wat na guantÁnamo? het statuut van voormalig … · 2012. 12. 5. · 4.2.2.!polen! 100!!...

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent

Academiejaar 2011-12

WAT NA GUANTÁNAMO?

HET STATUUT VAN VOORMALIG GEDETINEERDEN

EN HUN VERHAALSMOGELIJKHEDEN.

Masterproef van de opleiding

‘Master in de rechten’

Ingediend door

Dominique Willems

(studentennr. 00601364)

Promotor: Prof. Dr. Gert Vermeulen Commissaris: Prof. Dr. Tom Vander Beken

FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID

2

Woord vooraf

Zes jaar zijn voorbijgegaan sinds de eerste stap in een Gents auditorium. Jaren van hard werk

die gepaard gingen met vallen en opstaan, maar die eveneens vele nieuwe inzichten met zich

mee brachten. Ze zijn tot hun einde gekomen en ik zou daarom een aantal mensen willen

bedanken.

In de eerste plaaats wil ik Prof. Dr. Gert Vermeulen bedanken voor het aanreiken van dit

zeker niet gemakkelijke thema. Het bestuderen ervan heeft mij doen inzien dat hoewel de

sluiting van het Guantánamo Bay Detentiecentrum door bijna de ganse wereld gewild wordt,

dit waarschijnlijk nog een werk van zeer lange adem zal zijn en misschien zelfs ook nooit zal

gebeuren. Ook voor de verdere ondersteuning van deze masterproef ben ik hem uitdrukkelijk

dankbaar.

Voorts zou ik mijn drie zusjes hartelijk willen bedanken voor hun geduld de afgelopen

maanden en wees gerust ik ga jullie missen volgend jaar! Maxime, jij duizendmaal dank voor

het nalezen. Ook de rest van de familie zou ik willen bedanken voor hun steun en

aanmoedigingen.

Aan vrienden en vriendinnen eveneens een dikke merci voor jullie aansporingen het

afgelopen jaar.

Ten slotte zou ik graag mijn moeder willen bedanken voor het nalezen van deze masterproef,

hoewel het je af en toe ook een grom en snauw heeft opgeleverd. Daarnaast bedankt voor je

onvoorwaardelijke steun de afgelopen jaren. Het waren niet de makkelijkste, maar bedankt

dat je ons alle vier alle kansen geeft in het leven.

3

Inhoudstafel

WOORD VOORAF 2

INHOUDSTAFEL 3

LIJST VAN AFKORTINGEN 6

INLEIDING 8 1. STRUCTUUR 9 2. METHODOLOGIE 9

DEEL I. HET STATUUT VAN VOORMALIG GUANTÁNAMO GEDETINEERDEN 11 1. DE POGING TOT HET SLUITEN VAN HET DETENTIECENTRUM. 11 1.1. GEDETINEERDEN VOOR VRIJLATING VRIJGEGEVEN. 12 1.2. WAARHEEN NA GUANTÁNAMO? 13 1.2.1. Naar hun thuisland? 13 1.2.2. Naar de USA? 15 1.2.3. Naar een derde staat? 16 1.2.4. Vast in Guantánamo Bay. 17 1.3. GEEN IDEALE OPLOSSING. 17 2. VOOR VRIJLATING VRIJGEGEVEN, MAAR NOG STEEDS IN GUANTÁNAMO. 18 2.1. WAAROM BEVINDEN ZE ZICH DAAR NOG STEEDS? 18 2.1.1. De tegenwerking van het Amerikaanse Congres. 19 2.1.1.1. Supplemental Appropriations Act 19 2.1.1.2. National Defense Authorisation Act 19 2.1.2. Jemenieten 21 2.2. WAT KUNNEN ZE ONDERNEMEN? DE HABEAS CORPUS PROCEDURE. 22 2.2.1. Wat houdt dit recht in? 23 2.2.2. De strijd van Guantánamo gedetineerden voor habeas corpus. 24 2.2.3. Is dit dé oplossing voor de gedetineerden in limbo? 26 3. OVERDRACHT AAN EEN DERDE STAAT. 26 3.1. WAT ZIJN DE PROBLEMEN I.V.M. DE OVERDRACHT NAAR DERDE STATEN? 27 3.2. WAAROP ZAL EEN STAAT ZIJN BESLISSING BASEREN? 28 4. WAT ZAL HUN STATUUT ZIJN IN DEZE DERDE STATEN? 30 4.1. WELKE IDEEËN HEEFT MEN OVER HET STATUUT? 30 4.2. HET PRINCIPE VAN NON-REFOULEMENT. 31 4.2.1. Wat houdt dit principe in? 32 4.2.1.1. Art. 33 Convention Relating to the Status of Refugees. 32 4.2.1.2. Art. 3 UN Convention against Torture. 33 4.2.2. Wordt het principe altijd toegepast? 34 4.2.2.1. USA. 34 4.2.2.2. Europa en België. 35 4.2.2.3. Toepassing in de context van terrorisme. 36 4.2.2. Kan dit de eerste bescherming bieden? 37 4.3. HET VLUCHTELINGENSTATUUT. 38 4.3.1. Wie wordt beschouwd als vluchteling? 38 4.3.2. Welke bescherming kan men krijgen op basis van dit statuut? 39

4

4.3.2.1. De politieke exceptie. 39 4.3.2.2. Het principe van non-‐refoulement. 42 4.3.2.3. Overige beschermingsregels. 42 4.3.3. Wat is de situatie in België? 42 4.3.4. Eventuele problemen m.b.t. Guantánamo gedetineerden. 43 4.3.4.1. Misdaden tegen de vrede, oorlogsmisdrijven of een misdrijf tegen de menselijkheid. 43 4.3.4.2. Ernstige, niet-‐politieke misdrijven. 45 4.4. ALS LONG TERM RESIDENT OF PERMANENT RESIDENT. 45 5. WAT NA HUN OVERDRACHT NAAR DE EIGEN OF DERDE STAAT? 46 5.1. EINDELIJK VRIJ? 47 5.2. VERVOLGD NA DE OVERDRACHT? 48 5.3. OP WELKE BASIS MOGEN ZE BLIJVEN? 51 6. CONCLUSIE. 53

DEEL II. WAT ZIJN HUN VERHAALSMOGELIJKHEDEN? 55 1. DRANG OM IEMAND VERANTWOORDELIJK TE STELLEN. 55 2. VORDERINGEN TEGEN DE USA. 57 2.1. BINNEN DE USA. 57 2.1.1. Waarop zouden ze zich kunnen baseren? 57 2.1.2. Military Commissions Act van 2006 en de Bivens-action. 59 2.1.3. Een overzicht van een aantal recente zaken. 61 2.1.3.1. Rasul v. Myers 61 2.1.3.2. Arkan v. Rumsfeld 62 2.1.3.3. Al Janko v. Gates 63 2.1.3.4. Al-‐Zahrani v. Rumsfeld 65 2.2. BUITEN DE USA. 65 2.2.1. Internationaal Strafhof 65 2.2.2. Universele jurisdictie. 68 2.2.2.1. Wat houdt het begrip in? 68 2.2.2.2. Welke pogingen zijn er reeds geweest? 71 2.2.2.2.1. Duitsland 71 2.2.2.2.2. Frankrijk 73 2.2.2.2.3. Spanje 74 2.2.2.2.4. Bush Torture Indictment 75 2.3.WAT ZIJN DE SLAAGKANSEN IN DE TOEKOMST? 77 3. DE THUISSTAAT. 78 3.1. WAARVOOR KUNNEN ZE AANSPRAKELIJK GESTELD WORDEN? 78 3.2. UNITED KINGDOM. 80 3.2.1. Waarvan wordt de UK beschuldigd? 80 3.2.2. Zouden deze feiten kunnen leiden tot medeplichtigheid? 82 3.2.3. Welke vorderingen zijn er reeds geweest? 83 3.2.3.1. Binyam Mohamed en het vrijgeven van bewijsmateriaal. 83 3.2.3.2. Al Rawi v. The Security Service: burgerlijke vordering tot schadevergoeding. 86 3.2.4. De hoop op de waarheid: de Gibson-‐inquiry. 89 3.3. AUSTRALIË 91 3.4. BELGIË 94 3.5. ZULLEN THUISSTATEN VAN GEDETINEERDEN VEROORDEELD WORDEN? 95

5

4. OVERIGE STATEN? 97 4.1. EGYPTE 97 4.2. EUROPA 99 4.2.1. Litouwen 99 4.2.2. Polen 100 5. CONCLUSIE 101

BIBLIOGRAFIE 105 INTERNATIONALE VERDRAGEN 105 DOCUMENTEN VN 105 EUROPESE NORMEN EN DOCUMENTEN 106 NATIONALE WETGEVING EN DOCUMENTEN 106 RECHTSPRAAK 107 BOEKEN 109 ARTIKELS 109 DOCUMENTEN OVERHEIDSAGENTSCHAPPEN 110 HOORZITTINGEN 111 RAPPORTEN 111 DEBATTEN 112 ONDERZOEKEN 112 JAARBOEKEN 112 ARTIKELS MENSENRECHTENORGANISATIES 113 KRANTENARTIKELS 113 INTERVIEWS 118 URL’S 118

6

Lijst van afkortingen

ATS Alien Tort Statute

CAT Committee against Torture

CIA Central Intelligence Agency

CCR Centre for Constitutional Rights

CPS Crown Prosecution Service

CRSR Convention Relating to the Status of Refugees

CVGS Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen

ECCHR European Centre for Constitutional Rights

EHRM Europees Hof voor de Rechten van de Mens

ETV Europees Terrorismeverdrag

EU Europese Unie

EVRM Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens

FBI Federal Bureau of Investigation

FDJP Federal Department of Justice and Police

FTCA Federal Tort Claim Act

IACHR Inter-American Commission on Human Rights

ICC International Criminal Court

ICRC International Committee of the Red Cross

ICTY International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia

INTERIGHTS The International Centre for the Legal Protection of Human Rights

MCA Military Commissions Act

NAVO Noord Atlantische Verdragsorganisatie

OSCE Organisation for Security and Co-operation in Europe

RFRA Religious Freedom Restauration Act

Task Force Guantánamo Review Task Force

UK United Kingdom

UNCAT United Nations Convention against Torture

UNHCR United Nations Refugee Agency

USA United States of America

USC United States Code

7

US DoD United States Department of Defense

VN Verenigde Naties

8

Inleiding

“Sometimes, we just didn’t get the right folks.”

General Jay Hood1

Sinds 11 september 2001 en het begin van de war on terror is het Guantánamo Bay

Detentiecentrum herhaaldelijk het onderwerp van discussie geweest. In de beginjaren ging

deze voornamelijk over het statuut van de gedetineerden, die verdacht werden van terrorisme

en de behandeling die ze kregen tijdens hun verblijf. Nu men de laatste jaren tot de conclusie

moet komen dat de overgrote meerderheid van de gedetineerden niets te maken had met

terroristische activiteiten, verschuift de discussie meer naar wat er moet gebeuren omtrent hun

vrijlating uit Guantánamo. Met een potentiële vrijlating gaan immers heel wat problemen

gepaard.

Een aantal onder hen zal gewoon kunnen terugkeren naar hun thuisland, maar voor een deel

van de gedetineerden is dit geen optie. Men vreest voor vervolging wegens politieke,

religieuze of etnische redenen of zelfs foltering. Wat zal er met hen gebeuren? Waar moeten

ze heen? Zal de USA hen opvangen of zullen ze naar een andere staat worden overgebracht?

Onder welke voorwaarden zal men hen overdragen en welke vorm van bescherming en welke

rechten zullen ze in deze staten krijgen?

Wat met diegenen die wel terugkeerden naar hun thuisland, wat gebeurde er met hen? Werden

ze met open armen ontvangen of werden ze opnieuw in hechtenis genomen en in verdenking

gesteld? En wat met hen die geen opvang vinden in een andere staat? Wat zal hun lot zijn?

Tijdens hun verblijf in Guantánamo en andere strafinrichtingen over de hele wereld zijn velen

onder hen het slachtoffer geworden van folteringen en andere mensonterende behandelingen

en straffen. Wie kan men hiervoor aansprakelijk stellen? Op welke basis zou men dit kunnen

doen en zullen deze vorderingen ook kans op slagen hebben? Allemaal vragen waar een

antwoord op zou moeten komen.

1 C. COOPER, “Detention plan: prisoners languish in sea of red tape.”, The Wall Street Journal, 26 januari 2005:

“Soms hebben we gewoon niet de juiste personen opgepakt.”

9

1. Structuur In het eerste deel zullen we ons richten tot het statuut van de (voormalig) Guantánamo

gedetineerden. Waar we in de eerste plaats naar zullen kijken is welke gedetineerden in

aanmerking komen om vrijgelaten te worden en waar ze heen zouden kunnen na hun

vrijlating. Vervolgens gaan we na waarom een groot deel van de voor vrijlating vrijgegeven

gedetineerden zich nog steeds in Guantánamo bevinden en wat hun mogelijkheden zouden

zijn om het detentiecentrum alsnog zo snel mogelijk te verlaten. In een derde hoofstuk zullen

we ons richten tot de overdracht naar een derde staat. Wat zijn de voorwaarden van deze

overdracht? Aansluitend zullen we bekijken wat hun statuut zou kunnen zijn in deze staten. In

de eerste plaats zullen ze recht hebben op de bescherming van het principe van non-

refoulement dat in een aantal verdragen verwoord wordt. Voorts zullen we nagaan of ze

eventueel aanspraak zouden kunnen maken op het vluchtelingenstatuut of een statuut als long

term resident. Ten slotte zullen we kijken naar wat er uiteindelijk gebeurde na hun overdracht

naar respectievelijk hun thuisstaat of een derde staat.

In deel twee richten we ons tot de verhaalsmogelijkheden van de gedetineerden. Hier zullen

we ons vooreerst richten tot vervolgingen van de Amerikaanse verantwoordelijken. Het zal

hier zowel gaan over vorderingen ingesteld binnen als buiten de USA. Vervolgens zullen er

een aantal thuisstaten van gedetineerden zijn die mogelijks vervolgd kunnen worden omdat

men op de hoogte was van de feiten die zich afspeelden in Guantánamo en elders. Ten slotte

zullen er ook een aantal andere staten zijn die men verantwoordelijk zou kunnen stellen. Het

zal hier dan vooral staten betreffen die deel uitgemaakt hebben van het Amerikaanse rendition

program waar ook veel Guantánamo gedetineerden in zijn beland.

2. Methodologie In de eerste plaats zijn er primaire rechtbronnen gebruikt zoals internationale verdragen,

Europese regelgeving en andere nationale wetgeving. Ook overige officiële documenten van

internationale organisaties zoals de VN en de EU mochten uiteraard niet ontbreken. Voorts is

ook gebruik gemaakt van rechtspraak, waar vooral de Amerikaanse en Britse case law een

groot deel van uitmaakt. Hieruit kon worden opgemaakt welke pogingen men reeds heeft

ondernomen om de verantwoordelijken aansprakelijk te stellen. Ook boeken en artikels uit

juridische tijdschriften ontbreken niet, zij hebben vooral hun nut gehad om bepaalde

begrippen en principes beter te begrijpen. Daarnaast zijn er ook nog een aantal hoorzittingen,

10

debatten en rapporten van de overheidsagentschappen die een beter inzicht geven in de

drijfveren van sommige beslissingen. Ook kranten- en tijdschriftenartikels zijn er met grote

aantallen te raadplegen. In dit kader kan men ook Wikileaks vermelden dat op dit vlak de

laatste jaren toch heel wat aan het grote publiek bekend gemaakt heeft. Wat echter van groot

belang gebleken is, zijn de verschillende onderzoeken en artikels van verschillende

mensenrechtenorganisaties. Zij zijn vanaf dag één bezig geweest met deze problematiek en

zullen hier niet mee stoppen tot de laatste gedetineerde uit Guantánamo is vertrokken.

11

DEEL I. Het statuut van voormalig Guantánamo gedetineerden

1. De poging tot het sluiten van het detentiecentrum.

"The prospects for closing Guantánamo as best I can tell are very, very low

given very broad opposition to doing that here in the Congress," -‐ former Secretary of Defense Robert Gates2

Gedurende zijn geschiedenis, die reeds terug gaat tot het einde van de 19de eeuw, is de

Amerikaanse militaire basis van Guantánamo Bay altijd een twistpunt geweest. Hier kwam

zeker geen verandering in wanneer George W. Bush in 2002 besloot om er na 11 september

2001 terrorismeverdachten in onder te brengen. Vanaf het moment dat de eerste gevangenen

arriveerden, klonken de protestkreten zeer luid. Verschillende mensenrechtenorganisaties,

zoals Amnesty International, Human Rights Watch en het ICRC, klagen sindsdien de situatie

van de gedetineerden aan. De laatste jaren wordt echter door een aantal hooggeplaatste

Amerikaanse ambtenaren toegegeven dat de overgrote meerderheid van de gedetineerden er

inderdaad onterecht werden vastgehouden.3

De wereld hoopte op een ommekeer wanneer Barack Obama op 4 november 2008 werd

verkozen tot de 44ste president van de USA. Op 22 januari 2009, kort na zijn inhuldiging,

ondertekende hij een executive order waarin hij de sluiting beval van het detentiecentrum en

dit over ten laatste één jaar nl. 22 januari 2010.4 We zijn nu 2012 en op dit moment bevinden

er zich volgens de recente berichten nog steeds zo’n 171 gedetineerden in Guantánamo Bay.

2 Hearing to receive testimony on they defense authorization request for fiscal year 2012 and future years

defense program, 2011. 3 Major-General Jay Hood, Wall Street Journal, 26 januari 2005. 4 Exec. Order 13492, “Review and Disposition of Individuals Detained at the Guantánamo Bay Naval Base and

Closure of the Detention Facilities,” 74 Federal Register 4897, 22 januari 2009,

http://www.whitehouse.gov/the_press_office/ClosureOfGuantanamoDetentionFacilities.

12

1.1. Gedetineerden voor vrijlating vrijgegeven.

Sinds de eerste gedetineerden arriveerden in Guantánamo Bay begin 2002, verbleven er zo’n

779 personen. 600 onder hen zijn vrijgelaten en 8 gedetineerden hebben jammer genoeg het

leven gelaten tijdens hun gevangenschap.5 In 2009 was men ervan overtuigd dat er met

Barack Obama een doorbraak ging komen. Één van de prioriteiten die hij stelde voor zijn

ambtstermijn was de sluiting van Guantánamo Bay6, maar die bleek moeilijker dan

aanvankelijk gedacht.

Na het uitvaardigen van een tweede executive order op 22 januari 2009 werd er het

Guantánamo Review Task Force7 opgericht. Deze had tot doel om de gebruikte

verhoortechnieken te evalueren en om de huidige situatie van elke gedetineerde te evalueren.

Men moest hierbij onderzoeken of er een mogelijkheid bestond dat de gedetineerde in kwestie

kan worden vrijgelaten.8 Hiervoor ging men kijken of de gedetineerde nog steeds kon

gekwalificeerd worden als een unlawful enemy combatant.9 Indien dit niet het geval zou zijn,

zouden ze voor vrijlating moeten worden vrijgegeven. Als dit wel het geval zou zijn, zou men

moeten onderzoeken of de detentie nog gewettigd is of niet.10 Men zou in totaal de situatie

van 240 gedetineerden onderzoeken.

Op 22 januari 2010 brengt de Task Force zijn verslag uit. Hieruit blijkt dat meer dan de helft

van de overgebleven gedetineerden Guantánamo in principe zou mogen verlaten. 44 van hen

zouden effectief vervolgd worden en 48 gedetineerden zullen nog worden vastgehouden

5 X, “The Guantánamo Docket”, The New York Times, http://projects.nytimes.com/guantanamo/detainees. 6 P. FINN, “Guantanamo closure called Obama priority”, The Washington Post, 12 november 2008,

http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/11/11/AR2008111102865.html. 7 Hierna ‘Task Force’. 8 Exec. Order 13491, “Ensuring Lawful Interrogations,” 74 Federal Register 4893 , 22 januari 2009,

http://www.whitehouse.gov/the-press-office/ensuring-lawful-interrogations. 9 Een algemeen aangenomen definitie van een unlawful enemy combatant bestaat niet in het internationaal recht.

De USA heeft over de jaren heen wel een aantal definities naar voren geschoven. De meest recente definitie is te

vinden in de Military Commissions Act van 2009 die werd ondertekend door de nieuw verkozen President

Obama. Het gaat hier om een individu die zich gewend heeft tot daden tegen de USA en zijn bondgenoten, die

doelbewust dit soort daden heeft ondersteund of die op het moment dat deze daad tot uitvoering gebracht werd,

lid was van al Qaeda. 10 M.J. GARCIA, J.K. ELSEA, R.C. MASON en E.C. LIU, Closing the Guantánamo Detention Center: Legal

Issues, 6 juli 2007, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40139.pdf, 8.

13

omdat ze te gevaarlijk zouden zijn om vrij te laten, hoewel er waarschijnlijk geen vervolging

zal volgen.11

1.2. Waarheen na Guantánamo?

Zoals hierboven gesteld, zijn meer dan 100 gedetineerden voor vrijlating vrijgegeven. Een

deel is reeds kunnen terugkeren naar hun thuisstaat. Uit het rapport blijkt echter dat het niet

voor alle gedetineerden van een leien dakje zal lopen. Velen onder hen kunnen immers niet

terugkeren naar hun thuisland. Het risico bestaat dat ze bij hun terugkeer het voorwerp zullen

worden van mensonwaardige behandelingen of vervolgingen wegens politieke, religieuze of

etnische redenen. Voor hen moet een oplossing worden gezocht die waarschijnlijk zal bestaan

uit opvang door een andere staat.12

1.2.1. Naar hun thuisland?

De gedetineerden naar hun thuisland laten terugkeren, lijkt de meest voor de hand liggende

oplossing. Voor de meerderheid van de gedetineerden zal dit inderdaad zo zijn en keren ze na

hun vrijlating gewoon weer huiswaarts. Dit was ook het geval voor de twee Belgen, Moussa

Zemmoura en Mesut Zen.13 De reïntegratie in hun eigen gemeenschap kan echter ook zeer

moeilijk verlopen. Hoewel men nooit veroordeeld is voor de zaken waar ze van beschuldigd

werden, dragen velen het Guantánamo brandmerk met zich mee.14

De Defense Authorisation Acts van 2011 en 2012 leggen bovendien een aantal beperkingen

op aan de overdracht van de gedetineerden. Zo moet men minstens 30 dagen voor de transfer

naar de thuisstaat aan het Congres een certificaat, dat is opgesteld door de minister van

defensie en de minister van staat, toezenden. Dit certificaat moet een aantal garanties

bieden.15 11 US DoD, US DEPARTMENT OF STATE, US DEPARTMENT OF HOMELAND SECURITY, OFFICE OF

THE DIRECTOR OF NATIONAL INTELLIGENCE en THE JOINT CHIEFS OF STAFF, Final report

Guantánamo Review Task Force, 2010, www.justice.gov/ag/guantanamo-review-final-report.pdf, ii. 12 Ibid., 11. 13 X, “Belgische Guantánamo-gevangenen buiten vervolging”, Knack, 26 mei 2009,

http://www.knack.be/nieuws/belgie/belgische-guantanamo-gevangenen-buiten-vervolging/article-

1194677599164.htm. 14 L.E. FLETCHER en E. STOVER, “Guantánamo and its aftermatch. US detention and interrogation practices

and their impact on former detainees.”, Berkeley, UC Berkeley, 2008, 61-73. 15 National Defense Authorisation Act for Fiscal Year 2011, Pub. L. 111-383, 124 Stat. 4137 (2011);

National Defense Authorisation Act for Fiscal Year 2012, Pub. L. No. 112-81, 125 Stat. 1298 (2011).

14

Naast de beperkingen die de Defense Authorisation Act oplegt, zijn er nog een aantal factoren

die een eventuele terugkeer naar het thuisland kunnen tegenhouden. Voor een deel van de

gedetineerden die voor vrijlating zijn vrijgegeven, bestaat er een grote kans dat ze vervolgd

zullen worden op basis van religieuze, politieke of etnische redenen. In een aantal gevallen

bestaat er zelfs de vrees dat ze bij hun terugkeer het voorwerp zullen worden van

mensonterende behandelingen of folteringen. Meestal gaat het om situaties die reeds

bestonden op het ogenblik dat de gedetineerden naar Guantánamo werden overgebracht.16

Het terugsturen van de gedetineerden naar deze landen wanneer er een rechtmatige vrees

bestaat voor deze zaken, gaat regelrecht in tegen het principe van non-refoulement dat vervat

is in het UNCAT en het CRSR.17 Dit principe houdt in dat men de garantie biedt dat niemand

zal worden teruggestuurd naar een plaats waar hij of zij het voorwerp zal worden van

onmenselijke behandelingen of vervolging op basis van o.a. ras, religie, nationaliteit of

politieke overtuiging.18

De Amerikaanse regering heeft reeds meerdere malen gesteld dat het hun beleid is om geen

personen over te dragen aan staten waar ze het voorwerp zouden kunnen uitmaken van

folteringen.19 Er circuleren echter berichten dat bepaalde ex-gedetineerden die zijn

teruggekeerd naar hun thuisland, wel degelijk het slachtoffer geworden zijn van vervolging en

zelfs van folteringen. Zo is er een geval in Libië waar een voormalig gedetineerde weer achter

16 M.J. DURKEE, “Beyond the Guantánamo bind: pragmatic multilateralism in refugee resettlement”, Columbia

Human Rights Law Review, 2011, 697-706; CENTER FOR CONSTITUTIONAL RIGHTS, Stranded at

Guantánamo: FAQs regarding international protection for Guantánamo prisoners who cannot be repatriated

safely., z.j., http://ccrjustice.org/files/Humanitarian%20Protection%20-%20FAQs.pdf; CENTER FOR

CONSTITUTIONAL RICHTS, Abandoned at Guantánamo. Guantánamo detainees trapped by inaction, z.j.,

http://ccrjustice.org/refugees; HUMAN RIGHTS WATCH, Resettlement of Guantánamo Bay Detainees: Q&A,

2009, http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/GTMO%20Resettlement%20QA.pdf. 17 art. 33 Convention against Torture and Other Cruel, Inhumane or Degrading Treatment or Punishment van

1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85; art. 3 Convention Relating to the Status of Refugees van 28

juli 1951, United Nations Treaty Series, vol. 189, 137. 18 UN High Commissioner for Refugees, UNHCR Note on the Principle of Non-Refoulement, November

1997, http://www.unhcr.org/refworld/docid/438c6d972.html; A. AUST, Handbook of International Law,

Cambridge, Cambridge University Press, 2005, p.193. 19 Kiyemba v. Obama, 559 U.S. 08-1234 (D.C. Cir. 2010); M.J. DURKEE, “Beyond the Guantánamo bind:

pragmatic multilateralism in refugee resettlement”, Columbia Human Rights Law Review, 2011, 710.

15

de tralies beland is en dit zonder een eerlijk proces.20 Een tweede voorval komt uit Algerije,

waar een voormalig gedetineerde spoorloos verdwenen is.21

Wanneer men naar zijn thuisland kan terugkeren en daar ook veilig is, zal dit de logische

oplossing zijn. Voor velen staat er bij thuiskomst echter een andere hel te wachten en voor

hen moet een andere oplossing gevonden worden.

1.2.2. Naar de USA?

Het is iedereen welbekend dat het detentiecentrum in Guantánamo Bay is opgezet door de

Amerikaanse overheid. Zou het dan geen logische denkpiste zijn dat zij de

verantwoordelijkheid opnemen om deze gedetineerden op te vangen nu blijkt dat ze in vele

gevallen de verkeerde personen achter de tralies hebben gezet.

Een groot deel van de Amerikaanse publieke opinie is hier echter geen voorstander van. Men

is niet volledig overtuigd van het feit dat deze personen niets te maken zouden hebben met

terroristische activiteiten. De denkwijze ‘waar rook is, is vuur’ steekt sterk de kop op.

Het Amerikaanse Congres, dat de laatste jaren een republikeinse meerderheid heeft, heeft

hiertoe ook sterk bijgedragen. Door het invoeren van bepaalde wetgevende akten zoals de

National Defense Authorisation Act, wordt het zo goed als onmogelijk om deze gedetineerden

vrij te laten binnen de USA of om hen over te brengen naar andere detentiecentra binnen hun

grondgebied.22

Men mag bovendien niet uit het oog verliezen dat dit voor de gedetineerden zelf

waarschijnlijk ook niet de beste oplossing is. Indien ze binnen de USA in vrijheid gesteld

20 CENTER FOR CONSTITUTIONAL RIGHTS, Stranded at Guantánamo: FAQs regarding international

protection for Guantánamo prisoners who cannot be repatriated safely., z.j.,

http://ccrjustice.org/files/Humanitarian%20Protection%20-%20FAQs.pdf. 21 X, “Whereabouts former US detaine unknown”, Reuters, 21 juli 2010,

http://af.reuters.com/article/capeVerdeNews/idAFN2110697720100721. 22 CENTER FOR CONSTITUTIONAL RIGHTS, Stranded at Guantánamo: FAQs regarding international

protection for Guantánamo prisoners who cannot be repatriated safely, z.j.,

http://ccrjustice.org/files/Humanitarian%20Protection%20-%20FAQs.pdf; HUMAN RIGHTS WATCH,

Resettlement of Guantánamo Bay Detainees: Q&A, 2009,

http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/GTMO%20Resettlement%20QA.pdf.

16

worden, zouden ze een nieuw leven voor zichzelf moeten uitbouwen in een land dat ervoor

gezorgd heeft dat ze door de hel zijn gegaan.23

1.2.3. Naar een derde staat?

Wat zijn dan de mogelijkheden wanneer het voor de gedetineerden onmogelijk is om naar hun

thuisland terug te keren? Eigenlijk blijft er maar één echte mogelijkheid over: de overdracht

naar een derde staat.

In dit kader heeft de USA een oproep gedaan aan verschillende staten, waaronder ook de

lidstaten van de EU om deze gedetineerden op te vangen.24 Wil men deze overdrachten, die

noodzakelijk zijn voor de sluiting van het Guantánamo Bay Detentiecentrum, tot een goed

einde brengen, is de Amerikaanse overheid afhankelijk van de medewerking van andere

staten.

In 2009 heeft de EU hieromtrent een resolutie uitgevaardigd waarin het zijn lidstaten vraagt

om de USA bij te staan in het zoeken naar een oplossing voor deze gedetineerden wanneer ze

hierom gevraagd worden en om eventueel een aantal van deze gedetineerden op te vangen.25

De Raad van de Europese Unie stelt echter wel dat de uiteindelijke beslissingen omtrent de

eventuele opvang en de juridische staat van deze personen toebehoord aan de lidstaat in

kwestie. Bovendien benadrukt men dat de eerste opvang nog steeds door de USA zou moeten

gebeuren. De overdracht naar Europese landen zou pas de tweede optie mogen zijn.26

De overdracht naar een derde staat zou in vele gevallen een oplossing kunnen zijn. Er moeten

echter wel staten zijn die dit willen doen. Wanneer een staat zich echter bereid vindt, kan de

23 HUMAN RIGHTS WATCH, Resettlement of Guantánamo Bay Detainees: Q&A, 2009,

http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/GTMO%20Resettlement%20QA.pdf. 24 X, “VS vraagt België voor opvang nieuwe Guantánamo-gevangenen”, De Standaard, 11 februari 2010,

http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20100211_062. 25 Resolutie van het Europees Parlement van 4 februari 2009 over de repatriëring en hervestiging van de

gedetineerden van Guantánamo, OJ C 67E, 18 maart 2010, 91. 26 Conclusies van de Raad en van de vertegenwoordigers van de regeringen der lidstaten over de sluiting van het

detentiecentrum Guantánamo Bay van 4 juni 2009, 10523/2/09 REV 2,

http://register.consilium.europa.eu/pdf/nl/09/st10/st10523-re02.nl09.pdf; Gezamenlijke verklaring van de

Europese Unie en haar lidstaten en de Verenigde Staten van Amerika betreffende de sluiting van de

detentiefaciliteit van Guantánamo Bay en de toekomstige samenwerking inzake terrorismebestrijding, 11 juni

2009, 10967/09, http://register.consilium.europa.eu/pdf/nl/09/st10/st10967.nl09.pdf.

17

Defense Authorisation Act nog steeds voor problemen zorgen met de voorwaarden die zij stelt

aan de overdracht naar derde staten.27 Meer hierover later.

1.2.4. Vast in Guantánamo Bay.

Voor een groot aantal van de gedetineerden die voor vrijlating zijn vrijgegeven is er reeds een

oplossing gevonden. Ze zijn ofwel kunnen terugkeren naar hun thuisstaat ofwel is er een

derde staat bereid geweest om hen op te vangen. Toch zit men in Guantánamo Bay nog steeds

met een populatie van ongeveer 171 gedetineerden. Een deel van hen zal vervolgd worden,

anderen zouden nog steeds een gevaar kunnen betekenen voor de nationale veiligheid. Voor

het overige deel heeft men gewoonweg geen oplossing. Zij wachten op het moment dat ze

naar huis kunnen terugkeren of tot een derde staat met de oplossing komt.28

1.3. Geen ideale oplossing.

Wanneer men kijkt naar de drie mogelijkheden, zou men het volgende kunnen besluiten.

Indien men kan worden overgedragen aan het thuisland, zullen er m.b.t. hun statuut niet al te

veel problemen opduiken. Ze zijn immers onderdanen van de staat in kwestie. De overdracht

naar de USA zelf blijkt zo goed als onmogelijk te zijn. Zowel de Amerikaanse overheid en de

publieke opinie als de gedetineerden zelf zijn hier niet voor te vinden. Velen zullen dus

moeten worden overgebracht naar derde staten, maar hier zullen er echter wel problemen

opduiken m.b.t. het statuut. Wat we zullen bekijken, is op welke manier deze personen

overgebracht kunnen worden, wat de mogelijkheden zijn waarop men zich zou kunnen

beroepen om in die staat wettelijk te kunnen verblijven en welke bescherming ze geboden

wordt. In de eerste plaats zullen we ons echter richten tot diegenen voor wie men nog geen

oplossing gevonden heeft en die nog een onbepaalde tijd in Guantánamo zullen moeten

doorbrengen. In principe zijn deze personen vrij, maar kunnen om welbepaalde redenen het

Detentiecentrum nog niet verlaten.

27 National Defense Authorisation Act for Fiscal Year 2012, Pub. L. No. 112-81, 125 Stat. 1298 (2011). 28 Ibid., 11.

18

2. Voor vrijlating vrijgegeven, maar nog steeds in Guantánamo.

“I'm not disappointed, I knew this was going to be hard, it's hard not

only because of the politics; people I think understandably are fearful

after a lot of years where they were told that Guantánamo was critical

to keeping terrorists out. So, I understood that that had to be

processed, but it's also just technically hard. I just think as usual in

Washington things move slower than I anticipated.”

- president Barack Obama 29

2.1. Waarom bevinden ze zich daar nog steeds?

In het uiteindelijke rapport van de Guantánamo Review Task Force van 22 januari 2010

worden een 126-tal gedetineerden goedgekeurd voor overdracht naar de thuisstaat of naar een

derde staat. Een 30-tal Jemenieten wordt echter nog steeds vastgehouden op basis van

conditional detention.30 Sinds het opstellen van dit rapport zijn er een kleine 70-tal

gedetineerden overgebracht. De laatste die Guantánamo mochten verlaten in juli 2012,

werden overgebracht naar Soedan.31

Er zijn echter, zoals eerder gesteld, wel een aantal problemen opgedoken die de overdracht en

daarmee ook de sluiting van het detentiecentrum belemmeren. In de eerste plaats zijn er de

strenge voorwaarden van de Defense Authorisation Act waardoor heel wat gedetineerden in

een soort van limbo terecht komen en bijkomend is er het probleem van de Jemenitische

gedetineerden.32

29 X., “Barack Obama admits he will miss Guantánamo closing deadline”, The Telegraph, 18 november 2009,

http://www.telegraph.co.uk: “Ik ben niet teleurgesteld, ik wist dat het moeilijk zou zijn. Het is niet alleen

moeilijk op het vlak van de politiek, mensen zijn bang. Jarenlang werd hen verteld dat Guantánamo bedoeld was

om terroristen buiten te houden. Ik begrijp dat dit alles verwerkt moet worden. Technisch gezien is het

bovendien ook moeilijk. Zoals gewoonlijk gaan de zaken in Washington trager vooruit dan ik had gedacht.” 30 Ibid., 11, p. 10-13; Het begrip conditional detention houdt in dat men Guantánamo niet mag verlaten zolang

een aantal voorwaarden niet vervuld zijn. 31 X., “The Guantánamo Docket”, The New York Times, http://projects.nytimes.com/guantanamo/detainees. 32 P. FINN, “Guantánamo detainees cleared for release but left in limbo”, The Washington Post, 9 november

2011, http://www.washingtonpost.com/national/national-security/guantanamo-detainees-cleared-for-release-but-

left-in-limbo/2011/11/03/gIQAJivM3M_story.html.

19

2.1.1. De tegenwerking van het Amerikaanse Congres.

De laatste jaren hebben reeds vele gedetineerden Guantánamo kunnen verlaten, maar de

regering Obama krijgt sterke tegenkantingen van het Amerikaanse Congres. Deze zijn op

legislatief gebied zeer actief geweest. Ze keurden verschillende teksten goed die de sluiting

van het Detentiecentrum sterk tegenhouden.

2.1.1.1. Supplemental Appropriations Act

Op 20 mei 2009 werd de Supplemental Appropriations Act gestemd waarin een eerste reeks

beperkingen worden opgelegd m.b.t. Guantánamo Bay. Zo mag men geen fondsen gebruiken

om de gedetineerden vrij te laten binnen de USA of om hen over te brengen naar een

detentiecentrum op het Amerikaanse grondgebied. Wanneer men de gedetineerden wil

overbrengen naar de USA voor vervolging of detentie tijdens een gerechtelijke procedure,

moet een individueel plan voorgelegd worden aan het Congres door de president. Wil men de

gedetineerde overbrengen naar een andere staat, de thuisstaat of en derde staat, zal de

president ook bepaalde informatie moeten voorleggen aan het Congres en dit minstens 15

dagen voor de overdracht.33 Desondanks beval president Obama in december 2009 om het

Thomson Correctional Facility in Thomson, Illinois in gereedheid te brengen om

gedetineerden uit Guantánamo te ontvangen.34

2.1.1.2. National Defense Authorisation Act

De sluiting werd verder op de helling gezet wanneer Obama de National Defense

Authorisation Act voor het fiscale jaar 2011 ondertekende. Deze tekst herhaalde in de eerste

plaats een aantal van de beperkingen die werden opgelegd in de Supplemental Appropriations

Act van 2009, maar voegt er nog een aantal zaken aan toe.

Deze wetgevende akte bepaalt dat men geen Amerikaanse fondsen mag aanwenden om

aanpassingen te doen aan de huidige detentiecentra of om nieuwe detentiecentra binnen het

grondgebied van de USA te bouwen om Guantánamo gedetineerden naar over te brengen.35

33 Supplemental Appropriations Act of the fiscal year ending September 30th 2009, Pub. L. No. 111-32, 123

Stat. 1859 (2009). 34 Presidential Memorandum, Closure of Detention Facilities at the Guantánamo Naval Base, 15 december 2009,

http://www.whitehouse.gov/the-press-office/presidential-memorandum-closure-dentention-facilities-

guantanamo-bay-naval-base. 35 National Defense Authorisation Act for Fiscal Year 2011, Pub. L. 111-383, 124 Stat. 4137 (2011; M.J.

GARCIA, Guantánamo Detention Center: Legislative Activity in the 111th Congress,13 januari 2011,

http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40754.pdf, p. 4-10; M.J. GARCIA, J.K. ELSEA, R.C. MASON en E.C. LIU,

20

Hiermee wordt de overdracht binnen het grondgebied van de USA volledig uitgesloten. De

overdracht naar andere staten blijft dan over, maar ook hier worden door deze akte zware

beperkingen opgelegd. Men mag in de eerste plaats geen Amerikaanse fondsen gebruiken

voor de overdracht naar een andere staat. Hierop worden twee uitzonderingen gemaakt. Deze

laatste regel zal eerst en vooral niet van toepassing zijn wanneer een bevoegde rechtbank een

uitspraak heeft gedaan m.b.t. een welbepaalde gedetineerde. Dit is bv. het geval in een

uitspraak m.b.t. een habeas corpus procedure. Bovendien zal er een uitzondering gemaakt

worden indien de minister van Defensie en de minister van Staat een certificaat aan het

Congres hebben toegezonden en dit ten laatste 30 dagen voor de overdracht van de

gedetineerde. Dit certificaat moet een aantal garanties bieden. In de eerste plaats moet de staat

in kwestie de controle en het toezicht over deze persoon kunnen blijven handhaven. Hierin

mag in de nabije toekomst ook geen verandering in komen. De informatie die in dit kader

vergaard wordt, moet overgemaakt worden aan de Amerikaanse authoriteiten. De

belangrijkste voorwaarde die men echter stelt is dat de staat waar men de gedetineerde naar

overbrengt geen sponsor mag zijn van terrorisme en moet men kunnen garanderen dat de

gedetineerde zich in de toekomst niet zal wenden tot terroristische activiteiten.36 Deze laatste

voorwaarde vervullen is echter zo goed als onmogelijk. Men zal nooit met honderd procent

zekerheid kunnen vaststellen dat de gedetineerden zich zullen onthouden van dit soort illegale

activiteiten.37 Waarom dan zulk een voorwaarde invoeren? Het Pentagon houdt vast aan het

feit dat een bepaald percentage van de vrijgelaten gedetineerden, variërend van de bron, zal

teruggrijpen naar activiteiten tegen de USA. Sommigen stellen dat men nooit bewijsmateriaal

naar buiten heeft gebracht om deze aantijgingen te kunnen staven.38 Er zijn echter wel een

aantal gevallen bekend waarin voormalige gedetineerden zich gewend hebben tot

terroristische activiteiten.39 Ten slotte legt de tekst ook een aantal gevallen uiteen waarin

Closing the Guantánamo Detention Center: Legal Issues, 6 juli 2007,

http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R40139.pdf, p. 13-16. 36 X., “The Guantánamo Docket”, The New York Times, http://projects.nytimes.com/guantanamo/detainees. 37 P. FINN, “Guantánamo detainees cleared for release but left in limbo”, The Washington Post, 9 november

2011, http://www.washingtonpost.com/national/national-security/guantanamo-detainees-cleared-for-release-but-

left-in-limbo/2011/11/03/gIQAJivM3M_story.html. 38 A. Worthington, “Don’t forget the Guantánamo detainees cleared for release but still held”,

www.andyworthington.co.uk. 39 DEFENSE INTELLIGENCE AGENCY, Defense Analysis Report – Terrorism, 2009,

http://www.dia.mil/public-affairs/foia/pdf/JTI-3-

FORMER%20GUANTANAMO%20DETAINEE%20TERRORISM%20TRENDS%20-%20UPDATE_8.pdf.

21

transfers naar de thuisstaat of een andere staat niet mogelijk zijn. Zo mag men geen

gedetineerden overdragen aan staten waar er reeds een geval van recidivisme van een

voormalig gedetineerde heeft plaatsgevonden.

De Defense Authorisation Act voor het fiscale jaar 2012 heeft de beperkingen van de vorige

tekst mee overgenomen, maar voorziet daarnaast in een speciale procedure. Hierin kan men

nagaan of het wel noodzakelijk is om deze gedetineerden nog langer vast te houden en of deze

nog steeds een gevaar zouden inhouden voor de Amerikaanse nationale veiligheid. Bovendien

voegt men twee uitzonderingen toe aan het verbod op de overdracht naar een staat waar een

geval van recidivisme heeft plaatsgevonden. Het verbod zal niet gelden indien een bevoegde

rechtbank de overdracht bevolen heeft of indien er een overeenkomst is afgesloten in een

militaire commissie in afwachting van een proces.40 Ook aan het certificaat heeft men een

extra voorwaarde verbonden. Amerikaanse agentschappen zullen ten allen tijde toegang

blijven hebben tot deze gedetineerden.41

Door deze legislatieve teksten van het Amerikaanse Congres is het niet eenvoudig geworden

om gedetineerden over te brengen. De voorwaarden die gesteld worden, zijn in het merendeel

van de gevallen niet te vervullen. Zolang er sprake is van een republikeinse meerderheid in

het Amerikaanse Congres, zal hierin waarschijnlijk geen verandering komen.

2.1.2. Jemenieten

Op het ogenblik dat het rapport werd vervaardigd, bevonden er zich nog 97 Jemenieten in

Guantánamo Bay. Een deel onder hen wordt nog steeds vastgehouden omdat ze een

bedreiging zouden vormen, een ander deel is voor vrijlating vrijgegeven en een laatste groep

wordt nog steeds vastgehouden onder het mom van een conditional detention. Dit laatste

houdt in dat een aantal voorwaarden vervuld moeten worden voordat men Guantánamo Bay

mag verlaten.42

Kerstdag 2009 is een zwarte dag voor de Jemenitische populatie in Guantánamo. Op die dag

wordt een aanslag verijdeld op een commercieel vliegtuig. De Nigeriaan, Umar Farouk

40 J.K. ELSEA en M.J. GARCIA, The National Defense Authorization Act for FY 2012: Detainee Matters, 10

april 2012, http://www.fas.org/sgp/crs/natsec/R42143.pdf. 41 National Defense Authorisation Act for Fiscal Year 2012, Pub. L. No. 112-81, 125 Stat. 1298 (2011). 42 Ibid., 11, p. 18.

22

Abdulmutallab, werd gearresteerd met een bom verstopt in zijn ondergoed. Later blijkt dat hij

tijdens zijn verhoren had toegegeven dat hij werd gerecruteerd en opgeleid in Jemen door een

tak van al-Qaeda.43 Hierop brak een storm van protest los in de USA. Een groot aantal

politieke zwaargewichten riepen president Obama op om de overdracht van de overgebleven

Jemenieten tegen te houden. Dit bewees immers nog maar eens dat Jemen een broeinest is van

terroristen. Het is geweten dat al-Qaeda in die regio zeer actief is. Ze zouden er zelfs een

aantal trainingskampen hebben die mensen opleiden tot terroristen.44 Dit zou tot gevolg

hebben dat wanneer men een gedetineerde zou overbrengen naar Jemen, de kans zeer reëel

wordt dat deze zal deelnemen aan terroristische activiteiten. De bepalingen van de Defense

Authorisation Act zullen verhinderen dat deze gedetineerden kunnen terugkeren naar hun

thuisland.

Op dit ogenblik verblijven er nog zo’n 28 Jemenieten in Guantánamo die voor vrijlating zijn

vrijgegeven. Wanneer zij in vrijheid zullen komen, is tot op de dag van vandaag onbekend.

Het enige wat ze zouden kunnen ondernemen, is het opstarten van een Habeas Corpus

procedure, waarover later meer. Één onder hen heeft deze procedure reeds tot een succesvol

einde kunnen brengen en heeft Guantánamo kunnen verlaten.45

2.2. Wat kunnen ze ondernemen? De habeas corpus procedure.

Een groot aantal van de gedetineerden bevindt zich in een uitzichtloze situatie. Ze zijn door de

Task Force voor vrijlating vrijgegeven, maar bevinden zich o.w.v. de strenge

overdrachtsvoorwaarden nog steeds achter de tralies van één van de meest gevreesde

gevangenissen ter wereld. Deze zo snel mogelijk verlaten, is voor hen dan ook prioriteit

nummer één. Al zal het met een republikeins Amerikaans Congres een heuse strijd worden.

De habeas corpus procedure zal waarschijnlijk hun beste optie zijn, al verliep het verwerven

van dit recht voor de gedetineerden niet over een leien dakje.

43 X., “Following path of least resistance, terrorists turn Yemen into poor man’s Afghanistan” Fox News, 28

december 2009, http://www.foxnews.com/politics/2009/12/27/following-path-resistance-terrorists-turn-yemen-

poor-mans-afghanistan/. 44 US SENATE COMMITTEE ON FOREIGN RELATIONS, Al-Qaeda in Yemen and Somalia: a ticking time

bomb, 2010, http://www.gpoaccess.gov/congress/index.html. 8-13. 45 A. Worthington, “Abandoned in Guantánamo: Wikileaks reveals the Yemenis cleared for release for up to

seven years”, Truthout, 11 mei 2011, http://truth-

out.org/index.php?option=com_k2&view=item&id=1024:abandoned-in-guantanamo-wikileaks-reveals-the-

yemenis-cleared-for-release-for-up-to-seven-years.

23

2.2.1. Wat houdt dit recht in?

Voor de oorsprong van dit recht moet men terugkeren tot het oude Engelse recht. Het principe

is reeds terug te vinden in de Magna Carta:

“No free man shall be taken or imprisoned or disseised or exiled or in any way

destroyes, nor will we go upon him nor send upon him, except by the lawfull

judgement of his peers or by the law of the land.”46

In de loop der eeuwen werd dit principe overgenomen in de grondwet van verschillende

staten, ook in de Belgische. Artikel 12 van de Belgische Grondwet stelt dan ook het volgende:

“Niemand kan, behalve bij ontdekking op heterdaad, worden aangehouden dan

krachtens een met redenen omkleed bevel van de rechter, dat moet worden

betekend bij de aanhouding of uiterlijk binnen vierentwintig uur.”

Bij een aanhouding is een rechterlijke tussenkomst noodzakelijk. Indien men zich hier echter

niet aan houdt, kan de aangehouden persoon zich verzetten tegen zijn aanhouding op basis

van een willekeurige hechtenis.47 Ook in de USA is dit principe in de grondwet verwerkt:

“The Privilege of the Writ of Habeas Corpus shall not be suspended, unless when

in Cases of Rebellion or Invasion, the public Safety may require it.”48

Men zal het recht op habeas corpus dus nooit kunnen opschorten, tenzij wanneer

uitzonderlijke gevallen het vereisen. Het zijn net die uitzonderlijke gevallen die men in het

geval van de Guantánamo gedetineerden gebruikt.

46 Art. 39 Magna Carta: “Geen enkele vrije man zal gevangen genomen worden, ter dood veroordeeld,

verbannen of op eender andere manier uit zijn stand ontheven worden, noch zal hij vervolgd worden of zullen we

hem vervolgen dan door het rechtmatige oordeel van zijn gelijken of door het recht van zijn land.” 47 G. GOEDERTIER en J. VANDE LANOTTE, Inleiding tot het Publiekrecht. Deel 2. Overzicht Publiekrecht,

Brugge, Die Keure, 436. 48 U.S. Const. Art. I, § 9, cl. 2.: “Het recht op Habeas Corpus zal niet worden opgeschort, tenzij in het geval van

rebellie of een invasie of wanneer de publieke veiligheid het zou vereisen.”

24

2.2.2. De strijd van Guantánamo gedetineerden voor habeas corpus.

Sinds de eerste terrorismeverdachten arriveerden in Guantánamo Bay is het al dan niet

toepasselijk zijn van dit recht op de gedetineerden een groot twistpunt geweest.

Mensenrechtenorganisaties ijveren voor de toepassing ervan, terwijl president George W.

Bush formeel stelde dat dit principe niet van toepassing zou zijn. De terrorismeverdachten van

Guantánamo Bay zouden onder het toepassingsgebied van de uitzonderingen kunnen vallen,

met tot gevolg dat ze geen recht zouden hebben op de habeas corpus. Op 13 november 2001

vaardigde George W. Bush bovendien een executive order uit waarin hij de minister van

Defensie volgende macht toebedeelde: het recht om individuen vast te houden die verdacht

worden van terrorisme of die banden zouden hebben met terroristen, zonder habeas corpus.49

Dit executive order werd vanaf het moment van zijn uitvaardiging sterk betwist. Het gaf dan

ook aanleiding tot verschillende arresten van het Supreme Court en de daarop volgende

wettelijke initiatieven van het Amerikaanse Congres.

In 2004 kwam er een eerste belangrijke uitspraak in Hamdi v. Rumsveld. In deze zaak

bevestigde het Amerikaanse Supreme Court het principe. Elke Amerikaanse burger heeft hier

recht op, zelfs indien men bestempeld wordt als een zogenaamde unlawful enemy

combatant.50 Dat zelfde jaar volgt nog een tweede uitspraak in Rasul v. Bush waarin het

Supreme Court bevestigt dat het niet toekennen van dit recht aan de Guantánamo

gedetineerden ongrondwettig is.51

Als reactie hierop werd in 2005 de Detainee Treatment Act uitgevaardigd. De president

ontneemt hiermee de federale rechtbanken van de USA de bevoegdheid beslissingen te nemen

over vorderingen die worden ingesteld door Guantánamo gedetineerden m.b.t. habeas

corpus.52

De reacties bij de gedetineerden en de rechtbanken blijven niet lang uit en dit leidt in 2006 tot

een uitspraak in Hamdan v. Rumsveld. Het Hof spreekt zich hier uit over de speciale militaire

49 Military Order , “Detention, Treatment, and Trial of Certain Non-Citizens in the War Against Terrorism”, 66

Federal Register 222, 13 november 2001, http://georgewbush-

whitehouse.archives.gov/news/releases/2001/11/20011113-27.html. 50 Hamdi v. Rumsveld, 542 U.S. 507, (2004). 51 Rasul v. Bush, 542 U.S. 466 (2004). 52 Detainee Treatment Act of 2005, Pub. L. No. 109-148,Tit. X, 119 Stat. 2739 (2006).

25

commissies, zoals de Guantánamo military commissions53 die werden opgericht door

president Bush. Deze zijn illegaal en in strijd met de militaire wet en de Conventies van

Genève.54 Indien het Congres deze bekrachtigd zou hebben, zou er geen probleem geweest

zijn. De president bezat deze grondwettelijke macht echter niet.55

Het Amerikaanse Congres zet echter door en keurt op 29 september 2006 de Military

Commissions Act van 200656 goed. Deze stelt het volgende:

“No court, justice, or judge shall have jurisdiction to hear or consider an

application for a writ of habeas corpus filed by or on behalf of an alien detained

by the United States who has been determined by the United States to have been

properly detained as an enemy combatant or is awaiting such determination.”57

Op basis van het zogenaamde Alien Tort Statute hebben buitenlanders echter wel het recht om

een burgerlijke vordering in te stellen in de USA. Dit kan indien regels van het internationaal

publiekrecht of internationale overeenkomsten waartoe de USA zich verbonden heeft,

overtreden zijn.58 Dit statuut zou ook van toepassing moeten zijn op de Guantánamo

gedetineerden, maar men gebruikt deze passage uit de MCA 2006 om dit ook volledig van

tafel te vegen.

Het Supreme Court doet in 2008 in dit kader een zeer belangrijke uitspraak in Boumediene v.

Bush. Habeas corpus is een grondwettelijk recht dat van toepassing is op alle personen die in

Guantánamo worden vastgehouden. Hieronder moeten ook de personen begrepen worden die

worden vastgehouden omdat ze bestempeld zijn als een unlawful enemy combatant. Het

53 De Military Commissions worden op dit moment o.a. door de USA gebruikt om vermeende terroristen te

vervolgen. Het gaat hier dan voornamelijk over de personen die voor onbepaalde tijd in Guantánamo worden

vastgehouden en bestempeld zijn als een unlawful enemy combatant. 54 Convention (III) Relevant to the Treatment of Prisoners of War. Geneva, 12 August 1949, United Nations

Treaty Series, vol. 75, 135; Convention (IV) Relative to the Protection of Civilian Persons in the Time of War.

Geneva, 12 August 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 287. 55 Hamdan v. Rumsveld, 548 U.S. 557 (2006). 56 Hierna MCA 2006. 57 Military Commissions Act of 2006, § 7, e (1): “Geen enkel gerechtshof of rechter zal de bevoegdheid hebben

om te beslissen over een vordering m.b.t. de Habeas Corpus die is ingesteld voor of is ingesteld door een niet-

Amerikaanse burger die door de USA wordt vastgehouden en die door hen is bepaald als een enemy combatant

of die zulk een bepaling afwacht.” 58 Alien Tort Statute (1789), 28 U.S.C. § 1350.

26

Congres kan hen dit recht echter wel ontnemen, maar dan moet het voorzien in een

volwaardig alternatief. Dit alternatief is volgens het Hof op dat moment niet voorhanden.59

Met de Habeas Corpus Restauration Act kwam er in 2007 een doorbraak. Hierin wordt de

habeas corpus procedure opnieuw mogelijk gemaakt voor Guantánamo gedetineerden.60

De strijd voor habeas corpus is er één geweest van jaren, maar ondanks de grote

tegenwerking van het Amerikaanse Congres heeft men deze toch tot een relatief goed einde

weten te brengen.

2.2.3. Is dit dé oplossing voor de gedetineerden in limbo?

Voor velen zoals de Jemetische populatie, zal deze procedure inderdaad één van de weinige

opties zijn. Diegenen die voor vrijlating zijn vrijgegeven, zien hun overdracht in het water

vallen door de Defense Authorisation Acts van de afgelopen twee jaren. Aan de voorwaarden

die men hierin stelt, kan men in de meeste gevallen niet voldoen. De onrechtmatige detentie

zelf aanvechten zal dan de enige optie zijn. Een aantal onder hen is hier al in geslaagd.61

3. Overdracht aan een derde staat.

“Now is the time for European states to take a humane and practical step to

help right a terrible wrong. Such a decision would be applauded by the

human rights community.” - Letter to EU Foreign Ministers62

Sinds de eerste gedetineerden in Guantánamo arriveerden, werden er stelselmatig ook

gedetineerden vrijgelaten. Een groot deel kon gewoon terugkeren naar hun thuisland, anderen

hadden die mogelijkheid niet. De vrees bestond dat ze bij hun thuiskomst vervolgd zouden

59 Boumediene v. Bush, 553 U.S. 723 (2008). 60 Habeas Corpus Restauration Act of 2007, S. 185 (2007). 61 CENTER FOR CONSTITUTIONAL RIGHTS, Guantánamo Habeas Scoreboard, 2010,

http://www.ccrjustice.org/files/2010-05-26%20Habeas%20SCORECARD%20Website%20Version.pdf. 62 AMNESTY INTERNATIONAL, CENTER FOR CONSTITUTIONAL RICHTS, LA FEDERATION

INTERNATIONAL DES LIGUES DE DROITS DE L’HOMMES, HUMAN RIGHTS WATCH en , Letter to

EU Foreign Ministers, 22 januari 2009, http://www.hrw.org/news/2009/01/22/letter-eu-foreign-ministers: “Het

is het moment voor de Europese staten om een menselijke en praktische stap te zetten om te helpen om een

verschrikkelijk daad recht te zetten. Dit soort beslissingen zouden door de mensenrechten gemeenschap sterk

worden toegejuicht.”

27

worden om politieke, religieuze of etnische redenen. In een aantal gevallen bestond er zelfs de

vrees voor folteringen en andere mensonwaardige behandelingen. De USA weigert echter ten

stelligste om deze gedetineerden zelf op te vangen, waardoor men moet terugvallen op de

medewerking van andere staten waaronder ook de EU. Verschillende staten, ook België,

kregen de vraag om hen op te vangen.

De EU heeft hieromtrent een standpunt ingenomen dat op het volgende neerkomt. Men is van

mening dat het in de eerste plaats de USA is die de verantwoordelijkheid draagt en die moet

zorgen voor de opvang van deze gedetineerden. De overdracht naar derde staten, zoals de EU,

zou slechts als noodoplossing mogen fungeren. Het uiteindelijke oordeel zal echter toekomen

aan de lidstaat in kwestie, maar alle lidstaten moeten bij het nemen van deze beslissing

betrokken worden.63 Dit is van groot belang binnen de EU o.w.v. de vrijheid van verkeer

tussen personen, goederen, diensten en kapitaal tussen de verschillende lidstaten. Indien een

lidstaat besluit een gedetineerde op te vangen, zal dit gevolgen met zich meebrengen voor de

andere lidstaten.

3.1. Wat zijn de problemen i.v.m. de overdracht naar derde staten?

Vandaag de dag zijn reeds verschillende Guantánamo gedetineerden opgevangen in derde

landen. Op dit moment liggen de overdrachten zoals eerder vermeld zo goed als stil. De grote

hinderpaal hiervor is de National Defense Authorisation Act.

De voorwaarden waar men in het geval van een overdracht naar een derde land aan moet

voldoen zijn reeds eerder uiteengezet. Gedetineerden zullen enkel onder deze voorwaarden

kunnen worden overgebracht naar derde staten. Het zal echter zo goed als onmogelijk zijn om

aan deze voorwaarden te kunnen voldoen. Men kan gewoon niet garanderen dat iemand zijn

toevlucht niet zal nemen tot terroristische activiteiten. Guantánamo Bay heeft ongetwijfeld

zijn sporen nagelaten op de voormalige gedetineerden. Hoe iemand hierop zal reageren, is

niet te voorspellen. Sommigen zullen zich nooit wenden tot dit soort activiteiten, maar voor

anderen zou dit echter het laatste duwtje in de rug kunnen betekenen. De laatste jaren hebben

dan ook zo goed als geen gedetineerden Guantánamo kunnen verlaten.

63 CENTER FOR CONSTITUTIONAL RICHTS, Stranded at Guantánamo: FAQs regarding international


http://ccrjustice.org/files/Humanitarian%20Protection%20-%20FAQs.pdf; X, “Whereabouts former US detaine

unknown”, Reuters, 21 juli 2010, http://af.reuters.com/article/capeVerdeNews/idAFN2110697720100721.

28

3.2. Waarop zal een staat zijn beslissing baseren?

Elke staat zal deze beslissing voor zichzelf moeten nemen. Ook de EU laat de uiteindelijke

beslissing over aan zijn lidstaten, maar de lidstaten roepen wel op tot een algemeen kader

voor de toelating van deze gedetineerden.64 Dit kader kwam er in de vorm van een resolutie

en een gezamenlijke verklaring van de EU en de USA. Hierin wijst men de lidstaten er

nogmaals op dat ze bij hun beslissing elkaar moeten raadplegen en rekening moeten houden

met de mogelijke gevolgen die er zouden kunnen zijn op het vlak van de openbare veiligheid

binnen de EU.65 De EU kenmerkt zich immers door een vrij verkeer van personen, goederen,

diensten en kapitaal en door het Schengenakkoord dat sinds 1995 voor België in werking

getreden is, is er geen sprake meer van grenscontroles binnen deze zone.66 Dit zou betekenen

dat de voormalig gedetineerden die door Europese landen zouden opgevangen worden zich

vrij zouden kunnen bewegen op dit grondgebied. Permanente uitwisseling van informatie en

overleg met de andere lidstaten zal op dit gebied zeker nodig zijn. De EU blijft echter wel

benadrukken dat de opvang van de gedetineerden in de eerste plaats de verantwoordelijkheid

blijft van de USA.67 Met de tegenkantingen van het Amerikaanse Congres ziet het er echter

niet naar uit dat dit zal gebeuren.

Derde staten zullen dus te hulp moeten schieten. Elke staat zal voor zichzelf moeten kijken of

ze over de mogelijkheden beschikken om deze gedetineerden op te vangen. Er zal een

afweging moeten gemaakt worden van verschillende factoren. In de eerste plaats bestaat er

nog steeds de misvatting dat alle gedetineerden uit Guantánamo terroristen zouden zijn.

64 AP, “Europe slow to welcome Guantánamo inmutes”, Msnbc, 23 januari 2009,

http://www.msnbc.msn.com/id/28815278/ns/world_news-terrorism/t/europe-slow-welcome-guantanamo-

inmates/#.UBqqxsg0N5g. 65 Resolutie van het Europees Parlement van 4 februari 2009 over de repatriëring en hervestiging van de

gedetineerden van Guantánamo, OJ C 67E, 18 maart 2010, 91. 66 Het Schengenacquis - Overeenkomst ter uitvoering van het tussen de regeringen van de staten van de Benelux

Economische Unie, de Bondsrepubliek Duitsland en de Franse Republiek op 14 juni 1985 te Schengen gesloten

akkoord betreffende de geleidelijke afschaffing van de controles aan de gemeenschappelijke grenzen, Pb.L. 22

september 2000, afl. 239, 19. 67 Counsil of the European Union: Press release, 8478/09, 6 april 2009; Gezamenlijke verklaring van de

Europese Unie en haar lidstaten en de Verenigde Staten van Amerika betreffende de sluiting van de

detentiefaciliteit van Guantánamo Bay en de toekomstige samenwerking inzake terrorismebestrijding, 11 juni

2009, 10967/09, http://register.consilium.europa.eu/pdf/nl/09/st10/st10967.nl09.pdf; A. KESSINGER,

“Guantánamo Detainees: The view from Europe”, 2 augustus 2009,

http://www.acus.org/new_atlanticist/guantanamo-detainees-europe-obama.

29

Diegenen die voor een overdracht naar lidstaten van de EU in aanmerking zouden komen, is

niet eender welke gedetineerde. Het zal gaan om diegenen die voor vrijlating zijn vrijgegeven

door de USA en die om welbepaalde redenen niet naar hun thuisland kunnen terugkeren. Men

benadrukt dat het dus gaat om non-combatants, diegenen die geen banden hebben met

terroristische activiteiten.68 Lidstaten zullen per geval bekijken of ze hulp kunnen bieden.

Men zal in ieder geval moeten rekening houden met eventuele veiligheidsrisico’s die op dit

vlak zouden kunnen optreden. Op het moment dat de EU lidstaten de vraag kregen om

gedetineerden op te vangen, klonken sterke verzoeken om niet overhaast te handelen.69

Hoewel de meeste gedetineerden uiteindelijk niets te maken hadden met terrorisme, moet men

toch rekening houden met het feit dat dit toch wel het geval zou kunnen zijn of dat ze zich in

de toekomst toch tot deze daden zouden kunnen wenden. Het is dus van groot belang dat deze

personen volledig worden gecontroleerd met het oog op de veiligheid van de burgers van de

Unie.

De EU ondervindt niet alleen druk vanuit de USA. Deze laatste wil dat deze gedetineerden

door de EU worden opgevangen. Ook landen zoals China voeren de druk op, maar om andere

redenen. In Guantánamo bevinden zich immers een aantal Oeigoeiren70, waarvan China wil

dat ze terug naar hun land keren. De vrees bestaat echter dat ze bij terugkeer in China zullen

worden gearresteerd en vervolgd zullen worden om religieuze en etnische redenen. China zou

dan ook EU verzoeken deze personen niet op te vangen.71

Ondertussen hebben een aantal landen een positieve afweging gemaakt en hebben reeds een

deel voormalig gedetineerden en nieuw onderkomen gevonden in een derde staat. Voldoende

is dit echter nog steeds niet want er bevinden zich nog steeds een aantal gedetineerden die

wachten op een oplossing.

68 AP, “Europe slow to welcome Guantánamo inmutes”, Msnbc, 23 januari 2009,

http://www.msnbc.msn.com/id/28815278/ns/world_news-terrorism/t/europe-slow-welcome-guantanamo-

inmates/#.UBqqxsg0N5g. 69 X., “Lawmakers tackle post-Guantánamo security issues”, France 24, 4 februari 2009,

http://www.france24.com/en/20090203-lawmakers-tackle-post-guantanamo-security-issues-. 70 Dit is een van oorsprong Turks volk dat leeft in de Chinese regio van Xinjiang. Dit volk wordt echter sterk

onderdrukt in China. 71 X., “US embassy cables: European coutries affraid to take Guantánamo detainees for fear of upsetting China”,

The Guardian, 30 november 2010, http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/193856.

30

4. Wat zal hun statuut zijn in deze derde staten?

“They should rightfully be given refuge in countries where they will be safe,

where communities of those detainees live, so they can be integrated if not

by the society itself than at least by those within their own community.” - Moazzam Begg72

4.1. Welke ideeën heeft men over het statuut?

Wanneer men een staat bereid vindt om een gedetineerde op te vangen, zal men moeten

kijken onder welk statuut zij in deze staat kunnen verblijven. Mensenrechtenorganisaties en

een aantal voormalige gedetineerden hebben hieromtrent een aantal ideeën geopperd. Zo is er

in de eerste plaats Moazaam Begg, de directeur van Cageprisoners73, die zelf ook een

Guantánamo gedetineerde was. In een interview met Kara Platoni van Berkeley University

stelt hij het volgende: een voormalig gedetineerde zou in een derde staat het statuut van

vluchteling moeten krijgen.74 Ook Human Rights Watch formuleerde hierover opinie. Zij zijn

in de eerste plaats van mening dat deze personen een statuut moeten krijgen dat hen

beschermd tegen de overdracht naar een land waar ze vatbaar zouden zijn voor vervolging

wegens politieke, religieuze of etnische redenen of voor foltering. Dit soort bescherming

maakt het voorwerp uit van het principe van non-refoulement. Bovendien zouden ze het recht

moeten krijgen om in het land in kwestie te werken en moeten ze zich kunnen wenden tot een

aantal onderdelen van de publieke sector zoals de gezondheidszorg, integratieprogramma’s,

huisvestingsdiensten, enz. In een ideale situatie zouden ze een legal resident van de staat in

kwestie moeten kunnen worden of zouden ze een permanent residence permit moeten kunnen

krijgen. Eventueel zouden ze moeten kunnen terugvallen op het vluchtelingenstatuut. Het is

echter van groot belang dat deze personen geen nadeel zouden mogen ondervinden van het

72 M. BEGG, Interview with Moazzam Begg, geïnterviewed door Kara Platoni, 7 oktober 2008,

http://www.law.berkeley.edu/files/IHRLC/Beggfulltranscript.pdf: “Men zou een rechtmatig onderkomen moeten

krijgen in staten waar men veilig zal zijn. Ze moeten zich kunnen integreren in de gemeenschap zelf of ten minste

in een gemeenschap van voormalig gedetineerden.” 73 Dit is een Britse mensenrechtenorganisatie met als doel een bewustzijn te creëren voor de benarde toestand

van de gedetineerden in Guantánamo en elders in de war on terror. 74 M. BEGG, Interview with Moazzam Begg, geïnterviewed door Kara Platoni, 7 oktober 2008,

http://www.law.berkeley.edu/files/IHRLC/Beggfulltranscript.pdf.

31

feit dat ze voormalig Guantánamo gedetineerden zijn.75 Het Center for Constitutional Rights

deelt de mening van Human Rights Watch en zijn eveneens van mening dat deze personen als

vluchteling zouden moeten worden beschouwd.76

Een eerste lijn van bescherming zou moeten plaatsvinden op het niveau van het prinicipe van

non-refoulement. Hierdoor zal men beschermd worden tegen een eventuele uitlevering aan

een staat waar men het voorwerp zou kunnen worden van vervolging of foltering. Aan deze

bescherming is al voor een deel voldaan door deze gedetineerden vanuit Guantánamo niet

over te dragen aan hun thuisstaat waar hen vervolgingen of folteringen te wachten staan. Een

aantal staten erkennen bovendien het principe van non-refoulement. Het principe is vervat in

het UNCAT en CRSR, verdragen die toch wel door een vele staten geratificeerd zijn.77 In

principe zou men in deze staten van deze bescherming moeten kunnen genieten. Op basis

hiervan kan men niet uitgeleverd worden, maar dit geeft deze personen nog niet het statuut

om in deze staten te verblijven en om aanspraak te maken op bepaalde rechten. Kan men zich

beroepen op het vluchtelingenstatuut of zou men eventueel als legal of permanent resident

kunnen worden beschouwd?

4.2. Het principe van non-‐refoulement.

Bij de voormalig gedetineerden heerst er in vele gevallen de vrees dat ze zullen worden

teruggestuurd naar hun thuisland waar ze naar alle waarschijnlijkheid zullen worden vervolgd

om politieke, religieuze of etnische redenen of dat ze zelfs het slachtoffer zullen worden van

foltering. Een aantal onder hen zijn hun thuisland om die redenen reeds ontvlucht voor ze

werden gearresteerd en uiteindelijk naar Guantánamo werden overgebracht.

75 HUMAN RIGHTS WATCH, Resettlement of Guantánamo Bay Detainees: Q&A, 2009,

http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/GTMO%20Resettlement%20QA.pdf. 76 CENTER FOR CONSTITUTIONAL RIGHTS, Stranded at Guantánamo: FAQs regarding international


http://ccrjustice.org/files/Humanitarian%20Protection%20-%20FAQs.pdf. 77 Vandaag de dag hebben 151 landen het UNCAT geratificeerd en hebben 144 landen het CRSR geratificeerd.

Deze cijfers zijn terug te vinden op http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-

9&chapter=4&lang=en en http://www.unhcr.org/protect/PROTECTION/3b73b0d63.pdf.

32

4.2.1. Wat houdt dit principe in?

Het principe van non-refoulement is een begrip dat sterk is ingebed in het internationaal recht.

Men kan het o.a. terugvinden in art. 33 CRSR en in art. 3 UNCAT. Het houdt de garantie in

dat niemand zal worden teruggestuurd naar een plaats waar hij of zij het voorwerp zal worden

van foltering of vervolging op basis van ras, religie, nationaliteit, politieke overtuiging, enz.78

4.2.1.1. Art. 33 Convention Relating to the Status of Refugees.

Dit principe werd voor de eerste keer verwoord in deze Conventie van 1951. Wanneer men

kijkt naar de tekst van dit artikel, biedt dit de volgende bescherming:

“No Contracting State shall expel or return (“refouler”) a refugee in any manner

whatsoever to the frontiers of territories where his life or freedom would be

threatened on account of his race, religion, nationality, membership of a particular

social group or political opinion.”79

In het kader van deze Conventie geldt het principe alleen in het geval van de vrees voor

vervolging om deze welbepaalde redenen. Het tweede lid van dit artikel vermeldt echter een

belangrijke uitzondering op het principe:

“The benefit of the present provision may not, however, be claimed by a refugee

whom there are reasonable grounds for regarding as a danger to the security of the

country in which he is, or who, having been convicted by a final judgment of a

particularly serious crime, constitutes a danger to the community of that

country.”80

78 UN High Commissioner for Refugees, UNHCR Note on the Principle of Non-Refoulement, November

1997, http://www.unhcr.org/refworld/docid/438c6d972.html; A. AUST, Handbook of International Law,

Cambridge, Cambridge University Press, 2005, p.193; M.J. DURKEE, “Beyond the Guantánamo bind:

pragmatic multilateralism in refugee resettlement”, Columbia Human Rights Law Review, 2011, 710. 79 Art. 33, §1 Convention Relating to the Status of Refugees van 28 juli 1951, United Nations Treaty Series, voL

189, 137: “Geen enkel lid van dit verdrag zal een vluchteling uitwijzen of teruggeven naar de grenzen van staten

waar zijn leven of vrijheid bedreigd worden door het loutere feit van zijn ras, religie, nationaliteit, lidmaatschap

tot een bepaalde sociale groep of politieke partij.” 80 Art. 33, §2 Convention Relating to the Status of Refugees van 28 juli 1951, United Nations Treaty Series, voL

189, 137: “Het voordeel van deze bepaling mag echter niet ingeroepen worden door een vluchteling over wie er

33

Indien de vluchteling in kwestie een gevaar zou kunnen betekenen voor de gemeenschap in

het gastland, zijn de lidstaten niet verplicht om deze Conventie toe te passen. Deze bepaling

zou voor de Guantánamo gedetineerden een probleem kunnen vormen.

4.2.1.2. Art. 3 UN Convention against Torture.

Een ander belangrijk verdrag waarin het principe vermeld wordt is het UNCAT. Dit verdrag

bepaalt het volgende:

“No State Party shall expel, return ("refouler") or extradite a person to another

State where there are substantial grounds for believing that he would be in danger

of being subjected to torture.”81

De dag van vandaag hebben zo’n 150 landen dit verdrag geratificeerd82, maar een deel onder

hen maken nog op regelmatige basis gebruik van dit soort mensonwaardige behandelingen en

zelfs van folteringen. Egypte is één van de landen waar men van weet dat deze zaken nog

regelmatig plaatsvinden.83

Het toepassingsgebied van dit artikel is echter wel beperkt tot foltering in de zin van art. 1

UNCAT en niet op andere vormen van wrede, onmenselijke of vernederende behandelingen.

Foltering volgens art. 1 UNCAT houdt het volgende in:

“…any act by which severe pain or suffering, whether physical or mental, is

intentionally inflicted on a person for such purposes as obtaining from him or a

third person information or a confession, punishing him for an act he or a third

een redelijke twijfel bestaat dat hij een gevaar zou betekenen voor de veiligheid van de staat waarin hij zich

bevindt of indien men veroordeeld is voor een zware misdaad in een eindvonnis dat een gevaar zou betekenen

voor de veiligheid van de staat.” 81 Art. 3 Convention against torture and Other Cruel, Inhumane or Degrading Treatment or Punishment van

1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85: “Geen enkele lidstaat zal een persoon uitwijzen, terugsturen

of uitleveren aan een andere staat wanneer er een gegronde vrees is dat de persoon in kwestie het voorwerp zou

kunnen worden van foltering.”. 82 Status van ratificaties van de Convention against Torture and Other Cruel, Inhumane or Degrading Treatment

or Punishment, http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=IV-

9&chapter=4&lang=en. 83 UN Committee Against Torture (CAT), Conclusions and recommendations of the Committee against Torture :

Egypt, 23 December 2002, CAT/C/CR/29/4, http://www.unhcr.org/refworld/docid/4f213bf92.html.

34

person has committed or is suspected of having committed, or intimidating or

coercing him or a third person, or for any reason based on discrimination of any

kind, when such pain or suffering is inflicted by or at the instigation of or with the

consent or acquiescence of a public official or other person acting in an official

capacity.”84

Wanneer men dit principe wil toepassen in het kader van foltering, zal men moeten

vertrekken van deze definitie die eraan gegeven wordt. Het principe is wel van toepassing op

eender welke verplichte overplaatsing van een persoon van de ene jurisdictie naar de andere.

Overplaatsingen in het kader van de strijd tegen het terrorisme vallen hier dus ook onder.85

Of er eventueel sprake zou zijn van folterpraktijken in een welbepaalde staat, moet

onderzocht worden door de bevoegde autoriteiten in het gastland en door het Comité tegen

foltering. De bewijslast berust in de eerste plaats bij de applicant. Kan deze bewijzen dat er

een reëel gevaar bestaat, verplaatst de bewijslast naar de staat waartegen de klacht wordt

neergelegd. Staten kunnen zich echter niet beroepen op uitzonderingsgronden en het verbod

zal gelden vanaf het moment dat er een gevaar bestaat voor foltering.86

4.2.2. Wordt het principe altijd toegepast?

4.2.2.1. USA.

De Amerikaanse overheid heeft altijd gesteld dat het hun beleid is om geen mensen over te

leveren aan staten waar ze het voorwerp zullen zijn van foltering of vervolging o.w.v.

politieke, religieuze of etnische redenen.87 De afgelopen jaren zijn er echter documenten

84 Art. 1 Convention against torture and Other Cruel, Inhumane or Degrading Treatment or Punishment van

1984, United Nations Treaty Series, vol. 1465, 85: “… eender welke daad waardoor zware fysieke of mentale

pijn of lijden doelbewust wordt teweeg gebracht om van deze persoon of van een derde informatie of een

bekentenis te bekomen, om hem te straffen voor een daad die hij of de derde begaan heeft of waarvan men

verdacht wordt, om te intimideren of om samen te zweren of om eender welke ander discriminerend feit. Deze

pijn of lijden moet echter toebedeeld worden met toestemming of medeweten van een overheidsambtenaar of

eender welke andere persoon in een officiële capaciteit.” 85 M. NOWAK en E. MCARTHUR, The United Nations Convention Against Torture. A Commentary, New

York, Oxford University Press, 2008, p. 128-129, 199-200. 86 M. NOWAK en E. MCARTHUR, The United Nations Convention Against Torture. A Commentary, New

York, Oxford University Press, 2008, p. 129-130. 87 M.J. DURKEE, “Beyond the Guantánamo bind: pragmatic multilateralism in refugee resettlement”, Columbia

Human Rights Law Review, 2011, 710.

35

verschenen waaruit blijkt dat ze dit in het verleden wel hebben gedaan.88 Zo wordt de zaak

van Abdul Aziz Naji onderzocht door het IACHR. Hij zou tegen zijn wil naar Algerije

overgebracht zijn, ondanks zijn vrees voor mensonterende behandelingen.89

Wanneer de Amerikaanse overheid de garanties krijgt dat de gedetineerden niet zullen

vervolgd of gefolterd worden, is de kans groot dat ze zullen worden overgebracht naar de

staat in kwestie. Het zal aan de gedetineerde zijn om de bewijzen naar boven te brengen die

dit reële risico aantoont. Voor gedetineerden uit Guantánamo die o.w.v. die redenen niet

kunnen terugkeren naar hun thuisland heeft de Amerikaanse regering de hulp ingeroepen van

andere staten. Hoewel men probeert zich aan het principe te houden, hebben ze dit in het

verleden wel af en toe naast zich neergelegd.

4.2.2.2. Europa en België.

In Europa is dit principe ook sterk ingebed. De meeste Europese landen zijn dan ook lid van

zowel het UNCAT als het CRSR. Bovendien kan men dit principe ook afleiden uit artikel 3

EVRM:

“Niemand mag worden onderworpen aan folteringen of aan onmenselijke of

vernederende behandelingen of bestraffingen.”.

Later bevestigde het EHRM dat dit artikel een absoluut karakter heeft en dat het verboden is

om personen terug te sturen naar staten waar er een reëel risico bestaat op foltering of andere

onmenselijke behandelingen die onverenigbaar zijn met artikel 3 EVRM.90 Er moeten echter

wel substantiële gronden zijn waaruit blijkt dat dit risico bestaat.91 Het Hof heeft zich in het

verleden op verschillende zaken gebaseerd. In de zaak Cruz Varas and Others v. Sweden

stelde men dat er een consistentie moet zijn in het verhaal van de aanvrager, dat dit soort

beschuldigingen moeten direct gemeld worden. Bovendien hield men hier rekening met de

88 AMERICAN CIVIL LIBERTIES UNION, Controversial "Diplomatic Assurances" Revealed For The First

Time In Records Obtained By ACLU And Columbia Law School's Human Rights Clinic, 2008,

http://www.aclu.org/national-security/documents-reveal-us-knowingly-transfers-detainees-countries-torture. 89 IACHR, IACHR deplores forced transfer of Guantánamo detainee, 2010,

http://www.cidh.org/Comunicados/English/2010/75-10eng.htm. 90 EHRM, Cruz Varas and Others v. Sweden, 1991; EHRM, Saadi v. Italy, 2008. 91 Y. HAECK en J. VANDE LANOTTE (eds), Handboek EVRM. Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar. Volume

I, Antwerpen, Intersentia, 2004, 204-209.

36

ondertussen gewijzigde politieke situatie in het land in kwestie nl. Chili.92 In Chahal v. UK

richtte het Hof zich tot de algemene toestand van mensenrechtenschendingen in deze

welbepaalde regio en wijst het op het feit dat de persoon in kwestie een nationale bekendheid

geniet die van hem een doel zouden kunnen maken.93 Hieruit blijkt dat het Hof bijzonder

streng is in de beoordeling van dit reële risico.

4.2.2.3. Toepassing in de context van terrorisme.

Men zou zich echter de vraag kunnen stellen of men in het kader van terrorisme een

uitzondering zou kunnen maken op de algemene regel van non-refoulement en deze personen

wel terug te sturen naar hun thuisland?

Wat artikel 3 EVRM betreft, zijn er geen uitzonderingen mogelijk. Dit artikel is absoluut,

zelfs in de zwaarste omstandigheden zoals de strijd tegen het terrorisme.94

wat na guantÁnamo? het statuut van voormalig … · 2012. 12. 5. · 4.2.2.!polen! 100!!...

Documents