, ka hrethiam lutuk”

ka han ti thawr a, engmah sawi zui a nei ta

lo, Quetionaire thlengin min chhang tha ta

lutuk!”

He repawt atang ringawt pawh hian

polithin chungchanga Aizawl minawlpui

ngaihdan chu a lang nghal uarin a rinawm,

Mi thenkhat chuan ram tana tha tur leh tha

lo tur ngihtuah kawngahte rilru an sen viau

thin laiin thenkhat erawh ram hmasawnna

daltu ni mai thei dinhmuna ding pawh kan

awm thin a ni. Mipui ngaihdan a thuhmun fo

thei lo kan tih reng reng lai hian chung

mipuite kaihruaia kawng dik zawk

kawhhmuh kawngah mithiam zawk, mipui

nawlpui aia thil zir zau zawk te hian tih tur

an ngah hle mai. Polithin hman

chungchangah pawh hian nasa taka tan kan

laka awareness campaign neia Mizoram

hi kan fan chhuah a hun tawh tak zet a ni.

Tunlaiah Information technology tangkai tak

hnuaiah thil a tih zung zung theih tawh a,

hengte hi tangkai takin i hmang ang u.

Page 6: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 7 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

INDIAN ANTARCTIC EXPEDITION : A

SCIENTIFIC PERSPECTIVE

Written by:-

Dr. Saurabh Baruah, M. Sc, M.S., Ph D

Senior Principal Scientist and Head

Winter member, Indian Scientific Expedition to Antarctica

Geoscience s and Technology Division

North-East Institute of Science and Technology

(formerly Regional Research Laboratory)

Jorhat-785006, Assam

[Lettu: Editor]

September ni 10 ni a, khaw hmuh hleih theih loh khawpa vur thlipui tleh

tawp ni ber, vur tlak nasat lai ber, khaw hmuh theih chin pawh 3 feet emaw lek a

nih ni Maitri (India sawrkarin Antartica khawmualpuia thil zirbingna hmun a neih)-

ah chuan a ni a. Thipui chu knot 120 zeta chaka tlehin kan zavai mai chuan min

zarbuaiin kan hun tawn mek beih let tum chuan kan inbuatsaih a. Kan zavaia tan

chuan zan duhawm lo tak a ni ta ve ang. Zing dang ang bawkin tukin zingah pawh

khan ka laboratory tlawh turin ka chhuaka, vur thlipuiin min len bo loh nan hruiin

ka intawn tlat a. Khaw hmuh theih chin chu a tawi hle a, leilung chu a hmuh theih

meuh lova. Vurtlang leh lung them nawi thlawk vel te chuan ka tarmit chu an

rawn su chawrh chawrh reng a. Lung lehlung thil te chu thla 11 chhunga ka

laboratory kalkawng ka hriat theihna awmchhun chu an ni mai.

September ni 11-ah chuan vur thlipui chu 40 knot-ah a tla thlaa, vur sur

pawh chu a ziaawm deuh a. Ka lirnghing tehna laboratory lam chu ka pan a, ka

thlen chuan a kawngka chu hawn rual loh hian vur chuan a lo chhilh vek maia.

Thlipui leh vur tawlh tawn tlang hrepin Maitri-ah hian kan lo kal a ni a. Kan

chanchin chu kan hotu pa ka hrilh a. Ani chuan ‘Lungngai duh suh, ka lab pawh

chutiang tho chu a ni e’ tiin min chhang mai a. Ani hi kum 42 leka upa, Indian

Institute of Geomagnetism Bombay ami a ni a. Antartica hi vawi 4 ngawt a lo

tlawh tawh a ni. Indian Army Logistic team atanga mi 3 te nen darkar 1 zet kan

beih hnuah vur chu kan tifai thei ta hram a. Khaw vawh zawng chu -40oC zeta

vawt a ni a, kutkawr lum chi bun mah ila a chhungah kan kutte chu a khal lo

chauh ni maiin ka hria.

Page 7: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 8 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Globe kan en chuan a mawng tawpah

Antartica hi kan hmu thei ang. Hetiang

ram ang hi khawmualpui danga awm ve

turin kan ngaihruat thiam meuh angem

aw…? Khawmualpui zawng zawnga vawt

ber, thli tleh nasatna ber, khawro ber,

sang ber leh hla ber a ni a; khawmualpui

zawng zawnga hmun mak danglam ber a

ni chiang khawp mai. He hmun

khawharah hian vur ram savawm emaw

Eskimo-te emaw an awm ve lova. A ram

pum pui zaa 98 lai chu vurin a khuh vek

a, a la bang hmun zaa thena hmun 2

chauh chu leilung a ni. Vur hi a chhah

hlawm hle a, 300 m atanga 5.5 km vel

zeta chhah te a niin, khavela tui

thianghlim awm zawng zawng zaa 90 zet

chu helai hmunah hian a awm a ni.

India-in Antartica khawmualpuia

science zirbingna hmun a neih ve tur

chungchang hi India scientist-ten an lo

vei ve thin hle a. India ram hmun hrang

hranga laboratory liana scientist-ten an

beih fe hnuah Antartica hmunah hian

zirbingna hmun chu kan lo nei thei ta a

ni. Expedition hmasa ber chuan MV

Polar Cicle lawngin september ni 6,

1981 khan Goa a chhuahsan a. Anni hi

chutih hun laia Department of Ocean

Development secretary, Dr. S.Z.Qasim

chuan a ho nghe nghe a. Antartica

khawmualpui chu January ni 9, 1982-

ah an thleng a. Vur chungah chuan ni 10

an khawsak hnuin February ni 21, 1982

khan tluang takin Goa an lo thleng leh a

ni. An kal tur thu kha thup tlat a ni a, an

lo let leh hnu, an hlawhtlin hnuah chauh

khawvel hriata puan chhuah a ni a, a

puang chhuaktu pawh chutih laia Prime

Minister Indira Gandhi a ni nghe nghe.

He an hlawhtlinna hi India mi nawlpui

tan a chhuanawmin a bik tak pawhin

scientist-te tan phei chuan a hlu zual hle.

Kum 19 kalta atang khan India-

in Antartica khawmualpuia hmun a neih

hmasak ber Dakshin Gangotri chu vurin

50 feet zeta thukin a khuh tawh a. Maitri

hmunah hian (Lat 70.776 degree South,

Long 11.736 degree East) India chuan

hmun dang a siam thar leh ta a ni. Helai

hmun hi vurin a khuh lohna hmun,

Schirmechar oasis an tih maia awm a ni

a, 30 sq. km vela zau a ni nghe nghe.

Maitri-ah hian India hian

science lam thil tam takah zirbingna a

kalpuia – sik leh sa lam te, magnetic

field lam te, ozone chungchang leh a

a dinhmun zel te, van sanga atanga eng

zungzam lo lutin atmosphere a khawih

dan chungchang te, vur tawlh leh vur

khawn chungchang te, lirnghing lam

thil te, planet te leh leilung chanchin

te a zir a. Heng bakah hian vur hmuna

awm thin fungi leh pat-ek te,

lungsamten metal an pai dan

chungchang te, zir a ni bawk a.

Page 8: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 9 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Mihring taksa hnathawh dan te,

mihring taksain natna a lo do let dan te

nen lam zir a ni. Heng bakah hian

structural engineering lam te leh,

communication technology te, thli

chakna communication technology tana

hman tangkai a nih theih dan tur te

thlengin zir a ni.

Kum tinin mithiam 30 vel

Antartica-ah hian thil zirbing turin

an kal thin a. A tam ber chuan nipui

laiin thla 3 vel chhungin an zo hman

thin. Chutihlaiin hun duh rei chi

heng atmospheric science, earth

sciences and engineer ing leh

communication lam te erawh chu

thla 16 emaw vel lai te hun an

hmang th in . Heng z i rbingnaa

inhnamhnawih nasa zual te chu

Meteorological Division, Delhi,

National Geophysical Research

Insti tute, Hyderabad, National

Physical Laboratory, Hyderabad,

Indian Institute of Geomagnetism,

Bombay, Snow and Avalanche

studies establishment, Manali ,

National Aeronautical Laboratory,

Bangalore and R&DE , Pune te an

ni. Antartic expedition vawi 18-naah

khan N.E India atang pawhin Jorhat

khuaa CSIR North-East Institute of

Science and Technology, tun hmaa

Regional Research Laboratory tih

thin kha a lo inrawlh ve tawh a ni.

Antartica hi khawmualpui nghet

leh che nasa lo tak mai a ni a. Lirnghing

a tlem hle. Kum 1957-a International

Geophysical Year (IGY) hman a nih

atang khan he khawmualpuiah hian

lirnghing tehna hmun 10 aia tam bun a

ni tawh a. Khawvel hmun hrang hranga

mite nen inthlunzawmin he

khawmualpuia lirnghing te hi a lo hriat

theih zung zung thin a. Kum 30 chuang

kalta atang khan lirnghing ritcher sclae

4.1 – 4.9 vel china na hi vawi 10 chauh

chhinchhiah a la ni. Antartica leh Indian

Ocean-a lirnghing chungchang

zirchianna atana a hmun tur lo enlawkna

pawh Antartica expedition vawi 16-na,

Jan – Feb 1997-ah khan lo neih daih

tawh a ni nghe nghe. Lirnghing zirna

hmun, a tun lai thei ang bera thuam chu

Antartic expedition vawi 17-naah khan

bun a ni a, January ni 26, 1998-ah hman

tan a ni. He hmun hian lirnghing tehna

khawl Digital leh Analog a nei ve ve a,

tun lai thei ang bera thuam a niin

Antartica mai bakah khawvel hmun

hrang hranga lirnghing te leh Indian

Ocean mawnga lirnghing te pawh a tehin

a zir thei dawn a ni.

Antartica hi khawvel puma

lirnghing hlauhawm lohna hmun zau ber

a ni hial awm e. Lirnghing zirna tur

khawl Digital 24 bit chu bun January ni

26 1998-ah khan bun fel a ni tawh a.

Page 9: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 10 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Antartica expedition 18-naah khan

lirnghing 380 zet chhinchhiah a ni a;

mahse heng lirnghing te hi a tam ber chu

hla taka mi an ni hlawm. Indian Ocean

emawa epicentre nei te an ni daih hlawm

a ni. Chhinchhiahtlak deuh maiin chung

lirnghing te zinga pakhat chu Antartica

khawmualpuia epicentre nei a ni ve tlat

maia. He lirnghing hi Digital

seismograph hmanga lirnghing

chhinchhiah hmasak ber a ni hial mai

thei. He lirnghing hian mithiamte rilruah

‘Antartica hi ahma anga che nasa lo kha

a la ni reng em?’ tih zawhna a tuh zui

bawk. He lirnghing chungchang hi

Current Science Journal 2001-ah

chhuah a ni tawh nghe nghe.

Antartica thuthlung ang chuan a

khawmualpui hi remna leh muanna lam

hawiah chauh hman phal a ni a. Indona

lam hawi, ralthuam enchhinna te leh sipai

nunchan zirna te eng ram tan pawh khap

tlat a ni a. Science lam thil zirna hmun

atan chauh hman phal a ni.

Hun remchangah ka lo la ve lawk

anga. Antartic expedition 18-na thleng

khan India hmeichhiate zingah Antartica

tlawha thla 16 thleng thil

zirbinga awm an la awm ngai

lova. Expedition 19-naah erawh

chuan India hmeichhia, Delhi

ami, Dr. Kamal Vilku chu thla

16 zet Antartica-ah hian thil

zirbingin a awm a ni. A

hnathawh ropui tak hi hlutpui

hle a ni a, India President A.P.J.

Abdul Kalam hnen atangin

chawimawina sang ‘Padma

Shri’ a dawng ta nghe nghe a ni.

Zing ni chhuak tin hi Antartica-

ah chuan insiam rem tur leh dam khaw

chhuak tura chona a ni vek a. Zin chhuah

tantirh atanga a leilung kan rah thlengin

chona a ni fai vek mai. Khaw vawt vin

khal tuk mai te, khawhar tlawk tlawkna

te leh khawvel dang hnuchhawnna te

chuan midangte he hmun kai ve lo tur

hian a hnar ngei anga; chutihlaiin,

mihring rilru thil hriat belh zel chaka

tuihal erawh chuan heng chona

khirhkhan tak takte hi hmuh kanin he

hmunah hian mithiamte a la chaw lut zel

thung dawn a ni.

Page 10: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 11 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

ARCHITECTURE

Career leh zirna course peng hrang sawinaah hian Architecture hi Engi-

neering group zinga tel a ni a. Engineering line zinga telh ni mahse, ‘Arts

leh Science belhbawm’ (blend of art and Sciecne) an ti thin. Architecture

hna ber chu building chi tinreng sak dan tur duan (design) leh building

nghet leh rinawm tha leh chhawr-na-awm (utility) ni thei tura ruahman leh

mawi (beauty) thei ber tura remruat tihpuitlin a nih theih nana building sak

lai atanga enp;ui leh vil hi an thawh ber a ni. Hei hi an thawhpuiber ni

mahse, Architecture-ah hian ‘specialisatio’ tam tak a la awm a, hei hi

tunlai thangtharte chuan nih an tum fur mai a ni. chung specialisation

langsar deuh deuhte chu :

1. Industrial design 2. Interior design 3. Town planning

4. Regional planning 5. Housing 6. Transport planning

7. Landscape planning 8. Environmental planning.

Architecture ni tura ze ken (personality traits) tulte :

1. Mi hrisel tak

2. Mit fiah leh chil chik peih mi

3. A hun leh a hmun a zira thil siam rem thei mi(Pagmatic)

4. Mahni pianpui hmangchang hria (Creativity)

5. Mite tihsa entawn lova mahni ir-awm chhuak nei tha mi.

6. mathematics lama dawrawm lutuk lo.

7. Lemziak leh thilziak thiam, kut themthiam

8. Geometry model manpha tawka vengva.

9. Zir taima leh intuaihriam reng peih.

10. thawpuite leh mi chhawrte hnena chiang taka thil sawifiah thei

mi.

11. Client leh dawrtute hnena thil chiang leh fiah taka sawia entir

thiam mi. (Chhunzawm tur)

Career guidance

Page 11: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 12 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

SCIENTIST HMELHRIAT KA DUH CHE...

C. ROKHUMA- Dr. Laldinpuia

‘November ni 23, 2016 chawhma d^r 11:30-ah (STAMAdviser) Pu C. Rokhuma (99) kan ch^n ta’, tih thu kan hriatkhan, mitin min barakhaih a, mual tin a\angin kan ui thu kansawi chhuak a. A hnathawh han chhui l>t hian a ph< hl>, kanchawimawi t^wk lo tihna lai pawh a awm thei ang.

Mi zirt$r leh huan siam tui chilh, nungchate ch>zia leh anth^wm ngaithla ninglo Pu C. Rokhuma hi kum 1917 July ni 21(Inrinni) kh^n Reiek-ah a lo piang a. Liandala leh Chhawni te fahming koh niin, unau 8 a nei a. Rei>k a\angin kum 1921-ah

Tanhril-ah an p>m thla a, t<na an ch>nna Mission Vengthlangah hian kum 1949 a\angin anch>ng a ni.

Kum 22 a nih kum, kum 1939 October ni 6-ah Rei>k Pastor Phawka fanuLalrinthangi n>n an innei a. Pathian mals^wmna dawngin fanu 3 leh fapa 4 an nei a, tu 19 lehtuchhuan 15 an nei. A nupui hian December ni 28, 2015 kh^n kum 102 mi niin chatuan rama lo pansan tawh a ni.Zirna leh eizawnna: Kum 13 anihin Lower Primary (Pawl 4) a zo va. Tluang taka zirin,kum 16 a nihin pawl 6 (Middle School) a zo a, Mission S^p-in Dawrpui Primary School-a zirtirtu Lalsiama pui t<rin a awmt$r nghal a. Kum khat chh<ng a thawk a, hetia secondteacher anga a thawh lai hian thla khatah Rs. 7/- lai a hlawh a ni.Aizawl khaw chhung leh a chhehvel hmun sang lai a tehna

Kum 18 a nihin, kum1935-ah West Phaileng-ahzirtirtuah a \ang a. Kum 2chh<ng Aizawl-ah zirtirtutraining-in a awm leh hnuah,West Phaileng-ah a l>t leh a.Kum 26 mi a nihin a piannakhua, Rei>kah an sawn a.Indopui II-n a hun laiin IndianArmy-ah a inpe a, I.E.M.E(Indian Electrical MechanicalEngineers) Unit a zawm a; indozawha a rawn l>t leh hnuah,

Page 12: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 13 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

kum 1946-ah Kolasib-ah Head Teacher niinzirtir hna a chhunzawm leh a ni. Kum 29 anih kumah Mizoram hmar lama SubInspector of School at^n ruat a ni a. Kum 8a thawh hn<ah, kum 1954- 1966 chh<ngkh^n Guru Training Institute (Teachers’Training Institute), Mission Veng-ahInstructor in a awm a. Hemi hn< hian private-a exam-in Pawl thleng a pass a ni.

Kum 1967-ah Sunday SchoolZirtirtute Zirtirtu (Instructor) t<ra rawih a nia. Mizoram khaw hrang hrangah SundaySchool zirtirtute zirtirin a zin fo va, training-aAizawl-a lo kalte a zirtir bawk a. Kum 1979thleng thawkin Sunday School tihchangtlunkawngah a thawh hl^wk hl>.

Ram t^na hnathawh: Kum 1953- 57chh<ng Central YMA President a ni a. A

ma ho hian ram puma YMA memberchhiarpui hmasaber chu kum 1953 kh^n neiha ni a, YMA Chanchinbu chhuah \an a ni a,YMA badge siam, Central YMA Hall siamte hi a langsar zualte a ni.

Kum 1960-a Maut^m thleng t<rinbuatsaih n^n kum 1951 July ni 21 kh^n

|^m Do P^wl a din a. Hemi kuma piang, afapa tlum ber hmingah P^wldinliana a ti a,a hnuah Laldinliana an ti a. Ama thur^wnangin, kum 1958 kh^n AgricultureDepartment-in a kaihhruaina hnuaiah PlanProtection Cell an din bawk.

Committee-a a tel tawhna te chu:1) Aizawl Sub- Divisional DevelopmentCommittee, 2) Rural Industries Project,Famine Relief Committee, 3) State LevelRodent Control Committee (1997- 2007),4) Postal Savings Advisory Board, 5) StateLevel Wildlife Advisory Board,6)Honorary Wildlife Warden, 7) 8th FiveYear Plan Discussion Group, 8) StateLiteracy Mission Authority, 9) State LevelAnimal Welfare Board, 10) MizoramPollution Control Board, 11) State level

competition of BestHorticulture Committee,12) Under GraduateStudies in Mizo Board(NEHU), 13) Zila SainikBoard, 14) District levelCommittee on NationalFoundation CommunalHarmony, 15) MizoramPublication Board, 16)State level Task Forceon Development ofLanguage (Mizo), 17)

Consultant in District DisasterManagement Plan (2001), 18) MizoCustomary Law Revision Committee, 19)Mizoram State Advisory Board TribalArts, Culture and Language (2006- 2009),20) State Board for Wildlife for Mizoram

A lehkhabu bawm

thenkhat.... Chanchinbu

(Newspaper) hi chilh

khawmin a bu in a siam

Page 13: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 14 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

(2005- 2008) leh 21) State level GreenMizoram (2004- 2016).

Thil hmuchhuaktu:

Mithiam \henkhatten sazu inthlahpunkual dan (rats reproductive cycle) an sawiahchuan ni 70 k^r d^n z>l a ni an ti a. PuRokhuman a zirbingna hmun a\anga a zirchhuah chu ni 25- 30 ink^r a ni thung.

Tui hi kum 3 b^k dah\hat theih a nilo, tia sawi \hin chu, a enchhinna a\ang chuan,kum 11 lai intl^kin a la thianghlim reng.

A hmingthanpui >m >m, serthl<mb^wm \h$ntu rannung (thlangd^r) thahnahloRK Mixture a siam chhuak hi a ni; kuthnathawktu tam takin an \angkaipui hl>. Theik<ng ei chhe thei rannung thahna damdawiK.B.S a siam bawk.Lehkha a ziahna leh chhiarna hmun

Miin an hriat dan ber chu thu ziakmia nihna hi a ni awm e. Mitinin an hriatthiamtheih t<ra thu ziak mawlmang thiam, fiah lehziak ngaihnawm thiam a ni a. Kohhran Upa anihna angin, Pathian thua mite zirt$r duhna rilrupu chungin, a thil tawn leh khawv>l dinhmuna thl$r \hin.A ziak hunlaia khawv>l thil thlengte

chuMizo pa mitthla thiam theih t<rin a ziakchhuak \hin a. A thu ziak tam tak a\anginPathian hnam thlan Israel-te chungnungzia alangs^r hl>.

A chian theih n^n a lehkhabu ziakaa \awngkam \henkhat han la chhuak ila:-Israelsipai \hatzia a sawina: ‘Arab thlawhnate l̂ kahchuan Israel thlawhnate chu Pikhawizu mantum ang mai hi an ni a, a ph>tin an phe zeuhzeuh mai a…..’ ‘an khawl hmante hi a \hakher mai; kumkhaw lungpui hlun changelkh>n pawhan sakuh ba dih hlawih hlawihmai a ni..’ ‘.. Israel thlipui sipai la katainhumhim t<rin an tl^n chhe mai t<r a ni.Tichuan saihm^rth<r bus ah \eh ang maiinmipui chu Damaska khaw lama himna zawngt<rinan chhuak ta hum hum mai a…’ (Israel

leh Arab Indo thu, p. 28, 52); PresidentBill Clinton-a nula Monica chungchang: Az<na uai tan chuan Monica chu, “Tuarharpui”tih ngei tur r>ng hi a ni a. A pianhmang rengahJuda nula ni awm tak sam dum hmerhhmawrh, a ngaihnobei tawka mitkalh deuhvalang, tituai \hat lamah chuan siamthiamsiam\hat luih ang, nui mawi bawk si, nu hnapmai hi a ni a… (Tunlai khawv>l thlirna-

XXII, p.66); April ni 6, 1992-aPadma Shri a dawn chungchangah‘…Special Bus No. 4635-ah kanchuang a, President in RashtrapatiBhavan panin kan f^wn phei ta a.Kan luhna t<rin President inkawngkhar ropui chu an lo hawnga, kan lut a. Hetih laia ka rilrua lolang chu, van kawngkhar ropui chukan luhna turin min hawnsak duhang em?’ tih hi a ni…. (Tunlai

khawv>l thlirna- XV, p.10)

Page 14: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 15 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Asteroids chungchang a sawifiahna: Van suar chhia i ti zawk teh ang..Mars lehJupitar ink^r zau tak maiah khian kalna kawng bik neiin ni an kal hual a ni. Nuin buh athlei d<rh d<rh a, a h<m te, a fai te, a kem te mahni hmun hmun \heuhvah an tawlh dualdual ang mai hian ni h$pna hian a v>la thil awmte chu a pawt ding a, thl^wk bo lovinanmahni hmun a\ang \heuhvin amah an h>l ta dual dual mai a ni. Ralkhat hla tak a\anginasteroids te chu han thlir ila, lui pui dunga suar chhe hmun lung pui lian pui pui te, t>deuh te, intiat lo tak tak inphah kawi nguai hi a ang ber ang. Ch<ngte chu an feh kawnghla tak maiah an thlen tur ban loh hlau tak ang maiin, hmanhmawh takin an tawlh d<ld<l mai a…. (Lei piah lam ram, p. 26).

Lehkhabu hi bu 62 a ziak a, article pawh engemaw zat a ziak a ni. A lehkhabutihchhuahte han tarlang ila:Sl. No. Lehkhabu hming Chhuah hun Ph>k z^t Copies

1. |am Do P^wl Bu 4.5.56 74 1000

2. Primary Map 17.6.73 32 10000

3. A Lenlai Nite 10.10.73 88 4000

4. Bomb Sakei leh Bible 4.2.75 28 3000

5. Lei Piah Lam Ram- I 21.8.75 68 2000

6. Israel leh Arab Indo Thu (Six Days War) 30.6.76 98 3000

7. Hectopolis 15.11.76 154 2000

8. Entebbe the Zero Point 15.6.77 70 4000

9. Thupuan Ram 2.12.77 14 2000

10. Israel Hnam 18.12.77 104 3000

11. India Hmar Chhak 18.12.78 40 5000

12. Bible-a Pathian Zawlnei 19.10.78 72 2000

13. Lei Piah Lam Ram- II 26.5.79 126 4000

14. Zoram Parmawi 1.4.80 70 4000

15. Tunlai Khawvel Thlirna- I 18.11.80 64 2000

16. Tunlai Khawvel Thlirna- II 7.4.81 72 3000

17. Tirhkohte Rawngbawlna 25.7.81 50 2000

18. Tunlai Khawvel Thlirna- III 16.9.81 60 4000

19. Tunlai Khawvel Thlirna- IV 4.12.81 66 3000

20. Israel- PLO Indo 24.6.82 62 4000

21. Tunlai Khawvel Thlirna- V 9.7.82 68 3000

22. Falkland Chhanchhuah 7.12.82 68 3000

23. Tunlai Khawvel Thlirna- VI 21.11.83 62 4000

24. Eizawnna kawng hlun 16.8.84 50 2000

25. Primary- III Sunday School 10.10.84 186 2000

26. Phawngpui kawng 13.3.83 48 3500

27. Tunlai Khawvel Thlirna- VII 7.11.85 50 3000

Sl. No. Lehkhabu hming Chhuah hun Ph>k z^t Copies

28. Ram tiam pan kawng 25.2.86 36 2000

Page 15: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 16 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

29. Chhan chhuahna pathum 24.9.86 100 2000

30. Tunlai Khawvel Thlirna- VIII 5.11.86 42 4000

31. |am Do Pawlin engnge a tih? 13.7.88 188 2000

32. Tunlai Khawvel Thlirna- IX 12.12.88 42 4000

33. Delhi Diary 15.7.89 40 1000

34. Tunlai Khawvel Thlirna- X 14.10.89 32 6000

35. Mizo |awng B- 3 (P.S.) 23.11.89 46 10000

36. Tunlai Khawvel Thlirna- XI 25.5.90 32 10000

37. Thihna thlankotlang 31.8.90 46 2000

38. Tunlai Middle East thlirna 21.9.90 30 6000

39. Tunlai Khawvel Thlirna- XII 22.11.90 28 6000

40. Nuclear War a hnai 10.12.90 20 5000

41. Gulf War indo thu 3.4.91 32 6000

42. Tunlai Khawvel Thlirna- XIII 8.3.91 24 4000

43. Tunlai Khawvel Thlirna- XIV 25.9.91 24 5000

44. Khawvel Indopui II-na Vol. 1 25.11.91 50 2000

45. Tunlai Middle East thlirletna 16.11.91 24 4000

46. Khawvel Indopui II-na Vol. 2 1.4.92 46 2000

47. Tunlai Khawvel Thlirna- XV 21.5.92 22 4000

48. Ram Thianghlim Part I to III 7.8.92 64 19000

49. Tunlai Khawvel Thlirna- XVI 28.8.93 28 3000

50. Tunlai Khawvel Thlirna- XVII 9.8.94 62 3300

51. I hria em? Book I- III 27.10.94 64 6000

52. Joshua Bu zir \anpuina 15.5.95 66 2500

53. Tunlai Khawvel Thlirna- XVIII 14.10.95 44 4000

54. Israel \obul 9.12.95 42 2000

55. Maich^mah >ng 30.3.96 25 500

56. Tunlai Khawvel Thlirna- XIX 12.7.96 60 4000

57. Tunlai Khawvel Thlirna- XX 28.11.96 54 3000

58. Tunlai Khawvel Thlirna- XXI 20.9.97 60 4000

59. Princess Diana chanchin 28.11.97 66 2000

60. Tunlai Khawvel Thlirna- XXII 10.9.98 78 3000

61. Khawvel Indopui II-na 30.9.99 310 2000

62. Tunlai Khawvel Thlirna- XXIII 21.7.01 88 2000

TOTAL: 4009 233000

Chawimawina a dawnte:

· Padma Shri Award (Social Work), 1992

· Lelte buatsaih 1st Prize in Literature in Top of Mizoram Polls, 1992

· Jerusalem Pilgrim, title petu Govt. of Israel, 1992

Page 16: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 17 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

· Man of the Year Certificate,American Biographical Institute Inc.,1998

· 2nd Prize in the 20th Century Best

Social Worker Selection in

Mizoram

· N.E.T.V People’s Choice Award

2005

· STAM Award in Indigenous

Science, 2011

A chungch^ng an sawi d^n:

‘Scientist ropui, experimentalist, mizo

hnam leh ram t^na sulhnu ropui tak

hnutchhiahtu Pu C. Rokhum hi, a dam lai

ni te lo tla tawh mah se, a >ng erawh

Mizote thinlungah a chuai ve ngai d^wn

lo a ni.’

- C. Lalrosanga, STAM President

‘Pu C. Rokhuma hi Mizo pa dik tak,

engkim Mizo taka ngaihtuah a, Mizoram

t^na \ha tur ngaihtuah ngar ngar mi,

Mizoram ngais^ngtu a ni. Israel ram sawi

ropui thiam leh \an bera ngaih amah

av^nga Mizoten Israel sorkar kan \an

phah \hup a ni a. “Ka pu, Israel rama p>m

hi \ha i ti ngei ti lo?” tia ka zawh chuan,

“Mizo t^n chuan Mizoram hi a \ha ber.

Israel rama p>m thla tate hnathawh anga

nasa in Mizoramah thawk peih se, Israel

ram aiin Mizoram kan changk^ng z^wk

daih ang,” tiin min chh^ng a ni.’

-Dr. H. Lalthlangliana, AMC

Commissioner & Founder President,

STAM

‘Pu C. Rokhuma, Mizo fate zinga pa ropui,

mi hmingthang, khawtl^ng leh ram leh

kohhran t^na mi \angkai leh mi \hahnem

kan ch^n ta mai hi ch^nna r^pthlak tak a

ni a. A ni ang hi Mizo fa an piang leh

tawhlo ang tih a hlauhawm hl> a ni. A

nuna entawn tur tam tak zingah, pa

invawng, ei leh ina fimkhur, a in leh lo

vawng fai, mahni nun uluk a nihna te hi a

ni. Tin, ram ngaw, thing leh mau humhalh

leh ramsa, chungl>ng sava, etc.

humhalhnaa a hmal^kna te hi entawn

tl^ka ni a. |hangthar lo awm z>l t<rte t^n

entawn tur min hnutchhiahte kan entawn

hi amah kan hriat rengna \ha tak a ni

d^wn a ni.’

- Lal Thanhawla, Chief Minister

‘Mizo pa ropui Pu C. Rokhuman Nov. ni

23, 2016-ah mual min liamsan ta, a

uihawmin lung a til>ng mang e! Hun

engemaw lai khan Mizoram Council of

Science, Technology and Environment-ah

Member a ni \hin a, a ch^ng chuan a

meeting tur an inah lamin, ka thlah bawk

\hin a. A in v>la a thil zir dan hrang

hrangte tui takin min hrilhin, min

kawhhmuh \hin a; a hmuhnawmin a

ngaihnawm ka ti \hin khawp mai. Science

subject zir thui lo mah se science lamah a

tui hle tih a hriat a. Ruahtui tla zat a teh

\hin te, sik leh sa awmdan a zir \hin te,

serthlum eichhetu- thlandar kahna hlo ‘RK

Mixture’ a siam te, maut^m chungchang

leh a kaihhnawih hrang hrang a zir te leh,

maut^m av^nga \^m dona kawnga hma a

l^k dante kha Zofate t^n a hlu khawp mai.

A lehkhabu ziah chi hrang hrang- T<nlai

khawv>l thlirna a ni \hin. Israel ram

chanchin a ziahte kha a ngaihnawmin, a

va chiang \hin >m! Ram leh khawtl^ng

Page 17: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 18 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

t^na mi \hahnemngai leh thawh hl^wk a

nih b^kah, khuarel thil zirna lama mi tui

‘naturalist’ a ni a, kan chhehv>l thil, thing

leh maul eh nungchate duattu leh a

humhalna kawnga mi \hahnemngai

‘environmentalist’ a ni bawk. Mizo

‘scientist’, mi ropui leh hlu, zofaten kan

ch^n ta hi a uiawm mang e.

- Dr. R.K. Lallianthanga, Chief

Scientific Officer

‘Upa C. Rokhuma, Aizawl Theological

College-a hun engemaw chen zirtirtute

leh Pastor t<ra zirte zirtirtu lo ni \hin,

Pathianin rei tak a damtir hi kan

lawmpui a. Mizote t^na thil \angkai tam

tak sakhaw lam leh thu leh hla, eizawnna

lam thlenga a lo zirtir hi a hlu hl> a ni.

A nun ze dam thluam mai, fing tak mai

kha theihnghilh a har hl> tawh ang.’

- Rev. Dr. C. Lalhlira, ATC Principal

‘Upa C. Rokhuma hi Mizo zinga mi bik

leh chhuanawm chungchuang a niin ka

hria. |awngkam thiam, kawm nuam, thil

hre zau leh pa fing tak a ni. Kum 1950 v>l

a\anga lo inhre tawh kan ni a, matric

candidate kan nih lai pawha lehkha zir

d<n zar zar tawh kan ni. Maut^m \^m

1959-a lo thleng t<r t^na lo inrin l^wkna

|^m Do P^wl huaihawttu a nih kha Zoram

puma hriat l^r a nih \anna niin ka hria.

Amah hi zir v^ng ni lova pianpui scientist

a ni. A taima >m >m a, thil a chh<tin a

buaipui peih bawk a. Sethlum r^l

thlangd^r t<r a siam kha kan bulah pawh

a sawi \h$n a, chhuang takin ‘RK Mixture

Direct Hit’ a ti \hin; kan hlimpui >m >m a

ni. A bula awm a nuam a, mi a ngaisang

derin a tihlim thei >m >m a, “U Rokhuma

bula han awm chuan, keimah ber emaw

kan inti \hin” tih hi kan sawi d^n a ni. A

ngaihawm >m >m a ni.’

- Upa Dr. L.N. Tluanga

‘Mizote’n Tualchher Scientist kan neih

chhun a nih loh vek pawhin, kan neih

zinga ngaihsanawm bera chhal ngam chu

a ni ngei ang. A lehkha chhiar taimakna

kha hmang \angkaiin, ama irawm chhuak

thil thar a ngaihtuah chhuak thei \hin kha

a fakawm a, a thil ngaihtuah chhuah reng

reng vantlang chhawr theih tura a zar

chhuak phal z>l kha a ropuina thuruk,

entawn tlak tak a ni. Central YMA

President at^n a zawna \um nga thlan

awmchhun a ni khan tlawmngaihna leh

taimakna lama a dinhmun chu a tarlang

mai a, a ngaihdan sawhsawnsak a harsa

>m >m kh^n a rilru nghehzia a sawi

chiang khawp mai. A zaidam >m >m lawi

a, scientist zingah chuan titi thiam ber a

nih ka ring.’

- K. Sapdanga, Editor, Vanglaini

Newspaper

‘Pu C. Rokhuma siam ‘Mizoram

Geography’ hi buai hmain Primary

School-ah ka zir tawh a. Sunday School

zirtirtu training ama ho a neih- kum 1971

(Shillong) leh 1973 (Diphu)ah ka kal

bawk a. Israel ramah 1992-ah kan zin ho

bawk a, thu ngaihnawm a chhuah tam tak

ka chhiar a, MAL leh MWA ah te rei tak

kan thawkho bawk a. Kawng tinrenga

Mizo t^na a theih t^wpa thil \ha ti tlat mi a

nih av^ngin ka ngais^ng takzet a ni.’

- Prof. J.V. Hluna

Vice- Principal, PUC

‘Pu C. Rokhuma hi mi namai a ni lo.

Science lam zirna kawng tluang

Page 18: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 19 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

pangngai th<k tak nei lo mah se scientist

te pawhin an r^wn, a thu leh hla an

ngaihch^n, a thawhrim leh a taka a

zirna avanga rintl^k a ni. Thu leh hla

lam leh vantl^ng t^na a tha thawh zawng

zawngte hian mi bik a nihzia a tilang a,

a tel vena p^wl zawng zawngah rintl^k

ber leh ngaihch^n ber p^wl a ni theite

hian Zofate zinga mi bik a nihzia a tilang.

Kum tam tak chh<ng a hnung zui theia

ka awm ve ringawt pawh hi inchhuanna

tham a ni. Zofate zinga hming dai lo turte

zinga mi, nung reng t<r a ni.’

- C.L. Duhawma, Gen. Secretary

Mizoram Science Society

& Member Secretary, Mizoram

Pollution Control Board

‘Pu C. Rokhuma, Mizo scientist, mi thil

chikmi leh ram t^na tha leh tui

ngaihtuahna s>ng \hin mi kan nei hi a va

hlu tak >m! A tak rama kal ve pha lo, keini

ang t^n pawha Israel ram min ngaihtir ve

ringawt thei khawpa thu ziak thiam, Israel

mi nih ve ch^kawm thei khawpa min siam

\hintu… Mizoram sik leh sa awmdan t<rte

leh ruahtui tl^k d^n tur thlenga a thil

chikna leh zirna a\anga min hrilh \hintu

kan ch^n ta hi a va uihawm tehlul >m! Ani

anga Mizo pa \ha, mahnia thil zir leh chik,

ngaihtuahna s>ng \hin hi piang ta \euh se

chuan science thiamnaah pawh hian mizote

hian t<n ai hian kan thlen s^n ngei ka ring.

A sulhnu leh lehkhabu ziak tam tak a\ang

hian \hangtharte hian chhar chhuah leh

zir chhuah t<r kan va la ngah d^wn >m! ’

-J. Lalvohbika, President, Mizoram

Mathematics Society

& Asst. Professor, Dept. of

Mathematics, PUC

‘T<n dinhmun ka thlen theihna chhanah

hian Pu C. Rokhuma hian th<k takin

sulhnu a nei. Naupan lain a lehkhabu ziah

‘Lei piahlam ram’ tih ka chhiar a\angin

science, a bik takin Physics-ah tuina ka

neih phah a. ‘T<nlai khawv>l thlirna’ tih

bu a ziah \hinte khan min tibengv^r \hinin

science zir belh z>l duhna min neihtir \hin.

A thil tih lai apiang chik taka ngaihtuaha

chhui zui \hin, eng v^nga hetianga lo awm

nge a niha engtin nge a awmzui z>l ang

tih chhui zui a, a taka tichhin \hin mi a ni.

A thiamna leh thil chikna av^ngin maut^m

lakah mi tam tak an him phah a, loneitute

t^n a \angkaina a th<k hle bawk. A lei

taksa chu kan zingah awm tawh lo mah

se Zofateah a nung reng ang.

- Lalrinthara Pachuau, Asst.

Professor, Dept. of Physics, PUC

& Editor, MSJ

‘Pu C. Rokhuma, Mizo pa ropui leh

ngaihsanawm >m >m in chatuan ram min

lo pansan ta hi Mizorama science

ngainatute t^n chuan ch^nna nasa tak niin

ka hria. Naupan t>t lai a\anga science

subject a tui >m >m mai ka ni \hin a, Mizo

\awnga chhiar tur Science & Technology

kaihhnawih lehkhabute ka lei kh^wm \hin

a, amah avangin science subject ah tuina

leh ph<rna ka neih belh phah a ni. Kum

1997- ‘99 ink^ra Synod Higher Sec.

School Boys’ Hostel-a ka awm laiin,

Mission Vengthlang Kohhranah kan

inkh^wm \hin a. Vanneihthlak takin amah

kan hmuh \hin b^kah a thusawite a takin

kan ngaithla thei \hin. Kum 80 chuang ni

tawh mah se a thusawite a ngaihnawmin

Page 19: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 20 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

beng a ti var hle \h$n. Hetih hunlai pawh

hian a thusawi tam tak hi Science

&Technology, leh a hunlaia khawv>l

thiamna s^ng kaihhnawih a ni tl^ngpui

\hin. Amah chibaia, thlal^kpuite kha kan

ch^k \hin teh lul n>n, naupang zakzum

rual kan nih av^nga kan va pawh ngam

lo \hinte kha mitthlaah a ch^m reng mai.

Mual liam tawh mah mah se, Mizo Science

ngainatute thinlungah chuan a thi thei

dawn lo a ni.’

- Dr. K. Vanlaldinpuia, Asst. Professor

Dept. of Chemistry, PUC

‘Hnam naupang tak kan nih avangin

Science thiamna ah kan sang a lo ni tih

Pu C. Rokhuma kha a hre chiang bertu

zinga mi a ni ngei ang. Chuti chung chung

chuan a phak ang tawk khan a

ngaihtuahna kha a chet tir reng a. Mi tih

atan dah mai lovin a mah ngei khan sul a

su ngam a. Zofaten Israel ram kan

ngaihsan em em chanchin pawh hmun leh

hmuna awm ang maiin chhiar tur a khat

tawkin min hlui thei reng a. Mizo

hmasawnna chanchin leh dinhmun pawh

ziakin a lo dah hman zel mai a. Mizo

literature hmasawnna kawnga a tha thawh

ngawt pawh hi zofate kan awm chhung hi

chuan a dai tawh ngai dawn lo a ni.

Khuareiah pawh Pu C. Rokhuma kan lo

nei hi kan la lawm tawlh tawlh dawn a ni.

Amah Silliam Shakespeare angin a

damlai khan chawimawina ropui tak tak

khum lo mahse, zofate hian kan la

chhuang tawlh tawlh dawn anih hi.’

- Dr. Zoramdinthara, Joint Secretary

Mizo Academy of Letter

Knowledge is power

$ I ka (Mouth) a ro vek chuan thil

rim i hre hrang thei lo ang.

$ Mirhring taksaah hian Thau (Fats)

sahbawn pasarih (7) siamna tham a awm.

$ Computer khawih thin te hian a

tlangpuii minute 1-ah vawi sarih vel an mit an

khap thin.

$ Puitling rim hriatna aiin naupang rim

hriatna a chak/tha zawk.

$ Muthilh laia hnar rin vak chingte hian

mumang an nei ngai lo.

$ Ramsa zingah hian Sazupui leh parva

chiahin an lu hnung lam hawi kher lovin an

hnung lama thil awm an hmu thei.

$ Sai hian tui awmna hi an hrechak

thei hle a, mel 3 a hla atang pawhin tui

awmna an hre thei.

$ Mihring chuap vei lam hian ding lam

aiin thli a hip hnem zawk.

$ Ramsa zingah zuang thei lo awm

chhun chu SAI a ni.

$ Chhangkhatna damdawi hi Goril-

las (zawng chi khat)-ah a thawk tha ve hle.

$ Lehkhachaih chaih hi Thailandah

chuan eizawnna khawpin an hmang.

Page 20: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 21 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

A tobul chu…

Lal Isua lo pian hma daih tawh atang khan Greek-ho te, Chinese-hote leh khawvel hnam

fing zawkte chuan Electric hnathawh hi an lo hmelhriat tawh a. Silk puan leh glass te hi kan

nawh vak chuan thil dang an hip thei a ni tih te pawh an hre tawh a ni. Chutiang thovin lung

chi khat ‘Loadstone’ an tih mai chuan dipdaltu a neih miah loh chuan chhim leh hmar zawng

a hawi kher thin a ni tih te pawh an lo hre tawh bawk. Hetiang lung hi zen zeih zawihin an

siam a, chu chu compass atan an hmang a, lawngputen tuipuia an zin chhuah tumin ramchin

hriatna atan an lo hmang thin a ni.

Kum a lo vei zel a, kum zabi 18-na a lo thlen meuh chuan lehkhachaih chaih thiam

(?) Scientist Benjamin Franklin-a lehkhachaih chaih zarah tekah hian electric current (i.e

electric field) a awm a ni tih an hre leh ta zel a. Thomas Edison-a hnathawh azarah electric

bulb hial kan lo neih phah leh ta zel a nih hi maw…Tun hma kum 200 vel chauh kaltaah kha

chuan America president chenna in meuh pawh khu zan thimah chuan khawnvara tih-en a la

ni thin asin!

Benjamin Franklin-a experiment atanga kum 100 zet ralhnu, kum 1840 vel thleng

pawh khan Electricity leh Magnetism te hi inzawmna nei lo, thil hrang hlak niin ngaih thin

a ni a. Mahse chu chu Faraday-a pui roh khan a dik lova, magnetic flux lo inthlak danglam

zuk zuk hian electric field a siam chhuak a ni tih a rawn hre chhuak ve leh ta bawk. Chu law

chu Maxwell-a khan rawn tichangtlung leh deuhvin Electricity leh magnetism zirna atana

equation pawimawh em em 4 te a rawn siam chhuak ta a, tichuan Electricity, Magnetism ni

mai tawh lovin Electricity and Magnetism tiin kan lo ziah theih phah ta a ni. Electricity leh

Magnetism kan zawm khawm thei ta a nih chu!

ELECTRICITY:

Charge chu…

Engati nge plastic samkhuiha i sam i khuih zawhah i samkhuih khan lehkha them a lo

hip theih tak mai? Nylon kawr i hak kha i hlih zawngin engati nge a rik tuar tuar thin?

Electricity hnathawh vek a ni. Electricity rawn din chhuak tak taktu chu charge a ni. Eng thil

mai pawh hian charge chi thum zinga a khawi emaw ber a nei thei a, chung charge-te chu

Positive, Negative leh Neutral-te an ni. Neutral hi charge nei ve lo a nih avangin positive

ELECTRICITY AND MAGNETISM- Lalrinthara Pachuau

Page 21: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 22 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

leh negative chauh sawiin charge hi chi hnih a awm an ti mai thin a ni. Chu charge tam

zawng chu a teh ve theih a, chu an tehna unit chu coulomb (C) an ti.

Electron as fundamental charge

A nih leh charge chu value tlem thei ber, a aia tlem zawk awm tawh chuang lo a

awm thei ang em? Chutianga charge value tlem thei ber chu fundamental charge an ti.

Hriatthiam a awlsam nan ti hian i han sawi teh ang: kan pawisa hman laiah hian (India

pawisa-ah) a hlutna tlem ber chu naia khat (1) / one paise a ni a, a aia tlem zawk a awm

tawh chuang lo. Naia 100-in cheng 1 a siam a, 200-in cheng 2...chutiang zelin cheng tam

tak pawh hi naia 1 inbelhkhawmin a siam vek a ni. Naia laklawh e.g 1.5, 20.3, 90.8,…etc

a awm ngai lo, a chhan chu pawisa hlutna tehna atana tlem ber chu chu naia 1 a ni miau va.

Tichuan pawisa pawh hian fundamental unit a nei a, chu chu naia 1 a ni. Chutiang chiah

chuan charge-ah pawh a ni; charge body-in value a neih theih tlem ber chu fundamental

charge an ti a, chu chu electron charge zat hi a ni. Electron charge zat aia charge tlem a

awm tawh chuang lo tihna a nih chu (Quark te hian charge tlem zawk chu an nei ngei tak na

a, charge building block an ni ve lo thung).

Quantization of charge chu…

Chutia charge te reng reng a te thei ber ‘fundamental charge’ – electron charge

zatin a siam zelna dan chu ‘quantization of charge’ an ti. Kan charge value neih zat kha

electron charge zatin chuang awm lovin a sem thei ngei ngei tur a ni a (naia 1-in cheng

engzata tam pawh a sem thei vek angin), a sem thei lo a nih chuan khatiang zat charge

kha a awm thei lo tihna a ni. Entirnan charge ka neih zat chu 198 10−× C ni ta sela, heti zat

charge hi kan nei thei a ni, a chhan chu electron charge zat 191.6 10−× C -in a sem theih

avangin. Chutih laiin 194 10−× C erawh chu kan nei thei lovang, a chhan chu electron

charge zata kan sem theih loh avangin (a chunga pawisa nen khian lo khaikhin la).

Electric Field

Charge particle kan neih phawt chuan a bul vela charge particle dang lo awm vete

kha a effect thei a ni. Charge pahnih, sign inang kan neih chuan an inpaih tawn ang a,

chutihlaiin an sign a inan loh erawh chuan an inhip tawn thung dawn a ni. Charge particle ten

an effect theih huam chhung chu ‘Electric field’ an ti. He electric field hi charge particle/

body kan neih phawt chuan a awm ngei ngei thin i.e. charge body tawh phawt chuan

electric field a siam chhuak tihna a nih chu. Chutiang electric field chu hmuh theih loh, mahse

a awm ngei tih a hnathawh atanga hriat theih si Electric lines of force an tih mai tam takin

Page 22: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 23 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

a siam a ni. Positive charge kan neih chuan lines

of force-te chu charge body atangin a chhuak

a, negative charge kan neih erawh chuan charge

body panin a lut ve thung.

Electric line khawi laiah pawh khan

tangent rin ta ila, chu chuan chu lai hmun taka

electric field hawi zawng a entir. Charge pakhat

atanga Electric lines of force lo chhuakte hi an

intantlang ngai lo. A chhan chu electric line

pahnihte intantlang ta sela chu lai hmunah chuan

tangent pahnih kan rin thei dawn a, chu chu

chulai hmunah chuan electric field-in hawi zawng

pahnih a nei kawp tihna a ni ang, chu chu

physically-in a theih loh a ni.

Electric di-poles

Electric charge chuan pole ‘pahnih’,

positive leh negative a nei a (electric charge

pakhatah pole pahnih a awm tihna ni lovin,

charge mal te te khan pole pakhat zel an nei).

Positive atangin lines of force a intan a, negative-

ah a lut thung. Negative tel miah lovin positive

ringawt hian amah mai hian electric field a nei

thei a, chutiang thovin negative pawhin. Electric

charge te chu a hrangin kan nei thei tihna a nih

chu. Positive leh negative charge te, an charge

zat inang chiah site inhnaih tea an awmdun hian

electric dipole an ti a, a charge pakhat zawk

leh an inkar hlatzawng inpuntir chhuak hi dipole

moment an ti. Electric dipole-te hi an lo fawn

hian radiation an pe chhuak thin a, chu chu

atomic spectrum /structure zirna hmanraw

pawimawh tak mai pakhat a ni. Molecule khan

dipole moment a neih loh chuan fawn (oscillate)

ve mah se radiation a pe chhuak dawn chuang

lova ni.

Eng nge Electricity fundamental law

chu…?

Electricity zirnain a tum ber chu charge body-

te inhip/paih tawn dan leh chutiang thil chu a

hman tangkai theih dan a ni. He zirna peng

pumpui mai zir tur hian scientific law pawimawh

ber mai leh a bul lo intanna chu Coulomb’s law

a ni. He law-in a sawi dan chuan charge body

pahnihte inhip tawnna emaw inpaih tawnna

emaw force zat chu an charge zatte puntir

chhuak a tam chuan a tam ve a, a tlem chuan

force chu a tlem ve a. Tin, chu force vek chu an

inkar a hlat viau chuan a tlem a, an inhnaih chuan

a tam ve thung a ni. F hi charge pahnihte inkara

inhipna/inpaihna thahrui ni ta se, q1 leh q

2 te hi

charge pahnihte ni se, ‘r’ hi an inhlatzawng ni

se, F nat zawng tur chu

1 2

2

0

1

4

q qF

rπ=

a lo ni ang. F hi positive a nih chuan inpaihna

thahrui a ni a, negative a nih chuan inhipna

thahrui a ni.

MAGNETISM

Eng nge a nih?

Magnet i la a, dawhkana thir nawi a

hip thei a…chu chu magnetism a ni. Electricity

ang thovin magnetism-ah pawh hian hipna tha

leh inpaihna tha a awm a ni. Hetia magnet-in

magnetically-a a effect theih chin hi

‘Magnetic field’ an ti. Magnet hian pole pahnih

a nei ve a, pakhat chu North pole (N) an ti a, a

Page 23: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 24 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

dang leh chu South pole (S) an ti. Electricity

ang thovin magnetic field te hi magnetic lines of

force-ten an siam ve a, chu lines of force chu N

atangin a intan a, S pole-ah a tawp lehzel thin.

Magnet chhungah erawh chuan S atanga intanin

N lam a pan thung. N-N leh S-S te an inpaih a,

N-S emaw S-N emaw te chu an inhip thung.

Eng nge danglam ta chu le…?

Electric charge-ah chuan lines of force

kha tawp chin nei chuang lovin a awm thei a.

Positive leh negative charge an awm ngei ngei

kher lo. Pole pahnihte kan la hrang thei, i.e. a

mal malin positive leh negative pole kan nei thei

tihna a nih chu, i.e. electric monopole a awm.

Magnetic pole te erawh hi chu an lak hran theih

lova, i magnet neih lai kha chhu sawm vek mah

la, a them te ber pawh khan N leh S pole a la

nei zel anga; lines of force pawh N to S a la ni

reng ang. Hetia pole pahnihte lakhran theih lova

an inkawp reng mai hi avang hian Magnetic

monopole a awm lo an ti a ni.

Engtin nge Magnetism chu a lo pian

chhuah le…?

A bul ret rawt chu charge particle –

electron tho kha a ni. Electron hian a awmna

atom laimu (nucleus) hi chak mangkhengin a

hel kual zak zak reng a. Chutia a hel kual lai

vek chuan ama axis-ah a lo vir (spin) ve a.

Electron chetdan chi hnih – revolution leh

spinning motion te chuan (a tawi zawngin)

magnetic field hi a lo siam chhuak ta a ni.

Electron-in nucleus a helna chin zauh zawng

chu ‘A’ ni ta se, ‘I’ hi chutia a hel paha current a

siam chhuah zat ni ta bawk se (charge particle-

te hi an chet chuan current an siam chhuak thin),

chu atom chuan magnetic dipole moment a

lo nei tawh ang.

Chu magnetic moment chu AI a ni.

Hetia atom-in magnetic moment a lo nei ta mai

hian a entir chu kha atom kha magnet a lo ni

ta tihna a ni. Hetih lai vek hian kha electron kha

ama axis-ah a lo spin ve char char a, chu chuan

magnetic field chak tak a siam chhuak leh bawk.

Tichuan atom chu electron chetdan avang chuan

magnet-ah a lo chang ta a nih chu. Magnetic

material kan neih reng rengah hian atom

tluklehdingawn tam tak a awm zel si a, chung

atom-te magnetic moment inbelhkhawm chuan

kha material pumpui kha magnet-ah a chantir

ta a ni. Mahse atom-te magnetic field kha an

in-cancel chuan material pum pui kha magnet a

ni tawh lo thung. Chu chu magnetism bulthut a

ni.

Magnet chi hrang hrangte

Magnet han tih hian magnetic material

larzual chi thum a awm a: Paramagnetic,

Ferromagnetic leh Diamagnetic-te.

Paramagnetic-te hi chu anmahni

ringawt chuan magnet an ni ve lova, magnetic

field chak tawk kan apply chauhvin magnet an

ni ve thei. Magnet pawhin a hip chak lo hle a,

mihringte tana hriat tham mang loh khawpa na

lovin magnet-ten an hip thin. e.g Aluminium,

Uranium, Platinum..etc. Paramagnet-te hi an

vawh viau hian an magnet nihna a lo pung sawt

thin.

Page 24: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 25 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Chutih laiin Ferromagnet-te erawh hi

chu magnetic field apply miah lo mah ila anmahni

ringawt pawh hian magnet an ni. Magnet nen

pawh chak takin an inhip thin a ni. e.g : Iron,

Nickel, Cobalt…etc. He an inhipna thahrui hi

paramagnetic material leh magnet inhipna aiin a

let maktaduai zetin a chak thei zawk.

Ferromagnet-te hi i tih sat vak chuan Curie

temperature (Iron tan 7700C) an tih maia sa a

lo nih hunah a ferromagnet nihna a hloh anga,

paramagnet a lo ni tawh ang. Hetih hunah hi

chuan magnet pawh an bulah keng hnai mah la,

an inhip tawh lovang. Tihian kan sawi thei ang:

Ferromagnet pawh hi temperature sang zawkah

chuan paramagnet an ni a, temperature hniam

zawkah chuan ferromagnet an ni tiin.

Diamagnet-te hi chu magnet nen an

inhip tawh lova, inhip ahnekin magnetic field

kha an lo paih (repel) zel thin, i.e. magnet-in a

hip thei lo. Hei vang hian superconductor nen

an nihphung a inang a ni, e.g Tui (water),

Bismuth, Graphite, Mercury…etc. Bismuth hi

diamagnet chak ber a ni nghe nghe. Diamagnet-

te hi boruaka thil chawi kanna atan (chutiang

chu levitation an ti) an hmang thin. Hetah pawh

hian Diamagnet-Magnet force hi Ferromagnet-

magnet force aiin a let maktaduai chuang zetin

a chak lo zawk.

ELECTROMAGNETISM

Electricity leh Magnetism te an suihzawm

theih hnu chuan a pahnihin science peng hrang

ve ve ni ta lovin peng khat niin a ruala zir dun

an lo ni ta thin a ni. Chutiang chu

Electromagnetism tiin an sawi thin.

Lorentz Force chu…

[ ]F qE qv B q E v B= + × = + ×

r r r r rr r

Charge particle, charge ‘q’ nei hi electric

field E, magnetic field B ah velocity ‘v’-a

chakin che ta se (E leh B te hi an awm rual/

kawp/dun), chu particle chuan electric leh

magnetic force a dawng kawp ve ve ang.

Chu a total force chu Lorentz Force an ti

He Electromagnetic force hi

electric leh magnetic force ten a ruala an

siam a ni. He eqn.-a term 2-na hi magnetic

force a ni a, charge kha a chet loh chuan

i.e v = 0, emaw B parallel chiaha a chet

emaw chuan magnetic force hi zero a ni

ang. Chutih laiin charge kha a che emaw

che lo emaw E a awm chhung chuan charge

khan Electric force (term khatna) erawh chu

a dawng reng thung dawn a ni. Tichuan

Magnetic force/field i.e. Magnetism hi

charge particle che rengte azara lo awm

ve a ni a, a lo awm ve theihna chhan bulthut

tak tak chu Electricity a nih chu!

I thil ngaihtuah theihna chhan te, thil i ei

theihna chhan te, i taksain thil a hriat theihna

chhan te…kha Electric charge hnathawh

vang vek a ni tih theihnghilh ngai suh la. He

leilung leh universe pumpui lo pian chhuah

theihna chhan te hi charge particle te reuh

te vang a ni tih pawh hre lo der hauh suh

ang che.

(next issue-ah chipchiar deuhvin

HS level, a text book base deuhvin

kan ziah chhunzawm ang)

Page 25: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 26 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

24th National Children Science Congress hi kum tina hman thin niin, kumin pawh hian a

vawi 24 nan VIIT, Baramati, Maharastra-ah neih a ni. District tin ah he inel na hi neih phawt

niin November 4 khan State level competition chu Pachhunga University College-ah neih a

ni. Hetah hian Mizoram aiawh turin naupang 8 te national level atan kan zuk kal a , guide

teacher 3 kal bawk in December 27- 31 tleng a awh a ni. He 24th National Children

Science Congress Mizoram aiawha kalte chu :

1. Vanlalnelawma : St. Puals’ HSS, Tlangnuam, Aizawl

2. Lalhunthari : Bethel Mission School, Bethel Veng, Champhai

3. Vanlalsangzuala : Rosebud Schoo, Ramhlun Venglai, Aizawl

4. Babie Lalnunmawii Chinzah : New Diamond School, Mamit

5. Vanlalawmpuia : Govt. Chaltlang High School, Aizawl

6. Priscilla Lalrinhlui : Mary Mount School, Tlangnuam, Aizawl

7. Lalremsiama : St. Pauls HSS, Tlangnuam, Aizawl

8. Vanlalchhanhimi : Baptist Higher Sec. School, Serkawn, Lunglei

Escort Teacher :

1. Jennifer Lalrinpari : Teacher, St. Puals’ HSS

2. Nelson Khiangte : Teacher, Bethel Mission School

3. K. Lalhmangaihsangi : Teacher, Govt. JL High School

24TH NATIONAL CHILDREN SCIENCE CONGRESS- Lalremsiama

Class - XI, St. Pauls’ HSS

Page 26: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 27 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

India ram a zirlai hrang hrang leh

India ram pawn, foreign countries – Phillipines

, Malaysia, Vietnam, Combodia leh ram dang

tam tak an rawn tel bawk.

Christmas urlawk ni e, ti lo chuan

keini ho chu kan inel na tur lam pan in Kolkata

thleng thlawhna in kan zuk chhuk a , chumi

ni vek zan dar 9:00 ah Baramati lam panin

Howrah Train Station, Kolkata atang chuan

kan chhuk tan ta a . Ni hnih dawn vel rail-ah

chuangin December 26 zing dar 7:00 velah

kan inelna na hmun tur Vidya Pratishthan’s

Institue of Information Technology (VIIT)

Baramati chu kan thleng a ni. Kan awm na

hmun hi boruak nuam tak a ni a zing lam leh

zan lam erawh a vawt ve deuh thung.

Tukthuan te ei in hemi ni hi chawlh hahdam

nan kan hmang.

27th December zing dar 8:00 ah

chuan mahni hnam kawr theuh hain Rally kan

nei a, campus chhung leh pawn-ah chuan

STAM flag keng chungin kawng chu kan

zawh kual ta a. Chumi zawh ah chuan main

ground-ah Flag Hosting and Pledge

ceremony kan nei a , he ceremony hi Mrs.

Sunetna Ajit Pawar( head of scientific

division) in min hman pui. Chumi zawhah

chuan Ga Di Ma Hall (auditorium)-ah chuan

Inauguration ceremony Hon.Shri. Ajit Pawar

in min hman pui thung. Hemi ni vek hian zirlai

chanve in presentation kan pe a , a tuk 28

December-ah chanve dang hovin

Presentation-an pe ve thung.

He Science Congress chhung hian

Activity Centre buatsaih a ni a, hetah hian

snakes show, robotics, planetarium te,

experiment on light lampang hmanga hun

hman na tur an siam bawk. Heng mai pawh

ni lovin keini zirlai tan mela leh food park an

campus ah an siam a , heng ah te hian nuam

titakin han in tihhlim nan kan kal nasa hle

bawk. Kan tan hlawkna tur an siam bakah

hian kan guide teacher te tan pawh escort

Teacher workshop an lo buatsaih a , hengah

te hian Information Technology hmangin

zirtirna buatsaih sak an ni bawk. Zan tin dar

6:00 atangin Face to Face interaction of

students with Chief Scientist program an

buatsaih thin a , hengah te hian keini students

hoin scientist te chu science lam chung chang

kan zirna a buaina kan neih deuh te zawhna

hun kan hmang thin. He mi zawh hian cultural

program kan hmang thin a , hnam dang in zai

leh lam leh drama te in min ti hlim nasa thin

hle. Keini Mizo ngei te pawh ‘Chheih’ lam in

kan zirtirtute nen kan han lam ve a , boruak

pawh kan chawk ‘hot’ hle. Kan lam zawhah

min request nawn leh nghal a , chutah zet

chuan mipui auditorium a awm ho chu an

thutna atanga dingin an rawn chheih ve nasa

hle. Kan hlimin kan nui nasa hle. A tuk zanah

pawh western dance kan show bawk a ,

closing cultural programe-ah pawh chheih lam

min request leh bawk. Kan hnam kawr/

incheina chu nalh titu kan ngah thei hle a ,

thlalak pui tu kan ngah thei hle bawk a ,

thlalak pui tu ngah na na chu dar 11:30 velah

te kan haw ve chauh zel. A chauhthlak thei

Page 27: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 28 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

hle a, mahse a nuamin a hlim awm thin hle.

Tlaiah te hnam dang ho nen inbawl vawm

te, mizo infiamna chi hrang hrang kan zirtirin

kan infiam nasa thin hle.

Ni 30 December-ah chuan kan

awmna hmun atranga kilometer 15 vela hlaah

Krishi Vigyan Kendra (KVK) kan va tlawh

a , he hmun hi agricultural farm niin, thil zir

thar tam tak kan va nei a, kan hlawkpui hle

bawk.

Ni 31-ah ve thung chuan Valedictory

Function kan nei a , hetah hian project thazual

15 thlan chhuahna hun leh lawman semna

hun hman a ni a , hemi ni-ah hian kan hnam

dang thian te chu an awmna lampang panin

an hawdarh a, bus-a an han chuangchiah chu

kan mittui pawh kan dang zo nganglo a , bus

atanga rawn chhuak leh in kan han inkuah

khawm leh rih thin a , kan inkawm ngeih ve

hman hle a lo ni. Mittui nen ui tak chung

chuanin kan in thlah liam ta a. Zanah chuan

kum hlui thlah nan ice cream party kan zirtirtu

te ho nen kan hmang ve a , kan zaiin kan lam

nasa hlea, mahni chhungte ngaih lam pawh a

lang vak lo. Hlim takin awm khawm chungin

kum 2016 chu kan thlah liam ve ta a ni.

Ni 1 ni chuan Kolkata lam panin rail

hmangin kan rawn kal a, 3 January-ah

Kolkata chu kan thleng a, a ni vek chuan

water park-ah te kan va intihlim a , zin ve

tawh na na chu bazar te pawh kan bazaar ve

nasa khawp mai. Januray ni 5 ah chuan

Aizawl lam panin kan lo haw chho a, tluang

takin Lengpui, Airport chu kan lo thleng thei

a ni.

He Science congress kan kalna atang

hian thil tam tak kan zuk zir chhuak a , hnam

dang kan tluk loh nasat zia pawh a rawn lang

nasa hle bawk. Meet the scientist programme-

ah te pawh Naupang te class 7 mi lek in

thermodynamics chung chhang question har

tak2 an rawn discuss nasa hle a, heng atang

hian an inchhiar zau nasa hle tih a hriat bawk.

Presentaion pekna reng rengah te pawh

confidence an ngah hle a , evaluators ten zawhna

an han zawh te hian anhnial in zam miah lovin

an in hnial pui char char thin. Heng atang hian

keini mizo zirlai te hian xir tur nasa tak kan ngah

hle a, kan zirlai textbook ringawt ring lovin

inchhiar zau kan ngai nasa hle. Hnam dang el

pha turin taihmakna leh inpekna a ngai nasa hle

a, kan hun awl ral mai mai aiah hian lehkhabu

tha chhiar nan kan hunte I pe zawk ang u. Kum

lo kal leh zel turah he science congress ah hian

a theih anga tam tel tum ila, hlawhtlinna leh

hmasawnna tak tak nei turin project siamte chu

a thu ( theory) mai ni lovin a taka hmuh theih

tura chhawp chuah zel I tum ang u.

Page 28: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 29 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

Science NewsScience NewsScience NewsScience NewsScience News

Australia ram Townsville sangha khawina

aquarium-a kum 3 an dah hran Zebra

shark sangha pui tui atangin sangha note

3 a keu va, a enkawltu scientist te chuan

mak an ti hle a, hetiang hnungzangruh nei,

vertibrate rannung zingah a pa chi tel lova

no nei thei an chhinchhiah tawh 3-na a

lo ni ta a ni.

Kum 2014 October thla khan America

ram Louisville sahuana a pel tel lova kum 4 an khawi saphai, kum 11-a upa Thelma an tih

chu a tui a, a tui 61 atangin a note 11 a keu va, heng saphai note te hi an han zirchiang a, a

pa DNA a lo tel lo reng reng mai a, hetiang a pa chi tel miah lova no neih hi Parthenogenesis(/

ÌpQÐrè{”noŠÈd’[n{”s{”s, -è{”nY-/ an ti a, thil thleng khât tak , thil ni ve thei si, thil nihphung

mak dangdai tak a ni.

A PA CHI TELLO-IN ZEBRA SHARK TUI KEU :

MI PATHUM CHI ATANGIN NAUTE SIAM PHAL :United Kingdom-a fertility regulator chuan hmeichhe pahnih chi leh mipa pakhat chi atanga nausen siam

an phalsak ta. Dam khawchhuak zo lo tur tih hriat sa nausen lo piang zel tur venna a ni.

1) Two eggs are fertilised with sperm, creating an embryo from the intended parents and another from

the donors 2) The pronuclei, which contain genetic information, are removed from both embryos but

only the parents’ are kept 3) A healthy embryo is created by adding the parents’ pronuclei to the donor

embryo, which is finally implanted into the womb. Hetianga mi pathum chi atanga nausen siam hi kum

2017 tawp lamah an piantir hman beisei a ni.

Nu thenkhat hian natna chi khat mitochondrial disease chu an fate-ah an thlahchhawng thin a, chu natna

vei nausen chu an dam khawchhuak zo thin lo a ni.

Hetiang natna vei nu chi-a mitochondria hrisel lo leh hmeichhe dang chi (donor egg)-a mitochondria

hrisel an thlakthlengsak ang a, chumi hnu-a a pasal chi nen an develop leh ang a, nausen lo piang khan

a nu vei ang natna vei lovin a dam khawchhuah theih an beisei a ni.

Page 29: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 30 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

MSJ tells you why

1. Chhim leh hmar hawia mut hi a tha lo em?

Mizo pipute khan chhak leh thlang hawia mut tur, chhim leh hmar hawia mut a tha lo an

lo ti thin a; scientific evidence a awm reng em? Zir chianna neuh neuh chu a tam tawh maia, chuta

an thurawn tam berah chuan keini northern hemisphere-a awmte tan chuan hmarlama lu dah

chunga mut hi a tha lo, southern hemisphere-a awmte tan chuan chhim lam hawia lu dah hi a tha

lo ve thung. Northern hemisphere-a awmte tan chuan khaw chhak lama lu dah chunga mut hi a

that dan ber niin an sawi.

Chennai Institute of Magnetobiology-a an zirchiannah chuan hmar lam hawia mut chuan

magnetic field fawn vel hian thluak hnathawh tam tak a timuangin a tudai theia, kut hmawra thisen

kal vel a tibuaiin hriatna thazama chemical kal velte a tibuai thei niin an zir chhuaka. Chu chuan lu

na deuh ber bur te, ngaihtuahna fim lo tak te a neihtir thei niin an hria a ni.

Khawvel magnetic field hi chhim lam atanga intanin hmarlamah a lut leh a, chhim leh

hmar hawi zawngin khawvel pum mai hi magnetic field chuan a tuam chhuak mup mai a; chuvang

chuan hmar lam hawia mut hi a tha lo zual bik niin an hria a ni.

Khawvel magnetic field hi a phu mer mer anga ngaihruat theih deuh a ni a. Chutia a phu vel ran

zawng chu thluak hnathawh che vel ran zawng nen a inang thuak a. Magnetic field phu mer mer

chu eng lai pawhin a nasa reng bik chuang lova, nasat hun bik te a nei thin. Chutia a nasat lai

chuan a chunga kan tarlan tak harsatna neuh neuhte khi neih a awl bik a ni. Magnetic field hi phut

nasat loh lai a nih chuan insawiselna tur engmah a awm chuang lovang an ti a ni. Kan pipute khan

thil an lo chik hle.

2. Enga ti nge intlansiak hian vei zawnga kual a nih kher thin?

Chhan hrang hrang a awm thei anga, mahse pakhat chauh kan tarlang dawn a ni. Taksa

hmun hrang hranga thisen, oxygen hman zawhsak tawhte hi thisen zam pui superior vena cava-

in lungah a rawn luhpui leh thin a. Lunga a luh dan chu vei lam atangin ding lam hawi zawngin a ni

a. Intlansiaknaa veikuala kan tlan chuan taksa (lung leh a chhunga thisen zamte pawh tiam

vekin)in pawn lam hawiin i.e. veilam atanga dinglam pang hawiin centrifugal force a dawng taa.

Chu chu superior vena cava-in lunga thisen a luhpui dan direction kha a ni chiah bawk a. Hei hian

lunga thisen lut tha tur chu a lo pui ve a, infiam mi tan ding zawnga kual aiin a hahdam deuh zawk

a ni.

Hei bakah hian chhan dang neuh neuh pawh a la awm thei ang. Khawvel vir dan azirte,

tih than tawh vang te leh a chhan dang a la awm thei nual ang.

Page 30: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 31 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133

(I chhanna chu Feb, 2016 chhungin STAM Office-ah rawn thehlut la, i tihdik vekchuan lawmman i dawng ang. Pakhat aia tam tidik vek in awm chuan thumvawr a niang. Chhanna chu Chanchinbu ami chehthlak emaw, xerox copy emaw, ziak chawpemaw pawhin thehluh theih a ni).

Chhangtu hming : ____________________________

Address : __________________________________

1 2 3 4 5 6

7

8 9

10

11 12 13

14 15 16 17

18 19 20

21 22

23 24

Phei

1. Nipui laia rannung hram ring tak

4. Easter-ah an chei thin

8. Hmingthang

9. Kau/Tet/Keh chiahlo

10. Dawih

11. Naute chaw

13. Bia/Ngaihdan zawt

14. A sang/chung lama chho

15. Bungbel chi khat

18. Pathian hming

21. Meikang

22. Ngeihlo, remlo

23. Chhungkaw hmun laili

Chhuk

1. Pawmpui, lam tang

2. Hlemhle, pamham

3. Enchakawm tak

5. Mizo em chi khat

6. Inchai

7. Ramar ngum a deng

12. Dingngillo

13. Chang, sak

14. Joba khan inhiah nan a hmang

15. Damdawi inah an tam mai

16. Dah, hlui

17. Savun kaiha siam

19. Phal loh

20. Tha za lo, zawi

Page 31: Vol. XXX. No. 1 & 2 January & February 2017 · 1/7/2020  · ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag te hi non-biodegradable(tawihral

- 32 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’

KKKKKeimahnieimahnieimahnieimahnieimahni*** STAM Office chu Krismas leh Kum thar lawm chawlh hman zawh anih hnuin, Dt. 4th Jan.

2016 khan hawn leh a ni.

*** Aizawl Municipal Corporation (AMC) leh STAM tangkawp chuan AMC huamchhunga

Polythen Survey (Polythen kan hmandan zirchianna)-a nei mek. Tunah hian Survey chu zawh

tawh niin, a khaikhawmna neih mek a ni. Aizawl khawpui hian engtiang chiahin nge Polythene

kan lo hman nasat tih kan chiang thuai dawn a ni.

***Demcember 2016 thla tawp lam khan Class-X Science Practical Guide Book chu a vawi 4-

na atan chhut nawn leh a ni a, Jan 2017 thla tir khan lekhabu dawr hrang hrangah chhawpchhuah

leh a ni a, STAM Office-ah Office hun chhungin lei theih a ni bawk. Aman Rs 50/- a ni.

*** Dt. 27th - Dec 31st Dec 2016 chhunga neih, National Children Science Congress chu

tluang taka neih zawh a ni. Mizoram aiawha kalte pawh tluang takin Dt 5th Jan. 2017 khan an lo

thleng a, Dt 6th Jan 2017 khan STAM Office-ah hmuahna inkhawm neih a ni. He hun hi State

Coordinator, NCSC, Pu V.L. Malsawma’n a kaihruai a, STAM Adviser, Dr. R.K. Lallianthanga,

Chief Scientific Officer chu khuallian niin, NCSC kalte hmuahna hun min hmanpui. Kan Adviser-

in min hmuahna hun min hmanpui thei hi STAM chu a lawm hle a ni. He hunah hian Guide

Teacher leh Child Scientist te atangin report ngaihnawm tak ngaihtlak a ni bawk.

*** Kum tin January kar hmasa ber-a neih thin Indian Science Congress-2017 vawi 104-na

chu pawisa tih thih anih avanga harsatna kal zel-ah a buatsaihtu te’n State pahnih, Andrapradesh

leh Telegana atang chauh-a zirlai thlante kal tura an tih tak thut avangin Mizoram atangin kan kal

thei ta lo va, pawi kan ti hle. ISC-a kal tur hian Vanlallawmsangi, Govt. Chaltlang H/S leh

Lalremsiama Darchhun, St. Pauls’ HSS te thlan an ni a, Science Programme pawimawh tak an

chhim ve thei talo hi pawi kan tih pui hle a ni.

****************************************

SUNNA

Kum 1988 atanga STAM Adviser lo ni tawh, kum eng emaw zat MSJ-a ruahtui

tlak dan leh thil chi hrnag hrang lo chhuah tawh, MSJ tihlu tu, Padma Shree C.

Rokhuma (99) chuan ni 23.11.2016 khan min kalsan ta. STAM Patron lo ni tawh,

Pu Zosiama Pachuau, s/o Hauchhawna, Ex-Minister, Education, Aizawl Venglai

(73) chuan lungna avnagin ni 24.1.2017 khan min kalsan bawk. Kan Adviser leh

Patron te ‘n min kalsan hi STAM tan mai ni lo, Mizoram tan channa nasa tak a ni.

Kan Adviser Pu C. Rokhuma hi dt. 9.12.2016 khan an chenna In-ah ralna neih

niin, Thuziak leh tankafai pek a n ni.