vol. xxx. no. 1 & 2 january & february 2017 · 1/7/2020 · ni. chawhrualin minute tinah...
TRANSCRIPT
- 1 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Chairman
Dr.R.Lalengmawia
(943619-6952)
Editor
Lalrinthara Pachuau
( 986235-8768 )
Jt. Editor
P.C. Lalzoliana
Lallawmzuala
News Editor
Lalthangliana
Dr. Laldinpuia
Members
Peter Lalsanga
Vanlalhuma
R. Lalremruata
Vanlaldinpuia
K. Lalhlimpuia
Zothangtluanga
Manager
Lalmuanpuia
(943619-9867)
Publisher
Dr.R.Lalengmawia
(943619-6952)
Advisers
Revd. Chuauthuama
Dr..Lalnunsiama Colney
Vol. XXX. No. 1 & 2
January & February 2017
- 3 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
POLYTHENE A PÂR - Zothankima
Field Assistant, STAM Project
Kan naupanlai han ti ve ngial ila, Aizawl lui hmingthang Chiteah khuan sikul chawlh
hi chuan unau leh thianhotein kan liam thla fo thin a. Sangha te chu lensuahin kan man a, a
lian man tur phei zawng an awm lo, kutzungte tiat vel kan man kha chuan lui dung khawk
rum rum khawpin kan au chel chul a, kan hlim ve viau thin. A ni lah taka, kan pian hma hman
atang tawh khan he lui hi Zofate tana chenfakawm a lo ni thin. Mizo hlaphuah thiam
hmingthang Rokunga phei chuan ‘Chite lui’ hlaah mawi takin lo chawi tawh a
“Fiara tui thiangte, luang del del la,
Lengi nen luia lengngha kan chhaina;
I sirah thing leh maurua an zing riai e,
Luang dem dem rawh piallei a ral hma loh chuan.”
Hla phuah thiamte chuan kan chhehvela
Pathian thilsiam hlutnate, hringnun a
tihnawmziate chu an lo hmu fuh hle thin a ni.
Tunah erawh chuan kan Chite lui kamah te
khuan polithin(plastic bag) chhia, rawng chi
hrang hrang an lo thal phung ta
mai, a tui lah chu a tawpin a nu
phut tawh a, zuk kal ve mah teh
u, a fim lai pawhin a lui kuang
velah polithin chhe chhiarsenloh
bawk in la hmu cheu ang. Chung
chu kan khawpui bawlhhlawh
luang khawm a ni, zep rual loin.
Chite lui chauh a ni lo a, Aizawl
luikawrh tinah leh khawlai khawi
khawiah emaw hian polithin kan
paih par chuai a nih ber hi.
Polithin hi khawvelah
hian kum 1970 chho vel atanga hman lar
chhoh tan a ni a, tangkai hle mahsela a
thatlohna lam a len em avangin mithiam
zawkte ngaihmawh a ni chho thuai a, an zir
chiannaah chuan khawlaia kan paih mai maiin
tuihawkluankawrh a hnawh avanga harsatna
tam tak thleng thei te, tlangramah phei chuan
leimin hial a thlen thin dan te, ran vulhte leh
nungchate tana thihna tam tak thlentu a nih
- 4 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
dan te, thing leh mau, kan huan thlaite tana a
hnawksak dante leh mihringin eitur funnana
kan hman atanga natna chi hrang hrang;
cancer, naute pian diklo, puipui ulcer, vut
natna, ri hriatna hlauh, mit fiah lo, thin lam
chianglo leh thawkna dawt chiangloh phahna
te leh natna chi hrang hrang a thlen nasatzia
te chu hmuhchhuah tam berte an ni. khawpui
tamtakah khap emaw tax tih sana a hman
man tihsan hmangtein heng harsatna te hi sut
kian a ni mek reng a ni.
Kum tinin khawvel hian plastic
bag(polithin) hi maktaduai hlir vawi thum
puntir(trillion) vel hmang ral angin mithiamten
(ReuseThisBag.com) an chhut a, chung chu
keini’n polithin ti a nitina kan hman thin hi a
ni. Chawhrualin minute tinah maktaduai khat
vel ral ang ziah a nih chu. Heng plastic bag
te hi non-biodegradable(tawihral thei lo) an
ni a, a siamna hmanrua pawh petroleum te
natural gas te (non-renewable resourses) an
ni heu mai. Hengte hian nunna tana hlauhawm
tak toxic chemical an pai tam hle a ni.
Heng kan tarlan tlemte atang pawh
hian polithin hman that loh dan tur chu kan
hre thei mai awm e, mipuite hian hetiang
lampanga hriatna zau zawk hi kan mamawh
hle mai. Zau zawk leh chiang zawkin mithiam
zawkten min la rawn hrilhfiah zel turah ngai
ila helam chu duhtawk phawt ila.
Tunah hian Aizawl Municipal
Corporation(AMC) pawhin Aizawl khawpui
ti bawlhhlawhtu leh harsatna tam tak thlentu
chu heng polithin te hi an ni tih hriain, heng
thil zirchiang tur hian STAM nena tangkawpin
hma a la mek a ni.
Tunah hian he hna thawk tura rawih
mi 15(Field Assistant) ten AMC huam
chhung veng hrang hrangah survey kan nei
mek a, veng chan insemin veng tina polithin
hmanna dawrah eng ang polithin(quality) nge
an hman tih te, a len zawng leh thlakhata an
hmanral zah (a tlangpui) te chu chhinchhiah
vek ani a, heng atang hian mipuiin eng anga
nasain nge polithin kan hman tih a hriat theih
dawn a ni. Hei bakah hian a darh zau thei
ang berin mi 20-30 vel, veng tinah polithin
hman dan chung chang zawhna inchhantir a
ni vek bawk a ni. Heng kan data lakkhawm
lo zirchiang tur hi mithiam rawih an ni leh
bawk a, heng hnate hi STAM hian a buaipui
chho mek a ni.
Tuna hna thawh mek atang pawh hian
repawt ngaihnawm tak tak hriat tur a awm
tawh a, STAM Project tih WhatsApp group
siam a ni a, chutah chuan a khat tawkin
repawt hlimawm tak tak hriat tur a awm thin
a ni. Chung zinga pakhat chuan kan hnathawh
chungchang a tarlang viau awm e, a ngai
ngaiin hetah hian han suan lut teh ang.
“ Inrinni atang khan ka tan tawh a,
ka veng chana mawng ber Salem veng atang
ka hma chho nghauh nghauh a, Venghnuai..
Damveng ka hma chho zel a. Thawhtan
tluang takin ka nileng leh, harsatna
pakhatmah ka tawk lo. Nimin khan
- 5 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Thakthing tlang ka lawn chho thleng ta a,
dawr tlem deuhna veng a tan ka ni bawk
a, hun pawh ka rinaiin ka heh lo, ka tluang
purh mai.
Mizo upain ‘sawm thah niah pawh
vawikhat lungngaih a awm chawk’ an ti
mathlawnlovin, Thakthing Local Council
President in ka thlen hma deuha dawr te
reuh te, dawr hming pawh nei lo chu ka’n
thlek vel a.. an polithin khai bawr ve laih
chu ka hmu si a ka va survey ta a. Nu
pakhat leh a thiannu ni tur hi an lo awm a,
kei chuan ka tihdan pangngaiin “Kapi, hei..
AMC hmalaknain STAM in.. mipuiin
polithin kan hman chungchangah survey
kan rawn nei a” a nghaktunu hawiher chu
han hmu ve u lang chuan aw.. “AMC ho
ve lah hi eng eng emaw hi an ti ve a, survey
te hi a tam sia maw.. chengkhatmah kan lo
hmuh phah ve der si loh..” a thiannu chuan
min lo melh ralh a, engtin nge ka chhan ang
ti melh hian min melh in ka hria.
Kei chuan ka hna ngai ka
chhunzawn zel a, “ Mipui nawlpuiin a
tlangpuia polithin kan hman dan hi hriat kan
duh si a, in zawng zawngah kan lut chhuak
seng si lo a, hetia polithin hmanna dawr
kan rawn luhchhuah atang hian mipuiin kan
hman zah tlangpui kan hriat theih kan
inbeisei a” ka thusawi a ngaithla lo reng
reng “AMC ho hi engmah an ti tak tak lo,
survey te hi inrawn ti reng mai.. hmannia
kan lungrem..” a phone a ri a a be ta mawlh
mawlh a, ka lo nghak a, a phone a hman
zawh pawh chuan min rawn ngaihsak hmel
a pu chuang lo. Mahse ka la awm tih chu a
la hre ve ngei chuan ka hria, AMC bawk a
sawi chhunzawm a, nasalo tak a ni!
Kei chuan “ hrep tak che chuan, I
duh leh complain siam la ani mai a lawm,
ka bula sawi chu a sawt hauh lo ang..” ka
ti rilru ve sak sak hial a ni.
Phelhphungin ka hna ka zo thei
hram, ka sual chhuak a ni ber, thinrim
teuh mai hian ka inhria. Ka chhuah dawn
chuan ka sual a chhuak a ka insum tluan
thei ta bik lo a, “e.. lawk kapi.. i polithin
hi a sample a tan min pe thei em, kan
puten in dil mai dawn nia min ti a. Hetiang
chiah hi dawr dangah ka lo la hmu ngai
lo a” tiin polithin fim kawmawn tak chu
ka han kawk ve ngat a. A chhanna inhre
duh em, “ hahhaaa! La rawh la rawh” a
ti biah biah mai.
Ka hah tawh tih ka hrechhuak rum
rum a, ka rila tam vawng vawng a, ka phone
ka la chhuaka tlai dar 3 a lo pel duai tawh
a, laklawh ka inti zela thil ei hun ka nei thei
reng reng lo kha a ni a. Ka inti thawvenga,
nu pakhat vang ngawt chuan hnual phah
ka tum lo, tih emah chuan ka kal tawhna
hnuah min lo phurpui a, kan hnathawh tha
ti tak tak ka tawng ve teuh a, dawr
thenkhatah phei chuan thingpui min intir tum
tlat te an awm nawk a. Ka inti-polite in ka
hnar ve hram hram zawk a(he2)
- 6 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Hemi veng Local Council President
in chu ka va lut ta a lawm, door bell
vawikhat ka hmet a, “ lo leng rawh” .
Breaking news, Tamil Nadu leh Andra
Pradesh vela cyclone tleh a lo en mek lai a
ni a, LCP fel tak a lo ni, a hawiher leh min
lo welcome dan atang pawhin a lang reng
mai. Kan inkawmna zawng zawng sawi a
ngai lo, a tawngkam pakhat hian a hril vek
e “.. ka lo tum ruk deuh leh ka chak em
em chu Aizawla polithin hmanglo veng
hmasa ber nih a ni.. polithin hman hi khap
i la tih ka lo ngaihtuah fo thin a, hmalak
chhoh kan lo tum mek a.. a hnawksak dan
leh a thatloh dan hi namai a ni lo..
Environment friendly deuh hi hman uar ka
duh” kan thu a va inhmu tak em, amah kha
ka nel sawt a, ka ngaisang a, lawm takin
ka chhuahsan ta a ni.
Keimahin ka nui leh thin, veng
pakhata ka thil tawn inpersan si zia a vang
khan. A dang pawh sawi tur ka la nei,
vawiin khan Mission veng ka lut tan a,
dawr 20 vel ka lut tawh a, survey a
kaltluang dawn tan tihin dawr pakhata nu
pakhat chuan “kei chu hetiang hi tul ka ti
ve lo, in peih mai mai ka ti ngawt mai,
engho maw in nih?” a lo ti hehaw mai a.
Zawhna te ka han zawh pawh chuan “tunge
hria ang.. tuman an chhinchhiah dawn em
ni, nitinin polithin te chu engngemawzah kan
pechhuak reng a lawm, thlakhata hman ral
zah te chu tuman an hre dawn bik em ni..
kei chu a dik tak hre uk si loa thil sawi ka
duh lo, dawt sawi sawi mai hi a tangkaina ka
hre lo.. a vel tal tih rikngawt” a ti tlat mai a,
thinrim ang mai hian a awm lehnghal a.
Kei chu ka danglam phah duh tawh
lo, a hma nimin lama nu khirh lo expirian tawh
ka ni bawk a, “kapi niminah pawh nu pakhat
in min lo hau hrep hi a ni ringawt mai a, ka
chhang duh miah lo, ka hna a ni miau a, dawr
kan lut chhuak hnem bawka a khirh deuh
chu awm turah ka ngai mai, ka hrethiam lutuk”
ka han ti thawr a, engmah sawi zui a nei ta
lo, Quetionaire thlengin min chhang tha ta
lutuk!”
He repawt atang ringawt pawh hian
polithin chungchanga Aizawl minawlpui
ngaihdan chu a lang nghal uarin a rinawm,
Mi thenkhat chuan ram tana tha tur leh tha
lo tur ngihtuah kawngahte rilru an sen viau
thin laiin thenkhat erawh ram hmasawnna
daltu ni mai thei dinhmuna ding pawh kan
awm thin a ni. Mipui ngaihdan a thuhmun fo
thei lo kan tih reng reng lai hian chung
mipuite kaihruaia kawng dik zawk
kawhhmuh kawngah mithiam zawk, mipui
nawlpui aia thil zir zau zawk te hian tih tur
an ngah hle mai. Polithin hman
chungchangah pawh hian nasa taka tan kan
laka awareness campaign neia Mizoram
hi kan fan chhuah a hun tawh tak zet a ni.
Tunlaiah Information technology tangkai tak
hnuaiah thil a tih zung zung theih tawh a,
hengte hi tangkai takin i hmang ang u.
- 7 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
INDIAN ANTARCTIC EXPEDITION : A
SCIENTIFIC PERSPECTIVE
Written by:-
Dr. Saurabh Baruah, M. Sc, M.S., Ph D
Senior Principal Scientist and Head
Winter member, Indian Scientific Expedition to Antarctica
Geoscience s and Technology Division
North-East Institute of Science and Technology
(formerly Regional Research Laboratory)
Jorhat-785006, Assam
[Lettu: Editor]
September ni 10 ni a, khaw hmuh hleih theih loh khawpa vur thlipui tleh
tawp ni ber, vur tlak nasat lai ber, khaw hmuh theih chin pawh 3 feet emaw lek a
nih ni Maitri (India sawrkarin Antartica khawmualpuia thil zirbingna hmun a neih)-
ah chuan a ni a. Thipui chu knot 120 zeta chaka tlehin kan zavai mai chuan min
zarbuaiin kan hun tawn mek beih let tum chuan kan inbuatsaih a. Kan zavaia tan
chuan zan duhawm lo tak a ni ta ve ang. Zing dang ang bawkin tukin zingah pawh
khan ka laboratory tlawh turin ka chhuaka, vur thlipuiin min len bo loh nan hruiin
ka intawn tlat a. Khaw hmuh theih chin chu a tawi hle a, leilung chu a hmuh theih
meuh lova. Vurtlang leh lung them nawi thlawk vel te chuan ka tarmit chu an
rawn su chawrh chawrh reng a. Lung lehlung thil te chu thla 11 chhunga ka
laboratory kalkawng ka hriat theihna awmchhun chu an ni mai.
September ni 11-ah chuan vur thlipui chu 40 knot-ah a tla thlaa, vur sur
pawh chu a ziaawm deuh a. Ka lirnghing tehna laboratory lam chu ka pan a, ka
thlen chuan a kawngka chu hawn rual loh hian vur chuan a lo chhilh vek maia.
Thlipui leh vur tawlh tawn tlang hrepin Maitri-ah hian kan lo kal a ni a. Kan
chanchin chu kan hotu pa ka hrilh a. Ani chuan ‘Lungngai duh suh, ka lab pawh
chutiang tho chu a ni e’ tiin min chhang mai a. Ani hi kum 42 leka upa, Indian
Institute of Geomagnetism Bombay ami a ni a. Antartica hi vawi 4 ngawt a lo
tlawh tawh a ni. Indian Army Logistic team atanga mi 3 te nen darkar 1 zet kan
beih hnuah vur chu kan tifai thei ta hram a. Khaw vawh zawng chu -40oC zeta
vawt a ni a, kutkawr lum chi bun mah ila a chhungah kan kutte chu a khal lo
chauh ni maiin ka hria.
- 8 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Globe kan en chuan a mawng tawpah
Antartica hi kan hmu thei ang. Hetiang
ram ang hi khawmualpui danga awm ve
turin kan ngaihruat thiam meuh angem
aw…? Khawmualpui zawng zawnga vawt
ber, thli tleh nasatna ber, khawro ber,
sang ber leh hla ber a ni a; khawmualpui
zawng zawnga hmun mak danglam ber a
ni chiang khawp mai. He hmun
khawharah hian vur ram savawm emaw
Eskimo-te emaw an awm ve lova. A ram
pum pui zaa 98 lai chu vurin a khuh vek
a, a la bang hmun zaa thena hmun 2
chauh chu leilung a ni. Vur hi a chhah
hlawm hle a, 300 m atanga 5.5 km vel
zeta chhah te a niin, khavela tui
thianghlim awm zawng zawng zaa 90 zet
chu helai hmunah hian a awm a ni.
India-in Antartica khawmualpuia
science zirbingna hmun a neih ve tur
chungchang hi India scientist-ten an lo
vei ve thin hle a. India ram hmun hrang
hranga laboratory liana scientist-ten an
beih fe hnuah Antartica hmunah hian
zirbingna hmun chu kan lo nei thei ta a
ni. Expedition hmasa ber chuan MV
Polar Cicle lawngin september ni 6,
1981 khan Goa a chhuahsan a. Anni hi
chutih hun laia Department of Ocean
Development secretary, Dr. S.Z.Qasim
chuan a ho nghe nghe a. Antartica
khawmualpui chu January ni 9, 1982-
ah an thleng a. Vur chungah chuan ni 10
an khawsak hnuin February ni 21, 1982
khan tluang takin Goa an lo thleng leh a
ni. An kal tur thu kha thup tlat a ni a, an
lo let leh hnu, an hlawhtlin hnuah chauh
khawvel hriata puan chhuah a ni a, a
puang chhuaktu pawh chutih laia Prime
Minister Indira Gandhi a ni nghe nghe.
He an hlawhtlinna hi India mi nawlpui
tan a chhuanawmin a bik tak pawhin
scientist-te tan phei chuan a hlu zual hle.
Kum 19 kalta atang khan India-
in Antartica khawmualpuia hmun a neih
hmasak ber Dakshin Gangotri chu vurin
50 feet zeta thukin a khuh tawh a. Maitri
hmunah hian (Lat 70.776 degree South,
Long 11.736 degree East) India chuan
hmun dang a siam thar leh ta a ni. Helai
hmun hi vurin a khuh lohna hmun,
Schirmechar oasis an tih maia awm a ni
a, 30 sq. km vela zau a ni nghe nghe.
Maitri-ah hian India hian
science lam thil tam takah zirbingna a
kalpuia – sik leh sa lam te, magnetic
field lam te, ozone chungchang leh a
a dinhmun zel te, van sanga atanga eng
zungzam lo lutin atmosphere a khawih
dan chungchang te, vur tawlh leh vur
khawn chungchang te, lirnghing lam
thil te, planet te leh leilung chanchin
te a zir a. Heng bakah hian vur hmuna
awm thin fungi leh pat-ek te,
lungsamten metal an pai dan
chungchang te, zir a ni bawk a.
- 9 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Mihring taksa hnathawh dan te,
mihring taksain natna a lo do let dan te
nen lam zir a ni. Heng bakah hian
structural engineering lam te leh,
communication technology te, thli
chakna communication technology tana
hman tangkai a nih theih dan tur te
thlengin zir a ni.
Kum tinin mithiam 30 vel
Antartica-ah hian thil zirbing turin
an kal thin a. A tam ber chuan nipui
laiin thla 3 vel chhungin an zo hman
thin. Chutihlaiin hun duh rei chi
heng atmospheric science, earth
sciences and engineer ing leh
communication lam te erawh chu
thla 16 emaw vel lai te hun an
hmang th in . Heng z i rbingnaa
inhnamhnawih nasa zual te chu
Meteorological Division, Delhi,
National Geophysical Research
Insti tute, Hyderabad, National
Physical Laboratory, Hyderabad,
Indian Institute of Geomagnetism,
Bombay, Snow and Avalanche
studies establishment, Manali ,
National Aeronautical Laboratory,
Bangalore and R&DE , Pune te an
ni. Antartic expedition vawi 18-naah
khan N.E India atang pawhin Jorhat
khuaa CSIR North-East Institute of
Science and Technology, tun hmaa
Regional Research Laboratory tih
thin kha a lo inrawlh ve tawh a ni.
Antartica hi khawmualpui nghet
leh che nasa lo tak mai a ni a. Lirnghing
a tlem hle. Kum 1957-a International
Geophysical Year (IGY) hman a nih
atang khan he khawmualpuiah hian
lirnghing tehna hmun 10 aia tam bun a
ni tawh a. Khawvel hmun hrang hranga
mite nen inthlunzawmin he
khawmualpuia lirnghing te hi a lo hriat
theih zung zung thin a. Kum 30 chuang
kalta atang khan lirnghing ritcher sclae
4.1 – 4.9 vel china na hi vawi 10 chauh
chhinchhiah a la ni. Antartica leh Indian
Ocean-a lirnghing chungchang
zirchianna atana a hmun tur lo enlawkna
pawh Antartica expedition vawi 16-na,
Jan – Feb 1997-ah khan lo neih daih
tawh a ni nghe nghe. Lirnghing zirna
hmun, a tun lai thei ang bera thuam chu
Antartic expedition vawi 17-naah khan
bun a ni a, January ni 26, 1998-ah hman
tan a ni. He hmun hian lirnghing tehna
khawl Digital leh Analog a nei ve ve a,
tun lai thei ang bera thuam a niin
Antartica mai bakah khawvel hmun
hrang hranga lirnghing te leh Indian
Ocean mawnga lirnghing te pawh a tehin
a zir thei dawn a ni.
Antartica hi khawvel puma
lirnghing hlauhawm lohna hmun zau ber
a ni hial awm e. Lirnghing zirna tur
khawl Digital 24 bit chu bun January ni
26 1998-ah khan bun fel a ni tawh a.
- 10 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Antartica expedition 18-naah khan
lirnghing 380 zet chhinchhiah a ni a;
mahse heng lirnghing te hi a tam ber chu
hla taka mi an ni hlawm. Indian Ocean
emawa epicentre nei te an ni daih hlawm
a ni. Chhinchhiahtlak deuh maiin chung
lirnghing te zinga pakhat chu Antartica
khawmualpuia epicentre nei a ni ve tlat
maia. He lirnghing hi Digital
seismograph hmanga lirnghing
chhinchhiah hmasak ber a ni hial mai
thei. He lirnghing hian mithiamte rilruah
‘Antartica hi ahma anga che nasa lo kha
a la ni reng em?’ tih zawhna a tuh zui
bawk. He lirnghing chungchang hi
Current Science Journal 2001-ah
chhuah a ni tawh nghe nghe.
Antartica thuthlung ang chuan a
khawmualpui hi remna leh muanna lam
hawiah chauh hman phal a ni a. Indona
lam hawi, ralthuam enchhinna te leh sipai
nunchan zirna te eng ram tan pawh khap
tlat a ni a. Science lam thil zirna hmun
atan chauh hman phal a ni.
Hun remchangah ka lo la ve lawk
anga. Antartic expedition 18-na thleng
khan India hmeichhiate zingah Antartica
tlawha thla 16 thleng thil
zirbinga awm an la awm ngai
lova. Expedition 19-naah erawh
chuan India hmeichhia, Delhi
ami, Dr. Kamal Vilku chu thla
16 zet Antartica-ah hian thil
zirbingin a awm a ni. A
hnathawh ropui tak hi hlutpui
hle a ni a, India President A.P.J.
Abdul Kalam hnen atangin
chawimawina sang ‘Padma
Shri’ a dawng ta nghe nghe a ni.
Zing ni chhuak tin hi Antartica-
ah chuan insiam rem tur leh dam khaw
chhuak tura chona a ni vek a. Zin chhuah
tantirh atanga a leilung kan rah thlengin
chona a ni fai vek mai. Khaw vawt vin
khal tuk mai te, khawhar tlawk tlawkna
te leh khawvel dang hnuchhawnna te
chuan midangte he hmun kai ve lo tur
hian a hnar ngei anga; chutihlaiin,
mihring rilru thil hriat belh zel chaka
tuihal erawh chuan heng chona
khirhkhan tak takte hi hmuh kanin he
hmunah hian mithiamte a la chaw lut zel
thung dawn a ni.
- 11 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
ARCHITECTURE
Career leh zirna course peng hrang sawinaah hian Architecture hi Engi-
neering group zinga tel a ni a. Engineering line zinga telh ni mahse, ‘Arts
leh Science belhbawm’ (blend of art and Sciecne) an ti thin. Architecture
hna ber chu building chi tinreng sak dan tur duan (design) leh building
nghet leh rinawm tha leh chhawr-na-awm (utility) ni thei tura ruahman leh
mawi (beauty) thei ber tura remruat tihpuitlin a nih theih nana building sak
lai atanga enp;ui leh vil hi an thawh ber a ni. Hei hi an thawhpuiber ni
mahse, Architecture-ah hian ‘specialisatio’ tam tak a la awm a, hei hi
tunlai thangtharte chuan nih an tum fur mai a ni. chung specialisation
langsar deuh deuhte chu :
1. Industrial design 2. Interior design 3. Town planning
4. Regional planning 5. Housing 6. Transport planning
7. Landscape planning 8. Environmental planning.
Architecture ni tura ze ken (personality traits) tulte :
1. Mi hrisel tak
2. Mit fiah leh chil chik peih mi
3. A hun leh a hmun a zira thil siam rem thei mi(Pagmatic)
4. Mahni pianpui hmangchang hria (Creativity)
5. Mite tihsa entawn lova mahni ir-awm chhuak nei tha mi.
6. mathematics lama dawrawm lutuk lo.
7. Lemziak leh thilziak thiam, kut themthiam
8. Geometry model manpha tawka vengva.
9. Zir taima leh intuaihriam reng peih.
10. thawpuite leh mi chhawrte hnena chiang taka thil sawifiah thei
mi.
11. Client leh dawrtute hnena thil chiang leh fiah taka sawia entir
thiam mi. (Chhunzawm tur)
Career guidance
- 12 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
SCIENTIST HMELHRIAT KA DUH CHE...
C. ROKHUMA- Dr. Laldinpuia
‘November ni 23, 2016 chawhma d^r 11:30-ah (STAMAdviser) Pu C. Rokhuma (99) kan ch^n ta’, tih thu kan hriatkhan, mitin min barakhaih a, mual tin a\angin kan ui thu kansawi chhuak a. A hnathawh han chhui l>t hian a ph< hl>, kanchawimawi t^wk lo tihna lai pawh a awm thei ang.
Mi zirt$r leh huan siam tui chilh, nungchate ch>zia leh anth^wm ngaithla ninglo Pu C. Rokhuma hi kum 1917 July ni 21(Inrinni) kh^n Reiek-ah a lo piang a. Liandala leh Chhawni te fahming koh niin, unau 8 a nei a. Rei>k a\angin kum 1921-ah
Tanhril-ah an p>m thla a, t<na an ch>nna Mission Vengthlangah hian kum 1949 a\angin anch>ng a ni.
Kum 22 a nih kum, kum 1939 October ni 6-ah Rei>k Pastor Phawka fanuLalrinthangi n>n an innei a. Pathian mals^wmna dawngin fanu 3 leh fapa 4 an nei a, tu 19 lehtuchhuan 15 an nei. A nupui hian December ni 28, 2015 kh^n kum 102 mi niin chatuan rama lo pansan tawh a ni.Zirna leh eizawnna: Kum 13 anihin Lower Primary (Pawl 4) a zo va. Tluang taka zirin,kum 16 a nihin pawl 6 (Middle School) a zo a, Mission S^p-in Dawrpui Primary School-a zirtirtu Lalsiama pui t<rin a awmt$r nghal a. Kum khat chh<ng a thawk a, hetia secondteacher anga a thawh lai hian thla khatah Rs. 7/- lai a hlawh a ni.Aizawl khaw chhung leh a chhehvel hmun sang lai a tehna
Kum 18 a nihin, kum1935-ah West Phaileng-ahzirtirtuah a \ang a. Kum 2chh<ng Aizawl-ah zirtirtutraining-in a awm leh hnuah,West Phaileng-ah a l>t leh a.Kum 26 mi a nihin a piannakhua, Rei>kah an sawn a.Indopui II-n a hun laiin IndianArmy-ah a inpe a, I.E.M.E(Indian Electrical MechanicalEngineers) Unit a zawm a; indozawha a rawn l>t leh hnuah,
- 13 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
kum 1946-ah Kolasib-ah Head Teacher niinzirtir hna a chhunzawm leh a ni. Kum 29 anih kumah Mizoram hmar lama SubInspector of School at^n ruat a ni a. Kum 8a thawh hn<ah, kum 1954- 1966 chh<ngkh^n Guru Training Institute (Teachers’Training Institute), Mission Veng-ahInstructor in a awm a. Hemi hn< hian private-a exam-in Pawl thleng a pass a ni.
Kum 1967-ah Sunday SchoolZirtirtute Zirtirtu (Instructor) t<ra rawih a nia. Mizoram khaw hrang hrangah SundaySchool zirtirtute zirtirin a zin fo va, training-aAizawl-a lo kalte a zirtir bawk a. Kum 1979thleng thawkin Sunday School tihchangtlunkawngah a thawh hl^wk hl>.
Ram t^na hnathawh: Kum 1953- 57chh<ng Central YMA President a ni a. A
ma ho hian ram puma YMA memberchhiarpui hmasaber chu kum 1953 kh^n neiha ni a, YMA Chanchinbu chhuah \an a ni a,YMA badge siam, Central YMA Hall siamte hi a langsar zualte a ni.
Kum 1960-a Maut^m thleng t<rinbuatsaih n^n kum 1951 July ni 21 kh^n
|^m Do P^wl a din a. Hemi kuma piang, afapa tlum ber hmingah P^wldinliana a ti a,a hnuah Laldinliana an ti a. Ama thur^wnangin, kum 1958 kh^n AgricultureDepartment-in a kaihhruaina hnuaiah PlanProtection Cell an din bawk.
Committee-a a tel tawhna te chu:1) Aizawl Sub- Divisional DevelopmentCommittee, 2) Rural Industries Project,Famine Relief Committee, 3) State LevelRodent Control Committee (1997- 2007),4) Postal Savings Advisory Board, 5) StateLevel Wildlife Advisory Board,6)Honorary Wildlife Warden, 7) 8th FiveYear Plan Discussion Group, 8) StateLiteracy Mission Authority, 9) State LevelAnimal Welfare Board, 10) MizoramPollution Control Board, 11) State level
competition of BestHorticulture Committee,12) Under GraduateStudies in Mizo Board(NEHU), 13) Zila SainikBoard, 14) District levelCommittee on NationalFoundation CommunalHarmony, 15) MizoramPublication Board, 16)State level Task Forceon Development ofLanguage (Mizo), 17)
Consultant in District DisasterManagement Plan (2001), 18) MizoCustomary Law Revision Committee, 19)Mizoram State Advisory Board TribalArts, Culture and Language (2006- 2009),20) State Board for Wildlife for Mizoram
A lehkhabu bawm
thenkhat.... Chanchinbu
(Newspaper) hi chilh
khawmin a bu in a siam
- 14 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
(2005- 2008) leh 21) State level GreenMizoram (2004- 2016).
Thil hmuchhuaktu:
Mithiam \henkhatten sazu inthlahpunkual dan (rats reproductive cycle) an sawiahchuan ni 70 k^r d^n z>l a ni an ti a. PuRokhuman a zirbingna hmun a\anga a zirchhuah chu ni 25- 30 ink^r a ni thung.
Tui hi kum 3 b^k dah\hat theih a nilo, tia sawi \hin chu, a enchhinna a\ang chuan,kum 11 lai intl^kin a la thianghlim reng.
A hmingthanpui >m >m, serthl<mb^wm \h$ntu rannung (thlangd^r) thahnahloRK Mixture a siam chhuak hi a ni; kuthnathawktu tam takin an \angkaipui hl>. Theik<ng ei chhe thei rannung thahna damdawiK.B.S a siam bawk.Lehkha a ziahna leh chhiarna hmun
Miin an hriat dan ber chu thu ziakmia nihna hi a ni awm e. Mitinin an hriatthiamtheih t<ra thu ziak mawlmang thiam, fiah lehziak ngaihnawm thiam a ni a. Kohhran Upa anihna angin, Pathian thua mite zirt$r duhna rilrupu chungin, a thil tawn leh khawv>l dinhmuna thl$r \hin.A ziak hunlaia khawv>l thil thlengte
chuMizo pa mitthla thiam theih t<rin a ziakchhuak \hin a. A thu ziak tam tak a\anginPathian hnam thlan Israel-te chungnungzia alangs^r hl>.
A chian theih n^n a lehkhabu ziakaa \awngkam \henkhat han la chhuak ila:-Israelsipai \hatzia a sawina: ‘Arab thlawhnate l̂ kahchuan Israel thlawhnate chu Pikhawizu mantum ang mai hi an ni a, a ph>tin an phe zeuhzeuh mai a…..’ ‘an khawl hmante hi a \hakher mai; kumkhaw lungpui hlun changelkh>n pawhan sakuh ba dih hlawih hlawihmai a ni..’ ‘.. Israel thlipui sipai la katainhumhim t<rin an tl^n chhe mai t<r a ni.Tichuan saihm^rth<r bus ah \eh ang maiinmipui chu Damaska khaw lama himna zawngt<rinan chhuak ta hum hum mai a…’ (Israel
leh Arab Indo thu, p. 28, 52); PresidentBill Clinton-a nula Monica chungchang: Az<na uai tan chuan Monica chu, “Tuarharpui”tih ngei tur r>ng hi a ni a. A pianhmang rengahJuda nula ni awm tak sam dum hmerhhmawrh, a ngaihnobei tawka mitkalh deuhvalang, tituai \hat lamah chuan siamthiamsiam\hat luih ang, nui mawi bawk si, nu hnapmai hi a ni a… (Tunlai khawv>l thlirna-
XXII, p.66); April ni 6, 1992-aPadma Shri a dawn chungchangah‘…Special Bus No. 4635-ah kanchuang a, President in RashtrapatiBhavan panin kan f^wn phei ta a.Kan luhna t<rin President inkawngkhar ropui chu an lo hawnga, kan lut a. Hetih laia ka rilrua lolang chu, van kawngkhar ropui chukan luhna turin min hawnsak duhang em?’ tih hi a ni…. (Tunlai
khawv>l thlirna- XV, p.10)
- 15 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Asteroids chungchang a sawifiahna: Van suar chhia i ti zawk teh ang..Mars lehJupitar ink^r zau tak maiah khian kalna kawng bik neiin ni an kal hual a ni. Nuin buh athlei d<rh d<rh a, a h<m te, a fai te, a kem te mahni hmun hmun \heuhvah an tawlh dualdual ang mai hian ni h$pna hian a v>la thil awmte chu a pawt ding a, thl^wk bo lovinanmahni hmun a\ang \heuhvin amah an h>l ta dual dual mai a ni. Ralkhat hla tak a\anginasteroids te chu han thlir ila, lui pui dunga suar chhe hmun lung pui lian pui pui te, t>deuh te, intiat lo tak tak inphah kawi nguai hi a ang ber ang. Ch<ngte chu an feh kawnghla tak maiah an thlen tur ban loh hlau tak ang maiin, hmanhmawh takin an tawlh d<ld<l mai a…. (Lei piah lam ram, p. 26).
Lehkhabu hi bu 62 a ziak a, article pawh engemaw zat a ziak a ni. A lehkhabutihchhuahte han tarlang ila:Sl. No. Lehkhabu hming Chhuah hun Ph>k z^t Copies
1. |am Do P^wl Bu 4.5.56 74 1000
2. Primary Map 17.6.73 32 10000
3. A Lenlai Nite 10.10.73 88 4000
4. Bomb Sakei leh Bible 4.2.75 28 3000
5. Lei Piah Lam Ram- I 21.8.75 68 2000
6. Israel leh Arab Indo Thu (Six Days War) 30.6.76 98 3000
7. Hectopolis 15.11.76 154 2000
8. Entebbe the Zero Point 15.6.77 70 4000
9. Thupuan Ram 2.12.77 14 2000
10. Israel Hnam 18.12.77 104 3000
11. India Hmar Chhak 18.12.78 40 5000
12. Bible-a Pathian Zawlnei 19.10.78 72 2000
13. Lei Piah Lam Ram- II 26.5.79 126 4000
14. Zoram Parmawi 1.4.80 70 4000
15. Tunlai Khawvel Thlirna- I 18.11.80 64 2000
16. Tunlai Khawvel Thlirna- II 7.4.81 72 3000
17. Tirhkohte Rawngbawlna 25.7.81 50 2000
18. Tunlai Khawvel Thlirna- III 16.9.81 60 4000
19. Tunlai Khawvel Thlirna- IV 4.12.81 66 3000
20. Israel- PLO Indo 24.6.82 62 4000
21. Tunlai Khawvel Thlirna- V 9.7.82 68 3000
22. Falkland Chhanchhuah 7.12.82 68 3000
23. Tunlai Khawvel Thlirna- VI 21.11.83 62 4000
24. Eizawnna kawng hlun 16.8.84 50 2000
25. Primary- III Sunday School 10.10.84 186 2000
26. Phawngpui kawng 13.3.83 48 3500
27. Tunlai Khawvel Thlirna- VII 7.11.85 50 3000
Sl. No. Lehkhabu hming Chhuah hun Ph>k z^t Copies
28. Ram tiam pan kawng 25.2.86 36 2000
- 16 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
29. Chhan chhuahna pathum 24.9.86 100 2000
30. Tunlai Khawvel Thlirna- VIII 5.11.86 42 4000
31. |am Do Pawlin engnge a tih? 13.7.88 188 2000
32. Tunlai Khawvel Thlirna- IX 12.12.88 42 4000
33. Delhi Diary 15.7.89 40 1000
34. Tunlai Khawvel Thlirna- X 14.10.89 32 6000
35. Mizo |awng B- 3 (P.S.) 23.11.89 46 10000
36. Tunlai Khawvel Thlirna- XI 25.5.90 32 10000
37. Thihna thlankotlang 31.8.90 46 2000
38. Tunlai Middle East thlirna 21.9.90 30 6000
39. Tunlai Khawvel Thlirna- XII 22.11.90 28 6000
40. Nuclear War a hnai 10.12.90 20 5000
41. Gulf War indo thu 3.4.91 32 6000
42. Tunlai Khawvel Thlirna- XIII 8.3.91 24 4000
43. Tunlai Khawvel Thlirna- XIV 25.9.91 24 5000
44. Khawvel Indopui II-na Vol. 1 25.11.91 50 2000
45. Tunlai Middle East thlirletna 16.11.91 24 4000
46. Khawvel Indopui II-na Vol. 2 1.4.92 46 2000
47. Tunlai Khawvel Thlirna- XV 21.5.92 22 4000
48. Ram Thianghlim Part I to III 7.8.92 64 19000
49. Tunlai Khawvel Thlirna- XVI 28.8.93 28 3000
50. Tunlai Khawvel Thlirna- XVII 9.8.94 62 3300
51. I hria em? Book I- III 27.10.94 64 6000
52. Joshua Bu zir \anpuina 15.5.95 66 2500
53. Tunlai Khawvel Thlirna- XVIII 14.10.95 44 4000
54. Israel \obul 9.12.95 42 2000
55. Maich^mah >ng 30.3.96 25 500
56. Tunlai Khawvel Thlirna- XIX 12.7.96 60 4000
57. Tunlai Khawvel Thlirna- XX 28.11.96 54 3000
58. Tunlai Khawvel Thlirna- XXI 20.9.97 60 4000
59. Princess Diana chanchin 28.11.97 66 2000
60. Tunlai Khawvel Thlirna- XXII 10.9.98 78 3000
61. Khawvel Indopui II-na 30.9.99 310 2000
62. Tunlai Khawvel Thlirna- XXIII 21.7.01 88 2000
TOTAL: 4009 233000
Chawimawina a dawnte:
· Padma Shri Award (Social Work), 1992
· Lelte buatsaih 1st Prize in Literature in Top of Mizoram Polls, 1992
· Jerusalem Pilgrim, title petu Govt. of Israel, 1992
- 17 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
· Man of the Year Certificate,American Biographical Institute Inc.,1998
· 2nd Prize in the 20th Century Best
Social Worker Selection in
Mizoram
· N.E.T.V People’s Choice Award
2005
· STAM Award in Indigenous
Science, 2011
A chungch^ng an sawi d^n:
‘Scientist ropui, experimentalist, mizo
hnam leh ram t^na sulhnu ropui tak
hnutchhiahtu Pu C. Rokhum hi, a dam lai
ni te lo tla tawh mah se, a >ng erawh
Mizote thinlungah a chuai ve ngai d^wn
lo a ni.’
- C. Lalrosanga, STAM President
‘Pu C. Rokhuma hi Mizo pa dik tak,
engkim Mizo taka ngaihtuah a, Mizoram
t^na \ha tur ngaihtuah ngar ngar mi,
Mizoram ngais^ngtu a ni. Israel ram sawi
ropui thiam leh \an bera ngaih amah
av^nga Mizoten Israel sorkar kan \an
phah \hup a ni a. “Ka pu, Israel rama p>m
hi \ha i ti ngei ti lo?” tia ka zawh chuan,
“Mizo t^n chuan Mizoram hi a \ha ber.
Israel rama p>m thla tate hnathawh anga
nasa in Mizoramah thawk peih se, Israel
ram aiin Mizoram kan changk^ng z^wk
daih ang,” tiin min chh^ng a ni.’
-Dr. H. Lalthlangliana, AMC
Commissioner & Founder President,
STAM
‘Pu C. Rokhuma, Mizo fate zinga pa ropui,
mi hmingthang, khawtl^ng leh ram leh
kohhran t^na mi \angkai leh mi \hahnem
kan ch^n ta mai hi ch^nna r^pthlak tak a
ni a. A ni ang hi Mizo fa an piang leh
tawhlo ang tih a hlauhawm hl> a ni. A
nuna entawn tur tam tak zingah, pa
invawng, ei leh ina fimkhur, a in leh lo
vawng fai, mahni nun uluk a nihna te hi a
ni. Tin, ram ngaw, thing leh mau humhalh
leh ramsa, chungl>ng sava, etc.
humhalhnaa a hmal^kna te hi entawn
tl^ka ni a. |hangthar lo awm z>l t<rte t^n
entawn tur min hnutchhiahte kan entawn
hi amah kan hriat rengna \ha tak a ni
d^wn a ni.’
- Lal Thanhawla, Chief Minister
‘Mizo pa ropui Pu C. Rokhuman Nov. ni
23, 2016-ah mual min liamsan ta, a
uihawmin lung a til>ng mang e! Hun
engemaw lai khan Mizoram Council of
Science, Technology and Environment-ah
Member a ni \hin a, a ch^ng chuan a
meeting tur an inah lamin, ka thlah bawk
\hin a. A in v>la a thil zir dan hrang
hrangte tui takin min hrilhin, min
kawhhmuh \hin a; a hmuhnawmin a
ngaihnawm ka ti \hin khawp mai. Science
subject zir thui lo mah se science lamah a
tui hle tih a hriat a. Ruahtui tla zat a teh
\hin te, sik leh sa awmdan a zir \hin te,
serthlum eichhetu- thlandar kahna hlo ‘RK
Mixture’ a siam te, maut^m chungchang
leh a kaihhnawih hrang hrang a zir te leh,
maut^m av^nga \^m dona kawnga hma a
l^k dante kha Zofate t^n a hlu khawp mai.
A lehkhabu ziah chi hrang hrang- T<nlai
khawv>l thlirna a ni \hin. Israel ram
chanchin a ziahte kha a ngaihnawmin, a
va chiang \hin >m! Ram leh khawtl^ng
- 18 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
t^na mi \hahnemngai leh thawh hl^wk a
nih b^kah, khuarel thil zirna lama mi tui
‘naturalist’ a ni a, kan chhehv>l thil, thing
leh maul eh nungchate duattu leh a
humhalna kawnga mi \hahnemngai
‘environmentalist’ a ni bawk. Mizo
‘scientist’, mi ropui leh hlu, zofaten kan
ch^n ta hi a uiawm mang e.
- Dr. R.K. Lallianthanga, Chief
Scientific Officer
‘Upa C. Rokhuma, Aizawl Theological
College-a hun engemaw chen zirtirtute
leh Pastor t<ra zirte zirtirtu lo ni \hin,
Pathianin rei tak a damtir hi kan
lawmpui a. Mizote t^na thil \angkai tam
tak sakhaw lam leh thu leh hla, eizawnna
lam thlenga a lo zirtir hi a hlu hl> a ni.
A nun ze dam thluam mai, fing tak mai
kha theihnghilh a har hl> tawh ang.’
- Rev. Dr. C. Lalhlira, ATC Principal
‘Upa C. Rokhuma hi Mizo zinga mi bik
leh chhuanawm chungchuang a niin ka
hria. |awngkam thiam, kawm nuam, thil
hre zau leh pa fing tak a ni. Kum 1950 v>l
a\anga lo inhre tawh kan ni a, matric
candidate kan nih lai pawha lehkha zir
d<n zar zar tawh kan ni. Maut^m \^m
1959-a lo thleng t<r t^na lo inrin l^wkna
|^m Do P^wl huaihawttu a nih kha Zoram
puma hriat l^r a nih \anna niin ka hria.
Amah hi zir v^ng ni lova pianpui scientist
a ni. A taima >m >m a, thil a chh<tin a
buaipui peih bawk a. Sethlum r^l
thlangd^r t<r a siam kha kan bulah pawh
a sawi \h$n a, chhuang takin ‘RK Mixture
Direct Hit’ a ti \hin; kan hlimpui >m >m a
ni. A bula awm a nuam a, mi a ngaisang
derin a tihlim thei >m >m a, “U Rokhuma
bula han awm chuan, keimah ber emaw
kan inti \hin” tih hi kan sawi d^n a ni. A
ngaihawm >m >m a ni.’
- Upa Dr. L.N. Tluanga
‘Mizote’n Tualchher Scientist kan neih
chhun a nih loh vek pawhin, kan neih
zinga ngaihsanawm bera chhal ngam chu
a ni ngei ang. A lehkha chhiar taimakna
kha hmang \angkaiin, ama irawm chhuak
thil thar a ngaihtuah chhuak thei \hin kha
a fakawm a, a thil ngaihtuah chhuah reng
reng vantlang chhawr theih tura a zar
chhuak phal z>l kha a ropuina thuruk,
entawn tlak tak a ni. Central YMA
President at^n a zawna \um nga thlan
awmchhun a ni khan tlawmngaihna leh
taimakna lama a dinhmun chu a tarlang
mai a, a ngaihdan sawhsawnsak a harsa
>m >m kh^n a rilru nghehzia a sawi
chiang khawp mai. A zaidam >m >m lawi
a, scientist zingah chuan titi thiam ber a
nih ka ring.’
- K. Sapdanga, Editor, Vanglaini
Newspaper
‘Pu C. Rokhuma siam ‘Mizoram
Geography’ hi buai hmain Primary
School-ah ka zir tawh a. Sunday School
zirtirtu training ama ho a neih- kum 1971
(Shillong) leh 1973 (Diphu)ah ka kal
bawk a. Israel ramah 1992-ah kan zin ho
bawk a, thu ngaihnawm a chhuah tam tak
ka chhiar a, MAL leh MWA ah te rei tak
kan thawkho bawk a. Kawng tinrenga
Mizo t^na a theih t^wpa thil \ha ti tlat mi a
nih av^ngin ka ngais^ng takzet a ni.’
- Prof. J.V. Hluna
Vice- Principal, PUC
‘Pu C. Rokhuma hi mi namai a ni lo.
Science lam zirna kawng tluang
- 19 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
pangngai th<k tak nei lo mah se scientist
te pawhin an r^wn, a thu leh hla an
ngaihch^n, a thawhrim leh a taka a
zirna avanga rintl^k a ni. Thu leh hla
lam leh vantl^ng t^na a tha thawh zawng
zawngte hian mi bik a nihzia a tilang a,
a tel vena p^wl zawng zawngah rintl^k
ber leh ngaihch^n ber p^wl a ni theite
hian Zofate zinga mi bik a nihzia a tilang.
Kum tam tak chh<ng a hnung zui theia
ka awm ve ringawt pawh hi inchhuanna
tham a ni. Zofate zinga hming dai lo turte
zinga mi, nung reng t<r a ni.’
- C.L. Duhawma, Gen. Secretary
Mizoram Science Society
& Member Secretary, Mizoram
Pollution Control Board
‘Pu C. Rokhuma, Mizo scientist, mi thil
chikmi leh ram t^na tha leh tui
ngaihtuahna s>ng \hin mi kan nei hi a va
hlu tak >m! A tak rama kal ve pha lo, keini
ang t^n pawha Israel ram min ngaihtir ve
ringawt thei khawpa thu ziak thiam, Israel
mi nih ve ch^kawm thei khawpa min siam
\hintu… Mizoram sik leh sa awmdan t<rte
leh ruahtui tl^k d^n tur thlenga a thil
chikna leh zirna a\anga min hrilh \hintu
kan ch^n ta hi a va uihawm tehlul >m! Ani
anga Mizo pa \ha, mahnia thil zir leh chik,
ngaihtuahna s>ng \hin hi piang ta \euh se
chuan science thiamnaah pawh hian mizote
hian t<n ai hian kan thlen s^n ngei ka ring.
A sulhnu leh lehkhabu ziak tam tak a\ang
hian \hangtharte hian chhar chhuah leh
zir chhuah t<r kan va la ngah d^wn >m! ’
-J. Lalvohbika, President, Mizoram
Mathematics Society
& Asst. Professor, Dept. of
Mathematics, PUC
‘T<n dinhmun ka thlen theihna chhanah
hian Pu C. Rokhuma hian th<k takin
sulhnu a nei. Naupan lain a lehkhabu ziah
‘Lei piahlam ram’ tih ka chhiar a\angin
science, a bik takin Physics-ah tuina ka
neih phah a. ‘T<nlai khawv>l thlirna’ tih
bu a ziah \hinte khan min tibengv^r \hinin
science zir belh z>l duhna min neihtir \hin.
A thil tih lai apiang chik taka ngaihtuaha
chhui zui \hin, eng v^nga hetianga lo awm
nge a niha engtin nge a awmzui z>l ang
tih chhui zui a, a taka tichhin \hin mi a ni.
A thiamna leh thil chikna av^ngin maut^m
lakah mi tam tak an him phah a, loneitute
t^n a \angkaina a th<k hle bawk. A lei
taksa chu kan zingah awm tawh lo mah
se Zofateah a nung reng ang.
- Lalrinthara Pachuau, Asst.
Professor, Dept. of Physics, PUC
& Editor, MSJ
‘Pu C. Rokhuma, Mizo pa ropui leh
ngaihsanawm >m >m in chatuan ram min
lo pansan ta hi Mizorama science
ngainatute t^n chuan ch^nna nasa tak niin
ka hria. Naupan t>t lai a\anga science
subject a tui >m >m mai ka ni \hin a, Mizo
\awnga chhiar tur Science & Technology
kaihhnawih lehkhabute ka lei kh^wm \hin
a, amah avangin science subject ah tuina
leh ph<rna ka neih belh phah a ni. Kum
1997- ‘99 ink^ra Synod Higher Sec.
School Boys’ Hostel-a ka awm laiin,
Mission Vengthlang Kohhranah kan
inkh^wm \hin a. Vanneihthlak takin amah
kan hmuh \hin b^kah a thusawite a takin
kan ngaithla thei \hin. Kum 80 chuang ni
tawh mah se a thusawite a ngaihnawmin
- 20 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
beng a ti var hle \h$n. Hetih hunlai pawh
hian a thusawi tam tak hi Science
&Technology, leh a hunlaia khawv>l
thiamna s^ng kaihhnawih a ni tl^ngpui
\hin. Amah chibaia, thlal^kpuite kha kan
ch^k \hin teh lul n>n, naupang zakzum
rual kan nih av^nga kan va pawh ngam
lo \hinte kha mitthlaah a ch^m reng mai.
Mual liam tawh mah mah se, Mizo Science
ngainatute thinlungah chuan a thi thei
dawn lo a ni.’
- Dr. K. Vanlaldinpuia, Asst. Professor
Dept. of Chemistry, PUC
‘Hnam naupang tak kan nih avangin
Science thiamna ah kan sang a lo ni tih
Pu C. Rokhuma kha a hre chiang bertu
zinga mi a ni ngei ang. Chuti chung chung
chuan a phak ang tawk khan a
ngaihtuahna kha a chet tir reng a. Mi tih
atan dah mai lovin a mah ngei khan sul a
su ngam a. Zofaten Israel ram kan
ngaihsan em em chanchin pawh hmun leh
hmuna awm ang maiin chhiar tur a khat
tawkin min hlui thei reng a. Mizo
hmasawnna chanchin leh dinhmun pawh
ziakin a lo dah hman zel mai a. Mizo
literature hmasawnna kawnga a tha thawh
ngawt pawh hi zofate kan awm chhung hi
chuan a dai tawh ngai dawn lo a ni.
Khuareiah pawh Pu C. Rokhuma kan lo
nei hi kan la lawm tawlh tawlh dawn a ni.
Amah Silliam Shakespeare angin a
damlai khan chawimawina ropui tak tak
khum lo mahse, zofate hian kan la
chhuang tawlh tawlh dawn anih hi.’
- Dr. Zoramdinthara, Joint Secretary
Mizo Academy of Letter
Knowledge is power
$ I ka (Mouth) a ro vek chuan thil
rim i hre hrang thei lo ang.
$ Mirhring taksaah hian Thau (Fats)
sahbawn pasarih (7) siamna tham a awm.
$ Computer khawih thin te hian a
tlangpuii minute 1-ah vawi sarih vel an mit an
khap thin.
$ Puitling rim hriatna aiin naupang rim
hriatna a chak/tha zawk.
$ Muthilh laia hnar rin vak chingte hian
mumang an nei ngai lo.
$ Ramsa zingah hian Sazupui leh parva
chiahin an lu hnung lam hawi kher lovin an
hnung lama thil awm an hmu thei.
$ Sai hian tui awmna hi an hrechak
thei hle a, mel 3 a hla atang pawhin tui
awmna an hre thei.
$ Mihring chuap vei lam hian ding lam
aiin thli a hip hnem zawk.
$ Ramsa zingah zuang thei lo awm
chhun chu SAI a ni.
$ Chhangkhatna damdawi hi Goril-
las (zawng chi khat)-ah a thawk tha ve hle.
$ Lehkhachaih chaih hi Thailandah
chuan eizawnna khawpin an hmang.
- 21 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
A tobul chu…
Lal Isua lo pian hma daih tawh atang khan Greek-ho te, Chinese-hote leh khawvel hnam
fing zawkte chuan Electric hnathawh hi an lo hmelhriat tawh a. Silk puan leh glass te hi kan
nawh vak chuan thil dang an hip thei a ni tih te pawh an hre tawh a ni. Chutiang thovin lung
chi khat ‘Loadstone’ an tih mai chuan dipdaltu a neih miah loh chuan chhim leh hmar zawng
a hawi kher thin a ni tih te pawh an lo hre tawh bawk. Hetiang lung hi zen zeih zawihin an
siam a, chu chu compass atan an hmang a, lawngputen tuipuia an zin chhuah tumin ramchin
hriatna atan an lo hmang thin a ni.
Kum a lo vei zel a, kum zabi 18-na a lo thlen meuh chuan lehkhachaih chaih thiam
(?) Scientist Benjamin Franklin-a lehkhachaih chaih zarah tekah hian electric current (i.e
electric field) a awm a ni tih an hre leh ta zel a. Thomas Edison-a hnathawh azarah electric
bulb hial kan lo neih phah leh ta zel a nih hi maw…Tun hma kum 200 vel chauh kaltaah kha
chuan America president chenna in meuh pawh khu zan thimah chuan khawnvara tih-en a la
ni thin asin!
Benjamin Franklin-a experiment atanga kum 100 zet ralhnu, kum 1840 vel thleng
pawh khan Electricity leh Magnetism te hi inzawmna nei lo, thil hrang hlak niin ngaih thin
a ni a. Mahse chu chu Faraday-a pui roh khan a dik lova, magnetic flux lo inthlak danglam
zuk zuk hian electric field a siam chhuak a ni tih a rawn hre chhuak ve leh ta bawk. Chu law
chu Maxwell-a khan rawn tichangtlung leh deuhvin Electricity leh magnetism zirna atana
equation pawimawh em em 4 te a rawn siam chhuak ta a, tichuan Electricity, Magnetism ni
mai tawh lovin Electricity and Magnetism tiin kan lo ziah theih phah ta a ni. Electricity leh
Magnetism kan zawm khawm thei ta a nih chu!
ELECTRICITY:
Charge chu…
Engati nge plastic samkhuiha i sam i khuih zawhah i samkhuih khan lehkha them a lo
hip theih tak mai? Nylon kawr i hak kha i hlih zawngin engati nge a rik tuar tuar thin?
Electricity hnathawh vek a ni. Electricity rawn din chhuak tak taktu chu charge a ni. Eng thil
mai pawh hian charge chi thum zinga a khawi emaw ber a nei thei a, chung charge-te chu
Positive, Negative leh Neutral-te an ni. Neutral hi charge nei ve lo a nih avangin positive
ELECTRICITY AND MAGNETISM- Lalrinthara Pachuau
- 22 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
leh negative chauh sawiin charge hi chi hnih a awm an ti mai thin a ni. Chu charge tam
zawng chu a teh ve theih a, chu an tehna unit chu coulomb (C) an ti.
Electron as fundamental charge
A nih leh charge chu value tlem thei ber, a aia tlem zawk awm tawh chuang lo a
awm thei ang em? Chutianga charge value tlem thei ber chu fundamental charge an ti.
Hriatthiam a awlsam nan ti hian i han sawi teh ang: kan pawisa hman laiah hian (India
pawisa-ah) a hlutna tlem ber chu naia khat (1) / one paise a ni a, a aia tlem zawk a awm
tawh chuang lo. Naia 100-in cheng 1 a siam a, 200-in cheng 2...chutiang zelin cheng tam
tak pawh hi naia 1 inbelhkhawmin a siam vek a ni. Naia laklawh e.g 1.5, 20.3, 90.8,…etc
a awm ngai lo, a chhan chu pawisa hlutna tehna atana tlem ber chu chu naia 1 a ni miau va.
Tichuan pawisa pawh hian fundamental unit a nei a, chu chu naia 1 a ni. Chutiang chiah
chuan charge-ah pawh a ni; charge body-in value a neih theih tlem ber chu fundamental
charge an ti a, chu chu electron charge zat hi a ni. Electron charge zat aia charge tlem a
awm tawh chuang lo tihna a nih chu (Quark te hian charge tlem zawk chu an nei ngei tak na
a, charge building block an ni ve lo thung).
Quantization of charge chu…
Chutia charge te reng reng a te thei ber ‘fundamental charge’ – electron charge
zatin a siam zelna dan chu ‘quantization of charge’ an ti. Kan charge value neih zat kha
electron charge zatin chuang awm lovin a sem thei ngei ngei tur a ni a (naia 1-in cheng
engzata tam pawh a sem thei vek angin), a sem thei lo a nih chuan khatiang zat charge
kha a awm thei lo tihna a ni. Entirnan charge ka neih zat chu 198 10−× C ni ta sela, heti zat
charge hi kan nei thei a ni, a chhan chu electron charge zat 191.6 10−× C -in a sem theih
avangin. Chutih laiin 194 10−× C erawh chu kan nei thei lovang, a chhan chu electron
charge zata kan sem theih loh avangin (a chunga pawisa nen khian lo khaikhin la).
Electric Field
Charge particle kan neih phawt chuan a bul vela charge particle dang lo awm vete
kha a effect thei a ni. Charge pahnih, sign inang kan neih chuan an inpaih tawn ang a,
chutihlaiin an sign a inan loh erawh chuan an inhip tawn thung dawn a ni. Charge particle ten
an effect theih huam chhung chu ‘Electric field’ an ti. He electric field hi charge particle/
body kan neih phawt chuan a awm ngei ngei thin i.e. charge body tawh phawt chuan
electric field a siam chhuak tihna a nih chu. Chutiang electric field chu hmuh theih loh, mahse
a awm ngei tih a hnathawh atanga hriat theih si Electric lines of force an tih mai tam takin
- 23 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
a siam a ni. Positive charge kan neih chuan lines
of force-te chu charge body atangin a chhuak
a, negative charge kan neih erawh chuan charge
body panin a lut ve thung.
Electric line khawi laiah pawh khan
tangent rin ta ila, chu chuan chu lai hmun taka
electric field hawi zawng a entir. Charge pakhat
atanga Electric lines of force lo chhuakte hi an
intantlang ngai lo. A chhan chu electric line
pahnihte intantlang ta sela chu lai hmunah chuan
tangent pahnih kan rin thei dawn a, chu chu
chulai hmunah chuan electric field-in hawi zawng
pahnih a nei kawp tihna a ni ang, chu chu
physically-in a theih loh a ni.
Electric di-poles
Electric charge chuan pole ‘pahnih’,
positive leh negative a nei a (electric charge
pakhatah pole pahnih a awm tihna ni lovin,
charge mal te te khan pole pakhat zel an nei).
Positive atangin lines of force a intan a, negative-
ah a lut thung. Negative tel miah lovin positive
ringawt hian amah mai hian electric field a nei
thei a, chutiang thovin negative pawhin. Electric
charge te chu a hrangin kan nei thei tihna a nih
chu. Positive leh negative charge te, an charge
zat inang chiah site inhnaih tea an awmdun hian
electric dipole an ti a, a charge pakhat zawk
leh an inkar hlatzawng inpuntir chhuak hi dipole
moment an ti. Electric dipole-te hi an lo fawn
hian radiation an pe chhuak thin a, chu chu
atomic spectrum /structure zirna hmanraw
pawimawh tak mai pakhat a ni. Molecule khan
dipole moment a neih loh chuan fawn (oscillate)
ve mah se radiation a pe chhuak dawn chuang
lova ni.
Eng nge Electricity fundamental law
chu…?
Electricity zirnain a tum ber chu charge body-
te inhip/paih tawn dan leh chutiang thil chu a
hman tangkai theih dan a ni. He zirna peng
pumpui mai zir tur hian scientific law pawimawh
ber mai leh a bul lo intanna chu Coulomb’s law
a ni. He law-in a sawi dan chuan charge body
pahnihte inhip tawnna emaw inpaih tawnna
emaw force zat chu an charge zatte puntir
chhuak a tam chuan a tam ve a, a tlem chuan
force chu a tlem ve a. Tin, chu force vek chu an
inkar a hlat viau chuan a tlem a, an inhnaih chuan
a tam ve thung a ni. F hi charge pahnihte inkara
inhipna/inpaihna thahrui ni ta se, q1 leh q
2 te hi
charge pahnihte ni se, ‘r’ hi an inhlatzawng ni
se, F nat zawng tur chu
1 2
2
0
1
4
q qF
rπ=
∈
a lo ni ang. F hi positive a nih chuan inpaihna
thahrui a ni a, negative a nih chuan inhipna
thahrui a ni.
MAGNETISM
Eng nge a nih?
Magnet i la a, dawhkana thir nawi a
hip thei a…chu chu magnetism a ni. Electricity
ang thovin magnetism-ah pawh hian hipna tha
leh inpaihna tha a awm a ni. Hetia magnet-in
magnetically-a a effect theih chin hi
‘Magnetic field’ an ti. Magnet hian pole pahnih
a nei ve a, pakhat chu North pole (N) an ti a, a
- 24 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
dang leh chu South pole (S) an ti. Electricity
ang thovin magnetic field te hi magnetic lines of
force-ten an siam ve a, chu lines of force chu N
atangin a intan a, S pole-ah a tawp lehzel thin.
Magnet chhungah erawh chuan S atanga intanin
N lam a pan thung. N-N leh S-S te an inpaih a,
N-S emaw S-N emaw te chu an inhip thung.
Eng nge danglam ta chu le…?
Electric charge-ah chuan lines of force
kha tawp chin nei chuang lovin a awm thei a.
Positive leh negative charge an awm ngei ngei
kher lo. Pole pahnihte kan la hrang thei, i.e. a
mal malin positive leh negative pole kan nei thei
tihna a nih chu, i.e. electric monopole a awm.
Magnetic pole te erawh hi chu an lak hran theih
lova, i magnet neih lai kha chhu sawm vek mah
la, a them te ber pawh khan N leh S pole a la
nei zel anga; lines of force pawh N to S a la ni
reng ang. Hetia pole pahnihte lakhran theih lova
an inkawp reng mai hi avang hian Magnetic
monopole a awm lo an ti a ni.
Engtin nge Magnetism chu a lo pian
chhuah le…?
A bul ret rawt chu charge particle –
electron tho kha a ni. Electron hian a awmna
atom laimu (nucleus) hi chak mangkhengin a
hel kual zak zak reng a. Chutia a hel kual lai
vek chuan ama axis-ah a lo vir (spin) ve a.
Electron chetdan chi hnih – revolution leh
spinning motion te chuan (a tawi zawngin)
magnetic field hi a lo siam chhuak ta a ni.
Electron-in nucleus a helna chin zauh zawng
chu ‘A’ ni ta se, ‘I’ hi chutia a hel paha current a
siam chhuah zat ni ta bawk se (charge particle-
te hi an chet chuan current an siam chhuak thin),
chu atom chuan magnetic dipole moment a
lo nei tawh ang.
Chu magnetic moment chu AI a ni.
Hetia atom-in magnetic moment a lo nei ta mai
hian a entir chu kha atom kha magnet a lo ni
ta tihna a ni. Hetih lai vek hian kha electron kha
ama axis-ah a lo spin ve char char a, chu chuan
magnetic field chak tak a siam chhuak leh bawk.
Tichuan atom chu electron chetdan avang chuan
magnet-ah a lo chang ta a nih chu. Magnetic
material kan neih reng rengah hian atom
tluklehdingawn tam tak a awm zel si a, chung
atom-te magnetic moment inbelhkhawm chuan
kha material pumpui kha magnet-ah a chantir
ta a ni. Mahse atom-te magnetic field kha an
in-cancel chuan material pum pui kha magnet a
ni tawh lo thung. Chu chu magnetism bulthut a
ni.
Magnet chi hrang hrangte
Magnet han tih hian magnetic material
larzual chi thum a awm a: Paramagnetic,
Ferromagnetic leh Diamagnetic-te.
Paramagnetic-te hi chu anmahni
ringawt chuan magnet an ni ve lova, magnetic
field chak tawk kan apply chauhvin magnet an
ni ve thei. Magnet pawhin a hip chak lo hle a,
mihringte tana hriat tham mang loh khawpa na
lovin magnet-ten an hip thin. e.g Aluminium,
Uranium, Platinum..etc. Paramagnet-te hi an
vawh viau hian an magnet nihna a lo pung sawt
thin.
- 25 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Chutih laiin Ferromagnet-te erawh hi
chu magnetic field apply miah lo mah ila anmahni
ringawt pawh hian magnet an ni. Magnet nen
pawh chak takin an inhip thin a ni. e.g : Iron,
Nickel, Cobalt…etc. He an inhipna thahrui hi
paramagnetic material leh magnet inhipna aiin a
let maktaduai zetin a chak thei zawk.
Ferromagnet-te hi i tih sat vak chuan Curie
temperature (Iron tan 7700C) an tih maia sa a
lo nih hunah a ferromagnet nihna a hloh anga,
paramagnet a lo ni tawh ang. Hetih hunah hi
chuan magnet pawh an bulah keng hnai mah la,
an inhip tawh lovang. Tihian kan sawi thei ang:
Ferromagnet pawh hi temperature sang zawkah
chuan paramagnet an ni a, temperature hniam
zawkah chuan ferromagnet an ni tiin.
Diamagnet-te hi chu magnet nen an
inhip tawh lova, inhip ahnekin magnetic field
kha an lo paih (repel) zel thin, i.e. magnet-in a
hip thei lo. Hei vang hian superconductor nen
an nihphung a inang a ni, e.g Tui (water),
Bismuth, Graphite, Mercury…etc. Bismuth hi
diamagnet chak ber a ni nghe nghe. Diamagnet-
te hi boruaka thil chawi kanna atan (chutiang
chu levitation an ti) an hmang thin. Hetah pawh
hian Diamagnet-Magnet force hi Ferromagnet-
magnet force aiin a let maktaduai chuang zetin
a chak lo zawk.
ELECTROMAGNETISM
Electricity leh Magnetism te an suihzawm
theih hnu chuan a pahnihin science peng hrang
ve ve ni ta lovin peng khat niin a ruala zir dun
an lo ni ta thin a ni. Chutiang chu
Electromagnetism tiin an sawi thin.
Lorentz Force chu…
[ ]F qE qv B q E v B= + × = + ×
r r r r rr r
Charge particle, charge ‘q’ nei hi electric
field E, magnetic field B ah velocity ‘v’-a
chakin che ta se (E leh B te hi an awm rual/
kawp/dun), chu particle chuan electric leh
magnetic force a dawng kawp ve ve ang.
Chu a total force chu Lorentz Force an ti
He Electromagnetic force hi
electric leh magnetic force ten a ruala an
siam a ni. He eqn.-a term 2-na hi magnetic
force a ni a, charge kha a chet loh chuan
i.e v = 0, emaw B parallel chiaha a chet
emaw chuan magnetic force hi zero a ni
ang. Chutih laiin charge kha a che emaw
che lo emaw E a awm chhung chuan charge
khan Electric force (term khatna) erawh chu
a dawng reng thung dawn a ni. Tichuan
Magnetic force/field i.e. Magnetism hi
charge particle che rengte azara lo awm
ve a ni a, a lo awm ve theihna chhan bulthut
tak tak chu Electricity a nih chu!
I thil ngaihtuah theihna chhan te, thil i ei
theihna chhan te, i taksain thil a hriat theihna
chhan te…kha Electric charge hnathawh
vang vek a ni tih theihnghilh ngai suh la. He
leilung leh universe pumpui lo pian chhuah
theihna chhan te hi charge particle te reuh
te vang a ni tih pawh hre lo der hauh suh
ang che.
(next issue-ah chipchiar deuhvin
HS level, a text book base deuhvin
kan ziah chhunzawm ang)
- 26 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
24th National Children Science Congress hi kum tina hman thin niin, kumin pawh hian a
vawi 24 nan VIIT, Baramati, Maharastra-ah neih a ni. District tin ah he inel na hi neih phawt
niin November 4 khan State level competition chu Pachhunga University College-ah neih a
ni. Hetah hian Mizoram aiawh turin naupang 8 te national level atan kan zuk kal a , guide
teacher 3 kal bawk in December 27- 31 tleng a awh a ni. He 24th National Children
Science Congress Mizoram aiawha kalte chu :
1. Vanlalnelawma : St. Puals’ HSS, Tlangnuam, Aizawl
2. Lalhunthari : Bethel Mission School, Bethel Veng, Champhai
3. Vanlalsangzuala : Rosebud Schoo, Ramhlun Venglai, Aizawl
4. Babie Lalnunmawii Chinzah : New Diamond School, Mamit
5. Vanlalawmpuia : Govt. Chaltlang High School, Aizawl
6. Priscilla Lalrinhlui : Mary Mount School, Tlangnuam, Aizawl
7. Lalremsiama : St. Pauls HSS, Tlangnuam, Aizawl
8. Vanlalchhanhimi : Baptist Higher Sec. School, Serkawn, Lunglei
Escort Teacher :
1. Jennifer Lalrinpari : Teacher, St. Puals’ HSS
2. Nelson Khiangte : Teacher, Bethel Mission School
3. K. Lalhmangaihsangi : Teacher, Govt. JL High School
24TH NATIONAL CHILDREN SCIENCE CONGRESS- Lalremsiama
Class - XI, St. Pauls’ HSS
- 27 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
India ram a zirlai hrang hrang leh
India ram pawn, foreign countries – Phillipines
, Malaysia, Vietnam, Combodia leh ram dang
tam tak an rawn tel bawk.
Christmas urlawk ni e, ti lo chuan
keini ho chu kan inel na tur lam pan in Kolkata
thleng thlawhna in kan zuk chhuk a , chumi
ni vek zan dar 9:00 ah Baramati lam panin
Howrah Train Station, Kolkata atang chuan
kan chhuk tan ta a . Ni hnih dawn vel rail-ah
chuangin December 26 zing dar 7:00 velah
kan inelna na hmun tur Vidya Pratishthan’s
Institue of Information Technology (VIIT)
Baramati chu kan thleng a ni. Kan awm na
hmun hi boruak nuam tak a ni a zing lam leh
zan lam erawh a vawt ve deuh thung.
Tukthuan te ei in hemi ni hi chawlh hahdam
nan kan hmang.
27th December zing dar 8:00 ah
chuan mahni hnam kawr theuh hain Rally kan
nei a, campus chhung leh pawn-ah chuan
STAM flag keng chungin kawng chu kan
zawh kual ta a. Chumi zawh ah chuan main
ground-ah Flag Hosting and Pledge
ceremony kan nei a , he ceremony hi Mrs.
Sunetna Ajit Pawar( head of scientific
division) in min hman pui. Chumi zawhah
chuan Ga Di Ma Hall (auditorium)-ah chuan
Inauguration ceremony Hon.Shri. Ajit Pawar
in min hman pui thung. Hemi ni vek hian zirlai
chanve in presentation kan pe a , a tuk 28
December-ah chanve dang hovin
Presentation-an pe ve thung.
He Science Congress chhung hian
Activity Centre buatsaih a ni a, hetah hian
snakes show, robotics, planetarium te,
experiment on light lampang hmanga hun
hman na tur an siam bawk. Heng mai pawh
ni lovin keini zirlai tan mela leh food park an
campus ah an siam a , heng ah te hian nuam
titakin han in tihhlim nan kan kal nasa hle
bawk. Kan tan hlawkna tur an siam bakah
hian kan guide teacher te tan pawh escort
Teacher workshop an lo buatsaih a , hengah
te hian Information Technology hmangin
zirtirna buatsaih sak an ni bawk. Zan tin dar
6:00 atangin Face to Face interaction of
students with Chief Scientist program an
buatsaih thin a , hengah te hian keini students
hoin scientist te chu science lam chung chang
kan zirna a buaina kan neih deuh te zawhna
hun kan hmang thin. He mi zawh hian cultural
program kan hmang thin a , hnam dang in zai
leh lam leh drama te in min ti hlim nasa thin
hle. Keini Mizo ngei te pawh ‘Chheih’ lam in
kan zirtirtute nen kan han lam ve a , boruak
pawh kan chawk ‘hot’ hle. Kan lam zawhah
min request nawn leh nghal a , chutah zet
chuan mipui auditorium a awm ho chu an
thutna atanga dingin an rawn chheih ve nasa
hle. Kan hlimin kan nui nasa hle. A tuk zanah
pawh western dance kan show bawk a ,
closing cultural programe-ah pawh chheih lam
min request leh bawk. Kan hnam kawr/
incheina chu nalh titu kan ngah thei hle a ,
thlalak pui tu kan ngah thei hle bawk a ,
thlalak pui tu ngah na na chu dar 11:30 velah
te kan haw ve chauh zel. A chauhthlak thei
- 28 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
hle a, mahse a nuamin a hlim awm thin hle.
Tlaiah te hnam dang ho nen inbawl vawm
te, mizo infiamna chi hrang hrang kan zirtirin
kan infiam nasa thin hle.
Ni 30 December-ah chuan kan
awmna hmun atranga kilometer 15 vela hlaah
Krishi Vigyan Kendra (KVK) kan va tlawh
a , he hmun hi agricultural farm niin, thil zir
thar tam tak kan va nei a, kan hlawkpui hle
bawk.
Ni 31-ah ve thung chuan Valedictory
Function kan nei a , hetah hian project thazual
15 thlan chhuahna hun leh lawman semna
hun hman a ni a , hemi ni-ah hian kan hnam
dang thian te chu an awmna lampang panin
an hawdarh a, bus-a an han chuangchiah chu
kan mittui pawh kan dang zo nganglo a , bus
atanga rawn chhuak leh in kan han inkuah
khawm leh rih thin a , kan inkawm ngeih ve
hman hle a lo ni. Mittui nen ui tak chung
chuanin kan in thlah liam ta a. Zanah chuan
kum hlui thlah nan ice cream party kan zirtirtu
te ho nen kan hmang ve a , kan zaiin kan lam
nasa hlea, mahni chhungte ngaih lam pawh a
lang vak lo. Hlim takin awm khawm chungin
kum 2016 chu kan thlah liam ve ta a ni.
Ni 1 ni chuan Kolkata lam panin rail
hmangin kan rawn kal a, 3 January-ah
Kolkata chu kan thleng a, a ni vek chuan
water park-ah te kan va intihlim a , zin ve
tawh na na chu bazar te pawh kan bazaar ve
nasa khawp mai. Januray ni 5 ah chuan
Aizawl lam panin kan lo haw chho a, tluang
takin Lengpui, Airport chu kan lo thleng thei
a ni.
He Science congress kan kalna atang
hian thil tam tak kan zuk zir chhuak a , hnam
dang kan tluk loh nasat zia pawh a rawn lang
nasa hle bawk. Meet the scientist programme-
ah te pawh Naupang te class 7 mi lek in
thermodynamics chung chhang question har
tak2 an rawn discuss nasa hle a, heng atang
hian an inchhiar zau nasa hle tih a hriat bawk.
Presentaion pekna reng rengah te pawh
confidence an ngah hle a , evaluators ten zawhna
an han zawh te hian anhnial in zam miah lovin
an in hnial pui char char thin. Heng atang hian
keini mizo zirlai te hian xir tur nasa tak kan ngah
hle a, kan zirlai textbook ringawt ring lovin
inchhiar zau kan ngai nasa hle. Hnam dang el
pha turin taihmakna leh inpekna a ngai nasa hle
a, kan hun awl ral mai mai aiah hian lehkhabu
tha chhiar nan kan hunte I pe zawk ang u. Kum
lo kal leh zel turah he science congress ah hian
a theih anga tam tel tum ila, hlawhtlinna leh
hmasawnna tak tak nei turin project siamte chu
a thu ( theory) mai ni lovin a taka hmuh theih
tura chhawp chuah zel I tum ang u.
- 29 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
Science NewsScience NewsScience NewsScience NewsScience News
Australia ram Townsville sangha khawina
aquarium-a kum 3 an dah hran Zebra
shark sangha pui tui atangin sangha note
3 a keu va, a enkawltu scientist te chuan
mak an ti hle a, hetiang hnungzangruh nei,
vertibrate rannung zingah a pa chi tel lova
no nei thei an chhinchhiah tawh 3-na a
lo ni ta a ni.
Kum 2014 October thla khan America
ram Louisville sahuana a pel tel lova kum 4 an khawi saphai, kum 11-a upa Thelma an tih
chu a tui a, a tui 61 atangin a note 11 a keu va, heng saphai note te hi an han zirchiang a, a
pa DNA a lo tel lo reng reng mai a, hetiang a pa chi tel miah lova no neih hi Parthenogenesis(/
ÌpQÐrè{”noŠÈd’[n{”s{”s, -è{”nY-/ an ti a, thil thleng khât tak , thil ni ve thei si, thil nihphung
mak dangdai tak a ni.
A PA CHI TELLO-IN ZEBRA SHARK TUI KEU :
MI PATHUM CHI ATANGIN NAUTE SIAM PHAL :United Kingdom-a fertility regulator chuan hmeichhe pahnih chi leh mipa pakhat chi atanga nausen siam
an phalsak ta. Dam khawchhuak zo lo tur tih hriat sa nausen lo piang zel tur venna a ni.
1) Two eggs are fertilised with sperm, creating an embryo from the intended parents and another from
the donors 2) The pronuclei, which contain genetic information, are removed from both embryos but
only the parents’ are kept 3) A healthy embryo is created by adding the parents’ pronuclei to the donor
embryo, which is finally implanted into the womb. Hetianga mi pathum chi atanga nausen siam hi kum
2017 tawp lamah an piantir hman beisei a ni.
Nu thenkhat hian natna chi khat mitochondrial disease chu an fate-ah an thlahchhawng thin a, chu natna
vei nausen chu an dam khawchhuak zo thin lo a ni.
Hetiang natna vei nu chi-a mitochondria hrisel lo leh hmeichhe dang chi (donor egg)-a mitochondria
hrisel an thlakthlengsak ang a, chumi hnu-a a pasal chi nen an develop leh ang a, nausen lo piang khan
a nu vei ang natna vei lovin a dam khawchhuah theih an beisei a ni.
- 30 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
MSJ tells you why
1. Chhim leh hmar hawia mut hi a tha lo em?
Mizo pipute khan chhak leh thlang hawia mut tur, chhim leh hmar hawia mut a tha lo an
lo ti thin a; scientific evidence a awm reng em? Zir chianna neuh neuh chu a tam tawh maia, chuta
an thurawn tam berah chuan keini northern hemisphere-a awmte tan chuan hmarlama lu dah
chunga mut hi a tha lo, southern hemisphere-a awmte tan chuan chhim lam hawia lu dah hi a tha
lo ve thung. Northern hemisphere-a awmte tan chuan khaw chhak lama lu dah chunga mut hi a
that dan ber niin an sawi.
Chennai Institute of Magnetobiology-a an zirchiannah chuan hmar lam hawia mut chuan
magnetic field fawn vel hian thluak hnathawh tam tak a timuangin a tudai theia, kut hmawra thisen
kal vel a tibuaiin hriatna thazama chemical kal velte a tibuai thei niin an zir chhuaka. Chu chuan lu
na deuh ber bur te, ngaihtuahna fim lo tak te a neihtir thei niin an hria a ni.
Khawvel magnetic field hi chhim lam atanga intanin hmarlamah a lut leh a, chhim leh
hmar hawi zawngin khawvel pum mai hi magnetic field chuan a tuam chhuak mup mai a; chuvang
chuan hmar lam hawia mut hi a tha lo zual bik niin an hria a ni.
Khawvel magnetic field hi a phu mer mer anga ngaihruat theih deuh a ni a. Chutia a phu vel ran
zawng chu thluak hnathawh che vel ran zawng nen a inang thuak a. Magnetic field phu mer mer
chu eng lai pawhin a nasa reng bik chuang lova, nasat hun bik te a nei thin. Chutia a nasat lai
chuan a chunga kan tarlan tak harsatna neuh neuhte khi neih a awl bik a ni. Magnetic field hi phut
nasat loh lai a nih chuan insawiselna tur engmah a awm chuang lovang an ti a ni. Kan pipute khan
thil an lo chik hle.
2. Enga ti nge intlansiak hian vei zawnga kual a nih kher thin?
Chhan hrang hrang a awm thei anga, mahse pakhat chauh kan tarlang dawn a ni. Taksa
hmun hrang hranga thisen, oxygen hman zawhsak tawhte hi thisen zam pui superior vena cava-
in lungah a rawn luhpui leh thin a. Lunga a luh dan chu vei lam atangin ding lam hawi zawngin a ni
a. Intlansiaknaa veikuala kan tlan chuan taksa (lung leh a chhunga thisen zamte pawh tiam
vekin)in pawn lam hawiin i.e. veilam atanga dinglam pang hawiin centrifugal force a dawng taa.
Chu chu superior vena cava-in lunga thisen a luhpui dan direction kha a ni chiah bawk a. Hei hian
lunga thisen lut tha tur chu a lo pui ve a, infiam mi tan ding zawnga kual aiin a hahdam deuh zawk
a ni.
Hei bakah hian chhan dang neuh neuh pawh a la awm thei ang. Khawvel vir dan azirte,
tih than tawh vang te leh a chhan dang a la awm thei nual ang.
- 31 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133CROSS - WORD NO. 133
(I chhanna chu Feb, 2016 chhungin STAM Office-ah rawn thehlut la, i tihdik vekchuan lawmman i dawng ang. Pakhat aia tam tidik vek in awm chuan thumvawr a niang. Chhanna chu Chanchinbu ami chehthlak emaw, xerox copy emaw, ziak chawpemaw pawhin thehluh theih a ni).
Chhangtu hming : ____________________________
Address : __________________________________
1 2 3 4 5 6
7
8 9
10
11 12 13
14 15 16 17
18 19 20
21 22
23 24
Phei
1. Nipui laia rannung hram ring tak
4. Easter-ah an chei thin
8. Hmingthang
9. Kau/Tet/Keh chiahlo
10. Dawih
11. Naute chaw
13. Bia/Ngaihdan zawt
14. A sang/chung lama chho
15. Bungbel chi khat
18. Pathian hming
21. Meikang
22. Ngeihlo, remlo
23. Chhungkaw hmun laili
Chhuk
1. Pawmpui, lam tang
2. Hlemhle, pamham
3. Enchakawm tak
5. Mizo em chi khat
6. Inchai
7. Ramar ngum a deng
12. Dingngillo
13. Chang, sak
14. Joba khan inhiah nan a hmang
15. Damdawi inah an tam mai
16. Dah, hlui
17. Savun kaiha siam
19. Phal loh
20. Tha za lo, zawi
- 32 Mizoram Science Journal, January & February ‘2017’
KKKKKeimahnieimahnieimahnieimahnieimahni*** STAM Office chu Krismas leh Kum thar lawm chawlh hman zawh anih hnuin, Dt. 4th Jan.
2016 khan hawn leh a ni.
*** Aizawl Municipal Corporation (AMC) leh STAM tangkawp chuan AMC huamchhunga
Polythen Survey (Polythen kan hmandan zirchianna)-a nei mek. Tunah hian Survey chu zawh
tawh niin, a khaikhawmna neih mek a ni. Aizawl khawpui hian engtiang chiahin nge Polythene
kan lo hman nasat tih kan chiang thuai dawn a ni.
***Demcember 2016 thla tawp lam khan Class-X Science Practical Guide Book chu a vawi 4-
na atan chhut nawn leh a ni a, Jan 2017 thla tir khan lekhabu dawr hrang hrangah chhawpchhuah
leh a ni a, STAM Office-ah Office hun chhungin lei theih a ni bawk. Aman Rs 50/- a ni.
*** Dt. 27th - Dec 31st Dec 2016 chhunga neih, National Children Science Congress chu
tluang taka neih zawh a ni. Mizoram aiawha kalte pawh tluang takin Dt 5th Jan. 2017 khan an lo
thleng a, Dt 6th Jan 2017 khan STAM Office-ah hmuahna inkhawm neih a ni. He hun hi State
Coordinator, NCSC, Pu V.L. Malsawma’n a kaihruai a, STAM Adviser, Dr. R.K. Lallianthanga,
Chief Scientific Officer chu khuallian niin, NCSC kalte hmuahna hun min hmanpui. Kan Adviser-
in min hmuahna hun min hmanpui thei hi STAM chu a lawm hle a ni. He hunah hian Guide
Teacher leh Child Scientist te atangin report ngaihnawm tak ngaihtlak a ni bawk.
*** Kum tin January kar hmasa ber-a neih thin Indian Science Congress-2017 vawi 104-na
chu pawisa tih thih anih avanga harsatna kal zel-ah a buatsaihtu te’n State pahnih, Andrapradesh
leh Telegana atang chauh-a zirlai thlante kal tura an tih tak thut avangin Mizoram atangin kan kal
thei ta lo va, pawi kan ti hle. ISC-a kal tur hian Vanlallawmsangi, Govt. Chaltlang H/S leh
Lalremsiama Darchhun, St. Pauls’ HSS te thlan an ni a, Science Programme pawimawh tak an
chhim ve thei talo hi pawi kan tih pui hle a ni.
****************************************
SUNNA
Kum 1988 atanga STAM Adviser lo ni tawh, kum eng emaw zat MSJ-a ruahtui
tlak dan leh thil chi hrnag hrang lo chhuah tawh, MSJ tihlu tu, Padma Shree C.
Rokhuma (99) chuan ni 23.11.2016 khan min kalsan ta. STAM Patron lo ni tawh,
Pu Zosiama Pachuau, s/o Hauchhawna, Ex-Minister, Education, Aizawl Venglai
(73) chuan lungna avnagin ni 24.1.2017 khan min kalsan bawk. Kan Adviser leh
Patron te ‘n min kalsan hi STAM tan mai ni lo, Mizoram tan channa nasa tak a ni.
Kan Adviser Pu C. Rokhuma hi dt. 9.12.2016 khan an chenna In-ah ralna neih
niin, Thuziak leh tankafai pek a n ni.