water energy uji energjia - balkans joint...

1

Uji dhe Energjia

WATER UJI

ENERGYENERGJIA

SPONSORS

PARTNERS

Ministria e Zhvillimit Ekonomik

Balkans Joint ConferenceKonferenca e Përbashkët Ballkanike

WATER SUPPLY AND SEWERAGE ASSOCIATION OF ALBANIA (SHUKALB)

Address: Pjeter Bogdani, Build. 17, Ap. 25; 1019, Tirana, AlbaniaTelephone: +355 4 2245101; Mob : +355 69 6012782E-mail: [email protected]: www.shukalb.al

WATER SUPPLY AND WASTEWATER WORKS ASSOCIATION OF KOSOVA (SHUKOS)

Address: Bill Klinton street, nr.13, Prishtina, KosovaTelephone: +381 38 526 873; Mob: +377 44 453335E-mail: [email protected]: www.shukos.net

November 2014, Tirana, Albania

PROCEEDINGSLIBRI I PUNIMEVE

shtëpia botuese mediaprint

WATER AND ENERGYUJI DHE ENERGJIA

Balkans Joint Conference Konferenca e Përbashkët Ballkanike

Proceedings BookLibri i Punimeve

5-7 November 2014, Tirana, Albania

WATER AND ENERGYUJI DHE ENERGJIA

Balkans Joint ConferenceKonferenca e Përbashkët Ballkanike_______________________________________________________________________________________

Editorial Board/ Bordi Redaktues:

Elia PendavinjiElisabeta PociFidaim JashariArbana Kola

Technical Program Committee / Komiteti Teknik i Programit:

Azem Kastrati, KosovaElia Pendavinji, AlbaniaFadil Berisha, KosovaRajf Murataj, AlbaniaRozarta Pura (Goxhabelliu), AlbaniaValbona Paja, Albania Xhemal Dervishi, MacedoniaZelfie Hyseni, Kosova

ISBN 978-9928-08-173-5





INTRODUCTION

The Water Supply and Sewerage Association of Albania (SHUKALB) and the Water and Waste-water Works Association of Kosovo (SHUKOS) organized the 2nd Balkans Joint Conference and Exhibition, titled “Water and Energy”, in Tirana, Albania, on 5-7 November 2014.

The Conference attracted an audience of over 450 participations, who represented important actors of the main institutions of both central and local gov-ernment, water utilities, donors, water association partners, private companies and water sector in-vestors from the Balkans and Europe.

The Technical Conference Program, through the participation of 70 moderators and speakers, con-sisted of 16 thematically diverse sessions organized into 12 different Parallel Sessions and 4 Plenary Sessions, which addressed over 42 presentations. These four Plenary Sessions were focused on water and energy, water sector reform, integrated water resources management and the development of the future workforce of the sector. The other 12 Par-allel Sessions treated topics related to the overall management of water supply and sewerage utilities in various aspects, management of water resources, governance, human resources, wastewater treat-ment, as well as financial management and custom-er services.

The Conference reached its objective to provide a platform for water professionals, policy makers and business people from the sector to network and dis-cuss issues of concern, exchange information, and share experiences in an effort to help the further development of the water supply and wastewater sector in the Greater Balkan region.

HYRJE

Shoqata Ujësjellës Kanalizime e Shqipërisë (SHU-KALB) dhe Shoqata e Ujësjellësve dhe Kanalizim-it të Kosovës (SHUKOS) organizuan Konferencën dhe Ekspozitën e Përbashkët Ballkanike Vjetore, me temë “Uji dhe Energjia”, në Tiranë, Shqipëri, më 5-7 Nëntor 2014.

Konferenca tërhoqi një audience prej mbi 450 pjesëmarrësish, të cilët përfaqësuan aktorë të rëndë-sishëm nga institucione kryesore të nivelit qendror dhe vendor, shoqëri UK, donatore, shoqatat part-nere të ujit, kompani private si dhe investitorë në sektorin e ujit nga Ballkani dhe Evropa.

Programi teknik i Konferencës, me pjesëmarrjen e 70 moderatorëve dhe folësve, konsistoi në 16 se-sione me tematika të ndryshme të organizuara në 12 sesione paralele dhe 4 sesione plenare, të cilat adresuan mbi 42 prezantime. Këto katër sesione plenare u fokusuan në ujin dhe energjinë, reformat në sektorin e ujit, menaxhimin e integruar të buri-meve ujore dhe zhvillimin në të ardhmen të fuqisë punëtore të sektorit. 12 sesionet e tjera paralele tra-jtuan tema në lidhje me menaxhimin e përgjithshëm të shoqërive UK parë nga aspekte të ndryshme, menaxhimin e burimeve ujore, qeverisjen, burimet njerëzore, trajtimin e ujit të ndotur, si dhe menax-himin financiar dhe shërbimin ndaj klientit.

Konferenca e arriti objektivin e saj duke siguruar një platformë ku profesionistët e ujit, vendimmar-rësit dhe njerëzit nga biznesi i sektorit të ujit mund të mblidhen dhe të diskutojnë çështje, shkëmbejnë informacion, dhe ndajnë eksperienca në përpjekje për të ndihmuar në zhvillimin e mëtejshëm të sek-torit të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve në rajo-nin e Ballkanit.

Petrit TarePresident

SHUKALB

Gjelosh VatajPresidentSHUKOS

ACKNOWLEDGEMENTS

On behalf of our two Associations, we wish to sincerely thank the moderators and presenters of the Conference for their contribution to the Program. The quality of the presentations and the professional manner in which the moderators managed the discussions made for a very technical and professional program. Also, we are very grateful to the Conference participants and their fruitful comments and suggestions.

We highly appreciate the presence of the Minister of Transport and Infrastructure, Mr. Edmond Haxhinasto and the Head of the Operations Section, Delegation of the European Union to Albania, Ms. Olga Anghelakis, who through their Keynote Messages served to focus the par-ticipants on some of the problems and challenges of the water sector, while also stating the need for a collective willingness to see that sector develops and is managed to first world standards.

We particularly thank the members of the Program Com-mittee for volunteering their time to structure the pro-gram and have it address the critical topics of today in the sector, as well as in selecting abstracts and reviewing the full papers. Their knowledge and professionalism made the program the success it was.

Special thanks are given to the financial supporters of the Conference, who included:• Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ), Albania Office• Austrian Development Cooperation/WASSP Project-Albania• United States Agency for International Development / PLGP Project-Albania• Ministry of Economic Development of Kosova• Swiss Cooperation Office of Kosova

These contributions helped us to organize a successful Conference and at the highest level of quality.

Lastly, we wish to acknowledge the professional work and dedication of the staff of our two Associations, and the Young Water Professionals of both Albania and Kosovo, for running a flawless Conference registration area, mon-itoring all Conference Technical Sessions, and addressing the countless logistical demands of the Conference.

Philip D. GiantrisExecutive Director / Drejtor Ekzekutiv

SHUKALB

FALENDERIME

Ne emër të dy Shoqatave, dëshirojmë të falënderojmë sinqerisht moderatorët dhe prezantuesit e Konferencës për kontributin e tyre në Program. Cilësia e prezanti-meve dhe mënyra profesionale me të cilën moderatorët menaxhuan diskutimet realizuan një program shumë teknik dhe profesional. Gjithashtu, ne u jemi shumë mirënjohës pjesëmarrësve në Konferencë dhe ko-menteve dhe sugjerimeve të tyre të frytshme.

Vlerësojmë shumë praninë e Ministrit të Transportit dhe Infrastrukturës, Z. Edmond Haxhinasto dhe Shefen e Sektorit të Operimeve, Delegacioni i Bashkimit Ev-ropian në Shqipëri, Znj. Olga Anghelakis, mesazheve e të cilëve shërbyen të fokusonin tek pjesëmarrësit disa nga problemet dhe sfidat e sektorit të ujit, duke theksuar gjithashtu nevojën për një vullnet të përbashkët për ta parë sektorin të zhvilluar dhe të menaxhuar sipas stan-dardeve më të mira botërore.

Veçanërisht falënderojmë anëtarët e Komitetit të Pro-gramit që ofruan në mënyrë vullnetare kohën e tyre për të strukturuar programin dhe adresuar tema kritike ak-tuale të sektorit, si dhe për përzgjedhjen e abstrakteve dhe rishikimin e materialeve të plota. Njohuritë dhe profesionalizmi i tyre e bënë programin po aq të suk-sesshëm.

Një falënderim të veçante u japim mbështetësve finan-ciarë të Konferencës, ku përfshihen:• Agjencia Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtare, GIZ, Shqipëri• Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim / Projekti WASSP në Shqipëri• Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtare (USAID) / Projekti PLGP në Shqipëri• Ministria e Zhvillimit Ekonomik në Kosovë• Zyra e Bashkëpunimit Zviceran në Kosovë

Këto kontribute na ndihmuan të organizojmë një Kon-ferencë të suksesshme dhe me një nivel të lartë cilësie.

Së fundmi, dëshirojmë të falënderojmë punën profesio-nale dhe dedikimin e stafit të dy Shoqatave tona, dhe Profesionistët e Rinj të Ujit në Shqipëri dhe Kosovë, për menaxhimin e përsosur të zonës së regjistrimit në Kon-ferencë, monitorimin e sesioneve teknike dhe adresimin e kërkesave të panumërta logjistike të Konferencës.

Fidaim JashariManaging Director / Drejtor Menaxhues

SHUKOS

Contents / Përmbajtja

The Selection, Establishment and Functioning of the Supervisory Board / Përzgjedhja, krijimi dhe funksionimi i Bordeve MbikëqyrëseMerisë Rukaj

The Challenges of Providing Safe Drinking Water Supplies in Rural Areas in Kosova / Sfidat e sigurimit të ujit të pijshëm në zonat rurale në KosovëAlan Brown, Hajrije Morina

The Mechanisms of Cooperation Between the Municipalities and Regional Water Companies / Mekanizmat e bashkëpunimit ndërmjet komunave dhe Kompanive Rajonale të UjësjellësitBaton Begolli, Afrim Lajci

Suspension, Restriction of Water Service at Budapest Waterworks / Pezullimi, kufizimi i shërbimit me ujë në Ujësjellësin e BudapestitTamás Bencze, Csaba Szöllősi

The Role of Reporting in Control and Decision Making / Roli i raportimit në kontrollin dhe marrjen e vendimeveFadil Berisha

Technology for Treating Wastewater Treatment Plant in Skënderaj - Mathematical Model / Teknologjia e trajtimit të ujërave të ndotura në Impiantin e Trajtimit në Skënderaj – Modeli MatematikorFaruk Hajrizi, Shefqet Rashani

Wait for breakdowns to happen and then fix them, or maintain equipment to prevent faults occurring?! / Të presim defektin të shfaqet dhe pastaj ta rregullojmë, apo ta mirëmbajmë për ta evituar shfaqjen e tij?!Enkelejda Gjinali, Olsi Graceni

Construction and Operation of the Waste Water Treatment Plant in Shiroka/ Ndërtimi dhe operimi i Impiantit të Trajtimit të Ujit të NdoturMarsida Nikshiqi

Status, Operation and Reconstruction of Drinking Water Network Operated by Budapest Waterworks / Statusi, funksionimi dhe rindërtimi i rrjetit të ujit të pijshëm operuar nga Ujësjellësi BudapestitGéza Csörnyei, Tamás Mader

Establishment and Operation of an IAWD Asset Management Regional Services Hub / Themelimi dhe operimi i një qendre rajonale për shërbimet e menaxhimit të aseteve si pjesë e IAWDPetros Kolovopoulos, Aleksandar Šotić

Benchmarking for Utility Improvement in the Danube Region HUB Benchmarking Cluster, Kosova&Albania / Krahasim i standardizuar (Benchmarking) për përmirësimin e shërbimeve të ujit në rajonin e Danubit, Kosovë&Shqipëri Nadire Bejtullahu Vitija, Daniela Gega

The Implementation of the Drinking Water Directive in Kosova / Zbatimi i direktivës së ujit të pijshëm në KosovëBurbuqe Nushi-Latifi, Afrim Lajçi

Water Quality Management in Order to Improve Water Supply System / Menaxhimi i cilësisë së ujit për të përmirësuar sistemin e UjësjellësitJadranka Pavićević, Marjana Kaluđerovićv

Why Software Systems are Necessary for the Management of Water Utility Companies / Përse sistemet software janë të nevojshme për menaxhimin e Shoqërive UKKosta Ekonomi, Ada Haxhiaj

10

15

26

34

43

52

59

65

71

80

90

96

105

116

Water Supply and Sewerage Infrastructure Management on Montenegro Coast / Menaxhimi i infrastrukturës së furnizimi me ujë dhe kanalizimeve në bregdetin e Malit të ZiMilica Petrovic

Towards Effective Social Measures in WSS/ Drejt masave sociale efektive në furnizimin me ujë dhe kanalizimeGiel Verbeeck, Branko Vucijak

The Strategy for Building Customer Relationships at RWC in Prizren / Strategjia e zhvillimit të raporteve me konsumatorin në KRU “Hidroregjioni Jugor” sha – Prizren” Hysni Ahmeti

Managing of Customer Complains / Menaxhimi i ankesave të konsumatoritDonald Shkreli

Selection of Pipe Materials for External Water Supply and Sewer Networks / Përzgjedhja e materialeve te tubacioneve për rrjetin e jashtëm të furnizimit me ujë dhe kanalizimeveAmra Serdarević, Alma Džubur

The Strategy for Rural Systems Management of Water Supply and Sewerage of Kosovo: Integration of the Regional Water Companies / Strategjia për menaxhimin e sistemeve rurale të Ujësjellësit dhe Kanalizimit të Kosovë: Integrimi në Kompanitë Rajonale të Ujit Afrim Lajçi, Baton Begolli

Assessment and Management of Flood in the Municipality of Fushe-Kosova / Vlerësimi dhe menaxhimi i vërshimeve në Komunën e Fushë-KosovësEjup Qyqalla

Effective Key Performance Indicators and Benchmarking Values for SEE Water Utilities / Treguesit kryesor efektiv të performancës dhe vlera e Benchmarking për Shoqëritë UK në Evropën Juglindore.Giel Verbeeck, Branko Vucijak

The Vulnerability of Groundwater - Vulnerability Map / Vulnerabiliteti i ujërave nëntokësorë – Harta e vulnerabiliteti Hazir Çadraku, Fidaim Sahiti, Fidan Bilalli

121

131

140

149

154

165

174

184

194

10

Water and Energysthaehesahsethjsrrssrhs

Merisë Rukaj*

*Juriste Sh.a Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër ([email protected])

AbstraktForma tregtare e Shoqërive të Ujësjellësave në Shqipëri është ajo e Shoqërisë Aksionere , e cila funksionon sipas sitemit me dy nivele:

1.Asambleja e Përgjithshme2.Këshilli Mbikqyrës dhe një apo më shumë administratorë.

Në këtë punim do të trajtohet në mënyrë të detajuar organizimi, funksionimi, përbërja dhe përzgjedhja e organit mbikqyrës të Sho-qërisë Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër, Këshillit Mbikqyrës, por jo vetëm. Nuk do anashkalohen nga trajtimi edhe Asambleja e Përgjithshme si organi epror i shoqërisë, sëbashku me administratorin/ët si hallka administrative-ekzekutive e Shoqërisë dhe ndër-varësia e tyre në shërbim të realizimit të objektivave të Shoqërisë.

Që kur Shoqëria e Ujësjellës Kanalizime Shkodër trajtohet si Shoqëri Aksionere, Këshilli Mbikqyrës vishet me një sërë kompeten-cash lidhur me funksionimin e UKSH,si dhënien e direktivave, ushtrimin e kontrollit dhe të mbikqyrjes së zbatimit të politikave tregtare të Shoqërisë nga administratorët, ashtu siç vishet me kompetenca edhe administrator dhe ku <la tête de chapitre> qëndron Asambleja e Përgjithshe.

Është i pashmangshëm raporti funksional mes Shoqërisë Ujësjellës Kanalizime, Këshillit Mbikqyrës dhe Asamblesë së Përgjithshme, në kuptimin që asnjëri nuk funksionon pa tjetrin.

Shoqëria është nën kontrollin permanent të Këshillit Mbikqyrës, gjë që ndikon në kufi zimin e fushëveprimit të Shoqërisë, e cila në shumë raste nuk mund të marrë vendime pa u konsultuar dhe pa u miratuar në Këshillin Mbikqyrës, për të kaluar më pas në Asam-blenë e Përgjithshme.

Nga ana tjetër, edhe Këshilli Mbikqyrës ka detyrimet e veta ndaj Shoqërisë. Ai është i detyruar të përcaktojë masat e nevojshme që duhet të ndërmerren gjatë ekzekutimit të vendimeve të tij. Këshilli mbikqyrës është i detyruar të kërkojë, nga drejtori i përgjithshëm i shoqërisë, informacion mbi ekzekutimin e strategjisë dhe planit të biznesit të shoqërisë, dhe është përgjegjes gjithashtu të mbështesë Drejtorin me direktiva për implementimin e tyre,etj.

Po ashtu si Asambleja e Përgjithshme që ka të drejtat dhe detyrimet e veta në kuadrin e organizimit dhe funksionimit të Shoqërisë duke qëndruar si organi më i lartë i shoqërisë.

Në përfundim do vija theksin tek domosdoshmëria e koordinimit te vazhdueshëm mes Asamblesë së Përgjithshme, Këshillit Mbikqyrës dhe Shoqërisë Ujësjellës Kanalizime Shkodër, si tregues i administrimit të mirë të Shoqërisë, i zbatimit të duhur të politikave tregtare dhe në përputhje me ligjin duke mos neglizhuar detyrimet ligjore të secilës prej palëve në mirëfunksionimin e Shoqërisë.

Fjalet kyçeShoqëritë aksionere, Asambleja e Përgjithshme, Këshilli Mbikqyrës, Administratori, sistemi me dy nivele.

PERZGJEDHJA, KRIJIMI DHE FUNKSIONIMI I BORDEVEMBIKQYRËSE

sthaehesahsethjsrrssrhs

HYRJE

Shoqëritë aksionere janë forma e duhur ligjore për shoqëritë që zhvillojnë veprimtari të mëdha tregtare. Për këtë arsye shoqëritë e ujësjellësave në Shqipëri kanë adoptuar këtë formë tregtare. Shoqëritë e ujësjellësave janë krijuar për të ofruar shërbime të ujësjellësit dhe kanalizimeve dhe janë shoqëri tregtare publike me natyrë siu generis (të vetme në llojin e tyre). Statusi, aktiviteti, funksionet e tyre i nënsh-trohen rigorozisht legjislacionit shqiptar, i cili vesh shoqëritë e ujësjellësave me personalitet juridik duke iu dhënë atyre mundësinë të kenë të drejta dhe detyrime kundrejt të tretëve dhe kundrejt anëtarëve të saj.Me këtë punim synohet që të trajtohen në mënyrë të detajuar baza ligjore, funksionet, raportet mes Shoqërisë së Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër, organit mbikqyrës dhe aksionarit të saj duke vendosur në fund thek-sin tek domosdoshmëria e koordinimit te vazhdueshëm mes tyre dhe tek nevoja e largimit nga struktura rreptë-sisht hierarkike e shpërndarjes tradicionale të kompetencave ndërmjet Asanlesë së Përgjithshme dhe organeve administrative, në favor të një qasjeje më fl eksibël.

Pse një sistem me dy nivele?

Ligji shqiptar për Tregtarët dhe Shoqëritë tregtare propozon dy sisteme të organizimit të SHA-ve: sistemin me një nivel dhe sistemin me dy nivele.

Shoqëria Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër aplikon variantin e strukturës me dy nivele, i cili paraqitet si skema e mëposhtme:

Asambleja e Përgjithshme

Duhet theksuar se sitemi me dy nivele ndikon në centralizimin e administrimit të Shoqërive Aksionere gjë që ka ndikuar a priori në delegimin e kompetencave nga aksionarët tek administrata duke i mundësuar Shoqërisë të administrohet nga një grup njerëzish profesionistë dhe ekspertë . Por ky delegim kompetencash nuk mund të “dobësojë” statusin e Asamblesë së Përgjithshme si organi më i lartë i shoqërisë. Në këtë aspekt Ligji për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare është treguar i kujdesshëm duke mos i deleguar të gjitha vendimet e adminis-trimit organeve administrative dhe duke mos i dhënë Asamblesë së Përgjithshme të drejta thjesht monitoruese.

Thomas Bachner, Edmund-Philipp Schuster, Martin Winner, Programi CARDS 2004 i Bashkimit Evropian Për Shqipërinë: Ligji i ri shqiptar për shoqëritë tregtare, fq.132.1

1

11

Uji dhe Energjiasthaehesahsethjsrrssrhs

HYRJE

Shoqëritë aksionere janë forma e duhur ligjore për shoqëritë që zhvillojnë veprimtari të mëdha tregtare. Për këtë arsye shoqëritë e ujësjellësave në Shqipëri kanë adoptuar këtë formë tregtare. Shoqëritë e ujësjellësave janë krijuar për të ofruar shërbime të ujësjellësit dhe kanalizimeve dhe janë shoqëri tregtare publike me natyrë siu generis (të vetme në llojin e tyre). Statusi, aktiviteti, funksionet e tyre i nënsh-trohen rigorozisht legjislacionit shqiptar, i cili vesh shoqëritë e ujësjellësave me personalitet juridik duke iu dhënë atyre mundësinë të kenë të drejta dhe detyrime kundrejt të tretëve dhe kundrejt anëtarëve të saj.Me këtë punim synohet që të trajtohen në mënyrë të detajuar baza ligjore, funksionet, raportet mes Shoqërisë së Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër, organit mbikqyrës dhe aksionarit të saj duke vendosur në fund thek-sin tek domosdoshmëria e koordinimit te vazhdueshëm mes tyre dhe tek nevoja e largimit nga struktura rreptë-sisht hierarkike e shpërndarjes tradicionale të kompetencave ndërmjet Asanlesë së Përgjithshme dhe organeve administrative, në favor të një qasjeje më fl eksibël.

Pse një sistem me dy nivele?

Ligji shqiptar për Tregtarët dhe Shoqëritë tregtare propozon dy sisteme të organizimit të SHA-ve: sistemin me një nivel dhe sistemin me dy nivele.

Shoqëria Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër aplikon variantin e strukturës me dy nivele, i cili paraqitet si skema e mëposhtme:

Asambleja e Përgjithshme

Duhet theksuar se sitemi me dy nivele ndikon në centralizimin e administrimit të Shoqërive Aksionere gjë që ka ndikuar a priori në delegimin e kompetencave nga aksionarët tek administrata duke i mundësuar Shoqërisë të administrohet nga një grup njerëzish profesionistë dhe ekspertë . Por ky delegim kompetencash nuk mund të “dobësojë” statusin e Asamblesë së Përgjithshme si organi më i lartë i shoqërisë. Në këtë aspekt Ligji për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare është treguar i kujdesshëm duke mos i deleguar të gjitha vendimet e adminis-trimit organeve administrative dhe duke mos i dhënë Asamblesë së Përgjithshme të drejta thjesht monitoruese.

Thomas Bachner, Edmund-Philipp Schuster, Martin Winner, Programi CARDS 2004 i Bashkimit Evropian Për Shqipërinë: Ligji i ri shqiptar për shoqëritë tregtare, fq.132.1

1

12


Specifi kisht Asambleja e Përgjithshme merr vendimet për çështjet e Shoqërisë si më poshtë:

1. Përcaktimin e politikave tregtare;2. Ndryshime të statutit;3. Emërimin e shkarkimin e anëtarëve të Këshillit Mbikqyrës;4. Emërimin e shkarkimin e likuiduesve dhe të ekspertëve kontabël të autorizuar;5. Miratimin e skemës së shpërblimeve për anëtarët e Këshillit Mbikqyrës,likuiduesit, ekspertët kontabël të autorizuar;6. Miratimin e pasqyrave fi nanciare vjetore dhe të raporteve të ecurisë së veprimtarisë;7. Shpërndarjen e fi timeve vjetore;8. Zmadhimin ose zvogëlimin e kapitalit të regjistruar;9. Pjesëtimin e aksioneve dhe anulimin e tyre;10. Ndryshime në të drejtat, që lidhen me aksione të llojeve e kategorive të veçanta;11. Përfaqësimin e shoqërisë në gjykimet ndaj organeve të administrimit;12. Riorganizimin dhe prishjen e shoqërisë;13. Miratimin e rregullave procedurale të mbledhjeve të saj;14. Çështje të tjera të parashikuara shprehimisht nga ligji apo statuti.15. Asambleja e përgjithshme merr vendime pas shqyrtimit të dokumenteve përkatëse, së bashku me raportin e Këshillit Mbikqyrës dhe raportin e ekspertit kontabël të autorizuar.

Këshilli Mbikqyrës

Anëtarët e Këshillit Mbikqyrës zgjidhen por edhe mund të shkarkohen nga Asambleja e Përgjithshme me shumicë të thjeshtë të votave. Këshilli Mbikqyrës duhet të përbëhet nga të paktën tre persona (fi zikë) të cilët nuk mund të ushtrojnë në të njëjtën kohë edhe funksionet e administratorëve. Ky kufi zim që i vihet anëtarëve të Këshillit Mbikqyrës është një aspekt pozitiv i cili ndikon në ndarjen e funksioneve administrative nga ato mbikqyrëse në modelin me dy nivele.

Mandati i anëtarëve të Këshillit Mbikqyrës është tre vjet me të drejtë rizgjedhjeje. Ato mund të shkarkohen nga detyra me vendim të Asamblesë së Përgjithshme me shumicë të thjeshtë votash.

Referuar Ligjit Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare Këshilli Mbikqyrës ushtron këto kompetenca:

1. Të kontrollojë e të mbikqyrë zbatimin e politikave tregtare të shoqërisë;2. Të thërrasë mbledhjen e Asamblesë së Përgjithshme, sa herë vlerësohet e nevojshme për interesat e Shoqërisë;3. Të kujdeset qe shoqëria të respektjë ligjin dhe standartet e kontabilitetit;4. Të shqyrtojë e të kontrollojë librat kontabël, dokumentet dhe aktivet e shoqërisë;5. Të sigurojë se pasqyrat fi nanciare vjetore, raportet e ecurisë së veprimtarisë, si dhe detyrimet e tjera të raportimit e publikimit, të detyrueshme në bazë të ligjit apo statutit, të kryhen me saktësi nga administratorët. Këto dokumente duhet të miratohen e të nënshkruhen nga të gjithë e anëtarët e këshillit mbikqyrës për t’iu paraqitur Asamblesë së Përgjithshme, së bashku me një raport të këshillit mbikqyrës për miratim dhe një përshkrim për mbikëqyrjen e menaxhimit gjatë të gjithë vitit fi nanciar;

2

3

4

Shih Nenin 167 të Ligjit Nr.9901, datë 14.04.2008 “Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare, Thomas Bachner, Edmund-Philipp Schuster, Martin Winner, Programi CARDS 2004 i Bashkimit Evropian Për Shqipërinë :Ligji i ri shqiptar për shoqëritë tregtare, fq.129. Vendim i Këshillit Bashkiak Shkodër Nr.36, datë 29.03.2013 “Për miratimin e Statutit të Shoqërsë Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër.” Shih Neni 154 Ligji Nr.9901, datë 14.04.2008 “Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare”.

2

3

4

13


Administratori/ët

Brenda strukturës me dy nivele, LSHT-ja parashikon dy mënyra të ndryshme për emërimin e administra-torëve: emërimi i administratorëve nga Asambleja e Përgjithshme ose emërimi i administratorëve nga Këshilli Mbikqyrës.

Administratori i Sh.a Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër emërohet sipas “modelit gjerman”, pra nga Këshilli Mbikqyrës, me mandate tre vjeçar, me të drejtë rizgjedhjeje , ndryshe nga “modeli italian”, i cili i jep kompetenca Asamblesë së Përgjithshme për emërimin e administratorit duke ndikuar kështu qartazi në forcimin e rolit të Asamblesë së Përgjithshme. Emërimi prodhon pasoja pas regjistrimit në Qendrën Kom-bëtare të Regjistrimit.

Në tentativë për t’i dhënë përgjigje pyetjes : Pse një system me dy nivele? do theksoja se në një sistem me dy nivele garantohet shpërndarja e funksioneve. Referuar Ligjit Për Tregtarët dhe Shoqëritë tregtare administra-torët drejtojnë shoqërinë dhe marrin vendime për mënyrën e vënies në zbatim të politikave tregtare, ndërsa Këshilli Mbikqyrës mbikqyr zbatimin e politikave dhe përputhjen e tyre me ligjin dhe statutin. Thënë me fjalë të tjera Këshilli Mbikqyrës nuk gëzon tagrin ligjor për t’i dhënë urdhra administratorit pasi nuk merr pjesë në vendimmarrjen administrative, por kufi zohet në monitorimin dhe mbikqyrjen e implementimit të politikave të veprimtarisë tregtare të përcaktuara nga Asambleja e Përgjithshme.

Konkretisht tagri i vendim-marrjes së administratorit pasqyrohet në kompetencat që i njihen këtij të fundit lidhur me administrimin e shoqërisë qoftë në Ligjin Për Tregtarët dhe Shqëritë tregtare, qoftë në statutin e Shoqërisë së UK Shkodër.dësi të veçantë, për veprimtarinë e shoqërisë;

6. Të sigurojë se auditimi i librave dhe i regjistrimeve kontabël të kryhet të paktën një herë në vit nga një ekspert kontabël i autorizuar, i pavarur e raporti i auditimit, drejtuar Asamblesë së Përgjithshme, t’u vihet në dispozicion të gjithë anëtarëve të Këshillit Mbikqyrës. 7. Të emërojë dhe të shkarkojë administratorët, të ndajë kompetencat ndërmjet tyre;8. Të përcaktojë shpërblimin e administratorëve;9. Të kryejë veprimet e tjera, të përcaktuara në ligj dhe në statut.

Këshilli Mbikqyrës për të ushtruar në mënyrë sa më efi kase funksionet e tij mbikqyrëse ka kompetencën edhe për të miratuar:

a) Strukturën e shoqërisëb) Rregulloren e funksionimit të sajc) Drejtoria e shoqërisë merr miratim nga Këshilli Mbikqyrës për dhënien me qera të objekteve.

Këto kompetenca nuk i atribuohen Këshillit për të treguar epërsinë e tij ndaj Shqërisë apo autoritetin e tij për të marrë pjesë në vendim-marrjen administrative. Këto kompetenca i njihen ligjërisht Këshillit Mbikqyrës që ky i fundit të mbikqyrë, të kontrollojë përputhshmërinë e vendim-marrjes së Shoqërisë me ligjin dhe statutin.

Udhëzmi Nr.318, datë 08.04.2009 “Për emërimin, funksionimin dhe shpërblimin e Këshillit Mbikqyrës në shoqëritë anonime shtetërore”, pika 4/a,b,c. Sistem që përputhet me modelin italian të administrimit të brendshëm të SHA-ve. Sistem që përputhet me modelin gjerman të administrimit të brendshëm të SHA-ve. Statuti i Shoqërisë Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkoder ka zgjedhur këtë model. Shih Nenin 166 të Ligjit Nr.9901, datë 14.04.2008 “Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare”, Thomas Bachner, Edmund-Philipp Schuster, Martin Winner, Programi CARDS 2004 i Bashkimit Evropian Për Shqipërinë :Ligji i ri shqiptar për shoqëritë tregtare, fq.129

6

7

8

9

10

6

7

8

9

10

5

5

14


Administratori ushtron këto kompetenca ligjore:

1. Të kryejnë të gjitha veprimet e administrimit të veprimtarisë tregtare të shoqërisë;2. Të përfaqësojnë shoqërinë tregtare;3. Të kujdesen për mbajtjen e saktë e të rregullt të dokumenteve dhe të librave kontabël të shoqërisë;4. Të përgatisin dhe të nënshkruajnë bilancin vjetor, bilancin e konsoliduar dhe raportin e ecurisë së veprimtarisë, të cilët ia paraqesin Këshillit Mbikqyrës për miratim, së bashku me propozimet për shpërndarjen e fi timeve, për t’u paraqitur më pas për miratim nga Asambleja e Përgjithshme;5. Të krijojnë një sistem monitorimi e njoftimi të hershëm për rrethanat, që kërcënojnë ekzistencën e shoqërisë; 6. Të kryejnë regjistrimet e publikimet e detyrueshme të të dhënave të shoqërisë, sipas parashikimeve të këtij ligji apo të ligjeve të tjera;7. Të raportojnë përpara Këshillit Mbikqyrës për zbatimin e politikave tregtare dhe, me realizimin e veprimeve me rëndësi të veçantë, për veprimtarinë e shoqërisë;8. Të kryejnë detyra të tjera, të përcaktuara në ligj dhe në statut.

KONKLUZION

Ky punim nuk duhet parë vetëm si një prezantim i strukturës organizative të Shoqërisë Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër, por edhe si një trajtim i strategjive që parashikon Ligji për Shoqëritë Tregtare në ruajtjen e ekuilibrave mes Shoqërisë, organit mbikqyrës dhe organit më të lartë të Shoqërisë (Asambleja e Përgjithshme). Në veçanti Ligji për Shoqëritë Tregtare me parashikimin se administratori duhet të sillet në përputhje me in-teresat e aksionarit dhe duhet të tregojë respekt ndaj rolit të tij si “agjent” të aksionarit dhe me parashikimin tjetër të rëndësishëm se aksionarët duhet të përfshihen në vendim-marrje sa herë që vendimet kanë ndikim në interesat e Shoqërisë besoj se e ka bërë efektive ruajtjen e atyre ekuilibrave të sipërpërmendura.

Referencat1. Bachner Thomas , Schuster Edmund-Philipp, Winner Martin, Programi CARDS 2004 i Bashkimit Evropian për Shqipërinë: Ligji i ri shqiptar për Shoqëritë tregtare, interpretuar sipas burimeve në të drejtën evropiane.2. Komentar “E drejtë tregtare”3. Ligji Nr.9901, datë 14.04.2008 “Për Tregtarët dhe Shoqëritë Tregtare”.4. Udhëzmi Nr.318, datë 08.04.2009 “Për emërimin, funksionimin dhe shpërblimin e Këshillit Mbikqyrës në shoqëritë anonime shtetërore”.5. Vendim i Këshillit Bashkiak Shkodër Nr.36, datë 29.03.2013 “Për miratimin e Statutit të Shoqërsë Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër”.

15


THE CHALLENGES OF PROVIDING SAFE DRINKING WATER SUPPLIES IN RURAL KOSOVO

A E Brown C.Eng, C.Env MICE, MCIWEM, MSoc Env*, H Morina**

*Team Leader, Rural Water and Sanitation Support Programme, Kosovo, Dorsch International Consultants, Rr. Nak Berisha Nr 12, Pristina 1000, Kosovo (e-mail [email protected])

** Institutional Development Expert, Rural Water and Sanitation Support Programme, Kosovo, Community Development Initia-tives (CDI), Rr. Nak Berisha Nr 12, Pristina 1000, Kosovo (e-mail [email protected])

AbstractAfter the confl ict in 1999 water supplies throughout Kosovo have been in a state of fl ux. In the early 2000’s many donors recognized the urgency of providing improved water services and worked locally with municipalities and/or local communities to construct systems or improve existing services. At the same time the Government of Kosovo was developing a strategy to manage water ser-vices based on river basin management and economies of scale, and was unbundling municipal services and creating regional water companies, together with a regulatory offi ce to set tariffs as well as standards for customer service.Current laws give municipalities the responsibility to provide water services and provide the duty to so to Regional Water Compa-nies that must be licensed. This has led to some confusion over management of systems, particularly in rural areas where systems were installed without reference to the Regional Water Companies.The policy of the Government of Kosovo is for all water services to be provided by Regional Water Companies who must therefore work in conjunction with municipalities.This paper reviews the recent history of development of water supplies in Kosovo and explores the challenges facing the water companies and municipalities as they struggle to meet the high investment demand required to provide adequate services throughout Kosovo. These challenges include managing systems in remote areas, ensuring water quality requirements are met, minimizing costs, achieving high rates of payment for water charges in areas that have paid little for their current supplies.The paper then describes recent activities of the Swiss Government and the Government of Kosovo in supporting the Regional Water Companies to improve rural supplies, including a methodology for selecting priority schemes.

KeywordsHistorical context; municipal involvement; Government policy; rural systems; investment needs.

16


INTRODUCTION

The water sector in Kosovo has undergone substantial change and development over the period 2000 to 2014, and although it faces many challenges ahead, the current situation is one in which water companies are clearly identifi ed as the prime source of water and wastewater services across the country. There is a robust regulatory framework in place for water quality through the National Institute of Public Health (NIPH), envi-ronmental regulation through the Ministry of Environment and Spatial Planning (MESP) and economic issues including tariffs and customer services through the Water and Waste Regulatory Offi ce (WWRO).

In the immediate period after the confl ict in 1999 the water sector in Kosovo was in a state of fl ux with in-volvement of NATO forces (KFOR), the United Nations Mission in Kosovo (UNMIK), water companies and municipalities. KFOR withdrew their input as UNMIK and the water companies developed capacities to manage the sector. Donors were very active in the sector at both the macro level (Swiss Government, German Government and the European Commission) and at the micro level with both international and local NGOs providing direct humanitarian support to secure safe drinking water supplies.

During the fi rst decade of the 2000s, UNMIK undertook the unbundling of municipal services and structured the water sector around seven regional water companies, who were to have responsibility for all aspects of water supply and waste water collection, treatment and disposal within their region. The ultimate objective was to have water companies established to refl ect river basins in order to better manage the resource. The water companies at this time were relatively weak, with poor fi nancial performance, a lack of funds, poor infrastructure and inadequate resources. There were also other signifi cant challenges for the newly formed Government of Kosovo particularly the energy supply, and so the water sector managed as best it could with the continued support of the donors. At this time the municipalities were becoming more established and were keen to be involved in the sector, as it was clear that progress could not be made with the constraints facing the water companies.

The Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement prepared in 2007 by Finnish diplomat and Special Envoy of the Secretary General of the United Nations Martti Ahtisaari led to further confusion as the recommendations for decentralization included the proviso that municipalities were to be responsible for water services, although it also stated that the water companies that were established should continue to undertake their duty.

Over time this confusion has diminished as the economic regulator has established a service agreement be-tween municipalities and the regional water companies which identifi es their particular roles in accordance with the laws in place.

The continued support of donors including the Swiss Government and the German Government has enabled the water companies to extend and improve water supply networks, providing more secure supplies and im-proving customer service. Much remains to be done, particularly in rural communities where systems are either not in place with residents reliant upon wells, which have no water quality checks, or with systems that have been installed by various donor organizations but without reference to the water company, which has meant that there is no on-going maintenance or management of those systems. With the support of the Swiss

Government these communities have seen improvements in their networks and the gradual incorporation into RWC management.

Kosovo does not however meet the millennium development goals, and although progress has been made in this respect as shown in the table below, much more work needs to be done.

17


Table 1. Coverage of water services across Kosovo

Coverage % 2000 2011 2014 Water 52 66 70

These fi gures are based on water supplied by Regional Water Companies in both rural and urban communities.The Swiss Government has been instrumental in supporting improved water supplies to rural communities in Kosovo with particular emphasis in the South-Eastern area of the country. The current phase V of the Rural Water and Sanitation Support Programme targets 34 of the 37 municipalities, pending a political solution for the northern part of the country, and is expected to allow Kosovo to achieve coverage of water services in excess of 80% of the population.

As the goal of universal coverage is approached it becomes more diffi cult to achieve, with a variety of fac-tors becoming increasingly important including cost of providing services, willingness of the population to become customers, availability of water sources, ability of water companies to absorb additional high cost customers and affordability.

As part of the Phase V programme the implementing partners developed a ranking and prioritization process which enabled schemes to be identifi ed in order to meet the need to increase coverage. This included a review of costs and examination of data from the National Institute of Public Health relating to incidence and risk of water borne disease. This process is described in the following chapters.These issues are discussed in the following chapters, but it should be noted that the structure of the water sector in Kosovo does mean that these challenges can be met, over time. It is critical that progress is made as the water sector will continue to have major challenges in the future, not least the increasing need to provide waste water collection and disposal services which will require substantial investment and require on-going payment of charges for these services.

MATERIALS AND METHODS

This paper has been developed based on the particular experiences of the authors and through dialogue with key stakeholders in the water sector in Kosovo. The work carried out by CDI in rural communities and the experience gained by them has been invaluable in preparing the paper. The authors have also consulted rele-vant documentation including the laws of Kosovo, and published information sources.

RESULTS AND DISCUSSIONS

Immediately following the confl ict in 1999, one of the major priorities for both military and civilian authori-ties was the repair of damaged infrastructure and the restoration of water supplies to the population. Military authorities worked with managers of the existing water suppliers on both infrastructure and management is-sues, as described by Pelton and Hunter (Proceedings of the Institution of Civil Engineers – Civil Engineering Volume 157, May 2004).

As the civilian authorities became established, responsibility for the sector was passed to them with respon-sibility for utilities falling under the control of the public utilities department (PUD) of UNMIK. There were signifi cant challenges for the authorities at this time including the poor condition of the infrastructure, lack of spare parts, lack of equipment and particularly the intermittent electricity supply upon which the sector relied for pumping. The efforts of the donors and the authorities were focused on alleviating these conditions, as highlighted by the report from the (European) Commission to the European Parliament and Council – Annual Report 2000.

18


Throughout the period, but particularly in the immediate aftermath of the confl ict a broad collection of donors contributed to the sector working through a number of different entry points, including municipalities, water companies, different ministries of Government and UNMIK. Water systems were installed to alleviate partic-ular problems in certain areas, some of which were installed in cooperation with water companies but many were not which led to communities operating their own systems, some systems being incorrectly designed and installed, and no control over operation or clear responsibility for water quality management. This latter point was particularly important as chlorine was being purchased centrally by UNMIK (PUD) and distributed to water companies which meant that unregistered systems may not have been receiving chlorination treatment.

At the same time, and partly because of the confusion in asset management that ensued, it was recognized that the long term situation for the sector needed to be considered and UNMIK together with key stakeholders and donors began a painstaking process of development, based upon an objective of harmonization to ensure com-pliance with EU accession requirements. The paper ‘Water Services Sector Reform: Kosovo Experience’ by Begolli and Lajci (IWA Lisbon, September 2014), details the development of the sector from 2000 onwards.

The result of the development process was the establishment of seven regional water companies providing two or more municipalities with water services, together with a regulator to ensure that the needs of customers were met. The longer term objective included the further consolidation of the utilities to be based on the river basins existing in Kosovo (Begolli and Lajci). The growing strength and involvement of municipalities in the water sector led to some confusion over the management and control of utilities and this remained after the ‘The Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement’ was published, as the following extracts show:

Annex 3 Article 3 Municipal Competencies

3.1 Municipalities in Kosovo shall have full and exclusive powers, insofar as they concern the local interest, while respecting the standards set forth in the applicable legislation in the following areas (hereinafter re-ferred to as their own competencies):

f. Provision and maintenance of public services and utilities, including water supply, sewers and drains, sew-age treatment, waste management, local roads, local transport and local heating schemes;

However the report also required the POEs to continue carrying out their functions:

Annex 7 Article 1 Publicly Owned Enterprises

I.1 Ownership rights in publicly owned enterprises (POEs) and related obligations, including, but not limited to, pre-incorporation liabilities shall be transferred to Kosovo. Ownership rights and related obligations of POEs providing services only in a specifi c municipality or in a limited number of municipalities, in particular in the areas of water supply, waste, irrigation and heating shall be transferred to that municipality or to the relevant municipalities. Kosovo shall respect European standards relating to water management, waste man-agement and environmental protection.

1.2 Notwithstanding these ownership rights, the competent Kosovo authorities shall take appropriate mea-sures to implement the relevant international principles of corporate governance and liberalization. The above-mentioned measures should specifi cally exclude the reversion of the status of the incorporated POEs as independent Joint Stock Companies and the corporate governance structures that have been implemented within them.

19


However the situation has been clarifi ed by Central Government so that the Regional Water Companies are re-sponsible for providing water services whilst municipalities will ensure that those services are provided. The relationship between the municipalities and the Regional Water Companies is detailed in Service Agreements developed by the Water and Waste Water Regulatory Offi ce, and monitored by them. WWRO also license water supply operators and are therefore able to ensure that only qualifi ed institutions are entrusted with water supply activities.

The structure of the sector has therefore developed so that the institutions can apply the checks and balances needed to ensure that water services are continuously improved. This therefore enables the sector to focus on development of infrastructure to include more people being supplied through an authorized piped water sup-ply provided by a Regional Water Company, thereby increasing coverage towards universal supplies. The cov-erage study prepared by Community Development Initiatives (CDI) under phase IV of the Swiss Government funded Rural Water and Sanitation Support Programme indicated that urban communities were substantially supplied by RWCs whereas rural communities were at a signifi cant disadvantage as shown in the table below.

Table 2. Drinking Water Supply Coverage Details

Drinking Water Supply Population's

Access (A+B) RWC %

managed water supply

(C) Non-RWC %

managed water supply

(A+B+C) Total

%%water supply

(D+E) No water supply %

Total 70%%%% 11 82% 18 Urban 97% 4 100% 0 Rural 55% 16 71% 29 All Minorities 62% 31 92% 8 Based on 2011 Census Data and latest data from the field

(A) Urban systems with connected villages managed by RWC (B) Separate rural systems managed by RWC(C) Separate urban and rural systems NOT managed by RWC (operational)(D) Separate urban and rural systems NOT managed by RWC (NOT operational) (E) No water supply system

There is therefore a need to increase the number of people in rural areas connected to a licensed piped water network (A and B in the above table), but this presents a number of challenges to the water companies which are described below.

Cost of installation of rural systems. Rural systems are more likely to include long lengths of pipe-line with no connections, particularly where storage reservoirs need to be located at strategic high points which will be away from the community being served. Investing in such schemes requires a relatively high capital outlay, with low returns over the long term as the numbers of customers is low per kilometer of pipe. In addition no obvious water source may exist, which therefore requires exploration wells to be dug, which may be found to provide insuffi cient yield for the communities’ needs, entailing further exploration. The limited funds available to water companies for capital works makes such schemes less likely to be funded. One example of lack of water source availability was found in Maliseve where a number of projects were not started as water sources could not be identifi ed.

20


A further complication arises where some communities refuse to allow water sources within their boundaries to be used for supplying other communities, and although Kosovo law stipulates that all water sources belong to Government, the diffi culties of applying the law can outweigh the advantages.

Cost of operation and maintenance of rural systems. The operational cost of providing water to rural communities can be much higher than urban supplies. Some rural systems are dependent upon pumping to ensure that water from borehole sources is transported the relatively large distances to customers’ properties. This increases the cost of supplying each cubic meter of water, particularly due to the dispersed nature of the properties. Maintenance and repair costs are relatively higher because of the need to travel long distances to effect works – or in the cost of maintaining local crews and supplies for occasional tasks. Similarly vehicles are tied up carrying out single tasks whereas within an urban environment there is more opportunity for the vehicle to be shared.

A particular problem in rural communities is misuse of water especially for agricultural purposes. This can lead to some legitimate customers not receiving water, whilst others take large quantities without payment. The water company is involved in additional and costly supervision of networks to minimize such events.

Willingness of residents to become customers. The willingness of residents to become customers is very variable and depends upon their particular circumstances. Where people experience poor water supplies, and poor quality from wells or springs, or have to purchase water for drinking they are more likely to be agreeable to purchasing water from a water company. Similarly where the cost of operating and maintaining a well is high because of the cost of electricity then a continuous piped supply may be more acceptable. There are some communities however, that receive water from a gravity fed system, where the water is believed to be clean and where operational costs are minimal, and who may not be willing to consider the potentially higher cost of water from a water company.

The willingness of customers to be connected to a piped water supply is also related to the affordability of the service, with some customers having the perception that having a water supply is expensive. Currently an average household bill for water and sewerage services is approximately 7 euros per month, according to the Water and Wastewater Regulatory Offi ce. According to Frankhauser and Tepic (Can poor consumers pay for energy and water? An affordability analysis for transition countries. EBRD Working Paper no. 92 May 2005), the World Bank benchmark is that water and waste water charges is 3-5% of household income.

Ability of Water Companies to absorb costs of supplying water to rural communities. The additional cost of providing water to rural communities as noted above, causes the water companies to have concerns over their ability to absorb those costs, within current tariffs. This, combined with a low revenue collection ratio creates an unwillingness to extend the networks to rural communities. Fortunately the WWRO procedures have provision for water companies to request a tariff increase to cover any legitimate additional costs, and therefore water companies need to properly assess those costs.

The Kosovo water sector is well placed to respond to these challenges, not least through the substantial sup-port received from international donors.

The high cost of providing new rural water systems is being met in 7 municipalities through the joint funding of the Government of Switzerland and the Government of Kosovo. The objective of substantially improving the coverage of water services is being met through a prioritized system of investment with issues including cost per capita, inclusion of minorities and public health being considered.

21


Table 3. Criteria for assessment of schemes

No. Criteria

1 The estimated investment costs divided by the number of rural people

potentially served by the new water supply services.

2 The proportion of ethnic minorities (%) in the proposed scheme potentially

served by the new water supply services

3 The location has been prioritised in development plans

4 The incidence of water-borne disease per 1,000 population in the area to be

served with information provided by NIPH and RIPH

Table 3. Criteria for assessment of schemes

No. Criteria

1 The estimated investment costs divided by the number of rural people

potentially served by the new water supply services.

2 The proportion of ethnic minorities (%) in the proposed scheme potentially

served by the new water supply services

3 The location has been prioritised in development plans

4 The incidence of water-borne disease per 1,000 population in the area to be

served with information provided by NIPH and RIPH

These criteria were defi ned as:

Consideration was given to including a broader range of criteria but it was found that obtaining the informa-tion and applying it to the scoring system was excessively complicated and would not effectively improve the assessment process.

Valuation of the criteriaEach of the investment proposals will be assessed through a scoring matrix in which points are awarded in accordance with the valuations shown below. The maximum score for each criteria is 5 and the minimum is 1.

Table 4. Criteria 1 – Cost per Inhabitant

Estimated investment costs divided by the number of rural people potentially served by new water supply services in Euros per capita

Score

Less than 80 5

80 - 100 4

101 – 120 3

121 – 150 2

More than 151 1

Table 5. Criteria 2 – Proportion of Ethnic Minorities to be Supplied with Drinking Water

Proportion of Ethnic Minorities to be served by the new water supply service as %age of total population to be supplied

Score

More than 20% 5

11 to 20 % 4

6 to 10 % 3

3 to 5 % 2

Less than 3 % 1

Table 6. Criteria 3 – Inclusion in Development Plans

Project is included in development plans Score

Yes 5

No 1

Table 7. Criteria 4 – Incidence of Water-borne Disease

Incidence of water-borne disease per 1000 population in area to be supplied

Score

More than 10 5

5 to 10 4

2 to 5 3

1 to 2 2

Less than 1 1

22




Score

Less than 80 5

80 - 100 4

101 – 120 3

121 – 150 2

More than 151 1



Score

More than 20% 5

11 to 20 % 4

6 to 10 % 3

3 to 5 % 2

Less than 3 % 1



Yes 5

No 1



Score

More than 10 5

5 to 10 4

2 to 5 3

1 to 2 2

Less than 1 1



Score

Less than 80 5

80 - 100 4

101 – 120 3

121 – 150 2

More than 151 1



Score

More than 20% 5

11 to 20 % 4

6 to 10 % 3

3 to 5 % 2

Less than 3 % 1



Yes 5

No 1



Score

More than 10 5

5 to 10 4

2 to 5 3

1 to 2 2

Less than 1 1

It was noted that in some settlements the incidence of water-borne disease could not be measured, and there-fore judgments were made by NIPH, based on information available and their broader knowledge of the sector.

Scoring was thus allocated on the basis of the following:

Table 8. Criteria 4 Risk assessment Scoring

Estimated risk of water-borne disease in settlements without current data.

Score

High 5

Medium 3

Low 1

Table 9. Weightings

No. Criteria Weighting

1 The estimated investment costs divided

by the number of rural people

potentially served by the new water

supply services.

5

2 The proportion of ethnic minorities

(%) in the proposed scheme potentially

served by the new water supply

services

2

3 The location has been prioritised in

development plans 1

4 The incidence of water-borne disease

per 1,000 population in the area to be

served with information provided by

NIPH and RIPH

3

Weighting of Criteria

Each of the criteria was given a weighting in relation to its relative importance, with cost per capita being considered the most signifi cant. A major infl uence on the fi nal priority list was the incidence and risk of wa-ter-borne disease in some communities.

23


Table 8. Criteria 4 Risk assessment Scoring

Estimated risk of water-borne disease in settlements without current data.

Score

High 5

Medium 3

Low 1

Table 9. Weightings

No. Criteria Weighting

1 The estimated investment costs divided

by the number of rural people

potentially served by the new water

supply services.

5

2 The proportion of ethnic minorities

(%) in the proposed scheme potentially

served by the new water supply

services

2

3 The location has been prioritised in

development plans 1

4 The incidence of water-borne disease

per 1,000 population in the area to be

served with information provided by

NIPH and RIPH

3

This resulted in a priority list of projects as shown on the following table.

The challenge of persuading customers to connect to the water company network, and as indicated above is a complex issue depending upon the particular circumstances of the individual concerned, and the various costs involved. The implementing team for the Rural Water and Sanitation Support Programme in Kosovo is currently working closely with key stakeholders to develop an implementation plan and campaign to persuade people to connect to the new and upgraded systems, so that they are assured of a high standard of water quality, a regular if not continuous supply, on-going maintenance, and they are also aware of the relatively low cost of the water services.

This topic is currently in development and will form the subject of a discussion paper to be presented at a future date.

24


CONCLUSIONS

After several years of development the structure of the water sector in Kosovo is now suffi ciently stable to cope with future challenges, particularly those connected with providing rural water supplies. However, meet-ing those challenges will continue to require signifi cant effort by the Regional Water Companies and other stakeholders.

The issues that will need to be addressed as Kosovo progresses towards universal coverage are both technical and social and in both areas there needs to be a search for innovative solutions, so that barriers that exist are reduced as much as possible. This will particularly the case as those communities that require high per capita cost investments to provide a water supply are identifi ed for new schemes. By using a process of scoring and weighting of criteria, the water companies will be able to concentrate on those communities that provide the biggest advantage in terms of cost of investment, future income, public health and any other priorities set by the Government of Kosovo.

Water companies and investors need to examine construction methods to ensure that costs are kept to a min-imum. As an example the RWSSP programme is purchasing all pipe materials separately through a bulk contract, with the expectation that this will result in lower costs and higher quality control. Water Companies in Kosovo could consider joint purchasing of pipes to help reduce costs. This would of course require coop-eration of all stakeholders, but could help water companies to ensure that adequate controls are in place over materials used within the network.

Rural schemes are more likely to involve long lengths of pipeline along rural roads, between communities and water sources and reservoirs. Consideration needs to be given to reducing construction costs by employing innovative methods such as ‘narrow trenching’. A reduction of trench width can create substantial savings on backfi lling material and road reinstatement. A review of construction methods could be undertaken by SHU-KOS on behalf of the water companies.

Consideration must also be given to minimizing operational costs, particularly where energy is required to pump water from boreholes or to communities located at high level. This will include installation of energy effi cient pumps, but will also require operational procedures to be developed to allow companies to take ad-vantage of low cost electricity where available. Other methods of reducing energy costs should also be con-sidered including in-line generation, use of renewable energy etc.

It will also be necessary to minimize operational costs, and one simple way to do so is to reduce the frequency of meter readings, and where possible to use automatic reading techniques.

It is recognized however that the cost of providing water services in rural communities will be greater per household than in urban communities. It is therefore essential for the water companies to have full and trans-parent control over costs and to work with the Water and Wastewater Regulatory Offi ce to ensure that all legitimate costs are included in the tariff for the region. Kosovo operates on a ‘solidarity tariff’ basis where tariffs refl ect the overall cost of services throughout the water companies’ area, so that the cost of providing water in remote communities is offset by the lower cost in more dense areas. By presenting realistic proposals to the regulator, water companies will be able to recover their costs.

All institutions have responsibilities in relation to social issues in communities. Public health is a key issue and concern not only for the National Institute of Public Health, but also for both central and local Govern-ments. Where public health is a problem there is a greater demand for public services, especially medical services, but there is also an economic impact as people cannot work productively, children’s education may suffer leading to economic decline in an area.

25


Access to treated water is essential in maintenance of basic public health and it is therefore essential that all stakeholders work together to ensure that as much of the population is connected to a piped water supply as possible. As the provision of the water supply is the responsibility of the

Regional Water Company, then they must be at the forefront of the efforts to persuade people to connect to the system. It is in this area that innovative methods must be developed, both to ensure that connections are made, and to ensure water charges are subsequently paid. There is potential for staged payments for connection charges, discounts for advance payment, improved and simple payment methods to encourage householders to connect.

After the connection is made then the water company needs to enter into a dialogue with its customers to ensure that there is a continuous relationship in place and the customer is constantly aware of the benefi ts of the water supply. Some ways of supporting this relationship include national awareness campaigns, water company newsletters, local announcements, periodic roadshows, open days etc. There are substantial benefi ts to the water companies to cooperate at the national level on these issues and to develop customer relations.

References

Begolli and Lajci - Water Services Sector Reform: Kosovo Experience (IWA Lisbon, September 2014)Frankhauser and Tepic - Can poor consumers pay for energy and water? An affordability analysis for transition countries. (EBRD Working Paper no. 92 May 2005)

Pelton and Hunter (Proceedings of the Institution of Civil Engineers – Civil Engineering Volume 157, May 2004).

Vokshi, A., Hall, A., Klingel F., Morina H. (2012). Coverage Study and Assessment of Water Supply and Sanitation Systems in Kosova. Assessment of Water Supply and Sanitation Coverage in Kosova. CDI, Prishtina. Kosova.

Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement prepared in 2007 by Special Envoy of the Secretary General of the United Nations Martti Ahtisaari

Report from the European Commission to the European Parliament and Council – Annual Report 2000

26


MEKANIZMAT E BASHKËPUNIMIT NDËRMJET KOMUNAVE DHE KOMPANIVE RAJONALE TË UJËSJELLËSIT

B. Begolli, A. Lajçi

Këshilli Ndërministror për Ujëra, Zyra e Kryeministrit, Republika e Kosovës(E-mail: [email protected]; [email protected])

AbstraktiVeprimtaria dhe statusi ligjor i shtatë KRU-ve është rregulluar me Ligjin për Ndërmarrjet Publike të miratuar në vitin 2008 dhe i ndryshuar me Ligjin Nr. 04/111 në vitin 2012. Me këtë ligj, gjashtë prej KRU-ve iu është dhënë statusi i Ndërmarrjes Qendrore me aksionar Qeverinë e Kosovës, ndërkaq vetëm njërës (KRU “Bifurkacioni” që përfshinë Ferizajn dhe Kaçanikun) i është dhënë statusi i ndërmarrjes publike lokale me aksionar komunat e Ferizajt (84%) dhe Kaçanikut (16%). Në anën tjetër, me Ligjin mbi Vetëqeverisjen Lokale (neni 17, pika f) komunave iu është dhënë e drejta e plotë dhe ekskluzive për, ndërmjet tjerash, ‘ofrimin dhe mirëmbajtjen e shërbimeve të furnizimit me ujë dhe kanalizimit’.

Realisht, kompetencat e komunave për ofrimin dhe mirëmbajtjen e shërbimeve të furnizimit me ujë dhe kanalizime mund të ekze-kutohet në praktikë vetëm në formën e autorizimit që komuna ia jep KRU-së përkatëse që ti kryejë këto shërbime (ujësjellësin dhe kanalizimin). Ky autorizim bëhet përmes Marrëveshjes së Shërbimit që komuna nënshkruan me KRU-në sipas modelit të zhvilluar nga Rregullatori.

Përpos Marrëveshjes së Shërbimit, komunat kanë në dispozicion edhe dy mekanizma të rëndësishëm ligjor të cilët mundësojnë rol proaktiv të komunave në shërbimet e ujësjellësit dhe kanalizimit. Mekanizmi i parë është përfaqësimi i komunave në Bordin e Dre-jtorëve (BD) të KRU-ve që është sanksionuar me Ndryshimet dhe Plotësimet e Ligjit për Ndërmarrjet Publike ku thuhet se qeveria duhet të emërojë së paku gjysmën e anëtarëve të nominuar nga komunat në të cilat KRU ofron shërbimet. Mekanizmi i dytë është përfaqësimi i komunave në Komisionet Këshilluese të Konsumatorëve, të cilat janë trupa që rolin kryesor e kanë adresimin e shqetë-simeve, ankesave dhe kërkesave të konsumatorëve. Këto Komisione janë të organizuara në 7 regjione ku ofrojnë shërbimet e tyre 7 KRU-të dhe në to janë të përfaqësuara të gjitha komunat.

Fjalët kyçe:Konsolidim; kompani regjionale; shërbime ujore; komunë; mekanizma të bashkëpunimit; marrëveshje për shërbime; Komisionet Këshilluese të Konsumatorëve.

27


EVOLUIMI I ROLIT TË KOMUNAVE NË SHËRBIMET UJORE

Në kohën e paraluftës (1999), komunat në Kosovë ishin të vetmet institucione përgjegjëse për menaxhimin dhe rregullimin e ndërmarrjeve publike komunale. Këto ndërmarrje quheshin “komunali” dhe merreshin gati me gjitha shërbimet komunale, varësisht nga komunat, duke përfshirë furnizimin me ujë, menaxhimin e mbeturinave, largimin e ujërave të zeza, mirëmbajtjen e ndërtesave, parqeve, tregjeve, shërbimet e varrimit, heqja e qenve endacakë, mirëmbajtjen e rrugëve. Vetëm në komunat e mëdha shërbimet e ujit kryheshin nga ndërmarrje të ndara për ujësjellës.

Në përgjithësi, Kosova ishte e diskriminuar në shtrirjen e shërbimeve dhe në zhvillimin e kuadrove. Me përfundimin e luftës, u kuptua që nevoja për investime kapitale në shërbimet e ujit ishte e konsiderueshme. Kishte shumë kompani komunale të vogla dhe të shpërndara në komuna të ndryshme. Prandaj, kishte nevojë që të krijoheshin më pak pika hyrëse për mbështetje dhe investime. Njëkohësisht, në mënyrë që të arrihej një qëndrueshmëri fi nanciare dhe të sigurohej tarifa uniforme dhe të përballueshme, nevojitej që të krijohen kompani më të mëdha, me mbulueshmëri më të gjerë të konsumatorëve. Për më tepër, mungesa e përvojës në komuna, mungesa e ekspertizës dhe fi nancave në menaxhimin e kompanive të tilla, ndërhyrjet me ndikim politik dhe paqartësia e pronësisë së aseteve, të gjitha rrisnin domosdoshmërinë e trajtimit të problemeve fi nanciare dhe të shërbimeve të këtyre kompanive.

Për këto arsye, u arrit pajtimi që ndërmarrjet komunale të ristrukturohen dhe të transformohen në kompani publike autonome të ujit, të cilat do të mbanin marrëdhënie me komunat por nuk do të menaxhoheshin nga to (UNMIK 2000/45, UNMIK 2000/49). Kjo vendosi bazën për procesin e konsolidimit të ndërmarrjeve ujore dhe për fi llimin e reformave të sektorit të shërbimeve ujore në Kosovë.

REFORMAT E SEKTORIT TË SHËRBIMEVE UJORE

KonsolidimiReformimi i ofrimit të shërbimeve të ujit në Kosovë kishte për qëllim zhvillimin e një kulture të re të me-naxhimit, të drejtuar në administrim transparent të shërbimeve, në llogaridhënie ndaj konsumatorëve dhe në përputhje me qasjen e menaxhimit të pellgjeve lumore. Për të arritur këtë ristrukturim ishte e nevojshme që shërbimet e ujit të veçohen nga veprimtaritë tjera të ndërmarrjeve ekzistues të cilat kishin shërbime të përziera dhe më pas të konsolidohen në kompani regjionale.

Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit (KRU-të) u krijuan gjatë viteve 2002-2007 në kuadër të reformave të sek-torit të shërbimeve të ujit përmes të ashtuquajturit ‘procesit të konsolidimit’. Ky proces ka integruar rreth 30 ndërmarrje komunale të shërbimeve të ujësjellësit në 7 KRU.

Konsolidimi u motivua edhe për arsyet në vijim:

Evitimi i fragmentarizimit të madh të sektorit të përbërë nga ujësjellës të vegjël të cilëve u mungojnë kapacitetet e duhura njerëzore dhe fi nanciare për të qenë të vet-qëndrueshme fi nanciarisht dhe rrjed himisht për të qenë në gjendje për të përmbushur standardet e cilësisë së ujit (konform direktivave të BE-së) dhe standardet e cilësisë shërbimit; Reduktimi i kostove fi kse dhe ngritja e efi çencës operative përmes potencialit që ofron ekonomia e shkallës; Krijimi i entiteteve më të mëdha që janë më të përshtatshme për tërheqjen e investimeve nga institucionet ndërkombëtare fi nanciare.

28


Baza e nevojshme ligjore për procesin e ristrukturimit të sektorit të ujit në Kosovë është dhënë nga rregulloret e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, një strukturë që kishte detyrë të reformonte ndërmarrje publike dhe të privatizonte ndërmarrjet shoqërore.

KorporatizimiGjatë periudhës 2007/2008 KRU-të u inkorporuan në shoqëri aksionare. Sipas kushtetutës, shtetit i takon pronësia e aseteve të ndërmarrjeve publike. Ndërsa, veprimtaria dhe statusi ligjor i shtatë KRU-ve është i rregulluar me Ligjin për Ndërmarrjet Publike të miratuar në vitin 2008 (i ndryshuar e plotësuar me Ligjin Nr. 04/111 në vitin 2012). Me këtë ligj, gjashtë prej KRU-ve iu është dhënë statusi i Ndërmarrjes Qendrore me aksionar Qeverinë e Kosovës, ndërkaq vetëm njërës (KRU Bifurkacioni) i është dhënë statusi i ndërmarrjes publike lokale, meqë shërben vetëm dy komuna. Ky përjashtim për këtë KRU është bërë konform një kriteri të adoptuar sipas të cilit KRU-të që ofrojnë shërbimet në më pak se 3 komuna konsiderohen si lokale.

Aktualisht, ekzistojnë shtatë KRU, të licencuara nga rregullatori ekonomik, për të operuar në Kosovë:

KRU Prishtina, që mbulon komunat: Prishtinë, Podujevë, Obiliq, Fushë Kosovë, Lipjan, Shtime, Gllogoc dhe komunën e Graçanicës, e cila ka lindur prej procesit të decentralizimit në Kosovë. KRU Hidrodrini, që mbulon komunat: Pejë, Klinë, Istog dhe Deçan, si dhe komunën e re të Junikut. KRU Radoniqi, që mbulon komunat: Gjakovë, Rahovec dhe 12 fshatra në komunën e Prizrenit. KRU Hidroregjioni Jugor që mbulon komunat: Prizren, Malishevë, Suharekë, Dragash dhe komunën e re të Mamushës. KRU Hidromorava që mbulon komunat: Gjilan, Kamenicë dhe Viti. Kjo kompani duhet të shërbejë edhe komunën e Novobërdës, bashkë me komunat e reja të Kllokotit, Parteshit dhe Ranillugut, por ky proces i zgjerimit të zonës së shërbimit është akoma në proces ende. KRU Bifurkacioni që mbulon komunat Ferizaj dhe Kaçanik. Kjo kompani duhet të shërbejë edhe komunën e Shtërpcës dhe komunën e sapo-themeluar të Hanit të Elezit, por ky zgjerim i zonës së shërbimit ende nuk është realizuar. Prandaj, aktualisht kjo kompani është ndërmarrje lokale pronare e të cilës janë komunat e Ferizajt (84%) dhe Kaçanikut (16%). KRU Mitrovica që mbulon komunat Mitrovicë, Vushtrri dhe Skenderaj. Kjo kompani në të ardhmen mund të shërbejë edhe komunat Leposaviq, Zubin Potok, Zveçan dhe komunën e re të Mitrovicës Veriore.

Duhet theksuar këtu se dy njësi komunale i kishin ‘braktisur’ në mënyrë arbitrare KRU-të përkatës: (i) Deçani ‘Hidrodrinin’ në vitin 2007 dhe (ii) Kaçaniku ‘Bifurkacionin’ në vitin 2009, duke mos përfi llur kërkesat e institucioneve relevante për rishikimin e një vendimi të tillë. Së voni të dy njësitë komunale janë ri-integruar.

Megjithatë, kanë mbetur ende 10 komuna (që përbëjnë 3% të popullsisë) jashtë këtij procesi:

Pesë komunat e hershme me shumicë serbe (Leposaviqi, Zubin Potoku, Zveçani, Shtërpca, dhe Novobërda) të cilat kishin refuzuar që të jenë pjesë e proceseve të shtetit të Kosovës. Rishtazi këto komuna kanë fi lluar të integrohen në proceset politike të Kosovës dhe rrjedhimisht priten të reformohen dhe të konsolidohen me KRU Mitrovica. Pesë komunat e reja të reja të krijuara përmes procesit të decentralizimit si Kllokot, Partesh, Ranillug, Mitrovicë e Veriut dhe Hani i Elezit. Ndonëse janë në proces të konsolidimit, këto nuk janë integruar ende për dallim prej Graçanicës, Mamushës, dhe Junikut të cilat janë konsoliduar menjëherë pas marrjes së statusit të komunës.

Administrimin e KRU-ve e bënë Ministria e Zhvillimit Ekonomik, përmes Njësisë për Politika dhe Monitorim të Ndërmarrjeve Publike, e cila monitoron aktivitetet fi nanciare dhe operative të tyre, në emër të Qeverisë.

29


PËRGJEGJËSITË E KOMUNAVE MBI SHËRBIMET E UJIT

Infrastruktura e sistemeve të furnizimit me ujë është e KRU-ve të cilat janë në pronësi të Republikës së Kosovës dhe mbi të cilat Qeveria e Kosovës ushtron të drejtën ekskluzive të aksionarit (Ligjit për Ndërmarrjet Publike, neni 5).

Në anën tjetër, legjislacioni në fuqi, si Ligji mbi Vetëqeverisjen Lokale (neni 17, pika f) përcakton që “Ko-munat kanë kompetenca të plota dhe ekskluzive, për sa i përket interesit lokal, duke i respektuar standardet e përcaktuar në legjislacionin e zbatueshëm, në fushat që vijojnë:…f) ofrimin dhe mirëmbajtjen e shërbimeve publike dhe shërbimeve komunale, përfshirë furnizimin me ujë, kanalizimin dhe drenazhin, trajtimin e ujërave të zeza…”. Ligji ka dalë prej Paketës së Ahtisaarit (2007) dhe është i ngjashëm me ish Rregulloren e UN-MIK-ut 2000/45 për vetëqeverisjen e komunave në Kosovë (neni 3.1): “Brenda territorit të saj, secila komunë është përgjegjëse për aktivitetet në vijim, brenda kornizës së ligjeve që rregullojnë secilin aktivitet:…(f) Of-rimi i shërbimeve në lidhje me kompanitë publike lokale dhe infrastrukturën, duke përfshirë furnizimin e ujit, kanalizimin dhe drenimin, trajtimin e ujërave të zeza…”.

Obligimi i komunave për të ofruar dhe mirëmbajtur shërbimet e ujësjellësit dhe kanalizimit (Ligjit për Vetëqeverisje Lokale, neni 17) që është imponuar nga Pakoja e Ahtisartit, dhe në anën tjetër dhënia e pronësisë së ndërmarrjeve të ujësjellësit qeverisë qendrore (Ligji për Ndërmarrjet Publike, neni 3) ka shkaktuar konfuz-ion real sa i përket rolit dhe përgjegjësive institucionale lidhur me ofrimin e këtyre shërbimeve.

Në fakt, kompetencat e komunave për ofrimin dhe mirëmbajtjen e shërbimeve të furnizimit me ujë dhe kanal-izime nuk ka relevancë praktike. Ligji nuk obligon komunën të jetë vet-ofrues i shërbimeve por të sigurojë që këto shërbime iu ofrohen qytetarëve të vet. Çështja lidhur me “mirëmbajtjen” duhet shqyrtuar në përputhje të plotë me nenin, pra “…duke i respektuar standardet e përcaktuar në legjislacionin e zbatueshëm, në fushat që vijojnë...”. Në praktikë, ky nen është ekzekutuar në formën e autorizimit që komuna ia jep KRU-së përkatëse që t’i kryejë këto shërbime (ujësjellësin dhe kanalizimin). Ky autorizim bëhet përmes Marrëveshjes së Shër-bimit që komuna nënshkruan me KRU-në. Modeli i kësaj marrëveshje është zhvilluar nga Zyra Rregullatore për Ujë dhe Kanalizim (ZRRUK) dhe përcakton të drejtat dhe obligimet e palëve. Kjo Marrëveshje Shërbimi, natyrisht, mund të rishikohet/plotësohet me marrëveshje të palëve.

Dispozitat kryesore të kësaj marrëveshje përfshijnë:

• KRU duhet të hartojë programin e investimeve kapitale duke marrë informacione të duhura nga Komuna për sa i përket investimeve në territorin e komunës;• KRU duhet që raportojë edhe te komuna raportet e rregullta që përgatitë për Aksionarin (Qeverinë) dhe Rregullatorin (ZRRUK) për çështjet fi nanciare, operative dhe të cilësisë së shërbimeve;• KRU duhet të informojë Komunën mbi aktivitetet e saj në formën dhe shpeshtësinë siç merren vesh Palë;• Komuna duhet t’i emërojë anëtarët për Bordin e Drejtorëve të KRU-së në pajtim me legjislacionin e aplikueshëm;• Komuna duhet t’i propozojë anëtarët për Komisionin Këshillues të Konsumatorëve që themelohet dhe funksionon në regjionin e Zonës së Shërbimit;• Komuna duhet ta mbështes KRU-në për të zvogëluar humbjet e ujit (lidhjet ilegale, keqpërdorimet e ujit etj.), për arkëtimin e faturave, si dhe për zbatimin e urdhëresave për kursimin e ujit;• Komuna duhet t’i ofrojë KRU informata relevante për planifi kimin, zhvillimin dhe zgjerimin e zonës së Komunës në mënyrë që KRU t’i shqyrtojë ato informata dhe t’i marrë parasysh në planet e saj të investimeve kapitale dhe operative;• Komuna i jep KRU-së të drejtën e shfrytëzimit të sipërfaqeve publike për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e sistemit të ujësjellësit dhe kanalizimit.

Të 6 prej 7 Kompanive Rajonale të Ujësjellësit1

1

30


MEKANIZMAT PËR BASHKËPUNIMIN KOMUNA - KRU

Kështu që janë tri mekanizma kryesor ligjor të bashkëpunimit ndërmjet komunave dhe KRU-ve (fi g.1):

Me qëllim të fuqizimit të rolit të komunave në shërbimet e ujësjellësit dhe kanalizimit, me ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për Ndërmarrjet Publike (2012) është paraparë përfaqësimi i komunave në Bordet e Dre-jtorëve të KRU-ve. Kështu në Bordet e Drejtorëve qeveria duhet të emërojë së paku gjysmën e anëtarëve të nominuar nga komunat në të cilat KRU ofron shërbimet (Ligji nr. 04/L-111, neni 8). Duke pasur parasysh rolin e Bordeve në plani� kimin strategjik të KRU-ve dhe kontrollimin e punës së menaxhmentit, ky përfaqësim i komunave me gjysmën e anëtarëve është një mundësi e mirë që komunat të kenë një rol aktiv dhe me ndikim në administrimin e KRU-ve.

Me këtë rast, duhet të merret parasysh fakti se numri i komunave brenda zonës së shërbimit të një KRU-je në të shumtën e rasteve është më i madh se numri i përfaqësuesve komunal dhe rrjedhimisht duhet të shfrytëzohen modalitete përkatëse për një zgjidhje të pranueshme të kësaj diskrepance (p.sh. parimi i rotacionit të përfaqë-simit komunal), e duke pasur parasysh njëkohësisht edhe madhësinë e komunës gjegjësisht numrin e kon-sumatorëve. Rregullorja nr. 02/2013 (2013) de� non detajet për nominimin, përzgjedhjen, dhe emërimin e përfaqësuesve komunal në Bordet e Drejtorëve të KRU-ve.

1.

2.

3.

Përfaqësimi i komunave në Bordin e Drejtorëve (BD). Duke pasur parasysh se janë vetëm 3 anëtarë që mund të nominohen nga komunat, përfshirë këtu edhe përfaqësuesin e komunitetit jo-shu-micë, ndërkaq në shumicën e rasteve numri i komunave brenda një KRU-je është më i madh se 3, duhet që komunat përmes Asociacionit të Komunave të Kosovës (AKK) me rastin e nominimit tëpërfaqësuesve komunal t’i japin prioritet komunës/komunave që kanë numër më të madh të konsuma-torëve. Marrëveshja e Shërbimit të cilën e lidhin komunat me KRU-në e ku përcaktohen të drejtat dhe obligimet e ndërsjella të komunës dhe KRU-së. Marrëveshjet e shërbimit ndërmjet komunave dhe KRU-ve në shumicën e rasteve duhet të përtërihen meqenëse formati i nënshkruar është i kohës së administrimit të Kosovës nga UNMIK dhe nuk refl ektojnë aktualitetin ligjor dhe institucional të Kosovës. Formati i përditësuar dhe gjenerik i Marrëveshjes së Shërbimit është zhvilluar nga ZR-RUK me përkrahje të Task Forcës së Ujërave (tani Këshilli Ndërministror për Ujëra) dhe i njëjti-duhet t’u shpërndahet komunave për komente eventuale para se të nënshkruhet nga palët.Përfaqësimi i komunave në Komisionet Këshilluese të Konsumatorëve, të cilat janë trupa që rolin kryesor e kanë adresimin e shqetësimeve, ankesave dhe kërkesave të konsumatorëve. Këto Komisione janë të organizuara në 7 regjione ku ofrojnë shërbimet e tyre 7 KRU-të dhe në to janë të përfaqësuara të gjitha komunat.

31


Fushat e veçanta të bashkëpunimit Komunë-KRU

Në kuadër të këtyre tre mekanizmave kryesor të bashkëpunimit ndërmjet komunave dhe KRU-ve e të cilët janë të bazuara në kuadrin ligjor në fuqi, mund të akomodohen praktikisht të gjitha aspektet specifi ke të bash-këpunimit ndërmjet komunave dhe KRU-ve.

Disa prej këtyre aspekteve janë dhënë në vijim:

1. Raportimi i KRU-ve tek komunat sipas frekuencës, formës dhe përmbajtjes që dakordohet në mes të palëve.2. Nominimi nga komuna i anëtarëve në Bordet e KRU në pajtim me kuadrin ligjor.3. Propozimi nga komuna i anëtarëve për Komisionet Këshilluese të Konsumatorëve në pajtim me ligjin (Ligji nr. 03/L-086).4. Koordinimi i planeve zhvillimore komunale me planet e investimeve të KRU-ve në zgjerimin e sistemit të ujësjellësit dhe kanalizimit me qëllim të planifi kimit dhe ndërtimit të infrastrukturës konform planifi kimeve të komunës.5. Dakordimi i modaliteteve për adresimin e problemit të dëmtimit të rrugëve me rastin e intervenimeve, emergjente dhe atyre të planifi kuara, të KRU-ve në sanimin e prishjeve në rrjet.6. Mbështetja e komunës për KRU në situata të thatësisë (nxjerrja e urdhëresës për kufi zimet e përdorimit të ujit të pijes) si dhe në arkëtimin e borxheve dhe parandalimin e keqpërdorimit të ujit.7. Bashkëpunimi në zbatimin e procedurave për lejimin e kyçjeve të reja të konsumatorëve në rrjetin e ujësjellësit dhe kanalizimit.

Figura 1. Mekanizmat e bashkëpunimit komunë - KRU

Rregullatori

ZRRUK

Komuna

KRU

Menaxhmenti:Kryeshefi Ekzekutiv

Drejtori Teknik

Drejtori Financiar

BORDI I DREJTORËVE

Qytetarët

QEVERIA

Komisionet Këshilluese të Konsumatorëve

Ministria e Zhvillimit

Ekonomik

Marrëveshja për Shërbime

KKUUVVEENNDDII

32


8. Bashkëpunimi në zbatimin e procedurave për lejet ndërtimore të objekteve të reja – dhënia e kushteve nga KRU për fazën e projektimit, konfi rmimi që objekti i planifi kuar nuk e dëmton (apo ngarkon) infrastrukturën e ujësjellësit dhe kanalizimit;9. Dakordimi i modaliteteve për transferimin e mjeteve që arkëton komuna nga qytetarët për dhënien e lejes ndërtimore në emër të ndërtimit të infrastrukturës së ujësjellësit dhe kanalizimit.10. Koordinim në zgjerimin e shërbimeve në zonat rurale. 11. Bashkëpunimi në rastet e situatave emergjente që kanë të bëjnë me cenimin e shëndetit kur cilësia e ujit nuk është në pajtim me standardet e përcaktuara me ligj.12. Pjesëmarrja aktive e komunës, përmes përfaqësuesve komunal në Bordin e Drejtorëve të KRU-së, në hartimin e planit të biznesit të KRU-ve dhe përcaktimin e caqeve të performancës si dhe propozimin për përcaktimin e tarifave të shërbimit.

KONKLUZION

Kompetencat e komunave për ofrimin e shërbimeve të ujësjellësit dhe kanalizimit të përcaktuara me Ligjin për Vetëqeverisjen Lokale mund të realizohen plotësisht në praktikë, duke i respektuar standardet e përcaktuar në legjislacionin e zbatueshëm në fushën e shërbimeve të ujit dhe ujërave të zeza.

Përmes tri mekanizmave ligjore, komunave që iu mundësohet një rol proaktiv në praktikisht të gjitha aspektet e administrimit të KRU-ve. Këto mekanizma janë: (i) Marrëveshja e Shërbimit me KRU, dhe (ii) Përfaqësimi në Bordin e Drejtorëve, (iii) Përfaqësimi në Komisionet Këshilluese të Konsumatorëve.

Roli i komunave në disa fusha të rëndësishme të menaxhimit të KRU-ve (hartimi i planit të biznesit, përcak-timi i caqeve të performancës, propozimi i tarifave etj.) mund të realizohet përmes përfaqësuesve të tyre në BD të KRU-ve. Në anën tjetër, çështjet që lidhen me ankesat, kërkesat si dhe shqetësimet tjera të konsumatorëve në lidhje me shërbimet e ujësjellësit dhe kanalizimit, komunat kanë mundësi t’i adresojnë përmes përfaqë-suesve të tyre në KKK rajonale.

Dhe në fund, çështjet tjera praktike dhe operative me interes të komunave dhe KRU-ve mund të rregullohen me Marrëveshjen e Shërbimit të cilën e nënshkruan secila KRU me komunat përkatëse në zonën e saj të shërbimit. Këtu hyjnë çështjet si: raportimi i KRU-ve tek komunat, bashkëpunimi në situatat e thatësisë dhe emergjencave, bashkëpunimi në parandalimin e keqpërdorimit të ujit dhe ngritjen e arkëtimit, bashkëpunimi në hartimin e procedurave për lidhjet e objekteve të reja/ekzistuese në rrjetin e ujësjellësit dhe kanalizimit, etj.

Këto mekanizma kanë mundësuar edhe pjesëmarrjen aktive të komunave në reformimin e sektorit të shërbi-meve me ujë dhe ujëra të zeza dhe u është lejuar KRU-ve të mos kenë ballafaqime politike dhe të veprojnë sa më të pavarura drejtë përmirësimit të shërbimeve ndaj konsumatorëve.

Referencat

Ahtisaari, M. Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës (2007). Holzmann, F. Roli i komunave në shërbimet e ujit në Kosovë (2011). Task Forca e Ujërave dhe Zyra Zvicerane për Bashkëpunim, Kosovë.

Lajçi, A., Begolli B. Regjionalizimi i shërbimeve të ujit në Kosovë: Të arriturat dhe sfi dat. Shukos & Shukalb Konferenca e Ujërave 2013, Prishtinë, Kosovë.

Ligji nr. 03/L-040 për Vetëqeverisjen lokale (2008). Kuvendi i Kosovës Ligji nr. 03/L-086 për Ndryshimin dhe Plotësimin e Rregullores së UNMIK mbi Veprimtaritë e Ofruesve të Shërbimeve të Ujës-jellësit, Kanalizimit dhe Mbeturinave (2008).

33


Ligji nr. 03/L-087 për Ndërmarrjet Publike (2008). Kuvendi i Kosovës

Ligji nr.04/L-111 për Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjit nr. 03-L-087 për Ndërmarrjet Publike (2012).

Rregullorja e UNMIK-ut 2000/45 mbi vetëqeverisjen e komunave në Kosovë (2000).

Rregullorja e UNMIK-ut 2000/49 mbi themelimin e Departamentit të Shërbimeve Publike (2000).

Rregullorja e UNMIK-ut 2002/12 për themelimin e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit (2002).

Rregullorja e UNMIK-ut 2004/49 për Veprimtaritë e Ofruesve të Shërbimeve të Ujësjellësit, Kanalizimit dhe Mbeturinave (2004).

Rregullorja nr. 02/2013 mbi Krijimin e Ndërmarrjeve Publike Lokale dhe Pjesëmarrja e Komunave në Bordet e Drejtorëve të Kompanive Rajonale të Ujit (2013). Qeveria e Kosovës

34


SUSPENSION, RESTRICTION OF WATER SERVICE AT BUDAPEST WATERWORKS

T. Bencze*, Cs. Szöllősi**

* International Business Development Director, Budapest Waterworks, H-1134 Budapest, Váci út 23-27., Hungary(E-mail:[email protected])** Head of Water Sales Department, Customer Service Directorate, Budapest Waterworks, H-1134 Budapest, Váci út 23-27., Hungary (E-mail: [email protected])

AbstractBudapest Waterworks uses a wide range of tools successfully in its debt collection process ranging from warning letters to closing with restriction or disconnection. With these methods, the company could minimize the amount of its outstanding and maximize its cash fl ow.

The Debt collection group is responsible for all receivables, yet operation-wise typically manage customers with debts exceeding 100 KHUF. In the collection process, external debt collectors may also need to be engaged if the number of cases increases beyond a certain extentDisconnection, service restriction is a radical yet effi cient method applied versus consumers paying no water fees. In terms of cus-tomer relations, it may also have a negative impact deteriorating the corporate image; therefore, it may solely be applied with solid foundations, attention and consideration given to various criteria.

In the course of our receivables management processes, we do not aim to exclude or restrict anyone from consumption. Sales are more important than collection of receivables; however, we must necessarily implement an exclusion or restriction because our experiences show that this sanction is one of the most successful one.

Should the debt still not be settled after an implemented exclusion/restriction (within a maximum of thirty (30) days), that customer may then be regarded as insolvent. In such an instance, damage control becomes the primary aim, e.g. by preventing the accumula-tion of further debts

KeywordsCollection, Debt, Factoring, Legal proceeding, Notice letter, Restriction, Service suspension,

35


WATER SERVICE IN GENERAL

Users shall pay a fee for water utility service.

Our Company shall issue invoices on service fees by point of service and period to be forwarded to users in a manner allowing at least eight (8) days within receipt thereof for settlement.

Users shall settle such invoices in accordance with the terms and conditions set forth in their contracts con-cluded with our Company and in the business policy.

Users may object to the water utility service provider within thirty (30) days reckoned from the receipt of the invoice, with no delaying impact on the obligation of invoice settlement unless the quantity specifi ed on the invoice exceeds two times the average consumption in the preceding twelve (12) months.

Fulfi lment beyond the above timeframes shall qualify as default payment. A breach of contract by user shall refer to non- or delayed fulfi lment of such payment obligation.

INVOICING

Waterworks of Budapest Private Co. Ltd. issues 350,000 water fee invoices per month on average.

The equivalent of our service is invoiced within our own scope of control in part and by engagement of an appointed third party (subcontractor) in part.

Our partner engaged in invoicing (Díjbeszedő Holding Zrt. - Fee Collector Holding Private Co. Ltd.) shall fac-tor the invoices of customers managed by such partner at its own risk as of Day 0. Consequently, our invoices receivable conceded to Fee Collector Holding Private Co. Ltd. less the cost of factoring is recovered in the subject month. This is approx. 65% of our water and waste water service revenues.

Our non-factored “own invoicing” constitutes invoices containing water and waste water fees in the amount of approx. 9,000,000,000.00 HUF per annum, including overdue receivables of nearly 900,000,000.00 HUF by the end of the year (forecast for Year 2014). This refers to a collection ratio of 90% in respect of our invoices in the subject year. Our accumulated collection ratio from 2012 to 2013 showed 100.4%, which means that we managed to reduce our receivables with reference to 12/31/2012 even though minimally .

CONSEQUENCES OF NON-PAYMENT

Within the composition of receivables, recently overdue receivables (0 to 30 days) represent a particularly striking ratio. Due to the numerosity and composition of such receivables, their management takes place with a high degree of automation.

Consequently, our Company informs users in default on their current debt in an automatically generated notice letter. Such information may also take place via telephone, other written or personal contact. Should the user concerned become insolvent temporarily, i.e. unable to settle debts, payment by instalment or payment defer-ral may be offered as assistance.

36


Should user fail to fulfi l a payment obligation on time, the default interest set forth in relevant legislation and in the business policy and the surplus costs sustained due to such default shall be reimbursed by such user in default.In case the user in default is completely reluctant to settle the receivable or fails to fulfi l within the specifi ed deadline, our Company shall initiate legal proceedings or service suspension in order to enforce such receivable.

MEANS AND ACTORS OF THE COLLECTION PROCESS

The key player and coordinator of the process is the Debt collection group. In case other areas need to be en-gaged in the collection process (mass telephone contacts, key accounts), they shall join the process from time to time, as needed.

The records system shall generate notice letters automatically on the basis of predefi ned parameters (see more below). Such notices shall be used in the collection process as required.

Fee Collector Holding Private Co. Ltd. conducts full administration, customer management and collection of receivables acquired by them. Our Company takes part in such cases only in relation to invoice adjustments or complaint inquiries. Save for the factoring fee, such receivables are settled in the subject months.

The KAM (Key Account Management) segment is devoted particular attention and separate staffs. KAM staffs manage the matters of our customers from invoice delivery to soft collection. Should any key account fail to fulfi l beyond ninety (90) days, management thereof shall be handed over to the debt collection group upon prior consultation. It is often suffi cient for debt collection for a Debt collection group member and not KAM staffs contacting such key account.

Telephone administrators from customer service take part in soft collection of overdue receivables typically between 40 to 100 KHUF.

The Debt collection group is responsible for all receivables, yet operation-wise typically manage customers with debts exceeding 100 KHUF. This is the only group that may initiate service suspension or restriction and legal proceedings due to sustained non-payment. They also initiate the writing off of uncollectible debts (typically).

In the collection process, external debt collectors may also need to be engaged if the number of cases increases beyond a certain extent. In relation to our current clientele, an undertaking specialised in receivables man-agement and two hired attorneys at law perform receivables management pursuant to contracts of assignment in respect to clients determined by our Company in advance. They liaise with the Debt collection group in specialist and operational matters.

Customer segmentation, case management

KAM (Key Account Management) Group100,000.00 HUF plus – Debt collection Group40,000 – 100,000.00 HUF – Call Centre40,000.00 HUF minus – Automated notice processes to pay

37


NOTICES TO PAY AND OTHER REQUESTS

Considering that we provide ongoing service, we are in the position to communicate numerous pieces of information to our customers on the then current, so-called subject-month invoices. Such information is the indication of debts recorded at the time of preparing the new invoice as “current account balance” on the then current invoice.

Table 1 Customer segmentation, case value: KAM, 100,000.00 HUF plus 40,000 – 100,000.00 HUF 40,000.00 HUF minus

Table 2. Customer segmentation, case number: KAM, 100,000.00 HUF plus 40,000 – 100,000.00 HUF 40,000.00 HUF minus

38


Occasionally, (typically key account and high-value invoices) our customers are reminded via telephone, fax or e-mail 1 to 2 days prior to/after the payment deadline on the due dates and invoice amounts payable.

Our customers’ attention is drawn to payment of fees in arrears via several levels of notices:

Notice letters are sent in bundles in line with the invoicing cycle.

Level 1 Notices aim to skim arrears. Receivables overdue 1 to 30 days are collected within one month in 65% on average. This achievement is primarily attributable to Level 1 Notices.

Some debts are of such low value that neither legal proceedings nor service suspensions are initiated due thereto. Several items fall within this category and amount to barely 5-7 % of the receivables portfolio.

Level 1 Notices are sent to customers with unsettled items at the time of preparing the sending of letters with payment deadlines minimum ten (10) days overdue, without any other debt and no relevant notice letter concerning this debt.

Level 2 Notice Letters are sent to customers with unsettled items at the time of preparing the sending of letters with payment deadlines minimum forty (40) days overdue.

Level 3 Notice Letters are sent to customers with unsettled items at the time of preparing the sending of letters with payment deadlines hundred to hundred-and-thirty (100-130) days overdue.

LEGAL PROCEEDINGS

In order to enforce are receivables by legal means, we must demonstrate the fact of prior notice. In case of Level 2 and 3 Notice Letters being delivered in an attested manner (return receipt) without any subsequent settlement, we may request the issuing of a notice to pay.

Such notice to pay is sent electronically to the Hungarian National Chamber of Notaries Public (Magyar Országos Közjegyzői Kamara – MOKK) forwarding it to the customer within three (3) days thereafter, who then has fi fteen (15) days to pay or to object. Should such timeframe lapse without any response, the notice to pay shall become fi nal and enforceable.

Enforcement is also requested electronically through the MOKK’s system as well. Judicial enforcers may seize movable and unmovable property, may cash bank accounts, bar wages and other income in order to collect amounts receivable.

Should any receivable become uncollectible in the course of enforcement proceedings (e.g. because of lack of coverage), that shall become uncollectible and shall be written off as loss.

Service suspension, restriction

A radical yet effi cient method applied versus consumers paying no water fees.

39


REQUIREMENTS PERTAINING TO WATER SERVICE RESTRICTIONS, SUSPENSIONS

Enforcement is regulated by detailed external and internal requirements. External requirements determine applicability criteria while internal regulators prescribe the process of enforcement.

Among external regulators, Act CCIX of 2011 on water utility service and Government Decree 58/2013 (II.27.) implementing certain provisions of the act are decisive.

LEGISLATIVE CRITERIA FOR SERVICE SUSPENSION, RESTRICTION

Service restriction may take place in case the following criteria prevail simultaneously:

In case of residential users

a) residential user is in default with payment obligation beyond sixty (60) days; b) consultation initiated by residential user for a payment deferral or payment by instalment has not been successful or agreement has been reached on installation of pre-paid meter; c) Our Company has notifi ed user in writing on at least two accounts for fulfi lment of payment obligation by implying consequences, and attention of socially disadvantaged user was drawn to eligible allowances in the fi rst notice; and d) district public welfare institute with jurisdiction according to the location of the point of service has been notifi ed.

In case of non-residential users

a) Our Company has notifi ed user in writing on at least two accounts for fulfi lment of payment obligation by implying consequences; and b) district public welfare institute with jurisdiction according to the location of the point of service has been notifi ed.

Our Company is entitled to enforce its costs sustained in relation to service suspension, restriction and resto-ration versus the user within the scope of whose public service contract such costs have been sustained.

OTHER CONSIDERATIONS

Service suspension, restriction is a component of collection activities. It is a radical yet effi cient method ap-plied versus users paying no water fees, which can be used to exert pressure on customers to settle water fee debts.

In terms of customer relations, it may also have a negative impact deteriorating the corporate image; therefore, it may solely be applied with solid foundations, attention and consideration given to various criteria.

In addition to the legislative requirements, when such sanction is applied, further unwritten criteria generally accepted in practice shall also be taken into account.

This process is barely or never applied:

▬ In case of key accounts, whose receivables are managed by the KAM group with particular attention to public institutions (hospitals, schools, state institutions, local governments).

40


▬ If specifi c technical (e.g. meters with expired authentication, inoperable shut-off valve) and administrative (e.g. invoice complaint) conditions prevail. In such instances, the possibility of elimination such disqualifying reasons shall also be examined.

▬ In case of offi cial bans (ÁNTSZ – Public Welfare Surgeon General’s Service, Fire Department). It may also occur that no explicit ban is in place but the authority prescribes certain criteria only.

▬ There also are effi ciency limitations. The cost of an exclusion/restriction and then reopening is approx. 65-70 KHUF, which may not be a cost disproportionate to the water fee debt.

▬ Special conditions, circumstances prevailing individually must be weighed separately on a case-by-case basis to decide application or discarding thereof (e.g. media impact of the case).

It is important that the point of delivery of our service is the connection water meter; therefore, sanctioning of a debt, if any, also takes place at this point. Waterworks of Budapest Private Co. Ltd. invoices the consump-tion of the connection water meter. If there are invoiced sub-meters on the property, their consumption shall be deducted; thus, the water fee payer of the main meter (e.g. the block of fl ats) shall only pay the difference!

Our Company does not enact restriction/exclusion on sub-meters (for the time being). (The main reason thereof being that they are mostly installed in apartments where no access is provided.) However, due to the remaining water fee payable for the main water meter (after deducting the consumption of sub-meters), everyone connecting with sub-meters beyond the connection with debt must be sanctioned irrespective of whether they paid their individual water fees indicated by their sub-meters or not!

Table 3. Distribution of invoiced customer types: Economic operator 12%, Institution 5%, or public 0%, or residential 0%, industrial water 2%, Black of fl ats 8%, Small private 21%, LAKME 52%,

» There are no general rules of the application of exclusion and restrictions that could be used in every case; case-by-case consideration and suffi cient attention is required.

41


It is apparent from the distribution of invoiced customer types that 52% of customers may not be restricted or excluded ab ovo.

Should user fail to pay the service fee in line with the contractual terms and conditions, our Company shall draw the attention of user to its intention to implement service suspension/restriction with simultaneous notifi -cation of the competent public welfare specialist administration. User will have at least eight (8) days to settle the debt between the delivery of such notice to the user and the application of the measure.

Should the user in default fail to settle the debt within the deadline specifi ed in the notice – while fulfi lling subsistence, public welfare and disaster countering water demands – upon consent from the competent district public welfare institute, our Company may:

• restrict potable water service in time and in quantity by installing a separate piece of equipment;• attach a cross-section reducer decreasing the quantity of potable water fl ow;• suspend public potable water service in case of residential users if potable water service required for the fulfi lment of subsistence and public welfare water demands is ensured by other accessible means;• install a pre-paid meter upon agreement with user on such solution and on payment of current debts; or• suspend public potable water service in case of non-residential users or cancel the public service contract with a notice period of thirty (30) days in case of fee debts beyond forty-fi ve (45) days.

Water utility-service provider shall fully restore water utility service within three (3) calendar days reckoned from attestation of fulfi lment of user’s payment obligation.

ORGANISATIONAL ORDER OF EXECUTION

Execution of service suspension, restriction is a multiplayer process with efforts relying on one another in specifi c order to allow proper execution through suffi cient collaboration of entities.

Initiators are the on-the-scene collection inspectors of the Debt Collection Group of the Water Sales De-partment playing an active role in the process as well, mainly in liaising with customer partners.

The Collection Administrator of the Debt Collection Group plays a central role, registering the cases ini-tiated, forwarding Collection Sheets to entities conducting inquiries and consulting enforcement and date thereof with the Head of the Illegal Group and notifying relevant customers, the competent district public welfare institute (ÁNTSZ – Public Welfare Surgeon General’s Service) and the competent Disaster Manage-ment Directorate (Fire Department) upon approving feedback from them or takes necessary measures in case of refusal.

The Back Offi ce and the Billing Group shall examine customer details and shall formulate opinion on the justifi cation of exclusion, restriction (complaint in progress, potential crediting).

The Technical Investigation Group shall conduct on-the-scene investigation on the feasibility of propose measures and on potential obstacles thereto, shall draft a protocol and shall capture details on the Collection Sheet, and then shall formulate opinion on feasibility.

The Illegal Water Consumption Investigation Group’s staffs shall also execute the mounting of a disk in case of restriction or of a plug in case of exclusion. Their further tasks include checking the intactness thereof in case of exclusion, restriction beyond approx. one (1) month (ex post check).

42


Some procedures initiated on the basis of assessments received from the three organisational units shall be halted by the Collection Administrator temporarily if the disqualifying reason may be eliminated or perma-nently if not, in which case exclusion, restriction shall fail for good. If the process is halted at this stage, the customer shall not even be notifi ed.

RESULT OF SERVICE SUSPENSION, RESTRICTION

According to our experiences, actual execution of service suspension, restriction is necessary in the rarest of cases. Specifi c exclusion/restriction was not implemented in 118 out of 125 measures initiated in the Year 2013. Nonetheless, debt was not paid in only 20 cases.

Unfortunately, it is also true vice versa, because an implemented exclusion/restriction does not guarantee full recovery of a debt.

The following table quantifi es fulfi lments by measures implemented/not implemented.

In the course of our receivables management processes, we do not aim to exclude or restrict anyone from consumption. Sales are more important than collection of receivables; however, we must necessarily imple-ment an exclusion or restriction because our experiences show that this sanction is one of the most successful one. Its success is eventually achieved when the users believes that they may be left without water or have already been left without water. Should the debt still not be settled after an implemented exclusion/restriction (within a maximum of thirty (30) days), that customer may then be regarded as insolvent. In such an instance, damage control becomes the primary aim, e.g. by preventing the accumulation of further debts!

References

There are no references. Presentation and this full paper was prepared on the basis of BudapestWaterworks own data.

43


ROLI I RAPORTIMIT NË KONTROLLIN DHE MARRJEN E VENDIMEVE

Fadil Berisha*

*Zyrtar i Lartë Për raportim dhe P. Biznes, KRU ,,Hidroregjioni Jugor” SH.A - PrizrenTel/Fax: +381 29 244 150 | Mob: +377 44 769 496 ([email protected])

AbstraktiTermi Raportim i referohet objekteve, burimet dhe aktivitetet e një kompanie për zhvillimin, transferimin, përpunimin dhe ruajtjen e informacionit në lidhje me kompaninë dhe mjedisin e saj në formën e raporteve. Raportet janë përmbledhje e informatave objektive. Dikur raportimet u kuptuan si njoftimeve, disa prej tyre i quajtur lista, raportet në formë të shtypur në letër. Me sistem të raportimit kuptohet përshtatja e strukturës së të gjitha raporteve në një ndërmarrje.Raportet duhet të jenë konceptualisht qartë dhe faktikisht korrekt. Ata duhet të jenë në mënyrë të detajuar.Raportimet janë një faktorë shume me rëndësi në vlerësimin e arritjeve të planifi kuara që nga nivelet më të ulëta në ndërmmarje deri tek nivelet më të larta.Pa një raportim të saktë menaxherët nuk mund të vlerësojnë objektivisht punëtorët por as nuk mund të identifi kojnë problemet të cilët mund të ndikojnë në mos arritjen e performancave që nga ato ditore, javore, mujore dhe së fundi ato vjetore. Raportimet e sakta janë edhe faktor kyç në përgatitjen e vlerësimit të performancave vjetore nga institucionet e veçanta si MF,MZHE, ZRRUM-i, NJPMNP, SHUKOS-i etj.Marrja e vendimeve nga Menaxhmenti për ndryshime eventuale; si ato të ndërrimeve të vendeve të punës respektivisht të personelit, shtimin apo zvogëlimin e numrit të punëtorëve, e veçanërisht vendimet në ndryshimin e organizimit të punës nuk mund të janë të suksesshme nëse ato nuk janë bazuar paraprakisht në një vlerësim të bazuar në raportet paraprake.Vendimet e marra pa një analizë paraprake janë shpesh vendime intuitive dhe jo rrallë mund të sjellin pasoja të natyrave të ndryshme që së fundi ndikojnë në performancën e kompanisë.Nuk mund të menaxhohet ajo që nuk kontrollohet dhe kjo mund të arrihet vetëm kur menaxherët që nga niveli më i ulët, i përbahen përgatitjeve të raporteve jo vetëm ato që kërkohen sipas ligjit por edhe raporte tjera për të kontrolluar zbatimin e vendimeve të me-naxhmentit, arritjen e caqeve si dhe evidentimin e dobësive në sektorë të caktuar.Qëllimi kryesore i këtij prezantimi do te jete pra, analizimi i rëndësisë së raportimit jo vetëm në zbatimin e afateve dhe kritereve ligjore por ndër të tjera edhe në marrjen e vendimeve operacionale dhe vendimeve me qëllim të stimulimit apo vlerësimit sa më të drejtë të punëtorëve, menaxhereve apo zyrtarëve tjerë të lartë të kompanive. Ne fund të këtij prezantimi do të prezantohen disa të meta si dhe sugjerime për eliminimin e këtyre dobësive.

44


HYRJE

Në këtë punim janë dhënë sqarime esenciale lidhur me

METODOLOGJIA

Gjatë përgatitjes së këtij punimi janë marrë për bazë të dhënat shkencore për temat e caktuara nga Ekspertë të shkencave të caktuara, Ligjet përkatëse ne fuqi si dhe rregulloret dhe raportet e ndryshme të vlerësimit të performancave në nivel sektori e veçanërisht ato të KRU ,,Hidroregjioni Jugor” Sh.A në Prizren.

Janë analizuar, në veçanti marrja e vendimeve të ndryshme si ato;

REZULTATET

1. Kuptimi dhe Defi nicioni I Raportimit

Termi Raportim i referohet objekteve, burimet dhe aktivitetet e një kompanie për zhvillimin, transferimin, përpunimin dhe ruajtjen e informacionit në lidhje me kompaninë dhe mjedisin e saj në formën e raporteve. Raportet janë përmbledhje e informatave objektive. Me sistem të raportimit kuptohet përshtatja e strukturës së të gjitha raporteve në një ndërmarrje .

Raportet mbështetur në të gjitha nivelet, menaxhimit strategjik dhe operacional: Nga menaxhmentit të lartë në lidhje me menaxhimin e njësive të biznesit në njësitë individuale operative. Ata mbështesin bashkëpunimin me klientët dhe partnerët e biznesit përmes themelet ekonomike të bashkëpunimit transparent. Ato shërbejnë si informacion të aksionarëve duke paraqitur rezultatet e deritanishme dhe perspektivat për vlerësimin e kap-italit në të ardhmen (p.sh. në raportimin e vlerës)

• Kuptimi dhe defi nicioni i raportimit • Kontrolli • Llojet e raporteve • Mbikëqyrja nga Aksionarët dhe Njësia për Politikat dhe Monitorimin e NP-ve • Procesi i marrjes së vendimeve • Procesi i vlerësimit dhe kompensimit

• Për menaxhimin e personelit

a) Vlerësimi b) Gradimi c) Stimulimi (Shpërblimet)

• Vendimet për investime (Plani i Biznesit)

• Vlerësimin e performancave të sektorit (Nga ZRRUK)

Qëllimi kryesore i këtij prezantimi do te jete , analizimi i rëndësisë së raportimit jo vetëm në zbatimin e af-ateve dhe kritereve ligjore por ndër të tjera edhe në marrjen e vendimeve operacionale dhe vendimeve me qëllim të stimulimit apo vlerësimit sa më të drejtë të punëtorëve, menaxhereve apo zyrtarëve tjerë të lartë të kompanive. Ne fund të këtij prezantimi do të prezantohen disa të meta si dhe sugjerime për eliminimin e këtyre dobësive.

1. http://de.wikipedia.org/wiki/Berichtswesen

1

45


2 Kontrolli

2.1. Përkufi zimi i kontrollit

Kontrolli si funksion i menaxhmentin paraqet proces të sigurimit të suksesit të qëllimeve organizacionale. Udhëheqësit fi llojnë me funksionin e kontrollit nga çasti i formulimit të qëllimeve dhe të detyrave në organi-zatë. Funksioni menaxhues i kontrollit e mat dhe e korrigjon realizimin e aktiviteteve në procesin e punës, me qëllim që të realizohen caqet dhe planet e organizatës.

Edhe pse fjala kontroll dhe fjala pushtet ngjallin para se gjithash emocion negativ, qëllimi i kontrollit është pozitiv: të sigurojë se ajo që është bërë ka qenë e planifi kuar. Përkufi zimi bazë lidhur me kontrollin është dhënë nga Fajoli , sipas të cili kontrolli konsiston në verifi kimin nëse çdo gjë kryhet në përputhje me planin e paraparë të punës së hartuar, me instruksionet e dhëna dhe parimet e defi nuara. Ai ka obligim të zbulojë dobësitë dhe gabimet eventuale, ti parandalojë ose ti korrigjojë nëse ato ndodhin. Kontrolli është shumë i rëndësishëm nëse dëshirohet që organizata të realizojë me sukses qëllimet dhe detyrat e veta. Lidhur me këtë P. Drucker , thotë se: “Kontrolli dhe realizimi i qëllimeve janë sinonime”.

Kontrolli paraqet proces përmes të cilit menaxherët e organizatës ndjekin dhe rregullojnë se sa një organi-zatë, në mënyrë efi kase dhe efektive, i realizon aktivitetet e veta të nevojshme për realizimin e qëllimeve organizacionale. Gjatë procesit të planifi kimit dhe organizimit, menaxherët vendosin qëllime, formulojnë strategji dhe krijojnë strukturë organizative, të cilat mundësojnë që organizata ti shfrytëzojë resurset dhe të krijojë vlerë të re. Gjatë procesit të kontrollit, menaxherët ndjekin dhe vlerësojnë se strategjitë dhe struktura organizative funksionojnë në bazë të qëllimeve apo jo. Ajo që është me rëndësi të theksojmë se kontrolli nuk duhet të kuptohet vetëm si reagim në situata që veç kanë ndodhur, por ndjekin dhe vëzhgimin e proceseve dhe parashikimin e situatave që eventualisht mund të ndodhin.

Nga gjithë kjo që theksuam më lartë del se kontrolli përfshin matjen e rezultateve të realizuara me standardet, përcaktimin e devijimeve eventuale ndërmjet asaj që është realizuar me atë që është planifi kuar dhe ndërmar-rjen e masave korrigjuese.

2.2. Rëndësia dhe nevoja e kontrollit Kontrollimi është proces i matjes së rezultateve të realizuara, krahasimin e atyre rezultateve me planet ose ndonjë standard tjetër, diagnostifi kimin e shkaqeve të devijimeve të realizimeve nga parametrat e planifi kimit dhe marrja e aksionit korrektiv kur është e nevojshme. Sot është evidente se te të gjitha organizatat, pa dallim dhe në të gjitha aktivitetet, të cilat duhet të menaxhohen, është ndërtuar i ashtuquajturi sistemi i planifi kimit – kontrollit.

Në çdo organizatë pasi bëhet planifi kim, kalohet në realizimin e asaj që është planifi kuar dhe nga realizimi kthehen informatat prapa në planifi kim, me qëllim që të shikohet apo verifi kohet se sa korrespondon realizimi me qëllimet e planifi kuara.

Raportet duhet të jenë konceptualisht të qarta dhe faktikisht korrekte. Ata duhet të jenë në mënyrë të detajuar, të jetë përmbajtja e tij dhe trajtimi i secilit grup të përdoruesve dhe të përdorni të përshtatshme. Raporti nuk mund të përfshihen gjykime subjektive.

2. H. Fayol “\\general and Industrial Management” viti 1949. 3. Peter Drucker: Management, Tasks, Responsibilities, Practise, New York, Harper & Roë, 1973.

2

3

46


Kontrolli është shumë i rëndësishëm për disa arsye:

Nevoja për kontrollim si funksion i menaxhmentin në organizata është shumë i madh, kjo mund të shihet nga fakti se:

1. në biznes rrallë veprohet në përputhje me planet e hartuara dhe kontrolli është ai që i matë rezultatet dhe na mundëson që të reagojmë;2. përmes kontrollit organizata përgatitet tu përgjigjet sfi dave nga mjedisi i jashtëm;3. kontrolli ndihmon në verifi kimin e operacioneve që realizohen në organizatë;4. kontrolli mundëson zbulimin e devijimeve para se ato të rriten;5. kontrolli identifi kon shanse të reja dhe6. kontrolli mundëson decentralizimin me efekt më të lartë në vendim marrje (shih ilustrimin 3).

kontrolli i bënë planet më efi kase. Nëse s’ka matje të progresit, s’ka mekanizëm kthyes dhe s’ka përpjekje për orientimin e aktiviteteve dhe resurseve të përdorura në pajtim me planin, atëherë ekziston mundësi e vogël për sukses. kontrolli instalon domosdoshmëri mbi aktivitetet e organizatës. Pa politika, procedura dhe përkufi zime të tjera për kontrollimin e aktiviteteve, ekzekutimi organizativ do të jetë i rastit.kontrolli e bënë organizatën efi kase dhe efektive. Efektiviteti mundëson realizimin e saj që është paraparë. Efi kasiteti që i përcakton përgjegjësitë kryesore të menaxhmentin më së shumti varet nga kontrollimi se sa nga cilido funksion tjetër i menaxhmentin.kontrolli siguron mekanizëm kthyes. Mekanizmi kthyes ka ndikim të madh në sjelljen dhe në esencë është pjesë përbërëse e kontrollit.kontrolli e ndihmon vendosjen. Me ndihmën gjatë identifi kimit të problemit, kontrolli e sqaron hapin e parë në procesin e vendosje. Informatat dhe të dhënat janë rezultatet kryesore në procesin e kontrollit.

3. Mbikëqyerja e performancës

3.1.1 Mbikëqyrja nga Aksionarët dhe Njësia për Politikat dhe Monitorimin e NP-ve

Aksionari(ët) e një NP do të ushtrojë mbikëqyrje të vazhdueshme dhe rigoroze të veprimtarisë së Bordit të Drejtorëve dhe Komisioneve të Auditimit të NP-së në fjalë.

Nëse performanca e NP-së devijon nga caqet e përcaktuara në Planin e Biznesit të miratuar nga Bordi i Dre-jtorëve për vitin përkatës fi nanciar, Aksionari(ët) do të kërkojnë nga Bordi i Drejtorëve që të përgatisë dhe t’u dorëzojë atyre një raport i cili i shpjegon arsyet për performancën e dobët, dhe Aksionari(ët) do të marrin të gjitha masat e duhura korrigjuese.

4. Howard M. Carliste: Management: Concepts, methods and applications, Science research associates, Inc, Chicago, 1982, fq. 282-283, B. Shkulev, nen 13, Menaxhment, Shkup 2005 fq. 301.5. Ligji Nr.03/L-087 Për Ndërmarrjet Publike. 2008

4

5

1.

2.

3.

4.

5.

47


3.1.2 Mbikëqyrja nga Bordi i Drejtorëve

Bordi i Drejtorëve të NP-së do të ushtrojë mbikëqyrje të vazhdueshme dhe rigoroze, në veçanti, të veprim-tarisë së zyrtarëve të NP-së.

Nëse performanca e NP-së devijon nga caqet e përcaktuara në Planin e Biznesit për vitin përkatës fi nanciar, Bordi i Drejtorëve do të kërkojë një raport nga KE i shpjegon arsyet për performancën e dobët, dhe do të marrë të gjitha masat e duhura korrigjuese.

Sido që të jetë, nëse NP dështon në arritjen e caqeve të saj të performancës për dy vite fi nanciare radhazi, Bordi i Drejtorëve është i detyruar të marrë parasysh shkarkimin dhe zëvendësimin e KE-së. Ky veprim mund të ndërmerret edhe në mungesë të provave bindëse të neglizhencës, përveç nëse Bordi i Drejtorëve konstaton se performanca e dobët ka ndodhur kryesisht për shkak të rrethanave ose ngjarjeve negative të paparashi-kueshme. Bordi i Drejtorëve do t’ia raportojnë çdo vendim të marrë në bazë të këtij Neni 18.3, dhe arsyet për marrjen e këtij vendimi: Qeverisë, për NP-të Qendrore, ose Kuvendit(eve) përkatës Komunal, për NP-të Lokale.

3.1.3 Vlerësimi i Efektshmërisë së Bordit të Drejtorëve

Bordi i Drejtorëve të NP po ashtu në bazë vjetore do të bëjë një vlerësim sistematik të performancës së vet. Kryesuesi është kryesisht përgjegjës për të siguruar kryerjen e rregullt dhe me kohë të vlerësimit. Vlerësimi do të analizojë performancën përgjithshme të bordit si dhe efektshmërinë dhe kontributin e anëtarëve individual të bordit. Vlerësimi po ashtu, ndër tjera, do të vlerësojë llojllojshmërinë e aftësive dhe përvojës si dhe kuali-fi kimet tjera profesionale me qëllim të vlerësimit të efektshmërisë së Bordit në tërësi dhe komisioneve të tij. Gjatë kryerjes së këtij vlerësimi, bordi mund të kërkojë këshilla nga ekspertë të jashtëm dhe të pavarur si dhe nga përfaqësuesit e Aksionarit.

Bordi duhet të sigurojë që rezultatet e vlerësimit të realizuar sipas paragrafi t 1 të këtij neni të përmblidhen në një raport me shkrim i cili i dërgohet Ministrit dhe Qeverisë së Kosovës për NP Qendrore, dhe anëtarëve të Komisionit(eve) Komunal të Aksionarëve për NP Lokale.

Njësia për Politikat dhe Monitorimin e NP, në bazë vjetorë, do të vlerësojë efektshmërinë e drejtorëve të secilës NP. Të gjithë zyrtarët dhe drejtorët e NP-së përkatëse duhet të bashkëpunojnë plotësisht me Njësinë për Politikat dhe Monitorimin e NP gjatë kryerjes së këtij vlerësimi. Në përputhje me Ligjin për Prokurim Publik, Njësia për Monitorimin e NP mund të angazhojë një ose më shumë këshilltarë profesional ose kompani të këshillimit për të ndihmuar në kryerjen e këtij vlerësimi. Njësia për Politikat dhe Monitorimin e NP-ve do ta publikojë këtë vlerësim vjetor në faqen e saj në internet.

Sido që të jetë, nëse një NP dështon në arritjen e caqeve të saj të performancës për dy vite fi nanciare radhazi, personi(at) përgjegjës për ushtrimin e të drejtave përkatëse të aksionarit është i detyruar që të marrë parasysh shkarkimin dhe zëvendësimin e Bordit të Drejtorëve ose shumicës së anëtarëve të tij. Një veprim i këtillë mund të ndërmerret edhe në mungesë të provave bindëse të neglizhencës nga Bordi ose anëtarët përkatës të bordit, përveç nëse Aksionari(ët) konstatojnë se performanca e dobët ka ndodhur kryesisht për shkak të rre-thanave ose ngjarjeve negative të paparashikueshme. Personat përgjegjës për ushtrimin e të drejtave përkatëse të Aksionarit do t’ia raportojnë çdo vendim të marrë.

Njësia për Politikat dhe Monitorimin e NP do të shqyrtojë procesverbalet e cilës mbledhje të Bordeve të Dre-jtorëve dhe Komisioneve të Auditimit të NP-ve.

48


3.2 Raportet mbi Përmbushjen e Nevojave të Klientëve

Nën përgjegjësinë e KE-së, NP rregullisht do të testojë kënaqësinë e konsumatorëve me shërbimet të cilat i ofron. Ndërmarrja do të miratojë procedurat përkatëse dhe do të nxjerrë një raport të thjeshtë i cili paraqet nivelin e kënaqësisë së konsumatore si dhe vërejtjet e KE-së lidhur me çdo ndryshim të këtij niveli. Ky raport i dorëzohet Njësisë për Politikat dhe Monitorimin e NP-ve, e cila publikon atë në faqen e saj në internet dhe sipas rastit, Qeverisë ose Komisionit përkatës Komunal të Aksionarëve.

3.3 Plani i Biznesit

Deri me 31 Tetor të çdo viti kalendarik, zyrtarët e secilës NP duhet të përgatisin Planin e Biznesit për vitin e ardhshëm kalendarik. Ky plan duhet që së pari ti dorëzohet për miratim Bordit të Drejtorëve. Pas miratimit, Plani Afarist i dorëzohet, Njësisë Për Monitorimin e Ndërmarrjeve Publike.

3.4 Raportet Vjetore dhe Tremujore

Brenda 30 ditëve pas përfundimit të çdo tremujori kalendarik, zyrtarët e NP-së do të përgatisin dhe dorëzojnë në Bordin e Drejtorëve një raport për tremujorin e sapo përfunduar (“tremujori përkatës”).

Brenda 30 ditëve pas pranimit të raportit tremujor, Bordi i Drejtorëve të NP do ta shqyrtojë, ndryshojë dhe siç e sheh të arsyeshme ta miratojë dhe dorëzojë, secilin raport të këtillë tremujor, NJPMNP-së.

Brenda 45 ditëve pas përfundimit të çdo viti kalendarik, Zyrtarët e NP-së, në përputhje me Nenin 14.1, do të përgatisin dhe dorëzojnë Bordit të Drejtorëve të NP-së, një raport vjetor për vitin kalendarik të sapo përfundu-ar, në të cilin përshkruhen veprimet e marra, rezultatet fi nanciare të arritura si dhe efektshmeria e përgjithshme në realizimin e caqeve të vendosura në Planin e Biznesit. Brenda 30 ditëve pas pranimit të raportit vjetor, Bor-di i Drejtorëve të NP do ta shqyrtojë, ndryshojë dhe siç e sheh të arsyeshme ta miratojë dhe dorëzojë, secilin raport të këtillë vjetor (i) Njësisë për Politikat dhe Monitorimin e NP-ve, e cila e publikon atë në faqen e saj zyrtare në internet dhe (ii), sipas rastit, Qeverisë ose Komisionit(eve) Komunal të Aksionarëve. Bordi i NP-së po ashtu do ti publikojë raportet vjetore në një faqe në internet me qasje publike e cila mbahet nga NP.

3.5 Raportet mujore operative dhe fi nanciare

Në kuadër të plotësimit të standardeve të shërbimeve. Kompanitë Rajonale të Ujësjellësve në nivel të Kosovës janë të obliguar të raportojnë në periudha mujore lidhur me pereformancat operative dhe fi nanciare.

ZRRUK në përfundim të vitit bënë auditivin e shënimeve të raportuara. Qëllimi i këtij auditivi është verifi -kimi i saktësisë së shënimeve të raportuara si dhe plotësimi i standardeve të shërbimeve. Së fundi ZRRUK përgatit raportin vjetor të performancës për kompanitë e ujësjellësve në veçanti si dhe raportin vjetor në nivel të sektorit. Bazuar në këto raporte dhe në kriteret e caktuara paraprakisht ZRRUK bënë edhe krahasimin e performancave në nivel të sektorit.

3.6 Raportet e brendshme

Nё baza rutinore, raportet operative mujore janë raportet mё tё rёndёsishme. Kёto raporte duhet tё përgatiten pёr rishikim nga ana e ekipit tё menaxhmentit ekzekutiv pёr t’iu mundësuar atyre tё monitorojnë operimet dhe progresin nё baza tё vazhdueshme. Informatat përkatёse nga ato raporte duhet tё përmblidhen dhe tё jenё nё dispozicion tё Bordit dhe sipas kёrkesёs tek Njёsia e NP-ve.

49


3.9 Takimet e pёrgjithshme vjetore

Takimi i Pёrgjithshёm Vjetor (TPV) ёshtё pjesё e mekanizmit zyrtar tё qeverisjes korporative, nё tё cilёn Drejtorёt demonstrojnё llogaridhënien e tyre tek aksionarёt. Sipas ligjit, nё kёtё takim kёrkohen tё ndёrmirren vendimet pёrkatёse siç janё aprovimi i pasqyrave fi nanciare vjetore tё audituara dhe deklarimi i dividendёs, emёrimi ose ri-emёrimi i drejtorёve dhe konfi rmimi I auditorёve tё jashtёm.

Secili drejtor duhet tё pranojё njё përmbledhje mujore tё performancёs dhe rezultateve fi nanciare dhe op-erative tё Ndёrmarrjes. Njё drejtor ka tё drejtё tё kërkojё çfarëdo informata shtesё qё i nevojiten atij/asaj me qёllim qё tё menaxhojё biznesin nё mёnyrё efi kase, zbatimin e politikave dhe efi kasitetin e kontrollit tё brendshëm. Megjithatë, njё drejtor jo-ekzekutiv nuk ka tё drejtё tё shkojё nё mёnyrё direkte tek secili brenda Ndёrmarrjes: tё gjitha kërkesat informative duhet tё kalojnë pёrmes ZKE-sё.

3.7 Raporti vjetor

Raporti vjetor ёshtё njё raport gjithёpёrfshirёs pёr aktivitetet e Ndёrmarrjes dhe performancёnpёrgjatё vitit paraprak. Ai duhet tё sigurojё Qeverinё dhe grupet e tjera tё interesit me vlerёsime tёekuilibruara dhe tё kuptueshme pёr performancёn e Ndёrmarrjes nё fund tё vitit dhe perspektivate saj nё tё ardhmen.

Raporti Vjetor, të paktën duhet tё pёrfshijё:

• Deklaratёn e vizionit, objektivave dhe strategjitё kyqe • Raportin e Kryesuesit • Raportin e ZKE-sё • Raportin e Bordit, duke pёrfshirё: • Anëtarët e Bordit, duke i vendosur emrat e anëtarëve të Bordit të Drejtorëve dhe Sekretarit të Korporatës që ka shërbyer gjatë vitit, së bashku me datat e emërimit të tyre dhe dorëheqjet nëse ka pas; • Komitetet e Bordit, duke i vendos emrat e anëtarëve dhe kryesuesit të secilit komitet; • Takimet e Bordit, duke i vendos Takimet e Bordit dhe Komitetet e Bordit dhe pjesëmarrjen individuale të drejtorëve; • Pasqyrat e Bordit, ku përfshihen:

- Pasqyrat e pёrgjegjёsive tё drejtorёve;- Mënyra se si punon Bordi;- Zbulimi i shpërblimeve të drejtorëve, duke i vendosur tarifat e drejtorëve, dhe ndonjë bonus të paguar apo të shpërblyer;- Vendimet e Bordit, duke sqaruar llojet e vendimeve të marra nga Bordi dhe të cilat i delegohen menaxhmentit;- Pikëpamjet e grupeve të interesit, duke përshkruar hapat e ndërmarrë nga Bordi për të krijuar kuptimin e pikëpamjeve të grupeve kryesore të interesit për Ndërmarrjen dhe se si janë marrë parasysh këto në planifi kimin e politikave;- Menaxhimi i rrezikut, duke theksuar rreziqet kryesore në biznes dhe politikat e miratuara të menaxhimit të rrezikut për të shmangur ose larguar ato rreziqe;- Deklarata mbi përshtatjen e Qeverisjes Korporative; dhe

• Vlerësimi i performancës, duke theksuar pikëpamjet e Bordit për performancën dhe për të siguruar sqarime se si është bërë vlerësimi i performancës.

50


Nё TPV, një anëtar i Bordit duhet tё propozojё zgjidhje tё veçantё pёr secilën çёshtje tё ndarё substanciale dhe duhet nё veçanti tё propozojё njё zgjidhje lidhur me raportin vjetor dhe llogaritё vjetore.

Kryesuesi duhet tё aranzhojё qё tё gjithё drejtorёt tё jenё pjesёmarrёs, nё veçanti ata tё cilёt kryesojnё Komitetet e Bordit.

3.10 Raporti i Njёsisё sё NP-ve

Politika e pronёsisё qeveritare i njeh plotësisht pёrgjegjёsitё e NP-ve drejt tё gjitha grupeve tё interesit. Andaj pёr kёtё qёllim nё Ligjin pёr NP-tё janё krijuar rregullat e qarta të raportimit. Sё pari, Ndërmarrja duhet tё publikojё informatat pёr performancёn e saj nё faqen zyrtare tё Ndёrmarrjes duke pёrfshirё atё se si i kanё përmbush pёrgjegjёsitё e tyre tek grupet e interesit. Sё dyti, Njёsia e NP-ve gjithashtu i publikon informatat nё faqen e saj zyrtare dhe i bёn raportet vjetore tё cilat pas rishikimit tё Komitetit Ndёr-Ministror të NP-ve, i paraqet para Kuvendit tё Kosovёs. Raporti i Njёsisё sё NP-ve do tё vё theks tё veçantё pёr raportet e NP-ve me grupet e interesit.

4. Procesi i Marrjes së Vendimeve

4.1 Mënyrat e vendosjes

Vendimet në ndërmarrje mund t’i marrin individët ose grupet. Në çdo ndërmarrje ekzistojnë rregulla dhe nor-ma mbi mënyrën e marrjes së vendimeve –individuale ose grupore. Mënyra e sjelljes së vendimeve varet nga lloji i vendimeve, varësisht nga ajo se a keni të bëjmë me vendime strategjike, taktike, operative ose rutinore. Sipas rregullit, vendimet operative dhe rutinore janë individuale, kurse ato strategjike dhe taktike shpesh janë grupore.

Se cila mënyrë do të përdoret në praktikë, varet kryesisht nga këta faktorë:

1. Nga lloji i vendimit i cili merret, 2. Nga dija dhe aftësia e marrësit të vendimit, 3. Nga koha që e ka në dispozicion marrësi i vendimit, 4. Nga lloji i procesit të vendosjes.

Vendimet që janë me rëndësi të madhe për ndërmarrjen, respektivisht nga të cilat varet ardhmëria e ndërmar-rjes, merren përmes vendosjes grupore, kurse ato të rëndësisë më të vogël merren përmes vendosjes individuale.

Në fazën e marrjes së vendimit përfundon procesi i vendosjes në kuptim të ngushtë. Procesi komplet i ven-dosjes përfundon me implementimin e vendimit të realizuar.

4.1 Procesi i vlerësimit dhe kompensimit

Sipas Kodit të Etikës Kompanitë e ujësjellësit kanë përgatitur Manualin e Personelit në bazë të së cilës parashihet edhe vlerësimi i punëtorëve.

Vlerësimi i Bordit të Drejtorëve bëhet nga Njësia Për Monitorimin e Ndërmarrjeve Publike. Kryeshefi Ekze-kutiv dhe Zyrtarët e Lartë vlerësohen nga Bordi i Drejtorëve. Menaxherët e sektorëve vlerësohen nga Krye-shefi Ekzekutiv ndërsa punëtorët tjerë vlerësohen nga Udhëheqësit të sektorit përkatës.Varësisht nga vlerësimi i bërë merret vendim për vazhdimin e kontratës së punës, vazhdimi për kohë të caktuar apo ndërprerja e marrëdhënies së punës.

Mënyra e vlerësimit bazohet në raportet vjetore të performancës, respektivisht realizimit të caqeve operative dhe fi nanciare. Për punëtorët e shërbimeve përkatëse bazë për vlerësim merren edhe raportet ditore, javore dhe mujore të realizimit të detyrave të punës.

51


PËRFUNDIM

Raportimet janë një faktorë shume me rëndësi në vlerësimin e arritjeve të planifi kuara që nga nivelet më të ulëta në ndërmmarje deri tek nivelet më të larta.

Pa një raportim të saktë menaxherët nuk mund të vlerësojnë objektivisht punëtorët por as nuk mund të identi-fi kojnë problemet të cilët mund të ndikojnë në mos arritjen e performancave që nga ato ditore, javore, mujore dhe së fundi ato vjetore.

Raportimet e sakta janë edhe faktor kyç në përgatitjen e vlerësimit të performancave vjetore nga institucionet e veçanta si MF, MZHE, ZRRUK-i, NJPMNP, SHUKOS-i etj.

Marrja e vendimeve nga Menaxhmenti për ndryshime eventuale; si ato të ndërrimeve të vendeve të punës res-pektivisht të personelit, shtimin apo zvogëlimin e numrit të punëtorëve, e veçanërisht vendimet në ndryshimin e organizimit të punës nuk mund të janë të suksesshme nëse ato nuk janë bazuar paraprakisht në një vlerësim të bazuar në raportet paraprake.

Vendimet e marra pa një analizë paraprake janë shpesh vendime intuitive dhe jo rrallë mund të sjellin pasoja të natyrave të ndryshme që së fundi ndikojnë në performancën e kompanisë.

Nuk mund të menaxhohet ajo që nuk kontrollohet dhe kjo mund të arrihet vetëm kur menaxherët që nga niveli më i ulët, i përmbahen përgatitjeve të raporteve jo vetëm ato që kërkohen sipas ligjit por edhe raporte tjera për të kontrolluar zbatimin e vendimeve të menaxhmentit, arritjen e caqeve si dhe evidentimin e dobësive në sektorë të caktuar.

Literatura

• Prof.Dr.Vasilika KUME: Manaxhimi Strategjik, Tiranë 2007. Faqe 38 • Suzana PANARITI: MANAXHIMI I PROJEKTEVE, shtëpia botuese e librit universitar Tiranë, 2004. • Ibrahim KUKA, Justina SHIROKA-PULA, Besnik KRASNIQI. MENAXHMENTI DHE VENDOSJA. Prishtinë. 2006. • Ligji Nr.03/L-087 Për Ndërmarrjet Publike. 2008 • Kodi i Etikës dhe Qeverisjes Korporative Per Ndërmarrjet Publike, 2010 • Raporti vjetor - K.R.U ,,HIDROREGJIONI JUGOR” SH.A - Prizren • http://de.wikipedia.org/wiki/Berichtswesen

52


TEKNOLOGJIA E TRAJTIMIT TË UJËRAVE TË ZEZA NË IMPIANTIN E TRAJTIMIT NË SKËNDERAJ – MODELI MATEMATIKOR

Msc. FARUK HAJRIZI*; Dr. SHEFQET RASHANI**

* Kompania Rajonale e Ujesjellesit Mitrovice, [email protected]**Fakulteti i Gjeoshkencave dhe Teknologjise MitroviceAdresa: Rruga Hamz Jashari 92 Mitrovice, KOSOVË

Abstrakti:Degradimi i mjedisit nga derdhja e ujrave te zeza te pa trajtuara shkaktojne smundje te ndryshme nga bakteriet e krijuara, me qe raste kimikate do të infektojne furnizimin tone me ujë të pijeshem deri në atë pike sa do të bëhet i papërdorshem. Këto ndryshime organ-ike në ujë mund të shkaktojnë harxhimin e oksigjenit në liqene, lumenj dhe përrenj, prandaj ky dekompozimi biologjike e organike mund të rezultojë në ngordhjen e peshkut. Ushqyesit tjere të ujit të krijuar nga mos trajimiti siq janë fosfori, Azoti dhe produketet e ti, mund të shkaktojnë plakjen e parakohshme të liqeneve tona, të quajtur eutrofi kimit, përveç kësaj, ka shumë ndotës që mund të shfaqin efekte toksike për jetën ujore dhe publikut. Smundjet ujore janë eliminuar përmes trajtimin të duhur të ujërave të zeza.

Në këtë punim, duke iu referuar Impiantiti për Trajtimin e Ujërave të Zeza në Skenderaj do të paraqitet teknologji themelore e procesit për pastrimin e ujërave të zeza si dhe është ndërtuar një model matematikor për trajtimin e ujërave të zeza duke përdorur rritjen e Biofi lmit si një mbështetje të mediave mbi shtresa të ndotur të zhvilluar, po ashtu është tentuar të analizohet raporti në mes të heqjes efi kas të ndotjeve dhe karakteristikat shpërndarëse ne fi ltrate e trickle(pikues). Zgjidhjet analitike të procesit janë marre dhe analizuar mundesia e optimalizimit të procesit.

Fjalet kyce: (key words) Impianti, Modeli Matematikor, Optimizim, Proces, Teknologjia, Trajtimi,

53


HYRJE

Fokusimi i vetëdijes për rëndësinë e ruajtjes së mjedisit kohëve të fundit është përqendruar në ujin pasi që uji është substanca më e zakonshme e të gjitha qenieve të gjalla dhe mbulon shumicën e sipërfaqes së Tokës të mbuluar me 70% ujë dhe 30% tokë.

Çdo përdorim i ujit nga sistemet e ndryshme për qëllime të caktuara shkaktojnë ndryshime fi zike, kimike dhe biologjike në përbërjen tij, me ç’rast krijiohen ujërat e zeza që rezulton të jenë me përberje të ndotesirave industriale, shtëpiake, bujqësore apo të shiut.

Ujërave të zeza duhen të trajtohen në atë mënyrë që të minimizohen efektet e saj negative mbi njerëzit, shtazët, shpezët dhe botës ujore.

Trajtimi i ujërave të zeza është proces inxhinierik që mundëson proceset fi zike, biologjike, dhe kimike që zvogëlojnë koncentrimin e ndotësve të gjetura në ujërat e zeza në një nivel të padëmshme apo afër-padëmshme të rrjedhës.Impiantet e trajtimit të ujërave të zeza janë sisteme të mëdha jo-lineare që i nënshtrohen normës së rrjedhës së ujërave të zeza, ngarkesës dhe përbërjes. Megjithatë këto impiantet e trajtimit duhen të operohet në vazhdimësi përmbushjen e rregulloreve të rrepta.

Në Republiken e Kosoves, një mas e madhe e popullates nuk është i kyqur me sistemin e ujërave të zeza, por çështjet e ujërave të zeza zgjidhet individualisht, zakonisht në mënyra që janë të favorshme për mjedisin.Prob-lemi qëndron në shkarkimin e ujërave të zeza nga vendbanimet individuale dhe industrisë, aty ku ka një seri të shkarkimeve të rrjedhave të ujëraave të ndotura kryesisht pa ndonjë trajtim paraprak.Mbrojtja më e mirë e ujërave sipërfaqësorë dhe nëntokësorë mund të arrihet në qoftë se ujërat e zeza pastrohen para shkarkimit.

Punimi ynë vlerëson qasjen e projektimit të impiantit për trajtimin e ujërave të zeza ne Skënderaj cili është në funksion që nga viti 2011 duke përdorur parimet e projektimit do të tentojme që me anën e një modeli matmatikor të optimalizojme parametrat e procesit.Ky dokument paraqet një sistem të pastrimit të ujërave të ndotura nga prodhimin e procesit anaerobe-aerobic, efi kasitetin e procesit dhe pamjen e llum aktivizimit në secilin nga këto procese.

METODOLOGJIA DHE MATERIALET

Qëllimi i ketij sistemi biologjike për trajtimin e ujërave të zeza është për të larguar trupat e ngurtë jo-sen-dimetues dhe ngarkesate e tretura organike nga shkarkimet duke përdorur trajtimin fi zik-kimik dhe atë bi-ologjike. Mikroorganizmat e përdorura janë përgjegjës për degradimin e materies organike dhe stabilizimin e mbeturinave organike. Në lidhje me mënyrën në të cilën ata të shfrytëzojë oksigjen, proceset mund të klas-ifi kohen në aerobic (kërkojnë oksigjen për metabolizmin e tyre), anaerobe (të rritet në mungesë të oksigjenit) dhe fakultativ (mund të riprodhohet ose në mungesë apo prani të oksigjenit, edhe pse duke përdorur proceset e ndryshme metabolike).Shumica e mikroorganizmave të pranishëm në të sistemeve të trajtimit të ujërave të zeza perdorin përmbajtjen organik të ujërave të zeza si një burim të energjisë për rritje, dhe në këtë mënyrë janë të klasifi kuar si heterotrophes nga një pikë ushqyese të parë. Impianti për trajtimin e Ujërave të zeza në Skenderaj është projektuat dhe ndërtuar si impiant biologjike per tratjtimi e ujërave të zeza me kapacitet rr-jedhes prej 245m3/h.

54


Trajtimi primar

Seperimi është një tjetër mekanizëm i rëndësishëm fi zik në menaxhimin e llumit fekal. Blloqe rrjetash (rrje-tezimi) në derdhje e një llumi fekal ne impiantin e trajtimit ne Skenderaj janë të domosdoshme për të hequr mbeturinat komunale dhe objekteve të mëdha të ngurta nga llumi fekal, duke parandaluar bllokimet dhe dësh-timet e pompave si dhe rritjen e vlerës së produkteve të fundit të trajtimit. Blloqe rrjetash të instaluar në një pozicion vertikal ose prirur do të ketë vrim shpuese prej 5 mm kundër hyrjes së rrjedhjes së materieve të trashë e të ngurtë. Distanca në mes të hekurave të përcaktohet ashtu që materiet e ngurta e të lëngshme dhe të vogla mund të rrjedhin perms, ndërsa materiet e ngurta të trasha janë të bllokuara. Shpejtësia e rrjedhes ne llumin fekal nëpër rrjeta kane ndikim ne performancën e blloqeve. Një shpejtësi e ulët e lejon një rritje të largimit të ngurtesirave, por përfshin një depozitimin te trupave te ngurte më të madh në kanalit që çon deri në të, e cila duhet të shmanget. Prandaj, shpejtësia e rrjedhjes duhet të arrijnë, në minimum, vetë-pastrim shpejtesise (më e madhe se 0.3 m / s për ujërave të zeza).Rrjedha gjithashtu nuk duhet të kalojë 1 m/s, për të shmangur mbeturinat e trashë duke u tërhequr nëpër blloqe për shkak të fuqisë së rrjedhjes. Blloqet krijojën një humbje që varet nga sasia dhe lloji i mbetjeve të ngurta të pashpërndara.

Sendimetimi primar (IMHOFF- Rezervarët) KSendimetimi prima ne impiantin per trajtimin e ujrave të zeza në Skënderaj behet permes rezevarit Imhoff.Ky është një sistem kompakt dhe efi kas për paratrajtimin e ujërave të zeza komunale. Rezervari Imhoff është një kolon e fuqishme dhe efektive që shkakton një reduktime materieve te ngurta pezulluar prej 50 në 70% ndersa ky rezeravare ne impiantin tone ne Skenderaj benë reduktimin e materieve te ndurta deri ne 78% , uljen COD dhe BOD5 prej 25 deri 50%, në Skenderaj zvvoglohen deri ne 33% dhe të çon në stabilizimin poten-cialisht të mirë llum në varësi të projektimi. Ndarja e zgjedhur ka një formë rrethore ose drejtkëndëshe me V-formë mure dhe një vend i caktuar në pjesën e poshtme, duke lejuar trupat e ngurtë që të vendosen në pjesën e tretjes, duke parandaluar rritjen e gazit e ndotur për procesin e trajtimit. Gazi i prodhuar në dhomën e tretjes rritet në vrimat e gazit në buzë të reaktorit.Ai transporton grimcat llumit në sipërfaqe të ujit, duke krijuar një shtresë llum. Llum akumulohet në dhomën e tretjes së llum, që është kompakt dhe pjesërisht i stabilizuar përmes tretje anaerobe. Fraksion lëngshme mbetet vetëm disa orë në tank, ndërsa mbeturinat e ngurta mbeten për disa vjet në dhomën e tretjes. Nuk është më shumë efi qient për prodhimin biogas se në gropa septike, por për fat të keq ngarkesës organike në ujërat e zeza komunale zakonisht nuk është mjaft e lartë për mbledhjen ekonomike dhe përdorimin e biogazit. Paratrajtimi i ujërave të zeza nga rezervuari Imhoff kërkon një trajtim dytësor (p.sh. fushë kulloj, thith gropa, rrjedhës horizontale, vertikale apo të fl ukseve ligatinat pa-sipërfaqe të ndërtuara).Gjithashtu llum fekale duhet të jetë i saktë predispozuar dhe të trajtohen më tutje (p.sh. kom-postimin në shkallë të vogël apo të madhe, zgjidhjen - pellgje trashje apo tharje shtretër).Nëse llum është kompostohen ose direkt ose pas tharjes, ajo mund të përdoret si pleh për të përmirësuar cilësinë e tokës (shih gjithashtu përdorimin e përzierje plehrash ose plehrave nga llum).

Trajtimi sekondareQëllimi i të gjitha sistemeve biologjike të trajtimit të ujërave të zeza është për të hequr trupat e ngurtë jo-sen-dimetues dhe ngarkesate e tretura organike nga shkarkimet duke përdorur suspendimet biologjike.Trajtimet biologjike në përgjithësi janë pjesë e sistemeve të trajtimit të sekondar.Mikroorganizmave e përdorura janë përgjegjës për degradimin e materies organike dhe stabilizimin e mbeturinave organike.Në lidhje me mënyrën në të cilën ata të shfrytëzojë oksigjen, ato mund të klasifi kohen në aerobic (kërkojnë oksigjen për metabo-lizmin e tyre), anaerobe (të rritet në mungesë të oksigjenit) dhe fakultativ (mund të riprodhohet ose në mung-esë apo prani të oksigjenit, edhe pse duke përdorur proceset e ndryshme metabolike).Shumica e mikroorga-nizmave të pranishëm në të sistemeve të trajtimit të ujërave të zeza perdorin përmbajtjen organik të ujërave të zeza si një burim të energjisë për rritje, dhe në këtë mënyrë janë të klasifi kuar si heterotrophes nga një pikë ushqyese të parë.Suspenzioni aktive në një trajtim biologjik të ujërave të zeza është e përzier, komplekse dhe të ndërlidhura.

55


Trajtimi me fi ltra kullues

Filtra kullues janë njësi aerobike konvencionale biologjike të trajtimit të ujërave të zeza, të tilla si sistemet aktive llumit ose kontaktore te radhes biologjike.Avantazhi i të gjitha këtyre sistemeve është se ata janë kom-pakt (dmth të zbatueshme në mjediset me popullsi të dendur urbane) dhe se ata në mënyrë efi kase reduktojnë materien organike.

Filtra kullues janë një trajtim sekondar pas një procesi të trajtimit primar të ujërave të zeza siq ndodhe edhe ne impiantin tonë të trajtimit të ujërave të zeza në Skenderaj. Procesi i trajtimit të ujërave të zeza me fi lter kul-lues ose biofi ltra ka aftësinë për të kryer funksionet e mëposhtme; (1) Konvertimin e amoniak në nitratet dhe pastaj ndaj nitrateve dhe në fund të gazit të azotit, (2) largon BOD, (3) shton oksigjenin, (4) largon dioksidin e karbonit, (5) largon azotin e tepërt dhe gazërave tjera inerte, (6) largon turbullirat dhe ben kthjelljen e ujitdhe (7) largimine ndotësve të ndryshëm organik.

Filtri kullues përbëhet nga një rezervuar cilindrik dhe është i mbushur me një material të veçantë me sipërfaqe latrë specifi ke, siq janë gurë, zhavor, shishet e copëtuar të PVC, ose media(meseve) të veçanta të paraformuara në fi ltëra plastik.Një sipërfaqe e lartë specifi ke ofron një zonë të madhe për formimin biofi lm.Organizmat që rriten në biofi lm si shtres e hollë mbi sipërfaqen e medias oksidojne ngarkesen organike në ujërate të zeza me dioksid karboni dhe ujë, duke gjeneruar biomasën e re. Kjo ndodh kryesisht në pjesën e jashtme të shtresës së hollimit, që është përgjithësisht është me trashësi prej 0,1-0,2 mm.

Ujërat e zeza të paratrajtuar janë ‘rrjedhur’ mbi fi ltër, me përdorimin e një spërkatës rradhës. Në këtë mënyrë, media e fi ltërit shkon nëpër cikle duke u dozuar dhe të ekspozuar ndaj ajrit.Megjithatë, oksigjeni është varfëruar në shtresat e brendeshme të biomasës dhe mund të jetë anoxike ose anaerobik.

Sendimetimi fi nal

Pas trajtimit sekondar (biologjike), rrjedha kalon ne rezervuarin fi nal sendimentues të zgjidhjes përfundimtare ku shumica e materive të ngurta biologjike janë depozituar si llum (llum mesme) ndërsa rrjedha e kthjellet dhe e pastert kalon në tubin për derdhje për shkarkim në një lumin Drenica.Llumi i mesëm nga trajtimi biologjik gjithashtu kërkon trajtim të veçantë dhe mund të kombinohet me llum primar për këtë qëllim.

REZULTATET

Impianti i trajtimit të ujërave të zeza ne Skenderaj ka fi lluar me punë në vitin 2011, aktulisht ujërat e zeza kalojn nëpërmjet nje seri proceseve të trajtimit në të cilat lëndet e ngurta hiqen në njësi të caktuara te procesit siq edhe e kemi përshkruar në tekstin e lartëshenuar. Një model matematikor të trajtimit të ketij procesi do e bejm për fi ltrat kullues dhe do e krahasojme efi qiencen e procesit ekzistues një shkallor me një proces dy shkallor ( dy pale fi ltra kulles).

Filtrat kullues janë klasifi kuar nga ngarkesat hidraulike dhe organike. Për më tepër, performanca e pritur dhe ndërtimi i fi ltër kullues përcaktohet nga klasifi kimi i fi lterave. Klasifi kimet e fi ltrave përfshijnë një normë standarde, norma e ndërmjetme, shkallën e lartë, norma super të lartë (media plastike).

Analiza e prezentuar është e kufi zuar për proceset primare dhe sekondare të trajtimit, fi ltrate kullues janë me rrjedhe riqarkulluese me një sipërfaqe totale 250 m2 , vellim prej 1072 m3 dhe diameter prej 18.00 m, lartesia mediave të mbushura 4.30m dhe thellsia e fi ltrave është 5.5 m.

Në tabelen e mëposhtme do të shihni krahasimin e ngarkesave të veçanta pa reduktimit të vellimit të fi ltërave për 1500 m3 ose 18.000m2.

56


Vellimi i mediave

Vellimi i Lëndës së parë

Ngarkesa Organike

Ngarkesa specifike

1072 m3 1111 m3/ditë 480x0.6= 321 kg BOD/ditë 2.4 g/m2/ditë 922 m3 1111m3/ditë 480x0.6= 321 kg BOD/ditë 2.9 g/m2/ditë

Për të vlerësuar efi kasitetin e procesit të fi ltrave kullues ështe e nevojshme që të ndahet pastrimi që është bërë gjatë sendimetimit primar nga se po e analizojm procesin e mesëm. Për të vlerësuar efi kasitetin e procesit të largimit të BOD kemi analizuar 10 ditë analizat e bërë ne impiant duke krahasuar me të dhënat e fi tuar me model dhe një model që sitemi të paiset edhe me një fi lter kullues.Gjatë procesit përdorim riqarkullimi për rritjen e efi kasitetit të trajtimit, ngarkesa BOD është 288 g / m3/ ditë për një fazë të fi ltrave kullues.

Modelet empirike për vlerësimin e efi kasitetit të largimit BOD për fi ltrat kullues është bërë duke perdorur formula të ndryshme imperike. Për proceset një shkallor ky model duket si me poshtë:

Largimi i lartë BOD në trajtimin primar i atribuohet natyrës së mbetjeve cila përmbante një përqendrim të lartë të grimcave të mbetura pezull. Si shihet edhe nga fi gura 1. efi kasiteti i largimit të BOD me këtë sistem të trajtimit të fi ltrave arrin vleren prej 60 dhe 80% në vatësi nga ngarkesa fi llestare.

57


Mos arritja e largimit të BOD në përqindje me të lartë me anë me anën e një shkalle të fi ltrave, prandaj në ketë punim po e analizojmë mundesin që sistemi të paijiset edhe me një tjetër fi lter holluese dhe me kete kemi hartuar nje model. Proceset dy shkallor përdorin modelin si ne vijim:

Modeli i hartuar ve në pah një efi kasitet të lartë të largimit të BOD me këtë sistem të trajtimit të fi ltrave do të arriheshin vlera shumë të knaqëshme të largimit prej 87% dhe 90% në varësi nga ngarkesa fi llestare, kjo e arritur është e ilustruar në fi guren vijues.

KONKLUZIONE

Krahasimi i vlerave të matura dhe të llogaritura BOD rrjedha e paraqitur më lartë ofron një siguri të arsyeshme që mjetet të tilla si modeli empirik për vlerësimin e efi kasitetit të largimit BOD për fi ltrat kullues mund të për-doret për të parashikuar performancën e një impianti për përpunimin nën kushte esencialisht të ndryshme nga ato të dizajnit dmth nëse impianti do të paiset edhe me një fi lter kullues efi kasiteti i largimit të papastertive do të arrinte vlera shumë të knaqshme.

Parashikimet e modelit mbi këtë gamë të gjerë të krahasohet në mënyrë të favorshme për të vlerat e matura. Ajo kështu duket e arsyeshme për të vlerësuar efi kasitetin e një impianti për përpunimin nën një gamë të gjerë të kushteve të ngarkimit duke përdorur ekuacionet për largimin efi kas të BOD nga impiantet për trajtimin e ujërave të zeza të ngjajshëm me impiantin në Skënderaj. Një arsye mund të konkludojmë se është e mundur, në hartimin fi llestar, të marrin në konsideratë mundësinë që centrali do të kalojë një vlerë të përcaktuar të rrjedhës së BOD bazuar mbi shpërndarjet e vlerësuara ose të matura të frekuencave për BOD dhe rrjedhën. Kjo duhet të jetë një mjet i vlefshëm në projektimin për të përmbushur standardet të cilat specifi kojnë përqendrimin mesatar të rrjedhës.

58


Referencat

Eckenfelder, W.W. Jr. (1963) “Trickling Filter Design and Performance” Transactions of the American Society of Civil Engineers, 128.

Jank, B.E. and Drynan, W.R. (1973) “Substrate Removal Mechanism of Trickling Filters” Journal of theEnvironmental Engineering Division, American Society of Civil Engineers, 99:EE3, 187.

Metcalf and Eddy, Inc. (1991) Wastewater Engineering: Treatment, Disposal, Reuse, 3rd Ed., McGraw-Hill, New York.

Rankin, R.S. (1955) “Evaluation of the Performance of Biological Beds” Transactions American Society of Civil Engineers, 120, 823.

Daigger G. T., Boltz J. P. 2011 Trickling fi lter and trickling fi lter-suspended growth process design and operation: A state-of-the-art review. Water Environment Research, 83 (5), 388-404

59


TË PRESIM DEFEKTIN TË SHFAQET DHE PASTAJ TA RREGULLOJMË, APO TA MIRËMBAJMË PËR TA EVITUAR SHFAQJEN E TIJ?!

Enkelejda Gjinali*, Olsi Graceni**

*Prof. Dr., Universiteti Politeknik i Tiranës, Fakulteti i Inxhinierisë së Ndërtimit, ([email protected])

**Bsc, Drejtor, Impianti i Trajtimit të Ujërave të Ndotura, Durrës ([email protected])

Abstrakti:Gjatë viteve të fundit, nevoja për mirëmbajtje dhe mjetet mbështetëse për te ndihmuar atë kanë ndryshuar shume. Ndryshimet kane ardhur për shkak të shumëllojshmërisë dhe rritjes në numër të aseteve, te cilat duhet të mirëmbahen. Gjithashtu, projektet komplekse, teknikat dhe teknologjitë e reja, evoluimi mbi pikëpamjen e organizimit te mirëmbajtjes, kanë kontribuar për këto ndryshime. Mirëmbajtja duhet te ndikoje edhe mbi ndryshimin e mentalitetit te konsumatoreve mbi sigurinë dhe mjedisin qe ato garantojnë. Mirëmbajtja ka ndikim pozitiv për funksionimin normal të objektit apo pjesëve përbërëse te tij, dhe pse kjo realizohet me ane shpenzimeve te planifi kuara.

Qëllimi i këtij artikulli të shkurtër është që të jap një shembull për here te pare ne vendin tone, njëherësh dhe një mjet për të ud-hëhequr miratimin dhe zbatimin e një metode me sistem kartelash të menaxhimit të mirëmbajtjes. Kjo metode i përshtatet shoqërive UK qe kane burime njerëzore, teknike dhe fi nanciare për të mbështetur atë. Përmes këtij artikulli, do të shtjellohen elementet për-bërës te sistemit me kartela dhe se si ato do të përshtaten ne te ardhmen më mirë me nevojave qe ka impianti i trajtimit te ujit te ndotur Durrës. Impianti i Durrësit ka trajtim shume te avancuar dhe kompleks. Baza e tij është trajtim biologjik me teknologji me llum aktiv. Gjithashtu impianti merr përsipër reduktimin e azotit dhe fosforit, nëpërmjet tretësve anaerobike përftohet bogaz, i cili përdoret si lëndë e parë për prodhimin e energjisë elektrike duke mbuluar 30% te nevojave qe ky impiant ka për energji, ndihmon ne rritjen e numrit te habitateve të faunës dhe fl orës me gati 40% më shumë, etj.

Gjithashtu, ky artikull ndihmon çdo operator te shoqërive UK për të lehtësuar të kuptuarit e mirëmbajtjes së objekteve, pajisjeve si një disiplinë qe duhet te jete e detyrueshme për te gjithë sistemet si ato te furnizimit me ujë dhe për kanalizimet ujerave te ndotur. Ndonëse format e ndryshme të menaxhimit të mirëmbajtjes janë shtjelluar e përparuar ne vite, nënvizohet se këto sisteme me kartela janë te thjeshte dhe njëherësh bazike nëse te dhënat transferohen ne programe te kompjuterizuara. Eksperienca ka treguar se mirëm-bajtja për parandalimin e defekteve mund te zgjasë jetëgjatësinë e pajisjeve edhe deri ne 25% qe do te thotë me pak shpenzime për zëvendësime kapitale, rritje performance dhe marrëdhënie me e mire me publikun si dhe padyshim një funksionim më efecient dhe produktiv te impiantit.

Sistemi i menaxhimit të mirëmbajtjes së pajisjeve me kartela është lehtësisht i mundur për tu kompjuterizuar në të ardhmen, sipas disa paketave software që përmbajnë një bazë të dhënash kompjuterike te informacionit në lidhje me operacionet e mirëmbajtjes. Kjo mirëmbajtje përdoret për të automatizuar dokumentacionin e të gjitha aktiviteteve që janë objektet i mirëmbajtjes, duke përf-shirë edhe planifi kimin për pajisje, menaxhimin e inventarit te pajisjeve: veglave, grasove, vajrave, etj qe duhet te jene ne magazine, procedurat korrigjuese dhe parandaluese të mirëmbajtjes, pjesët e këmbimit, kontratat e shërbimit, përfshirë dhe njësinë qe te kujton për veprimin, operacionin si dhe sinjalizimin me alarm në raste me të veçanta. Të dhënat e mbledhura nga sistemi kompjuterik mund të analizohen dhe përdoren për sigurimin e cilësisë, kontrollin e rendit të punës, dhe buxhetimin e veglave te punës dhe pajisjeve. Vlen të nënvizohet se vendimi për të zbatuar një mirëmbajtje te kompjuterizuar varet vetëm nga motivimi i personelit, procedurat e punës, teknologjia e informacionit (IT), infrastruktura dhe buxheti në dispozicion te kryerjes dhe mirëmbajtjes se tij.

Fjalët kyçe:Mirëmbajte: parandaluese, e parashikuar, me kartela, e kompjuterizuar

60


PSE DUHET ZBATUAR NJË PLAN PËR MIRËMBAJTJEN E PARANDALIMIT TE DEFEKTEVE?

Nga analiza e sistemeve te mirëmbajtjes për shërbimin e pajisjeve rezulton se ne sektorin ujësjellës kanalizime ne Shqipëri pothuaj nuk ka asnjë të tillë. Prandaj çështjet e mëposhtme shtjellohen kryesisht për të nënvizuar rëndësinë e kësaj mirëmbajtje e cila ndikon drejtpërsëdrejti në parandalimin e defekteve. Gjithashtu, analizo-hen me detaje teknika e proceseve që aktualisht kryhen me qëllim zbatimin e kësaj mirëmbajtje tek Impianti i Trajtimit të Ujit te Ndotur në Durrës, i cili ka kapacitet të larte trajtimi për ujerat e ndotur të kanalizimeve urbane me volum rreth 30.000 m³/ditë, prurje mesatare 350 l/sek dhe prurje maksimale rreth 700 l/sek.

Bazuar ne eksperiencës e grumbulluar botërore deri tani ekzistojnë disa lloje mirëmbajtjesh duke fi lluar nga ajo ne Defekt (Break Down Maintenance) deri tek Mirëmbajtja Produktive e Përgjithshme (Total Productive Maintenance) që është njëherësh dhe shkalla më e lartë e mirëmbajtjes. Kështu, mirëmbajtja parandaluese është ajo mirëmbajtje për të cilën Shoqëria UK Durrës ka marre përsipër te hartojë, zhvillojë dhe se shpejti zbatoje për tek Impianti i trajtimit të ujit të ndotur në Durrës. Suksesi i kësaj mirëmbajtje do të garantohet jo vetëm nga një plan i mire dhe buxhet i sigurt, por edhe nga aftësia profesionale e punonjësve si dhe kualifi ki-meve të tyre. Nëse impianti i Durrësit apo dhe çdo impiant tjetër, nuk mirëmbahet atëherë ai rrezikon ndalim-in e punës se pajisjeve dhe te makinerive për shkak te defekteve, duke sjelle e përcjellë zinxhir dëmtime qe ndonjëherë mund te jene dhe fatale për veprimtarinë e te gjithë Impiantit.

Mirëmbajtja bazohet tek parimi: “Te presim defektin te shfaqet dhe pastaj ta rregullojmë, apo ta mirëmba-jmë për te evituar shfaqjen e defekteve?! pasi mosmirëmbajtja nxit disa problematika si ndalese te pajisjeve, makinerive, shpesh ne momente edhe jo te përshtatshme, nxit një defekt te rende dhe te papritur qe mund të ndikoje funksionimin e elementeve te tjerë ne një sistemi zinxhir.

Prandaj kur këto mirëmbajtje dhe riparime nuk janë te programuara, ato shkaktojnë humbje teknike te sho-qëruara dhe me humbje fi nanciare, një funksionim jo korrekt te pjesëve përbërëse te impiantit dhe bllokim me ore te zgjatura te personelit teknik. Mirëmbajtja për parandalimin e defekteve ka minimumi dy forma:

IMPIANTI I TRAJTIMIT TE UJERAVE TE NDOTUR NE DURRËS DHE CIKLI I MENAXHIMIT TE MIRËMBAJTJES

Çdo impiant gjatë gjithë jetës se tij përfshihet nga një cikël i plote i menaxhimit te mirëmbajtjeje, i cili fi llon me planifi kimin, me tej vijon me realizimin, ruan historikun dhe jep te gjithë mundësitë analitike për analiza tekniko-fi nanciare. Aktualisht ne impiantin e Durrësit po hartohet një plani i mirëfi llte mirëmbajtje për paran-

Statike, ku veprimet janë te fi ksuara paraprakisht për objektin ku do te ndërhyhet duke u bazuar tek një interval kohe i operimit afërsisht te njohur me pare,

Dinamike, ku intervalet e ndërhyrjes janë te bazuara tek historiku i defekteve te makinerisë. Marrim si shembull këtu llogaritjen mesatare midis dy defekteve duke përcaktuar edhe arsyet për ta parandaluar atë ne te ardhmen.

Mirëmbajtja për parandalimin e defekteve, jep siguri dhe lejon ndalimin e makinerisë përpara se te dëmto-het, rrit jetëgjatësinë dhe ul kostot e mirëmbajtjes duke rritur intervalet midis revizioneve, reduktohet koha e gjendjes jo ne pune e makinerive dhe pajisjeve, rritet efi cienca e punës se Impiantit duke evituar mosfunk-sionimin e një procesi defekti i te cilit mund te përhapet zinxhir, etj.

61


Tabela 1Treguesit e Cilësisë Se Ujit tek Impianti i trajtimit te ujit te ndotur Durrës, 2014

BOD 300 11 25

MES 400 15 35

COD 600 33 125

NT 60 15 15

PT 25 4 2

Paramentat Në mg/l

Në dalje mg/l

Standardihyrje

Impianti i trajtimit te ujerave te ndotur ne Durrës është projektuar dhe zbatuar me një teknologji bashkëkohore dhe shume dinamike e komplekse. Ai ka një numër te madh pajisjesh te cilat kërkojnë ne mënyrë te vazh-dueshme një monitorim te përshtatshëm, profesional dhe shume serioz. Numri total i pajisjeve ne impiant është 511, ndërsa manualet dhe librat qe shoqërojnë këto pajisje janë me shume se 150. Asnjë nga këto man-uale nuk fl et shqip dhe shqipërimi i tyre është një tjetër sfi de qe përballet stafi i vete impiantit.Njësite operacionale qe do i nënshtrohen një plani rigoroz mirëmbajtjeje për gjithë elementet eletro-mekanike dhe teknologjik qe realizojnë proceset fi zike, kimike dhe biologjike ne këtë impiant janë treguar me detaje tek fi gura 1 “Skema e trajtimit te ujit dhe llumit, impianti i trajtimit te ujit te ndotur Durrës”. Kështu siç duket edhe nga skema Impianti përbehet nga:

• Njësia e Hyrjes,• Para-trajtimi,• Trajtimi sekondar me llum aktiv (Baseni i ajrimit, Njësia e kompresorit te ajrit, Dekantuesi sekondar, Riqarkullimi i llumit),• Struktura për udhëzimin e kalimit te ujit tek shtretërit me fi ltër dhe bimësi, rezervuari për ujitjen dhe shërbimi me ujë,• Shtretërit me fi ltër dhe bimësi,• Trashësuesi i llumit,• Tretësit anaerobik,• Gjeneratorit dhe sistemi I ngrohjes,• Shtretërit e tharjes se llumit,• Linja e prodhimit te biogazit dhe sistemi i mbrojtjes kundër zjarrit,• Sistemi i drenimit te ujerave te shiut,• Njësia e klorit te hekurit për reduktimin e P,• Sistemi elektrik dhe ndriçimi i jashtëm i impiantit,• Sistemi SCADA,• Laboratori i analizave te cilësisë se ujit dhe llumit,• Rrugëzat ndihmese për lëvizjen e mjeteve te mirëmbajtjes dhe stafi t,• Kopshtari, Godinat administrative, etj.

dalimin e defekteve dhe rritjen e efi ciencës se punes tij. Eksperienca ka treguar se mirëmbajtja për paran-dalimin e defekteve mund te zgjasë jetëgjatësinë e pajisjeve edhe deri ne 25% qe do te thotë me pak shpenzime për zëvendësime kapitale, rritje performance dhe marrëdhënie me e mire me publikun si dhe padyshim një funksionim me efecient dhe produktiv te impiantit siç tregohet edhe tek Tabela 1.

62


FIG

UR

A1,

SKE

MA

ET

RA

JTIM

ITT

EU

JIT

DH

EL

LU

MIT

,IM

PIA

NT

I IT

RA

JTIM

ITT

EU

JIT

TE

ND

OT

UR

DU

RR

ËS

(Te

dhënatja

në

për

2015)

Ngar

kesa

Hid

rauli

ke

m3/d

q2

4(l

/s)

Pru

rja

e P

iku

t

(l/s

)T

emp

erat

ura

e P

roje

kti

mit

16

°C

Pru

rja

ne

Ko

hë

te

That

ë2

0.1

60

23

34

67

Sip

ërfa

qja

e P

ellg

jev

e A

rtif

icia

le1

36

.52

5m

2

13

,65

ha

Ko

ha

e Q

ënd

rim

it t

e U

jit

ne

Pel

lgje

6,7

7d

itë

Lin

ja e

Tra

jtim

it te

Ujit

:(R

edu

kti

mi

i P

vle

rëso

het

baz

uar

tek

do

zim

i i

FeC

l3)

T

reg

ues

iN

gar

kes

a B

iolo

gji

ke

kg/d

mg/

l

BO

D6

.048

300

CO

D1

2.0

96

600

TN

1209

,66

0

P5

04

25

SS

8.0

64

400

Coli

form

…

Lin

ja e

Tra

jtim

it te

Llu

mit:

Tre

gu

esi

Efi

cien

ca e

Tra

jtim

it t

e U

jit

% o

f Loa

dm

g/l

BO

D9

5,7

%1

3

CO

D8

8,3

%7

0

TN

65,0

%2

1

P6

8,0

%8

SS

92,5

%3

0

Coli

form

(CF

U/1

00

ml)

6.0

00

.00

0

Riq

ark

ull

imi

I L

lum

it

Llu

mi

qe

vje

n

nga

Dek

antu

esi

Sek

ondar

(A)

Tra

shës

ues

iS

iste

mi

I

Ngro

hje

s se

Llu

mit

Pel

lgje

t m

e F

iltë

r

dhe

Bim

ësi

Tra

jtues

it

An

aero

bik

Dre

naz

him

Uji

t p

er

tek

Bas

eni

i aj

rim

it

Një

sia

e S

hp

ërnd

arje

s se

Pru

rjes

4 ba

sene

Kap

acit

eti:

2.4

00

m3

Hyrj

a U

jit

te N

do

tur

Gri

la

Mek

anik

e

ST

PG

rila

Fin

e

Auto

mati

ke

Rër

ë

mb

led

hës

i

Mat

ja e

Pru

rjes

Bas

en A

rim

iD

ekantu

esi

Sek

ondar

Dal

ja e

Llu

mit

per

tek

Lin

ja e

Tra

jtim

t te

Llu

mit

(A)

Riq

ark

ull

imi

IL

lum

it

Llu

mit

63


SISTEMI I MIRËMBAJTJES PARANDALUESE ME KARTELA

Nga moria e shembujve dhe modele te mirëmbajtjes për parandalimin e defekteve, për Impiantin e Ujerave te ndotur ne Durrës u përzgjodh sistemi i mirëmbajtjes dhe shërbimeve me kartela se cilit duhet ti nënshtrohet çdo pajisje. Sistemi i mirëmbajtjes me kartela përbehet nga Kartela Kryesore, Kartela për kryerjen e proce-durës për aktivitetin e cituar tek kartela kryesore si dhe Kartela e historikut te riparimeve dhe shërbimeve për çdo pajisje.

Figura 2Sistemi me kartela, i organizuar me dosje sipas tipit te kartelës

Kartela Kryesore, përmban aktivitetin apo shërbimin specifi k qe duhet ti kryejmë pajisjes, frekuencën e realizimit te tij (ditore, javore, mujore apo edhe vjetore), si edhe kalendarin vjetor te kryerjes se tij.

Kartela e Procedurës, përbehet nga udhëzime ne lidhje me sigurinë ne pune dhe kualifi kimin qe duhet te këtë stafi i ngarkuar për te kryer aktivitetin e caktuar tek kartela kryesore. Me ane te këtij informacioni nënkuptohen Udhëzimet dhe masat e sigurisë me te rëndësishme qe duhet te merren ne konsiderate gjate kryerjes se aktivitetit te mirëmbajtjes parandaluese. Gjithashtu tek kartela e procedurës një vend te rëndësishëm zënë edhe hapat e kryerjes se procedurës se shërbimit. Ne fund te kësaj kartele specifi kohen materialet qe duhet te dalin nga magazina si dhe sasia e tyre.

Kartela e Historikut, te defekteve dhe shërbimit te pajisjes përbehet nga përshkrimi i tipit te shërbimit, komente te ndryshme mbi avarinë ose defektin e ndodhur , llojin e materialit te përdorur si dhe koston për rivënien ne pune te pajisjes se dëmtuar ose mirëmbajtur. Shume e rëndësishme ne këtë kartele është data e riparimeve apo e mirëmbajtjes, e cila te lejon te gjykosh për cilësinë e punës se pajisjes sidomos kur asaj i janë kryer te gjitha shërbimet e rekomanduara dhe duhet te merret vendimi per ta zëvendësuar.

64


Ky artikull është e lidhur ngushte si dhe pasqyron politikat e Shoqërisë UK Durrës, për te pasur efi ciencë mak-simale si ne aspektet teknike ashtu dhe ato fi nanciar. Planifi kimi fi nanciar duhet jete pjese integrale e sistemit te mirëmbajtjes, ndryshe “planifi kojmë” defekte edhe kur ke një plan te mire mirëmbajtje. Prandaj, drejtuesi i mire është ai qe gjen ekuilibrin e drejte midis kostos dhe përfi timeve qe shëndetshëm i vlerësojmë te rrjedhin nga politikat dhe strategjitë qe ndiqen nga menaxhimi i përgjithshëm te shoqërisë UK Durrës.

Referencat

• Operation and Maintenance Manual of Durres Wastewater Treatment Plant (Manuali i Operimit dhe i Mirëmbajtjes i Impiantit te Trajtimit te Ujit te Ndotur ne Durres), elaborated by Giovani Putignano&Gigli S.r.I., Adriatica SHp.k. 2011; • “Plan Preventive Maintenace Manual” of Thames Water Utility UK, 1990; • Lorenzo Fedele, Luciano Furlanetto, Daniele Saccardi, “Progettare e gestire la manutenzione”, (Te Projektosh dhe te Zbatosh Mirëmbajtjen); `• Riccardo Manzini, Alberto Regattieri, Leonardo, Esculapio “Manutenzione dei sistemi di produzione (Mirëmbajtja e Sistemeve te Prodhimit), Bologna 2006; • Luciano Furlanetto, Ed.Franco Angeli, “Manuale di manutenzione degli impianti industriali e servizi” (Manuali i Mirëmbajtjes se Impianteve Industriale), Milano 1998.

Secili nga këto tre grupime do te vendoset ne dosje ne 3 sirtarë te veçante te një dollapi i cili do te jete dhe kabineti i dosjeve te mirëmbajtjes. Kartela kryesore, do te ndahet ne aktivitete bazuar ne 52 jave e barabarte kjo me veprimtarinë e mirëmbajtjes parandaluese qe duhet te ndodhe për 1 vit, ndërsa 2 kartelat e tjera ajo e Procedurës dhe ajo e Historisë do te kenë dosje te mjaftueshme për te skeduar si udhëzimin për procedurë ashtu dhe historikun për çdo pajisje.

Kalendari i shërbimeve qe duhet te kryhet mirëmbajtja e pajisjeve është e ndare ne 52 javët e vitit ndërsa verti-kalisht aktivitetet për çdo pajisje te Impiantit. Ky kalendar do te shërbejë jo vetëm si një programim orientues dhe udhëzues te planit te punës por do te jete dhe baza e pare e mirë detajuar për një modernizim te sistemit sipas një programi te kompjuterizuar duke bere këtë proces edhe me te thjeshte e efi kas.

Sigurisht qe asnjë plan, qofte ky dhe me i mire, nuk mund te quhet i plote nëse nuk lidhet me planifi kimin dhe realizimin e buxhetit. Vetëm kështu mbyllet cikli i plote i menaxhimit duke garantuar realizmin me sukses te tij. Mirëmbajtja është një proces kompleks i veprimeve teknike dhe fi nanciare, dhe një nga këto është edhe kontrolli ekonomik i rezultateve. Me sipër u përmend veç Mirëmbajtjes Preventive dhe ajo ne rast Defektesh. Ndërsa tek e para behet fjale për një ndërhyrje te parakohshme, e dyta apelon për një ndërhyrje urgjente, e cila realizohet me sukses kur shoqëria ka parashikuar blerjen me pare te pjesëve te këmbimit. Kjo sepse çdo ndë-rhyrje lidhet ngushte me vlerën fi llestare te prokurimit qe duhet te përfshihet ne buxhetin e vitit ne vazhdim.

KONKLUZIONE TE PËRGJITHSHME

Zbatimi i mirëmbajtjes Preventive me sistem kartelash do te ndihmoje stafi n dhe menaxhimin efecient te im-piantit te trajtimit te ujit te ndotur urban si dhe garantojë:

• Organizim te drejte te punës dhe delegimin e qartë te detyrave,• Ndihmon ne arritjen e standardeve ne pune si te stafi t ashtu edhe te impiantit,• Mundëson akordimin e stimujve ose te kundërtën për stafi n,• Hallke suksesi, para – buxhetimi dhe realizimi i fi nancimit, • Transferim i bazës se te dhënave te sistemit me karte tek një program i kompjuterizuar,• Kultivon kulturën dhe etiken ne pune, për një mirëmbajtje te planifi kuar, te qëndrueshme, me një staf te trajnuar dhe te kualifi kuar, qe mbron shëndetin e njeriut, ujin dhe mjedisin.

65


NDERTIMI DHE OPERIMI I IMPIANTEVE TE TRAJTIMIT TE UJIT TE NDOTUR

Marsida Nikshiqi*

*Inxhiniere Mjedisi, Sh.a Ujësjellës Kanalizime Qytet Shkodër;([email protected])

AbstraktQellimi i trajtimit te kesaj teme eshte te pasqyroje menyren e funksionimit te nje Impianti te vogel trajtimi per 2000 pe, sic eshte Impianti i Trajtimit te Ujerave te Ndotura Urbane Shiroke. Shiroka eshte lagje e qytetit te Shkodres dhe ndodhet buze liqenit te Shkodres.

Ky impiant eshte ne kuader te projektit ‘’ Furnizimi me Uje dhe Mbrojtja Ambientale e Liqenit te Shkodres ‘’, nje investim i fi nan-cuar nga kfW, ADA dhe SECO. Impianti ka perfunduar qe para nje viti dhe momentalisht po operon ne gjendje normale pune duke u operuar nga stafi i Ujesjelles Kanalizime Qytet Shkoder.

Ne kete abstarkt do trajtohet gjithcka duke fi lluar qe nga teknologjia e perdorur per trajtimit e ujerave urbane, te gjitha njesite opera-cionale ne te cilat kalon uji i ndotur per kete impiant, sic jane perkatesisht:

1. Trajtimi paraprak , i cili ne vetvete eshte nje trajtim mekanik qe i behet ujit te ndotur dhe perbehet nga nje njesi mekanike kompakte, qe perfshim grila fi ne me rerembledhes cilindrik dhe yndyrmbledhes2. Baseni i ajrimit, i cili realizon nje trajtim biologjik aerobik dhe anaerobik (te dy proceset realizohen me alternim brenda ketij baseni)3. Dekantuesi sekondar, ne cilin ndodh akumulimi I llumit aktiv I cili do te riqarkullohet per te realizuar trajtimin biologjik.4. Trashuesi I llumit, realizon trashjen e llumit te tepert me gravitet5. Shtreterit e tharjes se llumit, jane 12 te tille ne cilat realizohet dehidratimi dhe tharja e llumit Llumi i thare do shkarkohet ne landfi llin e Bushatit.(gjithcka do pasqyrohet me skemen perkatese gjithashtu dhe foto)Gjithashtu do pasqyrohet operimi i perditshem I ketij impianti duke paraqitur edhe koston totale te parashikuar te operimit per nje vit, problematikat qe mund te jene hasur gjate operimit, operimin ne menyre te tille qe te ulim koston e energjise elektrike e cila perben koston me te madhe te operimit .

Ne menyre te pergjithshme do pasqyrohet dhe realizimi I analizave laboratorike per parametrat perkates te cilat tregojne cilesine e ujit ne hyrje dhe ne dalje te impiantit,

Fjalet kyçeBaseni I ajrimit, Trajtimi biologjik,Trajtimi I llumit, Operimi I Impaintit, Njesi operacionale, Impiant Trajtimi .

66


HYRJE

Ne kuader te projektit “Furnizimi me Uje dhe Mbrojtja Ambientale e Liqenit te Shkodres” eshte ndertuar Impianti I Trajtimit te Ujerave te Ndotura Shiroke, me nje siperfaqe prej 1913 m, I cili trajton ujerat e ndotura te Shirokes e cila eshte nje lagje e qytetit te Shkodres me vendndodhje buze Liqenit te Shkodres dhe larg qendrave te banuara. Eshte projektuar I tille qe ne te ardhmen te trajtoje dhe ujerat e ndotura te Zogaj. Ka nje kapacitet trajtimi prej 350m³/d. perkatesisht per 2000 popullsi ekuivalente.

3

Figura.1

Teknologjia e trajtimit te ujit te ndotur eshte fi zike dhe biologjike e avancuar, njesite operacionale ne te cilat kalon uji i ndotur dhe me pas llumi jane perkatesisht:

1. Grilat automatike 2. Baseni I ajrimit3. Sedimentuesi4. Trashuesi I llumit5. Shtreterit e tharjes se llumit

1. Paratrajtimi mekanik (fi zik)

Nepermjet stacionit te pompave qe ndodhet ne qender te Shirokes uji I ndotur sillet ne impiant per tu trajtuar.Njesia operacionale e para trajtimit te ujit eshte nje njesi kompakte qe perfshin grila automatike fi ne (me hap-sire ndermjet shufrave 3 mm) me rerembledhes cilindrik dhe yndyrmbledhes dhe largimin e elementeve FOG (fat, oil, and grease), te gjitha keto brenda nje njesie te vetme (fi g.2).

67


Figura. 2

Ky trajtim fi zik I automatizuar ka shume rendesi duke qene se pastron infl uentin duke larguar papastertite te nje madhesie te konsideueshme, dhe gjithashtu eviton bllokimin e njesive operiacionale te metejshme. Trajtimi ne kete njesi mundeson largimin e reres ne masen 90%.

Ky trajtim fi zik I automatizuar ka shume rendesi duke qene se pastron infl uentin duke larguar papastertite te nje madhesie te konsideueshme, dhe gjithashtu eviton bllokimin e njesive operiacionale te metejshme. Trajtimi ne kete njesi mundeson largimin e reres ne masen 90%.

2. Trajtimi Biologjik - Baseni I ajrimit

Uji I ndotur I trajtuar vetem fi zikisht ne njesine e paratrajtimit do I nenshtrohet nje trajtimi biologjik me llum aktiv ne basenin e ajrimit (Figura 3).I gjithe procesi ne basenin e ajrimit ndahet ne dy proces perioda:

1- Nitrifi kimi, kur injektohet ajrer nga pjesa e poshtme drejt siperfaqes se basenit, pra ka vetem furnizim me ajer gje qe perkon me trajtim aerobik2- Denitrifi kimi, kur fi ket injektimi I ajrit dhe automatiksht ndizet mikseri I llumit, gje qe perkon me nje trajtim anaerobik te llumit. Te dy proces periodat perbejne nje cikel te vetem. Pra brenda nje baseni, arrihet nje trajtim aerobik dhe anaerobik.

Nje avantazh I alternimit te dy periodave , te oksigjenimit dhe te periudhes pa oksigjen (zone anoksie) eshte reduktimi pjesor i fosforit P. Gjate periudhes se anoksise nitratet jane reduktuar dhe nuk ka me O2 te mbetur. Bakteriet I merr “uria” dhe kur fryresat e ajrit ndizen perseri marrja apo thithja e fosforit eshte me e madhe se zakonisht me metabilizmin e bakterieve.

68


Figura. 3

Ne basenin e ajrimit trajtimi I ujit te ndotur do te bazohet ne parimet e meposhtme:

• Largimi I karbonit• Nitrifi kimi – shnderrimi i Amoniakut ne nitrate • Denitrifi kimin e nitrateve te prodhuara gjate nitrifi kimi• Reduktimi pjesor i Fosforit (P)

Artifi cialisht bakteriet mbahen ne basen nga :

• Injektimi i O2 me fryresa ajri nga poshte drejt siperfaqes• Sigurimin me ushqim per bakteriet nga uji qe qarkullon• Mbajtja e nje biomase te bollshme nga riciklimi I llumit aktiv qe eshte ne sedimentues

“Likuidi I miksuar” do te kaloje nga baseni I ajrimit per tek sedimentuesi me gravitet nepermjet nje tubacioni.Sedimentuesi eshte dizenjuar per te siguruar nje rrjedhje vertikale me llum te sedimentuar dhe uje te klar-ifi kuar duke u ngritur shume ngadale drejt siperfaqes. Uji I klarifi kuar (efl uenti) nxirret nepermejet tubave nga sedimetuesi, I cili me pas do shkarkohet ne liqenin e Shkodres. Efl uenti me pas kalon ne nje dhomez per matjen e prurjes , ku nje IDM (induksion magnetik per matjen e prurjes) shenon sasine e ujit qe shkarkohet nepermjet nje tubacioni 200mm Ø ne liqenin e Shkodres.

Cilesia e e infl uentit dhe efl yetit tregohet ne tabelen me poshte, (vlera mesatare):

69


Figura. 4

Figura. 5

3. Trajtimi i Llumit

Perveq 30% e llumit aktiv i cili riqarkullohet (me ane te pompave) per te realizuar trajtimin biologjik, kemi prezencencen e llumit te tepert i cili duhet trajtuar. Per kete gje eshte projektuar Trashuesi i llumit, ky proces trajtimi llumi realizohet me gravitet dhe pasohet me Shtreterit e Tharjes se llumit (fi gura 4), 12 shtreter gjithsej.

Procesi i tharjes se llumit realizohet natyralisht me ane te evapo transpirimit dhe kullimit te ujit tepert te llumit. Pjesa nentokesere e seicilit shtrat tharje eshte e pajisur me shtrese renore dhe gjeomembrane dhe me tubacione me vrima pergjate gjithe seksionit te shtratit , ne menyre te tille qe uji qe kullon nga llumi i trashuar te mblid-het dhe te rifutet ne basenin e ajrimit per trajtim. Perqendrimi i lendes se thate (DS) ne shtreterit e tharjes do je 20-40 % .

Destinacioni perfundimtar I llumit eshte ne landfi llin e Bushatit por nuk mungojne rastet ku vete banoret e Shirokes jane te interesuar qe ta marrin dhe ta perdorin si pleherues per tokat e tyre.

Operimi I ITUN Shiroke

Fakti qe ky impiant eshte i pajisur me sistemin Scada ( Fig.5) te lejon monitorimin e te gjitha njesive operacio-nale te ITUN dhe Stacionit te Pompave dhe gjithashtu manovrimin e tyre. Kjo na krijon mundesi per operimin sa me efi cient te impiantit duke ulur koston e energjise elektrike ne masen me te madhe te mundeshme.

70


Kostot e totale te operimit perfshijne :

◊ Konsumi i energjise elektrike ◊ Konsumi i reagenteve per analiza laboratorike◊ Kosto mirembajtje dhe riparimi◊ Operatoret (ore pune)

Sipas nje parashikimi paraprak, kostoja totale operative per nje vit do jete:

Edhe pse eshte nje impiant i vogel qe sherben vetem per 2000 pe, teknologjia e trajtimi te ujit te ndotur eshte e avancuar dhe nuk eshte e lehte ne menaxhim, si disavantazh ka:

◊ Konsumin deri diku te larte te energjise elektrike, e cila perben dhe koston me te madhe operative qe nuk mund te mbulohet me te ardhurat e perfi tuara (arketimet e banoreve te Shirokes), nga te cilat mund te mbulohen vetem 15% e te gjithe kostos se parashikuar te operimit dhe mirembajtjes se ITUN.

Kjo ne vetvete perben sfi den me te madhe te stafi t te Ujesjelles Kanalizime Shkoder per menaxhimin e ketij Impianti.

Kostot Operative Vlera (Leke) V lera (Euro)

Totali I kostos 5,204,400

37,081.58

Te Ardhurat e planifikuara 792,000

5,643.04

Diferenca 4,412,400

31,438.55

KONKLUZION

Impianti I Trajtimit te Ujerave te Ndotura Shiroke edhe pse i vogel jep nje kontribut direkt ne mbrojtjen am-bientale te Liqenit te Shkodres, I cili perben nje ekosistem me vlera nderrajonale.

ReferencatDokumentacioni i Projektit “Furnizimi me Uje dhe Mbrojtja Ambientale e Liqenit te Shkodres”.

71


STATUS, OPERATION AND RECONSTRUCTION OF DRINKING WATER NETWORK OPERATED BY BUDAPEST WATERWORKS

G. Csörnyei*, T. Mader**

* Operational Directorate, Water Division, Budapest Waterworks, H-1134 Budapest, Váci út 23-27., Hungary(E-mail: [email protected])** Department of Network Operation, Water Division, Budapest Waterworks, H-1134 Budapest, Váci út 23-27., Hungary(E-mail: [email protected])

AbstractApproximately 8% of the total length of the network reached its expectable lifetime in 2013. Steel pipes represent the biggest part, which is followed by cast iron and asbestos cement pipes.Instead of the earlier, event-controlled planning practice Budapest Waterworks apply its in-house developed network-controlled reconstruction planning methodology supported by Fuzzy logic based risk assessment.Pipe network events are classifi ed under event management levels. Based on the signifi cance of various parameters, which have to be taken into account, the following parameters are considered: exposure to risks of accidents or danger to life, number of persons at risk, expected damage claims, traffi c disturbance, public image (community’s reaction), impact on production and operation, endangering BWW’s operation.Percentage of the length of reconstructed pipes related to the length of the network is 0.73% as an average between 1998 and 2013.

Depreciation is continuously increasing, which means that the water pipe network is growing older and older.Despite of this trend, in the 4th year after its implementation the applied method enabled us to reach 25% less pipe bursts per year which helps us to focus on the real problematic parts of the network. We would like to introduce this well-tried risk assessment model and its results in our presentation.

KeywordsNetwork, reconstruction, lifetime, pipe, fuzzy, logic, event, management, depreciation

72


INTRODUCTION

75% of the pipe network of Budapest Waterworks is in average, 17% in good, 7% in bad and 1% is in critical conditions.

89% of pipes being in bad condition and 96% of pipes being in critical condition are made of cast iron. 6% of pipes being in bad condition are made of asbestos cement, 5% of steel, 4% of pipes being in critical condition are made of asbestos cement.

The biggest part of the total length of the network of Budapest Waterworks stand for steel pipes (appr. 72%), and these are followed by cast iron (appr. 19%) and asbestos cement (appr. 8%) pipes.

Approximately 8% (433.5 km) of the total length (5,224.8 km, end of 2013) of the network of Budapest Wa-terworks had reached its expectable lifetime by the end of 2013.

73


Number of failures of mains and trunk mains (pcs/year) and the pipe burst rate (pcs/km/year) shows a slightly increasing tendency from 2000. Nevertheless, the number of failures on the distribution network (pcs/year) and pipe burst rate (pcs/km/year) shows a decreasing tendency. These numbers call attention to the increasing risks of mains and trunk mains. The number of failures is the highest in the DN50-100 pipe diameter interval, in terms of asbestos cement and cast iron pipes. Up to now this fi gure has remained stable.

74


The high number of pipe bursts occurred earlier indicated that the planning of reconstruction should be put on a new basis. In parallel with this BWW also introduced event management. Therefore, in place of the earlier, event-controlled reconstruction planning practice BWW applied a status-controlled network reconstruction planning with risk assessment based on Fuzzy logic. Reliable data were ensured from the work force manage-ment system, which improved the effi ciency of Fuzzy logic method.

MATERIAL AND METHODS

The development of scoring model failed due to the characteristics of water pipe networks – heterogeneous network in terms of age and composition; information are available in an indirect way in many cases; set of data is not complete; among input parameters, instead of quantitative correlations only qualitative statements can be set.

Therefore, we decided to apply network-controlled reconstruction planning with risk assessment based on Fuzzy logic. This method provides more accurate, more precise and more objective prognosis compared to traditional methods on the basis of asset management:

• When pipes come out of the factory their expectable lifetime are approximately the same.• They are transported, stored, moved and can be damaged differently.• They are constructed in different places where they are exposed to different effects.• Work machines, groundwater, soil backfi ll, soil movements cause different effects.• Other utilities, crossing lines, structures cause different effects.• Road traffi c, tramway, trailway cause different effects.

The sum of these external factors affects the material structure of pipes and tensions accumulated in them in a different way. On the basis of this, expectable lifetime differs in case of each pipe.

75


The method created by BWW ranks pipe sections by taking into account and by analysing risks of factors, which can be revealed and cause expectably failure. The method is not new, has been used, clarifi ed and re-fi ned for 10 years and its results speak for themselves.

During the status assessment project, pipe material examinations were performed, places endangered by soil electricity were mapped, digital soil and groundwater map was created and parameters of built environment and traffi c were purchased.

Figure 2.1 Geological map Figure 2.2 Map of ground electricity measured along pipeline

Figure 2.3 Groundwater maptricity

76


Pipe network events are classifi ed into several management levels. Parameters to be taken into account are considered on the basis of the signifi cance of factors: exposure to risks of accidents or danger to life, number of persons at risk, expected damage claims, traffi c disturbance, public image (community’s reaction), impact on production and operation, endangering BWW’s operation. During the classifi cation of the event effects of all the features shall be taken into account together, the fi nal classifi cation shall be formed according to this.

Selection of the applicable technology depends on the urban environment and the function of the pipe. No-dig technology is chosen in case of little number of connections and big diameter.

No-dig technologies area as follows:

• Pipe bursting (KPE, ductile cast iron)• Pipe in-lining (KPE, ductile cast iron)• Pipe tubing (tight-catching KPE, fabric hose)

Open-pit pipe-laying is chosen in every other case. There are more possibilities for choosing the material of the pipe.

The applicable material of pipe is determined by the technology and the environment of the pipe. As per the in-house developed model detailed above the material of the pipe to be laid and the procedure to be applied during pipe laying is chosen accordingly.

RESULTS AND DISCUSSION

Percentage of the length of reconstructed pipes related to the length of the network is 0.73% as an average be-tween 1998 and 2013. Percentage of the length of reconstructed pipes related to the length of the network was the minimum (0.14%) in 2013 and the maximum (1.56%) in 2004. 0.14% of the total length was reconstructed in 2013, which shows a decrease compared to the former years.

77


While the length of reconstructed big diameter pipes was around 20 km and of small diameter pipes was around 40 km in 2005-2006, the same parameters were 2.2-9.1 km (6.0 km in average) for big diameter pipes and 5.0-35.6 km (21.0 km in average) for small diameter pipes between 2007 and 2013. There was a length of 2.0 km for the reconstruction of big diameter pipes and 4.8 km for the reconstruction of small diameter pipes among approved investments for 2013.

78


CONCLUSIONS

Depreciation is continuously increasing, which means that the water pipe network is growing old.

The value of pipe network investments changes signifi cantly under the value of depreciation since 2007, ex-cept two years (2008, 2011), as we have other resource-intensive tasks. There are limited fi nancial resources for pipe network investments.

Meanwhile, the water consumption is around 400.000 m3/day, Budapest Waterworks can operate at lower pressure, which results in the less impressive deterioration of the consistency of old cast iron, asbestos cement and steel pipes. This is confusing and makes the argumentation for the need for reconstruction harder. Due to those mentioned before, as an effect of unfavourable external conditions dramatic and simultaneous deterio-ration of these pipes is expected.

79


In order to cope with the sevice price reduction induced decreased reconstruction budget and to be able to use up our existing sources in the most effi cient way, Budapest Waterworks shifted from event-controlled plan-ning practice to an in-house developed network-controlled reconstruction planning methodology supported by Fuzzy logic based risk assessment, which resulted in a 25% less pipe rates and enables us to focus on the most problematic parts of the network.

References

There are no references. Presentation and this full paper was prepared on the basis of Budapest Waterworksown data.

80


ESTABLISHMENT AND OPERATION OF AN IAWD ASSET MANAGEMENT REGIONAL SERVICES HUB

Dr. P. Kolovopoulos* and A. Sotic**

* Hydro-Comp Enterprises Ltd., P.O.Box 27832, Engomi 2433, Cyprus (E-mail: [email protected])** Asset Management Hub, 11000 Beograd, Deligradska 28, Serbia (E-mail: [email protected])

AbstractAs part of the Danube Water Program, the International Association of Water Supply Companies in the Danube River Catchment Area (IAWD) launched a project with main objective to create greater awareness about and improve Asset Management practices in the Danube region. To achieve this objective, IAWD created a knowledge hub for Asset Management (AM) which assists and guides the utilities of four countries in the region, namely Bosnia and Herzegovina, Serbia, FYR Macedonia and Montenegro, in carrying out Asset Management practices. The main output of the hub is the formation of the Asset Management Service Centre and the completion of Management Reports aimed at combining and processing information from both the Commercial and Technical Departments of the selected Utility Partners and providing the Management of these utilities, on a regular basis, comprehensive reports on all AM aspects of operations. The paper describes the IAWD Asset Management Regional Services Hub activities in its fi rst year of operation, including Utility performance assessments, dissemination of methodologies and Management guidance.

KeywordsIAWD; Asset Management Cloud Services; Asset Management Hub; Water Supply; Utility performance assessment;

81


INTRODUCTION

Western Balkan’s growth of public water service infrastructures was not matched by adequate capital mainte-nance levels of the previously existing infrastructure or by suffi cient capacitation investment for the majority of the utilities. The defi cit in infrastructure asset management continues to the present day.

There have been a very limited number of initiatives on engaging asset management as a management tool in Public utility companies, with Belgrade Waterworks and Sewerage (BWS) being a successful one, grown from KfW project donation (2006 – 2009) implemented in 4 cities. Hydro-Comp Enterprises (agent for the EDAMS systems) participated in the project with the provision of institutional and Management support and the implementation of Asset Management programs. In parallel, the Association for Water Technology and Sanitary Engineering in Serbia continued the asset management initiative that started in Belgrade Waterworks and Sewerage in order to put it on a more regional agenda.

THE DANUBE WATER PROGRAM

The Danube Water Program (the Program) supports policy dialogue and capacity development in the water supply and wastewater (WSS) sector in the Danube region. The program is jointly run by the World Bank and the International Association of Water Supply Companies in the Danube River Catchment Area (IAWD), with seed fi nancing from the Government of Austria. The Program currently covers the water supply and sanitation sector in Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria, Croatia, Kosovo, FYR Macedonia, Moldova, Montene-gro, Romania, Serbia, and Ukraine.

The program works with regional, national and local stakeholders to:

• Promote an informed policy dialogue around the core challenges facing the water utility sector; and• Strengthen technical and managerial capacity of the sector’s utilities and institutions, including preparing and supporting service effi ciency improvement activities.

Figure 1. IAWD – Main topics addressed

82


The Program is developed through fi ve pillars covering topics ranging from strategic policy options all the way to utility operational matters. The main objective of Pillar IV is to create greater awareness about and improve Asset Management practices in the Danube region.

As part of the Danube Water Program, IAWD launched a project with main objective to create a knowledge hub for Asset Management which assists and guides utilities of four countries in the region, namely Bosnia and Herzegovina, Serbia, FYR Macedonia and Montenegro, in carrying out Asset Management practices. The IAWD AM regional hub is located at the Association for Water Technology and Sanitary Engineering in Belgrade and utilizes the resources and experience of Belgrade Water Works (BWS) in infrastructure asset management in order to provide Asset Management (AM) services to Utilities in neighbouring countries and the Danube Water Program target countries.

PROJECT OBJECTIVES

The objective of the project is to create awareness of Asset Management procedures, principles and methodol-ogies and to carry this out in a group of no more than 20 utilities initially. The main output of the hub will be the formation of the Asset Management Service Centre and the completion of Management Reports aimed at combining and processing information from both the Commercial and Technical Departments of the selected Utility Partners and providing the Management of these utilities, on a regular basis, comprehensive reports on all AM aspects of operations. The outcomes from this project include direct results for the utility partners, and products on Asset Management that will be made available for further dissemination to other Danube Water Program Partners. These products will also be used and incorporated into the joint activities that will be carried out by the Danube Water Program together with the ORF/GIZ (NALAS) targeted at municipalities and municipal offi cials. To achieve the objective, the AM Management Service Centre included the following activities:

• Dissemination of a methodology to allow the generation of Management Reports for a utility based upon technical and commercial inputs.• Management guidance, to interpret management reports and formulate appropriate decisions• Assistance to participating utilities in creating effective management reporting at all levels• Utility performance assessment, through the involvement of industry experts to help analyse the Utility’s performance and to identify appropriate remedial and proactive activities • Support for regular System audits, identifying problem areas both with regard to usage of the system and business procedures

The project outputs were extended in the following ways:

• The dissemination of AM knowledge in the region through the establishment of a regional IAWD AM hub and cooperation and interaction with other networks (NALAS)• Exchange of best practices between the waterworks companies in the Western Balkan region• Dissemination of products developed in the scope of this project in the public domain. These includes o Guidelines to produce AM strategic and tactical plans, and sample MS Word® templates; o Training materials (presentations slides, written materials);

• Presentation at a regional visibility event where the participants report on mid-term results;• The products prepared under the project will contribute to the cooperative activities that will be undertaken with NALAS under the ORF/GIZ funded projects and activities related to Asset Management.

83


UTILITIES PARTICIPATING IN THE PROGRAM

Initially a call for utilities from the Western Balkans to participate in the program was launched. The utilities were selected based upon a set of criteria developed by the Asset Management Service Centre (i.e. mix of siz-es, commitment of the utility etc.) and agreed by IAWD. Although the number of Utilities was initially limited from 10 to 15, all Utilities who have expressed interest to participate in the program were invited to join the fi rst activities. The current list of participating Utilities is shown in the table below. These water utilities range in complexity and population from small (11,000) to medium size (225,000). The Utilities are spread across the region (Figure 1).

Agreements were drawn between each participating Utility and IAWD that clearly defi ne the responsibilities of each party involved. The responsibilities of the Utilities include:

• Commitment to the project by top management• Participation of at least two middle level Utility management members • Participation in all events to be organized including Workshops, Seminars etc.

84


• Participation and contribution to the formulation of the Utility Assessment and recommendations.• Active contribution to the achievement of the agreed targets per each Phase.• Willingness to report performance data to the sector information system• Payment of EUR 500/ 1,000.

PRELIMINARY ANALYSIS OF UTILITIES

Following the selection of the participating utilities, the assigned personnel of each Utility completed a ques-tionnaire to allow the AM Hub to assess the Utility’s capacity and systems. The questionnaire included general and operational questions classifi ed in 4 categories, i.e.:

• Availability of Data• Existing Computerised Systems• Engineering Operations in terms of Zoning / Bulk Metering / Leakage control• Assessment Questionnaire that utilizes Hydro-Comp’s Utility Assessment model.

The following sections discuss the initial fi nding.

Availability of Data

The most critical sets of questions were related to the availability of data and the use of systems CAD/GIS. The questions on availability of network data queried if the data were available in (1) CAD/ GIS environment (2) In Hard Copies - Plans (3) Not at all. The results are shown in the Figure below.

Figure 2. Map of Utilities participating in the program

85


Figure 3. Availability of Network Data

Based on network data availability and the use of CAD/GIS systems the Municipalities were classifi ed into three groups/clusters.

• Group I (4 Municipalities): These Municipalities have gone through extensive network data capture exercises and it is considered that they have collected most of their data. They have active GIS/CAD systems/units.• Group II (7 Muncipalities): These Municipalities have collected more than 60-70% of their network data and are using some form of CAD/GIS. • Group III (7 Muncipalities): These Municipalities have more than 25% to 30% of the networks unknown, or they have networks only in hard copy plans and they have very little knowledge/use of GIS/CAD systems.

Some of the Municipalities were diffi cult to be classifi ed at the initial stage, without more detailed interviews and a better understanding of their actual data. Existing Computerised Systems

The results of the questionnaire on the use of IT systems were as follows:• Almost all the Utilities have some form of billing system, although many of them have homemade systems.• All the Municipalities of Group I and II have some form of GIS /CAD systems. On the contrary, most of the Municipalities of Group III do not have any GIS or CAD systems/experience. (Exception to the rule are the Municipalities of Gornji Milanovac and Niksic, however they were classifi ed in Group III because most of their networks are unknown).• Only one Municipality, out of the 18 had a computerised Maintenance Management system and/or a Complaints Management System.• With the exception of Banja Luka no other Municipality has an Asset Management system.• Only one Municipality, out of the 18 has a NRW Management system (however it is not being used as network data is not available).

In general, the results indicate a very low level of computerisation primarily due to the lack of network asset information.

86


Engineering Operations (Zoning/Bulk Metering/Leakage)

The results indicate that most of the Municipalities are involved in some form of leakage detection activities; however, without proper mapping of the actual network assets, the exercise has very limited effect. Some of the questionnaire replies regarding the operations and management of zoning indicate that the Utilities do not fully understand or appreciate the importance of zoning and training will be needed to address this problem, i.e.

• Many Utilities (9 out of 18) reported that do not know or manage their pressure zones.• Most Utilities (11 out of 18) reported that they do not have DMA zoning.• Some of the Utilities that reported that their DMA zones are being monitored, either they do not have telemetry or they do not have bulk meters.

Assessment Questionnaire

A one-page questionnaire regarding macro indicators of water supply operations of each Municipality was an-alysed using Hydro-Comp’s Utility Performance Model. The model analysed the town planning, commercial and technical macro indicators together with certain assumptions based on expert’s opinion to yield a volume and revenue balance and a set of performance indicators that were then used as a basis to calculate expected performance improvements after certain remedial activities have been performed. Some of the results at the initial stage were inconclusive, as the models did not balance or they yield non log-ical results. For fi ve of the Municipalities the information provided was inaccurate or wrongly estimated and needed to be corrected. The initial assessment indicated high levels of NRW for all the Municipalities in the range of 40% to 60% and high levels of leakage and unbilled consumption. These results confi rm that the Util-ity problems are not only technical but also commercial and that parallel actions will have to be implemented in term of commercial rehabilitation programs.

PROJECT IMPLEMENTATION STRATEGY

Under the original approach three Phases/Management Reporting cloud services were included in the project, namely:

The Phases described represent logical progression of Technical Management reporting in the Utilities. De-pending on the sophistication and commitment of the Utilities it is expected that each participating Utilities

Asset Register Evaluation (Phase I): The minimum requirement for proper Management Reporting is an accurate representation of all the transmission and distribution networks, at least with regard to the main operation of the bulk supply and correct discretization of the hydraulic and mass balancing zones. This report evaluates the information in the current Asset register, identifi es changes that must be made and identifi es areas that need further investigation with the objective of (a) Achieving an accurate representa-tion of all the transmission and distribution networks. (b) Preparing the Asset register to be properly used for a NRW-Audit and for Hydraulic Analysis for optimisation of the network.

Commercial Data Evaluation (Phase II-CDE): has as main objective to ensure data quality of Commer-cial data through data validation, evaluation, and exception lists / discrepancies. This includes missing or inconsistent data suitable for Utilities and Municipalities. In addition, includes a detailed analysis of water consumption and consumers’ behaviour, analysing reasons of commercial losses and identify problematic meters, connections and meter readings, towards the reduction of apparent losses in unaccounted for water.

Un-Accounted for Water Analysis (Phase III-UFW): has as main objectives (a) effi cient monitoring of bulk meter operation and monthly evaluation of bulk meter readings. (b) UFW analysis of Mass Balancing Zones (MBZs) using IWA (International Water Association)

87


will progress through Phase I. The progression to Phases II & III will be dependent upon the commitment of the utility and the speed of completing tasks in the course of the project. It was also anticipated the CDE and UFW Management Reporting stages will be feasible to a maximum of three Utilities. The preliminary as-sessment of the participating Utilities confi rms the initial assumptions regarding the project’s implementation strategy. Only the Group I Municipalities have the potential to proceed to the CDE and UFW stages.

It is also clear from the replies to the questionnaires that the building of validated Networks Asset Register is the most serious problem faced by the majority of the Municipalities in the region. The lack of a validated net-work asset registry manifests in high percentages of NRW, high operational costs and high costs for network rehabilitation. Based on the assessment of the Utilities, as described earlier, the Utilities were classifi ed in three groups as follows

Additional Services & Operational Support by the AM-Hub

Besides the actual implementation of phases described in the previous section the AM hub is responsible for the operation of the cloud based IT system and organizing workshops, translation during events (if needed), as well as organizing the site visits of the AM Hub Team to the Utilities.

Six workshops will be organised during the project. The fi rst workshop was completed in Jahorina, Bosnia and Herzegovina (28.06 - 29.06) with excellent attendance.

Utility visits during the project period are planned to all the Municipalities.

Group I (4 Municipalities): These Municipalities are expected to run through Phase I faster than the rest. It is still to be confi rmed the extent of data capture and level of discrepancies. The AM Hub will be in a position to know the problems in the network assets registers only once the actual data have been imported, analysed and classifi ed. It is expected to have a clearer picture on the networks mapping by end of August. Depending on the level of discrepancies then the zoning will have to be analysed, verifi ed and corrected. Municipalities included are Subotica, Kozarska Dubica, Banja Luka and

Group II (7 Municipalities): These Municipalities have collected more than 60-70% of their network data and are using some form of CAD/GIS. In principle they will have to go through the same exercise as Municipalities of Group III but not to the same extent. It is not expected any of them to proceed into Phases III and IV. However, some of these Municipalities have abnormally high level of unbilled con-sumption that potentially renders further investigation. Phase III could be very benefi cial for them provid-ed it is accompanied by commercial rehabilitation. The process will depend on the output of the analysis and the AM Hub recommendations.

Group III (7 Municipalities): These Municipalities have more than 25% to 80% of the networks un-known, or they have networks only in hard copy plans and they have very little knowledge/use of GIS/CAD systems. Because these Municipalities have no knowledge of GIS/CAD systems, training on these systems will be provided during the Jahorina Workshop.

88


Figure 4. Workshop during Jahorina Conference

Internally the AM-Hub team is using the EDAMS systems for the production of all the reports and delivera-bles to the Utilities. All data generated in the course of the project are available for use. Each Utility is given access to the IAWD cloud system for downloading/ uploading information and examining their reports and data in various forms through CRM and GIS viewer.

PROJECT SUSTAINABILITY

The intention is to develop an operational model of the AM hub to ensure (a) the long term sustainability of the Hub and the (b) continuation of the provided services to the Utilities in the region and in the IAWD network:

Sustainability of the Hub

• The IAWD AM hub will use the latest available AM technology capitalizing on the development efforts and knowledge built in Belgrade Water Works over the last 10 years.• BWS has already a pool of available resources trained in AM techniques and systems that can provide the services and use the existing infrastructure. • The AM will operate primarily through cloud technology with reduced operational costs, enabling much easier participation of Utilities.• All data generated in the activities will be able to be read and utilized by other software.• Cooperation with ORF/GIZ in this project will ensure the link of the methodologies and practices to the NALAS network and potential development of further software tools that allow for ease of use of the methods of Asset Management.

89


CONCLUSIONS

As part of the Danube Water Program, IAWD is implementing an ambitious AM project with main objective to create greater awareness about and improve Asset Management practices in four countries in the region, namely Bosnia and Herzegovina, Serbia, FYR Macedonia and Montenegro.

The IAWD Asset Management Regional Services Hub is in its fi rst year of operation, and its activities include Utility performance assessments, dissemination of methodologies and Management guidance. It is already clear from the Utility assessments that the building of validated Networks Asset Register is the most serious problem faced by the majority of the Municipalities in the target region. The lack of a validated network asset registry manifests in high percentages of NRW, high operational costs and high costs for net-work rehabilitation. Initiatives like the IAWD AM Hub can provide valuable assistance and guidance to the Municipalities in the region in addressing the above problems.

• IAWD and BWS will evaluate in the course of the project the development of a business model to maintain and support the activities on a cost recovery basis after the completion of the project.

Sustainability of the Services to Utilities

• Management reports are designed to provide Utility Managers with regular feedback on all the aspects of their AM operations. Once a Phase (Management Reporting Service) has been initiated by the hub and the Utility, it will be repeated at regular intervals with reduced effort and cost. • There is a clear progression path to a number of additional Phases (Management reporting services) covering the full aspect of Utility Asset Management. • The Utilities are empowered to carry out AM principles in a gradual and organized manner, addressing problems and seeing tangible benefi ts in every phase. In this way Utility Management will see clear value in the provided service and the necessity to continue the program.

References

Constantinides D., “Role of Information Technology in Effective Utility Management”, Automation in Water and Sewerage Utili-ties Conference, Moscow, Russia, 12-13 Febr. 2013.

Kolovopoulos P., “Lifecycle Management of Utility Assets – A Practical Approach”, Sustainable Water Supply and Sanitation Conference, Cairo, Egypt, 2010.

Constantinides D., Stepanovic V.,“Effective Implementation of Asset Management in Belgrade Waterworks and Sewerage (BWS)”, Water & Sanitary Technology Issue, Association for Water Technology and Sanitary Engineering, Belgrade, Serbia, Sept. 2008.

Constantinides D., Kolovopoulos P., “Roadmap towards Effective Utility Management”, Effi cient Use and Management of Water for Urban Supply, Tenerife, Canary Islands, Spain, 2003.

90


BENCHMARKING FOR UTILITY IMPROVEMENT IN THE DANUBE REGION HUB BENCHMARKING CLUSTER KOSOVA &ALBANIA

Nadire Bejtullahu Vitija*, Daniela Gega**

*Training and profesional development offi cer /hub coordinator ,Water and wastewater association of Kosova- “SHUKOS” (Bill Klinton Str, No. 13, Pristine, e-mail; [email protected], e-mail: [email protected])

**HUB- sub cordinator for Albania, Water and Wastewater Association of Albania -“SHUKALB”(e-mail;[email protected], e-mail: [email protected])

AbstractBenchmarking Program is a capacity building programme to improve water & wastewater services in the Danube region, Bench-marking Program is a management tool to improve performance by learning from each other / modality of EBC (European Bench-marking Co-operation). Mission of EBC is to facilitate (primarily) European water & wastewater utilities in the continuous process of improving effi ciency and transparency by:

- offering an (inter)national benchmarking programme for water- and wastewater services;- providing a platform for exchanging best practices of management and operations;- exchanging knowledge and experiences on benchmarking;- networking.

The national water utility associations in the clusters Kosovo with Albania will be responsible for benchmarking water- & wastewa-ter services in their countries/regions, with support by EBC (capacity building) fi nancing by World Bank co funded by the Danube Water Program/group of 11 utilities starts a fi rst pilot (1-st exercise).EBC’s benchmarking programme is supported by EUREAU and IWA (International Water Association).Recently, EBC has been selected by the European Commission as an EIP Water Action Group, underlining the innovative power of the programme and the network.In the program is opportunity of inclusion the RWC of Kosovo and water and wastewater of Albania depending on their expression of interest. Participants in the program will gain; Knowledge of the basics of standardization Benchmarking; What is benchmarking? Why should benchmark? Prerequisites to successful benchmarkingEBC’s benchmarking methodology focusses on improving business processes by learning – not on ranking for regulationIndicators categorized in fi ve performance areas and context information; Water quality, Reliability, Service Sustainability, Fi-nance & effi ciency, Secured website: will dedicated to EBC participants-Public & secured website; www.waterbenchmark.org for data collection & submission and Data analysis & validation to fi nalize with Final Report for each participants.

91


INTRODUCTION

Benchmarking Program is a capacity building programme to improve water & wastewater services in the Danube region. Benchmarking Program is a management tool to improve performance by learning from each other / modality of EBC (European Benchmarking Co-operation). Mission of EBC is to facilitate (primarily) European water & wastewater utilities in the continuous process of improving effi ciency and transparency by:

- offering an (inter)national benchmarking programme for water- and wastewater services;- providing a platform for exchanging best practices of management and operations;- exchanging knowledge and experiences on benchmarking;- Networking.

The national water utility associations in the clusters Kosovo with Albania will be responsible for benchmark-ing water & wastewater services in their countries/regions, with support by EBC (capacity building) fi nancing by World Bank co funded by the Danube Water Program /group of 11 utilities from Kosovo and Albania started the fi rst exercise with data of 2013/.

EBC’s benchmarking programme is supported by EUREAU(voice of Europe’s drinking water and waste water service operators) and IWA (International Water Association) has been selected by the European Com-mission as an EIP Water Action Group, underlining the innovative power of the programme and the network.

Fig.1 Benchmarking Program in the Danube region

METHODOLOGY AND MATERIALS

Recently, EBC has been selected by the European Commission as an EIP Water Action Group, underlining the Innovative power of the programme and the network. Utility Benchmarking in collaboration with EBC Foundation to focus on utility improvement using EBC’s benchmarking hub structure. EBC’s benchmarking methodology focuses on improving business processes by learning – not on ranking for regulation.

Performance improvement is the primary objective of the programme, DWP develop benchmarking activi-ties through benchmarking hub concept;

92


Fig.3 Benchmarking steps

Fig.2 EBC’s benchmarking hub structure

• “ownership” of benchmarking programmes with national water associations• jointly facilitated by national water associations & EBC• standardised methodology, with room for local customisation • opportunities to exchange results / good practices between different benchmarking networks• enables data submission to IBNET/DANUBIS

2014-2015 Utility benchmarking project with scope: water & wastewater activitieshas 2 benchmarking cycles;2014 (with data of 2013) and 2015 (with data of 2014)

Deliverables methodology reference book online data submission with dedicated help desk (confi dential) company report benchmarking workshop-public report

What is benchmarking?Benchmarking is; collecting & showing statistics, comparing metrics, process benchmarking, defi nitely more than that is saying ; IWA’s Task Group on Benchmarking:“benchmarking is a tool for performance improvement through systematic search and adaptation of leading practices”

Benchmarking with 2 consecutive steps: performance assessment and performance improvement Is man-agement tool for continuous improvement.

► ► ► ►

93


Why we should benchmark?

For Internal drivers; owners/shareholders/management require better utility governance/ improvement of service-EBC exercises show urgency: large improvement potentialsFor External drivers; regulatory pressure, political/public call for more transparent and effi cient public ser-vices, public surveys showing clear under performance, like European Green City Index (Siemens, 2009) – “nearly 25% of water lost through leakage”

Benefi ts of benchmarking for utilities: getting to know your utility in another way opportunities for comparing with peers, networking, identifying best practices & innovative solutions showing stakeholders your drive for improvement

Benefi ts for governments: stimulates compliance with national policy & standards stimulates transparency of services

EBC’s benchmarking programme focus: performance assessment and performance improvement by learning from each other (network)assessment based on IWA’s PI-system ,3 benchmarking levels: basic, standard, advanced

Indicators categorized in fi ve performance areas/Broad view on performance/context information-key perfor-mance areas:

water quality reliability service quality sustainability fi nance & effi ciency

Tab.1 Benchmarking Fig.4 Performance areas

► ► ► ►

► ► ► ► ►

► ►

94


BENCHMARKING PROCESS

Fig.5 Seven consecutive steps of Benchmarking process

Fig.6 Benchmarking of total water cycle

- In the Preparation phase the new benchmarking exercise is prepared - In the data collection phase, participants enter the benchmarking data - Good data quality essential for confi dence in results! Participants enter and submit data through the secured EBC website- In the data analysis & -validation phase, participants explain differences in data and correct mistakes/

Data analysis involves three consecutive steps

Self analysis: Participants use the provided tools to check their data for inconsistencies

Vertical analysis:• Methodology checks (consistency between variables, completeness) • Comparison of participant against performance in previous years

Horizontal analysis:Comparison of participant with performance of the peer group in 2013 - In the reporting phase, the draft and fi nal reports for each company are produced /The draft report is delivered before the benchmarking workshop to check data and identify performance gaps - In the annual benchmarking workshop participants discuss the results and exchange best practices - The benchmarking exercise is evaluated in the evaluation phase to improve next exercises - The p blic report includes anonymous data, good practice snapshots and participants’ experiences

Benchmarking Focus on total water cycle to accommodate all type of utilities

95


The Benchmarking HUB for cluster Kosovo&Albania is established, registered 10 utilities from Kosovo and Albania, preparation of starting the HUB’s work for cluster Kosovo&Albania all done, the recruiting partici-pants get the passwords to log in on EBC websiteResults; Secured website: will dedicated to EBC participants-Public & secured website; www.waterbenchmark.org for data collection & submission and Data analysis & validation to fi nalize with Final Report for each participants. Participants in the program will gain; Knowledge of the basics of standardization Benchmarking, discuss the results and exchange best practices.

We Encouraging other utilities partners to join the benchmarking network through Raising transparency of the programme to improve water & wastewater services in the Danube region

All materials necessary for the training is provided by the Offi ce of EBC which through trained coordinators follow to registered participants/ by SHUKOS all material has been translated into Albanian and delivered to participants in Hard copy and electronic version.

References

1. RC.II.2: Benchmarking for utility improvement in the Danube region

2. Project plan 2014-2015 for benchmarking cluster KOSOVA – ALBANIA World Bank/IAWD Utility benchmarking for improving water- & wastewater services Pillar III concerns benchmarking, a management tool to improve performance and transparency. www.danube-water-programm-com, Location World Bank, 31 Pretrestrasse, Floor 19, Vienna

3 EBC Methodology Part II European Benchmarking Co-operation, Bezuidenhoutseweg 12, 2594 AV Den Haag P.O. Box 90611, 2509 LP Den Haag, The Netherlands, +31 70 349 08 50 www.waterbenchmark.org, [email protected]. Benchmarking and Financial and Operational Performance Improvement Programme Romania, a 2012/2013 project of the EU Cohesion Funds Water Framework (TCS ID:31438)

5. IWA-IWA’s Task Group on Benchmarking/ www.iwabenchmarking.com

96


ZBATIMI I DIREKTIVËS SË UJIT TË PIJSHËM NË KOSOVË

B. Nushi-:Latifi * dhe A. Lajçi**

*Instituti Kombetar i Shendetesise Publike(e-mail:[email protected])

**Këshilli Ndërministror për Ujëra, Zyra e Kryeministrit, Republika e Kosovës(E-mail: [email protected])

Abstrakti:Transpozimi i Direktivës për Ujin e Pijes të BE-së Nr. 1998/83/EEC në legjislacionin kosovar është bërë permes Udhëzimin Ad-ministrativ Nr. 16/2012 Për Cilësinë e Ujit për Konsum nga Njeriu (UA) të miratuar nga Qeveria e Kosovës në dhjetor të vitit 2012. Nxjerrja dhe zbatimi i këtij UA ka për qëllim që të mbrohet shëndeti ië njeriut nga efektet negative të ndonjë kontaminimi të ujit që përdoret për konsum nga njeriu duke siguruar që ai ujë të jetë i shëndetshëm dhe i pastër. Ky UA është i aplikueshëm për ‘ujin për konsum nga njeriu’ që përfshinë: (i) ujin e trajtuar apo të pa-trajtuar që përdoret për pije, gatim, përgatitje të ushqimit, dhe për qëllime tjera në amvisëri nga rrjeti shpërndarës i ujësjellësit, i ambalazhuar në shishe, apo në cisterna; dhe (ii) ujërat që përdoren në ndërmarrjet për prodhimin dhe përpunimin e ushqimit – përpos nëse cilësia e ujit nuk mund ta afektojë shëndetshmërinë e produktit fi nal ushqimor.

Zbatimi i plotë i dispozitave të UA është një sfi dë për institucionet përkatëse të Kosovës, para së gjithash për IKSHP si institucion përgjegjës për zbatimin e këtij UA si dhe për Kompanite Rajonale te Ujësjellësit, por poashtu edhe për institucionet tjera relevante si: Zyra Rregullatore për Ujë dhe Kanalizim, autoritetet komunale, Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor Ministria e Tregtisë dhe Industrisë, Ministria e Infrastrukturës, Agjencia e Ushqimit dhe Veterinës etj.

Në punim është paraqitur progresi i arritur në zbatimin e UA e që në veti përfshinë tejkalimin e sfi dave vijuese: (i) zbatimi i monto-rimit të cilësisë së ujit të pijshëm (ekstern që është obligim i IKSHP, dhe intern që është obligim i KRU-ve) dhe informimi i duhur i konsumatorëve me rezultatet e këtij monitorimi, përfshirë edhe hartimin dhe dorëzimin e raporteve të rregullta për Komisionin Europian, (ii) defi nimi dhe zbatimi i procedurave per menaxhimin e rasteve kur cilësia e ujit nuk i përmbushë vlerat parametrike, (iii) sigurimi që substancat dhe materialet që përdoren për trajtimin dhe transportimin e ujit (materialet në kontakt me ujin) nuk e reduktojnë mbrojtjen e shëndetit të njeriut, dhe (iv) hartimi i rregulloreve dhe standardeve të nevojshme për zbatimin e UA.

Fjalët kyçe:Autoriteti shëdetësor; Direktiva e Ujit tëPijes; furnizuesi i ujit; monitorimi ekstern; monitorimi intern;uji i pijshëm;

97


HYRJE

Cilësia e ujit të pijes me të cilin furnizohen qytetarët është me rëndësi primare për jetën dhe shëndetësinë e popullatës. Sigurimi i cilësisë së duhur të ujit të pijes është një problem kompleks që përfshinë adresimin adekuat të një sërë aspekteve rregullative dhe operacionale, para së gjithash në fushën e (a) mbrojtjes së buri-meve të ujit, dhe (b) nxjerrjen dhe zbatimin e standardeve të cilësisë së ujit të pijes.

Përgjegjësitë për cilësinë e ujit të pijes shtrihen praktikisht në të gjitha nivelet e qeverisë:

Rrjedhimisht, adresimi efektiv i kësaj problematike kërkon një qasje të koordinuar ndër-institucionale.

Dy aspektet kryesore që duhet të kihen parasysh me këtë rast janë:

(i) Zbatimi i masave dhe veprimeve të nevojshme për mbrojtjen e burimeve ujore, dhe (ii) Zbatimi i masave dhe veprimeve të nevojshme për përpunimin dhe distribuimin e ujit në pajtim me standardet e përcaktuara.

Ky punim trajton sfi dat e institucioneve respektive kosovare në zbatimin e direktivës së ujit te pijes te Komi-sionit Europian, respektivisht të UA Nr. 16/2012Për Cilësinë e Ujit për Konsum nga Njeriu (UA Nr. 16/2012) të miratuar nga Qeveria e Kosovës në dhjetor 2012 konform kësaj direktive.Këto sfi da ndër të tjera përfshijnë: (i)hartimin e rregulloreve teknike dhe standardeve të nevojshme për zbatimin e UA Nr. 16/2012(ii) zbatimin e montorimit të cilësisë së ujit të pijshëm (ekstern që është obligim i IKSHPK, dhe intern që është obligim i KRU-ve) dhe informimin e duhur te konsumatorëve me rezultatet e këtij monitorimi, (iii) defi nimin dhe zbatimin e procedurave per menaxhimin e rasteve kur cilësia e ujit nuk i përmbushë vlerat parametrike, (iv) sigurimin që substancat dhe materialet që përdoren për trajtimin dhe transportimin e ujit (materialet në kon-takt me ujin) nuk e afektojnë mbrojtjen e shëndetit të njeriut, dhe (v) hartimin dhe dorëzimin e raporteve të rregullta për institucionet kosovare dhe per Komisionin Europian lidhur me cilësinë e ujit të pijshëm.

Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor (MMPH) duke qenë autoritet përgjegjës për menaxhimin e resurseve ujore ka për obligim të nxjerrë aktet nënligjore për mbrojtjen e burimeve ujore dhe ti propo-zojë qeverisë nxjerrjen e vendimeve për mbrojtjen e burimeve të cilat përdoren për furnizim me ujë. Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike (IKSHPK) që funksionon në kuadër të Ministrisë së Shënde-tësisë (MSH) si autoritet përgjegjës për monitorimin e cilësë së ujit të pijes duhet të nxjerrë (në bash-këpunim me institucionet relevante) standardet dhe rregulloret teknike me të cilat sigurohet që uji i cili furnizohet për pije të jetë në pajtim me standardet e cilësisë dhe poashtu edhe udhëzuesit për zbatimin e këtyre standardeve dhe rregulloreve. IKSHP ka për obligim që të kryejë monitorimin ekstern te ujit te pijshem dhe te raportojë në qeveri dhe Komisionin Europian për cilësinë e ujit.Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit (KRU)si furnizues të ujit të pijes duhet të sigurojnë që ky ujë të përm-bushi standardet e përcaktuara të cilësisë dhe në rast të mospërputhjes të informojnë organet përgjegjëse (IKSHPK, komunat) si dhe të këshillojnë konsumatorët për veprimet që duhet të ndërmarrin për evitimin e rrezikut për shëndet në këto raste. Në veçanti KRU-të kanë obligim që të mirëmbajnë zonate mbrojtura ujore përreth burimeve të ujit. Komunat kanë gjithashtu një rol të rëndësishëm në lidhje me sigurimin e cilësisë së ujit të pijes qoftë në sigurimin e zbatimit të masave për mbrojtjen e burimeve ujore (moslejimin e ndërtimeve të ndaluara në zonat mbrojtëse) dhe poashtu në veprimin e përbashkët me KRU dhe IKSHP në rastet e kërcënimit të cilësisë së ujit.Zyra Rregullatore për Ujësjellës dhe Kanalizim (ZRRUK) si dhe institucionet tjera si Ministria e Tregëtisë dhe Industrisë (MTI), Ministria e Zhvillimit Ekonomik (MZHE), Ministria e Infrastrukturës (MI), Agjen-cia e Veterinës dhe Ushqimit (AVU) gjithashtu kanë rol në qoftë në hartimin e standardeve teknike dhe rregulloreve apo në zbatimin e tyre.

(i)

(ii)

(iii)

(iv)

(v)

98


TRANSPOZIMI I DIREKTIVËS SE UJIT TË PIJES NË KUADRIN LIGJOR KOSOVAR

Me Direktivën e Ujit të Pijes të Bashkimit Europian (‘DrinkingWaterDirective’ – 1998/83/EEC) vendet anëtare janë të obliguara që të ndërmarrin të gjitha masat që të sigurojnë se uji i destinuar per konsum nga njeriu është i pijshëm dhe i pastër dhe se në asnjë mënyrë ato masa nuk do të lejojnëçfarëdo degradimi të cilësisë aktuale të ujit të destinuar për konsum njerëzor. Në këtë kuptim ato duhet që:

1) Të përcaktojnë vlerat e aplikueshme per ujin e destinuar për konsum njerëzor për parametrat e caktuara me Shtojcën 1 të Direktivës së Ujit te Pijes;2) Të monitorojnë rregullisht cilësinë e ujit të destinuar për konsum njerëzor;3) Të sigurojnë që çfarëdo dështimi për të plotësuar vlerat parametrike hulumtohet dhe korrigjohet përmes veprimeve korrigjuese sa më shpejtë qëështë e mundur, dhe në rast se ka arsye, ta ndalojnë furnizimin më ujë dhe të informojnë me kohë konsumatorët dhe tu japin këshillat e duhura;4) Të ndërmarrin të gjitha masat e nevojshme që të sigurojnë se asnjë substancë ose material që shfrytëzohet për instalimet e reja ose papastërtitë që mund të shkaktohen nga ato materiale të mos mbesin në ujin e destinuar për konsum njerëzor;5) Të sigurojnë informimin e konsumatorëve me informacione të përditësuara për cilësinë e ujit për konsum njerëzor;6) Të hartojnë dhe publikojnë raportin një raport për cilësinë e ujit çdo tri vite.

Edhe pse nuk është ende vend anëtar i BE-së, Kosova, në frymën e aspiratave të saj për integrimin në BE, është e angazhuar që i gjithë legjislacioni i vet të jetë i harmonizuar me legjislacionin e BE-së (“acuis commu-nitare”). Në këtë kontekst, ajo ka transpozuar edhe Direktivën e Ujit të Pijespërmes Udhëzimit Administrativ Nr. 16/2012. Nxjerrja dhe zbatimi i këtij UA ka për qëllim që të ‘bëhet mbrojtja e shëndetit të njeriut nga efektet negative të ndonjë kontaminimi të ujitqë përdoret për konsum nga njeriu’ duke siguruar ‘që ai ujë të jetë i shëndetshëm dhe i pastër’.

Ky UA është i aplikueshëm për ‘ujin për konsum nga njeriu’ që përfshinë:

• Ujin e trajtuar apo të pa-trajtuar që përdoret për pije, gatim, përgatitje të ushqimit, dhe për qëllime tjera në amvisëri nga rrjeti shpërndarës i ujësjellësit, i ambalazhuar në shishe, apo në cisterna; dhe• Ujërat që përdoren në ndërmarrjet për prodhimin dhe përpunimin e ushqimit – përpos nëse cilësia e ujit nuk mund ta afektojë shëndetshmërinëe produktit fi nal ushqimor.

Për tu konsideruar i shëndetshëm dhe i pastër uji i pijes duhet të:

(i) mos përmbajë parazitë, mikroorganizma apo substanca që e rrezikojnë shëndetin e njeriut, dhe

(ii) ti përmbushë vlerat minimale parametrike në aspektin a. mikrobiologjik (si enterococci, -E-coli etj.) b. kimik (nitratet, fl uoridet etj.) c. fi zik (ngjyra, aroma, turbiditeti etj.), dhe d. radioaktiv (tritiumi etj.)

Ky UA nuk zbatohet për ujërat termale si dhe për sistemet që furnizojnë më pak se 50 persona (përpos nëse uji përdoret për qëllime komerciale).

99


ZBATIMI: SFIDAT KRYESORE DHE ADRESIMI I TYRE

Zbatimi i plotë i dispozitave të UA Nr. 16/2012 është një sfi dë për institucionet përkatëse të Kosovës, para së gjithash për (i) IKSHPK si institucion përgjegjës për zbatimin e këtij UA si dhe për (ii) KRU-të të cilat në kapacitetin e tyre të furnizuesit me ujë kanë obligime shtesë të mostrimit, analizimit si dhe përmbushjes së vlerave parametrike të cilësisë të përcaktuara me këtë UA.

Sfi dat konkrete që imponohen para institucioneve kosovare në zbatimin e UA Nr. 16/2012 përfshijnë:

1) hartimin e rregulloreve teknike dhe standardeve të nevojshme për zbatimin e UA Nr. 16/2012; 2) zbatimin e montorimit të cilësisë së ujit të pijshëm (ekstern që është obligim i IKSHPK, dhe intern që është obligim i KRU-ve) dhe informimin e duhur te konsumatorëve me rezultatet e këtij monitorimi, 3) defi nimin dhe zbatimin e procedurave per menaxhimin e rasteve kur cilësia e ujit nuk i përmbushë vlerat parametrike, 4) sigurimin që substancat dhe materialet që përdoren për trajtimin dhe transportimin e ujit (materialet në kontakt me ujin) nuk e afektojnë mbrojtjen e shëndetit të njeriut, dhe 5) hartimin dhe dorëzimin e raporteve të rregullta për institucionet kosovare dhe per Komisionin Europian lidhur me cilësinë e ujit të pijshëm.

1. Hartimi dhe miratimi i standardeve dhe rregulloreve teknike

Hartimi dhe miratimi i standardeve si dhe rregulloreve teknike është parakusht bazë për zbatimin e plotë të UA 16/2012. Janë gjithsej shtatëdokumente të standardeve dhe rregulloreve teknike të cilat me UA janë paraparë të hartohen dhe miratohen:

i. Standardet teknike për trajtimin dhe dezinfektimin e ujit, në përputhje me dispozitat përkatëse të nenit 6.3; ii. Standardet teknike për mostrimin e ujit për konsum nga njeriu dhe kushtet e laboratorëve ku bëhen analizat e mostrave; iii. Standardet teknike për vlerësimin dhe menaxhimin e rreziqeve në rastet kur uji i destinuar për konsum njerëzor nuk i përmbushë vlerat parametrike të parapara në shtojcën I të UA; iv. Kushtet Teknike për substancat apo materialet që përdoren për instalimet e reja që përdoren për përgatitjen apo shpërndarjen e ujit të destinuar për konsum njerëzor; v. Rregulloret teknike për përdorimin e pajisjeve dhe aparaturave që kanë për qëllim përmirë simin e karakteristikave të ujit të destinuar për konsum nga njeriu që shpërndahet në ndërtesat shtëpiake dhe ato publike aparaturave që kanë për qëllim përmirësimin e karakteristikave të ujit të destinuar për konsum nga njeriu që shpërndahet në ndërtesat shtëpiake dhe ato publike; vi. Standardet teknike për instalimin e sistemeve të furnizimit të ujit dhe për gërmimin, shpimin, mirëmbajtjen, mbylljen dhe rihapjen e puseve; vii. Rregulloret teknike në lidhje me transportimin e ujit të destinuar për konsum nga njeriu.

Përpos standardeve teknike për instalimin e sistemeve të furnizimit me ujë (nën v) që duhet të hartohen nga MTI në bashkëpunim me IKSHPK dhe MMPH, të gjitha dokumentet tjera (pesë sish) duhet të përgatiten nga IKSHPK në bashkëpunim me ministritë/institucionet përkatëse.

100


2. Monitorimi i Cilësisë

Me UA Nr. 16/2012 është përcaktuar që monitorimi i cilësisë së ujit të kryhet në dy nivele: (i) monitorimi i brendhsëm nga ana e furnizuesve me ujë (KRU-ve) dhe (ii) monitorimi i jashtëm nga autoriteti shëndetësor (IKSHPK).

2.1 Monitorimi i brendshëm nga ana e furnizuesve me ujë (KRU-ve) Me UA 16/2012 është përcaktuar si obligim i furnizuesve me ujë (kompanive të ujësjellësit)që të kryejnë monitorimin e brendshëm të cilësisë së ujit të cilin e furnizojnë për konsumatorët. IKSHPK në bashkëpunim me ministritë/institucionet përkatëse.

IKSHPK është në proces të draftimit të këtyre dokumenteve (katër prej dokumenteve të mësipërme tashmë janë draftuar), dhe deri në fund të këtij viti planifi kon që ti kompletojë të gjitha draftet dhe ta zhvillojë procesin e konsultimit me institucionet përkatëse para se ta bëj miratimin formal të tyre.

Një rol të rëndësishëm në koordinimin e këtyre aktiviteteve e luan Këshilli Ndërministror për Ujëra (KNMU) që është organ koordinues ndërministror që funksionon në kuadër të zyrës së Kryeministrit dhe që ka kompe-tenca këshilldhënëse dhe vendim-marrëse.

Ky obligim imponon nevojën që para së gjithash KRU-të të kenë/krijojnë kapacitete adekuate njerëzore dhe laboratorike (që realisht nënkupton akreditimin nga organi kompetent) për të përm-bushur këtë detyrim ligjor, ose që ta nënkontraktojnë këtë funksion me një laborator të akredituar.

Përpos kësaj, për kryerjen efektive të monitorimit intern në pajtim me dispozitat e UA Nr. 16/2012, KRU-të duhet të hartojnë planin e monitorimit dhe në kuadër të tij të:

- De� nojnë zonat e furnizimit- Përcaktojnë pikat e mostrimit – në bashkëpunim me IKSHPK- Përcaktojnë shpeshtësinë e marrjes dhe analizimit të mostrave – në bashkëpunim me IKSHPK.

Në kuptim të zbatimit të monitorimit të brendshëm të cilësisë së ujit të pijshëm, IKSHPK në bash-këpunim me KNMU dhe ZRRUK gjatë vitit 2014 ka pasur aktivitet intensiv. Janë zhvilluar takime individuale dhe të përbashkëta me të gjitha KRU-të me qëllim të promovohetdomosdoshmëria e zbatimit të UA dhe ti mbështeten ato në hartimin e planit të monitorimit të brendshëm dhe aspektet praktike si de� nimi i zonave të furnizimit, përcaktimi i pikave dhe shpeshtësisë së mostrimit etj.).

Aktualisht, KRU-të janë në fazën e zhvillimit të procesit të akreditimit të laboratorëve, kompletimit të sta� t përkatës, si dhe hartimit të planeve të monitorimit të intern të cilësisë së ujit. Përpos procesit të akreditimit të laboratorëve të KRU-ve që realisht do të duhej të kryhej në pjesën e parë të vitit 2015, proceset tjera duhet të kompletohen deri në fund të këtij viti.

2.2 Monitorimi i jashtëm nga IKSHPMonitorimi i jashtëm përfshinë të gjitha masat që ndërmerren nga IKSHPK, si autoritet kompetent, për të veri� kuar se uji në dispozicion të konsumatorëve i përmbushë kushtet e këtij UA. Ky moni-torim kryhet në bazë të një programi monitorues të krijuar nga IKSHPK, i cili duhet t’i përfshijë inspektimin e sistemeve të ujit, përcaktimin e pikave mostruese të mostrave për testim, shpeshtësinë e mostrimit, për të siguruar që mostrat të përfaqësojnë cilësinë e ujit të konsumuar përgjatë vitit.

IKSHPK ka hartuar planin e monitorimit dhe posedon kapacitetet e nevojshme (personelin e trajnu-ar dhe laboratorët e akredituar) për monitorimin e cilësisë së ujit të pijshëm në pajtim me dispozitat ligjore të aplikueshme.

101


3. Menaxhimi i rasteve problematike

Në rastet kur uji i destinuar për konsum njerëzor që furnizohet prej sistemit publik të ujësjellësit nuk i përm-bushë vlerat parametrike të përcaktuara me UA, institucionet relevante kanë përgjegjësi të veprojnë secila nga pozicioni i saj si vijon: a) IKSHP:

• Duhet ti njoftojë autoritetet komunale, ZRRUK si dhe furnizuesin e ujit (KRU) për rastin e mospërputhshmërisë së ujit me vlerat parametrike;• Ti përcaktojë dhe tu rekomandojë autoriteteve komunale veprimet e duhura korrigjuese, përfshirë kufi zimet e mundshme të përdorimit të ujit që nevojiten për të mbrojtur shëndetin e njeriut, duke pasur parasysh nivelin e tejkalimit të parametrave të lejuar dhe rrezikun po tencial për shëndetin e njeriut dhe poashtu edhe rreziqet që do të rezultonin nga ndonjë kufi zim apo ndërprerje e furnaizimit me ujë;

Furnizuesi i ujit, sipas këshillave të autoritetit shëndetësor, ka për detyrë që menjëherë të kryejë hetime për të identifi kuar shkakun e mospërputhjes, dhe për të zbatuar masat e duhura menaxheriale për të rikthyer cilësinë e ujit sa më shpejt që është e mundur.

- Hetimin e rasteve të mospërputhjes,- Hetimin e rrezikut të mundshëm për shëndetin njerëzor të kësaj mospërputhje;- Ndalimin ose kufi zimin e përdorimit të ujit në raste të rrezikut si dhe njoftimin e konsumatorëve;- Veprimet korrigjuese për rivendosjhen e cilësisë së ujit të pijshëm;- Njoftimin e konsumatorëve për veprimet korrigjuese.

ZRRUK duke qenë autoritet që licencon KRU-të duhet të sigurohet se cilësia e ujit të furnizuar të jetë në pajtim me standardet. Në këtë kuptim ajo në koordinim me IKSHP do të monitorojë situatën dhe do të kërkojë nga KRU-të ndërmarrjen e të gjitha masave për furnizim me ujë cilësor të konsumatorëve.

b) KRU-të:

b) KRU-të:

Duhet theksuar se, edhe IKSHPK, edhe KRU-të, edhe organet komunale kanë për obligim që secila në kuadër të autorizimeve të veta, në raste problematike kur ka mospërputhshmëri të vlerave parametrike, ti njoftojnë qytetarët për problemin e paraqitur, dhe ti këshillojnë për masat që eventualisht duhet ti ndërmarrin ata.

IKSHPK ka hartuar një manual për menaxhimin e rasteve të mospërputhjes së vlerave parametrike të cilësisë së ujit i cili përcakton në mënyrë të detajuar si të menaxhohen të gjitha rastet e mundshme kur cilësia e ujit nuk është në përputhje me standardet e përcaktuara dhe cilat janë rolet dhe përgjegjësitë institucionale në secilin rast. Ndër të tjera me këtë dokument parashihen veprimet specifi ke që përfshijnë:

102


4. Sigurimi i Cilësisë nga Materialet dhe Substancat në Kontakt me Ujin e Pijshëm

Në procesin e prodhimit dhe shpërndarjes së ujit të pijes, përdoren materiale dhe produkte të ndryshme. Pran-daj ndikimi potencial i këtyre produkteve dhe materialeve në cilësinë e ujit të pijes duhet të mirret parasysh. Në veçanti disa substanca të cilat i shtohen ujit të pijes për qëllime të trajtimit mund të mbesin në ujin e trajtu-ar si mbetjet polimere të koagulantëve apo kripërat që përdoren për fl okulim. Nën-produktet e dezinfektimit poashtu mund të

Substancat tjera të cilat mbesin në ujin e trajtuar në mënyrë të paqëllimshme janë materiet kimike që rezul-tojnënga kontakti i ujit të pijes me sipërfaqet e materialeve gjatë procesit të trajtimit apo shpërndarjes të cilat migrojnë nga gypat ose që lëshohen nga materialet me të cilat janë mveshur gypat, fi tingjet apo muret e objek-teve. Migrimi i materieve kimike nga komponentet e gypsjellësve dhe objekteve është një process kompleks në cilin kanë ndikim korozioni, prurja, presioni, koha e qëndrimit të ujit, materili etj.

Për të garantuar që substancat dhe materialet e përdorura për përgatitjen dhe shpërndarjen e ujit të pijshëm të mos cenojnë cilësinë e ujit të pijshëm dhe të mos shkaktojnë ndikim shëndetësor, kontrolli kryesor është kontrolli i materialit specifi k ose lëndës kimike të përdorur në industrinë e ujit të pijshëm.

Në këtë kontekst me UA Nr. 16/2012 (neni 9) është sanksionuar se “çdo substancë ose material i përdorur për strukturat e reja, në përgatitjen ose shpërndarjen e ujit të synuar për konsum njerëzor ose papastërti të

Figura 1: Skema e masave/veprimeve në rastet e mospërputhjes së rezultateve të monitorimit me vlerat parametrike

Këshilla për furnizuesin e ujit dhe kërkesë për vlerësim të rrezikut dhe masakorrigjuese.

Këshilla për autoritetet komunale dhe konsumatorët dhe kufizim i mundshëm i përdorimit të ujit

Vlerësim dhe menaxhim i rrezikut

Rezulta� tregon përputhje Rezulta� tregon mospërputhje

Masat korrigjuese nga KRU të komunikuara dhe të kënaqshme

Komunikim me autoritetet kryesore Sanksione të mundshme nëse mospërputhja përsëristet dhe ka evidencë përpërgjegjësi të KRU-së.

Masat korrigjuese nga KRU nuk janë komunikuar dhe nuk janë të kënaqshme

Komunikim me autoritetet kryesore

Sanksione për KRU

Masat korrigjuese nga KRU të komunikuara dhe të kënaqshme

Masa shtesë nga KRU

Marrja e mostrave dhe analiza

Masat korrigjuese nga KRU nuk janë komunikuar dhe nuk janë të kënaqshme

Masat korrigjuese nga KRU që nuk janë komunikuar dhe nukjanë të kënaqshme

Sanksione për KRU

Marrja e mostrave dhe analiza

Rezulta� tregon përputhje

Rezulta� tregon mospërputhje

Komunikim me autoritetet kryesore vendore

Sanksione të mundshme nëse mospërputhja përsëristet dhe ka evidencë përpërgjegjësi të KRU-së.

Vlerësimi dhe menaxhimi i rrezikut

Monitorim shtesë

Veprime dhe masa korrigjuese shtesë

Këshilla për autoritetet komunale dhe konsumatorë, kufizim i mundshëm i përdorimit të ujit

Njo�imi për Autorite�n Shëndetësor

Rezulta� tregon mospërputhje

7

103


shoqëruara me këto substanca ose materiale për strukturat e reja, nuk duhet të mbetet në ujin e synuar për konsum njerëzor në përqendrime më të larta sesa është e nevojshme për qëllimin e përdorimit të tyre dhe qoftë drejtpërdrejt ose tërthorazi, nuk duhet të zvogëlojnë mbrojtjen e shëndetit të njeriut të parashikuar në Udhëzimin Administrativ.” Kërkesat teknike për zbatimin e kësaj dispozite është paraparë të përcaktohen me vendim të Ministrit të Shëndetësisë.

Realisht, kjo dispozitë nënkupton krijimin e një skeme sipas të cilës do të kontrollohen dhe aprovohen të gjitha materialet dhe produktet që janë parapa të jenë në kontakt me ujin e pijshëm.

IKSHPK ka hartuar propozimin e kësaj skeme e cila duhet të konsultohet dhe dakordohet me palët e interesit (MTI, MMPH, ZRRUK etj.) para se të miratohet nga Ministri dhe të fi llojë zbatimi në praktikë i saj. Sipas kësaj skeme të gjtha materialet dhe substancat që do të jenë në kontakt me ujin duhet që paraprakisht të apro-vohen nga IKSHPK.

5. Raportimi

Raportimi për ciolësinë e ujit të furnizuar përmes sistemeve publike të ujësjellësit përfshinë dy aspekte: (i) Raportimi i KRU-ve tek IKSHP në baza vjetore për të gjitha rastet e mospërputhjeve dhe për masat e ndërmarra për korrigjimin e atyre mospërputhjeve, dhe (ii) Raportimi nga IKSHP tek institucionet qeveritare dhe tek Komisioni Europian.

IKSHPK ka për obligim që të përgatis dhe të publikojë të dhënat për cilësinë e ujit në formë të raportit trev-jeçar. Ky raport duhet ti përfshijë të gjitha sistemet që furnizojnë më shumë se 5000 persona dhe të publikohet brenda një viti prej periudhës që përfshihet me raport. Ky raport duhet ti dërgohet edhe Komisionit Europian brenda 2 muajve nga publikimi. Raporti i parë duhet të përfshijë periudhën 2014-2016.

IKSHPK është aktualisht duke punuar në zhvillimin e një databaze për rezultatet e monitorimit të cilësisë së ujit të pijshëm që do të mundësonte gjenrimin e lehtë dhe efi çent të raporteve. Kjo punë po kryhet me ndihmën e projektit të fi nancuar nga qeveria Zvicerane dhe qeveria e Kosoves.

KONKLUZION

Zbatimi i Direktivës së Ujit të Pijes është padyshim një sfi dë për institucionet kosovare duke pasur parasysh situatën e përgjithshme socio-ekonomike të Kosovës.

Miratimi i UA Nr. 16/2012 në dhjetor të vitit 2012 nga ana e Qeverisë së Kosovës dhe përcaktimi i vlerave parametrike të cilësisë së ujit të destinuar për konsum njerëzor është padyshim një hap i rëndësishëm në zbatimin e Direktivës Nr. 98/83/EEC.

Zbatimi i këtij UA tashmë ka fi lluar dhe në këtë kontekst janë identifi kuar obligimet dhe aktivitetet kryesore që duhet të kryhen për implementimin e plotë të këtij UA. Përmbushja e këtyre obligimeve përfshinë sfi dat vi-juese: (i) kompletimin e kuadrit rregullator (hartimin e rregulloreve dhe standardeve teknike), (ii) monitorimin e cilësisë së ujit), (iii) Menaxhimin e rasteve të mospërpouthjes së cilësisë së ujit me vlerat e përcaktuara para-metrike, (iv) kontrollimin dhe aprovimin e të gjitha materialeve dhe produkteve në kontakt me ujin epijshëm, (v) raportimin dhe informimin e qytetarëve.

Adresimi i këtyre obligimeve po zhvillohet me intensitet të shtuar në vitin 2014 me rol kyç të IKSHPK si rregullator i cilësisë së ujit të pijes dhe nën koordinimin e KNMU.

104


Përkundës arritjeve fi llestare, sfi dat kryesore të cilat duhet të tejkalohen janë:

1) Zhvillimi institucional i IKSHPK dhe në këtë kontekst tejkalimi i kufi zimeve aktuale buxhetore; 2) Zhvillimi i kapaciteteve të duhura brenda KRU-ve (personeli, laboratori) në mënyrë që ato të jenë në gjendje ta kryejnë efektivisht monitorimin e brendshëm të cilësisë së ujit që e ditribuojnë; 3) Kompletimi i kornizës rregullative dhe koordinimi i aktiviteteve (ndërmjet IKSHPK, KRU-ve, komunave, ZRRUK) për menaxhimin efektiv të rasteve të mospërputhjes me vlerat parametrike të cilësisë së ujit të pijshëm; 4) Kompletimi i kornizës rregullative dhe zbatimi efektiv i skemës për kontrollimin dhe aprovimin e materialeve dhe produkteve në kontakt me ujin.

Me qëllim të koordinimit efi kas të aktiviteteve ndërinstitucionale për adresimin e sfi dave të mësipërme, është propozuar krijimi i një grupi punues ndërinstitucional që do të themelohej nga KNMU dhe që do ti përmbushte të gjitha obligimet që dalin nga UA nr. 16/2012 deri në fund të vitit 2015.

Referencat

Direktiva e Ujit të Pijshëm (DWD), Direktiva e Këshillit 98/83/KE e 3 nëntorit 1998 mbi cilësinë e ujit të synuar për konsum njerëzor. (Fletorja Zyrtare L 330, 05.12.1998, fq. 0032-0054). Ligji i Kosovës mbi Shëndetin Publik – Nr. 2007/02 L-78. Marrë nga:http://www.kuvendikosoves.org/?cid=1,191,229 Mandati i rishikuar M/136 to CEN/CENELEC Në lidhje me Kryerjen e Punës së Standardizimit për Standardet e Harmonizuara mbi Produktet e ndërtimit në kontakt me ujin e synuar për konsum njerëzor, Ref. Ares(2010)578013 - 10/09/2010. Bruksel, 2 shtator 2010. Marrë nga: http://ec.europa.eu/enterprise/standards_policy/ mandates/database /index.cfm?fuseaction=search.detail&id=483#. OBSH (2011). Udhëzime për Cilësinë e Ujit të PIjshëm, Botimi i Katërt, OBSH: Gjenevë; RG-CPDW 186 Përfundimtar shkurt 2005. EAS Skema e Pranimit Europian për Produktet e Ndërtimit në Kontakt me Ujin e Pijshëm. Marrë nga: http://ihcp.jrc.ec.europa.eu/our_labs/eurl_food_c_m/publications/ eas_proposal_rg- cpdw_186_fi nal.pdf UA Nr. 16/2012 për Cilësinë e Ujit për Konsum Njerëzor. Marrë nga: http://www.kryeministri-ks.net/?page=1,32& date=2012-00-00

105


WATER QUALITY MANAGEMENT IN ORDER TO IMPROVE WATER SUPPLY SYSTEM

J. Pavićević.* and M.Kaluđerović **

* Water supply and sewage of Cetinje, Sector for Development and Research, Obilića b.b., 41 000 Cetinje,Montenegro(E-mail: [email protected])** Aluminium Plant Podgorica, Sector of Ecology and integrated management systems, Dajbabe b.b., 20 000Podgorica, Montenegro (E-mail: [email protected])

AbstractWater Quality managament is a key segment of the improvement in the producton process anddistribution process of drinking water.This article provides an overview of the quality of drinking water from the main water source in the watersupply sytem of town Cetinje-Montenegro. Analysis of phisical, physico-chemical and chemicalparameters in the raw water and drinking water created conditions for making decision launce largescale development of enviromental infrastuctural projects to improve the water supply system of the OldRoyal Capital-Cetinje, in accordance with the principles of sustainable development

KeywordsWater quality menagament, Raw sources, Quality Water control, Monitoring data

106


INTRODUCTION

Water is precious natural resorce. The Goverment has formulated Strategy sustainable rearsch for ensuring suinstable use of water resources. Our company is to support the municipality in meeting these goals with functions continuous water supply citizens with good water quality.

Improvement of water quality is achieved by fulfi lling the legal requirements which are harmonized with the EU directive. Water quality is of fundamental importance for maintaining the water quality of rivers and eco-logical processes that support fi sh, vegetation and so on.The purpose of this paper is to consider all the elements that are integral parts of the process of production and distribution water, using the principle of good water managament.In this paper shown a brief description of the water supply system of the city Cetinja. Characteristic of system primarily as relates to the type of system. From this point of view one of the goals is to improve the effective-ness and effi ciency of the system. In the fi rst step are shown raw water source and describe the characteristic of the main water source „ Podgorska vrela“. Then we decribed the water qality through process of water quality control and monitoring parameters of raw waters and drinking water, with target to determine the status of water quality. Protection of water quality we will be work with mplementation of HACCP system.Application Scada system in water managament is the most important. Polisy of drinking water safety, assure with implementation of HACCP system.Indicators of water quality indicate important decisions for management progres in the fi eld of promoting saving water, loss reduction, management of water supply through water reuse and evaluation of new water sources.

DESCRIPTION AND CHARACTERISTICS OF THE SYSTEM

Cetinje is one of the most rainfall as well the cities of Europe with around 4,000 mm water sediment annually and is one of the cities with the highest rainfall in Europe. However, in addition to heavy rainfall this area has no surface water streams and rare resources as a result of karst confi guration and geological structure of the fi eld.

WATER RESOURCE

Raw water sources

The major source of supply is source “Podgorska Vrela“ is located at an altitude of 172 m above sea level. Minimum source capacity, measured in 70˝s of the last centery, is 170 l/s. Water is pumped from the spring in two stages. In the fi rst instance, water is pumped from to the source to the pumping station (PS) Višnjica at a height of 503 m above sea level.Capture permanent source “Podgorska springs” was made in 1936 when they built a pumping station “Pod-gor” and „Višnjca” as BC “Velja gora“. From PS “Višnjica” water is pumped on the breaking chamber (BC) Velja Gora (828 m).Source „Uganjska vrela“ are located at a height of 686 m above sea level.Source capacity is between a mini-mumof 0,5 l/s in the summmer months and maximum of 100l/s in winter. Water with pumps inserted directly in transport system section Velja Gora-Lašor. In the pumping station „Uganjska vrela“ were installated three pumps-two power of 52 kW and one of 67 kW and one of 25 KW.Source „Obzovica“ is at a height of 828m above sea level. Source capacity is between a minimum of = 0,5 l/s in the summer months and a maximum of 50 l/s in winter. Priority to water supply from this source has a local water supply for the village Obzovica and remaing water are transported by gravity pipelines Ø 200mm to connectiong point with cast-iron piping Ø 300 mm.

107


Distribution process and water treatment

Water from the breaking chamber (BS)Velja gora (821m above sea level, with volume V= 400m3 ) is trans-ported by gravity to BC Lašor ( 54m above sea level, with volume (V= 500 m3), from where it istransported by gravity to three distribution tanks.

□ Tank sandin vrh (730 m above sea level), volume 2x2000m3 of which supplies water consumer in the second and third altitude zone;

□ Large tank Zagrablje (691m above sea level), volume 8000m3, which supplyies water □ consume in the fi rst altitude zone, and □ Small tank Zagrablje (695 m above sea level), volume 1000m3, which are supplies water

consumersin the sub - zone of the fi rst altitude zone .

Figure 1. Schematic overview of the production and transport part of water system Cetinje

The main problem of water supply is enormously high losses of water –about 80%. Measurement of water productio was found betwwn 135and 156 l/s. In the system is used by 15,500 customers, this means the daily consumption of about 836l/capita per day.Acoording to the Europian Union standards, the required amount of water is about 150 l/capita per day. Nev-ertheles supply of Cetinje is characterized by restriction in supply of customers, especially during the summer period ( up to 5 hours a day).

Distribution system

Distribution of water in the water supply system Cetinje is done from the direction of distribution tanks Zagra-blje and Sandin vrh. Distribytion system is divided into three altitude zones, namely:

108


□ � e � rst altitude zone –from 620-670 m above sea level-tank Zagrablje □ � e second altitude zone –from 670-720m above sea level-tank Sandin vrh □ � e third altitude zone –more than 720 m above sea level-tank Sandin vrh

� e existing distribution system (network) is guite confortably design and consists of piping diameters from Ø 80 mm to Ø 350 mm. But in system exist certain number of small pipelines that do not meets the needs of consumers. Water from the thank is transported by pipelines with diameter Ø 350mm, and further with the pipelines Ø300mm, Ø200 mm, Ø150mm, Ø 100mm and Ø 80 mm is distributed to end users.

Monitoring SCADA

In year of 2011 installation of fl ow meters and SCADA has be carried out. Flow meters are installed on fol-lowing locations:

- PS ˝Podgor“, PS“ Višnjica“, PS “Uganjska vrela“,- outlet of large tank“Zagrablje“, outlet of small tank „Zagrablje“, outlet of „Sandin vrh“ tank toward 2nd altitude zone.- water intake of „ Velja Gora“ breaking chamber,- conection of pipeline from „Obzovica“water spring to main gravity pipeline.- water intake of „Lašor“ breaking chamber,- outlet of „Lašor“ breaking chamber toward “Sandin vrh“ tank,- outlet of „Lašor“ breaking chamber toward“ Zagrablje “ tank,- water intake of “Zagrablje“ tank, at water intake of “ Sandin vrh“ tank- „Bajice“ booster station- pipeline which supplies settlement “Crna greda“

WATER TREATMENT

In the breaking chamber „Lašor“ screamed the process of dezinfecting water. As a part of the proces improve-ment during 2014. was incorporated automatic chloric station, dosage hlorine depending of the fl ow of water. Later, using the application „SCADA“ except quantative fl ow measurement shall be made and the process of chlorination and monitoring of water quality through control of residual chlorine in water.

Figure 2. On this screen you can see the object for water tretment Lašor

109


WATER QUALITY

My drinking waterThe goal of ecological recommendation is to consistently provide health safe drinking water for residents and staff. At the level of the supply system for drinking water is necessary to provide all environmental aspects and then through the process of production and distribution of water abstraction and provide high-quality drinking water. Monitoring of water quality of the water supply system Cetinje is performed in accordance with the request of regulations (Offi cial Gazette of Montenegro 24/12), and with WHO quidelines for drinking water quality. Water quality management is done on the basis of parameters from the report on the sites of water by accred-ited laboratories. Based on the reports of the concentration of residual chlorine in water on a daily basis to take corrective measures for the process treatmant water or chlorination process. For all nonconformance, for example the appearance of water turbidity take measures to react in emergencies and information to our customers.

WATER QUALITY CONTROL

Work programs of water supply Cetinje conclude the plan for sampling water of raw water and drinking water in the distribution network. Number of samples and the frequency is related to local regulations and depends on the population equivalent (ES) in the municipality of Cetinje’s population abaut 15000. Water quality monitoring on a daily basis is monitored through control of residual hlorine in distribution network. which are defi ned in the safety plan how a main critical point of control. Monotoring data in atomatization process in hlorine station where compared with data given from application Scada system.

Water sources and their characteristics

Water quality is monitored on the basis of compliance with the defi ned limits and maximum permissible limits (MRLs) of pollutants on the basis of compliance with low legislation or other requirements - the WHO as follows:

• Primary pollutants that directly impact on health outcomes in this group include pathogenic bacteria, viruses, protozoa, turbidity, organic substances with DBP, VOCs, SOCs, metals including lead and copper, radioactivity, inorganic cyanide, fl uoride, nitrite. • Secondary-contaminants which do not have a direct impact on the health but affect the taste and c olor of: iron, manganese, hardness, sulfates, pH, aluminum fl uorides.

Water Quality Monitoring data

Routine monitoring data is connecting with sampling point and parametars for monitoring program on year. The case for monitoring is:

110


Determination of optimum operational parametars:

In this step must make the optimum operationals parametars for the water supply process. The fi rst step in our company is process or disinfection in hlorine station which is the point for water exit in distribution network. But in every process or the treatment of water coagulation, fl occulation, sedimentation, fi ltration and disinfec-tion with the using fl ow diagram or potencional hazard and dermination critical limit for hazard chemical and microbacterial.Objectives:• Discuss the application of HACCP principles as a managament tools for controlling microbiological hazards in water treatment facilities.• Present an adaptation of the decision tree to the drinking water treatment• Standards and regulations for water

WATER ANALYSIS

Analyzing water quality and parameters that must be monitored were determined to be the temperature of the water and the pH:

Figure 14. Graph of changes in temperature (°C) and pH of the Podgor sources and Uganjska vrela –sources

111


112


Figu

re 1

5. D

iagr

am o

f wat

er h

ardn

ess (

dH)

Figu

re 1

7. D

iagr

am c

once

ntra

tion

of C

a 2+

jo

ns (m

g/l)

Figu

re 1

9. D

iagr

am c

once

ntra

tion

of C

l - jo

na (m

g/l /

l)

Figu

re 1

6. D

iagr

am c

once

ntra

tion

of M

g2 +

ions

(mg

/ l)

Figu

re 1

8. D

iagr

am c

once

ntra

tion

of S

O4

2- jo

ns (m

g/l)

Figu

re 2

0. D

iagr

am c

once

ntra

tion

of H

CO

3 jo

na (

mg/

l)

113


WATER SAFETY PLAN

The primary objectives WSP are:

• Preventive of contamination of source water;• Reduction of removal of contanmation through water treatment processes to meet water quality targets: and• Prevention of contamination during storage, distribution and handling of drinking water. The WSP is based on the multiple – barrier approach and the Hazard Analysis and Critical Control Point principle to ensure the safety of drinking water supply.

Project implementation HACCP in our company is based on the project concept with using model of A-3 sol-vent problem for determine the stage of a project.

Comission of Codex Alimentarius determination twelve steps in proces planing and implemantation HACCP systems to reduce potentional risks in prodction and eliminate their negative impact on safety food/water.

Figure 21. A-3 Theme- Implementatiom HACCP system in Water supply and waste water Cetinje

114


TOTAL WATER MANAGAMENT

Why TWM ?In order to support local government to achieve the strategic goals of sustainable development. Request for forecast climate and rainfall is the dominant requirement at the state level to implement vision of water man-agement

TWM – studyFor the purpose of improving the water supply system of the old royal capital was done a feasibility study in March 2013. by STTE Consortium Safege -Tractabel. Complete program for the improvement of water supply system consists of the implementation of projects related to technical problems as well as projects related to institutional issues. For the realization these programs are necessary investments.

Water demand ManagamentActivites on (Water saving devices) -Water saving devices and use less water than conventional plumbing fi xtures or appliances. Such devices include taps that limit fl ow, low-fl ow showerheads, dual-fl ush cisterns, fl ow valves, and fl ow restrictors. Some dishwasher stand washing machines also have high water effi ciency.

Activites on water leakage Control techologiesThe company will further reduce water leakage through the project for implementing Comprehensive Pressure Management in all major water supply zones by phases, and enhancing leakage detection and monitoring by adopting new technologies.

Water Supply managamentActivites on water reclamation

New water resources: activites in the investigations and bore holes in the Cetinje - fi eld

A suistanble life style for all.Sustainable use of natural resources by creating conditions for life to further generations Function of company of water supply is continuous supply of water for future generations and for our neighbors.

CONCLUSIONS

The great importance of drinking water as an element of the principles of sustainable development demands engagement community and all stakeholders.

Based on ecological principles and recommendations in an enterprise operated water quality through a strate-gic approach to management. Privacy water security will be provided through HACCP system.

In future there are challenges for company in the EU accession process in the implementation of the directive, low regulations and by-laws in order to preserve and protect natural resources.

On the basis of a feasibility study made certain improvements to the technical and institutional solutions in water managament.

115


TOTAL WATER MANAGAMENT

Why TWM ?In order to support local government to achieve the strategic goals of sustainable development. Request for forecast climate and rainfall is the dominant requirement at the state level to implement vision of water man-agement

TWM – studyFor the purpose of improving the water supply system of the old royal capital was done a feasibility study in March 2013. by STTE Consortium Safege -Tractabel. Complete program for the improvement of water supply system consists of the implementation of projects related to technical problems as well as projects related to institutional issues. For the realization these programs are necessary investments.

Water demand ManagamentActivites on (Water saving devices) -Water saving devices and use less water than conventional plumbing fi xtures or appliances. Such devices include taps that limit fl ow, low-fl ow showerheads, dual-fl ush cisterns, fl ow valves, and fl ow restrictors. Some dishwasher stand washing machines also have high water effi ciency.

Activites on water leakage Control techologiesThe company will further reduce water leakage through the project for implementing Comprehensive Pressure Management in all major water supply zones by phases, and enhancing leakage detection and monitoring by adopting new technologies.

Water Supply managamentActivites on water reclamation

New water resources: activites in the investigations and bore holes in the Cetinje - fi eld

A suistanble life style for all.Sustainable use of natural resources by creating conditions for life to further generations Function of company of water supply is continuous supply of water for future generations and for our neighbors.

CONCLUSIONS

The great importance of drinking water as an element of the principles of sustainable development demands engagement community and all stakeholders.

Based on ecological principles and recommendations in an enterprise operated water quality through a strate-gic approach to management. Privacy water security will be provided through HACCP system.

In future there are challenges for company in the EU accession process in the implementation of the directive, low regulations and by-laws in order to preserve and protect natural resources.

On the basis of a feasibility study made certain improvements to the technical and institutional solutions in water managament.


Water quality control is of great importance especially for security which should required drinking water in terms of health care, and some parameters that indicate the lower carbonate content indicate damage transport pipeline because there is no possibility of deposition carbonate which is a protective layer. For this reason, water quality control is an element to decisions taken in the framework of technical projects such as the project for cathodic protection.

Improving the quality of water provide the water supply source resolution through the process of protecting water supply source and determining the protection zone to avoid any possible pollution of water.

For optimization of water supply signifi cance applications SCADA is very important for billance of water and water losses.

The water quality management is based on the activities of the promotion saving water, reduce water loss, optimizing the pressure in the system. water reuse and utilization of new sources.

Sustainable use of natural resources by creating conditions for life to further generations Function of company of water supply is continuous supply of water for future generations and for our neighbors.

References

1. Energoprojekt Beograd (1978). Regional plumbing Montenegro and Cetinje2. JP “Water and Sewer” Cetinje (2011). Report on the work3. New Mexico rural Water Association Sorce. Water Characteristic sand basic Water Chemistry4. Procon d.o.o. Podgorica (2011). Task project to prepare a feasibility study to improve water supply Old Royal Capital of Cetinje5. Projektomontaža AD Beograd (2010). Project documentation for a central system of remote monitoring and data collection JP “Regional plumbing Montenegrin coast”6. STTE Consorcium (Safege - Tractabel) (2012). Analiysis Current situation (Book 1) - a feasibility study7. STTE Consorcium (Safege - Tractabel) (2013). Feasibility study for improving the water supply of the Old Royal Capitals Cetinje

116


WHY SOFTWARE SYSTEMS ARE ESSENTIAL FOR THE MANAGEMENT OF WATER UTILITY COMPANIES

Kosta Ekonomi*, Ada Haxhiaj**

* Board Member of the Institute of Modeling in Business (E-mail: [email protected])** Head of Marketing and Sales at the Institute of Modeling in Business (E-mail: [email protected])

AbstractWater Utility Companies worldwide as well in the region as face the following interrelated challenges:

• High levels of non-revenue water• Aging and Leaking Infrastructure• Low Utility and Staff Effi ciency• Poor Customer Service• Detached Information Systems

To address these challenges Water Utilities need to establish a Comprehensive Management System.

• Improve their billing and collection management• Reduce losses and maintenance/replacing costs with better Asset & GIS Management systems.• It is vital to have a sound fi nancial management system that guarantees internal controls and better HR management.• Establish a CRM and Transparency systems

KeywordsComprehensive Management Systems; Billing; Assets; GIS; Staff Effi ciency; Smart Meters; CRM

117


INTRODUCTION

Water utilities in the region face many challenges. Consumers demand uninterrupted water supply at afford-able costs. Utility companies and other fi nancial stakeholders seek operational effi ciency. Regulators require compliance and detailed reporting on operations.

To address these challenges, utilities need to re-examine their operations from supply, to consumption to billing. Water Utilities need to have technology partners that respond positively to their challenges and bring together complete solutions for: smart metering, customers and billing, operations and administration.

This paper suggests that Comprehensive Management Systems are essential for addressing the challenges faced by water utilities in Albania and the region.

ADDRESSING WATER UTILITIES CHALLANGES

Challenge: Non-revenue water

The World Bank estimates that more than USD14 billion worth of potable water is lost every year because of leaks, theft and unbilled usage — what is known in the industry as non-revenue water (NRW). A reduction of half the current levels of losses in developing countries, where relative losses are highest, could generate an estimated USD2.9 billion in cash and serve an additional 90 million people.

According to the 2012 Performance Report prepared by the Water Regulatory Authority (WRA) presents the results of a performance assessment for 57 water utilities in Albania. The level of non-revenue water for the entire sector is 67%.

Converted into cost, this fi gure sets the alarm for taking urgent action in reducing the commercial losses and unnecessary expenses caused by overproduction.

Solution: Improved Billing and Collection Management that provides:

• Automatic and exact billing integrated with smart readers.• Monitoring all clients contracts (individuals, businesses, classes, areas, tariff calculation method of calculation, address) integrated with CRM module.• Monitoring of all payments (payment verifi cation, calculation, penalties) automatic forwarding of col lection obligations data to Accounting Module.• Automatically integrated with GIS for monitoring debtors.

Challenge: Aging and Leaking Infrastructure

Utilities lose 10 - 60 percent of the water they pump to consumers. Enhancing and expanding infrastructure to address these issues is expensive.Solution: Better Asset and GIS Management that provides:

• Asset Management with technical, fi nancial and geographical data.• Signaling functions on their status according to the geographical location, zones, etc.

Challenge: Staff effi ciency

One of the main objectives of WRA is offering high standards of service and for this utilities need to improve their operational management.Amongst main concerns for WRA are overemployment and low productivity levels of employees.

118


Since personnel costs at the moment take on average 30% of total costs; improvement of staff effi ciency would serve as an essential element in improving the operational effi ciency, and consequently utilities would go to-wards reaching the sector strategic objective, which is the fi nancial sustainability.

Solution: A sound Financial System that guarantees internal controls and better HR management that provides.

• Control functions (documents matching, comparing costs, analysis of activity) • Reporting functions (cash fl ow - cash fl ow, profi t, balance sheet and ancillary) • Planning functions (operational plans, investment plans, budget plans)

Challenge: Metering Ratio - Proportion of metered connections (customers) as a percentage to the total number of customers

Big (> 15,000 customers) and medium size utilities (3,000 - 15,000 customers) have an average level of the metered water just over 50%. All utilities use analog meters. Small utilities (< 3,000 customers) have an av-erage level of metering of 23%.

The objective for all utilities in the country set by WRA is 85%. WRA requires installation of meters for all new connections. In addition, replacement of fl at rate tariffs based on the consumption assessed with real vol-umetric billing would lower the level of abuse of water that currently adds considerably the fi nancial losses of utilities.

WRA assess that consumers are starting to understand the advantage of metered consumption because in this way they are able to assess and control their expenses.

Solution: Smart Meter Technology

The use of smart metering solutions also known as AMI (Advanced Metering Infrastructure) is growing in re-sponse to market forces and governmental regulations. These systems offer functions such as dynamic pricing, demand response, remote connect and disconnect, network security, and reduction of losses.

AMI as a measurement and collection solution includes:

a) Smart meters at the customer site that collect time-based data.b) Two way communication network between the customer and the utility.

o Smart meters have the ability to transmit the collected data through a commonly available SIM card. o The utility can communicate back with the meter, and make use of functions such as remote connect or disconnect.

c) Data reception and management systems that make the information available to the utility.

It is important to understand the difference between AMI and AMR solutions, as the terms are often confused. AMR stands for Automatic Meter Reading. It is an older technology where instead of a person walking over to a water meter, a device automatically gets a current reading as the person walks-by or drives-by. The com-munication is one-way; the meter talks to the meter-reading device, but the device cannot send a command back to the meter.

119


AMI Smart meters, on the other hand, measure how much water is used daily, hourly, and, in some cases, even minute-by-minute. Data is transferred automatically by an incorporated SIM Card. Utility companies who provide their customers with smart meters are able to implement a variety of load reduction and water saving programs, helping reduce the cost of providing water.

Benefi ts Smart meters are the go to technology for utilities as AMI projects are being deployed by utilities around the world and are rapidly proliferating after the early adopter projects in Western Europe and the United States. Smart meters seem to be the most cost-effective solutions, since Albanian water utilities need to equip 50% of their customer with water meters. It is more economical to implement smart meters at once – than to install analog meters that will need upgrading in the future.

AMI solutions deliver benefi ts for both the utilities and their customers. The key to unlocking these benefi ts lies in the data AMI delivers. Water utilities will increasingly use this data to improve customer service, and decrease operating costs.

Challenge: Detached Information Systems

Water managers have typically addressed management issues with fragmented solutions. For example fo-cusing on physical infrastructure solutions and single-point technology solutions. As a result, the industry is now dealing with Management Systems that aren’t integrated. The many existing data streams, models and single-purpose solutions must be integrated into a seamless system of information and analytics.

Despite their enormous diversity, water resources management challenges everywhere are identical in one respect: integrated decision-making across systems of systems is the key to success.

Solution: Implement a Comprehensive Management System

Currently water utility companies have their data available in multiple formats and scales. For example vari-ous data can come from geographic information systems (GIS), asset management systems, CRM and billing systems. The data can also be scattered among devices and departments.

To manage operations with effi ciency it is important that utilities put in place systems that ensures:

• Collaboration among different department (water management, asset management IT, fi nance) so that all users involved will have all the information needed to perform their tasks effi ciently.• Integrated data from various sources (Finance, Billing, GIS, CRM, and Meter Readers etc.) to provide a full picture of the Utility’s Situation.• Data are correlated and can be compared with historical reports.• Monitoring with alerts which are customizable and rule-based (for example an alert for potential leaks in a certain network).• Adding and removing systems and devices without being concerned about compatibility.• Integrate the various individual solutions that may be in use with communication and exchange modules.

120


CONCLUSIONS

Implementing a Smart Comprehensive System for water management can offer substantial benefi ts for both water utilities and its customers:

Benefi ts for Water Utilities include:

• Improved reporting utility-wide with information and data from all operations and departments.• Extended lifespan of existing infrastructure with improved utility asset management• Easier water loss detection• Reduction in meter readers and focus on more critical roles• Increased meter reading accuracy• Better reacting to billing disputes• Easier and simpler rate adjustments

Benefi ts for Customers include:

• Accurate bills• Faster and better service• Increased transparency regarding billing and consumption• Real-time usage information and leak alerts

References

1. “Water and poverty, an issue of life and livelihoods,” Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) and UN-Water: www.fao.org/nr/water/issues/scarcity.html

2. 2012 Performance Report prepared by the Water Regulatory Authority3. Steve Folkman, P.E, Ph.D, “Water Main Breaks in the US and Canada.” Utah State University, April 2012

121


WATER SUPPLY AND SEWERAGE INFRASTRUCTURE MANAGEMENT ON MONTENEGRO COAST

Milica Petrovic*

* Financial analyst, Vodacom doo Tivat, Montenegro, Commercial department, Luke Tomanovica no 2, 85320 Tivat, (e-mail: [email protected], [email protected])

AbstractImproving water supply and sanitation on the Montenegrin coast was recognized as a key challenge by the Government of Monte-negro and international donors and creditors at the beginning of the new millennium. Solving this issue will have a signifi cant im-pact on more responsible environmental protection, as well as contribute to the creation of infrastructural preconditions for tourism development. Recognizing this challenge, the Government of Montenegro and the Montenegrin coastal Municipalities (Bar, Budva, Herceg Novi, Kotor, and Tivat) established Vodacom in March 2005, with the aim of creating a modern project executing agency for water supply and wastewater disposal projects. By its establishment, Vodacom became the Project Executing Agency (PEA) for the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project, totalling Euro 150 million.This project encompasses construction of a total of 271 km water and sewage network, and 31 pumping stations in Bar, Herceg Novi, Kotor, Tivat and Ulcinj, as well as the construction of crown facilities – wastewater treatment plants (WWTPs) – two separate ones for Bar and Herceg Novi, and a joint one for Kotor and Tivat.The overall project is a key segment of the international cooperation package between the Government of Montenegro and the Federal Republic of Germany. Sources of funding of these investment measures are as follows: budget of the coastal municipalities, loans and grants of the German Development Bank (KfW), and the share of the Government of Montenegro. Building necessary water and sewage infrastructure in the coastal region of Montenegro will create conditions for better water supply, better water qual-ity, and provision of the necessary wastewater infrastructure which will ensure better services to citizens, businesses and visitors of the Montenegrin coast.Over the course of nine years of its existence as the PEA for the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project, Vodacom has grown into the fi rst consulting company and a leader in the fi eld of local water utilities capacity development in order to improve their business effi ciency and provide better quality of municipal services to the fi nal benefi ciaries in Montenegro.

KeywordsDevelopment, implementation, infrastructure, investiments, KfW, Project Executing Agency

122


1. INTRODUCTION

Vodacom is a joint service and coordination company for water and wastewater services for the Montenegrin Coast. It was established on 29 March 2005 after the Government of Montenegro (GoM) recognized the need for active work on upgrading water and sewage infrastructure on the Montenegrin coast.

The need to improve water supply and wastewater disposal was recognized by the Water Supply Master Plan for the coastal region of Montenegro and the Municipality of Cetinje, and Master Plan for Wastewater Treat-ment and Disposal for the Montenegrin coast and the Municipality of Cetinje based on an evaluation of the current situation and perceptions of long-term development of the coastal region. Wastewater Master Plan that was created in 2004 provided for the establishment of a project implementation unit to support implementation of investment plans for waste water sector on the Montenegrin coast. Adoption of this strategic document by the Government of Montenegro, was followed by the establishment of Vodacom by the GoM, and Bar, Kotor, Tivat, Budva and Herceg Novi Municipalities, as a Project Executing Agency (PEA), for the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project. Its forerunner company from 2003 to its establishment was the Secretariat for implementation of the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project.

The total value of this Project being implemented by Vodacom in cooperation with the GoM, coastal Munic-ipalities, and public water utilities, international consultants and contractors is euro 150 million. Funds are secured through loans and grants of the German Development Bank (KfW), funds from budgets of the relevant coastal Municipalities, and the fi nancial contribution of the GoM.

In parallel with this investment project Vodacom is implementing another Project aimed at water utilities capacity development, whereby it becomes partner to the consultancies MACS and Sachsen Wasser in this fi eld. Over the course of implementation of these projects Vodacom serves as a bond for cooperation and coordination of activities among the GoM, ministries, municipalities, water utilities, consultants, designers, contractors, donors, and creditors.

2. VODACOM’S ACTIVITIES

Following the adoption of the Master Plan for Wastewater Treatment and Disposal, Secretariat for the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project implementation was established. The Secretariat implemented Phase I of the Project from 2004 to 2005. Upon the successful implementation of the Phase I of the Project Vodacom was established to support municipalities in defi ning their priority investment measures, provide assistance in the preparation of infrastructural projects, coordinate among the German Development Bank (as loan and grant provider), Government of Montenegro, and municipalities in the coastal region of Montenegro, and to be responsible for effi cient implementation of the projects funded by the Government’s funds, funds from municipal budgets, and KfW grants and loans.

In this regard Vodacom has defi ned its mission, vision and activities. The mission of Vodacom as a service and coordination company is to provide high-quality consulting services to municipalities and water utilities on the Montenegrin coast, this all with the aim to enhance and ensure better water supply and wastewater services to citizens and economy, whereby promoting economic and tourism development of this region. The vision of Vodacom as a consulting company is to raise technical – technological and economic – fi nancial performance standards in the water supply and sanitation sector, as well as to improve standards in implemen-tation of investment measures on the Montenegrin coast.

123


Activities being carried out by Vodacom are classifi ed as follows:

1. Investment activities encompassing long-term systematic work on the preparation and implementation of the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project, that will result in signifi cant upgrade of water and sewage infrastructure of the Montenegrin coast, and thus economic development of the region and the entire country and,2. Measures to enhance the capacity of water utilities in the region, including long-term systematic approach for data collection and analysis, defi ning problems, supporting development and implementation of strategies that will improve operation of water utilities, and providing better customer service.

Master Plan for Wastewater Treatment and Disposal defi nes a frame for future investments pertaining to the issue of wastewater disposal and tretment that will result in better quality of life of the citizens in the coastal area, securing required conditions for tourism development and preservation of eco systems. Government of Montenmegro has concluded a series of fi nancial arrangements with the German Development Bank – KfW, and provided the majority of funding for implementation of these signifi cant infrastructure Projects.

Vodacom, as Project Executing Agency, has implemented and is now implementing tender procedures to se-lect consulting companies to prepare feasibility studies, design documentation, supervision over construction works, as well as tender procedures to select contractors. It has participated in preparation of all strategic doc-uments having implications on the water supply sector and wastewater disposal and treatment in the coastal area. Furthermore, Vodacom coordinated among all project stakeholders, and it was a mediator in solving all open issues, all with the aim to ensure timely and successful project implementation.

Selection of priority projects by the Government, Municipalities and ViKs, with Vodacom’s professional con-sultations has been carried out based on the following criteria: • Technical: some projects need to be implemented before the others (for example, main collectors are to be laid before the secondary ones),• Population health: what has the greatest impact on the population’s health is a priority,• Threats to the environment: what stops or prevents a further threat to the environment or improve the ecological situation is a priority,• Financial: Projects with the highest reimbursement shall have advantage as well (for example, more connections for the same investment amount.

3. INVESTMENT MEASURES OF THE WATER SUPPLY AND SANITATION ADRIATIC COAST

Since 2003, Vodacom has been carrying out a continuous and phased implementation of the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project. This Project is worth over Euro 150 million, and is being funded through KfWloans and grants, budget funds of the relevant Municipalities, and the fi nancial contribution of the GoM. This Project is being implemented in fi ve phases, each of them aimed at upgrading water supply and waste-water in frastructural system in fi ve coastal municipalities. The Project envisages construction of a total of 163 km of water and sewage network, 36 pumping stations and 4 WWTPs. Two phases of this Project have been fi nalised so far, while the parallel implementation of Phase III, IV, and V. All water supply and sewage infrastructure activities are being carried out in accordance with FIDIC measures being the guarantee of the quality also in the implementation and exploitation phase.

124


3.1 Water supply and sanitation Adriatic coast, Phase I

Secretariat for the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast Project, being the forerunner of Vodacom from 2004 to 2005, has implementedthe Phase I of this Project. This Phase was aimed at water supply improvement in Herceg Novi, Bar,Kotor, Budva, Tivat, Cetinje and Ulcinj.

Implementation of activities in Phase I resulted insecuring additional 166 l/s water amount(additional 77 l/s as a result of repaired leaks, and89 l/s was the result of other implementedmeasures). Phase I investment mea-sures resultedin the following:

o a total of 255 leaks detected,o a total of 10,7 km water network replaced,o 26 pumps replaced,o 42 new fl ow meters installed,o 15 frequency regulators installed,o new water meters installed.

Investment measures amounted to Euro 5.5 million, and funds were provided through a loan of a Consortium offi ve Montenegrin banks. The consultancy company in charge for monitoring implementation of investment-measures together with Vodacom was MACS GmbH from Frankfurt.

3.2 Water supply and sanitation Adriatic coast, Phase II

The successful implementation of the Phase I of the Project was followed by establishment of Vodacom as a joint service and coordination company for the Montenegrin coast and the Municipality of Cetinje in 2005. The Phase IIof the Project commenced upon establishment of Vodacom, and was focused on the construction and rehabilitation of water networks for Herceg Novi, Kotor and Budva. Investment measures in Tivat were focused on the construction of sewage network, while in Bar, a side from the water system rehabilitation, there was a wastewater system rehabilitation downtown Bar. Phase II was implemented from 2006 to 2009. The total value of Phase II was Euro 16.5 million.

3.2.1 Bar – Phase II

Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, Phase II in Bar was related to the rehabilitation of the water sup-ply system and improvement of wastewater downtown Bar, and suburban settlements. The total amount of investment measures was Euro 4.8 million. Phase II in Bar was implemented from 2007 to 2009.

Water supply improvement in Bar resulted fromthe following measures:

o leak detection,o rehabilitation of the water supply systemInex Korali of 0.8 km in length,o installation of fl ow meters in the watersprings Kajnak and Zaljevo,o hydro-geological excavations in the springKajnak,o rehabilitation of water network in Sutomore of 2.4 km in length,o delivery of materials to repair water pipes,o rehabilitation of 2.2 km of water network in Stari Bar,o construction of 2.2 km of water network Nadvoznjak – Topolica,o rehabilitation of 1.2 km of water network in the settlement Popovici.

125


Wastewater disposal improvement resulted from the following measures:

o rehabilitation of sewage and storm water systems in the area of Topolica (downtown Bar),o reconstruction of the sea outfall in Canj,o upgrading equipment for disinfection,o reconstruction of three chlorine stations.

3.2.2 Budva – Phase II

Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, PhaseII in Budva was related to water supply improvement. Investment measures amounted to Euro 0,103 million and the measures were implemented in 2006.

Investment measures resulted in the water supply improvement by:

o leak detection,o reconstruction of nodes on the primary network in Petrovac,o delivery of material and fi ttings for repair.

3.2.3 Herceg Novi – Phase II

Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, PhaseII in Herceg Novi was related to rehabilitation ofthe water supply system. The total amount of investment measures was Euro 3.0 million and the measures were im-plemented from 2006 to 2009.

Investment measuresresulted in the water supply improvement by:

o Reconstruction of the water supply network,o Reconstruction of wells and pipelines in the Opacica zone,o Pipeline reconstruction,o Rehabilitation of the pumping station Opacica,o Installation of new submersible pumps,o Leak detection,o Reconstruction of the pipeline Plat – Herceg Novi,o Reconstruction of the pipeline along the street.

3.2.4 Kotor - Phase II

Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, Phase II in Kotor was related to the rehabilitation of the water systemin Kotor. Works on the rehabilitation of the water network were completed in late 2008. Implementa-tion continued in 2009 by supply of pumps for the pumping station Tabacina. The total amount of investment measures was Euro 1.3 million.

Investment measures resulted in the water supply improvement by:

o construction of transmission pipeline of 6.624 m in length, and distribution pipeline of 5.079 m in length in the settlements Orahovac, Perast and Risan,o installing 350 new house connections in Risan,o procurement of pumps for the pumping station in Tabacina, ando the pumping station Orahovac,o rehabilitation of the pumping station Spila.

126


3.2.5 Tivat – Phase II

The Project encompassed construction of the secondary sewage network, and the sewer main with siphon and apumping station in Tivat. Works commenced on 3 April, and were completed on 15 June 2009. The total amount of investment measures was Euro 7.3 million.

Investment measures resulted in the water supply improvement by:o construction of the secondary sewage network in the settlement Kalimanj, and downtown Tivat of 6.515km in length ,o construction of the pumping station Solila with pressure pipeline of 0.25 km in length,o construction of the pumping station Kalimanj with pressure pipeline of 0.72 km in length,o laying sewer main of 3,37 km in length,o laying siphon (3 parallel pipelines) of 1,435 km in length.

3.3 Water supply and sanitation Adriatic coast, Phase III

Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, Phase III focused on improvement of wastewater sector, and encompassed construction of 130 km of water and sewage network in Bar, Herceg Novi, Kotor and Tivat, 29 pumping stations and 2 WWTPs (in Bar for 68.000 PE, and in Herceg Novi for 65 300 PE). A smaller part of Phase III measures was related to the rehabilitation and construction of the water supply network in four mu-nicipalities of the Montenegrin coast. Implementation of Phase III is underway, and it commenced in March 2008 by the work of the Consultant JV Dahlem/Pecher/IGH that prepared tender documentation in late 2010, and provided support during PQ tender procedures. The Consultant performs expert supervision over the works execution. Works are estimated at Euro 82,6 million, and the funds are provided from KfW loan total-ling Euro 56 million, 0,624 KfW grant ,the share of the GoM totalling Euro 5,6 million, while the remaining funds totalling Euro 20,37 million will be provided from the municipal budgets.

3.3.1 Tivat – Phase III

Phase III in Tivat is envisaged to be implemented in two stages – two contracts. The fi rst contract has already been implemented, and was related to the continuation of works that commenced in the Phase II, and encom-passed the construction of the stage II of the sewage infrastructure in Tivat. The second contract is related to the constructionof the sewage infrastructure on the peninsula Lustica, and the reconstruction of the sewage network in settlements Gradiosnica and Vrijes, and these works are underway. The Project encompassed construction of sewage network of 19.9 km in length with the construction of two 2 pumping stations. Works commenced on 28 September 2009, and were completed on 20 May 2011 without exceeding the contractual amount, and with the full respect of the adopted time. The total amount of investment measures was Euro 6 million.

The Project encompasses the following measured:

o construction of the sewer main of Tivat of 960 m in length,o construction of the secondary network of the settlement Kalimanj, Seljanovo, Zupa and Mazina, of 9,826 m in length ,o construction of the pumping station Kalimanj with pressure pipeline,o construction of the siphon from Seljanovo to the Sports Hall of 1,435 m in length,o construction of the tertiary network downtown Tivat, and the settlements Gornje Seljanovo and Donje Seljanovo of 6,57 7m in lengtho construction of the pumping station Gradiošnica,o construction of the pumping station Seljanovo with pressure pipeline of 497 m in length and pressure pipeline towards Porto Montenegro marina of 500 m in length.

127


Implementation of the second contract within the Phase III in Tivat commenced in September 2009, following the completion of the tender procedure, and selection of the contractor. It includes construction of the sewage network of 17,6 km in length, 14,5 km of water network, 6 bigger and 6 smaller pumping stations. Implemen-tation of this contract is still in progress, works commenced on 8 December 2011, end are envisaged to be fi nalized by 31 December 2014. The works amount to Euro 9.5 million.

The Project encompasses:

o construction of the phase I of the sewagesystem on the peninsula Lustica – sewermain from Solila to Krasici with 6 pumping stations,o secondary sewage network from Solila to Krasici - with 6 pumping stations,o replacement of main asbestos cement water distribution pipeline from Solila to Krasici with replacement of the respective distribution network and house connections,o construction of the phase II of the transmission pipeline to connect Lusticato the regional supply system,o replacement of the water network of the settlements Gradiosnica and Vrijes I including house connections.

3.3.2 Kotor – Phase III

Phase III in Kotor encompasses reconstruction of the current and construction of new water supply and sew-age network of 28 km inlength with the construction of 5 pumping stations. The major part of this project is related to the construction and reconstruction of the sewage infrastructure, while its major part is related to there construction and construction of new parts of water system. The total amount of the Project is Euro 6,8 million. Works commenced on 20 July 2011 and were completed on 15 July 2013.

Works focused on the improvement of the sewage network are as follows:

o construction of the coastal sewer main of 2,640 m in length with 3 sewage pumping stations from the settlement Kamp to the settlement St. Stasije,o construction of the secondary sewage system with the total length of the sewer main of 8,180 m, from the settlement Tabacina to the settlement Kamp,o rehabilitation of the current sewage system with the total length of the sewer main of 2,500 m in the settlements Skaljari, Tabacina and Dobrota, reconstruction of the sewage pumping station Stari Grad, rehabilitation of the pumping station Plagenti outfall,o construction of the coastal sewer main of 2,560 m in length with two sewage pumping stations from Peluzica to Glavati,o construction of the secondary sewage system with a total length of the sewer main of 1,730 m from Peluzica to Glavati.

Project measures pertaining to the water supply improvement are asfollows:

o replacement of the current distribution network in Dobrota of 7,730 m in length from Tabacina to St. Matija,o construction of the main distribution pipeline in the coastal road structure of 2,330 m in length, from the settlement Oparen Brijeg to the settlement St. Stasije,o construction of the main distribution pipeline in the coastal road structure of 2,6 km in length from the settlement Peluzica to Prcanj.

128


3.3.3 Herceg Novi – Phase III

Phase III in Herceg Novi is related to the constructionof the WWTP for 65.300ES, and the construction of 33 km of water and sewage network, 13 pumping stations and a sea outfall. The total amount of the signed con-tract for the envisaged works is Euro 29.7 million. Works commenced on September 2012, end are envisaged to be fi nalized by 17 February 2015.

Envisaged water infrastructure encompasses thefollowing:

o construction of the main distribution coastal pipeline from Josice to Kumbor of 4.500 m in length,o replacement of the current water network in the coastal zone from Josice to Kumbor of 5,700 m in length and 440 house connections.

Envisaged sewage infrastructure:

o construction of the WWTP for Herceg Novi at the site Nemila, for 65,300 PE,o construction of the collector for the treated water from the WWTP in Nemila to the sea outfall in Meljine,o construction of the sea outfall in Meljine of 1,200 m in length,o construction of the pumping station Meljine ‘Roundabout’ with pressure pipeline to the WWTP,o construction of the coastal sewer main from Josice to Meljine of 11,800 m in length and 8 sewage pumping stations with pressure pipelines of 2,835 m in length,o reconstruction of the current coastal sewer main from Igalo to Meljine of 4,910 m in length with 4 sewage pumping stations,o reconstruction of the secondary sewage pipelines in Herceg Novi of 825 m in length.

3.3.4 Bar – Phase III

Phase III in Bar is composed of tow parts that willbe implemented through three contracts. The fi rstcontract in Bar has already been implemented and was related to the following:

• Construction of the connection pipeline to the regional water supply system – that resulted in better water supply in Bar• rehabilitation of the coastal collector of 860m in length – that resulted in the better wastewater disposal.

Works commenced on 15 September 2010, and were completed in April 2011. The total amount of this con-tract was Euro 737,000. Funds were provided from the Municipality of Bar through KfW loan.

The other two contracts of the Phase III encompass the constrution of the WWTP, and 33,4 km of water and sewagenetwork and 4 pumping stations. The estimated value of the works is Euro 30 million. The tender pro-cedure is underway, and the works are envisaged to commence in December 2014.

Investment measures of the Project are as follows:

o construction of the WWTP for 70.000 PE with the related infrastructure,o reconstruction and construction of the sewage and storm water and water supply systemo downtown Bar, and the settlements Polje, Bjelisi and Celuga,o reconstruction and construction of the sewage, storm water, and water supply systems in the settlement Susanj,o reconstruction and construction of the sewage, storm water, and water supply systems of the settlements Ratac, Sutomore, Zagradje and Canj.

129


3.4 Water supply and sanitation Adriatic coast, Phase IV

Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, Phase IV encompasses construction of a joint WWTP for 72,000 PE for Kotor and Tivat. The envisaged value of the Phase IV is Euro 11.6 million. Funds are provided through KfW loan.

Following to conducted tender procedure and selection of the successful bidder, Project implementation com-menced on 14 February 2014. Construction of the WWTP is carried out in accordance with the conditions of the FIDIC Yellow Book contract, and the works are to be completed in 824 days. Review of the Contractor’s detailed design by the reviewer is currently underway.

3.5 Water supply and sanitation Adriatic coast, Phase V

Preparations for the Water Supply and Sanitation Adriatic Coast, Phase V commenced in early 2012 upon theMunicipality of Ulcinj joined Vodacom. The Municipality of Ulcinj decided to do this upon assessment of its necessity to enhance and accelerate its work on both upgrading water supply and sewage infrastructure, and customer service provision.

Feasibility study for water supply and wastewater disposal services for Ulcinj was produced and adopted in November 2013. This study envisages phased implementation of investment measures in Ulcinj, and the fi rst package of fi nancial resources in the amount of 20 million Euro loan from KfW was assigned to the Munic-ipality of Ulcinj in December 2013. Tender procedure to select the implementation consultant for the invest-ment project and the tendering procedure for the supply and delivery of material and equipment for water supply and sewerage networks are underway. In September 2014, consulting company Sachsen Wasser along with Vodacom commenced implementation of the capacity development project for the water utility company of Ulcinj.

3.6 Projects under preparation

3.6.1 Construction of sewerage sludge treatment plants

The fi rst Sludge Disposal Study was produced in 2009. The updated version was produced in June 2014. The study recommends as the most acceptable option for sludge treatment to construct sludge solar drying plants adjacent to WWTPs, and disposal of dried sludge on sanitary landfi ls.

In accordance with the estimations from the Sludge Disposal Study, it is necessary to provide a total of ap-proximately Euro 3 million for the construction of the sludge solar drying plants for the WWTPs Herceg Novi andTivat/Kotor. Preparations of the projects are underway.

3.6.2 Continuation of the Project to rehabilitate the existing and construct new water and sewerage network in Kotor, Tivat and Herceg Novi

Municipalities Tivat, Kotor and Herceg Novi have expressed their interest to continue implementation of the Project for the construction and rehabilitation of water and sewerage network. Tender preparation for those investiments is currently ongoing.

130


5. CONCLUSIONS

Since being established in 2005 until now, Vodacom has grown into a successful company that by imple-menting one of the most valuable and signifi cant infrastructural projects in Montenegro, Water Supply and SanitationAdriatic Coast, as well as the Project to develop capacities of the public water utilities, contributes signifi cantly to ensuring better technical conditions for the wastewater collection, distribution, disposal and treatment, upgrade of water and sewage infrastructure, and more effi cient provision of the municipal services to citizens, economy and visitors of the Montenegrin coast. By its activities Vodacom contributes to develop-ment, conservation, and improvement of the economic and environmental situation in the region and the entire Montenegro year by year.

By implementing the Phase I and the Phase II of the Project, there was a signifi cant step towards the upgrade of the water and sewage system in the coastal area in order to reach the aim set by the GoM, and that is a per-manent anda comprehensive solution of the water supply and sanitation problem, as a basis for further devel-opment of the region and the entire country. By implementing the Phase III, and the Phase IV of the Project, being currently under way, as well as the Phase V being under preparation, the situation in this fi eld will be completely changed.

The construction of the planned water and sewage infrastructure, and particularly the construction of sea outfallsand WWTPs will provide an environmentally friendly solution to the wastewater disposal whereby preventing pollution of the environment, particularly the sea and coastal areas. The coast of Montenegro will be able to offer clean sea for a better quality of life of its citizens, and will be better prepared to host a num-ber of tourists from around the world by valorising its tourism potentials. Vodacom as a driving force and an executing agency for all these projects, has undoubtedly justifi ed all expectations, and for a relatively short period it achieved an enviable effi ciency in implementation of infrastructure contracts in accordance with the European practice. In particular, its hould be notes that Vodacom has developed in a relatively modest condi-tions, with a small number of staff, as well as in an environment that was not familiar with, and not used to the concept of project management in accordance with European (strict, and setting tight deadlines) standards and procedures before working with Vodacom. Over the course of its development, primarily by addressing numerous issues, through cooperation witha large number of international and local partners, and by continu-ous professional development, Vodacom is now fully skilled to independently provide consulting services, and thus it extended its primary role to a range of otherservices.

It remains to bee seen what role the GoM, and the coastal municipalities will assign to Vodacom in future, but Vodaom’s impact in the sector and the region is already irreplaceable, and the need to regionalize services and WWTP management at the coast, to be constructed by Vodacom, are undoubtedly fi elds being considered by Vodacom as adequate fi elds for its activities.

4. WATER UTILITIES CAPACITY DEVELOPMENT MEASURES

Since 2004, Vodacom (in cooperation with the consultancy MASC from Frankfurt, and then from 2009 up to the late June 2012 with the company Sachsen Wasser from Leipzig) has implemented in two stages, a Project aimed at developing local public water utilities capacities. Vodacom has prepared ToRs for the consultants based on its own analyses and assessment of the condition of the local water utilities. This project was aimed atreaching desirable and possible levels of water utilities operation through increased performance effi ciency.

This Project resulted in reduced losses in the water distribution system, updating GIS database, training ViK staff to work on hydraulic modelling, reduced operating costs, improved collection effi ciency, fi nancial via-bility parameters, introduction of benchmarking as management tool, trained ViK staff to produce strategic business plans, developed tariff studie and customer service provision. Continuous implementation of the Project enabled Vodacom to master knowledge and develop capacities in all project areas being the subject of a joint work with consultants, and continue providing independent consulting services to its members and other shareholders, as well as to be a local partner to international consulting companies.

131


TOWARDS EFFECTIVE SOCIAL MEASURES IN WSS

Giel Verbeeck* , Branko Vucijak**

* TreeVelop, Projects and Processes, NL-1402 XL Bussum, Netherlands, Tel. +31 6 48 114 365, E-mail: [email protected] www.treevelop.nl** Hydro Engineering Institute Sarajevo, Stjepana Tomica 1, 71000 Sarajevo, BiH, E-mail: [email protected] Engineering Faculty Sarajevo, Vilsonovo setaliste 9, 71000 Sarajevo, BiH, E-mail: [email protected]

AbstractIt is obvious that water supply and sanitation services have a social dimension. But how to deal with the social aspects is often a puzzle for societies in South Eastern Europe. Access to drinking water is a human right, but who will have to pay for this?

Government, customers and service providers have to work out the balance of shouldering the provision of services to the poor. But that balance has several aspects. Social considerations exist in diverse areas such as investment subsidies, operating subsidies, tariffi ng, billing procedures, payment enforcement as well as national and local water policies. Responsibility for social cases is often unclear or fragmented between utility, local (and/or national) government. Household customers typically accept the need for some solidarity, but how to structure that on the bill? Throughout Europe a number of tariff related and income support measures are applied to ensure affordability of Water and Sanitation Services. These are described, analysed and contrasted to each another. A conclusion is drawn on the relative costs and benefi ts of these mechanisms, also in the light of different institutional structures.

KeywordsSocial policy, tariffs, water

132


INTRODUCTION

Water supply and sanitation services (WSS) provision has multiple social aspects. The provision of drinking water has strong health and income generation effects (OECD, 2011). Having access to clean drinking water makes people more productive. Access saves people’s time, energy and money. The price of a litre of bottled water is often at least a hundred times higher than the price of a litre of tap water. Providing and maintaining access to WSS is therefore an agreed social objective. Beyond that, water has now become a human right (UN resolution 64/292).

It is less clear how this right should be provided for, who is responsible for that and who will have to pay for it. How can affordability of services be balanced with sustainability? Is increasing connectivity more important than subsidising tariffs or social cases? How should utilities, municipalities and customers divide the burden of shouldering the poor? Can it be done more effi cient? This paper looks at these questions within a context of EU approximation for South Eastern Europe (SEE) and Eastern Europe Caucasus and Central Asia (EECCA).

METHOD

To answer the questions raised above the authors have analysed tariffi ng systems in Europe and WSS social support systems in OECD countries. Based on this the balance between connectivity and affordability has been analysed. The authors have used their own experience as consultants to operators, owners and policy-makers in the fi eld of WSS to outline a few promising social (tariffi ng) measures for SEE EECCA region.

RESULTS

WSS Tariffi ng systems in EuropeThere are three conceptual tariff structures: Fixed Tariffs (F), Single Volumetric Tariffs (Vol.) and Increasing Block Tariffs (IBTs). Fixed tariffs are paid irrespective of consumption even though they may vary according to the number of inhabitants per household, surface of the apartment or even income tax bracket. In the case of Single Volumetric Tariffs each additional m3 is offered at the same price. In the case of IBTs defi ned consump-tion blocks are priced progressively. IBTs may therefore be called Multiple Increasing Volumetric Tariffs. Decreasing Block Tariffs are rare in Europe and left out of further consideration. It is noteworthy however that apart from water most other economic goods are priced according to a DBT. Because of the need to consider environmental and resource costs DBTs have even further decreased over the last 20 years.

All three conceptual tariff structures may be used in isolation or combined, thus leading to blended tariff structures. These provide a combination of price incentives. First however the mechanics of the three basic conceptual tariff structures is illustrated below.

133


What is the distributional effect or social impact of these conceptual structures? This is presented in the table below. The Fixed tariff structure has an obvious regressive effect. The effect of the single volumetric tariff depends on the income elasticity of water demand. Only if people buy more water exactly in proportion to in-creased income the effect is neutral. If they buy proportionally more the effect is progressive. Income elasticity of water demand is broadly considered as inelastic. Overall higher income is associated with higher demand. But the estimates for income elasticity vary widely between 0 and 1 (Green, 2003) and depend on location, income level etc. Therefore, all one can say is that the distributional effect of volumetric charges is between regressive and neutral, depending on the circumstances.

For IBTs the distributional effect is meant to be progressive, but the outcome depends on many factors. The in-come elasticity of water demand, together with the size of the consumption brackets and the associated tariffs determine whether the distributional effect is progressive, neutral or even regressive. To complicate matters further the dominant tariff structure applied in Europe is neither of the above conceptual tariff structures, but typically a combination.

A recent inventory on cost recovery in EU countries from the European Environmental Agency and earlier research from OECD reveal the typical tariff structures or combinations thereof that prevail in Europe. This is shown in the next table.

134

Water and Energy


Source: European Environmental Agency (2013), OECD (1999a), OECD (1999b), OECD (2010)

The form opted for in most EU countries is a combination of a fi xed plus a single volumetric charge. The vol-umetric element is obviously related to consumption. However, volumetric charges are sometimes based on a notional consumption in the absence of a (functioning) water meter, making it essentially a fi xed tariff from an economic perspective. The fi xed tariff element itself is sometimes charged per household, but may also be related to additional parameters such as the number of inhabitants in a household, social criteria or housing characteristics (m2). Sometimes invoices refer explicitly to cost of water meter maintenance, billing and/or meter reading costs or other fi xed costs of the operator.

Increasing Block Tariffs (IBTs) are the dominant form in Europe’s Mediterranean countries (except for France) and also in China, South East Asia and Latin America. IBTs may include additional parameters such as the number of inhabitants in the household or social criteria.

The table does not reveal the relative weight of individual tariff structures within any mix of structures. It is therefore all the more impossible tell upfront which countries charge more progressively and which ones more regressively. In France for instance the more regressive single volumetric charge is used in combination with a fi xed tariff that is of minimal size. In Spain on the other hand a more progressive IBT is applied, but the additional fi xed tariff element is so large that any progressive effect of IBTs may have been undermined.

135


An interesting fi nal observation is that new EU member states and EU accession countries mostly use single volumetric tariffs without combinations.

The geographical occurrence and social impact of the (combined) tariff structures is summarised in the table below.

The total costs at increasing levels of consumption associated with some of the main tariff structures are illus-trated in the fi gure below:

Figure 2: Fixed plus IBT, Single volumetric and Fixed plus Single Volumetric.

WSS social support systems in the eu

The opted for tariff structures refl ect an initial social choice. Once adopted it is diffi cult to achieve the political consensus leading to a different tariff structure or mix. To compensate for regressive effects of a given struc-ture countries would supplement the existing structure with additional social measures, rather than changing the tariffi ng structure itself.

136


Following OECD (2003) such social support measures can be classifi ed broadly into (1) tariff related mea-sures and (2) income support measures

Tariff related measures

Tariff related measures include all those that reduce the amount of WSS payments for (eligible) customers, including charges for consumption, other charges and taxes. Tariff related measures can come in variety of forms such as:

• Reduced cost recovery requirements through state or local subsidies or otherwise;• Cross subsidies;• Conservation programs aimed at poorer parts of the service area;• Pro poor tariff structures, discounts, exemptions, rebates and vouchers.

Reduced cost recovery requirements and cross subsidies are the traditional and still dominant tools to suppress tariffs, often threatening fi nancial sustainability for the utilities. They still play an important role a social mea-sure in SEE and EECCA and even in new EU member states.

Although suppressing tariffs in this way is often considered a true social measure there is no targeting involved towards vulnerable groups. One may even argue that most of the benefi t goes to those who consume the most cubic metres. This argument holds also for preferential VAT treatment. If the objective is to support vulnerable groups then the foregone revenues and VAT could have been applied much more effi cient.

The traditional social measures erode the long term sustainability of the service, make the utilities dependent on subsidies and ultimately on political interference. Use of these measures should therefore be discouraged. They are also inconsistent with the provisions of Article 9 of the Water Framework Directive on full cost re-covery and the polluter pays principle.

More innovative social measures are found in the USA and Australia. Some US cities have voucher systems that are issued to eligible groups and can be used to pay for water bills or receive discounts. If the utility is simply a department of the municipality such a voucher can be more easily developed. A more arm’s length relationship between owner and operator requires a clear defi nition of who pays for these vouchers (utility, municipality or ineligible customers). Since social measures can differ from city to a city a variety of benefi ts exist including straight discounts in the form of fi xed percentages on the total bill, discounts on usage charges, provision of lifeline rates and fi xed charge waivers. They act (grossly) similar as illustrated for the rebate and voucher system illustrated in Figure 2.

Other innovative examples include various water conservation programs aimed at poorer neighbourhoods and people. Reducing the quantity of consumption rather than the tariff is another way to reduce bills. It serves both the customer and the environment.

Income support measures

Income support measures target the available household budget in order to meet WSS expenses. These can be in the form of:

• Income assistance and reimbursements• Arrear forgiveness, debt restructuring• Hardship initiatives

137


In a number of OECD countries including for instance France, the Netherlands, Belgium (i.e. Wallonia), Hun-gary and Slovakia social support systems provide subsidies to reimburse for or exempt from WSS bills. These mostly involve municipal subsidies. Often this support is targeted to the fi xed element of the tariff in order to leave economic incentives for water conservation and scarcity signals intact.

Social assistance is not always provided by the government. In England and Wales families facing disconnec-tion could receive charitable assistance in the past. Meanwhile however the disconnection of customers has been outlawed there. In the USA and France charitable organisations also provide support in settling unpaid debt to utilities, in addition to government support. Also the utilities themselves can play an active role in writ-ing off debt and resolving hardship situations with customers. Taking an active approach towards for instance debt restructuring can actually make commercial sense too by preventing repetitive customer default.

DISCUSSION

What determines the choice for a certain mix of tariff structures? Perhaps it refl ects a balance between insti-tutional, economic and social considerations, in addition to historical custom. Apart from the ones mentioned already it can be expected that ecological considerations will become increasingly important in pricing struc-tures, mostly through the adoption of environmental and resource costs pricing as required by the WFD.

Role of institutional development.

In the absence of governmental intervention the social issues are left to utility and customer to be worked out. The IBT pricing structure is an attempt to cross-subsidise from higher income households and businesses to lower income households. This may explain the prevalence of IBT in (traditionally) lower income countries. More advanced economies with more advanced governmental social support systems can opt for the fi xed plus single volumetric structure. Their general social support systems would deal with any affordability constraints.IBTs have been subject to considerable criticism over the last decade, even in the absence of a fi xed price element (Smets, 2002). Of particular concern is the fact that lower income households typically have more inhabitants per connection. As a consequence the higher brackets would apply to lower income groups. This can be alleviated by applying the brackets to individuals, rather than to connections or households. But this does make the administration of the system more costly and harder to manage (Dahan, 2005).

Role of utilities’ interest

Although there are strong individual differences, most of the utilities costs are fi xed and unrelated to current production. Apart from electricity in non-gravity based systems and chemicals, few costs vary directly up and down with water production. A large fi xed tariff component therefore shields operators from downward shifts in demand. A combination of fi xed and variable price elements better refl ects the actual cost structure of the utility.

To lessen the regressive effect of the tariff structure that favours utilities, most Western European countries have supplemented their F+V structures with a number of social policy measures that have been discussed. Utilities in IBT countries lack this protection and perhaps for that reason have added fi xed elements to the IBT structure.

Why EECA prefers Single VolumetricWhat explains the dominance of single volumetric tariffs in new member states and accession countries? This group of countries had often no advanced social support systems. Budget had to be reserved for increasing fi rst time connections, a more pressing social goal. IBTs could neither achieve their desired effect without careful calibration and administration considering tariffs, brackets and income elasticity.

138

Water and Energy

Single volumetric tariffs may thus avoid both the administrative, social engineering and targeting loopholes associated with the other tariff structure mixes (IBT+F, IBT and F+Vol). There is no strong regressive effect and no extra administrative burden. In addition it provides (still) a strong incentive to conserve water. The absence of a fi xed price element poses a risk for the operator but not as much as IBTs.

Therefore the ‘real’ social policy one may say in those countries is refl ected in the rate of connectivity in-crease. In Western European countries WSS social support can exclusively target the affordability of services. In SEE and EECCA it should target fi rst of all connectivity and only in second instance the affordability of service. In most SEE countries such customers are mostly not entirely fi rst time customers. Mostly they had their local rural water supply systems organised. These however fail to meet health and management require-ments. Increasing connectivity to the public supply network remains therefore an important social objective.

What can be improved? Two examples with potential

The Single Volumetric tariff may be a rational response to the challenges that the SEE EECCA region faces. In Romania that tariff structure has even been established as the only one allowed by law. But despite the ratio-nal response, in most SEE EECCA countries the question of responsibility for social support in WSS remains unanswered. Cooperation amongst municipalities, central government, utilities and customers could yield big improvements for those who need it most.

Voucher system

In case municipalities are responsible for social support a service agreement between the municipality and the utility could explicitly allow for vouchers to be procured and distributed by the municipality. Rather than physical documents these could be electronically administered by the utility. Eligible social cases would re-ceive a credit on their WSS bill corresponding to a certain household or personal consumption. The water bill would not become negative and the voucher is only active if the bills are paid on time. The municipality, who has a natural need to be informed about social cases, would update eligibility and amounts from time to time. Rather than providing direct fi nancial support to the eligible social cases it would buy the vouchers from the utility. Such a system would function irrespective of the legal form of the utility operator (regional/local, incorporated or unincorporated). The voucher budget can be amended according to the changing needs. But since there is a voucher system, it means the utility can pursue unpaid bills more vigorously. Economically it works a subsidy from the municipality to the social cases. Customers that do not need the subsidy are exclud-ed. The utility can adopt a more straightforward commercial mission.

Rebate system

In case the utility does have a social responsibility, for instance because the municipality is unable to take responsibility there is a second alternative: social tariffi ng through a rebate. How does it work? This system establishes a cross subsidy from better off households to poorer households in two steps.

First one decides on the total monetary value of the rebates in terms and expresses this as a percentage of the household revenue requirement for the WSS. Suppose the opted for percentage is 10%. The single volumetric household tariff is then set at 11% above the full cost recovery level for the single volumetric tariff. Such a tariff allows for rebates of up to 10% of revenue.

The above cost recovery tariff is charged to all households. However, a certain group is eligible for a rebate. This group may be defi ned by means testing or on the basis of straightforward eligibility criteria such as be-ing a pensioner, being disabled etc. The more restricted the group is, the more targeted the measure can be. In theory however all customers may be made eligible. This would improve acceptability, but it would create unnecessary redistribution, in a way that is similar to IBTs.

139


References

Dahan, M. et al. (2005), The Unintended consequences of IBT Pricing Policy in Urban Water, Water Resources Research 43.European Environment Agency (2013), Assessment of cost recovery through water pricing, EEA Technical report No 16/2013.Komives, K. et al. (2005), Water, Electricity and the Poor. Who Benefi ts from Utility Subsidies? World BankGreen, C. (2003) Handbook of Water Economics: Principles and Practice, John Wiley and SonsOECD (2003), Social Issues in the Provision and Pricing of Water Services, OECD Publishing.OECD (1999a), The Price of Water, Trends in OECD Countries, OECD Publishing.OECD (1999b), Household Water Pricing in OECD Countries, OECD, Paris.OECD (2010). Pricing Water Resources and Water and Sanitation Services, OECD Publishing.

OECD (2011), Benefi ts of Investing in Water and Sanitation: An OECD Perspective, OECD Studies on Water, OECD PublishingSmets, H (2002), Charging the poor for drinking water, Public Policy http://www.publicpolicy.ie/wp-content/uploads/Water-for-Poor-People-Lessons-from-France-Belgium.pdf

The rebates amounting to 10% of sales are issued as discount notes and subtracted on the bills that are going to customers as a discount. It is not a credit note, because it can only be used to reduce the invoice of the utility and not be transformed into cash. In addition the discount note may be temporary in order to give an incentive to pay the utility on time. Most billing and accounting systems allow for credit discounts to expire automat-ically if payment does not happen within the defi ned period. Even if all customers use the rebates to the full extent the utility will meet its full revenue requirement, because the volumetric tariff has been raised accord-ingly. This tariff increase is a one off event, unless one increases the total value of the rebates. Apart from administration the instrument is fi nancially neutral for households as a whole, utility and municipality. The system is entirely paid for by households that are not eligible for a rebate. Therefore the value of the rebates as a percentage of total revenue should remain politically acceptable i.e. below 20%. Still, at that percentage it remains applicable for countries that have sizeable populations below the poverty line (>10%). The rebate sys-tem can be customised in terms of size, eligibility and duration according to the particular local circumstances. Figure 2 illustrates that the economic effect of the rebate and voucher system are similar for the eligible cus-tomers. They differ in the way that they are fi nanced and administered.

CONCLUSIONThe three most widely applied mixes of tariff structures have different social impacts, depending on their design and the income elasticity of water demand. Particularly in the case of IBTs the resulting progressive or regressive effect on society is obscured by the number of consumption brackets, tariffs and the associated income elasticity involved.

Western European countries have supplemented their F+Vol structure with a wide range of social measures that mainly provide income support to eligible vulnerable groups.Transition countries in SEE and EECCA have largely avoided both the social engineering challenges of opti-mising IBTs on the one hand and that of repairing the regressive effects of F+Vol structures by social support measures on the other hand. Instead they have opted for a straightforward, transparent and easy to administer single volumetric tariff structure.

Rather than applying targeted social measures for those that really need it SEE and EECCA countries have mostly tried to keep tariffs low for everyone. Legally required phasing out of cross subsidies, proper cost ac-counting, the need to attract market based external fi nancing and the eventual pricing in of environmental and resource costs will make it impossible to sustain this policy much longer. Therefore there is a strong need for smart social measures in relation to WSS. Two promising measures in this respect deserve special attention. These are the voucher system and the rebate system. In addition there are a number of other measures that SEE and EECCA countries may consider substituting or supplementing existing domestic social measures.

140


STRATEGJIA E ZHVILLIMIT TË RAPORTEVE ME KONSUMATORIN NË KRU “HIDROREGJIONI JUGOR” SHA – PRIZREN

Hysni Ahmeti

Msc., Menaxher Rajonal për Konsumatorë, KRU “Hidroregjioni Jugor” sha PrizrenRr. ”Wesley Clark”, Prizren, 10000 Tel. + 381 29 222 631, mob .+ 377 44 390 770([email protected])

AbstraktNocioni shërbim publik përmbledh çdo aktivitetet që ushtrohet në mënyrë direkte ose indirekte nën kujdesin e pushtetit publik , qen-dror dhe lokal. Por nocioni i interesit të përgjithshëm evoluon përgjatë kohës sepse ai lidhet me interpretime koniunkturale . Madje disa theksojnë se shërbimi publik i bazuar mbi interesin e përgjithshem është një nocion më tepër politik se sa juridik .Klienti përkufi zohet kryesisht si person që dëshiron të blejë prej dikujt , që siguron të ardhura për bizneset në të cilat blen, si dhe që gëzon disa të drejta të caktuara si klientë.

Nga pikpamja psikologjike kënaqësia është diferenca midis asaj që pritet dhe asaj që realisht është bërë e mundur të përfi tohet nga një veprimtari individuale ose e dikujt tjetër. Në lidhje me këtë qështje ka studime dhe dokumentacione të shumta si në sektorin privat ,ashtu edhe në atë publik.

Për të siguruar kënaqësinë e klientit ofruesi i shërbimeve duhet të mbajë parasysh disa elemente të rëndësishme që ka të bëjnë si me përmbajtjen e shërbimeve që ofrohen , ashtu edhe me mënyrën dhe treguesit e ofrimit.

Shërbimet ndaj konsumatorëve është një nga funksionet kyçe komerciale në çdo ndërmarrje . përgjegjësia e shërbimeve ndaj kon-sumatorëve duhet të qëndrojnë tek Departamentit Komercial i cili do të jetë mbikëqyrësi i përgjithshëm i aktiviteteve të shërbimit të konsumatorëve Shërbimi ndaj konsumatorëve.

Është detyrë e KRU “Hidroregjioni Jugor” sha për t’i shërbyer popullatës brenda juridiksionit të saj me shërbimet e ujit të pastër të besueshme dhe të sigurt dhe shërbimeve të besueshme të kanalizimit. Në mënyrë që këtë zgjerime të rrjeteve furnizuese te ujit dhe të shërbimeve për kanalizim në të ardhmen atëherë kjo do duhet të bëhet në zonat e shërbimit të përcaktuara në mënyrë që të ketë mundësi për zgjerimin e rrjetit për kërkesat e nevojshme.

Është objektiv e KRU-se që të shërbejë konsumatorëve të saj me përkushtim te plote. Për shkak të shumellojshmeris së nevojave të konsumatorëve, që të ketë trajtim sa më efektiv për konsumatorë duhet të kemi menaxhim të duhur me raportin me konsumator.

141


HYRJE

Klienti përkufi zohet kryesisht si person që dëshiron të blejë prej dikujt, që siguron të ardhura për bizneset në të cilat blen, si dhe që gëzon disa të drejta të caktuara si klient. Qeveria vepron në emër të qytetarëve të vetë . Klientë të saj janë qytetarët të vetë . Klientë të saj janë qytetarët dhe kolektivitetet lokale. Është i dyshimtë pohimi se vetëm nëpërmjet një përkufi zimi mund të përshkruhet tërësia e marrëdhënieve midis qeverisë dhe palëve të tjera që prek qeverisja. Është e rëndësishme që përbajtja origjinale e fjalës “ klient ” tu japë përgjegjësi pyetjeve të cekura më lartë. Sipas fjalorit të ri të gjuhës angleze të Oxfordit , termi “ klient ” nënkupton “ një person nën mbrojtjen ose patronazhin e dikujt ”.

METODOLOGJIA

Në përgaditjen e këtij punimi është shfrytëzu material nga botimet shkencore, temat në vazhdim janë marrë nga : Ahmet Ceni, “Menaxhimi i Organizatave Publike” si:

- Dallimin mes sektorit publik dhe privat- Kriteret që përcaktojn sektorin publik- Dallimi në mes sektorit publik, shërbimit publik dhe funksionit publik- Konceptin e shërbimit me orientim klientin

Ndërsa temat tjera nw vazhdim, janw marr nga politikat dhe procedurat si dhe praktikat e mira nw KRU “ Hidroregjinoi Jugor” sha si:

- Treguesit e performancës nga shërbimet me konsumatorë në KRU“Hidroregjioni Jugor” SHA- Standardet e shërbimit me konsumatorë- Organizimi i shërbimeve me konsumatorë në KRU “Hidroregjioni Jugor”SHA- Zyret e Shërbimit me Konsumatorë, hapësira dhe vendndodhja- Rekomandimet për avansimin e shërbimeve ndaj konsumatorëve në kompanitë e ujësjellësve

REZULTATET

Konceptimi i shërbimit me orientim klientin

Qëllimi i këtij kapitulli është të shqyrtojë mënyrat me ndihmëm e të cilave shërbimet publike mund të bëhen më të ndjeshme ndaj kërkesave , preferencave dhe pritjeve të përdoruesve të tyre . Kjo qështje rezulton mjaft e rëndësishme sidomos kur kërkohet rritja e volumit të shërbimeve , por pa u shoqëruar me rritjen përkatëse të fondeve. Menagjerët dhe politikanët për ti bërë sherbimet përherë e më të ndjeshme e më të pëlqyeshme për popul-latën , kanë zbatuar disa procedura duke synuar : përmirsimin e zgjedhjeve , studimin e tregut, evidentimin dhe tërheqjen e opinioneve të njerëzve , zbatimin e standardeve dhe mundesive të zgjedhjes nga e populates nëse këto standarte nuk arrihen . Kjo e bën detyrën e politikanëve të pozicionëve përcaktimin e sistemit të shpërndarjes së shërbimit . Ndërkohë që janë arritur suksese ne aplikimin e këtyre procedurave, mbeten akoma kontradikta në përpjekjen për të zhvilluar një orientim të shërbimit drejt klientit.

142


Marrëdhëniet mes qeverisë dhe përfi tuesve të shërbimeve

Tani është bërë një kërkesë krejt e zakonshme që menagjerët e shërbimeve publike të bëjnë përpjekje për tu orientuar në punën e tyre sa më shumë drejtë klientit. Kjo kërkesë ngelet e domosdoshme si për shërbimet e destinuara për publikun , ashtu edhe për ato për klientet e mbrendshëm ( personelin apo punonjës të tjerë të shërbimit ).Mes qytetarëve si individi dhe shërbimeve qeveritare krijohen marrëdhenie të ndryshme mbi bazën e legjisla-cionit përkatës ose anëve të tjera subjektive. Qeveria ofron shërbime në radhë të parë për qytetarët e saj, të cilët paraqiten me status të ndryshëm si përfi tues direkt, si palë e prekur apo si kontribues. Qeveria ka marrëdhënie edhe me një seri institucionësh ,si: ekipet administrative të qarqeve , të bashkive , të komunave dhe ndërkombëtare , ndërmarrjet e mëdha, sind-ikatat ,grupet apo organizatat e ndryshme ambientaliste etj. Të gjithë këto organizata kanë interes legjitim që të gjejnë akses dhe hapsirë në programet e qeverisë . Ndodh që qeveria ofron një shërbim dhe për ata që nuk janë qytetarë të saj . Kështu ajo mund tu ofrojë shër-bime p.sh. organizmave ndërkombëtare , biznesmeneve dhe kompanive të huaja , turisteve dhe kërkuesve të statusit të emigrantit etj Nga sa u tha rezulton se puna që kryen qeveria është komplekse .Ajo është një përzierje e veprimtarive që kanë të bëjnë me formulimin e politikave të rregullimit dhe aplikimit të ligjit , me andministrimin ,me inspektimin dhe me ofrimin e shërbimeve . Në ushtrimin e këtyre funksionëve duhet gjetur një ekuilibër mes pikëpamjeve, mendimeve dhe interesave shpesh kontradiktore të personave të intersuar dhe personave të prekur , ku nevojat, vlerat dhe besimet ndryshojnë shumë .

Koncepti i klientit në shërbime publike

Klienti përkufi zohet kryesisht si person që dëshiron të blejë prej dikujt , që siguron të ardhura për bizneset në të cilat blen, si dhe që gëzon disa të drejta të caktuara si klientë .

Në qoftëse se do ta konsideronim këtë sip përkufi zim të vlefshëm edhe në rastin e shëbimeve publike ,atëherë ai do të përjashtonte shumë prej marrdhënieve midis organizatave publike dhe njerzëve që i përdorin këto shërbime , sepse vetëm një pëeqindje e vogël e shërbimeve publike i plotëson këto kushte . Qeveria vepron në emër të qytetarëve të vet . Klientë të saj janë qytetarët të vet . Klientë të saj janë qytetarët dhe kolektivi-tetet lokale. Është i dyshimtë pohimi se vetëm nëpërmjet një përkufi zimi mund të përshkruhet tërësia e mar-rëdhënieve midis qeverisë dhe palëve të tjera që prek qeverisja . Në kontekstin e një përqasje të përqendruar mbi klientët “klient “ i referohet përfi tuesve direkt të shërbimeve qeveritare , që i merr këto shërbime në bash-këpunim direkt me furnizuesin e shërbimeve . Klientët konstatojnë vështërsi p.sh. në një regjistrim në gjendjen civile dhe , për rrjedhojë ,ata kërkojnë ndimën e nënpunësve për të përfi tuar këtë shërbim. Klientët duhet të njohin procedurat e nevojshme që duhen ndjekur për marrjen e një pasaporte sikurse duhet te ndjekin procedurat e nevojshme për aplikimin dhe sig-urimin e një e në pagese si ndimë socilale për rastet e papunsisë .Në saje të këtyre përvojave direkte te shërbimeve ose operacione , klientët vendosin nëse janë të kënaqur apo të pa kënaqur nga ofrimi i shërbimeve .Sipas fjalorit Ëebser në gjuhën angleze , klienti përcaktohet si “ një person që merr që merr me qira shërbimet e një profesionisti ; blerës ”. Ta aplikosh këtë përcaktim edhe në shërbimet publike , nuk është shumë e saktë . Veprimi i marrjes me qira të një shërbimi nga një profesionist është i lidhur me koncepte të tilla si “ pagesa për shërbimin ” dhe “ marrëveshja kontraktuale ”. Është e rëndësishme që përbajtja origjinale e fjalës “ klient ” tu japë përgjegjësi këtyre pyetjeve . Sipas fjal-orit të ri të gjuhës angleze të Oxfordit , termi “ klient ” fi llimisht nënkupton “ një person nën mbrojtjen ose patronazhin e dikujt ”.

143


Nga skema e fi gurës rezulton që qeveria duhet të analizoj të gjitha grupet e klienteve të saj dhe të evidentojë veqorit e kërkesave që paraqet secili prej tyre . Pas kësaj harrohet politika e plotësimit të kërkesave , e cila presupozon tërsinë e veprimtarive që nisin nga fi ksimi i objektivave dhe i prioriteteve , zbatimi i politikave , përcaktimi i rezultateve paraprake dhe përfundojnë me përcaktimin e burimeve të shërbimit . Rritja e kënaqësisë së klientit përballë ofruesit të shërbimeve është element i ndryshëm në krahasim me ekui-librin që duhet të ekzistojë në vlerësimin e konfl iktit të interesave gjatë formulimit të politikave. Në qoftë se këto diferenca të roleve janë të qarta , organizatat do të kenë më pak vështërsi për të saktësuar nocionin e “ klientit ” gjatë ofrimit të shërbimeve.

- Klienti si veprimtar : Veprimtarët kanë rol të rëndësishëm në procesin e hartimit të politikave qeveritare. Rrallë ndodh që ata të mund të bien në një konsensus , veqanërisht kur disa prej tyre paraqesin grupe interesi me qëllime specifi ke dhe kur janë intolerant. Veprimtarët , nga ana e tyre , mundet dhe duhet të ndimojë në procesin e hartimit të: prioriteteve , politikave dhe programeve të qeverisë .

-Klienti si kontribues : paraqitet në të gjitha ato raste , kur ai kontribuon nëpërmjetë sistemit të taksave në fi nancimin e shërbimit publik dhe shkalla e përfi timit është e vogël ose zero. E njëjta situatë mund të paraqitet në raste të tjera kur individët kontribuojnë në plotësimin e detyrave të ndrushme të komunitetit në rrugë vull-netare ose në format të tjera .

-Klienti si qytetar: Në kuptimin e veprimtarive , qytetarët pa dyshim që kanë pika të përbashkëta. Një ndër këto mund të jetë ekzistenca e të njëjtës shkallë preukupimi përballë nivelit të tatimeve dhe taksave . Në këtë rastë , interesi i tyre nuk është a i konsumatorit të shërbimeve qeveritare , por më shumë është i lidhur me burimin e fi nancimit të shpenzimeve publike . Ata kanë një interes direkt dhe të konsiderueshëm .

-Klienti si palë e prekur: Termi veprimtar mund të jetë termi që përshkruan më mirë interesat e shoqërisë në përgjithësi. Sipërmarrësit që kanë përfunduar rritjen e fëmijëve të tyre, nuk janë p.sh. klientë të sistemit të edukimit, por ata janë të prekur nga krijimi dhe funksionimi i këtij sistemi. Interesimi i këtyre për mënyren e funksionimit të këtij sistemi konsistonë në këndveshtrimin e taksave që paguhen për sistemin arsimor.

-Klienti si përfi tues: Përfi tuesi i shpërblimit është klijenti: Përdoret termi “ Klient ” në vendë të termit “Kon-sumator ” në rastet kur kërkohet nëpër qasje për sektorin publik në dallim nga ai privat. Përsonat që kërkojnë në mënyrë të drejtë për drejtë shërbime qeveritare janë klijentët. Klienti paraqet një kërkesë për një shërbim dhe e realizon atë nëpërmjet bashkpunimit me furnizuesin.-Në sektorin publik, shembuj të këtij lloji , ku klientët , të cllët sipas programeve të ndryshme përfi tojnë shër-bime dhe nuk paguajnë për to , janë të shumtë . Në këtë situatë , është i rëndësishëm përcaktimi i klientit duke egzaminuar faktin se kush paguan për një shërbim të dhënë . Pagesat mbulohen nga burime dhe teknika të ndryshme .

-Klient si partner: haste ne rastet ku synohet arritja e objektivave të ndryshme në fushën e investimeve apo në realizimin e llojeve të ndryshme të shërbimeve . Të tilla paraqiten rastet e kryerjes së shërbimeve publike nëpërmjetë delegimit apo formave të tjera të blerjes së këtyre shërbimeve nga ana e pushteteve tenderuese .

-Klienti si grup interesi: sipas fjalorit të angelishtes është “ një person me interes ose përkatësi në diqka , kryesisht në biznes ”.Sipas këtij përcaktimi mund të thuhet se të gjithë shtetasit janë grupe interesi , pasi kanë interes (si taksapagues dhe përfi tues të shërbimeve) në shërbimet e ofruara nga shërbimet publike . Megjithatë , termi grup interesi normalisht i referohet individëve ose grupeve që kanë përkatësi ose interes në diqka .

144


Përmbajtja e kënaqësis së klientit

Nga pikpamja psikologjike kënaqësia është diferenca midis asaj që pritet dhe asaj që realisht është bërë e mundur të përfi tohet nga një veprimtari individuale ose e dikujt tjetër. Në lidhje me këtë qështje ka studime dhe dokumentacione të shumta sin në sektorin privat ,ashtu edhe në atë publik.Për të siguruar kënaqësinë e klientit ofruesi i shërbimeve duhet të mbajë parasysh disa elemente të rëndë-sishme që ka të bëjnë si me përmbajtjen e shërbimeve që ofrohen , ashtu edhe me mënyrën dhe treguesit e ofrimit . Kështu , kemi:

Kënaqësia e klientit – si të ofrohen shërbimet

Një element tjetër i kënaqësisë ka të bëjë me procesin e ofrimit të shërbimit .Sapo hartohet plitika , p.sh. krit-eret e përfi timit të pagesës së papunsisë , kënaqësia e klientit varet nga procesi i marrjes së shërbimit . Ndër to më të rëndësishëmet janë:Aksesi që kanë punonjësit tek funksionarët e ndryshëm të ngarkuar për realizimin e shërbimit përkatës.Thjeshtësia e procesit të kërkesës .Natyra e bashkëveprimi midis klientëve dhe funksionarëve në momentit e marrjes së “ prodhimit apo shërbimit ”Në kënaqësinë e klientëve infl uencojnë aspektet e ndryshme të përceptimit nga ana e klientëve të mënyrës së ofrimit të shërbimit.Procesii i dhënies së “shërbimit”është më i ndryshëm se a i ofrimit të “produkteve” , megjithëse në planin e kënaqësisë së klientit këto dy elemente janë të lidhur ngushtë . Qdo klient do të ishte i pakënaqur në qoftëse e atij do ti ofrohej një product me defekt , pavarësisht se ai mund të jetë ofruar në mënyrë të shpejtë dhe me sjellje të mirë . Po kështu ai do të ishte krejtësisht i pakënaqurnga një organizatë , në qoftë se atij i ofrohet një produkt me cilësi të mirë , po që i jepet nëpërmjet procedurave të komplikuara që karakterizohen nga konfron-time të shumta . Për rrjedhojë , për të kënaqur klientët , organizatat duhet të vendosin theksin mbi proceset dhe procedurat e ofrimit të shërbimeve dhe të sigurojnë që operacioni prodhon rezultate të tilla që përputhen me atë qfarë prêt klienti .Ofrimi i shërbimeve shpesh nënkupton bashkëpunimin midis përfi tuesit dhe ofertuesit të shërbimit . Në kundërshtimin me atë që ndodh në rastin e një produkti , cilësia e një shërbimi nuk mundet të studiohet dhe të verifi kohet para se sa të jetë ofruar .Kënaqësia e klientit përballë ofertuesit të shërbimit vjen nga bashkëve-primi në mes tyre. Rezultatet e pritura të një operacioni kirurgjikal dhe procesi i përdorur për të marrë këto rezultate janë dy elemente të lidhur ngushtë me njërin që përcaktojnë kënaqësinë e klientit.

Kënaqësia e klientit në fushën e rregullave dhe të zbatimit të ligjit

Kërkesa për masa detyruese në fushën e zbatimit të ligjit ka krijuar prej kohësh më shumë marrëdhënie mo-spajtuese ,sesa një orientim drejt shërbimit .Shkrimet e Malcom Sparroë të Universitetit të Harvardit , fokusohen direkt me këtë dilem. Në këtë libër autori thekson se është e pamundur të dallohet në qeveri ofrimi i shërbimit dhe zbatimi i rregullave, sepse organizma të shumtë ushtrojnë të dyja këto tipa të aktiviteteve . Por ai shton, që disa organizma të qeverisë kanë më shumë prirje se të tjerët për të përdorur mundësitë e shtetit , për të bërë që , në rastë nevoje , sjellja e qytetarëve të jetë në përputhje me atë që shoqëria e gjukon të përshtatshme .Këta organizma , me qëllim që të ruajnë imazhin si përdorues i shtetit më shumë se sasi shtypës publik hasen me probleme të veqanta .Orientimi drejt shërbimit kontribuon në mënyr të fuqishme në inkurajimin e njerzve për të plotësuar vullnetar-isht detyrimet e tyre qytetare.Klientët dhe organizmat e vënies në zbatim të shërbimit të detyrimeve shikojn si më të favorshme vendosjen e theksit tek masat vullnetare dhe minimizimi i përdorimit të penaltiviteteve dhe masave shtrënguese. Duke lehtësur respektimin e rregullave dhe duke përmirsuar shërbimin e ofruar,mjaft organizma shtetrore kanë përmirsuar rezultatet e punës së tyre.Madje,në kufi t mes detyrimit dhe vullnetarizmit theksi duhet të vendoset te klienti.Ka mjaft mundësi që personi,i cili nuk e dëshiron përvojen negative, do të tentojë ta respektoj personin e ngarkuar për të zbatuar ligjin, nëse ky i fundit do të trajtojë atë me respect.

145


Klientët e mbrendshëm dhe të jashtëm dhe kënaqësia e tyre

Nocioni i shërbimit të klientit dhe i kënaqësis së tij aplikohet për të gjithë funksionarët dhe për të gjithë funk-sionet.Kënaqësia e klientit është një gjendje shpirtërore,një sjellje,një vlerësim për stilin dhe metodën e punës së funksionarëve publik.Në këtë rast ka pak rëndësi nëse organizimi i shërben klientëve të mbrendshëm apo atyre të jashtëm të funksionit publik. Koncepti mbetet i njejtë sin në rastin e një përfi tuesi pensioni që merr një qek ashtu edhe në rastin e një funksionari publik,i cili shpërblehet nga një koleg i tij, rezultati i punës të të cilit varet shumë nga mënyra e ushtrimit të funksionit nga ana e funksionarit publik.Në të dyja rastet kemi të bëjmë më nocionin e “klientit”.Kush do qoftë personi që merr produktin e punës së një funksionari publik,ka një bashkëveprim të vepruesit të shëbimit me përfi tuesit; Funksionari është furnizue-si i shërbimit dhe bashkëpunëtori është klienti.

Kënaqësia e klientit të brendshëm – rrugë për kënaqjen e klientit të jashtëm

Kjo prirje drejt cilësisë është parashikuar prej kohësh, për këtë ka dhe literaturë të shumtë që shtohet përherë. Një prej përfundimëve që paraqitet në mënyrë konstante nga të gjithë specialistët, është: organizatat duhet të aplikojnë nocionin e kënaqësisë së klientit te klientët e brendshëm nëse duan të kënaqin klientët e jashtëm.

Veprimtaria e menaxherëve për rritjen e kënaqësisë së klientit

Nocioni i kënaqësisë ndaj shërbimit është përcaktuar nga Normani (1991) dhe sipas tij ai përfshin procesin e përfi timit të shërbimit ashtu si perceptohet nga klientët.Është e qartë që sektori publik, me organizatat e shumta të perfshira në të, duhet të krijojë shërbime që të për-puthën me perceptimet e përfi tuesve.Palë te ndryshme kanë idetë e tyre për përfi timet e shërbimit që ofrohet. Kështu p.sh. njerëzit që janë liruar me kusht, mund ta shohin shërbimin që ju bëhet atyre ( lirimin me kusht ) sin ë pengesë, gjykatësit e shohin atë si një mënyrë për të parandaluar shkeljen e përseritur të ligjit, ndërsa Ministria e Drejtësisë e konsideron atë si një ndëshkim. Për të rritur shkallën e kënaqësisë së klientëve duke i konsideruar ata në pozicione të ndryshme është e nevojshme që të procedihet më një seri masash të ndryshme.

TREGUESIT E PERFORMANCËS DHE FUSHAT KYÇE TË REZULTATEVE PËRSHËRBIMET PËR KONSUMATORË NË KRU “HIDROREGJIONI JUGOR” SHA NË PRIZREN

Për të zbatuar ofrimin e shërbimeve cilësore për konsumatorë trajtimi duhet të udhëhiqet nga fushat kyçe të rezultateve dhe standardet e shërbimit për konsumatorë kundrejt të cilit KRU-të do mund të masin kapacitetin e shërbimeve të tyre te ofruara dhe përmirësimin e shërbimeve për konsumatorët.Për të ofruar ujë të pijshëm të pastër dhe të besueshme për popullatën brenda juridiksionit të KRU-së fushat kyçe të rezultateve do të përbëjnë:

1.Fushat kyçe të rezultateve për shërbimet për konsumatorë

1. Të kyçim menjëherë në rrjetin tone të furnizimit të gjithë aplikuesit/konsumatoret e ligjshëm ; te ju lejomë konsumatorëve qe të kenë marrëveshje me të drejt për të paguar borxhet e tyre të këqija 2. Të faturojmë saktë dhe në kohe për shërbimet të ofruara me uje të pijshëm dhe shërbimet për ujërat e zeza për të gjithë konsumatorët 3. Të arkëtojmë të ardhurat për shërbimet të ofruara me ujë të pijshëm dhe shërbimet për ujërat e zeza për të gjithë konsumatorët 4. Të bëjmë shkyçjen e shërbimeve për konsumatoret me borxhe të vjetra 5. Të bëjmë rikycjen e shërbimeve për konsumatorët të cilët kanë plotësuar kërkesat e përcaktuara 6. Të përgjigjemi menjëherë ndaj nevojave dhe kerkesave të konsumatorëve

146


2. Standardet për shërbimet ndaj konsumatorëve

Përgjegjësia Ndaj të gjitha ankesave lidhur me çështje teknike do duhej të veprohet brenda 24 orëve ndërsa ndaj ankesave me çështje komerciale do duhej të veprohet brenda 12 orëve.

FaturimiTë gjithë konsumatoret me shërbimet te ujit të pijshëm dhe shërbimet për ujërat e zeza do të faturohen çdo muaj. Të gjithë konsumatorët do të marrin faturat e tyre deri në ditën e 10 per çdo muaj për hargjimet e muajit paraprak.

Pagesat Të gjitha pagesat dhe gjitha azhurnimet do te bëhen tek llogaria e konsumatorëve dhe te refl ektojnë në faturat brenda muajit të faturimit përkatës.

Shkyçja Të gjithë konsumatorët qe parashihet te shkyçen do tu ofrohen shërbime sipas njoftimit të nënshkruar te dër-guar 7 dite paraprakisht për shkyçje.

Rikyçja Të gjithë konsumatorët e ligjshëm për rikyçje pasi qe kane bere pagesën ne tersi do të kyçen brenda 24 orëve.

Shërbimet ndaj konsumatorëveZyra e pare për konsumatore për pranimin e konsumatorëve duhet te jete ne çdo zyre te njësive te KRU-se, e mobiluar mire dhe me punonjes te duhur. Sondazhet me konsumatore do të kryhen çdo vit në çdo zyrë te njësive për tu informuar rreth perceptimeve te konsumatorëve për shërbimet e ofruara

3. Monitorimi dhe vlerësimi

Menaxheri regjional per shërbimet me konsumatore për të arritur standardet e përcaktuara, do të monitorojë performancën e shërbimit të konsumatorëve në bazë të kornizës së mëposhtme:

3.1 Frekuenca e monitorimit Menaxheri regjional per shërbimet me konsumatore do të përgatit raporte të performancës të bazuar në forma-tet e raportimit të standardizuara dmth mujore, tremujore, dy herë në vit dhe vjetore. Raportet do të mbulojën të gjitha fushat kyçe te rezultateve ( te sipër përmendura) te shërbimit aktual te ofruar ndaj konsumatorëve.

3.2 Treguesit që duhen të monitorohen Treguesit e poshtë shënuar do të monitorohen se paku:

Numri i ankesave të konsumatorëve të pranuara (ndahen sipas llojit) Numri i ankesave të konsumatorëve të përgjigjura Përqindja e ankesave të konsumatorëve të përgjigjura Koha mesatare për përgjigjeje të ankesave të natyrës teknike Koha mesatare për përgjigjeje të ankesave të natyrës komerciale

147

Uji dhe Energjia

3.3 Shpërblimet dhe dënimet Kur një zyrë ne kuadër te departamentit te faturimit nuk është në gjendje të përmbushë objektivat e vëna ne fund te vitit, sanksionet do të përcaktohen nga menaxhmenti. Shpërblimet do të jene në mënyrë të ngjashme për punonjesit që janë në gjendje për të arritur objektivat e tyre pas vlerësimit në fund të vitit.

ORGANIZIMI, KRIJIMI STRUKTUROR DHE LOGJISTIKA NË KRU “HIDROREGJIONI JUGOR” SHA NË PRIZREN

Shërbimet ndaj konsumatorëve është një nga funksionet kyçe komerciale në çdo ndërmarrje . Përgjegjësia e shërbimeve ndaj konsumatorëve duhet të qëndrojnë tek Departamentit Komercial i cili do të jetë mbikëqyrësi i përgjithshëm i aktiviteteve të shërbimit të konsumatorëve Shërbimi ndaj Konsumatorëve do të jetë strukturuar si më poshtë:

Organizimi Departamenti Komercial do të ketë një seksion për shërbimet ndaj konsumatorëve cili do të drejtohet nga një zyrtar komercial ose një asistent komercial në varësi të natyrës së veprimtarisë së KRU-së. Çdo zyre e njësisë të KRU-së duhet të ketë një zyrë shërbimi ndaj konsumatorëve apo zyre të parë për kon-sumatorë roli të cilit do të jenë:

Të pres dhe të shërbej konsumatoret Të pranon ankesat dhe ti dokumentoj dhe udhëheqë ankesat e konsumatorit Të monitoroj veprimet mbi ankesat e konsumatorëve të raportuara dhe të informoj konsumatorin për këto

veprime Mirëmban raportimin e ankesave të konsumatorëve dhe zgjidhjen e ankesës

Zyra e shërbimit ndaj konsumatorëve do të trajtojë të gjitha çështjet që kanë të bëjnë me kërkesat dhe ankesat konsumatorit

Zyra e shërbimit ndaj klientëve, hapësira dhe vendndodhja Në mënyrë qe shërbimet ndaj konsumatorëve te kryhen me shpejt dhe te jene me efi kase faktorët në vijim duhet të merren parasysh kur behet dizajnimin për Zyrën e shërbimit ndaj konsumatorëve:

Zyra e shërbimit ndaj konsumatorëve duhet të jetë në ose në afërsi të hyrjes se Zyrës kryesore të kompa-nisë. Kjo do te reduktoje kohen dhe do te një lehtësim për konsumatorin

Zyra e shërbimit ndaj konsumatorëve duhet te ketë hapësire te mjaftueshme Zyra e shërbimit ndaj konsumatorëve duhet të jete e mobiluar mirë me sa vijon: Karrige për konsumatorë, ulëse dhe tavolina Lajmërime (me broshura dhe materiale publicitare), kuti për sugjerime Shërbimi ndaj konsumatorëve te jete me një banak i vendosur pranë një dritare (të paktën pesë metra e

gjatë). Tavolina, karrige të mjaftueshme, kompjuterë dhe dollapë për stafi n Ajër te përshtatshme te kondicionuar te dhe / ose ventilator Vendet për nevoja te konsumatorëve hapësira si WC për konsumatorët duhet të jenë të pozicionuar mirë Zyra e shërbimit ndaj konsumatorëve duhet te ketë qasje ne zyre për të paguar konsumatoret kur është e

nevojshme

148


Referenca• Ahmet Ceni, “Menaxhimi i Organizatave Publike”• http://www.hidroregjioni-jugor.com/

Organizimi i zyrës dhe ambienti Zyret duhet të jene te ventiluar mirë, te ngjyrosur dhe pastër. Rrjetet e komunikimit duhet të jene te pajisura me: telefona, faks dhe një sistem të mirë me kompjuter dhe program të përshtatshme për t’u marrë me të gjitha çështjet e konsumatorëve. Organizimi i zyrës dhe dekori duhet në mënyrë të qartë te promovojnë identitetin e korporatës te KRU-se si në vijim:

• Ngjyrat e zyrës duhet te jene te përzierja me ngjyra të korporatës së KRU-së• Zyrat me mesazhe te qarta shkëlqyese • Veturat e KRU-se me ngjyra te logos te korporatës

PËRFUNDIMI

Me qëllim më të mirë që tema e propozuar të dal sa më mirë dhe më e kompletuar, punimin është strukturuar duke e ndarë në disa kapituj, ku më pastaj në mënyrë të veçantë janë shtjelluar aspektet e ndryshme teorike, praktike të krahasueshme, procese të cilat përshijn periudha nga momenti kur klient merr shërbimin e ujës-jellsit dhe kanalizimit, faturimin mbi shërbimet, mënyrat e faturimit, dorëzimin e faturës e deri në momentet e pagesës së faturës për shërbimet e marra. Janë marrë dhe krahasuar përvojat e mira të kujdesit ndaj klientit si dhe mundësitë e rritjes së kujdesit ndaj tijFuqia e konsumatorit është më e madhe se kurrë më parë. Megjitahtë, distanca ndërmjet asaj që premtojn kompanitë dhe asaj çfar provojnë konsumatorët asnjëherë ska qenë kaq e madhe, gjë që tregojn edhe një varg skandalesh biznesi të kohëve të fundit.Nëse kompanitë duan të mbijetojnë e të lulëzojn në këtë epokë të kon-sumatorëve, ato duhet të ndërveprojnë me këta të fundit dhe t’i lejojnë të përfshihen në procesin e krijimit të produkteve dhe shërbimeve të reja, madje edhe në marketing dhe shitje. Kompania duhet ta zhvilloj strategjinë e vet që tia dal që fuqia e konsumatorit të punojë për kompaninë dhe jo kundër saj.Menaxherët e mirë-të çdo niveli qofshin- duhet të dijn të vlerësojn rëndësin e planifi kimit strategjik dhe ven-dosjen e afateve konkrete për punonjësit.Por edhe ata më të mirët , shpesh nuk arrijnë ti nxisin apo të mbësht-esin procese kyqe, që i bëjn të sukseshme planet e hartuara me kujdes.“Pyetni klientët sa të mirë jeni” është përceptim i ri të cilën kompanitë shërbyese duhet të orientojn resurset njerzore në rritjen e efi kasitetit të shërbimeve ndaj klientëve.“Nuk është i madhi që e ha të voglin, është i shpejti që përpin të ngadaltin”.

149


MENAXHIMI I ANKESAVE TË KONSUMATORIT

Donald Shkreli*

* Përgjegjës i Sektorit të Marrëdhënieve me Konsumatorin.UKT sha, Tiranë, ShqipëriMail: [email protected]: +355 (0) 664129319

HYRJE

Në këtë punim do të përpiqem të shpjegojmë mbi menaxhimin e ankesave dhe marrëdhënieve me konsuma-torët, si një nga aspektet thelbësore të punës së përditëshme të UKT sha. Marrëdhënia me konsumatorin, duke qenë një art më vete përmbledh aspekte të psikologjisë, juridikut dhe deontologjisë. Në disa raste, puna me konsumatorët shihet si një aspekt dytësor i punës të një institucioni (ndryshe nga aktiviteti privat që e ka në rend të parë), por harrohet që UKT ka specifi kat e saja dhe duke qenë një shoqëri aksionere duhet të funksion-ojë me aprime sa më afër një biznesi. Për të ilustruar më saktë këtë na ndihmojnë dhe të dhënat e botuara nga Universiteti i Kembrixhit (University of Cambridge, IFTA Staff Training Part One 11th -12th October 2006):

- Konsumatorët janë të gatshëm të kenë një rritje të çmimit deri në 2% nëse janë të bindur se do të kenë një shërbim ndaj klientit më të mire.

- Për shërbimin e marrë një konsumator do ti tregojë mesatarisht 10 -12 personave. Nëse cilësia e shërbimit është e keqe, mesatarja shkon në 20 persona.

- Ka një mundësi prej 82% që nëse shërbimi ndaj konsumatorit nuk është i mire, ky konsumatorta zgjidhë privatisht problemin (kupto veprime të paligjshme).

- Në 91% të rasteve një shërbim i dobët ndaj klientit do të thotë mospagesë e rregullt nga ana e tij.

Pra shifrat e mësipërme (dhe jo vetëm) fl asin qartë për rëndësinë e pasjes së një shërbimi ndaj klientit sa më efektiv të mundshëm.

Bazat e punës në këtë sektor janë;

Mikpritja – Duket diçka e çuditshme të fl asësh në kuadrin e një burokracie me këto terma, por kortezia dhe mirësjellja duhet të jetë në qendër të punës të çdo nëpunësi të ZMK-së.

Empati – konsumatori duhet ta dijë që ofruesi i shërbimit është i kujdeshëm ndaj nevojave të tyre dhe do të vlerësojë të gjithë faktet në marrjen e vendimit.

Drejtësi – Kuptuar jo si zbatim i normave ligjore (që është bazë pune e çdo institucioni) por nevojës për ti bërë të qartë konsumatorit që problematikës së tij po i kushtohet vëmendja e duhur dhe ky insitucion do ti përgjigjet në afate të pranueshme dhe të qarta.

150


Kontroll – Konsumatori sigurohet që nga ana e ZMK-së, nëpërmjet titullarit, do të ushtrohet i gjithë kontrolli i nevojshëm për tu siguruar që të gjitha hallkat e institucionit kanë kryer detyrat e tyre.

Dhënia e informacionit – Konsumatori informohet për çdo hap që do të ndiqet për zgjidhjen e çështjes.

SMK në shifra.SMK është ngritur dhe funksionon në zbatim të Rregullores së Brendshme të UKT sha me këto detyra dhe funksione:- Administrimin e ankesave dhe kërkesave të qytetarëve.

- Dhënien e informacionit dhe orientimin e qytetarëve për problematikat në lidhje me UKT sha.

- Regjistrimin e ankesave.

- Informacion mbi debinë e qytetarëve ndaj UKT.

- Hartimin e kthim përgjigjeve për ankesat dhe kërkesat e paraqitura.

SMK ka në organikën e tij 24 punonjës, nga të cilët 5 specialistë në Drejtorinë e përgjithshme dhe 19 punonjës të shpërndarë në ZA e ndryshme në territorin e qytetit të Tiranës.

Gjatë viteve, SMK ka trajtuar një vëllim të madh ankesash, të cilat në shifra jepen si më poshtë:

Viti 2011 1304 ankesa.

Viti 2012 4290 ankesa dhe kërkesa

Viti 2013 2444 ankesa dhe kërkesa.

Viti 2014 1620 ankesa (janar-shtator). 187 ankesa online (e-mail apo formular ankese).Më hollësisht do të ndalemi në këto pika kryesore;

- Zyra e Marrëdhënieve me Konsumatorët (ZMK) si një tipologji e mbrojtjes së interesave të tyre.Në njëfarë mënyre ZMK kryen avokatin e interesave të qytetarëve. Duke mos qenë në përshkrimin e punës të këtij sektori, por duke qenë në parim të punës me qëllim dhënien e ndihmës, ky sektor duhet të jetë në gjendje të kalojë barrierat burokratike. Si gjithmonë detyrimet ligjore të palëve janë në plan të parë, por zakonisht një abonent ka kaluar mjaft hallka dhe sërish është në pamundësi të zgjidhjes së problematikës apo marrjes së një përgjigje konkrete.

Shembull: Klienti A, pas disa kontakteve të pyfrytshme për vendosjen e ujëmatësit nga Njësia X, nuk kishte bërë asgjë që pas pagesës së qytetarit. Mjaftoi një kontakt me telefon dhe nga ana e njësisë u bë që të nesër-men vendosja e matësit. Gjatë 3 muajve që zgjati procedura qytetari pagoi 23m3 me mesatare edhe pse nuk banonte në banesë.

Pavarësisht se proceduara normale për shembullin e mësipërm do të ishte marrja e ankesës, trajtimi i saj në bashkëpunim me njësinë etj, e gjithë kjo procedurë do të zgjaste tepër zgjidhjen e ankesës, që qartazi tregon-te për një neglizhencë nga ana e UKT. Edhe pse qytetari kishte kontaktuar disa herë me njësinë akoma pas shumë muajsh nuk i ishte zgjidhur çështja. Mjaftoi një telefonatë, e cila së pari i tregoi qytetarit që çështja e tij është e rëndësishme dhe për më tepër edhe pse me vonesë u zgjidh si problematikë. Në rast mos zgjidhje

151


të problemit, qytetari ankimues do të ishte larguar për në Itali dhe ndoshta pas shumë vitesh do të interesohej sërish për debinë apo të tjera dhe nga ana e UKT nuk do të arkëtohej asnjëherë shuma e detyrimit, që për më tepër do të ishte e padrejtë.

- Lidhja e një “kontrate verbale” të qartë me ankimuesin.

Një tjetër aspekt tepër i rëndësishëm është pasje e një kontrate të qartë me çdo qytetar që hyn dhe kontakton (ndoshta për herë të parë e të fundit me UKT). Ky qytetar duhet të ketë të qartë që në fi llim, pa lojëra fjalësh se çfarë mund të bëjë (dhe nuk mund të bëjë) kjo zyrë për të. Duhet të jetë i mirëinformuar për afatet reale ko-hore të zgjidhjes dhe procedurat që do të ndiqen, në çdo hap për zgjidhjen e problemit. Kjo masë, në mënyrë thuajse automatike rrit besueshmërinë e palës (UKT në këtë rast) dhe vetë qytetari është i ndërgjegjshëm (edhe në rast përgjigje negative) se gjithçka ishte transparente dhe e bazuar në aktet ligjore në fuqi.

Shembull: Klienti ankohet për faturimin e padrejtë që i është bërë që nga viti 2009 deri në qershor 2014. Në qershor klienti është pajisur me ujëmatës i cili nuk tregon konsum, dhe deri në atë kohë faturohej aforfe. Familjarisht ka qenë me vite jashtë shtetit dhe shtëpia e tij ishte e rrënuar dhe dukej qartazi që nuk banohej prej vitesh.

Që në këtë moment vlen më shumë ndershmëria duke vënë në dijeni qytetarin, që pa kërkesa të mëparshme nga ana e tij, është thuajse e pamundur të anullohen faturat e kësaj kohe. Edhe pse nuk i hiqet e drejta e ankim-imit, i shpjegohet që baza ligjore në fuqi nuk lejon rishikime të tilla.

- Njohja e problematikës dhe adresimi i saj brenda zyrës, pa i shkaktuar sorollatje të kota ankimuesit.

Diçka që duhet të evitohet sa mundet në këtë fazë është dërgimi i tij në një zyrë tjetër të UKT. Kjo është e pëlqyeshme vetëm në rast se zyra ku do të dërgohet do të jetë zgjidhje përfundimtare e problematikës së tij. Po ashtu dhe njohja e problematikës është një art më vete. Përgjegjësi i zyrës nuk duhet të ketë frikë apo ngut të pyesë në thelb për të gjithë problematikën, si ka lindur, në ç’kohë, veprimet e mëparshme të kryera nga qytetari dhe nga vetë UKT etj. Shpesh herë pasja e një historiku të plotë të veprimeve (apo mos veprimeve) ndihmon në zgjidhjen e çështjes. Shembujt nga praktika tregojnë se një qytetar ka marrë 3-4 përgjigje me shkrim nga UKT, por për arsye nga më të ndryshmet ai nuk i ka marrë këto përgjigje. Gjithashtu ky historik, ul në mënyrë të ndjeshme kohën e zgjidhjes së çështjes, pasi shumë veprime mund të jenë kryer më parë.

Shembull: Klienti paraqitet me 3 përgjigje të ndryshme nga UKT (1 njësia dhe 2 nga dy sektorë të Drejtorisë së Përgjithshme). Përgjigje ishin kontradiktore me njëra tjetrën dhe në thelb nuk e zgjidhnin problematikën. Qytetari rreshtoi të gjithë drejtorët, specialistët etj. Që kishte takuar duke i premtuar zgjidhje dhe pa ja dhënë atë.

Punonjësi i SMK ka një detyrë madhore “të pyesë dhe vetëm të pyesë”. Qytetari nuk e ka të qartë shpeshherë se si kategorizohet ankesa e tij, kush është mënyra më e mirë e të shprehurit të saj apo dokumentacioni i cili e ndihmon në këtë rast. Punonjësi i SMK-së duhet të pyesë jo me qëllim të bëjë hetuesin por duke pyetur krijon një ide të qartë të ankesës, historikut të saj, veprimeve të kryera më parë. Nganjëherë mjafton që punonjësi ta drejtojë në sektorin përkatës dhe çështja zgjidhet më shpejt, pa humbur kohë të dyja palët.

- Mbajtja e një distance sigurie me problematikat, pa u përfshirë në të, por duke ofruar zgjidhje.

Psikologjia thotë që dikush i afërt nuk mund ti zgjidhë problemin të afërtit. Edhe në pozicionin e marrëdhënieve me konsumatorin impakti i parë (gjithashtu dhe ato vijues) është i rëndësishëm për të dy palët. Shpeshherë qytetarët janë sorollatur me muaj apo vite nëpër zyrat e ujësjellësit pa marrë një përgjigje konkrete. Për këtë arsye krijohet bindja që askush nuk i dëgjon dhe askush nuk ofron zgjidhje. Për këtë arsye ZMK e konsidero-jnë (ndoshta në subkoshiencë) si një vend ku mund të “shfryjnë” mbi problematikën pa pritur zgjidhjen e saj.

152


Për këtë arsye është e rëndësishme që të kuptohet kjo tipologji ankimuesi.

Shembull: Nga një anketë e zhvilluar pranë SMK, në datat 10.09-10.10.2014, për personat të cilët kishin paraqitur një ankesë, nga 76 të cilët pranuan të përgjigjen 72 prej tyre ishin të bindur që çështja e tyre nuk do të zgjidhej kurrë. Ndër arsyet kryesore ishin: “UKT mbron të vetët” dhe “nuk ju intereson mbrojtja e qytet-arit”.

Sado që i shpjegohej që SMK, do të bënte të pamundurën për zgjidhjen e problematikës së tyre, për sa hapësirë i lejonte legjislacioni në fuqi, sërish në rastin më të mirë qytetarët largoheshin skeptikë dhe në atë më të keqin pa ndryshuar aspak bindje. Duke qenë që SMK e ka për detyrë pritjen e qytetarit, shpeshherë këta të fundit vi-jnë vetëm me qëllim “shfryrjen”. Në këtë rast përveçse pritshmërive të ulët të qytatrit, duhet të punohet akoma më shumë për zgjidhjen e praktikave.

- Ulja e praktikave burokratike.

Konsumatori kryesisht nuk interesohet shumë se çfarë hapash do të ndiqen (edhe pse dëshiron ti dijë në hol-lësi), por se ku duhet të drejtohet, çfarë duhet të bëjë dhe kryesorja sa kohë do shqyrtimi i çështjes. Ky kon-sumator nuk mund të përcillet nga zyra duke i cituar Rregulloren apo Kodin e Procedurave Administrative, por duhet ti bëhet e qartë në afate kohore periudha e zgjidhjes. Nga ana e UKT, iu është bërë e mundur ankimimi në rrugë elektronike por kjo duhet zgjeruar akoma.

Shembull: Çdo qytetar i moshës nën 40 vjeç (dhe në raste të rralla dhe ata mbi 40) i cili është vënë në dijeni se ankesat merren dhe online, ka preferuar që të bëjë ankesën e tij online. Dhe në raste të rralla kur ka pasur nevojë për dokumentacion bashkangjitur, qytetari ka preferuar që të skanojë dokumentacionin. Vihet re një fl uks në rritje i ankesave online.

Në epokën dixhitale të informacionit, është hap i nevojshëm dhe i domosdoshëm që informacionet të jenë në radhë të parë online. Tashmë shumica e qytetarëve pikën e parë të kontaktit e kanë në faqen zyrtare të UKT sha nga ku marrin të gjithë informacion për dokumentacionin dhe të drejtat e detyrimet e tyre. Nga ana e UKt është bërë një punë e mirë me faqen, në të cilën jepen të gjitha informacionet e nevojshme, baza ligjore dhe një rubrikë e tërë për ankesat. Nëse shohim vetëm ankesat online nga viti në vit, ato kanë qenë shumë pak për vitin 2012 (rreth 20 të tilla dhe shumica denoncime, nga persona që kërkojnë të mbesin anonimë) duke shkuar rreth 250 (180 ankesa të mirëfi llta dhe pjesa tjetër denoncime). Është vënë re që numri i ankesave online rritet eksponencialisht sapo qytetarët vihen në dijeni për këtë mundësi. Pra një qytetar i vënë në dijeni, njofton dhe të tjerë për këtë mundësi.

Ankimimi online ul së tepërmi praktikat burokratike si dhe praktika të mundshme korruptive që mund të ndodhin nga kontakti me ankimuesit. Por dhe kjo mënyrë ankimimi ka mangësitë e veta. Së pari nuk ka një llogaridhënie të plotë në shkallën hierarkike, pasi eprori vihet në dijeni për përgjigjen por nuk jep inputin e tij në të. Për këtë arsye jemi të detyruar që përgjigjen e ankesës ta japim në format shkresor, gjë që ja ul shumë benefi tet kësaj mënyre komunikimi. Së dyti kjo rrugë e ndjekjes së praktikës online ka barrën e vet në burimet njerëzore pasi nxjerr “jashtë loje” një pjesë të madhe të punonjësve.

Në përfundim duhet të kujtojmë se UKT sha, funksionon në kushtet e një “monopoli” në treg. Është fakt që monopolet me kalimin e kohës bëhen më pak (ose aspak) inovative dhe të vetëmbyllura pasi nuk kanë asnjë arsye që të vetërregullohen në kushtet e një konkurence jo normale. Në shumë raste është pikërisht humbja e këtyre vlerave e cila detyron palë të treta të kapërcejnë “barrierat hyrëse” në treg apo të kërkojnë forma alter-native të marrjes së shërbimit. Duke mos qenë akoma të shqetësuar për pjesën e parë, UKT duhet të jetë (dhe realisht është) tepër e shqetësuar për të dytën. Kjo pasi metodat alternative nënkuptojnë vetëm dy: ulje e të ardhurave pasi furnizimi bëhet nga puse apo ulje e të ardhurave nga veprime të paligjshme.

153


Kjo nuk mund të jetë arsye e mjaftueshme për rënien shkurt të problematikave, por përkundrazi, një shtysë më shumë për ofrimin e një shërbimi optimal. Nuk do të jetë e largët dita kur në treg mund të futen operatorë të tjerë (baza ligjore është tashmë). Gjithashtu shohim një tendencë të banesave të reja, të përdorin sa më shumë ujin e burimeve nëntokësore, duke sjellë një rënie të të ardhurave për këtë institucion. Në fund të fundit duhet të kemi gjithnjë kujdes që të mos marrim shembullin e disa UK sha, të cilat janë në prag falimentimi. Sigurisht nuk mund të jetë ZMK aktorja kryesore e këtyre ndryshimeve, por kjo zyrë ka një rëndësi të veçantë edhe në këto aspekte.

Bibliografi

1. G-24 Discussion Paper Series UNITED NATIONS “Assessing the Risks in the Private Provision of Essential Services”. 2. “Understanding Customers” nga Ruby Newell-Legner. 3. “Navigate The Future Of Customer Service” nga Kate Leggett for Business Process Professionals. 4. “2011 Global Customer Service: Market Comparison of Findings” nga American Express. 5. White House Offi ce of Consumer Affairs, Washington, DC 6. “Customer Experience Impact Report” nga Harris Interactive,

154


SELECTION OF PIPE MATERIALS FOR EXTERNAL WATER SUPPLY AND SEWER NETWORKS

A. Serdarević*, A. Džubur**

* Assistant Professor at Department of Sanitary Engineering and Department of Environmental Engineering, Faculty of Civil Engineering, University of Sarajevo, Patriotske lige 30, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina (E-mail: [email protected])

**Teaching Assistant at Department of Sanitary Engineering and Department of Environmental Engineering, Faculty of Civil Engineering, University of Sarajevo, Patriotske lige 30, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina (E-mail: [email protected])

AbstractTo meet the water tightness and end-user service quality requirements, water supply and wastewater collection and drainage systems must be designed, developed, commissioned, and maintained as fully safe, watertight, sanitary, durable, and cost-effective in terms of investment, operation, and maintenance costs. Engineers who are either directly or indirectly involved in development of external water and sewer networks often confront the issue of selecting the proper type of pipe material. Different types of materials and related accessories are most often combined in the practice of hydraulic engineering to implement the designed water supply and/or drainage solutions. Selection and installation of the pipe material must be performed in compliance with the applicable standards and legislation, followed by an evaluation in keeping with the project requirements and its terms of reference, covering all aspects of the specifi c task (economic, legal, maintenance requirements, etc.). There is a whole host of standards and norms in place on use of pipe materials in development of external water supply and sewer networks, specifying the requirements and related methods for pipe tests, fi ttings, and related product ranges, depending on the type of the material that they are fabricated from. Also, the requirements and procedures for transport, storage, installation, and testing of pipes and related accessories are legally defi ned. The paper presents a method for selection and one of the ways to evaluate pipe materials and related accessories for external water supply and sewer networks. The approach to the evaluation and recommendations for use of pipe materials are shown on an example of the study that was de-veloped for the purposes of one municipality in the Canton of Sarajevo, Bosnia and Herzegovina. The use and the selection of the materials are analyzed in terms of hydraulic engineering profession, as well as the legal, economic and environmental aspects, while refl ecting on both positive and negative characteristics of the pipe materials.

KeywordsPipe materials, selection of pipe materials, water supply system, and wastewater collection

155


INTRODUCTION

Water supply and wastewater drainage systems must be safe, watertight, sanitary, durable, and cost-effective in terms of investment and overall maintenance costs. Designers and other specialists involved in external water supply and sewer network development projects are often confronted with the issue of selecting the proper type of pipe material. This issue, however, should be given prominence and an analysis of pipe material selection should be performed for each project, based on the specifi cs of its terms of reference, the subject site, the legal frameworks in effect, etc.

Different types of materials and related equipment are most often combined in the practice of hydraulic engi-neering to implement designed water supply and/or drainage solutions. This is not only a result of historical development of production and improvement of pipe materials, but it is also a result of varying installation conditions, terrain categories, and specifi c pipe section loads, both in a hydraulic sense and in the conditions of operation (traffi c load, etc.).

There is a whole host of approved standards in place, specifying testing methods that have to be implemented and applied for the specifi c pipe material, the fi ttings, and other related fi ttings accessories. The standards also apply to the procedures of transport, storage, installation, and testing of the installed pipes and fi ttings. All standards that are applied in Bosnia and Herzegovina are certifi ed and approved by the Institute for Stan-dardization of Bosnia and Herzegovina (BAS). In terms of quality parameters, mechanical features, fi tting methods, etc., these standards are harmonized with ISO standards and DIN norms. When approving and se-lecting pipe material and accessory sets from a selected manufacturer, it should be made sure that its product ranges (catalogs and manuals) include attestations with test results for pipes, fi ttings, etc. The test results for the material must be within admissible range.

In this paper it was possible to provide merely some indications of general engineering approaches to selection of pipes for external water supply and sewer networks. The approach to evaluation and recommendations for use of pipe material are shown on an example of the study that was developed for the purposes of one munic-ipality in the Canton of Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.

PIPE MATERIALS

A whole host of different materials is used for water supply and wastewater drainage systems. Development of production technology and use of new materials have led to expansion of product ranges from well-known materials such as steel, cast iron, concrete to materials such as polypropylenes, polyvinylchloride, polyethylene, etc. (Figure 1), which are becoming more widely used.

To be able at all to analyze different pipe materials by the specifi c criteria that are commonly used in prac-tice, provided below is a brief overview of the types of pipe materials that are most commonly used nowa-days for water supply and sewer systems and most important features of each of the materials.

156


Types and Features of Pipe Materials

Bearing in mind how important it is to tap the potable water resources and deliver to consumers the quantities of water that they need with minimal losses and maximal sanitary compliance, the importance of the role of pipelines, i.e., selection of pipe material, can be highlighted. Also, wastewater must be collected and transport-ed in the safest way possible from consumers to the wastewater treatment plants, i.e., the recipients.

To that end, we need the water supply and wastewater drainage systems that are fully safe, watertight, sanitary, durable, and cost-effective in terms of investment and operation costs.

The types of pipe material that can be used and are used in development of water supply and sewer systems can be generally classifi ed in three groups (Figure 1): metal pipe material, plastic pipe material, and stone pipe material. This general classifi cation of pipe material can be further broken down to:

- Metal pipe material (MPM): cast iron pipes (CIP), ductile pipes (DCI) and steel pipes (SP).- Plastic pipe material (PPM): polyethylene pipes (PE), polypropylene pipes (PP), polyvinylchloride pipes (PVC), and polyester pipes (GRP).- Stone pipe material (SPM): ceramic pipes (CEP), concrete and reinforced concrete pipes (CP and RCP), and asbestos cement pipes (ACP)*.*pipe material that is no longer installed and that is being decommissioned through network reconstruction

157


To be able to properly select the type of pipe material in keeping with the specifi cally defi ned requirements, one has to know the main features of the most commonly used materials. There is a host of production data and literature for this fi eld in the market, making it simply impossible to set forth in detail all characteristics, features, tests, etc. Therefore, the main characteristics of the above listed groups of pipe materials are outlined below.

Metal Pipe Material

- Cast Iron Pipe MaterialCast iron pipes are produced for operating pressures of 1-40 bars. They are sensitive to impact, especially at low temperatures, as well as to bending and point loading. They are heavy to transport and handle. They have diameters of 40 mm to 1200 mm, even up to 3000 mm, and they have lengths from 3 m to 6 m (most common-ly 4 m and 5 m). They require external and internal insulation, e.g., hot asphalt coating. „Common“ cast iron pipe material has been superseded by a special type of so-called ductile cast iron pipe material.

- Ductile Pipe MaterialEven though ductile cast iron pipes are produced from the same raw material as cast iron pipes, the produc-tion process gives them different features – lower stiffness, better material structure, and, therefore, increased resistance to pressure and mechanical damage, but also signifi cantly reduced resistance to corrosion and acids and bases.

- Steel Pipe MaterialSteel pipe material is optimal for use in the pipelines of larger diameters or at higher pressures (40-50 bars and higher). Other advantages of steel pipe material are its lower weight, ability to take over bending moment, and fewer fi ttings due to greater pipe length. Its key disadvantage is poor corrosion resistance, and, especially related to that, complexity of implementation of insulation.

Plastic Pipe MaterialPlastic material pipes are most commonly used nowadays in development of sewer systems. Plastic pipe material includes all those pipe materials that are fabricated from plastic fi bers. Depending on the chemical production processes, two main groups of plastic pipes are distinguished: thermoplastic (TPP) and duro-plastic pipes (DPP). PE, PVC, and PP belong to the group of thermoplastic pipe materials and, besides the smooth pipe material (smooth with solid wall), these types are also produced as corrugated pipes. Polyester pipe material belongs to duroplasts and polyester pipes are classifi ed in centrifugal polyester pipes (CC-GRP) and wound polyester pipes.

Advantages of plastic pipes compared to some other pipes are: high corrosion resistance, small mass (facilitat-ing transport and installation), frost resistance, dielectricity, low thermal conductivity, good hydraulic features (smoothness), easy to assemble (fi nishing, cutting, and joining).

Disadvantages are: considerable stretching at high temperatures, fl ammability, reduction of fi rmness at tem-peratures T> 20 [˚C], stiffness of PVC pipes at temperatures T< 0 [˚C], for installation of malleable pieces and water supply armatures, switch to steel or cast steel malleable fl ange pieces is required.

Although no general description can be given for the entire group of plastic materials available on the market (PE, PP, PVC, GRP), there is a host of differences among them. Cited as an example for this is pipe deforma-bility, which is signifi cantly pronounced in PE material as opposed to GRP. Also, use of some types of plastic pipe materials is limited by available diameters, where cited as an example is PVC pipe material, which is produced in pipe diameter of up to Ø500mm, as opposed to GRP material, which is produced in diameter of even up to Ø3600mm.

158


Stone Pipe Material

Stone pipe material includes the following types: ceramic pipe material, concrete and reinforced concrete, and asbestos cement pipe material*. *pipe material that is no longer installed and that is being decommissioned through network reconstruction

- Ceramic Pipe MaterialCeramic pipes have the longest tradition of use in sewer systems, whereas nowadays they are used relatively little and in the domain of larger profi les. They are complicated in terms of rehabilitation and execution of household connections, but their lifetime is long and they have high abrasion and corrosion resistances. Dura-bility and environmental friendliness are advantages of this pipe material.

In addition to the aforementioned features, ceramic pipe material is also characterized by the following: high corrosion resistance, high temperatures resistance, electrical and thermal insulation, bending fi rmness, non-fl ammability, and pipe aging resistance.

- Concrete and Reinforced Concrete Pipe Materials These pipes are stiff and sensitive to transport and unskilled installation, with problematic water tightness of both the walls of the pipes and the pipe fi ttings and the service pipes, and they are not resistant to dynamic impacts and soil movement. The practice has shown that large quantities of infi ltrated (foreign) water are found in them, especially if the pipeline passes through the zones with high levels of groundwater in some periods. This pipe material is most commonly used for storm water sewage pipelines, which do not have high requirements in terms of water tightness and have typically larger dimensions at the same time, making them fi nancially competitive compared to other pipe materials.

PARAMETERS FOR BENCHMARKING OF CHARACTERISTICS OF PIPE MATERIALS AND REQUIREMENTS FOR THEIR USE

Briefl y described below are the primary requirements – characteristics that were used as evaluation criteria in this paper for use of pipe materials for external water supply and sewer networks up to outgoes for ser-vice-pipes, i.e., up to water meters.

Selection of Material. The main classifi cation can be reduced down to metal (CIP, DCI, and SP), plastic (PE, PP, PVC, GRP), and stone pipes (CP and RCP, CEP and ACP) (as shown in Figure 1).

Figure 2 Water Tightness Chart

159


Figure 3 Corrosion Resistance Chart

Water Tightness. Pipes and their fi ttings must be fully watertight. For water supply systems, water tightness is important to ensure functioning of the pressurized system, minimize system losses, and ensure sanitary compliance of water. For drainage systems, water tightness is important to prevent spills and contamination of environs and prevent infi ltration of groundwater in the system (Figure 2).

Chemical Resistance. Chemical resistance of pipe material means that the properties of the material do not change at specifi c temperatures and with different chemical substances. In terms of chemical resistance, CPs and RCPs have lower ratings, while CEPs are deemed highly chemically resistant.

Corrosion Resistance. Corrosion damages pipe walls. That is why it is very important to take into account this factor, depending on where the pipes are to be installed. Especially those materials that are used in sewer systems must be corrosion resistant, because the pipes and the facilities constituting those systems are, due to the composition of wastewater, exposed to high impacts of corrosion, occurring both externally and internally. When it comes to using metal pipes, additional investment for pipe protection and attainment of satisfactory corrosion resistance (Figure 3) needs to be taken into account.

Lifetime. Lifetime is a characteristic that is directly related to mechanical properties and chemical characteris-tics of pipe material, which must remain as stable as possible during operation under all conditions. Frequent repairs and increased maintenance costs are results of limited lifetime. According to the pipe manufacturers’ catalogs, lifespans are very long. According to some catalogs, lifespan for GRP pipe material is over 50 years, while for PVC it is even over 100 years.

Abrasion Resistance. An especially important characteristic of sewer systems, which abrasive particles can potentially enter, is directly related to lifespan.

Figure 4 Comparisons of Mean Wear and Tear Values for Characteristic Pipe Materials

160


The above chart (Figure 4) is a result of a series of pipe material wear and tear trials carried out at renowned Quality Control Institute in Darmstadt – Germany. The chart shows the curves representing mean wear and tear values for different pipe materials in relation to the number of the trials. Therefore, it can be inferred from the results of the pipe material wear and tear trials shown in the above chart that, in terms of abrasion (wear and tear) resistance parameter, the best results are produced by plastic pipe materials, followed by ceramic and polyester materials, while concrete pipe material is showing pronounced lack of wear and tear resistance. Mechanical Pipe Properties. The characteristics that play the biggest role are: stiffness class and pressure class. The stiffness class varies with the different types of material and ranges from 2 to 20 kN/m2, while the pipe pressure class ranges from 1 to 40 bars. The issues of pipes breaking during the construction and pipe deformations and breakages resulting from the terrain settlement can be avoided by proper selection of the pipe material. Determination of mechanical pipe properties involves testing a series of parameters (mainly defi ned in the literature as physical pipe properties). The tests are provided for by the norms, as well as the expected results that the pipe materials have to meet.

Hydraulic Characteristics. The wall of the selected material must be as smooth as possible to reduce in-crustation potential. Also, for those sewer systems that are laid in the fl atlands, with the minimum allowable inclinations, it is desirable for the wall of the material to have the lowest possible roughness. The low abso-lute roughnesses of the internal walls must enable attainment of the velocities that warrant fl ushing of the material settled down on the bottom of the pipe to minimize incrustation, which is a frequent occurrence in linear facilities.

Seismic Eligibility. One of the requirements that the pipes must meet is deformability as a result of external loads and installation methods, as well as behavior of the pipes under the conditions of variable groundwater levels. The pipe material must be suffi ciently elastic to withstand deformations caused by settlement and movement of the terrain. The fi ttings of the material must withstand some movements without letting the liquids pass through.

Cleaning Eyes (CEs). This characteristic means ability to fabricate cleaning eyes from the same material from which the pipeline is made and execute watertight fi ttings joining the cleaning eyes and the pipes.

Pipe Delivery, Handling, and Storage Methods. The weight and longitudinal stiffness have a direct effect on handling of the pipe material. The lesser weight and greater stiffness contribute to easier and safer handling at construction sites.

161


Securing Pipes. At the specifi c sections of the alignment (e.g., passing under road), the pipelines must be ade-quately secured. There are different ways to secure a pipeline, e.g., concrete blocks, additional pipe materials, concrete bedding, anchoring, etc.

Joining Pipes Together and Joining Pipes with Fittings and Armatures. Depending on the type of the pipe material, there are different approaches to joining specifi c parts of the pipes with the fi ttings and especially armatures.

Assembly. The time that it takes to build a system from the commencement of the construction to the com-missioning plays an important role in selection of the pipe material, because of overall reduction of direct and indirect costs.

Ability to Install Service Pipes. Installation of potential future service pipes must be simple and safe. The pipe material must be conducive to application of modern sewage cleaning methods.Protection of Environment – Toxicity from the Aspects of Use and Impact on Environment. It is desirable for the material to meet the recycling requirement after its use. Moreover, the material must not contain toxic substances (halogen compounds, heavy metals, etc.).

Investment (Cost). Investment costs mean the lowest possible acquisition, construction, operation, and main-tenance costs, as well as the ability to have a simple acquisition either on local or other geographically close markets. Norms. Criteria – norms include a large number of (sub)criteria against which the pipe material is compared and evaluated. The norms, i.e., standards, provide for the specifi c characteristics of the specifi ed types of pipe material that underlie the testing. Upon the testing, if the material meets the required characteristics in terms of exactly defi ned reference values, the certifi cate is issued to the its manufacturer. The certifi cate is a valid document, which the manufacturer uses to prove and guarantee the quality to his clients. However, it is important to note that the prescribed norms are not the same for all types of pipe materials. It is, therefore, not so simple to compare different types of pipe material because of the varying prescribed norms, and thus the controls of the specifi c parameters are performed using different criteria.

PIPE MATERIAL EVALUATION – CASE STUDY

General

As already stated, the main factors that infl uence the selection of the material are technical reasons, cost, lo-cal experiences, soil related requirements, preferences arising from some specifi cs and standardizations. Almost all types of pipe materials are used nowadays in water supply and sewer systems, of which the most commonly used are: cast iron pipes, PVC, and, as of recently, polyethylene, and ductile cast iron pipes.

The most commonly used for development of new water supply pipelines in Bosnia and Herzegovina nowa-days are:

• polyethylene pipes for distribution pipelines (DN 110–225), • ductile cast iron and cast iron for distribution pipelines (DN 100–300) • ductile cast iron for main and feed pipelines (DN 300–700) • cast iron, DCI and steel for main and feed pipelines DN ≥ 500.

162


Polyethylene pipes (DN 20-110) are used most commonly for service pipelines. The type of the pipeline ma-terial may already be set in the terms of reference by the relevant utility based on its needs and maintenance capacities (standardization of the pipe material in the specifi c area), which will maintain the pipeline as the end user.

In the situations that are more demanding, the investor may, in agreement with the designer and based on the analyses, defi ne optimal pipeline material and present it to the relevant utilities.Therefore, each specifi c defi ned by the terms of reference or other types of requirements serves as a starting point for the purposes of analysis of different pipe materials.

In order to narrow down the choice of pipe material, different elements need to be reviewed and considered, such as:

• Data on the system development so far (system upgrading or reconstruction), previously used material, as well as empirical data on maintenance of the existing network;• Empirical data from other places on maintenance of water supply and sewer systems; Until 1980s water supply systems were mainly made up of asbestos cement and steel pipes. Later on, in late 1990s and in recent years, ductile, PE (polyethylene), and other materials are being introduced for use; • Data that can be obtained from pipe material manufacturers concerning: internal smoothness, types of fi ttings, method of laying water mains in the trenches, pressure resistance, pipe weight, degree of ease of handling and assembly, ability to replace damaged water mains in the course of their maintenance, aggressive materials resistance, seismic resistance, ability to supply accessories and to later follow up with the utility and keep supplying it with the accessories, ability to recycle pipe material upon expiry of its lifespan or in case there is a need to lay greater profi les, etc.;• Data on costs of the pipe material. Framework data on costs can be used for benchmarking where the cost is one of the criteria for decision making;• Terrain (area) composition, i.e., soil categorization, as well as groundwater levels.

Evaluation on the example of selection of pipe material for the municipality of vogošća

The Municipality of Vogošća is part of the Canton of Sarajevo and its surface area is 72 km2. The Municipal-ity of Vogošća has 20,575 inhabitants, making up 5.02% of total population of the Canton of Sarajevo. The potable water supply and wastewater drainage system falls under the competence of the Public Water Supply and Sewage Utility Company Sarajevo (KJPViK). Since there are several projects currently underway in the domain of water supply and wastewater drainage in the subject site, the Municipality of Vogošća commis-sioned a study and an analysis of pipe material from the Faculty of Civil Engineering in Sarajevo, which was done in May-August 2014.

The subject valuation (selection, evaluation) of pipe materials was performed in a manner that the aforemen-tioned general criteria were expanded by additional criteria, i.e., broken down to a multitude of specifi c crite-ria, namely: water tightness, chemical resistance, corrosion resistance, lifespan, abrasion resistance, mechan-ical properties, hydraulic characteristics, seismic eligibility, cleaning eyes (only for sewage) and same type of material, pipe delivery, handling, and storage methods, securing pipes, joining pipes together and joining pipes with fi ttings and armatures, time required for laying of pipes (assembly), ability to install service pipes, protection of environment – toxicity from the aspects of use and impact on environment, and investment (cost).

163


A multi-criteria analysis was performed using the selected parameters, making it too voluminous to be shown in this paper. However, an extract from the conclusions of the evaluation on the example of the study done for the Municipality of Vogošća, Federation of Bosnia and Herzegovina, is highlighted as general suggestions and recommendations for selection of pipe material in development of water supply networks, i.e., sewer net-works, as follows:

The above conclusions were derived from the above chart (Figure 5), showing overall evaluation ratings assigned to the specifi ed water supply and sewer pipe materials separately and expressed in the percentages. The pipe material analysis and conclusions for the water supply and wastewater drainage projects in the Mu-nicipality of Vogošća are in compliance with the legislation that is in effect in the Federation of Bosnia and Herzegovina, i.e., with the requirements set by the Public Water Supply and Sewage Utility Company (KJP-ViK) Sarajevo. The recommendations were issued for selection of pipe materials for the main water supply and sewer distribution and feed pipelines in accordance with the requirements set by the relevant public utility

Figure 5 Chart of Evaluation of Use of Pipe Materials in External Water Supply and Sewer Networks (Compliance with Parameters and Pipe Applicability Expressed in Percentages)

Selection of high quality pipe material and fi ttings for water supply systems is unquestionable, and therefore selection of ductile, PEHD, cast iron pipes is recommended. Important criteria for making a case for selection of other pipe materials for water supply are: water quantities to be transported (es-pecially selection of diameters smaller than DN 100mm), system operating pressures and selection of pipe classes, construction requirements and external loads, duration of operation and investment cost.

Water tightness has to be ensured for sewer systems by all means, especially on the fi ttings joining the pipes together and the fi ttings joining the pipes with other facilities in the network. When it comes to the selection of pipes for fecal sewage sewer systems, use of ductile, polyester, and ceramic pipes is often recommended, or even required, which, in any case, means siding with safety and security from the aspects of water tightness and other pipe characteristics. However, selection of such materials re-quires large investments. Benchmarking of characteristics of other sewer system materials and fi ttings with regard to their compliance shows that they can meet the requirements for canal networks, where, by all means, the requirements for use and installation must be analyzed (quantities, number of service pipes (connections), topography, groundwater levels, traffi c loads), i.e., the characteristics of the pipe material class that will be compliant with sewer system proper operation requirement.

164


References

Berger, C., and Falk, C. (2009). Dortmund, Study – The State of the Sewer System in Germany,

Canal Network Norm, (2012). working paper 770, Berliener Wasserbetriebe,

Corovic A., (1989) Water Supply, Faculty of Civil Engineering in Sarajevo, Kainz H., Graz University (2008). Guidelines for Hydraulic Calculation and Sizing of Wastewater Sewers - ÖWAV-Regelblatt 11, second fully revised edition ,

Margeta J., (2010) Water Supply in Inhabited Places: Planning, Design, Governance, Water Treatment, Faculty of Civil Engineer-ing and Architecture of University of Split,

Serdarevic A., Dzubur A., (2013).Study of Selection of Pipe Materials for External Water Supply and Sewer Networks, Faculty of Civil Engineering, Municipalty of Vogosca,Canton Sarajevo,

Teaching Material, (2010). Introduction to Communal Hydraulic Engineering and Water Protection, Institute for Communal Hy-draulic Engineering, Industrial Hydraulic Engineering and Water Protection, Vienna University,

company, but a case was also made for potential for adequate use of other materials, especially for the second-ary network stretches, household service pipes (connections), etc. The investor and the relevant public utility company can use this study as a basis for negotiations and agreements on selection and installation of specifi c pipe materials for specifi c projects in the Municipality of Vogošća.

FINAL CONSIDERATIONS AND RECOMMENDATIONS

Selection of pipe material must by all means be specifi cally analyzed for each project, with different param-eters and in accordance with the existing regulations. In doing this, advantage is given to safety and security of the pipeline, maintenance, acquisition and maintenance costs, etc. However, more cost-effective solutions need to be taken in consideration by all means, but with a proof of compliance with other set criteria. It ought to be noted that besides optimal selection of pipe material at the level of development of design documents, important factors for soundness of the pipelines and the system are maintenance and controls during their op-eration (for water supply detection and elimination of losses and leakages in the networks, soundness of water supply service pipes (connections) and water meters, while for sewer network, performance of system mainte-nance through regular controls and fl ushings – at least 1-2 times a year, and in the places with low velocities, i.e., inclinations, even more frequently). Thus, in conjunction with a conclusion on selection of pipe materials, acquisition of equipment for inspection of sewer systems and installation of metering devices for monitoring and detection of faults (losses) in the network are recommended and given prominence.

165


STRATEGJIA PËR MENAXHIMIN E SISTEMEVE RURALE TË UJËSJELLËSIT DHE KANALIZIMIT TË KOSOVË: INTEGRIMI I NË KOMPANITË RAJONALE TË UJIT

A. Lajçi, B. Begolli

Këshilli Ndërministror për Ujëra, Zyra e Kryeministrit, Republika e Kosovës(E-mail: [email protected];[email protected])

Abstrakti:Aktualisht, vlerësohet se 81.2% e popullsisë së Kosovës furnizohet me ujë të pijes nga sisteme të ujësjellësit që janë në gjendje funk-sionale. Përderisa popullsia urbane është 100% e mbuluar me sisteme publike të ujësjellësit, përqindja e përfshirjes së popullsisë rurale është 69.7% (776,277 banorë nga numri total i popullsisë rurale prej 1,078,239).

Studimet dhe raportet e shumta të realizuara për sistemet rurale të cilat nuk menaxhohen nga KRU-të kanë konkluduar se këto sisteme në përgjithësi operohen dhe mirëmbahen keq. Kualiteti i shërbimit dhe në veçanti kualiteti i ujit të furnizuar përmes këtyre sistemeve nuk dihet. Në shumicën e rasteve pajisjet për dezinfektim të ujit nuk funksionojnë e që rezulton me distribuimin e ujit të patrajtuar tek popullata. Për më tepër, nuk ka monitorim të cilësisë së ujit që furnizohet përmes këtyre sistemeve dhe në shumicën e rasteve nuk ekziston sistem i pagesës për ujin e konsumuar.

Duke pasur parasysh këtë fakt, Këshilli Ndërministror për Ujëra i Kosovës ka hartuar një dokument strategjik për menaxhimin e sistemeve rurale të ujësjellësit, me të cilin është adoptuar opsioni i menaxhimit të ujësjellësve rural përmes integrimit të tyre në KRU si alternativë e cila mundëson qëndrueshmërinë afatgjatë të këtyre sistemeve dhe rrjedhimisht qëndrueshmërinë e furnizimit me ujë të banorëve të zonave rurale. Integrimi i sistemeve rurale në KRU gjithashtu e adreson problemin struktural të këtyre sistemeve që duke qenë të vogla dhe të fragmentuara kanë mungesë të ekonomisë së shkallës.

Me qëllim të stimulimit të procesit të integrimit të sistemeve rurale në KRU dhe tejkalimit të sfi dave të parashikuara, këto sisteme do të rehabilitohen paraprakisht dhe të sillen në një nivel të akceptueshëm teknik dhe funksional. Kostot e rehabilitimit do të mbulohen përmes Programit për Furnizim me Ujë dhe Sanitacion Rural, Faza e 5-të që ka fi lluar të zbatohet nga muaji janar i këtij viti dhe që është paraparë të kryhet gjatë 4 viteve të ardhshme.

Fjalet kyce: Sisteme rurale të ujësjellësit; kompani rajonale të ujësjellësit; integrimi i sistemeve rurale; menaxhimi i sistemeve rurale; shërbimet e ujësjellësit.

166


PËRFSHIRJA E POPULLATËS RURALE TË KOSOVËS ME SHËRBIMET E FURNIZIMIT ME UJË DHE KANALIZIMIT

Furnizimi me ujë dhe kanalizimi është një nga prioritetet e deklaruara të Qeverisë së Kosovës (QK), i për-caktuar kështu në Kornizën Afatmesme të Shpenzimeve (KASH) 2013-2015. QK është zotuar që, “në bash-këpunim me donatorët, të vazhdojë investimet në zhvillimin e kapaciteteve për rehabilitimin dhe zgjerimin e sistemeve të furnizimit me ujë, grumbullimin dhe trajtimin e ujërave të zeza,..., dhe për zhvillimin e resurseve të reja ujore”. Përcaktimi i këtij prioriteti është i motivuar, përpos tjerash, me faktin se shkalla e mbulimit me sisteme publike të furnizimit me ujë dhe shërbime të kanalizimit në Kosovë është ende në një nivel relativisht të ulët. Aktualisht, vlerësohet se 81.2% e popullsisë së Kosovës furnizohet me ujë të pijes nga sisteme të ujësjellësit që janë në gjendje funksionale (CDI, 2012). Pjesa tjetër e popullsisë (18.8%) ose (i) nuk kanë qasje në sistem publik të ujësjellësit (16.1%) ose (ii) kanë sistem të ujësjellësit që është jashtë funksionit (2.7%).

Në bazë të Ligjit për Kufi jtë Administrativ të Komunave (Nr. 03/L-041), Kosova ka gjithsej 38 komuna dhe 1,467 vendbanime. Sipas Atllasit së popullësisë së Kosovës, në këto vendbanime jetojnë gjithsej 1,780,021 banorë (ASK, 2013). Përderisa popullsia urbane është 100% e mbuluar me sisteme publike të ujësjellësit, përqindja e përfshirjes së popullsisë rurale është 69.7%.

Të dhënat e detajuara sa i përket përfshirjes së popullsisë me sisteme të ujësjellësit dhe formës së menaxhimit të këtyre sistemeve janë paraqitur në tabelën 1 më poshtë.

Sa i takon shërbimeve të kanalizimit, shkalla e mbulimit të popullsisë është edhe më e vogël: 65% në nivel të vendit ndërkaq vetëm 42% në zonat rurale (CDI, 2012).

Sa i takon zonave rurale, prej 1,262 fshatrave të Kosovës, 731 (58%), kanë furnizim me ujë përmes sistemit publik të ujësjellësit që është funksional. Numri më i madh i fshatrave që janë të lidhura me sistem publik të ujësjellësit, 507 sish prej 731, furnizohen me ujë nga sistemet të cilat menaxhohen nga KRU-të.

Katër komunat në veri të Kosovës (Zveçani, Mitrovica Veriore, Leposaviqi, dhe Zubin Potoku) nuk janë përfshirë në mungesë të të dhënave të sakta për numrin e fshatrave që kanë qasje në sistemin e ujësjellësit.

1

167


SISTEMET RURALE TË CILAT NUK MENAXHOHEN NGA KOMPANITË RAJONALE TË UJIT

Pjesa dërmuese e sistemeve publike të ujësjellësit menaxhohen nga Kompanitë Rajonale të Ujit (KRU). Përmes këtyre sistemeve furnizohen 1,247,747 banorë apo 71.7% e popullsisë totale të Kosovës.

Me sisteme të veçanta të ujësjellësit të cilat nuk administrohen nga KRU-të furnizohen 224 fshatra me 205,570 banorë ose 19% të popullsisë rurale të Kosovës. Përpos këtyre, janë edhe 48 fshatra (me 48,382 banorë ose 2.7% e popullatës) që furnizohen me ujë nga sisteme të veçanta të cilat aktualisht janë jashtë funksionit si rezultat i keq-menaxhimit, respektivisht mungesës së një autoriteti menaxhues (shih tabelën 2 më poshtë).

Me sisteme të veçanta të ujësjellësit të cilat nuk administrohen nga KRU-të furnizohen 224 fshatra me 205,570 banorë ose 19% të popullsisë rurale të Kosovës. Përpos këtyre, janë edhe 48 fshatra (me 48,382 banorë ose 2.7% e popullatës) që furnizohen me ujë nga sisteme të veçanta të cilat aktualisht janë jashtë funksionit si rezultat i keq-menaxhimit, respektivisht mungesës së një autoriteti menaxhues (shih tabelën 2 më poshtë).

Studimet dhe raportet e shumta të realizuara për sistemet rurale të ujësjellësit të cilat nuk menaxhohen nga KRU-të (p.sh. Studimi i Mbulueshmërisë dhe Qëndrueshmërisë, CDI/SKAT, 2010) kanë konkluduar se këto sisteme në përgjithësi operohen dhe mirëmbahen keq. Problem themelor tek këto sisteme paraqet sidomos mungesa e plotë e monitorimit të cilësisë së ujit dhe rrjedhimisht rreziku që paraqet ky fakt për shëndetin e popullatës që furnizohet me ujë nga këto sisteme.

168


STRATEGJIA PËR MENAXHIMIN E SISTEMEVE RURALE

Problemet e identifi kuara sa i përket menaxhimit të sistemeve të ujësjellësit dhe kanalizimit paraqesin një sfi dë e cila kërkon të adresohet në mënyrë adekuate. Rrjedhimisht, Këshilli Ndërministror për Ujëra i Kosovës, në kuadër të Zyrës së Kryeministrit, ka hartuar një strategji për menaxhimin e këtyre sistemeve me synimin që të gjendet një zgjidhje e cila do të eliminonte problemet e identifi kuara dhe do të mundësonte ofrimin e shërbimeve cilësore të furnizimit me ujë dhe kanalizimit për banorët e zonave rurale. Për ma tepër, synohet që të krijohet një kornizë institucionale për menaxhimin e këtyre sistemeve e cila do të mundësonte një qën-drueshmëri operative dhe fi nanciare.

Objektivat specifi kë të strategjisë janë si vijon:

Në shumicën e rasteve nuk ekziston sistem i pagesës për ujin e konsumuar, d.m.th. nuk aplikohen tarifa të ujit. Në raste të rralla kur ato aplikohen, të njëjtat janë shuma simbolike dhe janë vendosur pa kurrfarë metodolog-jie që do të merrte parasysh mbulimin e kostove të operimit dhe mirëmbajtjes. Për pasojë, cilësia e shërbimit që i ofrohet popullatës së këtyre vendbanimeve është më e dobët se sa ajo që u ofrohet qytetarëve që shërbehen me ujë nga KRU-të. Duke pasur parasysh mungesën e trajtimit bazik të ujit (dezinfektimit), është e pritshme që cilësia e ujit të furnizuar (ndonëse nuk ka evidencë në mungesë të monitorimit) të mos jetë në përputhje me standardet e aplikueshme.

Të sigurohet cilësia e duhur e ujit të pijes që i ofrohet popullatës e cila furnizohet përmes këtyre siste-meve. Kjo është me rëndësi esenciale për jetën dhe mbrojtjen e shëndetit publik të popullatës së këtyre fshatrave dhe duhet të sigurohet përmes përkufi zimit të saktë dhe krijimit të zonave mbrojtëse të buri-meve si dhe përmes trajtimit adekuat të ujit që distribuohet në sistem.

Të sigurohet një monitorim i rregulltë i cilësisë së ujit që furnizohet përmes këtyre sistemeve. Ky monitorim duhet të kryhet në mënyrë sistematike në pajtim me ligjet dhe standardet e aplikueshme nga institucioni kompetent që është Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike (IKSHPK). Përmes tij mundësohet detektimi me kohë i problemeve eventuale që mund të ndikojnë negativisht në cilësinë e ujit dhe ndërmarrja e masave adekuate dhe të menjëhershme për evitimin e efekteve të dëmshme për jetën dhe shëndetin e popullatës.

Të sigurohen shërbime cilësore dhe të sigurta të kanalizimit të ujërave të ndotura për popullsinë e zonave rurale duke pasur parasysh shëndetin e popullatës dhe mbrojtjen e mjedisit. Kjo do të sigurohet përmes operimit dhe mirëmbajtjes efi kase dhe efi çiente, konform praktikave të mira vendore dhe ndër-kombëtare si dhe standardeve dhe normave të aplikueshme në Kosovë.

Të zbatohen standardet e shërbimit ndaj konsumatorëve në përputhje me kornizën rregullatore të për-caktuar me ligj dhe të zbatuar nga ZRRUK. Me kornizën ligjore dhe rregullatore lidhur me shërbimet e furnizimit me ujë dhe të kanalizimit janë përcaktuar standardet minimale teknike, komerciale, dhe të shërbimeve ndaj konsumatorit që duhet t’i plotësojë një ofrues publik i shërbimeve të ujësjellësit dhe kanalizimit. Përmbushja e këtyre standardeve është me rëndësi për cilësinë e shërbimit (furnizimin me ujë të sasisë dhe cilësisë së duhur dhe pa ndërprerje, shqyrtimi me kohë dhe zgjidhja e shqetësimeve dhe ankesave të konsumatorëve etj.) dhe rrjedhimisht për mirëqenien e popullatës që furnizohet me ujë nga këto sisteme.

i.

ii.

iii.

iv.

169


Të sigurohet menaxhim i duhur i kërkesës për ujë me mekanizma adekuat duke pasur parasysh ruajt-jen e mjedisit. Zbatimi i mekanizmave që infl uencojnë shfrytëzimin racional të ujit të pijes ndikon në: (a) cilësinë e furnizimit me ujë, dhe (b) shfrytëzim optimal të resurseve ujore. Mekanizmat si: matja e ujit të distribuuar në sistem, instalimi i ujëmatësve individual të konsumatorëve, aplikimi i tarifave adekuate për faturimin e ujit të konsumuar etj. konsiderohen të jenë efi kase për menaxhimin e kërkesës për ujë.

Të sigurohet operim i qëndrueshëm i sistemeve rurale të ujësjellësit. Sigurimi i qëndrueshmërisë së funksionimit të këtyre sistemeve dhe cilësisë së shërbimit që ofrohet përmes tyre është fondamental për shëndetin, ekonominë dhe mirëqenien e popullatës së këtyre fshatrave. Ky problem duhet të adresohet përmes krijimit të një strukture të atillë institucionale që mundëson: (a) mirëmbajtje preventive të të gjitha komponentëve të sistemit, (b) rehabilitim dhe zhvillim sistematik të të gjitha pjesëve përbërëse të sistemit (burimeve, rezervuarëve, pompave, rrjetit shpërndarës, valvulave dhe ujëmatësve) në pajtim me standardet teknike dhe praktikat e mira.

ALTERNATIVAT E KONSIDERUARA

(a) Menaxhimi i Sistemeve Rurale nga Komuniteti i FshatitMenaxhimi i sistemeve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit nga komuniteti është opsioni që aktualisht apliko-het tek shumica e sistemeve rurale të cilat nuk janë integruar në KRU. Kjo formë zbatohet përmes një personi të fshatit i cili konsiderohet si më i kualifi kuar për këtë punë.

Me këtë rast operimi i sistemit është krejt rudimentar dhe reduktohet vetëm në mirëmbajtje reaktive. Proble-met kryesore që e shoqërojnë këtë formë të ‘menaxhimit’ të sistemeve rurale janë:

• mungesa e mirëmbajtjes së mirëfi lltë preventive,• mungesa e fuqisë punëtore të kualifi kuar, • mungesa e materialeve për mirëmbajtje, • mungesa e një sistemi të faturimit dhe arkëtimit të faturave që do të mundësonin gjenerimin e fondeve për operim të sistemit,• mungesa e fondeve për investime kapitale etj.

Përpos kësaj, çështjet që mbesin të pa-adresuara me këtë formë të menaxhimit të ujësjellësve lokal janë edhe:

• sigurimi i lejes ujore për shfrytëzimin e burimit ujor që lëshohet nga MMPH, • sigurimi i një monitorimi (nga IKSHP) të cilësisë së ujit të pijes që do të ishte në funksion të mbrojtjes së shëndetit publik, si dhe• licencimi nga ZRRUK që duhet të bëhet për secilin operator që ofron shërbimet publike të furnizimit me ujë dhe kanalizimit.

(b) Angazhimi i Operatorit PrivatKjo formë e menaxhimit do të rregullohej përmes kontratës që komuna (si entitet që ka kompetencë në bazë të ligjit) do të duhej ta nënshkruajë me një subjekt juridik të kualifi kuar (kompani shërbyese) me të cilin kjo e fundit do të ngarkohej për operimin dhe mirëmbajtjen e sistemit të ujësjellësit.

vi.

v.

170


Çështjet të cilat do të duhej të merren parasysh dhe të defi noheshin me këtë rast janë:

• sigurimi i cilësisë së ujit me të cilin furnizohen qytetarët, • tarifat për ujin e konsumuar, • marrja e lejes ujore nga MMPH për shfrytëzimin e ujit, • licencimi nga ZRRUM i operatorit (me legjislacionin aktual nuk është i mundshëm), • fi nancimi i investimeve kapitale, etj.

Përshtatshmëria e këtij opsioni duhet të vlerësohet në frymën e problemeve vijuese:

• Për aplikimin e këtij opsioni do të duhej të amendohej kuadri ligjor dhe rregullator për të mundësuar licencimin dhe rregullimin e entiteteve private (me legjislacionin në fuqi vetëm ndërmarrjet publike mund të licencohen) për ofrimin e shërbimeve të ujësjellësit dhe kanalizimit. • Mos-integrimi i ujësjellësve rural dhe angazhimi i operatorëve privat për menaxhimin e tyre do të ishte në kundërshtim me politikat e qeverisë për konsolidimin e të gjitha komunave brenda autoritetit menaxhues të KRU-ve ekzistuese. • Problemi i ekonomisë së shkallës dhe efektet negative të tij do të mund të refl ektoheshin në lartësinë e tarifave si dhe ndërmarrjen e investimeve të nevojshme kapitale.

(c) Menaxhimi nga KomunaMenaxhimi i drejtpërdrejt i këtyre sistemeve nga komuna do të realizohej qoftë përmes njërës nga ndërmarrjet ekzistuese publike lokale, ose përmes themelimit të një ndërmarrje të re publike lokale e cila do të menaxhonte të gjitha sistemet rurale në territorin e komunës.

Të dyja këto opsione do të kërkonin amendimin dhe harmonizimin e kuadrit ligjor, konkretisht të Ligjit të ZRRUK dhe të Ligjit për Ndërmarrjet Publike. Për më tepër, edhe ky opsion do të ishte në kundërshtim me politikat e qeverisë për integrimin e të gjitha sistemeve lokale të ujësjellësit dhe kanalizimit nën autoritetin menaxhues të 7 KRU-ve. Efektet negative në qëndrueshmërinë afatgjatë të këtyre sistemeve si pasojë e mung-esës së ekonomisë së shkallës është një faktor shtesë që do të duhej marrë parasysh me rastin e vlerësimit të përshtatshmërisë së këtij opsioni.

(d) Menaxhimi nga KRU-tëIntegrimi sistemeve të veçanta rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit në KRU nuk është alternativë e panjohur në Kosovë. Përkundrazi, vitet e fundit shumica e sistemeve të veçanta të ujësjellësit që furnizojnë zonat rurale, menjëherë pas ndërtimit dhe pranimit teknik, u janë dorëzuar në menaxhim KRU-ve përkatëse. Përkundër faktit se edhe KRU-të aktualisht ballafaqohen me probleme të ndryshme operative që refl ektohen me mangësi të caktuara sa i përket cilësisë së shërbimeve dhe kapaciteteve investuese, megjithatë ato i nën-shtrohen një sistemi të monitorimit të cilësisë së ujit që distribuojnë (nga IKSHPK) si dhe të monitorimit të cilësisë së shërbimeve që iu ofrojnë konsumatorëve (nga ZRRUK). Rrjedhimisht për vlerësimit të këtij opsioni duhet të merren parasysh faktorë vijues:

• Cilësia e ujit monitorohet rregullisht në përputhje me standardet e aplikueshme;• Cilësia e shërbimit mbikëqyret dhe vlerësohet nga ZRRUK;• KRU-të posedojnë kapacitete të duhura profesionale për operim dhe mirëmbajtje;• Problemi i ekonomisë së shkallës adresohet në pajtim me praktikat e mira ndërkombëtare;• Opsioni është në pajtim me politikat e qeverisë;• Duhet të rregullohet çështja e transferimit të aseteve të sistemit nga komuna tek KRU;• Nuk nevojiten ndryshime të kuadrit ligjor.

171


QASJA E PËRZGJEDHUR: INTEGRIMI I SISTEMEVE RURALE NË KRU

Duke pasur parasysh faktorët socio-ekonomik si dhe ata teknik, administrativ, dhe fi nanciar, me strategjinë për menaxhimin e sistemeve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit është përzgjedhur opsioni i integrimit të siste-meve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit në KRU si alternativë e cila mundëson qëndrueshmërinë afatgjatë të këtyre sistemeve dhe rrjedhimisht qëndrueshmërinë e furnizimit me ujë të banorëve të këtyre fshatrave.

Arsyet për përzgjedhjen e kësaj qasje Menaxhimi i sistemeve rurale nga komuniteti i fshatit nuk është treguar të jetë zgjidhje e cila mundëson ar-ritjen e qëndrueshmërisë së furnizimit me ujë dhe të shërbimeve të kanalizimit. Paqëndrueshmëria e kësaj forme të menaxhimit është dëshmuar jo vetëm në Kosovë por edhe në vendet tjera. Prandaj edhe sugjerohet që qeveritë e vendeve në zhvillim dhe donatorët të shikojnë përtej pronësisë dhe menaxhimit të sistemeve rurale ujësjellësit dhe kanalizimit nga komuniteti i fshatit (Addai, 2012).

Për më tepër, integrimi i sistemeve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit në KRU e adreson problemin struk-tural të këtyre sistemeve që duke qenë të vogla dhe të fragmentuara kanë mungesë të ekonomisë së shkallës dhe për pasojë e kanë të vështirë që të jenë fi nanciarisht të vet-qëndrueshme dhe të ofrojnë shërbime cilësore dhe të qëndrueshme në afat të gjatë. Ky problem i sistemeve të vogla është i njohur nga studimet dhe përvojat e ndryshme nga fusha e menaxhimit të sistemeve të ujësjellësit. Në rastin e Kosovës kjo nuk është vetëm një paradigmë teorike por edhe një eksperiencë konkrete për faktin se shumë sisteme individuale të ujësjellësit megjithëse janë relativisht të reja (të ndërtuara pas vitit 1999) ose (i) performojnë keq ose (ii) janë plotësisht jofunksionale.

Është me rëndësi esenciale që me integrimin e sistemeve rurale të ujësjellësit në KRU sigurohet adresimi i duhur i problemit të sigurisë së cilësisë së ujit të pijes përmes operimit dhe mirëmbajtjes së pajisjeve për trajtimin e ujit si dhe përmes monitorimit sistematik nga KRU dhe nga IKSHP. Përndryshe, problemi i përm-bushjes së standardeve të cilësisë së ujit të pijes është edhe më i theksuar pas miratimit në Kosovë të UA Nr. 16/2012 Mbi Cilësinë e Ujit për Konsum Njerëzor (dhjetor, 2012) me të cilin është transpozuar Direktiva për Ujin e Pijes (No. 83/98/EEC)

Prandaj, integrimi i sistemeve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit në KRU konsiderohet zgjidhje e cila e adreson më së miri problemin e këtyre sistemeve dhe rrjedhimisht është përzgjedhur si strategji për menax-himin e sistemeve rurale të ujësjellësit dhe kanalizimit.

Problemet e parashikuara për integrimin e sistemeve rurale në KRU dhe tejkalimi i tyreSfi dat kryesore për integrimin e ujësjellësve rural në KRU janë:

• Mungesa e vullnetit të KRU-ve për integrimin e këtyre sistemeve • Rezistenca e komunitetit që ta japin në menaxhim të KRU-ve sistemin e “tyre” të ujësjellësit• Transferimi i aseteve nga komuna te KRU-të• Pronësia e pazgjidhur e tokës ku janë ndërtuar objektet e ujësjellësit• Rreziku që KRU-të pas një kohe të heqin dorë nga menaxhimi i këtyre sistemeve.

Për secilën nga sfi dat e pritshme të cekura më lartë janë paraparë veprime specifi ke që konsiderohen adekuate për tejkalimin e tyre.

Për implementim efi kas të kësaj strategjie nevojitet një koordinim i veprimeve ndërmjet të gjitha institucionet relevante (ministrive përkatëse, institucioneve tjera si ZRRUK, IKSHP, komunave, komunitetit) si dhe me programin RWSSP-V (Programi për Furnizim me Ujë dhe Sanitacion Rural, Faza e 5-të).

172


KONKLUZIONE

Një numër i madh i fshatrave kanë sisteme të veçanta të furnizimit me ujë dhe të kanalizimit të cilat nuk me-naxhohen nga kompanitë e licencuara të ujësjellësit. Këto sisteme përgjithësisht operohen keq dhe për pasojë një numër i konsiderueshëm i këtyre sistemeve tashmë janë jofunksionale (30 sish) dhe të tjerat kanë mangësi të shumta strukturale dhe të operimit (nuk ka pajisje për trajtimin e ujit, nuk ekziston sistem i pagesës, mirëm-bajtja është reaktive etj.).

Duke pasur parasysh këtë gjendje, me strategjinë për menaxhimin e sisteme rurale të ujësjellësit dhe kanal-izimit është paraparë integrimi i të gjitha sistemeve rurale në Kompanitë Rajonale të Ujit si alternativa më e mirë e menaxhimit të këtyre sistemeve e cila mundëson qëndrueshmërinë e këtyre sistemeve dhe në veçanti sigurimin e cilësisë së duhur të ujit që ofrohet përmes këtyre sistemeve dhe cilësinë e shërbimeve që iu ofrohen konsumatorëve

Me qëllim të stimulimit të procesit të integrimit të sistemeve rurale në KRU, këto sisteme do të rehabilitohen paraprakisht dhe të sillen në një nivel të akceptueshëm teknik dhe funksional. Kostot e rehabilitimit pritet të mbulohen përmes programit RWSSP–V që aktualisht ka fi lluar të zbatohet nga muaji janar i këtij viti dhe që është paraparë të kryhet gjatë 4 viteve të ardhshme. Ky projekt fi nancohet nga qeveria Zvicerane dhe qeveria e Kosovës dhe me të është planifi kuar të rehabilitohen të gjitha sistemet ekzistuese rurale të cilat nuk janë të integruara në KRU, si ato që aktualisht janë funksionale gjithashtu edhe ato të cilat nuk janë funksionale.

ZBATIMI I STRATEGJISË

Zbatimi i kësaj strategjie parashihet të bëhet për një periudhë 4-vjeçare dhe, ndër të tjera, do të përfshijë:

• Kompletimin dhe rehabilitimin (sipas nevojës) të të gjitha 143 sistemeve rurale të ujësjellësit të cilat janë funksionale dhe përmes të cilave furnizohen me ujë 173 fshatra;• Kompletimin dhe rehabilitimin në tërësi të 30 sistemeve ekzistuese rurale të ujësjellësit të cilat janë jofunksionale dhe përmes të cilave furnizohen me ujë 48 fshatra;• Transferimin e të gjitha sistemeve rurale të ujësjellësit të cilat aktualisht janë funksionale apo jo-funksionale tek KRU-të për operim dhe menaxhim;• Sigurimin e monitorimit të rregullt nga ana e autoriteteve rregullatorë përkatëse të cilësisë së ujit që furnizohet përmes këtyre sistemeve të ujësjellësi si dhe të cilësisë së shërbimeve që iu ofrohen konsumatorëve; • Hartimin dhe aprovimin e Ligji për Shërbimet e Ujësjellësit dhe Kanalizimit i cili do të sanksiononte integrimin e të gjitha ujësjellësve rural në KRU.

Për implementimin efi kas të kësaj strategjie është e domosdoshme që të koordinohen aktivitetet e të gjitha in-stitucioneve relevante nën drejtimin e KNMU. Është me rëndësi thelbësore që ky koordinim të përfshijë edhe zbatimin e projektit RWSSP-V.

Sekretariati i KNMU do të shërbejë si pikë referente për koordinimin e aktiviteteve në zbatimin e strategjisë dhe për këtë qëllim ky i fundit në bashkëpunim me MZHE dhe ZRRUK e duke i konsultuar edhe institucionet tjera relevante posaçërisht me projektin RWSSP-V do ta hartojë një plan veprimi në afat prej 6 muajve nga data e aprovimit të kësaj strategjie. Progresi në zbatimin e strategjisë do të mbikëqyret nga KNMU përmes raportimit të rregullt që do të bëhet nga Sekretariati i KNMU.

173


Referencat

- Addai E. (2012). Social Steps for Achieving Rural Water Supply Sustainability. Water 21. IWA Publishing.

- Agjencia e Statistikave të Kosovës (2013). Atllasi i Popullsisë së Kosovës. Marrë nga: https://ask.rks-gov.net/ser/images/fi les/Atlas%20popisa%20stanovnistva%20Kosovo.pdf

- CDI/SKAT (2011). Raporti për Mbulueshmërinë dhe Vlerësimin e Sistemeve të Ujësjellësit dhe Sanitacionit në Kosovë.

- Këshilli Ndërministror i Ujërave (2014). Strategjia për Menaxhimin e Sistemeve Rurale të Ujësjellësit dhe Kanalizimit (draft).

- Lajçi, A., Begolli B (2013). Regjionalizimi i shërbimeve të ujit në Kosovë: Të arriturat dhe sfi dat. Shukos & Shukalb Konferenca e Ujërave. Prishtinë, Kosovë.

- Ligji nr. 03/L-040 për Vetëqeverisjen lokale (2008). Kuvendi i Kosovës.

- Ligji nr. 03/L-086 për Ndryshimin dhe Plotësimin e Rregullores së UNMIK mbi Veprimtaritë e Ofruesve të Shërbimeve të Ujësjellësit, Kanalizimit dhe Mbeturinave (2008). Kuvendi i Kosovës.

- Ligji nr. 03/L-087 për Ndërmarrjet Publike (2008). Kuvendi i Kosovës

- Ligji nr.04/L-111 për Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjit nr. 03-L-087 për Ndërmarrjet Publike (2012). Kuvendi i Kosovës.

- Korniza Afatmesme e Shpenzimeve 2013-2015, Kapitulli 1 Deklarata e Prioriteteve të Qeverisë (2012). Ministria e Ekonomisë dhe Financave (2012).

- Rregullorja e UNMIK-ut 2004/49 për Veprimtaritë e Ofruesve të Shërbimeve të Ujësjellësit, Kanalizimit dhe Mbeturinave (2004). Kuvendi i Kosovës.

Rehabilitimi paraprak (para integrimit) i këtyre sistemeve do të mundësojë ri-aktivizimin e shërbimit në rastet e sistemeve rurale që aktualisht janë jashtë funksionit, respektivisht përmirësimin e shërbimit në rastet e siste-meve rurale që aktualisht janë funksionale por që gjendja e tyre nuk është e kënaqshme.

Për implementim efi kas të kësaj strategjie nevojitet një koordinim i veprimeve ndërmjet të gjitha institucionet relevante (ministrive përkatëse, institucioneve tjera si ZRRUK, IKSHP, komunave, komunitetit) si dhe me programin RWSSP-V.

174


VLERËSIMI DHE MENAXHIMI I VËRSHIMEVE NË KOMUNËN E FUSHË-KOSOVËS

Ejup Qyqalla*

*Msc. i Emergjencave, Shef për Shërbime Publike dhe Emergjencë, Komuna e Fushë-Kosovës, ([email protected])

1) Enti i Statistikave të Kosovës , REKOS 20112) Master plani për Ujërat e Kosovës 1985 – 2000, MMPH_ Prishtinë 3 ) Vlerësimi i rreziqeve natyrore dhe rreziqeve tjera në territorin e Komunës së Fushë-Kosovës, K.K F.Kosovë, 2013

Abstrakti:Punimi pasqyron një vështim të përgjithshëm, në vlerësimin e rreziqeve nga vërshimet në territorin e Komunës së Fushë-Kosovës dhe masat që janë ndërmarrë në rregullimin e shtretërve të lumenjëve dhe prrockave, për të parandaluar, minimizuar dhe manaxhuar vërshimet.

Komuna e Fushë-Kosovës ndodhet në pjesën qendrore të vendit. Në lindje kufi zohet me Prishtinën, në jug me Lypjanin, në verip-erëndim me Drenasin, në veri me Obiliqin. Ka sipërfaqe rreth 84.3km2, 34.718 banorë , 412.8 banorë për km2. Relevi është fushor, kodrinoro-malor, lartësina mbi detare 550m.

Rrjeti hidrografi k është i formuar në harmoni me rënien e relievit, i cili drenon ujërat në drejtim verior. E përbëjnë lumenjtë, aku-mulimet sipërfaqësore të ujit dhe disa përrocka të cilët drenojnë ujin në lumin Sitnicë i cili është ujëmbledhësi kryesor. Lumenjtë kryesor janë: Sitnicë, Drenicë, Graçankë, Prishtevkë dhe degëzohen në territorin e kësaj Komune . Përrockat e rëndësishme janë: Gjelbëzaku dhe Zanoga. Ndikim të posaqëm ka edhe liqeni-akumulacioni sipërfaqësor në Henc, i cili ka vlera të rëndësishme të biodiversitietit ujorë.

Vërshimet në teritorrin e Komunëns kanë qenë të shpeshta, pa përmasa katastrofi ke, por kanë dëmtuar tokën bujqësore. Dëmet që shkaktohen nga vërshimet janë të konsiderueshme, sepse qindra hektarë tokë çdo vit janë nën ujë . Kohëzgjatja e vërshimeve është 3-4 ditë.

Vërshimet vijnë nga dalja e shtratit të lumit Sitnicë, Drenicë dhe Prishtevkë. Zonat më të rrezikuara janë Henci, Miradia e Poshtme, Vragolia, Kuzmina, Lismir, Graboci i Poshtëm, Bardhi i Vogël dhe lagjet Nakaradë e Bresje të Fushë-Kosovës.

Pas vlersimit të bërë, për të parandaluar, minimizuar dhe menaxhuar vërshimet, dy vitet e fundit kemi rregulluar shtratin e lumit Drenicë në gjatësi 10km(Bardh i Madh, Pomazotin, Bardh i Vogël, Graboc i Poshtëm, Sllatinë e Vogël, Vragoli , lumit Prishtevkë në Bresje dhe prrockës Zanoga.

Komuna e Fushë-Kosovës, pas vlersimit të rreziqeve me seriozitet dhe përkushtim ka ndërmarrë masa konkrete për të menaxhuar vërshimet.

1)

2)

3)

175


HYRJE

Përmes këtij punimi synohet të ofrohen informacione në lidhje me rreziqet natyrore, ndikimin e tyre në mje-dis dhe në jetën e njerëzve në përgjithësi. Rreziqet natyrore që më së shumti e atakojnënë Komunën e Fus-hë-Kosovës janë vërshimet. Për të identifi kuar, njohur, vlerësuar dhe menaxhuar rreziqet që ndodhin për shkak të vërshimeve, punimi Vlerësimi dhe menaxhimi i vërshimeve në Komunën e Fushë-Kosovës paraqet një vështim të përgjithshem, në lidhje me vlerësimin dhe menagjimin e rreziqeve. Hartimi i vlerësimit dhe me-naxhimit të rreziqeve nga vërshimet fi llon me analizën e gjendjes, duke u përgjigjur në pyetjen se ku dhe si e atakojnë Komunën e Fushë-Kosovës vërshimet, synimet se si t’i parandalojmë, shmangim apo ti eleminojmë. Ky punim, jo vetëm që identifi kon kërcënimet dhe rreziqet e mundshme që i kanosen popullatës dhe territorit të Komunës së Fushë-Kosovës nga vërshimet, por ofron edhe mënyrën e organizimit sa më të mirë të potencia-leve dhe burimeve ekzistuese dhe mobilizimin e tyre drejt një të ardhmeje më të sigurtë për të gjithë qytetarët e Komunës së Fushë-Kosovës.

POZITA GJEOGRAFIKE, POPULLSIA DHE VENDBANIMET E KOMUNËS SË FUSHË-KOSOVËS

Harta 1. Pozita e Komunës së Fushë-Kosovë në Hartën e Kosovës Harta 2. Organizimi administrativ

4) Plani Zhvillimor i Komunës së Fushë Kosovës, 2010 5 ) Plani Zhvillimor i Komunës së Fushë Kosovës, 2010 6) Enti i Statistikave të Kosovës, REKOS 2011

Komuna e Fushë-Kosovës gjendet në pjesën qendrore të Kosovës. Shtrihet në një largësi ajrore rreth 6.6 km, në perëndim të Prishtinës. Ka një sipërfaqe rreth 84.3 km2. Në lindje ku� zohet me Prishtinën, në jug me Lypjanin, në veriperëndim me Drenasin dhe në veri me Obiliqin.

4)

5)

6)

Qyteti i Fushë-Kosovës dhe 13 fshatra janë të grupuara në komunitete lokale. Numri mesatar i një familje është 5.3 anëtarë . Numri i banorëve është 34718( 17555 meshkuj dhe 17163 femra). Dendësia e banorëve për km2 është 412.8 banorë . Rreth 40 % e popullsisë jeton në Qytet dhe 60 % në fshatra.

176


7) Master plani për Ujërat e Kosovës, 1985 – 2000, MMPH_ Prishtinë 8) Master Plani për Ujërat e Kosovës, 1985-2000, MMPH_ Prishtinë9) Vizita studimore në terren lidhur me rrëshqitjet, Çadraku Hazir 2006, 2007, 2010

RELIEVI DHE RRJETI HIDROGRAFIK I KOMUNËS SË FUSHË-KOSOVËS

Fusha e Kosovës është një nga fushëgropat më tipike në Republikën e Kosovës. Fushat dhe luginat përbëjnë një reliev të lëshuar i cili është me fushëgropa, lugina lumore dhe forma tjera. Rreth 47% e territorit shtrihet në lartësinë mbidetare prej 530 m deri në 550 m.

Rrjeti hidrografi k i Komunës së Fushë-Kosovës është i formuar në harmoni me rënien e relievit, i cili drenon ujërat në drejtim verior. Rrjetin hidrografi k e përbëjnë lumenjtë, akumulimet sipërfaqësore të ujit dhe disa përrenj me rrjedhje të përkohshme dhe të përhershme të cilët drenojnë ujin në lumin Sitnicë i cili një-kohësisht është ujëmbledhësi kryesor në Komunën e Fushë-Kosovës. Lumenjtë kryesor janë: lumi Sitnicë, Drenicë, Graçankë dhe Prishtevkë. Të gjithë këta lumenj degëzohen në territorin e kësaj Komune . Përrockat më të rëndësishme janë: Gjelbëzaku dhe Zanoga. Në hidrografi në e Fushë-Kosovës ndikon edhe liqeni-aku-mulacioni sipërfaqësor në fashatin Henc dhe konsiderohet një nga vlerat më të rëndësishme të biodiversitietit ujorë. Lumi Sitnicë, kalon në pjesën qendrore të Komunës së Fushë-Kosovës dhe dallohet prej lumenjve të tjerë për nga madhësia e pellgut por edhe me prurjen mesatare të ujit. Karakterizohet si lumë fushor, me një shtrat gjarpëror të formuar në rrafshinat aluviale. Sitnica është lum tipik i rrafshët dhe pa shtrat të përhershëm. Varësisht nga sasia e të reshurave atmosferike lumi del nga shtrati dhe vërshon sipërfaqet përrreth. Pjesët më të larta të lumit kanë lartësinë prej 1750 m lartësi mbidetare, ndërsa ngushtica e Sitnicës në Ibër gjendet në lartësi mbidetare 520 m. Lumi Sitnicë, ka rrjedhën hidrografi ke shumë të degëzuar, ku formohen sisteme tjera të nëndegëve. Në rrugën e vet, Sitnica bën drenimin e ujërave: nga ana e djathtë lumi Gadime, Janjevë, Prishtevkë, Graçankë dhe lumi Llap, ndërsa nga ana e majtë lumi Samadregjë, Lushtë dhe Drenicë. Lumi Drenicë është degë e majtë e lumit Sitnicë dhe e përshkon territorin e Komunës së Fushë-Kosovës prej fsha-tit Graboc i Poshtëm, Bardhit të Madh, Pomazotinit, Bardhit të Vogël e deri në Vragoli ku derdhet në lumin Sitnicë . Madhësia e pellgut të lumit Drenicë është 477 km², ku gjatësia prej burimit deri te derdhja e tij në Sitnicë është 50 km. Drenica është lum fushor me pjerrtësi të vogël. Prej burimit e deri te Drenasi është më i gjërë, kurse prej Drenasit deri në Bardh të Madh lumi Drenicë është më i ngushtë dhe ka pjerrtësi më të madhe. Derdhet në Sitnicë, në fshatin Vragoli. Prurja mesatare e lumit Drenicë në Sitnicë është 2 m³/s. Lumi Graçankë është degë e djathtë e Sitnicës, buron në majën Zllash 1210 m lartësi mbidetare dhe derdhet në Sit-nicë afër fshatit Vragoli. Prej burimit deri në derdhje ka një gjatësi prej 34 km. Në pjesën e epërme diferenco-het me pjerrësi dhe shpejtësi të rrjedhjes, ndërsa në vend derdhje merr tiparet e lumit fushor. Lumi Prishtevkë buron në mes maleve Prugovc dhe Kozmik, është i gjatë 26.5 km. Në pjesën e epërme është lum malor me shtrat të ngushtë dhe të thellë, ndërsa prej fshatit Llukar shtrati i lumit është më i gjerë dhe ka rrjedhje më të qetë. Përmes Bresjes së Fushë-Kosovës kalon në fshatin Vragoli dhe derdhet në lumin Sitnicë.

VËRSHIMET NË TERRITORIN E KOMUNËS SË FUSHË-KOSOVËS

Vërshimet paraqesin rrezikshmëri të madhe për popullatën dhe pasurinë e tyre. Në Komunën e Fushë-Kosovës, vërshimet rrezikojnë infrastrukturën dhe ndikojnë negativisht në zhvillimin ekonomik. Ka pasur ndërtime për mbrojtje nga vërshimet, në fshatin Miradi e Poshtme dhe Vragoli(në dy anët e lumit Sitnicë), megjithatë një pjesë e madhe e zonave potenciale vërshuese përgjatë rrjedhave lumore kanë mbetur pa u rregulluar. Punët e kryera në lidhje me infrastrukturën mbrojtëse nga vërshimet nuk kanë dhënë efekte të mjaftueshme nga se rregullimi i lumenjëve është bërë në mënyrë të pjesëshme. Territori i Komunës së Fushë-Kosovës ka qenë i rrezikuar nga vërshimet në pjesën qendrore të saj.

7)

8)

9)

177


Vërshimet vijnë nga dalja e shtratit të lumenjëve Sitnicë, Drenicë dhe Prishtevkë. Sektorët më të rrezikuar nga vërshimet janë sektori nga Graboci i Poshtëm(veri perëndim) deri në bashkimin e lumit Drenicë me lumin Sitnicë në Vragoli(pjesa qendrore). Në këtë sektor nga të dy anët e lumit janë të rrezikuara vendbanimet Grab-oc i Poshtëm, Bardh i Madh, Pomazotin, Bardh i Vogël, Kuzmin, Sllatinë e Vogël dhe Vragoli. Sektori tjetër nga kufi ri administrativ me Komunën e Lypjanit(pjesa jugore) e deri në kufi rin administrativ me Komunën e Obiliqit(pjesa veriore) nga të dy krahët e lumit Sitnicë rrezikohen fshatrat Miradi e Poshtme, Henc, Vragoli, Kuzmin, Lismir dhe Nakarada. Vërshime kemi edhe në Bresje nga lumi Prishtevkë.

10) Plani Zhvillimor i Komunës së Fushë Kosovës, 2010 11) Plani Zhvillimor i Komunës së Fushë Kosovës, 2010

10 )

11)Harta 3. Zona e rrezikuar nga vërshimet Figura 1. Pamje gjatë vërshimeve në Fushë-Kosovë

Figura 2. Pamje e vërshimeve në Bresje Figura 3. Dalja e lumit Prishtevkë nga shtrati

Bazuar në praktikat e deri tanishme dhe të dhënave mbi ndodhitë e vërshimeve në territorin e Komunës së Fushë-Kosovës, vërshimet kanë ndodhur për shkak të:

-Mos mirëmbajtjes së objekteve mbrojtëse, shtretërve dhe brigjeve të lumenjve,-Hudhja e mbeturinave të ngurta në shtretërit dhe brigjet e lumenjeve,-Ndërtimi i shtëpive, rrugëve dhe urave, në vende që janë të rrezikuara nga vërshimet,-Prerja e drunjve në afërsi të zonave vërshuese,-Mos ndërtimi i objekteve të reja mbrojtëse, etj.

178


Figura 4. Vërshimet në fshatin Bardh i Vogël Figura 5. Vërshimet e lumit Drenicë në fshatin Kuzmin

Plani i veprimit për menaxhimin e vërshimeve në Komunën e Fushë-Kosovës ka ndërmarrë këto veprime:

- Identifi kimin e zonave potenciale vërshuese,- Grumbullimin e të dhënave dhe analizimi i vërshimeve, - Vlerësimi rreziqeve nga vërshimet,- Rregullimi i shtretërve të lumenjëve dhe përrockave.

Vërshimet e viteve të fundit, kanë prekur fshatrat Graboc i Poshtëm, Bardh i Madh, Bardh i Vogël, Henc, Miradi e Poshtme, Vragoli, Kuzmin, Lismir si dhe lagjet Bresje e Nakaradë të Qytetit, duke shkaktuar dëme të konsiderueshme materiale. Vërshimet më së shumti e kanë dëmtuar tokën bujqësore. Dëmet që shkaktohen nga vërshimet janë të konsiderueshme, sepse qindra hektar tokë për çdo vit janë nën ujë, kur të reshurat janë të shumta dhe sidomos në pranverë kur fi llon shkrirja e borës. Kohëzgjatja e vërshimeve është e shkurtër 3 - 4 ditë. Shkaqet kryesore të vërshimeve janë:

o Reshjet dhe hudhja e mbeturinave të ngurta në lumenj;o Rrjeti i dendur hidrografi k dhe pjerrtësia e lehtë e lumenjve; o Intensiteti dhe kohzgjatja e reshjeve;o Thellësia e pamjaftueshme e shtretërve të lumenjve;o Vegjetacioni dhe kapaciteti absorbues i tokës;o Prania e pengesave në qarkullimin e ujërave, etj.

VLERËSIMI I RREZIKUT NGA VËRSHIMET

Shumë vende të botës pa marrë parasysh zhvillimin ekonomik, janë të kërcnuara nga vërshimet. Edhe Komuna e Fushë-Kosovës nuk është e përjashtuar nga rreziqet që ndodhin si pasojë e vërshimeve, të cilat manifestohen me dëme të konsiderueshme në pronë, infrastrukturë, objekte të rëndsisë së veçantë, mjedis, ekonomi dhe në trashëgiminë kulturore. Për të ndërmarrë masa për menaxhimin e vlerësimeve është dashur të bëhet vlerësimi i rrezikut nga vërshimet. Rreziku nga vërshimet në Komunën e Fushë-Kosovës është vlerësuar i nivelit të mesëm. Vlerësimi është bërë, nga statistikat e vërshimeve që kanë ndodhur në Komunën e Fushë-Kosovës në dy dekadat e fundit, prurjet e ujërave nga lumenjët të cilët përshkojnë territorin e Komunës sonë, në bazë të rezultateve të Vlerësimit të Rrezikut-Metoda e Kinit, etj.

179


Historiku: Në pjesët më të ulëta të territorit të Komunës së Fushë-Kosovës kalojnë lumenjët Sitnicë, Drenicë, Prishtevkë dhe Graçankë të cilët me rastin e të reshurave të mëdha atmosferike dalin nga shtrati(sidomos Sitnica dhe Drenica) dhe shkaktojnë dëme të konsiderueshme në pronat bujqësore të fshatrave Henc, Mi-radi e Poshtme, Vragoli, Kuzmin, Lismir, Graboc i Poshtëm, Bardh i Vogël, në lagjet Bresje e Nakaradë të Fushë-Kosovës, etj. Dëme shkaktohen edhe në infrastrukturë rrugore dhe në objekte të banimit, nё afërsi të lumenjëve Sitnicë dhe Drenicë. Në bazë të monitorimit prej vitit 2000 e deri në vitin 2013, ka pasur vërshime kryesisht në fund të muajit tetor, në muajin shkurt dhe fi llim të muajit mars. Pas vërshimeve kemi formuar komisione komunale të cilat kanë bërë vlerësimin e dëmeve të shkaktuara në pronat bujqësore, infrastrukturë dhe objekte të banimit. Kryesisht vërshohen sipërfaqet e mbjellura me kultura bujqësore dhe rrugët sekondare.

180


12) Vlersimi i rrezikut sipas Metodës së KINIT; 13) Vlerësimi i rreziqeve për Komunën e Vitisë, 2010;

MASAT E NDËRMARRA PËR MENAXHIMIN E VËRSHIMEVE

Vërshimet paraqesin rrezikshmëri për popullatën dhe ndikojnë dukshëm në zhvillimin ekonomik të Ko-munës së Fushë-Kosovës. Gjendja e rregullimit të ujë rrjedhave në territorin e Komunës së Fushë-Kosovës ka qenë e domosdoshme për tu mbrojtur nga vërshimet. Gjendja e shtretërve të lumenjve ka qenë shumë e keqe.

Zona më e rrezikuar është vendi ku bashkohen Drenica dhe Preshtevka me Sitnicën. Puna e pa mjaftueshme hulumtuese dhe studimore, rasti i janarit 2003 kur lumi Sitnicë ka përmbytur sipërfaqe të mëdha të tokave bujqësore, ka rrezikuar jetën e banorëve për rreth, ka dëmtuar infrastrukturën etj, na bënë me dije se këtij problemi duhet t’i qasemi me një seriozitet të madh.

181


Në bazë të analizave dhe vlerësimeve të bëra nga zyrtarët komunal, deri te vërshimet ka ardhë për shkak të:

• Vjetërsisë së shtretërve të lumenjve (ngushtimi dhe dëmtimi i tyre);• Nxjerrjes së pakontrolluar e inerteve;• Ndërtimit të shtëpive, rrugëve dhe urave, në vende që janë të rrezikuara nga vërshimet;• Hedhja e mbeturinave në lumenj;• Prerja e pyjeve në afërsi të zonave vërshuese;• Mos ndërtimi i objekteve të reja mbrojtëse;• Mos mirëmbajtja e objekteve ekzistuese, etj. Mbrojtja nga vërshimi( përmbytja) dhe rregullimi i regjimit ujorë janë detyrë e nderlikuar. Detyra jonë primare ka qenë që të intervenojmë në zonat ku mund të paraqiten vërshimet dhe të merren masat mbrojtse adekuate

Për zgjedhjen e problemit të vërshimeve janë marrë këto masa:

• Pastrimi i terrenit nga barishtet dhe drunjët e ndryshëm; • Shënjëzimi i trasës së lumit dhe inqizimi gjeodezik i profi lit të lumit nga gjeodeti i licencuar; • Gërmimi i tokës së kategorisë III dhe IV me makinë gërmuese dhe largimi i dheut nga punishtja;• Rregullimi i shtratit të lumit, si dhe punët tjera në brezin e lumit;• Rrafshimi i pjesës së devijuar të lumit pas rregullimit të lumit;• Rregullimi i skarpartave të pjerrta(anësores së lumit) me një saktesi (+/- 8) cm;• Mbushja e hapsirave me dhe;• Furnizimi, mbushja dhe ngjeshja e gabioneve(gurëve) të shtrënguara me rrjetë metalike(4m);• Vendosja e armaturës dhe betoni; etj.

14)

14) Projekti:”Rregullimi i shtratit të lumit Drenicë, Prishtevkë, Graçankë dhe përroit vërshues Zanoga”, fi nancuar nga Kuvendi Komunal i Fushë-Kosovës

182


Me këto projekte Komuna e Fushë-Kosovës synon krijimin e rregullimit të zonave rurale, minimizimin e dëmeve materiale që shkaktohen nga vërshimet, mbrojtjen e lumenjëve, përmirësimin e � orës dhe faunës, menaxhimin e vërshimeve, etj.

PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Komuna e Fushë-Kosovës ka qenë e rrezikuar në masë të madhe nga vërshimet. Të reshurat atmosferike dhe kushtet natyrore jo te volitshme, kanë shkaktuar rrjedhje të përshpejtuar ne drejtim të zonave te rraf-shta. Lumenjët nuk kanë pasur shtretër të rregulluar dhe si pasojë kemi pasur përmbytje me përmasa mesa-tare. Rreziqet nga vërshimet janë identifi kuar dhe vlerësuar nga organet lokale, duke hulumtuar dhe studiuar në mënyrë shkencore. Pas fazës së vlerësimit është pastruar dhe rregulluar shtrati i lumenjëve Drenicë, Pr-ishtevkë, Graçankë dhe përroi vërshues Zanoga. Me këtë disciplinim të ujërave sipërfaqësor shpresojmë t’i menaxhojmë më lehtë vërshimet në të ardhmen. Punimi“Vlerësimi dhe menaxhimi i vërshimeve në Komunën e Fushë-Kosovës” është konceptuar që të jetë tërheqës dhe ofron informata të duhura për vendin se ku kanë ndodhur vërshimet, vlerësimin e rreziqeve nga vërshimet që është bërë dhe punët që janë kryer në dy vitet e fundit për t’i menaxhuar vërshimet. Komuna e Fushë-Kosovës në vitin 2013 dhe në vitin 2014 ka pastruar

183


Referencat

1. Vlerësimi i rreziqeve në nivel qendror, MPB(Departamenti i Menaxhimit Emergjent); 2. Menaxhimi i mjedisit-Baza e sigurisë për shmangien e rreziqeve(Rasti: Komuna Fushë-Kosovë), Ejup Qyqalla (Punim Masteri), Korrik 2012; 3. Vlerësimi i rrezikut nga fatkeqësitë për territorin e Komunës së Fushë-Kosovës, Dhjetor, 20134. Raport- Gjendja e mjedisit në Kosovë 2008-2010, Prishtinë 2011;5. Plani Zhvillimor Komunal i Fushë-Kosovës, Gusht 2011;6. Plani Komunal për menaxhimin e mbeturinave, Fushë-Kosovë 2012;7. Zhvillimi ekonomik lokal 2011-2014 , Fushë-Kosovë 2011;8. Vlerësimi i rreziqeve për territorin e Komunës së Vitisë 2010;9. Çadraku H, ,”Vizita studimore në terren lidhur me rrëshqitjet’’ 2006, 2007, 201010. Mbrojtja e mjedisit jetësor - Ismet Potera, Prishtinë 2008;11. Raport-Gjendja e ujërave në Kosovë 2010;12. Plani i gatishmërisë emergjente, nënkolonel Shemsi Syla, FSK qershor 2010;13. Plani investiv në infrastrukturën e ujësjellësit dhe kanalizimit në K. e Fushë-Kosovës, SHUKOS 2011;14. Plani lokal për veprim në mjedis(Fushë-Kosovë 2012);15. Plani i Kosovës për veprim në mjedis, 2006-2010;16. Menaxhimi i mbetjeve mjedisore në Kosovë;17. Manual i situatave të emergjences, Botim i UNHCR, Gjenevë, dhjetor 1982, në shqip me 1998;18. Udhëzues për trajnimin e menaxherëve të fatkeqësive, Botimi i Drejtorisë së emergj. civile, Tiranë 2003;19. Manual i përballimit të emergjencave civile, Botimi i Drejtorisë së emergjencave civile, Tiranë 2003;20. Plani kombëtar për emergjenca civile, Botimi i Drejtorisë së emergjencave civile, Tiranë 2004;21. Vlerësimi i rreziqeve në Shqipëri, Raport përmbledhës studimi, Tiranë 2003;22. Manual për emergjencat civile, botimi i Ministrisë së Mbrojtjes, Tiranë me, 2010;23. Plani i Reagimit Kombëtar, publikim i Qeverisë së Kosovës, Prishtinë, Dhjetor 2010;24. Gjendja e Emergjencave dhe Mbrojtjes Civile në Republikën e Kosovës, Prishtinë, Korrik, 2008;25. Enti i Statistikave të Kosovës, Prishtinë 2011

dhe rregulluar shtratin e lumit Drenicë në gjatësi 11300 m (500 m me gabione), lumin Prishtevkë në gjatësi 1300 m, lumin Graçankë në gjatësi 5000 m dhe përroin vërshues Zanoga në gjatësi 1500 m. Shpresojmë, që pastrimi dhe rregullimi i shtretërve të lumenjëve dhe përrockave do të ndodhë edhe në pjesët tjera të territorit të Kosovës, për t’i menaxhuar vërshimet dhe që të jemi sa më miqësor me mjedisin.

Rekomandimet Që Dalin Nga Ky Punim Janë:

» Përpilimi dhe zbatimi i planit të mbrojtjes nga vërshimet; » Pastrimi i lumejve nga mbeturinat dhe vegjetacioni; » Rregullimi i shtretërve të lumenjëve dhe përrockave që vërshojnë; » Ndërmarrja e masave mbi ndalimin e hudhjes së mbeturinave në lumenj; » Zgjerimi i shtratit të lumit në vendet e ngushtuara nga aluvionet; » Ndertimi i objekteve për zvoglimin e shpejtsisë së ujit-kaskada; » Drejtimi i shtratit të lumit ku kemi meandrra të mëdha; » Të obligohen operatorët ekonomik për trajtimin e ujërave të përdorura para derdhjes në lumenj; » Ndalimi i nxjerrjes së inerteve nga lumenjët; » Ndalimi i ndertimit të objekteve në zonat ku paraqiten përmbytjet; » Ndalimi i ndertimit të urave kaluse në vendin ku rrezikohet rrjedhja normale; etj.

184


EFFECTIVE KEY PERFORMANCE INDICATORS AND BENCHMARKING VALUES FOR SEE WATER UTILITIES

Giel Verbeeck* , Branko Vucijak**

*TreeVelop, Projects and Processes, NL-1402 XL Bussum, Netherlands, Tel. +31 6 48 114 365, E-mail: [email protected] www.treevelop.nl

**Hydro Engineering Institute Sarajevo, Stjepana Tomica 1, 71000 Sarajevo, BiH, E-mail: [email protected] Engineering Faculty Sarajevo, Vilsonovo setaliste 9, 71000 Sarajevo, BiH, E-mail: [email protected]

AbstractOver the past 15 years a number of Key Performance Indicators (KPIs) have been introduced into the management practices of water utilities. They aim at comparing the relative performance of water utilities and thus be as a tool to improve performance. In addition, benchmarks can be adopted allowing utilities defi ning a path towards effi cient operations.

But which of the numerous KPIs defi ned are relevant, easily accessible, measurable and informative for mid-sized urban water utilities in SEE? What is the best approach towards implementing a benchmarking system? What motivates towards developing a good monitoring system and entering into a process of permanent improvement in performance and what discourages this? Is there a need for a special SEE oriented set of KPIs and benchmarks for SEE water utilities?

The paper will give a contribution to the above questions with proposals for specifi c KPIs addressing the observed most critical issues in SEE water utilities operations, as well as proposals for appropriate benchmarking values for such KPIs.

KeywordsPerformance indicators, water utilities management

185


INTRODUCTION

Benchmarking is a process used in management in which organizations evaluate various aspects of their pro-cesses in relation to best practice, usually within their own sector. This allows organizations to develop plans on how to adopt best practice. Benchmarking may be a one-off event, but is often treated as a continuous process in which organizations continually seek to challenge their practices.

Performance Indicators facilitate the process of benchmarking. A Performance Indicator (PI) evaluates the success of an organization in a specifi c area of its work. PIs are evaluated periodically and it can related to level of achievement of set operational goal during that period (e.g. 100% meters read in decided period, 100% customer satisfaction, real water losses lower than 30% etc.), but it also may be measured as level of progress toward set goals, especially when the baseline is far from the goal. They may relate to a business unit or the organisation as a whole.

Key Performance Indicators (KPIs) are identifi ed at the organization level and relate to set, strategic objective, aiming to enable tracking improvements in meeting these strategic objectives during the decided planning period. They should therefore be few in number i.e. well chosen, straightforward, indicative for overall perfor-mance, relevant to the water utility and its regulator, comparable over time and to other utilities and suitable for target setting.

Consequently the selection of strategic goals and associated KPIs and targets relies on understanding of what is important to the water utility and what is achievable over the planning period. There is a wide variety of approaches to assessment of the present state of the operations, which are directly related to the selection of performance indicators. Common goal of such assessments is to identify areas of potential improvements, and performance indicators are tools to measure such improvements. KPIs follow from strategic objectives; target levels for KPIs follow from the foreseen progress towards the benchmark. This is illustrated in Figure 1 below.

� ere are numerous KPIs de� ned for water supply utilities. Examples include:

• Water supply coverage (%);• Sewerage coverage (%);• Electrical energy costs vs. operating costs (%) (share of energy cost as percentage of operational expenses);• Nonrevenue water (%); • Nonrevenue water (m3/km/day); • Nonrevenue water (ILI - Infrastructure Leakage Index value);• Staff W/1,000 (number of workers per 1,000 population served); • Continuity of service (hours/day);• Collection period (days);

186


• Collection ratio (%);• Operating cost coverage (ratio);• Water production (l/person/day);• Total water consumption (l/person/day);• Total revenues/service population (% of GNI /Gross National Income/ per capita);• Ratio of industrial to residential tariff (level of cross-subsidy)

More examples can be found e.g. in Danilenko et all. (2014), or in the publications of State of Queensland (2014) or Ofwat (2012).

Which of these numerous KPIs defi ned are relevant, easily accessible, measurable and informative for mid-sized urban water utilities in SEE? What is the best approach towards implementing a benchmarking system? What motivates towards developing a good monitoring system and entering into a process of permanent im-provement in performance and what discourages this? Is there a need for a special SEE oriented set of KPIs and benchmarks for SEE water utilities?

METHOD

To answer these questions raised above the authors have analysed conveniently used performance indicators and related benchmarks in developed European countries and compared them to the baseline in SEE countries where they both have extensive experience. The authors have used own experience as consultants to the utility operators, owners and policymakers in the fi eld of water supply to outline potential benchmarks for several selected indicators for the SEE region.

RESULTS

Water utilities managers’ view

In discussions with the SEE utilities’ management the following areas are typically depicted as critical for their operations, listed by expressed relevance:

1. Nonrevenue water;2. Tariff level;3. Collection rate and collection period;4. Number and expertise of employees.

The authors refl ect below briefl y on these mentioned priority areas before going into more in depths on some associated KPIs.

Non revenue water is also in the view of the authors important. For most SEE water utilities it may be the most important performance improvement area. Actual values are often not known and are only roughly estimated, so the initially needed is water balance evaluation that will point to the real size of this issue.

Since utility managers do not formally set their own tariffs, their level cannot be indicative for the perfor-mance of the management. It is informative for the performance of the utility as a system, taking into account its interaction with the community and owners. Formally tariffs are beyond the control of utility managers and for that reason alone it cannot be part of any performance scorecard for managers. Yet, informally, util-

187


ity managers have a strong infl uence on tariffs through the way they negotiate with municipalities and other stakeholders and through preparing applications for tariff increases, backed up with business plans etc. A fur-ther complication is that managers that would push too hard on tariff increases risk being replaced.

Cost recovery cannot be either a performance indicator for the management alone, since that is determined partly by the level of the tariff. In theory any utility could recover its costs if it were allowed to raise tariffs high enough. Furthermore it is not always clear what is meant with the terms costs, operating costs and full costs.

Cost control and cost optimisation are however clear areas of performance improvement for management. These areas are not so frequently mentioned in discussions and utility managers often have limited under-standing of the performance improvement potential that exists.

More often than not, the number of staff number is heavily infl uenced by the local government and staff op-timization is controversial, if not in theory than certainly in practise. The vast majority of managers does rec-ognise overstaffi ng as a problem, often in combination with a lack of qualifi ed personnel for certain functions. Many utility managers are aware of the political reality that high effort on staff optimisation would endanger their own job security, no matter what formal KPIs are imposed by external fi nanciers.

The collection rate and collection period are typically correctly perceived as problematic and being given adequate attention.

Summarising the above, utility managers do recognise NRW and collection as performance improvement areas. Tariffs are perceived as performance improvement areas but are formally outside of the span of control of managers. Staff optimisation is formally within the span of control, yet informally managers face pressure to employ more and other people than they would on economic grounds. Cost control is insuffi ciently seen as a performance improvement area. Performance attribution remains a novel concept and it is therefore not surprising that managers defi ne the performance of a utility by factors that are beyond their control. Without a clear distinction between within and without the span of control of management any talk about performance improvement will, indeed, remain just talk. Until responsibilities have been clarifi ed performance monitoring will not translate into improvements in operations.

Only once managers do see their own role in and responsibility for performance improvement, one can start defi ning KPIs and set meaningful targets. The remainder of the paper focuses on that.

Infrastructure Leakage Index

IWA has recognized the need for different benchmarks in its guidelines on Nonrevenue water management, where the introduced ILI indicator was classifi ed as follows:

188


The Infrastructure Leakage Index ILI, which is the ratio of real losses to unavoidable losses, with its value place the water utility under one of the categories - Category A (good status), category B (potential for marked improvements), category C (poor status), or category D (bad status). But it is recommended that bad status in developed countries relate to ILI values higher of 8, while the same stands for countries in development with values higher than 16.

A similar approach is conceivable for other KPIs, with the selection of performance indicators and related benchmark values adjusted to the local conditions in SEE countries. Such benchmarks would refl ect the fact that the transition implies lower baselines in terms of the actual condition of the operational and fi nancial man-agement. The improvement potential is initially higher, but the normal benchmark may not be reached over the term of one multiyear business plan. Another aspect to have in mind is the accessibility of the input data for the valuation of selected indicators. Data availability is another constraining factor for most SEE utilities. This concerns both external data for the purpose of benchmarking as well as internal data for performance monitoring. Further constraining factors on the performance improvement path lie in the capacity to process, control, present and analyse the data.

The paper intends to raise awareness for the need for specifi c KPIs for the utilities in SEE countries, together with tailored benchmark values in order to address the specifi c challenges that SEE utilities face in operations fi nance and customer service. The differentiated application of the ILI indicator above serves as an example of the foreseen practise.

Nonrevenue water (NRW)

There is a number of indicators that were used in the past for the performance monitoring with regard to the NRW management. Most conveniently in SEE countries ratio of water abstracted and water invoiced is used, in the form of percentage. But this indicator does not take into the account the network size and population served, thus is not effective for mutual comparison of the utilities not having similar proportions of network kilometres and number of consumers.

The International Water Association (IWA) formed a task force on performance indicators and water losses in order to achieve internationally comparable fi gures. An international best practice approach to calculating performance indicators was published in July 2000 (Water Loss IWA Task Force, 2004). A steadily increasing number of countries and water utilities around the world has since recognized and adopted this approach. Wa-ter utilities are advised to follow the IWA terminology, particularly with regard to national and international benchmarking.

According to the IWA recommendations, the performance indicators alone or in interrelation with the others, defi ne the value of water losses. The following performance indicators are often considered:

• Total water losses with regard to the water abstraction. This indicator is defi ned as a percentage show ing the proportion of total losses to the volume of water abstracted to the network at annual level. This is the most often used indicator in SEE countries.

• Apparent losses with regard to the authorized consumption. This indicator is defi ned as a percentage showing the proportion of apparent losses to the volume of water supplied at annual level.

189


( ) )/(258,018 daylPLNLUARL PCm ××+×+×= 18 25

• Real losses with regard to the authorized consumption. This indicator is defi ned as a percentage show ing the proportion of real losses to the volume of water supplied at annual level.

• Litres of apparent losses per connection per day. This is defi ned as the volume of water lost through apparent losses per number of connections per day.

• Litres of real losses per connection per day. It is defi ned as the volume of water lost through real losses per number of connections per day.

• Litres of real losses per connection per meter of pressure. It represents the value of real losses expressed in relation to the number of connections and to pressure expressed as 1 meter of water.

• Amount of real losses (in m3) per km of pipeline per day. It is the value of real losses expressed per km of pipeline length per day.

• UARL – Unavoidable Annual Real Losses. This indicator is introduced by IWA and is defi ned as a theoretical reference value representing the lowest possible technical level of water leakage from a pipeline which is possible to reach using best world technologies available. UARL is calculated with:

where Lm represents network pipeline length (km), Nc is the total No. of connections in the system, Lp is the total length of service connection pipes passing through the private property (km), and P the average pressure value in the system (m).

• CARL – Current Annual Real Losses. It represents the total volume of water being lost through all system failures, including e.g. reservoir overfl ows.

• ILI – Infrastructure Leakage Index. ILI represents an indicator defi ning the quality of water system operation (maintenance, repairs, rehabilitation) needed for the real loss (leakage) control. It mathe matically represents a ratio between current annual real losses (CARL) and unavoidable annual real losses (UARL). Low ILI indicates that the water utility company has managed to reduce system leak ages to the UARL level or to the theoretically lowest limit which could be reached (ILI has to be ≥1). Since ILI is a non-dimensional indicator, it represents a leading indicator for benchmarking water system leakages of one water utility company with the same of other water utility companies world wide. In that sense ILI is a superior indicator, although it is harder to monitor than for instance NRW as a % of total system input

Each indicator is optimal for a di� erent purpose. Monitoring all mentioned indicators provides a complete pic-ture. For individual purposes, such as projects or the selection of KPIs, individual indicators could be selected. Benchmark values should be addressed specially for the two of these indicators - Total water losses with regard to the water abstraction, and ILI. While for ILI IWA recommended Table 1 already provides di� erent bench-marks for developed and countries in development (which may include SEE countries), there is no generally accepted indication on Total water losses as a percentage of the water abstracted. Actual problem is that usually NRW is very roughly estimated using data on pumping periods and pump characteristics, since rarely there is a water meter installed at the water source, and data on water invoiced, sometimes even it is just compared to the neighbouring utilities and given with “rule of a thumb”. Without appropriate measurements such numbers are not reliable, and thus disable reliable benchmark setting.

190


As example, the World Bank recommends that NRW should be “less than 25%”, while e.g. England and Wales NRW target 19%, or Chilean water regulator has de� ned a NRW level of 15% as optimal in its model of an e� cient water company that it uses to benchmark service providers, while the California Urban Water Con-servation Council identi� ed a 10 percent benchmark for non-revenue water (source: Wikipedia). It is very important to stress that NRW reduction is optimized only if being initiated with appropriate mea-surements and water balance evaluation by each of the de� ned DMAs (District Metering Area), thus leading leak detection measures towards the most critical part of the network. In that case it may be expected to de-crease percentage of the water losses for even 10-15% per year if the baseline status is very high NRW, what is frequent situation in SEE countries, and as soon as it drops below 35-40%, further reduction is becoming more and more expensive and around 5% reduction per year may be considered as success. It is not economically justi� able to reduce NRW to the lowest level, since the marginal cost of such reduction exceeds the marginal bene� ts or water savings, and their balance should be the point when to stop. In SEE countries that could be within the range of 20-25%, at some areas even up to 30%

Costs and cost coverage

The fi rst issue is to decide on the indicator to measure tariff level. Appealing one is the actual monetary value (per m3, if such tariff model is applied), but it does not refl ect local conditions like labour and energy cost and thus is not appropriate for mutual benchmarking (still might be used for individual benchmark targets). As mentioned management cannot be held accountable for setting tariffs at adequate levels.

Other possible indicators may include:

• Operating cost coverage, evaluated as ratio (percentage) of income generated by the tariffs and actual operational costs. It refl ects capacity of the tariff to cover at least operational costs.• Operating and maintenance cost coverage, evaluated as ratio (percentage) of income generated by the tariffs and actual operational and maintenance, including regular fi xed assets replacement, costs. It refl ects capacity of the tariff to cover all costs except capital investments.• Affordability, evaluated as ratio (percentage) of average water invoice and average household income, measure of affordability for payments for water. • Ratio of industrial to residential tariff, defi ning level of cross-subsidy from one category of customers to another.

From the perspective of SEE countries it is important to stress that they should target benchmark for Operat-ing and maintenance cost coverage with indicator value of 1 or more, what would fi nally allow for improved assets management in these utilities. All should abandon focusing to the Operating cost coverage, what does exist in SEE practice, since it disables long-term viability of these networks.

Affordability indicator is often discussed as up to 4% of average income maximum, in practice it is yet often around 2-2.5%, but with inclusion of WWTPs (waste water treatment plant) into operations it will quickly “jump”.

Most SEE countries apply discriminatory tariffs towards the industrial consumers (legal bodies) and in favour of the households, having ratio of 2 or more, sometimes even around 4. It can be expected on the basis of the application of EU Water Framework Directive that such practice will be eventually seized and that the house-hold tariffs will increase tending to balance with the industrial tariffs. Thus the benchmark value for Ratio of industrial to residential tariff indicator should be set to one.

191


Collection rate and collection period

Often managers of SEE utilities complain that their collection rate is low and may not be higher for the low employment rate in their community, bad salaries, lack of awareness that the service needs to be paid in order to cover related costs. Indicator of collection rate is expressed as ratio (percentage) between the invoices paid and issued. But in SEE it is quite convenient that the individual payments are not recorded linked to the indi-vidual invoices, but as general payments decreasing the total debt of the customer. � us this de� nition is not applied in practice, but is replaced with the ratio of total payments and sent invoices within the same period. That leads to results showing sometimes collection rate higher than 100% (what is not possible with the for-mer defi nition), based on advanced payments of customers’ old debts during such period. Utilities usually ap-ply periodical incentives for payments and with this approach it results with large variations of the collection rate. On the other hand such an indicator is easier to compare to other utilities.

The authors suggest relating payments to individual invoices, what would allow for evaluation of collection rate. This indicator can be used in addition to the traditional revenue collection rate indicator. Long-term ob-jective should be collection rate of 97-98% (or even 90-95 in SEE countries, 100% is not practically feasible, since some of consumers, legal or physical bodies, may seize to exist), but it is hard to expect to be achieved in a short period. Starting from an existing baseline, and is some SEE Areas it could be as low as 50% or even less, increase can be expected of 10-15% per year and it needs a combination of very committed incentives, penalty measures, raising awareness activities applied.

Average collection period presents amount of time needed to receive payments owed from its customers. It is calculated as ratio of accounts receivables and total sales in a year (expressed as number of days, with mul-tiplying that ratio with 365), it is another KPI showing the result of utility efforts to get the payments in due time. The invoices usually write that the payment is due in 15 days, but in practice evaluated collection period often is higher than 180 days, and the authors have been in SEE utilities where it amounts to 360 days or more. Again, it is not feasible to achieve decrease of such performance indicator quickly to desired 30 days or less in a short time, but it needs to be addresses with gradually intended decrease, of 30-45 days per year. Setting higher goals may lead to disappointments and giving-up.

Number and expertise of employees

It is widely known that the most of the SEE utilities are overstaffed. There are several reasons for that, but two may be specially underlined. The fi rst relates to outdated approach to staff positions based on needs for specifi c work, but not accompanied with the estimate of the needed average weekly level of effort of such person. Thus job titles listed in the organizational structure documents, or the number of such positions, are hardly justifi able for full time job (e.g. several drivers in a utility where the plumbers and engineers drive by themselves, operator of construction machines in a utility that have construction works 2-4 weeks per year, auto - mechanic in a utility with 1-2 cars, mason - carpenter needed 3-4 days per month etc.). This can be eliminated using principle of full-time equivalent positions instead of only job titles with single expertise, actually combining several duties into one with 40 hours of work per week, or outsourcing work when this is not possible or is cheaper.

Second reason relates to local governments approach to legitimate goal of increasing employment rate in the community. That, but also nepotism and corruption, leads to pressure of the local governments to the utilities to employ new staff not justifi ed with needed level of work. Since the directors are appointed by the local governments they are not in position to reject such pressure and are facing serious problems in human re-sources management - staff not being fully engaged are infl uencing the commitment of other employees being

192


overburdened with work. This is a very complex problem and as response needs approach both at the utility level (in need for more autonomy) and at the municipal level (to become aware of the consequences of such enforced employments and fi nd alternative solutions).

Accepted benchmark for staff per 1,000 connections is 3-5 per 1,000 connections for effi cient water compa-nies and 1-1.5 per 1,000 population served. In the application of the benchmark one must take into account the size of the utility and the scope of the services. In the application of the benchmark to the utility one must consider that the number of the administrative staff should be limited relative to the operational staff, what often is not the case in SEE.These numbers in many of SEE utilities are not achieved and actual values are often higher than 3 per 1,000 population served, at the same time still lacking specifi c engineering expertise. But “optimization” of the staffi ng (as a more acceptable expression for actual decrease of the number of staff) is a very sensitive project and is contradicting the common goal of higher employment rate. Thus any set fi nal benchmark needs to be reached on a period decided after a careful analysis, and applying a variety of measures including prevention of new employments, retirements, adjusting organizational structure and job descriptions to actual needs, re-positioning the staff where they would be better used, training staff for the uncovered expertise needs, but also fi ring all those not able to adjust to the new directions.

CONCLUSIONS

Key Performance Indicators are a good tool for water utilities to improve operations. A distinction must be made between performance for which managers can be held accountable and indicators refl ecting the perfor-mance of the system.

The introduction and regular use in SEE, accompanied with benchmarking, has to be welcomed. Nevertheless the selection of KPIs and benchmark targets convenient for more developed countries could lead to disap-pointments and give-ups. Too many or inadequate KPIs may be selected. There may be a lack of input data needed to validate the KPIs, or the benchmark may be set at a far too ambitious target that cannot be reached in a 3-4 year period of time.

Thus the selection of KPIs is very sensitive. It is indeed an achievement in itself for mid-sized urban water utilities in SEE to agree on the measurable, understandable and relevant KPIs that relate to the strategic goals. The authors opt for starting with a limited number of such KPIs, which could be increased over time with increased familiarity with their use. Initial set of KPIs could relate to the previously described areas of water losses (non-revenue water), collection rate, staffi ng and cost control, they could be evaluated even back in the time, to enable recognizing the present trend.

Once deciding on the set of KPIs to follow and on target benchmarks, they should be the key drivers in plan-ning, and reporting and planning should take care to avoid any risk of abuse of indicators in presenting actual success.

193


References

Danilenko A. , Berg C.V. , Macheve B., Moffi tt L.J. (2014), The IBNET Water Supply and Sanitation Performance Blue Book 2014 - The International Benchmarking Network for Water and Sanitation Utilities Databook, The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank, ISBN: 978-1-4648-0276-8

IWA (2006), Key Performance Indicators for …[xxx verifi cation needed]

Key performance indicators – guidance (2012), Ofwat, Birmingham UK

Key Performance Indicators for Queensland Urban Water Service Providers, Defi nitions Guide, (2014), State of Queensland

Water Loss IWA Task Force (2004), Best practice performance indicators: a practical approach, Water 21 August 2004

Water Supply Policy and Economics, Department of Energy and Water Supply, State of Queensland (2014), Key Performance Indi-cators for Queensland Urban Water Service Providers, Defi nitions Guide

194


VULNERABILITETI I UJËRAVE NËNTOKËSORË–HARTA E VULENRABILITETI

Hazir ÇADRAKU, Fidaim SAHITI , Fidan BILALLI ,

1 Udhëheqës i Divizionit për Planifi kimi Strategjik -Departamenti i Ujrave, Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor. Adresa: [email protected] Kryeshef Ekzekutiv -Shërbimi Gjeologjik i Kosovës, Ministria e Zhvillimit Ekonomik. Adresa: fi [email protected] Zyrtar i Lartë për Sistemin Informativ Ujor–Departamenti i Ujërave, Ministria e Mjedisit dhe Planifi kimit Hapësinor. Adresa: fi [email protected]

Abstrakti:Përkeqësimi i cilësisë së ujrave nëntokësorë është bërë një problem serioz vitet e fundit. Parandalimi i përkeqësimit të cilësisë së tyre është qëllimi kryesor i politikës së ruajtjes dhe miradministrimit të ujrave nëntokësorë pothuajse në gjithë vendet dhe, kjo për shkak të kostove shumë të larta që mbart rikuperimi i ndotjeve nëse ato ndodhin. Gjatë 30 viteve të fundit, janë realizuar në shumë vende harta të vulnerabilitetit të ujrave nëntokësorë (Çadraku,2013; Progni,2011; Beqiraj&Cenameri,2010; Fritch etj,2000a) me qëllim vlerësimin e zonave më të ndjeshme ndaj ndotjes nga sipërfaqja. Këtij qëllimi i kanë shërbyer ndërtimi i hartave të vulnerabilitetit të ujrave nëntokësorë në shkallë lokale apo regjionale.

të arrijë në ujrat nëntokësorë brenda një kohë shumë të shkurtër. Harta pasqyron studimet më të hollësishme të kushteve gjeolog-jike dhe hidrogjeologjike, si dhe përcaktimin e zonave për aktiviteteve të ndryshem industrial dhe bujqësor pa cenuar cilësinë e ujrave nëntokësorë. Për këtë qëllim në këtë punimi është përdorur metoda DRASTIC, që lejon përcaktimin e vulnerabilitetit të ujërave nëntokësorë ndaj ndotjes sipërfaqësore.

Ky model ka qenë përdorur gjerësisht në shumë vende (Naqa etj,2006) për shkak se të dhënat e nevojshme për zbatimin e tij në përgjithësi janë lehtë për tu siguruar. Ky model bazohet në shtatë parametra dhe konsiston në vlerësimin e kontributit të secilit parametër në vlerën e indeksit DRASTIC (Aller etj,.1985,1987), i cili refl ekton potencialin e mundshëm ndotës për akuiferin. Inte-grimi i të dhënave të modelit DRASTIC me programin GIS e bënë edhe më efi kas përdorimin e kësaj metode.

Fjalet kyce: akuifer, DRASTIC, ndotës, model, ujëra nëntokësorë, vulnerabilitet etj.

1 2 3

195


HYRJE

Ndërtimi i hartave për vulnerabilitetin e ujërave nëntokësorë ka një përdorim të gjerë në shumë vende të zhvil-luara dhe paraqesin bazën themelore për mbrojtjen e ujërave nëntokësorë. Këto harta kanë përdorim të gjerë në hidrogjeologji, planifi kim hapësinor, urban, shfrytëzimit të tokës etj. Hartat e vulnerabiliteti paraqesin një dokumet mjaftë të rëndësishem kryesisht para marrjes së vendimeve për planifi kimin hapësinor të zonave të caktuara (Castany G, Groba E, Romijn, 1994). Planifi kuesit hapësinor kanë pak përvoja dhe profesionalizëm për të marrë vendime për përdorimin e tokës dhe aktiviteteve të cilat lejohen në zonat e caktuara, pa njohur ndikimet negative që sjellin aktivitetet në cilësin e ujërave nëntokësore. Hartat e vulnerabiliteti intenzivisht janë duke u shfrytëzuar në 30 vitet e fundit. Këto harta në ndihmojnë në idenifi kimin e rezikut të mundshem dhe potenciale të ndotjes së ujërave nëntokësorë. Identifi kimi dhe vlerësimi i rezikut është i nevojshem për ndërmarrjen e masave për parandalimin e ndotjes së ujërave nëntokësorë etj. Harta e vulnerabiliteti të ujërave nëntokësorë përfaqëson subjektivitetin e mënyrës së aftësisë së mjedisit natyror për mbrojtjen e ujërave nën-tokësorë, në veçanti kur është në pyetje cilësia e tyre (Zhivanoviç V, 2013). Ndërtimi i hartave përfshinë kom-binimin e disa hartave tematike për parametrat e përzgjedhur, për të cilët mendohet se kanë rol vendimtar në mbrojtjen e ujërave nëntokësorë. Në disa vende vlerësimi i vulenerabiliteti të ujërave nëntokësorë paraqitet si pjesë e legjislacionit nacional në përcaktimin e zonave të mbrojtura sanitare të burimeve që përdoren për ujë të pijshëm (Biondiq R, etj, 2014). Përdorimi i hartës së vulnerabilitetit viteve të fundit takohet po thuaj se në të gjitha projektet të cilat kanë për qëllim vlerësimin e rrezikut të ujërave nëntokësorë. Vend anëtare të Bashkimit Evropian çdo gjashtë vite ndërtoj hartën e tillë, prandaj edhe vendi ynë duhet të fi lloj hapat e parë në ndërtimin kësaj harte. Përveç detyrimit, është shumë me rëndësi që hartat e vulenerabilitetit të shfrytëzo-hen si bazë gjatë hartimit të planeve urbanistike dhe rregulluese, sepse kjo hartë ofron një pasqyrë të qartë në lidhje me zonat e caktuara të akuiferve ujore të cilat janë më vulnerable nga ndotja, si dhe në cilat zona është e nevojshme të ndërmerren në lidhje mbrojtjen e ujërave nga rreziku porencial i cili mund të rrezikojnë cilësinë e ujërave nëntokësorë. Prandaj, metodologjia e vlerësimit të vulnerabilitetit është pjesë e aktiviteteve inxhinerike e cila aplikohet për mbrojtjen e ujërave nëntokësorë nga ndotja.

Përcaktimi i rrezikut gjithashtu ka rol të madh në mbrojtjen e ujërave nëntokësorë. Për të siguruar një mbro-jtje efi kase të ujërave nëntokësorë nga ndotja. Prandaj, me rëndësi do të ishte që gjatë hartimit të planeve zhvillimore dhe urbanisitike të merren parasysh ndotësit dhe ativitetet të cilat mund të jenë rrezik potencial për ndotjen e ujërave nëntokësorë siç janë: deponit, impiantot për trejtimin e ujërave të ndotura, rrjeti i kana-lizimit, zonat industriale dhe komerciale, deponit e naftës dhe derivateve të saj, materiet e rrezikshme dhe shumë burime ndotëse të tjera. Këto objekte dhe pajisje duhet të ndërtohen në lokacione në të cilat mund t’i shmangemi ndotjes së ujërave nëntokësorë. Ndërtimi i hartës së vulnerabilitetit të ujërave nëntokësorë i ndihmon planeret hapësinor për të zhvilluar planifi kimin dhe aktivitetet duke mos cenuar cilësin e ujërave nëntokësorë. Vlerësimi i vulnerabilitetit të ujërave nëntkësorë nga ndotja varion nga hapësira, mund të jetë i thjesht dhe kompleks. Parimisht të gjitha metodat për vlerësimin e vulnerabiliteti dhe ndërtimin e hartave të vulnerabiliteti për ujërat nëntokësorë mund të ndahen në dy grupe të mëdha: metodat e vlerësimit subjektive dhe metodat e procesit statistik (Kresiq N, 2007).

Konceptet bazë të përcaktimit të vulnerabilitetit të ujërave nëntokësorë

Nocioni ,,Ndjeshmëria e ujërave nëntokësorë nga ndotja ” për herë parë është përdorur në Francë nga Margat (1968). Vulnerabiliteti i ujërave nëntokësore: prirja dhe mundësia e [ndotesave] për të arritur [një pozicion të specifi kuar në sistemin e ujërave nëntokësorë] pas futjes së tyre [nën sipërfaqe] (Përcaktimi amerikan). Vulnerabiliteti i ujërave nëntokësorë: prirja dhe mundësia e ndotësave për të arritur pasqyrën e ujërave nën-tokësorë pas hyrjes së tyre nën sipërfaqen e tokës. (Përcaktimi evropian).

196


Qëllimi është të përcaktohet shkalla e vulnerabiliteti të ujërave nëntokësorë nga ndotja në funksion të kushteve të mjedisit hidrologjikë, gjeologjikë dhe hidrogjeologjikë. Në bazë të nocioneve ekzistuese, vulnerabiliteti i ujrave nëntokësorë mund të përkufi zohet si një grup i përbërsve mejdisor të cilët përcaktojnë vulnerabilitetin e akuiferit nga ndotja që vjen nga sipëfaqja (Zhivanoviç V,2013). Vulnerabiliteti i ujërave nëntokësorë për-caktohet si një komponent i veçantë në kontekstin e modelit RREZIK-RRUGE-KALIMI-KAPËS i cili përdoret në punimet e vlerësimit të riskut.

Rreziku: aktivitetet e përdorimit të tokës ku përfshihen depozitimi i mbetjeve, zhvillimi urban, bujqësia, industria dhe minierat.

Rrugëkalimi: I gjithë materiali që vendoset midis rrezikut (pika e çlirimit të ndotësit ) dhe kapësit (pasqyrën e ujërave nëntokësorë) është pjesë e rrugëkalimit. Veçoritë e rrugëkalimit përcaktojnë ritmin e vulnerabilitetit.

Kapësi: Kapësi përfaqësohet nga pasqyra e ujërave nëntokësorë që vertikalisht ndodhet nën rrezikun.

Kapësit e tjerë: puset e pompimit të ujit nëntokësor dhe ekosistemet e ujërave sipërfaqësore që ushqehen nga ujërat nëntokësore.

Si i tillë, vulnerabiliteti i një akuiferi ndaj ndotjes varet nga karakteristikat e shtresave që vendosen midis sipërfaqes së tokës dhe pasqyrës së ujërave nëntokësorë, por është i pavarur nga veçoritë e transportit të ndotësve specifi ke. Në zonat me vulnerabel uji nëntokësor është i ndjeshëm ndaj shumicës së ndotësave dhe ndotja është e shpejtë, ndërsa në zonat me pak vulnerabël, uji nëntokësor është i ndjeshëm vetëm ndaj ndotësave konservative si klori dhe azoti.

Vlerësimi i vulnerabilitetit

Ekzistojnë numër i madh i metodave të cilat sot kanë gjetur përdorim të gjerë në gjithë botën. Parimisht të gjitha metodat për vlerësimin e vulnerabiliteti dhe ndërtimin e hartave të vulnerabiliteti për ujërat nëntokësorë mund të ndahen në dy grupe të mdha: metodat e vlerësimit subjektive dhe metodat e procesit statistik (Kresiq N, 2007). Metoda e parë është e përafërt dhe ka karakter më tepër menaxheriale (vendime për resurset ujore dhe planifi kim), ndërsa metoda e dytë ka karakter shkencore dhe kërkon interpretim më të thellë shkencorë.

197


Në metodat që sot pa aplikohen intensivisht janë:

Metoda DRASTIC, kjo metodë është zhvilluar nga US EPA (Aller etj,1985). Nëse nuk janë të njo-hur të gjithë parametrat për të aplikuar këtë metodë mund të aplikohet metoda e thjesht me vetëm tre parametra dhe kjo metodë është metoda GOD.

Metoda GOD, përfaqëson version të thjeshtë të DRASTIC metodës dhe si e tillë përfshinë vetëm tre faktor të njohur: kushtet në të cilën ekzistojnë ujërat nëntokësorë, litologjin dhe thellësinë e ujërave nëntokësorë. Emri i metodës të cilën e kanë patentuar Fosfter Hidrata (1988), fi llon me akronimet GOD (Groundwater occurrence – Overall lithology – Depth to groundwater ).

Metoda GLA , kjo metodë është zhvilluar nga Instituti Shtetëror për Matje Gjeologjike i Gjermaisë (Holting 1995). Kjo metodë viteve të fundi është zhvilluar edhe më shumë duke marrë parasysh infi ltrimin në rajonet karstike dhe tani quhet metoda PI (Goldscheider, 2002).

Metoda EPIK, kjo metodë është zhvilluar nga (Buwal, 2000) dhe përdoret kryesisht për zona kars-tike. Kjo metodë ka një përdorim të gjerë në Zvicër për përcaktimin e zonave mbrojtëse të ujërave nëntokësorë.

Metoda COP, kjo metodë është zhvilluar nga grupi punues COST620. Kjo metodë përdoret në niv-elin Evropian. Metoda COP, integron elemente (faktori O- shtresa tavanore) të metodës gjermane me elementet tjera të cilat janë të rëndësishme për zonat karstike, siç është koncentrimi i rrjedhjes (faktori C) dhe sasia e reshjeve (faktori P).

MODELET E INDEKSIT DHE MBIVENDOSJES – MODELI DRASTIC- PËRSHKRIMI KONCEPTUAL I METODËS DRASTIC

Metoda DRASTIC përdor një grup prej shtatë paramentrave kyç hidrogjeologjikë për vlerësimin e vulnerbi-litetit ose potencialit të ndotjes së një akuiferi të ujrave nëntokësorë. Secili parametër është i peshuar sipas rëndësisë së tyre ndaj potencialit ndotës. DRASTIC ka dy gupe të peshave: një për ndotës dhe një për pesticide (Aller etj.,1987).

198


METODOLOGJIA

Metodologjia për modelin DRASTIC (Aller, etj,1987) është hartuar nga Agjnecia për Mbrojtjen e Mjedisit e Shteteve të Bashkuara të Amerikës (USEPA) dhe Shoqata Kombëtare e Ujit (National Water Well Associ-ation). Sipas udhëzuesit DRASTIC (EPA, 1987), është një metodë cilësore e cila përdoret për sipërfaqe të mëdha, si një mënyrë për të kuptuar se si zonat e caktuara janë të cenuara nga ndotja dhe migrimi i ndotësve nga sipërfaqja e deri te ujërat nëntokësorë. Metoda DRASTIC bazohet në katër supozime (Bond J, 2011):

1) Ndotësi është i pranishëm në sipërfaqen e tokës2) Ndotësi është shpëlarë nga reshjet për në ujërat nëntokësorë3) Ndotësi ka të njëjtën lëvizshmëri me të ujit 4) Zona e vlerësuar (e ndikimit) nga DRASTIC është 0.4 km2 ose me e madhe

Çfarë kërkon modeli DRASTIC • Mbledhjen e të dhënave gjeologjike dhe hidrogjeologjike, • Standartizimin dhe dixhitalizimin e të dhënave burim, • Ndërtimin e një database mjedisore, • Analizimin e faktoreve DRASTIC, • Llogaritjen e ideksit DRASTIC për kuadrin hidrogjeologjik, dhe • Klasifi kimin e këtyre zonave sipas shkallës së vulnerabilitetit ndaj ndotjes.

Parametrat DRASTICDRASTIC, ndërtohet nga shkronjat e para të shtatë parametrave hidrogjeologjike: D- Thellësia e ujit nëntokësorëR- Infi ltrimi –ushqimi i ujërave nëntokësorëA- Litologjia e akuiferitS- Toka bujqësoreT- Topografi a I- Ndikimi i zonës së pangopurC- Koefi cienti i fi ltrimit

199


Kjo është metodë e cila i merr në konsideratë shtatë parametra dhe përdoret për të identifi kuar hapësirat ku ujërat nëntokësorë janë pak a shumë të prira të tu ndikuar nga ndotja që vjen nga sipërfaqja. Modeli DRASTIC së bashku me sistemin gjeografi k të informacionit u (ArcGIS) përdorën për të prodhuar hartën e vulnerabilite-tit të ujrave nëntokësore ndaj ndotjes sipërfaqësorë. Potenciali i ndotjes ose ,, Indeksi DRASTIC,, fi tohet nga formula :

Vlerat e parametrave të vlerësuar lexohen nga tabela dhe grafi kone të cilat ndodhen në udhëzimin për metodën DRASTIC. Ata janë në rangun nga 1 – 10. Parametrat peshor kanë vlera fi kse siç janë treguar në tabelën1. Në tabelë janë dy sistem të ndryshme: DRASTIC normal dhe DRASTIC agrikultur. Sistemi DRASTIC agrikultur përdoret kur bëjmë vlerësimin e vulnerabiliteti të ujërave nëntokësorë në zonat në të cilat kemi ndikimin nga masat agroteknike, respektivisht herbicidet dhe pesticidet (Kresic N, 2007).

Fig.4 . Skema e DRASTIC e ngjashme me sistemin e udhëzimit të cilësor (Rosena L, 2005)

Së fundi, vlera e përgjithshme e indeksit DRASTIC jep shkallën e vulnerabilitetit të akuiferit ndaj ndotjes sipërfaqësore.

Sa më i lartë të jetë indeksi DRASTIC, aq më i madh është potenciali i ndotjes. Më në fund, indeksi DRASTIC shkallëzohet në kategori që tregojnë shkallën e vulnerabilitetit të akuiferit ndaj ndotjes:

• Shumë i ulët• I ulët• Mesatar• I lartë • Shumë i lartë.

200


Fig.5 . Ndërtimi i hartave të vulnerabiliteti

Aller, etj, (1985), ka ranguar indeksin DRASTIC në këto kategori sipas vulnerabilitetit:1 – 100 (ulët), 101-140 ( mesatar – moderuar), 141 – 200 (lartë) dhe > 200 shumë i lartë.

Ndërtimi i hartës së vulenrabiliteti Harta e vulnerabiliteti të ujërave paraqet bazë për mbrojtjen e cilësisë së ujërave nëntokësoë (fi g.5). Ajo paraqet një faktor të rëndësishem në planifi kimin hapësinor, për të vlerësuar se objektet–infrastrukturen në lidhje me ndikimin e tyre në cilësinë e ujërave nëntokësorë. Po ashut harta e vulenerabiliteti për ujërat nën-tokësorë mundëson vlerësimin dhe identifi kimin e rrezikut potencial të ndotjes së ujërave. Identifi kimi dhe përcaktimi i rezikut ka rol të rëndësishem në mbrojtjen e ujërave nëntokësorë. Përcaktimi i vulnerabiliteti të ujërave nëntokësorë nga ndotja ndryshon nga dimenzioni hapësinor dhe litologjia e akuiferit. Vlerësimi i vul-nerabilitetit të ujërave nëntokësore të ndotjes ndryshon si në hapësirë po ashtu edhe nga kompleksiteti, qasje të thjeshta dhe relativisht të lira, nga vlerësime sasiore, rigoroze dhe të shtrenjtë.

Ndërtimi i hartës së vulnerabiliteti arrihet kur të kemi mbaruar me mbledhjen e të dhënave të nevojshme për parametrat DRASTIC. Të dhëna analizohen dhe përpunohen në programe kompjuterike të cilat lehtësojnë punë të shpejtë dhe me saktësi të mjaftueshme. Në programin Excel eksportohen të dhënat për shkallët dhe pe-shët e parametrave DRASTIC ku bëhet llogaritja e indekseve DRASTIC. Hartat përgatiten, dixhitalizohen në programin ArcGIS në formatin vektorial dhe rasterik. Të dhënat nga Excel importohen në ArcGIS dhe përmes këtij programi ndërtohen harta për secilin parametër veç e veç. Pastaj duke integruar të gjitha këto fi tohet harta e përgjithshme e vulnerabilitetit për zonën e caktuar.

Mbivendosim hartën DRASTIC mbi hartën hidrogjeologjike të shfrytëzimit të ujrave nëntokësorë për të kup-tuar me mire cilat zona ujëmarrese janë më vulnerabel dhe në fund bëhet kontrolli i modelit.

201


Referencat

1. Aller L., Bennet T., Lehr J. H., Petty R. J. and Hackett G., 1987. DRASTIC; A standardized system for evaluating groundwater pollution potential using hydrogeologic settings: EPA-600/2- 87-035, 622 p.

2. Aller, L., Bennett, T., Lehr, J.H., Petty, R.J., 1985, DRASTIC; A standardized system for, EPA/ evaluating groundwater pollution potential using hydrogeologic settings: Ada, OK, United States Environmental Protection Agency, Robert S. Kerr Environmental Research Laboratory 600/2-85/0108, 163p.

3. Beqiraj A. and Cenameri M., 2010. Groundwater Vulnerability Assessment to Contamination (Erzeni Basin, Albania). XIX Congress of the Carpathian Balkan Geological Association. Thessaloniki, Greece.

4. Boyacioglu H. 2007. Development of a water quality index on a European classifi cation sheme ISSN0378-4738=Water SAVol.33No.1 January, page101-106in English)

5. Biondiq R, 2014. Kartiranje prirodne ranjivosti krških vodonosnika na primjeru sliva Novljanske Žrnovnice,

6. Castany G, Groba E, Romijn, 1994. Guidebook on Mapping Groundwater Vulnerability, P.O.B.6010407, D-30604 Hannover

7. Çadraku H. & Beqiraj A. 2013. Veçoritë Hidrogjeologjike të Basenit të Dukagjinit, Kosovë. Bul. Shk. Gjeologjike. Nr.1, 53-66.

8. Çadraku H. & Beqiraj A. 2013. Groundwater Vulnerability Assessment to Contamination (Dukagjini Basin, Kosovo)”. JIEAS.

9. Çadraku H. & Beqiraj A. 2013. Gis-based evaluation of groundwater vulnerability in Istog Basin (Dukagjini Region, Kosovo). ICE-2013

10. Gogu,R.C.,Dassargues,A.,2000. Sensitivity analysis for the EPIK method of vulnerability assessment in a small karstic aquifer, Southern Belgium: Hydrogeology Journal, 8(3), 337-345.

11. Komisioni i Pavarur për Miniera dhe Minerale (KPMM) 2006. Harta hidrogjeologjike 1:200.000, Prishtinë.

12. Malcom J.A., 2010. Projekti përkrahje institucionale Ministrisë së Mjedsit dhe Planifi kimt Hapësinor dhe Autoriteteve të Pellgjeve Lumore, Aneksi 20, Prishtinë.

13. Rosena L, 1992. A Study of the DRASTIC Methodology with Emphasis on Swedish Conditions

KONKLUZIONET

Perse behet ky vleresim – modelim i vulnerabilitetit?

• Për të mbrojtur veprat ujëmarrese nga ndotja e ujit.• Për të rikuperuar tokat apo akuiferet nëse janë prekur nga ndotja.• Aspekti fi nanciar… Nëse në nuk jemi në gjendje të rikuperojmë çdo vend të ndotur, atëherë cilin do të trajtojmë?

202

Water and Energy

WATER UJI

ENERGYENERGJIA

SPONSORS

PARTNERS

Ministria e Zhvillimit Ekonomik

Balkans Joint ConferenceKonferenca e Përbashkët Ballkanike





November 2014, Tirana, Albania

PROCEEDINGSLIBRI I PUNIMEVE

shtëpia botuese mediaprint

water energy uji energjia - balkans joint...

Documents