· web viewis ionann an réamhrá seo den chuid is mó agus an t-alt liom a foilsíodh in...

Scríbhinní Mháire

SÉAMUS Ó GRIANNA

Cnuasach dá Chuid Scríbhneoireachta

a foilsíodh ar

AN tULTACH

In eagar

ag

Nollaig Mac Congáil

[[email protected]]

MÁIRE AGUS AN tULTACH1

Ó tharla go raibh an oiread sin dáimhe ag Máire lena bhunadh féin, lena chontae féin agus lena Chúige féin, ábhar iontais a bheadh ann mura mbeadh sé le háireamh i measc scríbhneoirí An tUltach i gcaitheamh na mblianta. Nuair a chuimhnítear nach raibh riamh ag na hUltaigh mar fhoilseachán rialta Gaeilge2 dá gcuid féin ach An tUltach, bheadh sé le céill go bhfágfadh Máire lorg a phinn ansin go rialta.

Tá amach is isteach ar chaoga teideal leis foilsithe ansin ag toiseacht i mí na Nollag sa bhliain 1924 ar aghaidh go dtí earrach na bliana 1946. Sin lear mór scríbhneoireachta agus, cé gur scríobh Máire an dúrud aistí i rith a shaoil, caithfear a rá go raibh An tUltach ar cheann de na hirisí is minice a mbíodh ábhar leis foilsithe uirthi.1 Is ionann an réamhrá seo den chuid is mó agus an t-alt liom a foilsíodh in Mícheál Ó Máirtín (eag.), Meascra Uladh II (Comhaltas Uladh, 1983) 152-4. 2 Ní miste a lua anseo go raibh iris eile ann i dTír Chonaill, mar atá, An Crann, a mhair ó 1916 go dtí 1924. Iris dhátheangach a bhí ansin, áfach. Chuir Máire fáilte roimh an iris sin i dtús ama mar is léir ón litir seo a leanas uaidh.A Journal of Ulster IrishTo the Editor of the Derry JournalSir,The publication of a journal of Ulster Irish, which was suggested by the Most Rev. Dr. O'Donnell at the opening of the Letterkenny Gaelic class, and which was subsequently discussed in a practical manner by the authorities of Cloghaneely College, is an undertaking that deserves consideration and support from everyone desirous for the spread of our Northern dialect. For my part I look forward hopefully to the publication of such a periodical, because I believe it will form the gateway through which the language of Tirchonaill will find its way into books, which will prove suitable in treatment and matter for our Northern schools. There is at present a crying necessity for Ulster texts, and that necessity must be looked to if the Language Movement is to progress. In the purely Irish-speaking districts in Donegal, the task which the teachers have to face is simply this: they have to teach two foreign languages; and the pupils find English almost as easy to understand as the kind of Irish to be found in the books on the Board's little list. It is a serious drawback to the movement that there is a wide difference between the Irish which the pupils speak and hear in the home and that which they read and write at school. The gulf between the spoken language and the written leads to a conviction on the part of the little ones that the home dialect is one of illiterate rustics, and that only Southern Irish is worthy of a place in books or on the lips of scholars. The sooner this disillusion is dispelled the better. And any attempt to give our Northern Irish a chance to find its way into print is worth thinking over.James Green, Meenamara, Dungloe, August 22, 1916.The Derry Journal (25/8/1916, 6).D’athraigh Máire a phort faoin iris chéanna ar thoradh moille, áfach. Féach, Nollaig Mac Congáil, ‘An Crann’ in Anraí Mac Giolla Chomhaill (eag.), Meascra Uladh 3: Leabhar Comórtha An tUltach (Comhaltas Uladh, 2004) 155-86 agus Nollaig Mac Congáil, ‘Ar Cuireadh Séamus Ó Grianna ina Thost?’ in Eoin Mac Cárthaigh agus Jürgen Uhlich (eag.), Féilscríbhinn do Chathal Ó Háinle (Cló Iar-Chonnacht, 2012) 237-250.

I dtaca leis an ábhar scríbhneoireachta a bhíodh ag Máire in An tUltach, d’fhéadfaí rangú garbh den chineál seo a leanas a dhéanamh air:

(i) Aistí ar ábhair Ghaeilge éagsúla(ii) Filíocht(iii) Scéal a bheatha(iv) Gearrscéalta(v) Aistriúcháin ar ghearrscéalta Fraincise

Má ghlacaimid le roinn (v) i dtús báire, tímid gur roghnaigh Máire beirt údar ón Fhrainc, mar atá, Alphonse Daudet and Guy de Maupassant, le haistriúchán a dhéanamh ar chuid dá gcuid gearrscéalta. Bhí an Fhraincis go líofa ag Máire de thairbhe gur chaith sé tréimhse sa Fhrainc ar mhaithe lena shláinte sna fichidí. Rud eile de, tá cáil ar an bheirt údar sin i stair na gearrscéalaíochta; d’fhág sin go gcaithfeadh Máire eolas a chur ar a saothar dá mbeadh sé i gceist aige féin an genre sin a chleachtadh. Is mó an dáimh, áfach, a bhí ag Máire le Daudet nó níor thaitin léargas gruama, garbh de Maupassant ar an tsaol leis.

Foilsíodh dornán gearrscéalta le Máire in An tUltach sular foilsíodh i bhfoirm leabhair iad. Ar an dóigh sin is fusa dáta a chur le cumadh a chuid gearrscéalta in áit ár muinín a chur i ndátaí foilsithe na leabhar. D’éirigh sé ina nós choitianta ag Máire le himeacht na mblianta a chuid gearrscéalta a chur i gcló in irisí agus i nuachtáin sula bhfoilseofaí i bhfoirm leabhair iad.3 Bunús an ama, go háirithe sna tríochaidí, sna daichidí agus sna caogaidí, níor athraíodh téacs na ngearrscéalta lena linn sin.

Foilsíodh dhá imleabhar de bheathaisnéis Mháire, mar atá, Nuair a Bhí Mé Óg sa bhliain 1942 agus Saol Corrach sa bhliain 1945. Bhí caibidlí as Nuair a Bhí Mé Óg á bhfoilsiú go rialta ar An tUltach, áfach, ón bhliain 1935 ar aghaidh. Is dóigh liom gur tábhachtach an píosa eolais é sin nó cruthaíonn sé, mar rud amháin, go raibh Máire ag obair ar a dhírbheathaisnéis na blianta fada sular foilsíodh an dá imleabhar thuasluaite. Rud eile de, tá na dátaí luatha seo níos cóngaraí don tréimhse inar foilsíodh dírbheathaisnéisí cáiliúla Chorca Dhuibhne ná mar a ceapadh. Féadfaidh sé, mar sin, gur mó a tháinig Máire faoina n-anáil siúd ná mar a ceapadh cheana féin.

Tá rud eile ar shlí a ráite faoi chuid mhaith de na píosaí le Máire a bhí i gcló ar An tUltach. Rinneadh iad a athfhoilsiú gan mhoill ina dhiaidh sin sa nuachtán The Examiner, i nDún Dealgan. Baint Shéamuis Uí Néill le The Examiner agus 3 Féach, Nollaig Mac Congáil, Máire – Clár Saothair (Coiscéim, 1990) 59-74.

le An tUltach agus a mheas ar Mháire agus baint mhuintir Dhún Dealgan le Rann na Feirste ba chúis leis sin.

Bhí féith na filíochta i Máire mar a bhí i muintir a mháthar riamh anall. Níor luigh sé amach ar an cheird sin mórán, áfach, cé go bhfuil cúpla ceann de na dánta is fearr a chum sé i gcló ar An tUltach, m.sh. ‘Nó Nach Cumhan leat an Oíche’ agus ‘An Oíche Aréir.’

Is iad na haistí na píosaí is fairsinge ag Máire ar An tUltach. Is minic é ag trácht iontu ar theanga agus ar litríocht na Gaeilge agus gach aon rud faoin spéir a bhaineas leo sin m.sh. ceist na gcanúintí, ceist an chúigeachais, lucht na ‘Cúise,’ saol na Gaeltachta srl. Is é an locht is mó atá ar shaothar iriseoireachta Mháire gur chloígh sé barraíocht le ceist na Gaeilge agus nár thug sé faoi réimsí eile mar ábhar scríbhneoireachta. Ó tharla é ag scríobh anseo ar iris Ultach agus é ag díriú a chuid cainte ar a chuid comhUltach, ní hiontas ar bith é go bhfuil blas láidir an Ultachais ar ar scríobh sé. Ní hamhlaidh gur shéan sé a dhúchas agus é ag scríobh in irisí náisiúnta ach bhí greim aige anseo ar chuisle na nUltach thar mar a bhí aige ar ócáidí eile. D’fhreastail sé an t-áiméar agus ba mhinic é anseo ag tabhairt aghaidh a chraois ar Ghaeilgeoirí na ‘Cúise’, ar lucht saothraithe na nualitríochta, ar aos léinn agus ollscoile srl. Ar ndóigh, bhí lucht tacaíochta aige sna hionsaithe seo i measc scríbhneoirí agus léitheoirí An tUltach, rud a thuig sé agus a ghríosaigh é. Chomh maith leis sin bhí na hUltaigh eagraithe go maith san am sin ó tharla go raibh Comhaltas Uladh acu agus Máire mar uachtarán air ar feadh tamaill.4 D’fhág sin agus a n-iris féin, mar atá, An tUltach, go raibh deis mhaith ag na hUltaigh iad féin a chur in iúl go láidir faoi cheist ar bith de chuid na Gaeilge. Bhí Máire ar thús cadhnaíochta san obair seo agus bhí toradh ar a chuid scríbhneoireachta ar An tUltach. Ó tharla gur bhain sé cáil amach dó féin mar scríbhneoir cruthaitheach, mar chainteoir, mar oibrí i gcúrsaí Gaeilge, tháinig cuid mhór Ultach eile chun cinn ina dhiaidh sin a lean dá fhealsúnacht agus dá lorg féin. Is é is mó a spreag, a threoraigh agus a ghríosaigh iad ar feadh na mblianta ina dhiaidh sin agus nuair a tháinig deireadh lena ré, thit Cúige Uladh in ísle brí lena linn sin ó thaobh na Gaeilge de ar scor ar bith.

CLÁR AN ÁBHAIR

4 Féach, ‘Comhaltas Uladh,’ The Derry People and Donegal News (21/2/1925, 8).

Dálaigh Rann na Feirste*

An tUltach (Nollaig, 1924) 4-5.

[I gcló arís ar An tUltach (Iúil, 1978) 22.]

Lay On, MacDuff*

An tUltach (Lá Fhéile Bríde, 1925) 1.

Aisling Mháire*

An tUltach (Bealtaine, 1925) 1-2.

Madaí Scadán agus Míola agus Rudaí Eile*

An tUltach (Samhain, 1925) 1-2.

Taibhseoireacht*

An tUltach (Nollaig, 1925) 3, 5.

Simleoir Mhicheáil Anna Móire*

An tUltach (Meitheamh, 1926) 5, 8

Nó Nach Cumhan Leat an Oíche?*

An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1926) 5.

[Tá an tríú véarsa den amhrán seo foilsithe in ‘An Aisling Bhréige’ in Cith is

Dealán áit a ndeirtear gur chualathas ag Máire Chonnachtach é.]

An Oíche Aréir*

An tUltach (Nollaig, 1926) 6.

[Tá an t-amhrán seo faoin teideal ‚Sa Ghleann Aréir‘ i gcló ar Fáinne an Lae

(Samhain, 1928) 8 agus ar The Echo (29/6/1929) 12. Féach, fosta, ar Lillis Ó

Laoire, ‚Tráthnóna Beag Aréir‘ in John Walsh agus Peadar Ó Muircheartaigh

(eagí.), Ag Siúl an Bhealaigh Mhóir: Aistí in Ómós don Ollamh Nollaig Mac

Congáil (LeabhairCOMHAR, 2016) 154-76.]

Na Dlíte agus na Dántaí*

An tUltach (Nollaig, 1926) 8.

[Tá an aiste seo i gcló in Meascra Uladh (1974) 12-3 agus arís in An tUltach

(Lúnasa, 1978) 20-1.]

Cith is Dealán*

An tUltach (Lá Fhéile Eoin, 1927) 2.

Seachrán ar Mháire*

An tUltach (Lúnasa, 1927) 3.

Seachrán ar Mháire*

An tUltach (Mí na Feile Michíl, 1927) 3.

An bhFuil na hUltaigh Searbh?*

An tUltach (Lá Fhéile Bríde, 1929) 5.

Beatha Teanga a Labhairt*

An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1931) 7-8.

[As Iris an Fháinne. Tá an aiste chéanna i gcló arís in An tUltach (Cáisc, 1939)

7.]

Social and Personal*

An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1932) 1.

An Ghaeilig san Ollscoil*

An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1932) 6.

Nuair a Bhain mé an Sweep*

An tUltach (Mí na Féile Pádraig, 1932) 1-2.

[I gcló fosta in Anraí Mac Giolla Chomhaill (eag.) Meascra Uladh III (2004)

32-35.]

Dot, H, agus Stá-Taire-Bhíseach*

An tUltach (Mí na Bealtaine, 1932) 1-3.

Nuair a Bhí mé ag Foghlaim Béarla

An tUltach (Mí Iúil, 1932) 4-5.

Gaeil Éireann – Dúiricín a’ Dartáin*

An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1934) 4.

Oíche Airneáil i Rann na Feirste

An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1935) 1-3.

[Tá leagan den aiste seo i gcló in Nuair a Bhí Mé Óg faoin teideal ‘Oíche

Airneáil.’ Cuireadh i gcló í fosta ar The Examiner (5/10/1935) 9-10.]

An Dóigh le Gearrscéal a Scríobh*

An tUltach (Nollaig, 1935) 3-4.

[Cuireadh i gcló í fosta ar The Examiner (28/12/1935) 6. I gcló, fosta, in Anraí

Mac Giolla Chomhaill (eag.) Meascra Uladh III (2004) 36-40.]

Nuair a Bhí Mé ag Déanamh Póitín

An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1936) 1-3.

[I gcló in Nuair a Bhí Mé Óg faoin teideal ‘Ag Déanamh Póitín.]

Mo Chéad Bhríste


[I gcló in Nuair a Bhí Mé Óg. Cuireadh i gcló í fosta ar The Examiner

(21/3/1936) 5.]

Lá Aonaigh Jack

An tUltach (Mí na Bealtaine, 1936) 1-2, 8.


(6/6/1936) 10 agus (13/6/1936) 10.]

An Fhídeog

An tUltach (Mí an Mheithimh, 1936) 1-2, 7-8.

[I gcló in Nuair a Bhí Mé Óg.]

Conall Néill Óig agus a Ghasúr

An tUltach (Mí Iúil, 1936) 1-3.


(6/8/1936) 3.]

An Misean

An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1936) 1-3.


An tSeanscoil

An tUltach (Mí na Samhna, 1936) 1-3.


Lá an Easpaig

An tUltach (Mí na Nollag, 1936) 2-3, 14.


An Chéad Rud a Scríobh Mé

An tUltach (Mí Eanáir, 1937) 1-3.


Níor Pheacadh É ach Cúis Luaíochta

An tUltach (Mí Feabhra, 1937) 1-3.


Bliain an Standard*

An tUltach (Cáisc, 1937) 1-3.

An Lá a Bhuail M’Athair Mé

An tUltach (Meitheamh, 1937) 1-3, 8.


Rann na Feirste na Mí*

An tUltach (Deireadh Fómhair, 1937) 1-2.

Ag Airneál ag Mánas Garbh

An tUltach (Samhain, 1937) 1-3.

[I gcló faoin teideal ‘Mo Chailín Ruadh’ in Thiar i dTír Chonaill.]

Bean fána Leanbh is an tAthair i nDiaidh a Mhic

An tUltach (Nollaig, 1937) 1-2, 9-10.

[I gcló in Thiar i dTír Chonaill, The Catholic Bulletin (Iúil, 1928), 743-6 agus An Phoblacht (10/10/ 1931) 6.

Ar Aghaidh na Gréine agus ar Chúl na Gaoithe

An tUltach (Eanáir, 1938) 1-3.

[I gcló in Thiar i dTír Chonaill agus ar The Examiner (29/1/1938) 5 agus (5/2/1938) 8.]

Tallann Dálach

An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1938) 1-3, (Mí na Féile Pádraig) 1-2, 8, (An Cháisc) 1-3.

[I gcló in Thiar i dTír Chonaill agus ar The Examiner (12/2/1938) 8, (19/2/1938) 9, (19/3/1938) 10, (23/4/1938) 11 agus (30/4/1938) 9.]

Fidleoir ag Dónall Mhicí


[I gcló in Nuair a Bhí Mé Óg sa chaibidil ‘Stócach.’]

Píobaire Sí an Bháid Bháin

An tUltach (Bealtaine, 1939) 1-3, 8.

[I gcló in Scéal Úr agus Sean-Scéal.]

Fíorfhilíocht*

An tUltach (Feabhra, 1940) 5.

Scéal Chú Chulainn*

An tUltach (Mí na Féile Pádraig, 1940) 3 agus (Aibreán, 1940) 4, 6.

[Is iomaí uair a d’aithris Máire an scéal seo, ar labhair sé faoi agus ar scríobh sé faoi. Bhreathnaigh sé ar an scéal seo mar epic na Gaeilge.]

Niall Mór Mac Muireadhaigh*

An tUltach (Meán Fómhair, 1940) 5.

Déithe Bréige*

An tUltach (Deireadh Fómhair, 1940) 2, 6.

Scríbhneoirí Gaeilge – Go nDearca Dia Orthu*

An tUltach (Eanáir, 1941) 1-2.

Tháinig sé go Rann na Feirste

An tUltach (Meán Fómhair, 1941) 5-6.

[Tá cuntas ar shaol agus ar shaothar Lorcáin Uí Mhuireadhaigh ag Tomás Ó Fiaich in Amhráin Chúige Uladh (Gilbert Dalton, 1977) 10-27. Féach, fosta, Cathal Ó Diolúin, ‘Lorcán Ó Muireadhaigh agus Comhaltas Uladh’ in Seanchas Ard Mhacha (2008) 319-40; Anraí Mac Giolla Chomhaill, Lorcán Ó Muireadhaigh: Sagart agus Scoláire (An Clóchomhar, 1983); Liam Mac an tSagairt, Father Larry Murray (Éigse Oirialla, 1983); Pádraig Ó Baoighill, ‘An tAthair Lorcán Ó Muirí,’ Feasta (Meitheamh, 2001); Ioséf Ó Searcaigh, ‘An tAthair Lorcán O Muirí,’ An tUltach (Márta 1997) 9-11; R. Ó Muirí, ‘An sagart Lorcán Ó Muireadhaigh,’ An tUltach (Nollaig 2006) 16-7.

Cosnamh Tharascon

An tUltach (Iúil-Lúnasa, 1944) 1-2.

[Seo aistriúchán ar ghearrscéal le Alphonse Daudet ‘La Défense de Tarascon’ a foilsíodh sa chnuasach Contes du Lundi.]

M’Uncal Jules

An tUltach (Márta, 1946) 6 agus (Aibreán, 1946) 7.

[Seo aistriúchán ar ghearrscéal le Guy de Maupassant ‘Mon Oncle Jules’ a foilsíodh sa chnuasach Miss Harriet sa bhliain 1884. Rinne Máire an scéal seo a chraoladh ar Raidió Éireann fosta.]

Mé Féin is Baile Átha Cliath

An tUltach (Meitheamh, 1982) 28 check

DÁLAIGH RANN NA FEIRSTE5

An lá fá dheireadh bhí mé i reilig Cheann Dubhrann i ndiaidh am Aifrinn. Chuaigh mé

isteach a chur paidir leis na doirneálaigh gharbha, ghlasa atá ina luí go tromchodlatach ar

fhoscadh theach an phobail leis na ciantaí. Cé a casadh orm ach ‘Bríste Fuilliliú!’ Bhí sé ar a

dhá ghlúin agus é ceanntarnocht, ag guí go dúthrachtach ins an choirneál den reilig a bhfuil

Dálaigh Rann na Feirste curtha ann. Bhí mé ag éisteacht leis nuair a tháinig mé fá ghiota de

agus b’fhuras a aithne go raibh a chuid achaineach ag teacht óna chroí. ‘Paidir agus Áivé

Maria le cuid Dálach Rann na Feirste:6 Séamas, Aodh agus Peadar Gréasaí, le má tí Dia smál

pheacaidh ar a n-anam, a nglóir a mhéadú, a bpiantaí a laghdú agus an bealach a réiteach

dóibh go Ríocht na bhFlaitheas.’

Nuair a bhí an phaidir ráite ag an ‘Bhríste,’ choisreac sé é féin agus d’éirigh sé óna ghlúine,

agus dar liom go bhfaca mé fliuchlach in imeall a chuid súl.

‘A Mháire,’ ar seisean liom féin, ‘is iomaí Milton tostach, neamhghlórmhar ina luí go híseal

thart fá dtaobh dínn.’

Dúirt mé féin go mb’fhéidir gurbh iomaí Hampden ceannascach, neamheaglach a bhí ann

agus Cromal neamhchorthach i gcuid fola a thíre. Tháinig an ‘Bríste’ liom ar an scéal ach ba

é a bharúil gur bheag an tsuim don chineadh daonna a gcuid saighdiúir le taoibh a gcuid filí.

Sin an rud a chuir a mheabhrú mé ar chuid Dálach Rann na Feirste.

Bhí siad cúigear dearthárach ann nuair a mhair siad. Tá corradh maith le céad bliain ó shin ó

bhí siad ina neart. Bhí siad ag obair os cionn chladach Rann na Feirste ‘lá an bhriste mhóir ar

an fharraige’ mar a déarfadh siad féin leis an lá a throid na Francaigh agus na Sasanaigh thart

an cósta; agus bhí siad ag éisteacht go soiléir le lámhach na ngunnaí. Ní raibh focal ar bith

Béarla ag cuid Dálach Rann na Feirste. Ní raibh a dhath acu den rud a dtugar léann air i dtír a

bhfuil a hanam díolta aici ar dheich bpíosa is fiche airgid. Ach faraor, an difear atá eadar

Rann na Feirste na haimsire sin agus Rann na Feirste an lae inniu, siúd is go bhfuil mé ag

déanamh go bhfuil sliocht a gcuid cainte ar na daoine go fóill, agus gur sin an rud a bheir

Gaeilig ann chomh maith agus atá.

5 An tUltach Iml. 1, Uimh. 11 (Nodlaig, 1924) 4-5. Seo an chéad alt ag Máire ar iris Chomhaltas Uladh a cuireadh amach an chéad uair i mí Eanáir, 1924. Bhí ábhar le Seosamh le léamh go rialta ar An tUltach chóir a bheith ón tús.6 Tá cuntas cuimsitheach ag Máire orthu ina leabhar Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.).Foilsíodh sraith alt le Seosamh Mac Grianna faoin teideal Filí Gan Iomrádh ar Fáinne an Lae ó 19 Meán Fómhair go dtí 7 Samhain, 1925. Foilsíodh iad i bhfoirm leabhráin sa bhliain 1926 agus arís ag Gearóid Mac Giolla Domhnaigh agus Gearóid Stockman in Athchló Uladh (Comhaltas Uladh, 1991) 135-60.

An rud ba lú a tharlóchadh ar an bhaile, dhéanfadh na Dálaigh ceol de. B’fhéidir go ndéarfaí

nárbh fhiú filíocht a thabhairt ar chuid mhóir dár chan siad. Ach dearc an snas a bhí ar a

gcuid cainte. Dearc an chluas a bhí acu agus chomh réidh agus a thigeadh an chaint leo.

Agus cé a déarfas nach raibh filíocht ins an amhrán a rinne Séamas nuair a báitheadh a mhac

Pádraig, go háirid ins an cheathrú seo:

Mo mhallacht go buan fá bhruach an chladaigh seo thíos‘Sé a d’fhág d’aicme faoi ghruaim is rinne gual domhsa in aice mo chroí,

‘Sé do chur ins an uaigh, monuar, d’fhág mise gan bhríGan mhisnigh, gan stuaim, ach ‘mo thruaill bhoicht ag imeacht le gaoith.7

Más ins an mheadaracht atá do spéis, gheobhaidh tú sampla maith anseo di. Dearc ar na

fuaimeannaí seo ag fear gan ‘léann’:

a—ua—ua—a—í a—ua—ua—a—í

i—ua—ua—i—í i—ua—ua—i—í

Agus ansin dearc ar na smaointe iad féin gan trácht ar an deilbh innealta atá orthu. Mo

mhallacht ar an chladach ar báitheadh mo mhac air. Agus chan inniu ná amárach sin ach an

dá lá a bheas de shaol agam. D’fhág tú brón ar do mhuintir uilig. Ach an brón a d’fhág tú ar

d’athair bocht, chuaigh sé thar a bheith ag caint air. Rinne tú gual dubh, daite dena chroí. A

mhic, bhain tú lúth na ngéag agus stuaim na hintinne díom. D’fhág tú i mo thruaill bhoicht

mé ag imeacht le gaoith. An dtiocfadh smaoineamh ar a dhath níos cumhaidhiúla agus níos

croíbhrúite ná an seanduine bocht ar shiúl fríd an tsaol á shíobadh le gaoith agus á

chaitheamh le buaireamh? Sin sin fá Shéamas.

Rinne Aodh ní ba mhó de cheol ná Séamas cé go raibh sé cruaidh air a bheith chomh maith.

Níodh sé an uile chineál ceoil - ceol molta, ceol cánta agus ceol grinn. Bhí sé oíche amháin

gheimhridh agus gan istigh ach é féin agus na páistí. Bhí Nábla Mhór - sin an bhean a raibh

sé pósta uirthi - bhí sin ag airneál i dteach na comharsan. Tháinig roisteacha gaoithe móire

mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile. Thoisigh na súgáin a bhriseadh ar an teach agus an

tuí a dh’imeacht. Bhí Aodh mar a chonaic Dia é, ag iarraidh fóide a chur ar an teach agus

ciall a chur ins na páistí a bhí ag scanradh le heagla. I dtrátha am luí shocair sé agus tháinig

Nábla Mhór chun an bhaile. Bhí na páistí ina gcodladh agus Aodh sínte suas de chois na

tineadh ag ithe teallacháin. Is iomaí fear eile a chuirfeadh brothlú feargach uirthi cionn is a

fhágáil leis féin agus na páistí agus an ghaoth mhór sa mhullach air i gcuideachta a chéile.

Ach seo mar a dúirt Aodh é:

D’imigh tú uaim, a Nábla,

7 Féach, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 1: Castar na Daoine ar a Chéile (Coiscéim, 2002) 251 sub Abhrán Phádraic Shéamuis.

Gan dealughadh cléir’ nó pápaAgus d’fhág tú ar an árd mé

Le sgártha ‘gus le guais‘S gur shíl mé l’achan gháladh

Gur amuigh i bpáirc a’ ChárnáinA gheobhfaidhe mé ‘s mé báithte

‘S mo chár orm le fuacht.8

Tá fuaimeannaí iontach deas ins an cheathrú seo. Agus ansin an greann. Nár chuma liom tú

imeacht a dh’airneál, a Nábla, murab é an dóigh ar imigh tú - gan cead a fháil ó chléir ná ó

phápa. Agus an eagla a bhí orm nuair a shíl mé go síobfaí mé féin agus an teach trasna an

bhaile agus go bhfaighfí ansin báite ar maidin mé. Agus char chás sin ach an dóigh a mbeinn

i mo luí marbh agus cár orm le fuacht.

Dúirt Nábla nach raibh aon duine ag dúil go dtiocfadh a leithéid de ghaoith agus an ciúnas a

bhí ann tráthnóna. Ach bhí a fhios ag Aodh cad é ba chiontaí leis. Muintir an tsaoil udaí eile

a tharraing uilig é. Chonaic sé iad lena dhá shúil. Seo mar a d’inis sé do Nábla é.

Nuair a bhí muid geanamhail sásta‘Gus chodail muid na páistí,

Gach míle straip dá bhfuair bás ariamh‘S a gcnámha sa luaithRinne fear aca sin gáire

Agus chuir fear eile cár air:‘Béidh tú linn, a Dhálaigh,

Nuair a dhéanfaimid ár gcuairt.’9

Muintir an tsaoil úd eile ina gcual chnámh sa ghríosaigh. Tháinig siad agus thóg siad an

ghaoth lena chur i gcuimhne dó gur bheag a chumhacht. Ansin nuair a chruinnigh siad thart

fán tinidh, rinne fear acu gáire leis - b’fhéidir fear muinteartha dó lá den tsaol - ach chuir fear

eile cár air féin. Beidh tú linn, a Dhálaigh, nuair a dhéanfaimid ár gcuairt! B’fhíor é.

Tháinig an lá a mb’éigean don Dálach a ghabháil i gcuideachta na cuideachta. Bhí toicí ins

an chomharsain agus ba mhaith leis ceol cánta a dhéanamh d’fhear a raibh sé féin agus é féin

amuigh ar a chéile. Chuaigh sé a fhad le Aodh agus d’iarr air amhrán géar cánta a dhéanamh

don fhear eile.

‘Feann é agus lom é go dtí na cnámha,’ ar seisean, ‘agus bhéarfaidh mise luach do shaothair

duit - cóta mór.’

Chuaigh Aodh chun an bhaile agus seo an cheathrú a rinne sé:

Gheall an bodach éadach dathamhail domh, dá dtéighinn a dhéanamh ceoil dó,

8 Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.) 46.9 Gearóid Mac Giolla Domhnaigh agus Gearóid Stockman (eagarthóirí), Athchló Uladh (Comhaltas Uladh, 1991) 147.

A chumhdóchadh ó’n fhearthainn mise maidin a’s tráthnóna.Chan díth nárbh fhearr liom agam é, acht chreathnuigh mé fá’n ócáid,

Dhiúlt mé roimh an pheacadh, ‘gus ní ghlacfainn uaidh ‘ chóta.10

Is minic a ghealltar pléisiúr cealgach an tsaoil agus na colla dúinn. Is doiligh cur suas dóibh

gan cuidiú Dé, gan diúltadh roimh an pheacadh. Thuig Aodh Ó Dónaill cad é chomh deacair

agus a bhí sé cur suas den chóta mhór a ghlacadh. Ba mhaith leis aige é. Agus, ar ndóigh, ba

mhaith linn uilig cóta mór de chineál inteacht againn. Is cosúil gur leannán atá ann a shiúlas

linn. Cuireann sé duine a smaoineamh ar an bheirt a fágadh sa gharradh fada ó shin. Mo

chreach nár dhúirt siad nuair a thairg an boc dubh an t-úll dóibh:

Chan díth nárbh fhearr liom agam é, acht chreathnuigh mé fá’n ócáid,Dhiúlt mé roimh an pheacadh, ‘gus ní ghlacfainn uaidh ‘ chóta.11

Bhí seanghréasaí a bhí ar shiúl ag aíochtaigh, bhí sin oíche amháin tigh na nDálach. Oíche

lom, léanmhar shneachta a bhí ann. Tamall beag i ndiaidh a ghabháil ó sholas dó, isteach le

Aodh agus é costarnocht ceanntarnocht agus cliabh mónadh leis. D’amharc an seanghréasaí

ar an dá chois dhearga agus ar an bhrat sneachta a bhí ar an fhear a tháinig chun tí. Agus cé

go raibh sé amuigh air a bheith ceachartha, thug sé seanphéire bróg agus bearád d’Aodh. Ar

maidin an lá arna mhárach tharraing Aodh air ceathrú cheoil:

A Nioclais, ‘s tú scaith na bhfear saorDe Chlanna na Míleadh tréan

Ba dúthcha bheith ‘dTeamhar ‘do righ,‘S tú d’fholuigh mo mhaol aréir

Leis a’ bhearrad ba ghile ná ‘n t-aol‘S a’ breacadh bhí fríd le scéimh;‘S ó d’éag sé Cathbharr as MidheBéidh tusa do righ ‘na dhiaidh.12

Ní raibh dúil ar bith ag Séamas ins an ghréasaí. Chonacthas dó go bhfuair sé moladh nach

raibh tuillte aige. Seo an freagar a thug sé ar Aodh:

Ná creidigidh ‘n fhocal ó AodhDá gcanfaidh sé ‘choidhche ‘gceol,

Ó luaigh sé Gorfaidh an fear groidhe, A mharbh a’ Muimhneach Mór.

Cathbhárr a scabfadh gan mhaoidheamhAirgead, maoin a’s ór,

Mo mhallacht don fhear a chuir síos éDo shean-Nioclas maol na mbróg.13

10 Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.) 24.11 Gearóid Mac Giolla Domhnaigh agus Gearóid Stockman (eagarthóirí), Athchló Uladh (Comhaltas Uladh, 1991) 147.12 Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.) 28.

Níl anseo ach beagán beag de chuid ceoil na nDálach. Cá bhfaighfeá a leithéidí anois? Ó, a

Dhia, an méid atá caillte againn! Is neamhiontach an deor a bheith ar an tsúil ag ‘Bríste

Fuilliliú’ nuair a théid sé isteach chun na reilige i ndiaidh am Aifrinn Dé Domhnaigh. Ní

raibh dochar ar bith dó a rá gurb iomaí Milton tostach, neamhghlórmhar a tháinig chun tsaoil

agus a d’fhág arís é gan iomrá ar bith a chluinstin fá dtaobh de. B’fhéidir go bhfuil ríte ins an

uaigh chéanna nár chaith riamh coróin, b’fhéidir go bhfuil taoisigh airm inti nár bheir riamh

ar chlaíomh. Ach is cinnte go bhfuil filí inti agus gan duine le deor a shileadh os a gcionn

ach mo ‘Bhríste’ beag, dáimhiúil, dea-chroíoch ‘Fuilliliú.’

13 Gearóid Mac Giolla Domhnaigh agus Gearóid Stockman (eagarthóirí), Athchló Uladh (Comhaltas Uladh, 1991) 143.

LAY ON, MACDUFF!14

In ainm Dé agus shlóite na marbh, tá sé chomh maith againn cogadh a fhuagairt ar an

namhaid. Rófhada a bhí muid faoi eagla agus faoi umhlaíocht dóibh. Rófhada a ghéill muid

dá gcuid béalastánachta fá standard agus dá gcuid Gaeilge oifigiúla. Is mithid dúinn

muscladh. Is mithid dúinn éirí ‘ár seasamh agus ár gcuid airm agus éididh a theannadh

orainn. Is mithid dúinn faobhar a chur ar ár gcuid peann agus ar ár gcuid teangthach, agus an

fhírinne ghéar, ghlan, lom a thabhairt le hinse don tsaol – ar neamhchead don té le arb olc.

Tá cuid mhór namhad in éadan na Gaeilge. De réir nádúir an duine, tá an mhuintir ina

héadan nach bhfuil sí acu agus nach mbíonn. Ar thoiseach an tslóigh, tá lucht an Bhéarla ina

héadan. Agus ansin tá an mhuintir seo ina héadan a bhfuil an chuid is fearr di caillte acu. A

fhad agus atá snas an Bhéarla agus lorg an Bhéarla ar Ghaeilig na Mumhan, tá sí inár n-

aghaidh. Tá fuath acu orainn ina gcroí. Tá an fuath sin le feiceáil agat céad uair sa lá. Tá

eagla orthu go dtiocfaidh Gaeilig Chúige Uladh chun cinn. Ba mhaith leo marbh í.

Is bocht agus is brónach an scéal é agus an méid namhad atá ag an tír agus ag an teangaidh,

nach dtig linn a theacht le chéile inár measc féin. Níl aon duine in Éirinn ar lú air an cineál

seo bruíne ná mise dá mbeadh neart agam air. Ach ní sinne is ciontaí. Síleann cuid de na

daoine gur sinn, cionn is gur sinn is mó a níos callán fán scéal seo. Ach níl neart againn air.

Níl muid ach ag iarraidh ár gceart a bhaint amach. Tá muintir na Mumhan cosúil le Sasain ar

dhóigheannaí eile diomaite dá gcuid fuaimeannaí. Tá siad ag iarraidh cos i bpoll a chur le ár

gcuid Gaeilgeinne agus ansin ag rá gur sinne atá sa chearr má théimid a thógáil calláin ina

éadan sin.

Is mór an truaigh nach dtig linn uilig cur le chéile agus an tír a Ghaelú agus a shaoradh ó

smacht na nGall. Shíl muid go dtiocfadh linn sin a dhéanamh. D’fhulaing muid mórán go

foighdeach leis na blianta nó go bhfaca muid an iarraidh dhúthrachtach a bhíthear a

dhéanamh le Gaeilig Chúige Uladh a chur chun báis. Níl an dara suí sa bhuailidh ann anois.

Cuireadh troid orainn. ‘Caitheadh an mhiotóg’ faoin ghaosán againn. Caithfimid an mhiotóg

sin a thógáil, sin nó náire a thabhairt dár sinsear atá ina gcréafóig san uaigh.

Tá Conradh na Gaeilge anois ar leabaidh an bháis. Tá sé sa smeach dheireanaigh. Tá sé mar

a bheadh soitheach miotail ann a bheadh ite ag an mheirg agus a bheadh ina criathair le poill.

Táthar ag iarraidh lóib (sic!) a chur leis a chuirfeadh díon ann tamall beag eile, ach níl gar

ann. Tá sé ite ag meirg an chúigeachais. Bhíthear ag rá linn i gcónaí go raibh an Conradh

14 An tUltach Iml. 2, Uimh. 1 (Lá Fheil' Bríghde, 1925) 1.

non-political agus non-sectarian. B’fhéidir go raibh, ach ní raibh sé non-provincial, agus

d’fhág sin é féin inniu ar leabaidh an bháis. Is gairid eile go dtí nach raibh iomrá le cluinstin

air. Dálta Bhaloir na mBéimeann a raibh trácht air ins na seanscéaltaí, chuir a ó féin chun

báis é. Chuir a dhrochghníomharthaí féin chun báis é. Tá deich mbliana ó shin dúirt an

Piarsach gur spent force a bhí ann. B’fhíor dó.

Más mian linn cumann a bheith againn a shábhólas an teangaidh, caithfimid siúl ar an

fhírinne. Caithfimid ár n-aghaidh a thabhairt ar an Ghaeltacht. Caithfear stad de chur i gcéill

gur standard an méid atá fágtha de chanúint na Mumhan, nó go bhfuil ceart ar bith aici a

bheith ina standard. Caithfear a nochtadh os ard cad é an méid cainteoirí dúchais a bhí ins na

cúigí an cuntas deireanach a rinneadh; cá mhéad duine a raibh an dá theangaidh acu agus cé

mhéad nach raibh acu ach Gaeilig; cá mhéad scoil dátheangach a bhí i dTír Chonaill agus cá

mhéad a bhí ins na Cúigí mórtasacha seo eile ar mhian leo a chur in iúl go raibh Gaeltacht

acu. Caithfear na canúintí a chur i gcomórtas le chéile go bhfeicthear cad é atá caillte agus

cad é atá fágtha. Caithfear fios freagair a fháil cad é an cineál Gaeilge atá ins na scoltacha

agus ins na coláistí, in oifig an oideachais, ins na páipéir, na foirmeacha, na rialacha a

chuirtear amach chuig na hoidí scoile. Cad é an seort Gaeilge a bhíos ag na cúrsaí samhraidh,

ag na cigirí agus dá réir sin. Caithfear an ghaoth a ligean fríd na rudaí seo uilig. Caithfear

ceisteoireacht a chur agus callán agus racán agus bruíon a thógáil. Agus an t-iomlán de sin a

dhéanamh mar mhaithe leis an tír agus le teangaidh na tíre. Caithfear an fheall atá ins an

deisceart a nochtadh. An bhfuil na Muimhnigh ina bpartitionists ina gcroí? An bhfuil

‘críoch’ déanta leis na blianta acu eadar Gaeilig Chúige Uladh agus a gcuid féin? Seo

ceisteanna a chaithfear a fhuascladh. Tá sé chomh maith ag Ultaigh amharc isteach san

aghaidh ar an scéal mar atá sé. Níl a athrach fágtha acu anois.

Mar a dúirt mé cheana féin, is mór an truaigh go bhfuil fiachadh orainn an cineál sin oibre a

dhéanamh. Bhí ár gcuidiú uilig gann agus róghann dá mbeadh neart air. Is mór an truaigh go

gcaithfimid an leath is mó dár gcuid ama agus dár gcuid urraidh a chaitheamh ag troid in

éadan Chúige Mumhan. Ní sin an cineál oibre ba mhaith le duine ar bith againn a dhéanamh.

Má bheirtear cothrom na Féinne dúinn, sin a bhfuilimid a iarraidh. Ach má shíleann na

Muimhnigh nach bhfuil acu le déanamh ach standard a bhaisteadh ar a gcanúint féin agus

cúigeachas a thabhairt ar Ghaeilig Chúige Uladh, tá siad go mór ar an tseachrán. Caithfidh

siad troid ar son achan orlach ó gheaftaí Bhaile Átha Cliath aníos. B’fhearr linn gan an troid

sin a bheith ann. Níl fonn ar an domhan orainn a ghabháil i ndeabhaidh lainne le dream ar

bith Gaeilgeoirí dá laghad an méid Gaeilge atá acu agus dá olcas í. Ach má leanann siad den

obair atá orthu, níl an dara suí sa bhuailidh ann ach sinn féin a chosnadh.. Ba chóir do gach

Ultach agus do gach duine ar fud na tíre a thuigeas cad is Gaeilig ann, nó ar mhaith leis Éire a

fheiceáil saor agus Gaelach, ba chóir dóibh iad féin a dhéanamh réidh fá choinne na troda

seo. Má bheirtear cothrom na Féinne dúinn, croithfimid lámh leis an deisceart ag an Bhóinn,

cuirfimid ár nguailleacha le chéile agus dhéanfaimid ár ndícheall i gcuideachta agus i

gcomhar. Ach má leanann siad den chogadh atá siad a chur orainn, ní bheidh sé chomh réidh

acu agus a shíleann siad. Rachaimid ina n-araicis agus déarfaimid leo mar a dúirt Macbeth;

‘Gread leat, a Chúige Mumhan, ach go mbeire an diabhal leis an té a déarfas go bhfuil a

sháith aige.’

AISLING MHÁIRE15

Bhí mé i mo shuí liom féin go raibh sé déanach san oíche. I mo shuí go huaigneach

tromchroíoch ag smaoineamh ar na blianta a bhí caite. Tháinig critheagla ar mo chroí i mo

chliabh nuair a dhearc mé siar ar na laetha a bhí caite agam ar an drabhlás. Thoisigh mé a

dhéanamh scrúdú coinsiasa. Bhí m’anam chomh dubh le gual. Pheacaigh mé go trom in

éadan tíre agus teanga. Níor scríobh mé aon fhocal amháin Gaolainne riamh. Níor scríobh

mé ach an Ghaeilig a d’fhoghlaim mé ó ghlúin mo mháthara. Mo mháthair bhocht! An

mbeadh sé ceart agam paidir a chur lena hanam ar son na n-amhrán ba ghnách léi a cheol

nuair a bhíodh sí ag mo chealgadh sa chliabhán? (Faraor, ba é an cliabhán dubh agamsa. Bhí

mé seal de mo shaol chomh hainbhiosach agus go raibh bród orm as an oideas a fuair mé ins

an chliabhán chéanna. Ach tá a mhilleadh sin de bharúil anois agam)… Mo mháthair

bhocht! Ní raibh focal amháin Standard aici. Ní raibh aici ach canúint cúigidh. Tá dúil

agam nach mbíonn Dia ina dhiaidh uirthi.

Ar scor ar bith, tharraing mé orm Fáinne an Lae. Bhí Naomh Pól Chúige Mumhan ansin

agus é ag tabhairt amach an tSoiscéil. ‘Oscar’ atá mé a rá (slán gach samhail!). Rud

millteanach soiscéal. Rud mór, éifeachtach, uasal é. Rud lúcháireach é má tá sé comhlíonta

agat. Rud scáfar mura bhfuil… Ní chluintear soiscéal ach go hannamh. Amannaí théid

seanduine go barr cnoic agus bléascann toirneach agus splancacha fá dtaobh de. Amannaí

caitheann iascaire a chuid eangach ar an chladach agus imíonn sé fríd an tsaol agus

lanntracha éisc ar a chuid bróg agus cuireann sé an cineadh daonna a mheabhrú fána gcroí.

Amannaí thig fear óg, scaoilte go Teamhair agus deargann sé tinidh a chuireann iontas ar ríte

agus uafás ar dhraoite. Agus amannaí eile seo chugainn é amach as teach na scoile. ‘Boladh

fhraoch Chiarraí’ air agus soiscéal an Standard ar bharr a ghoib leis. ‘Amach leat,’ arsa

Róisín Dubh leis, ‘agus tabhair Cúigeadh Uladh agus Cúigeadh Chonnacht chun creidimh.

Las solas an Standard i gConamara agus i Rosa Thír Chonaill.’ Sa bhomaite, chaith sé uaidh

leabhar na leathphingine go díreach mar a chaithfeadh iascaire a chuid eangach ar chladach

Ghaililí, agus tímid chugainn é agus dusta cailce ar a chuid éadaigh, agus é ag fuagairt

cogaidh ar chanúintí agus ar chúigeachas.

‘Rud naofa leabhar Gaeilge,’ ar seisean.

‘A Mháire,’ arsa mise liom féin, ‘ní fheicfidh tú gnúis Dé choíche. Níor scríobh tú aon fhocal

den Standard naofa riamh.’

15 An tUltach (Bealtaine, 1925) 1-2.

Bhain mé mo leabaidh amach. Ní thiocfadh liom codladh. Bhí mé ag éisteacht leis an

ghaoith ag éagaoin taobh amuigh den fhuinneoig. Bhí sí ag mairgnigh agus ag

smeacharnaigh go léanmhar leatromach. Bhí sí ag gol go cráite fána cuid peacaí. Bhí a fhios

aici gur minic a bhris sí dlíte an Standard. Bhí a fhios aici nár shéid sí i gcónaí aon dóigh

amháin. Bhí a fhios aici gur minic a bhíodh sí ag cogarnaigh agus ag gealgháirí go síodúil

tráthnóna samhraidh, agus ag béicfigh go borb, callánach maidin gheimhridh. Líon mo chroí

féin d’eagla agus de bhuaireamh. Dá bhfaighinn bás roimh mhaidin nár thruaigh mé nuair a

d’fhoscóladh aingeal an chuntais an leabhar agus a léifeadh sé amach mo pheacaí dubha,

daite cúigeachais agus gan oiread agus focal amháin Standard ar an taoibh eile le mo shábháil

ar thinte dearga ifrinn. Shíl mé go bhfaca mé na geaftaí scáfara, craosacha, béalfhoscailte ag

feitheamh le mo shlogaint.

An raibh mé rómhall le aithreachas a dhéanamh? Nár fhéad mé, anois féin go fuar,

maithiúnas a iarraidh ar ‘Oscar’ agus mo bheatha a leasú ó seo suas. An raibh scale of

indulgences ar bith ag lucht an Standard a mhaitheochadh cuid den cháin domh? An

bhfaighinn loghadh páirteach dá gcaithinn uaim na briathra mírialta? Nó loghadh iomlán dá

gcuirinn amach mo ghoile ar an leath dheireanach den fhocal?

Bhí scaifte cat amuigh faoin fhuinneoig agus is cosúil nach raibh siad ar aon intinn le chéile

nó thoisigh siad a throid. Ní raibh a fhios agam ar tús cad é an t-ábhar bruíne a bhí acu. Ach,

sa deireadh, chonacthas domh gurbh é an rud ba chiontaí leis an racán pisín beadaí, díomúinte

a tháinig as Cúige Uladh agus nach raibh a chuid sceamhlaí de réir an Standard a bhí ag cuid

cat na Mumhan. Pisín dána, dolba, ceannláidir a bhí ann. Shíolraigh sé ó Ríchat buile a bhí i

gCúige Uladh ins an tseanaimsir agus ba mhian leis a chuid sceamhlaí a dhéanamh de réir na

nótaí céanna a bhí ag a sheana agus ag a shinseara ins na beanna. Dúirt sé leo gur sin an

cineál sceamhlaí a bhí ann ins an tseanam. Ach ba é an fios freagair a tugadh air go raibh

comhdháil cat i mBaile Átha Cliath, agus gur chuir siad coiste ar bun ‘le féachaint isteach sa

cheist,’ agus gur socraíodh gan a bheith ann ní ba mhó ach aon chineál amháin sceamhlaí ar

fud na hÉireann. Bhí pisín Chúige Uladh chomh díomúinte agus ba dúcha dó. Ach ní

theachaigh leis. Chruinnigh an slua. Thoisigh an chlamhairt agus an t-itheachán nó gur

tharraing siad fionnadh agus craiceann de agus gur fhág ina luí ansin é gan och gan mhairg.

Ins an deireadh thoisigh mé a bhrionglóidigh. Chonacthas domh go raibh Éire Gaelach ó

cheann go ceann. Fuair mé amharc de mo shúil ar an tír uilig. Casadh thíos i Rosa Thír

Chonaill mé. Bhí na seandaoine a raibh aithne agam orthu, bhí sin uilig marbh agus dream

eile ina n-áit. Bhí Gaeilig á labhairt ann ag aosta agus ag óg, agus ní cúigeachas ach

Standard breá liteartha. Bhí ‘cultúr’ ann mar a bheadh uaisle ann. B’aoibhinn a bheith beo

ina gcuideachta. Ina dhiaidh sin, dálta Oisín, tháinig cumhaidh orm nuair a smaoinigh mé ar

Nóra Anna Óige agus ar Pheadar an Phoill. Chuir mé ceist thall is abhus cá dteachaigh na

seandaoine. Hinseadh domh gurbh fhada marbh iad agus gur mhaith an bia marbh iad nó gur

mhór an náire iad nuair a mhair siad. D’fhiafraigh mé de sheanduine amháin cad é mar a

thiocfadh leo an tseanfhilíocht a léamh agus an stress a chur ar dheireadh an fhocail. Fágadh

dubh tirim leis na gáirí fúm é agus, nuair a tháinig sé as an rabhán dúirt sé liom go dteachaigh

na réalta beaga, suaracha sin as nuair a d’éirigh grian gheal, dhea-ghnúiseach an Standard.

Ba é an dara rud a chonacthas domh go raibh mé ag fáil bháis. Tháinig an dubheagla orm.

Rinne mé Gníomh Dóláis agus mé ag iarraidh oiread Standard a chur san urnaí agus a

thiocfadh liom. ‘Is rómhór a ghoilleann sé orm,’ arsa mise, ag déanamh gur cúis loghaíochta

an fhoirm ‘ghaolmhar’ den bhriathair a thréigint ar leabaidh mo bháis… Ba ghairid gur

shíothlaigh mé.

Cathaoir an Bhreithiúnais! Bhí teach na cúirte lán ó chúl go doras agus achan duine cosúil

leis an duine eile. Bhí Standard ann, tá a fhios agat. Ní aithneochainn ‘Oscar’ i measc cáich

murab é go bhfaca mé a ainm agus a cheird scríofa ina litreacha dearga ar ribín dubh a bhí

trasna ar chlár a éadain. Ba é an tAdvocatus Diaboli a bhí ann é. Bhí dlaíóg de fhraoch

Chiarraí ina láimh aige agus chuireadh sé go dtína shrón í ó am go ham mar a bheadh sé de

gheall ar gan dearmad a dhéanamh den bholadh a bhí uirthi.

Tháinig mo scairt féin. Ba í ‘Bríd’ an cosantóir a bhí agam. Bhí an méid a scríobh mé riamh

ina mholl ar an tábla. Thoisigh an iomrascáil. D’éirigh ‘Bríd.’ Tharraing sí uirthi Quiggin.16

The only living Irish dialect which preserves in some measure the original difference between the single and double consonants of Old Irish orthography.

D’fhág ‘Oscar’ uaidh dlaíóg an fhraoich agus chuir sé na scríbhinní go dtína ghaosán agus, ar

seisean, nuair a bhí sé tamall ag smúrthacht orthu: ‘Níl boladh fhraoch Chiarraí orthu.’

Tharraing ‘Bríd’ uirthi údar eile.

‘The Old Irish principle of stress,’ ar sise, ‘subsisted in it entirely.’

‘Níl boladh fhraoch Chiarraí orthu,’ arsa ‘Oscar.’

Ba é an míniú is réiteach a bhí ar an scéal go bhfuarthas mé féin ciontach. Ba é an

breithiúnas a tugadh orm go gcaithfinn a ghabháil seal tamaill go Purgadóir. Agus cá fhad?

Tá, go mbíodh an smál dheireanach cúigeachais dóite ag na tinte de m’anam.

16 E.C. Quiggin, A Dialect of Donegal: Being the Speech of Meenawannia in the Parish of Glenties (C.U.P. 1906).

Cuireadh garda trom orm agus shín linn ag tarraingt síos. Ar theacht domh go bun an rása,

foscladh geafta mór iarainn agus isteach liom. Rinneadh cuartú dúthrachtach orm ar eagla go

mbeadh duilleog den Táin nó giobógaí Dáin Dhírigh fá mo bhratógaí. Tugadh ansin go dtí

m’áit chónaithe mé. Agus, a Rí na Cruinne, an crith a tháinig ar mo chroí! Bhí tuilidh de

thinidh leáite ag teacht anuas le barr binne agus scaifte mór peacach istigh fúithi. Ba é an

chéad smaoineamh a rinne mé nach mbeadh mo sheal fada anseo nó go raibh an tinidh chomh

tréan agus nach mbeadh sí i bhfad ag ní an chúigeachais díom. Ach, nuair a d’amharc mé, cé

a gheibhim agam ach daoine a bhí marbh leis na ciantaí. Bhí Lughaidh Ó Cléirigh ansin agus

gan é leathnite. Bhí ‘ach dara ball dubh ann ó mhullach a chinn go barr a choise. Bhí siad

ansin as Aileach na Rí, as Gartán, as Ard Mhacha agus as Doire Cholm Cille. Agus achan

chár orthu! Bhí Dálaigh agus Niallaigh ann agus iad gearrbhreac go fóill. Ní raibh leath an

chúigeachais dóite díobh. Bhí Cú Chulainn bocht ansin agus é dóite go dtí na cnámha. Ní

raibh air anois ach ball beag amháin dubh os cionn chleite an mhotháin.17

Tháinig allas fuar liom cé gur the an áit. Chuaigh mé ar aon bharr amháin creatha agus

mhuscail mé. Bhí solas an lae isteach fríd an fhuinneoig. D’éirigh mé agus ní raibh mo

lúcháir ar aon duine riamh nuair a chonaic mé nach raibh mé ach ag brionglóidigh. B’fhéidir

gur le mo leas a bhí an aisling chéanna. B’fhéidir gur taispeánadh a bhí ann a thug aingeal

coimhdeach mo láimhe deise domh féacháil an ndéanfainn leoirghníomh le ‘Oscar’ agus leis

an Standard.

17 Féach, an nóta seo a leanas a fuarthas ó Sheán Bán Mac Grianna: ‘Nuair a thigeadh tinneas beag áirithe ar dhuine ach gan é a bheith go holc, bhí sé creidte ag na seandaoine gur thit cleite an mhotháin ag an duine sin, agus seo an leigheas a bhíodh acu air: rinneadh an craiceann a nochtadh ag an áit a raibh an goile, chuirtí pingin ar an bhall lom agus orlach de choinneal ar an phingin. Lastaí an choinneal agus chuirtí gloine anuas uirthi sa dóigh go rachadh an choinneal as agus go dtarraingeodh an ghloine an fheoil isteach. Bhí sé creidte ansin go raibh cleite an mhotháin tógtha.’ Eolas ó Shinéad Ní Dhochartaigh, Liosta Focal as Gaeilge Thír Chonaill (tráchtas M.A. in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, 1970, 73).

MADAÍ SCADÁN AGUS MÍOLA AGUS RUDAÍ EILE18

Madaí scadán! Ní lú ar na hiascairí an dúdhonas ná iad. Tá boladh salach, bréan astu.

Seilgeann siad na scadáin agus strócann siad na heangachaí.

‘A athair,’ arsa mise lá amháin, ‘cad chuige a ndéan sibh a n-iascaireacht tharla iad chomh

holc agus a deir tú?’

‘Tá, a rún,’ arsa m’athair, ‘is iomaí cineál éisc san fharraige. Nuair a chuirtear an eangach,

théid an maith is an t-olc inti.’

Ní féidir eangach a chur gan madaí scadán a ghabháil inti. Tá an fharraige lán acu. Tá

dornán bliantach ó shin cuireadh eangach le Gaeilig a cheapadh agus, a Rí na Glóire Gile, an

scoil mhadaí scadán a chuaigh inti! Agus nár chuma sin i dtaca le holc ach go síleann cuid de

na daoine gurb iad an t-iasc breá, blasta iad, agus tá siad á n-ithe go cíocrach.

Nár aifrí Dia orm an fuath agus an ghráin shaolta atá agam ar an rud seo a dtugann cuid mhór

de na daoine Gaeilig air. Má scread aon pheaca amháin ar Dhia ag iarraidh díoltais, is é an

bhail atáthar a thabhairt ar theangaidh na nGael é. Nár thruagh mé dá mba é an pionós a

chuirfí orm ar son mo pheacaí éisteacht leis ar feadh na síoraíochta.

Aréir agus mé i mo shuí liom féin tháinig neach a thug ‘foighid’ air féin, tháinig sin chugam

agus chuir sé cogar i mo chluais. Seo an comhrá mar a tharlaigh eadrainn ár mbeirt.

EISEAN: Níl an fuath maith, a Mháire; tá sé míchríostúil.

MISE: Ní peaca ar bith ach cúis mhór luaíochta fuath a bheith agat ar olc agus ar bhréaga.

Na nach cuimhin leat cad é a dúirt Aodh Ó Néill agus é ar a bhealach go Cionn tSáile? Chuir

sé ceist cé a bhí ina chónaí sa chaisleán sin. Hinseadh dó gur de shíol Normannach é, ach go

raibh a bhunadh sa tír leis na céadtaí bliain agus go raibh sé ní ba Ghaelaí ná na Gaeil iad

féin. ‘Tá oiread fuatha agam air agus dá mba inné a tháinig sé,’ arsa Ó Néill, agus rinne sé

luaith den chaisleán. Is é a dhálta sin agamsa é; tá oiread fuatha agam ar ‘pé scéal é’ agus dá

dtigeadh sé inné. Agus sin rosc catha ag Cúigeadh Uladh. In ainm gach laoich agus file ó

Chú Chulainn go dtí Seán Mistéil, cuirimis lasóg ins an ghramscar ghránna seo a bhéarfadh

iarraidh a chur i gcéill gur Gaelaí é ná na Ceithre Máistrí, ná an Dall Mac Cuarta, ná Mánas Ó

Dónaill agus an tEaspag Ó Gallchóir.

EISEAN: Bhail, a Mháire, tá do chiall ag imeacht uait. Nach bhfuil a fhios agat gur mó an

dochar a dhéanfas tú don Ghaeilig ná an mhaith? Nach bhfuil go leor namhad ag an Ghaeilig

agus gan sibhse toiseacht a throid in bhur measc féin? Tá na Gaill ag caint go láidir ina

héadan anois. Deir siad nach bhfuil maith ar bith inti. Deir siad go gcaithfeadh duine a rá go

18 An tUltach (Samhain, 1925) 1-2.

raibh Gaeilig aige. Má thoisíonn sibhse a chlamhairt a chéile sibh féin, tá sibh ag cur bata

isteach i lámha na nGall le buille a bhualadh ar an teangaidh.

MISE: Fan ort go fóill. Cá bhfuair na Gaill an bata seo a bhfuil tú ag caint air? An i

gCúigeadh Uladh a d’fhás sé? Cé a chuaigh chun na coilleadh agus a bhain é? Cé a chuir

iarann ar an bharr aige agus iall ina cheann? Cad é an soiscéal - nó an doiscéal - a theagasc

formhór lucht na Gaeilge ó cheann go ceann na tíre le deich mbliana fichead? Fá bhrí do

mhionna, cé a scab an bhréag seo ar tús nach raibh ach canúint shuarach againne nárbh fhiú

trácht uirthi? Anuas ar do choinsiasa anois agus eadar tú is Dia, cad é an rud is mó a

cothaíodh an taobh ó dheas den Bhóinn - grá ar an Ghaeilig nó fuath ar Chúigeadh Uladh?

EISEAN: Ar dhóigh, sibh féin is ciontaí. Níor scríobh sibh bhur gcuid Gaeilge mar ba cheart

daoibh a dhéanamh.

MISE: Agus nuair a thoisigh muid á scríobh cad é a tugadh iarraidh a dhéanamh? An chéad

uair, ní raibh maith inár gcuid Gaeilge, má b’fhíor. Ansin nuair a chonacthas go raibh sí

againn gan bhréig agus nach dtiocfadh sin a choinneáil ceilte, ba é an rud a tugadh iarraidh a

chur ar a súile do lucht foghlama nach raibh fiachadh orthu na fuaimeannaí agus na

foirmeacha deacra sin a fhoghlaim ar chor ar bith nó nach raibh iontu ach canúint Chúigeadh

Uladh. Tá na mílte daoine ar fud na tíre - i mBaile Átha Cliath agus in áiteacha eile - atá ar

an tseachrán ar an ábhar gur ceileadh an fhírinne orthu agus gur cuireadh na bréaga in iúl

dóibh.

EISEAN: Ach dearc mar seo ar an scéal. Nach fearr an Ghaeilig seo a bhfuil tusa chomh

mór ina héadan agus atá tú, nach fearr í ná gan Gaeilig ar bith? Má chaitheann sibh bhur

gcuid ama ag troid, gheobhaidh an Ghaeilig agus an náisiún bás eadraibh.

MISE: An fearr ‘A Mhuire, mo náire’ nó ‘A Mhuire, mo thruaigh?’ An fearr feoil lofa a ithe

nó troscadh go fiúntach? Cé acu ab fhearr leatsa - ocras a fhuilstin nó do ghoile a líonadh ar

sheanmhadadh lofa a bheadh báite le mí agus a thiocfadh isteach leis an fharraige agus a

chuid easnach ar fhis agus na súile pioctha as ag éanacha na mara agus cnumhógaí amach is

isteach fríd an bholg aige?

EISEAN: Ach nach fearr duit an scéal seo a ghlacadh go foighdeach?

MISE: Tá foighid maith agus rómhaith ina ham féin ach níl dóigh ar bith leis an scéal a

leigheas - ach an ghaoth a ligean as an scrathóig seo atá crochta in airde go dínáireach leis na

blianta.

EISEAN: Mheasfainn gurbh fhearr an ghaoth a fháisceadh aisti de réir a chéile.

MISE: Ní hamhlaidh. Tá sé chomh maith scian a chur inti ós ní é a chaithfear a dhéanamh.

EISEAN: Tá eagla orm gur fearr duit gan iad a ionsaí mar sin. Tá lámh an uachtair acusan

agus cé bith a gheobhas tú le plán mín, ní bhfaighidh tú a dhath le lámh láidir.

MISE: Damnú nár thige ort, a scamhánaigh, fág m’amharc!

D’imigh sé.

* * * * * *

Dúirt dochtúir príosúin liom uair amháin go mbíonn duine breoite níos tugtha d’airnéis ná

duine folláin. Nuair a mheathas sláinte an choirp agus a éiríos an coimpléasc lag, faibhríonn19

na míola i bhfad níos líonmhaire. D’inis tú an fhírinne domh, a liaigh, éideadh gránna is eile

mar a bhí ort. Is amhlaidh mar a bhíos an scéal ag corp de chineál ar bith. De réir mar atá

colainn na Gaeilge ag gabháil chun báis sa Ghaeltacht, tá an airnéis ag leitheadú. Is gairid a

bheas a dhath fágtha ach iad. Ach gheobhaidh siad bás nuair a bheas deireadh ite acu.

Gabh isteach i siopa leabharthach ar bith agus amharc ar na leabharthaí Gaeilge atá ann.

Tusa a fuair an Ghaeilig ó ghlúin do mháthara, is leat atá mé ag caint. Nach míola a mbunús?

Mo chreach agus mo chrá gan usaid mhór agam de chuid púdair an Chéitinnigh. Is mé a

chroithfeadh ar an airnéis é fá chroí mhór, mhaith.

Ach anois cad é a dhéanfaimid? Tá, cuirimis suas go dubh is bán don chineál Gaeilge atáthar

a sháitheadh síos inár ngoile. A chuid oidí scoile Thír Chonaill, cuirigí shibhse tús ar an

obair. Cuirigí bhur nguailneacha le chéile in éadan an phrácáis atá ag teacht chugaibh as

Baile Átha Cliath lá i ndiaidh an lae eile. Iarraigí ar na sagairt cuidiú libh. Seasaigí le chéile

in éadan na gcigirí. Déantar an rud céanna ó sin go Muirtheimhne agus go bánta na Mí. Níl

féim sibhse a bhroslú, a mhuintir Bhéal Feirste. Tá a fhios agaibh cad é a húradh le bhur

dteachtaire anseo i mBaile Átha Cliath - nach dtearn sibh a dhath ar son na Gaeilge riamh.

Tá sibhse ag troid go cruaidh agus bhur gcúl leis an bhalla. Tá sibh tréigthe ag an tsaol mhór.

Go neartaí Dia sibh agus go gcuidí sé libh. Tá a fhios agaibh anois cad é an fheall a rinneadh

oraibh. Ar aghaidh libh!

19 Fabhraigh ag Ó Dónaill. Feabhruigheann sa bhuntéacs.

TAIBHSEOIREACHT20

Nuair a bhí mé i mo ghirsigh níthí cuid mhór cainte ar thaibhsí agus ar rudaí den chineál sin

ar an bhaile s’againne. Ba bhreá an rud a bheith ag éisteacht leo ach tú a bheith i do theach

féin. Ach dá mbeifeá ag airneál i dteach na comharsan, thógfadh sé an ghruag de do cheann

nuair a smaointeofá go raibh agat le a ghabháil chun an bhaile. Agus ba iad a bhí uaigneach,

na háiteacha a bhí ar an bhaile s’againne. Na beanna dubha, dorcha a bhí taobh ba soir de

Phort an Churaigh! Agus na scealpacha duibheagánacha a bhí ann! Nach bhféadfadh na

mílte mílte de thaibhsí a bheith i bhfolach iontu.

‘Ní chreidim féin iontu,’ arsa Paidí Sheáinín Ruaidh. ‘An tseachtain seo a chuaigh thart,

chuaigh mé soir Gleann Chuallach agus lód boscaí liom. Bhí sé chomh dorcha agus nár léir

duit do mhéar a chur i do shúil. Ní raibh agam le déanamh ach an srian a chaitheamh fá

mhuineál an bheathaigh agus, ar m’anam, go dtearn sí féin a bealach isteach go Machaire

Rabhartaigh gan truisleadh. Ach is air a tharraing mé an scéal, dheamhan a raibh d’uaigneas

orm.’

‘Má tá,’ arsa m’athair, ‘ní raibh uaigneas ar aon fhear riamh a raibh beathach capaill leis, nó

madadh ach oiread.’

‘Níl a a leithéid de cheol ann,’ arsa Paidí, ag éirí agus ag imeacht.

‘Nach bhfuil tú in am go leor, a Phaidí?’ arsa m’athair.

‘Tá agam le héirí go luath amárach,’ arsa Paidí. Caithfidh mé a ghabháil go Gort Lios

Saighead fá choinne lód eile scadán.’

‘Ní sin an rud atá ar chor ar bith air,’ arsa mo mháthair nuair a d’imigh sé, ‘ach ní ligfeadh an

t-uaigneas dó a ghabháil chun an bhaile nuair a rachadh an ghealach a luí. Tá a chroí ag

gabháil amach ar a bhéal le huaigneas. Ní inseochadh sé an scéal udaí ar chor ar bith murab é

de gheall ar a thabhairt le fios go raibh beathach capaill aige agus go raibh sé ina cheannaí

scadán. Nuair a bheas an scéal sin reicthe aige, cluinfidh tú é ag inse scéaltach fá na taibhsí a

casadh air agus é ag déanamh uafáis astu.’

‘Sílim féin nach bhfuil ann ach rud a shamhailtear do na daoine,’ arsa Micheál Ruadh.

‘Grásta ó Dhia ar m’athair bocht, is minic a chuala mé é ag rá go raibh sé ag teacht aníos as

na hAirde Donna oíche amháin eadar meán oíche is lá, agus é i ndiaidh a bheith ag Máiní ag

fáil stileadh déanta. Ag teacht anoir Clochar an Fhir Mhóir dó, bhí sé chomh dorcha agus gur

chaill sé an casán, agus cá bhfuair sé é féin ina sheasamh ach ag bun binne. Leis sin,

mothaighidh sé an trup thuas os a chionn. D’amharc sé in airde agus fuair sé an fear ba mhó

20 An tUltach (Nollaig, 1925) 3, 5.

a chonaic sé riamh ar bharr na binne. D’éirigh a theangaidh ramhar ina bhéal. Ní raibh a

fhios aige cad é ab fhearr dó a dhéanamh. Sa deireadh tháinig sé chuige féin. Smaoinigh sé

go raibh a scaball air agus gur dhúirt sé a urnaí ar maidin. Agus dar leis féin, cé bith thú féin,

níl baint agat díom. Chuaigh sé suas na fargáin ar a cheithre boinn agus nuair a bhí sé thuas,

cad é a bhí aige ach caora. Anois, dá mbíodh intinn lag aige agus é pilleadh in áit a ghabháil

ar aghaidh, is go lá a bháis ní chuirfeadh Éire na gceithre mbeann as a cheann nach cránaí

taibhse a chonaic sé.’

‘Bíonn an chomhchosúlacht ann,’ arsa Seán Óg. ‘Ní duine bréagach nó áibhéalach Simisín

Ghleann Léithín agus ní ceart domh bréag a chur air, tá sé in áit na fírinne. Chuala mé á fháil

a dh’fhianaise an fhoirinn báid go raibh siad ag teacht isteach an barra an t-earrach sular

báitheadh Dónall Sheáinín agus Micheál Thoirealaigh, agus gur nocht an fear é féin sa bharra

roimh thoiseach an bháid. Nuair a tháinig siad isteach thairis thoisigh siad a dhíospóireacht

eatarthu féin, a leath ag rá gur Dónall a bhí ann, agus an leath eile ag rá nárbh é ach Micheál.

An t-earrach sin a bhí chucu, báitheadh an bheirt, dóibh féin a hinstear é, agus iad ag teacht as

Iomthuinn le lasta leathaigh.’

Ins an am seo bhéarfainn féin mionna go bhfaca mé le mo shúile cinn an fear ag éirí roimh

thoiseach an bháid. Ansin thoisigh Conall Shéarlais Óig agus, a mhic na n-anam, sin an fear

a raibh an taibhseoireacht aige. D’inis sé fán oíche a chualathas an caoineadh sí tigh Anna

Móire an samhradh sula bhfuair Bríd Anna bás. Chuala scaifte a bhí ag teacht as Tráigh na

gCorr é. Bhí siad ag éisteacht le mnaoi ag caoineadh a linbh. Tharraing siad ar an teach agus

bhí siad ag éisteacht go soiléir leis gur nocht solas na fuinneoige chucu. D’aithin Dónall

Brocach an caoineadh céanna sé mhí ina dhiaidh sin nuair a fuair Bríd Anna Móire bás!

D’inis sé ansin fán chrochnáid a chonaic Micheál Phroinsís agus Eoghan Sháibhe ag Mín an

Draighin, agus an dóigh ar bhuail fear dá raibh ins na maidí tosaigh Eoghan nuair a

smaoinigh Eoghan go gceilfeadh sé é agus go gcuirfeadh sé an bás air.

‘Buíochas mór do Dhia,’ arsa Donnchadh Mór, ‘ní fhaca mé a dhath riamh a ba mheasa ná

mé féin.’

‘Tá mé féin ag déanamh,’ arsa mo mháthair, ‘nach eagal do dhuine ar bith a déarfas a urnaí

maidin is tráthnóna.’

Dúirt mé féin trí paidreacha gan stad, agus nuair a d’amharc mé ar Dhónall, fuair mé a

phuisíní ag bogadaigh.

‘M’anam go raibh a fhios agam féin sagart a raibh a sháith uaignis air,’ arsa Conall Phádraig

Chondaí. ‘Agus, ar ndóigh, chan díobháil ar bith urnaí a bhíos orthusan. Is cuimhin liom

oíche amháin a tháinig sé a chur na hola ar Nualaitín, agus dheamhan a chos a rachadh chun

an bhaile gan duine a bheith leis.’

‘Rath Dé ar a chois,’ arsa Anna Mhealadáin.

‘B’fhéidir gurbh é an rud nach raibh eolas an bhealaigh aige,’ arsa mo mháthair.

‘Ní raibh, gabhaim orm,’ arsa Conall, ‘agus oíche réabghealaí a bhí ann. Leoga, is aige féin a

bhí agus é seacht mbliana sa phobal san am. B’éigean domh féin agus do Pheadar Phaidí

Bháin - go ndéana Sé a mhaith ar na mairbh - b’éigean dúinn a ghabháil leis gur fhág muid ar

lic an dorais tigh Dhónaill Ailic é.’

‘Níl sé sona ar scor ar bith,’ arsa m’athair, ‘a bheith ar shiúl go hantráthach. Tá mé féin ag

déanamh go bhfuil sé ordaithe don tsaol a ghabháil fá chónaí nuair a thig an oíche.’

‘Bhal,’ arsa Seán Óg, ‘an bhfuil a fhios agaibh cad é a bhí an Babhdán a inse do mo bhéal; ní

ceart domh bréag a chur air. Bhí sé fómhar amháin ar an Lagán, agus oíche amháin bhí

scaifte acu ina suí i dteach mar atá muidinne anseo. Thoisigh siad a chaint ar thaibhsí, cuid

ag rá go raibh siad ann, agus cuid ag rá nach raibh. Sa deireadh thoisigh fear an tí agus d’inis

sé scéal.’

‘Bhí fear ann aon uair amháin,’ ar seisean, ‘agus phós sé bean. Nuair a bhí siad bliain pósta

chuaigh an bhean amach oíche Shamhna. Thit sí agus briseadh a droim. Cupla lá ina dhiaidh

sin fuair sí bás. An oíche Shamhna ina dhiaidh sin chuaigh an fear amach fá choinne uisce

agus a sháith cumhaidhe air ag smaoineamh ar bhliain agus an oíche sin. Chuala sé an

fhideal a ba bhinne a chuala sé riamh. D’amharc sé (sic!) agus thíos ar an léana agus bhí cúirt

bhreá ar aon bharr amháin solais. Dar leis féin go dtógfadh sé cian de a ghabháil isteach.

Chuaigh. Bhí lán an tí ansin agus iad cóirithe go hinnealta. Nuair a bhí an cúrsa sin déanta,

d’éirigh bean a bhí ann agus thoisigh sí a rá amhráin:

Bhain seachrán sí domh i dtús na hoíche,Is deir daoine críonna go mbréag é.

Ach dar a bhfuil de bhíoblaí ó seo go dtí sinGo rabhamar araon ar an fhéasta.

Bhí togha gach bídh ann, bhí rogha gach dí annBhí gáire is aoibh ar gach aon ann,

Is na daoine saolta go gcuirfeadh in iontasAn chulaith shíoda a bhí ar Mhéabha.

‘Sa bhomaite d’aithin sé í. Cé a bhí ann ach a bhean féin a shíl sé a bhí marbh le bliain.

Nuair a fuair sé faill, tháinig sí a fhad leis agus d’iarr air a ghabháil chun an bhaile agus

buidéal uisce choisreactha a fháil, teacht ar ais agus ise a thógáil a dhamhsa. ‘Agus,’ ar sise,

‘nuair a bheas an cúrsa thart, croith an t-uisce coisreactha orm, agus leat féin mé.’

‘Rinne. Chomh luath agus a chroith sé an t-uisce coisreactha uirthi, bhánaigh an chúirt agus

an chuideachta agus fágadh ina seasamh leo féin ar an léana iad. Agus, más bréag sin,

fágaimse d’fhianaise ar an mhnaoi sin sa chlúdaigh é. Ise an bhean a tugadh as agus mise an

fear a d’fhuascail í. Agus seo anseo fá dtaobh dínn an chlann a bhí againn ina dhiaidh sin.’

‘Do mo bhéal a bhí an Babhdán á inse,’ ar Seán Óg, ag cur aibhleoige ar an phíopa.

Déarfadh daoine gurbh olc an rud an cineál seo comhráidh os coinne páistí, go ndéan sé

uallach, critheaglach iad. B’fhéidir go ndéan. Go dtí an lá a bhfuil inniu ann, nuair a théim

chun an bhaile ar cuairt bíonn uaigneas orm má chastar liom féin amuigh go mall mé fá na

háiteacha a mbíodh Seán Óg ag inse go bhfacthas tais nó go gcualathas caoineadh sí. Ina

dhiaidh sin agus i ndiaidh gach ní, bheirim altú do Dhia go minic gur chuala mé na scéaltaí

seo uilig nuair a bhí mé óg. B’fhéidir go bhfuil mé uallach gan chéill dá dtairbhe. Ach, má tá

féin, caithfidh mé a rá: ‘Foscadh na bhflaitheas do d’anam anocht, a Sheáin Óig, ‘mura agat a

bhí an deise labhartha agus mura leat a thiocfadh an craiceann a chur ar scéal.’

SIMLEOIR MHICHEÁIL ANNA MÓIRE21

Oíche amháin tá a chúig nó a sé de bhliana ó shin bhí scaifte againn ag airneál tigh Mhicheáil

Anna Móire. Thug Micheál isteach bascóid mhónadh agus chuir síos tinidh bhreá. Las sí

suas go croíúil. Deargadh na píopaí agus thoisigh an comhrá.

‘Dheamhan má chonaic mé a dhath riamh ba chroíúla liom ná tinidh mhaith oíche

gheimhridh,’ arsa Conall Phádraig Chondaí.

‘Is fíor duit sin, a Chonaill,’ arsa Donnchadh Dhónaill Phroinsias. ‘Ní theachaigh leath a

luacha riamh uirthi mar thinidh.’

‘Is furas tinidh mhaith a choinneáil thíos i mbliana,’ arsa bean an tí. ‘Buíochas do Dhia ar

son fhairsingeacht na mónadh.’

‘Tá a fhios agam fear amháin nach bhfaigheann mórán pléisiúir as a chuid mónadh i

mbliana,’ arsa Eoghainín Thuathail, ‘mar atá Néillín Sheáin Mhóir. Tá an simleoir ag

plúchadh anuas toite aige dá laghad an beochán dá gcuirfidh sé síos.’

‘Damnú, a ghiolla seo,’ arsa Donnchadh Mór, ‘gur sin galar atá ar chuid mhóir de na tithe

úra. Na saorthaí atá ann ar na saoltaí deireanacha seo, is annamh fear acu a dtig leis simleoir

a dhéanamh a tharrónas smid.’

‘Maise, go raibh sé lán chomh hannamh ceann de na seantithe a fheiceáil ag cur anuas,’ arsa

Diarmaid Nórann. ‘Sin anois an teach seo anseo agus ní fhaca aon duine riamh toit ann.

Agus caithfidh aois mhór a bheith aige.’

‘Tá sé aon chéad amháin ar an cheann chaol de,’ arsa Donnchadh Mór. ‘Nach bhfuil, a

Mhicheáil?’

‘Tá, agus aois buachalla óig lena chois,’ arsa Micheál. ‘Grásta ó Dhia ar na mairbh, ba é mo

gharathair a rinne é. Anseo sa chlúdaigh seo a rugadh m’athair mór agus m’athair agus mé

féin.’

‘Agus dá maireadh siad,’ arsa Donnchadh Mór, ‘bíodh geall air nár chuimhneach le aon duine

acu toit a fheiceáil ann.’

‘Is furast a aithne ar na ballaí agus ar na creataí,’ arsa Seán Óg, ‘nár chuir sé anuas aon smid

riamh.’

‘Chuir sé anuas uair amháin ina shaol,’ arsa fear an tí, ag cur dealáin ar a phíopa. ‘Oíche

amháin fada ó shin, nuair a bhí mise i mo stócach, líon sé an teach de thoit i bhfaiteadh na

súl.’

‘Maise, an abair tú seo liom?’ arsa Donnchadh Mór.

21 An tUltach (Meitheamh, 1926) 5, 8.

‘Cluinfidh tú,’ arsa Micheál, ag toiseacht is ag inse an scéil seo.

* * * * * *

Bhí muid ag iascaireacht scadán san am agus bothóg déanta againn in Inis Fraoich. Ba

ghnách linn a ghabháil isteach ar maidin Dé Luain agus bia seachtaine linn, agus a theacht

amach oíche Shathairn. Oíche Chéadaoine chuir muid i gcúl Oileán Bó agus, nuair a bhí

muid curtha, dúirt Séarlas ‘Ac Leadair gur fhéad muid a ghabháil chun an bhaile agus go

dtiocfadh linn a theacht anuas leis an tsruth trá an lá arna mhárach agus a dtógáil. Grásta ó

Dhia ar Shéarlas bhocht bhí sé ? ar bharr na gaoithe san am agus leoga ina fhear ghasta. Bhí

oíche dhamhsa tigh Sheáin Chonaill agus ba mhaith leis a bheith ag an chuideachta. Bhí sé

ag comhrá le Nualaitín san am agus toil mhór acu dá chéile. Ach is air a tharraing mé an

scéal, ní raibh muid ag déanamh maith leis an iasc an tseachtain seo. Bhí muid ar nós na

réidhe iontu agus nuair a bhí na heangacha curtha, bhog linn chun an bhaile.

I dtrátha leath am luí tháinig mé féin an fad seo. Go ndéana an Rí A mhaith ar na mairbh, bhí

Séimí Néill Sháibhe agus Micheál an Osáin agus Blagadán - mar a bheirtí air - bhí sin ina suí

thart fán tinidh ag comhrá, go díreach mar atáimidinne anois. Agus ba é an rud a raibh siad

ag caint air (tá cuimhne mhaith agam air) an raibh cinniúint ann. Bhí m’athair ag dearbhú

nach raibh, nó gur lena bhéal a dúirt an Sagart Mór Ó Dónaill é. Ba é an bharúil a bhí ag

Blagadán go raibh. Agus, de dhearbhú an scéil, d’inis sé cad é mar a shiúil sé féin na seacht

ríochta, mar a bhí sé chomh minic ar bhéala a phósta agus, i ndiaidh an iomláin, mar a tháinig

sé ar ais go Mín na gCat nó gur pósadh ar Bhríd Chéillín é. Bhí a scéal féin ag achan duine

agus, Dia, bhí an comhrá chomh maith sin agus gur chaith mé féin as mo cheann an rún a bhí

agam a ghabháil chuig an damhsa tigh Sheáin Chonaill. Bhain mé mo chosa as na bróga agus

chuir mo bhonnaí leis an tinidh. Leis sin go díreach thoisigh an simleoir a chur anuas na

toite.

‘Maise, briseadh a gcneasa chuig an taos óg sin,’ arsa m’athair nó níor shamhail sé nár é rud a

cuireadh scraith ar an tsimleoir. ‘Páidí Néill agus Jimmy Tharlaigh anois a rinne sin,’ ar

seisean, ‘cuirfidh mé mo rogha geall. D’fhág mé an dréimire ina sheasamh ag tóin an tí

tráthnóna agus níl a dhath mór ag na diabhail bhradacha sin. Gabh amach, a Mhicheáil,’ ar

seisean liom féin, ‘agus réitigh an simleoir.’

Amach liom féin agus chuaigh suas an dréimire ach scraith nó cuid de scraith is ní raibh ar an

tsimleoir. D’amharc mé síos ann go bhfaca mé an tinidh thíos fúm. Nuair a bhí mé go

díreach ag brath a theacht anuas, dar liom go gcuala mé mar a bheadh uaill chaointe ann,

eadar sin is an Mhaoil Mhóir. D’éist mé agus chuala mé arís é. Isteach liom agus d’inis mo

scéal don mhuintir a bhí istigh.

‘Coisreacadh Dé orainn anocht,’ arsa mo mháthair, ‘tá caill ar an oíche. B’fhuras a aithne

nach le dea-chomhartha a thoisigh an simleoir a chur anuas.’

D’éirigh iomlán agus amach linn gur sheasaigh ag coirneál an tí. D’éist muid. Eadar Tóin

Rinn na Mónadh agus Clocha Sheoirse dar linn a bhí sé. Agus ba é a bhí soiléir, agus an

caoineadh ba léanmhaire dá gcualathas riamh. Shíl na seandaoine gur caoineadh sí a bhí ann.

Ach chonacthas domh féin gur chosúla é le glór duine shaolta. Ní caoineadh brónach a bhí

ann ach screadach ghéibheannach. Ba ghairid go dtí nach raibh amhras ar bith orm nuair a

chuala mé an glór ag rá:

‘Tá mé báite. A Íosa, a Mhic na Maighdeana, sábháil mé!’

‘Ní caoineadh sí ar bith sin,’ arsa mé féin, ag tabhairt rúide isteach chun sciobóil fá choinne

céasladh. Bhí curach mhuintir Aodha thiar ag Caslaigh Thobar na Cruaiche, agus dar liom

féin gur cheart iarraidh a thabhairt air. Ar a ghabháil isteach thall domh bhí Aodh, go ndéana

Dia a mhaith air, bhí sin ina shuí sa chlúdaigh ag caitheamh a phíopa agus, gura slán do

Pháidí, é ag gabháil amach ar an doras ag tarraingt ar an damhsa. Bhí Aodh ag brath fáilte a

chur romham a dh’airneál mar a níodh an duine bocht i gcónaí. Ach, nuair a chonaic sé an

chéaslaidh i mo láimh agus an t-amharc scáfar a bhí i mo shúile, chuir sé ceist cad é a bhí

cearr. D’inis mé féin dó agus d’iarr ar Pháidí a bheith liom go gcuirimis amach an curach

agus go dtugaimis iarraidh tharrthála ar an té a bhí sa chontúirt.

‘Is fearr domhsa a bheith libh,’ arsa Aodh, ‘nó níl mórán cleachtaidh ag ceachtar agaibh ar

chéaslaidh.’ Rud nach raibh, nó ba ar na rámhaí ba mhó a bhí lámh againn.

Síos chun an chladaigh linn chomh tiubh géar agus a tháinig linn agus chuir an curach ar an

toinn. Chuaigh Aodh i gceann na céasladh agus shuigh mise agus Páidí i ndeireadh. Bhí sé

chomh dorcha agus nach mó ná gur léir duit do mhéar a chur i do shúil agus, Dia ár sábháil,

bhí an caoineadh agus an screadach le cluinstean againn go soiléir i rith an ama. Tharraing

Aodh an méid a bhí ina chraiceann ar an aird a raibh an caoineadh ag teacht as. Agus ba

doiligh mórán deifre a dhéanamh nó bhí sruth trom trá inár n-éadan. Bhí an caoineadh ag

teacht ní ba deise dúinn. Dar linn go raibh sé fá chupla céad slat dínn. Ach ní raibh a dhath

le feiceáil. Ní raibh le ár gcoinneáil ar an bhealach cheart ach an caoineadh, agus is é an

eagla a bhí orainn go stadfadh sé sula mbeimis aige.

‘Bíodh uchtach agat, a chailleach,’ arsa Aodh seanard a chinn, ‘tá tarrtháil ag tarraingt ort.’

Bhí muid ag druidim leis an chaoineadh. Dar linn nach raibh sé os cionn cupla scór slat

uainn. Leis sin stad sé.

‘Ó, a Dhia dhílis,’ arsa Páidí Aodha, ‘táthar á bháitheadh anois.’

D’amharc mé féin thart ar gach taobh díom ach ní raibh le feiceáil agam ach an fharraige

dhubh, dhorcha. D’éirigh an ghruag ina seasamh ar mo cheann agus d’éirigh mo theangaidh

ramhar i mo bhéal dár mhéad is a scanraigh mé. Ní raibh a fhios ag fear na céasladh dá

gcoinníodh sé an siúl ar an churach nach suas thairis a rachaimis. Ní raibh a fhios againn

nach raibh sé i ndiaidh a ghabháil go tóin ag gaosán an churaigh. Bhéarfaimis a bhfaca muid

riamh ach scread amháin eile a chluinstean. Tá mise ag inse daoibh má chuir aon triúr riamh

isteach a mbeithiúnas aithrí go huile agus go hiomlán ar an tsaol seo, gur chuir mise agus

Aodh agus Páidí isteach é ar feadh bomaite an oíche sin.

Sa deireadh arsa Aodh: ‘In ainm Dé,’ ar seisean, ‘rachaimid suas giota beag eile.’

Ní raibh os cionn thrí mbuille den chéaslaidh tarraingthe aige nuair a chonaic Páidí cloigeann

an duine os cionn an uisce.

‘Seo é, a athair,’ ar seisean. ‘Lig thart do dheireadh.’

Lig. Shín mé féin agus Páidí amach ár gcuid lámh agus fuair greim ar an fhear a bhí san

fharraige. Is minic a chuala mé iomrá ar ghreim an fhir bháite. Ach, a Mhuire Bhantiarna, an

greim a fuair sé ar mo láimh beidh cuimhne agam air go bhfuaraí an bás mo bhéal. Dá mba

dual dó an sciathán a bheith leis as mo ghualainn, dhéanfadh sé é.

Thug muid i dtír é agus d’fhág ina luí ar an tráigh é. Ba ghairid gur chruinnigh na daoine - nó

chualathas an caoineadh fada leitheadach - agus hiompradh isteach tigh Eoin Mhicheáil é.

Cé a bhí ann ach Séarlas Óg. Bhí an duine bocht ag teacht aníos as an Phointe agus chuaigh

sé ar seachrán ar an Tráigh Bháin. Cad é a rinne sé i gan fhios dó féin ach éaló isteach ar

Oitir na bPílear agus an lán mara ar an dá thaoibh di. Nuair a tháinig sé a fhad leis an uisce

thíos ar ghob na hoitreach, tugaidh sé iarraidh pilleadh agus cad é a ní mo dhuine bocht ach a

aghaidh a thabhairt anonn ar an Tráigh Bháin. Nuair a mhothaigh sé ag éirí domhain é,

thiontaigh sé agus thug a aghaidh ar Rann na Feirste. Má b’fhearr mar sin an scéal! Ba

ghairid go dtáinig an doimhneacht ar ais air mar bhí an deán ar gach taobh den oitir. Sa

deireadh tógadh é agus thoisigh sé a dh’imeacht leis an tsruth. Snámhaí maith a bhí ann agus

choinnigh sé a cheann os cionn an uisce ar fad agus ins an am chéanna é ag screadaigh ag

iarraidh cuidithe. Dá mbíodh an curach dhá bhomaite eile ní ba mhaille an oíche sin, bhí

Séarlas Óg báite. Ní raibh scread féin ann nuair a chonaic Páidí Aodha é.

Anois nach gcaithfidh sibh a rá go raibh fad ar a shaol, mar Shéarlas, agus go raibh sé i ndán

dó gan a chailleadh an oíche sin. Ní raibh aon fhear óg istigh ar an bhaile an oíche sin ach

mise agus Páidí Aodha nach raibh uilig ar shiúl chuig an damhsa, an méid acu nach raibh ar

an iascaireacht. Dá mbímisinne as baile, ní raibh aon duine le tarrtháil a thabhairt air. Agus

nárbh iontach a tháinig muidinne chun an bhaile i lár na seachtaine, an rud nach dtearn muid

riamh roimhe. Agus, ar ndóigh, b’iontaí ná an t-iomlán an simleoir nár chuir aon smid riamh,

a rá is de gur líon sé an teach de thoit mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile. Murab é go

dteachaigh mise amach go bhfeicinn arbh é rud a chuir an taos óg scraith ar an tsimleoir, ní

chluinfinn an caoineadh. Ní chluinfeadh aon duine eile é ach oiread liom nuair a bhí an doras

druidte agus an comhrá ag gabháil fán tinidh. Shábháil beannacht bochtáin nó achaine

dílleachta Séarlas Óg an oíche sin, sin nó ní tháinig sé chun tsaoil lena bháitheadh.

Mar sin de, chuir simleoir an tí seo anuas an toit uair amháin ina shaol. Ach, má chuir féin, tá

sé maiteach aige.

NÓ NACH CUMHAN LEAT AN OÍCHE22

Nó nach cumhan leat an oíche úd a bhí mé is tú, a chaoinbhean,

Ag éaló fríd fhaoch an tsléibhe,

Bhí an ghealach gan smúid agus aoibh ar a gnúis

Le lúcháir romhat, a spéirbhean,

Is go bhfacaigh mé aréir thú i ngleanntán an tsléibhe

Ag teacht le mo bhéal a phógadh,

Ach ar maidin go luath nuair a chlis mé as mo shuan,

Gur éalaigh tú uaim sa cheobrán.

Is, a mhaise gheal, mhín, tar chugam arís

Go n-éalaímid síos Ceann Dubhrann,

Is dhéanfaimid fáir ar imeall na trá

Is beidh canach bog, bán dár gcumhdach.

Cha n-iarrfainn de spré leat ach glórthaí do bhéil,

Is nach sinn a bheadh séanmhar sásta,

Agus buaireamh ná brón ní thiocfadh ‘do chóir

Má abrann tú an ‘gabhaim’ , a stáidbhean.

A Dónaill, a rún, is mé a rachadh sa tsiúl

Dá mbeimis i dtús ár n-óige;

Ach nach bhfeiceann tú néaltaí ag folach na gréine

Agus canach an tsléibhe feoite.

Órú, d’imigh an smaolach a bhí ag seinm ag géag

Le searc dona chéile fáireach;

Tá scamall dubh ceo ar Chaisleán an Óir,

Is ár mbeannacht le glórthaí páistí.

22 An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1926) 5. Tá an tríú véarsa den dán seo foilsithe i ngearrscéal le Máire ‘An Aisling Bhréige’ in Cith is Dealán áit a ndeirtear gur chualathas ag Máire Chonnachtach é.

AN OÍCHE ARÉIR23

Fonn The Heather Glen

Thuas i lár an ghleanna

Tráthnóna beag aréir,

‘Gus an drúcht ‘na dheora geala

‘Na luí ar bharr an fhéir,

Sea casadh domhsa an ainnir

Ab áille gnúis is pearsa,

‘Sí ‘ sheol mo stuaim chun seachráin

Tráthnóna beag aréir.

Is, a Rí, nár lách ár n-ealaín,

Ag gabháil síos an gleann aréir,

Ag éaló fríd an chanach

Agus ciúnas ins a’ spéir.

Órú, a rún mo chléibh, nár mhilis

Ár súgradh croí is nár ghairid –

Is, a Rí na Glóire Gile,

Tabhair ar ais an oíche aréir.

Do chiabhfholt fáinneach, frasach,

Do mhailí bhán is do dhéad,

Do chaolchom álainn, maiseach,

Agus glórthaí caoin’ do bhéil!

Do bhrágha mar chluimh na heala,

Do shúil mar réalt na maidine –

Is, faraor gur dhual dúinn scaradh

23 An tUltach (Nollaig, 1926) 6. Tá an t-amhrán seo faoin teideal Sa Ghleann Aréir i gcló ar Fáinne an Lae (Samhain, 1928) 8 agus ar The Echo (29/6/1929) 12. Féach, fosta, ar Lillis Ó Laoire, ‚Tráthnóna Beag Aréir‘ in John Walsh agus Peadar Ó Muircheartaigh (eagí.), Ag Siúl an Bhealaigh Mhóir: Aistí in Ómós don Ollamh Nollaig Mac Congáil (LeabhairCOMHAR, 2016) 154-76.

Tráthnóna beag aréir.

Dá bhfaighinnse ‘rís cead pilleadh

Agus labhairt le stór mo chléibh,

Is dá bhfaighinnse buaidh ar chinniúint

Cár mhiste liom fán tsaol?

Shiúlfainn leat fríd chanach

Is fríd mhéilte ar chiumhas na mara,

Agus dúiche Dé dá gcaillinn

Go bpógfainnse do bhéal.

Is, a Rí, nár lách ár n-ealaín,

Ag gabháil síos an gleann aréir,

Ag éaló fríd an chanach

Agus ciúnas ins a’ spéir.

Órú, a rún mo chléibh, nár mhilis

Ár súgradh croí is nár ghairid –

Is, a Rí na Glóire Gile,

Tabhair ar ais an oíche aréir.

NA DLÍTE AGUS NA DÁNTAÍ24

Deir siad go raibh dhá thír ann aon uair amháin agus go raibh ceann acu lag agus an ceann

eile láidir. Agus mar a bíos an neart go minic ag teacht i dtír ar an cheart, bhí an tír láidir ag

coinneáil na tíre laige faoi smacht. Lá amháin bhí beirt fhear de mhuintir na tíre bige, laige

seo, bhí sin ag caint ar an chruth a raibhs iad ann. Bhí fear acu ag gabháil in éadóchas.

‘Níl maith dúinn a bheith ag smaoiteamh ar an scéal,’ ar seisean. ‘Tá an t-airgead agus na

dlíte ar láimh an namhad. A fhad is a bheas siadsan ag déanamh na ndlíte níl gar dúinne cad é

a dhéanfaimid.’

Agus arsa an dara fear ag tabhairt freagair air:

‘Déanadh a rogha duine na dlíte ach déanaimse na dántaí.’

Bhí cuid mhór céille ag an dara fear. Tá cuid mhór cumhachta i litríocht tíre. Is treise ná sin

arís í má tá sí cumtha i dteangaidh dhúchasach na tíre. Ba chóir in Éirinn meabhrú ar an

chaint seo go domhain inár gcroí. Ba chóir dúinn gan ár n-uchtach a chailleadh fá na dlíte a

fhad is atá na dántaí againn. Tá drochbhail ar Éirinn san am i láthair. Ní abóraidh duine ar

bith a bhfuil binn aige ar an fhírinne nach bhfuil. Tá sí gearrtha ina dhá chuid. Tá léan agus

leatrom, anró agus ocras inti. Agus tá cuid mhór daoine ag cailleadh an mhisnigh agus an

dóchais a bhí iontu ins na blianta glórmhara a chuaigh thart. An mhuintir a bhí ag obair go

dícheallach ar son na Gaeilge chaill cuid mhór acu a n-uchtach. Lig siad a maidí le sruth. Dar

leo nach raibh gar dóibh a bheith ag obair, go raibh na dlíte ina n-éadan. Ach ba cheart dóibh

cuimhneamh ar an rud a dúirt an fear ar tharraing mé an scéal air. Déanadh a rogha duine na

dlíte ach déanaimse na dántaí.

Ins an am a chuaigh thart is minic a bhí Éire ní ba laige ná atá sí anois. Ach d’imigh an laige i

gceann tamaill agus tháinig an neart ina dhiaidh. Fágadh Éire ina luí go híseal ag Cionn

tSáile. Scríobh Mountjoy chuig banríon Isabel ag rá nach raibh a dhath sa tír ach coirp agus

luaith. D’imigh na hIarlaí le gan pilleadh. Bhí Éire marbh – chomh marbh le aon chorp dá

dteachaigh i gcill, dar le cuid mhóir. Ach i gceann chupla scór eile bliain d’éirigh bladhairí

dearga, tintrí as an luaith agus chonacthas clanna Gael arís i ndeabhaidh lainne le Galla. Bhí

Aodh Ó Néill ina chodladh go suaimhneach ‘i bhfad óna dhaoine eadar dhá dtír.’ Ach bhí

Niallach eile ar na sléibhte agus ar na bánta céanna, agus an rosc catha céanna le cluinstin a

chualathas roimhe sin ag Béal an Átha Buí. Tháinig Cromal le tinidh is le harm agus chuir sé

24 An tUltach (Nodlaig, 1926) 8.

an tír faoi smacht arís. Cinnte bhí deireadh léi an iarraidh seo. Cinnte ní tharrónadh sí a hanál

arís go brách na breithe! Ach chan amhlaidh a bhí. Ní theachaigh aois duine thart go raibh an

marbhánach beo arís agus é faoina chuid airm agus éididh. Buaileadh buille eile air ag an

Bhóinn agus ceann eile in Eachroim. D’imigh Pádraig Sáirséal agus na ‘Géacha Fiáine.’

Tháinig na Dlíte Pianúla. Ba damanta na dlíte iad.

Oíche mhór, fhada, dhorcha, léanmhar a bhí sa hochtú haois déag. Ach cé gur chruaidh iad

mar dhlíte, bhí daoine in Éirinn a chuaigh ar aghaidh leis na dántaí. Choinnigh na filí

cuimhne ar Éirinn i rith an ama. Chonaic siad í i riocht spéirmhná le héirí na maidine in

Úirchill an Chreagáin agus in áiteacha uaigneacha den chineál, agus na créatúir ar shiúl ar a

seachnadh.

Agus dá réir sin chugainn aniar. Tháinig ’98 agus d’éirigh na mairbh arís agus chaith díobh

an taiséadach agus bheir ar a gcuid pící. Tháinig Tone agus buaileadh é. Tháinig Emmet agus

buaileadh é. Tháinig Samhradh na Gorta agus ba mheasa é ná céad cogadh. Cinnte bhí Éire

faoi smacht an iarraidh seo! Ach cha raibh. Bhí tuilleadh fad ar a saol. Ba ghairid go

bhfacthas ag bogadaigh arís í.

Ach má thig an lá a mbeidh an Ghaeilig marbh, cé leis a dtig a rá go n-éireochaidh Gaeil in

éadan Gall níos mó? Má bhíonn an teangaidh chéanna againn, tá an uile chontúirt go mbeidh

an t-aigneadh céanna againn. Mura mbí féin, ní bheidh rud ar bith le spiorad agus misneach a

chur ionainn. Beimid ins an dorchadas go deo deo; nó má chailltear an Ghaeilig agus litríocht

na Geailge, cá bhfaighimid solas a thaispeánfas dúinn an sean-náisiún uasal sin ar chóir dúinn

a bheith bródúil as? Chonaic cuid mhór againn cad é an neart agus an chumhacht atá ins an

Ghaeilig. Tá corradh le deich mbliana fichead ó shin bhí Éire ar dhrocstaid. Bhí dearmad

déanta ag cuid mhóir dá clainn gur mhair sí riamh. Níor shamhail siad go raibh sé i ndáil ná i

ndúchas acu rud ar bith a fháil ab uaisle ná Home Rule. Bhí siad ag clamhairt a chéile fá rudaí

suaracha. Bhí a gcuid súl a fhad sáite i lábán na polaitíochta agus nár léar dóibh a dhath eile.

Sa deireadh dúirt scaifte beag daoine leo féin go dtabharfadh siad a n-aghaidh ar na dántaí,

déanadh a rogha duine na dlíte.

Sin mar a toisíodh ar athbheochadh na Gaeilge agus tá a fhios againn uilig cad é a tháinig as.

Cinnte buaileadh sinn. Ach, má buaileadh féin níor cheart dó sin beaguchtach a chur orainn.

Má bheir muid ár n-aghaidh arís ar na dántaí cuirfidh siad spiorad ionainn a gheobhas buaidh

ar na dlíte, fada gairid an lá sin uainn. Ba cheart dúinn dóchas a bheith againn as an Ghaeilig.

Suáilce dhiaga an dóchas ag náisiún chomh maith le duine.

Tá na dlíte cruaidh ar an Ghaeilig. Tá siad iontach cruaidh uirthi ins na Sé Chontae. Ach tá

muintir na Sé gContae ag muscladh as an tsuan. Níorbh iontas ar bith má bhí tuirse agus

tromchodladh orthu. Cuireadh ceangal na gcúig gcaol orthu agus ba doiligh dóibh mórán

uchtaigh a bheith acu toiseacht a dh#obair arís. Ach san am chéanna tá siad ag muscladh. Tá

siad ag cur cos ar obair na Gaeilge srís ina ndúiche. Tá súil againn go n-oibeoraidh siad go

cruaidh leis an Ghaeilig a thabhairt ar ais ar a dtaoibh féin den chrígh. Nuair a bheas na dántaí

ar dhá thaoibh an líne, ní bheidh sé doiligh deireadh a chur leis na dlíte agus leis an líne ina

gcuideachta.

Tá drochdhóigh ar an Ghaeilig i gCúigeadh Uladh. Ach ina dhiaidh sin tá sí beo ansin go

fóill. Beo i gcroí na ndaoine agus beo ar theangaidh cuid acu. Na dántaí, a chairde, na dántaí!

Tá go leor acu againn. Tá siad ar achan choiscéim ó Bhéal an Átha Buí go cathair Bhéal

Feirste. Tá laochraí agus litríocht, stair agus seanchas ag na Sé Chontae. Tá go leor ann le

misneach a thabhairt dúinn.

A Róisín, ná bíodh brón ort fár éirigh dhuit. A mhuintir Chúigeadh Uladh, ná bíodh brón

oraibh. Ní abóraidh mé go bhfuil na bráithre ag teacht thar sáile ná go dtiocfaidh bhur

bpardún ón Phápa. Ach is cuma. Bíodh dóchas agaibh as an dúiche ina bhfuil sibh. Tá go leor

den tseanléann agus den tsean-Ghaeilig fágtha go fóill ó Mhuirtheimhne go hArd Mhacha, go

Gartán agus Béal Eas Aodh Ruaidh. Toisighidh a dh’obair. Cuiridh bhur nguailleacha le

chéile. Déanadh gach duine agaibh a chruadhícheall le craobhacha agus rangannaí a chur ar

bun. Toisighidh in Ard Mhacha agus i nDoire agus in Iúr Chinn Trá agus in gach baile mór

agus baile beag ó cheann go ceann na dúiche. Ná bíodh beaguchtach oraibh le linn na dlíte a

bheith in éadan na Gaeilge. Déanadh a rogha duine na dlíte ach tugaidh shibhse aire do na

dántaí.

CITH IS DEALÁN25

Chuig Fear Eagair an Ultaigh

A chara,

Tím litir ar an Ultach26 ag Niamh Chinn Óir ag fáil locht ar Cith is Dealán. Ar ndóigh, tá a

chead sin aici mar Niamh. Mar a deir sí féin, ní lia duine ná barúil agus i dtaca le Cith is

Dealán de, tá sí mar atá sí is níor fhás sí gan locht. Ach ina dhiaidh sin títhear domh nach

bhfuil sí chomh ‘salach’ agus ba mhian le Niamh a chur in iúl do lucht léite Gaeilge.

Maíghidh sí nach dtiocfadh le sagart ná le le bráthair an leabhar seo a léamh. Ar m’eolas féin

rinne trí sagairt léirmheas uirthi ó tháinig sí amach agus níor dhúirt aon duine den triúr gur

casadh rud ar bith air a bhéarfadh ar an té a mbeadh ‘croí glan, gleoite aige an leabhar a

dhúnadh agus gan níos mó a léamh.’ Caithfidh sé nach bhfuil an croí chomh glan ná chomh

gleoite ag na sagairt seo agus atá sé ag Niamh Chinn Óir. Lena chois sin fuair mé litir ó

chúigear ban rialta ag rá liom gur léigh siad an leabhar, cuid acu fá dhó agus cuid fá thrí, agus

níor chuir siad síos di go raibh a dhath inti den rud a bhfuil Niamh Chinn Óir ag caint air.

Rud eile, léigh mé an lámhscríbhinn do mo mháthair sular chuir mé chuig an chlódóir é, agus

is é mo bharúil dá mbeadh sé chomh ‘salach’ agus a deir Niamh nach ligfeadh an náire domh

a léamh do mo mháthair. Sin comhairle a thug sagart domh uair amháin agus mé ag iarraidh

treoire air fá rud inteacht a bhí mé a scríobh.

‘Léigh an lámhscríbhinn do do mháthair,’ arsa an sagart, ‘agus má tá focal nó líne nó

leathanach ann a mothóchaidh tú cotadh nó náire á léamh di, tarraing an luaidhe ghorm trasna

fríd.’

Sílim go raibh comhairle an tsagairt seo ar chomhairle chomh maith agus a fuair mé riamh fá

ghnoithe scríbhneoireachta. Is iomaí rud a rinne mé agus a dúirt mé riamh (faraor) nach raibh

inráite ná indéanta agam. Ach níor cheadaithe liom ar ór na cruinne mo mháthair a bheith ag

amharc orm nó ag éisteacht liom. Mar sin de rud ar bith a thig liom a léamh dise, ní chreidim

go bhfuil sé íseal ná salach, is cuma cad é a deir Niamh Chinn Óir.

San am chéanna tuigim go maith go bhfuil a dearcadh féin ag Niamh agus ag a macasamhail.

‘Our history has gone adrift on the accidents of translation’ arsa Éireannach éifeachtach tráth

25 An tUltach (Lá Fhéile Eoin, 1927) 2.26 An tUltach (Meitheamh, 1927) 3.

a mhair.27 Is é a dhálta sin ag cuid mhóir dá scríobhann an cainteoir dúchais é. Níl aon lá sa

bhliain nach gcuirtear in mo chortha gur dhúirt mé agus gur scríobh mé rudaí nár smaoitigh

mé orthu ó Dhia anuas. Daoine nach dtuigeann Gaeilig agus a bios agus cur Béarla uirthi ina

n-intinn focal ar fhocal. Cailltear brí an scéil agus brí na cainte nuaior a léitear teangaidh ar

bith ar an dóigh seo. Théid sí ‘le sruth ar thaismí an aistriúcháin’ mar a déarfadh duine de

mhuintir na Nua-Ghaeilge. An chuid is fearr dár gcuid litríochta bheadh sí suarach is cuirtear

Béarla uirthi focal ar fhocal. Mar sin de níl eagla ar bith orm nach n-iarrann Niamh Chinn Óir

maithiúnas orm nuair a thuigfidh sí Gaeilig. Má tí sí an lá sin choíche ar a súile (rud a tífeas,

tá dúil agam) agus í maithiúnas a iarraidh ormsa, bhéarfaidh mise sin di fá chroí mhór,

mhaith. Iarrtar orainn ag an duine aosta gan a bheith ag dúil le suáilce ar bith in áit nár fhás sí.

Mar an gcéanna an scríbhneoir Gaeilge a bhfuil an teangaidh sin aige as a leanbaíocht, níl ach

amaidí dó a bheith ag dúil le Gaeilig san áit nár fhás sí. Fá cheann leathscór eile blian beidh

baicle mhór de scríbhneoirí againn agus an Ghaeilig as broinn leo. Beidh buntáiste mhór acu

nach bhfuil ag an scríbhneoir dúchais anois. Beidh daoine ag léamh a gcuid scríbhinní a

thuigfeas iad.28

27 Thomas Davis.28 Tá nóta ag an eagarthóir ag deireadh na litreach sin: ‘Is baol linn go bhfuil seachrán ar Mháire ins an chuid deireanaigh den litir seo – de réir an eolais atá againn. Cailín as Tír Chonaill ‘a bhfuil an teangaidh as a leanbaíocht’ a scríobh an litir a bhí ar Ultach na míosa seo thart.’

SEACHRÁN AR MHÁIRE29

[A shagairt, a chara – seo píosa beag chugat mar fhreagar ar an méid atá agat ar

Ultach na míosa seo. Níl ann ach rud beag éadrom. Mura gcuire tú i gcló é cuir

an L.S. chugam ar ais le do thoil. Is cuma liom cé acu a chuirfidh tú isteach é nó

nach gcuireann. Má chuireann, ní chluinfidh tú níos mó fán scéal. Mura gcuire,

glacfaidh mé é mar declaration of war, agus ansin, cé b’é gur treise leis lámh,

bíodh aige an gadhar bán is an fia. – Do chara, Máire.]

Chuig fear eagair an Ultaigh:

A chara,

An dáiríribh a bhí tú nuair a dúirt tú go raibh ‘seachrán ar Mháire?’ Tá dúil

agam gurb é rud a d’imigh an focal ort agus gurb é rud a bhí tú ag iarraidh a rá

go raibh Maire ar seachrán. Tá sé canta go mbíonn marbhadh duine eadar dhá

fhocal agus is fíor sin. Is iomaí uair a bhí mé ar seachrán ach char mhaith liom

go rachadh sé amach orm go raibh seachrán riamh orm. Mar sin de beidh mé

buíoch díot má bheir tú gléas domh a rá le do chuid léitheoirí go bhfuíoll mo

chiall agam go fóill cruinn cuachta. Tá a fhios agat féin go mbeirenn an pobal

greim ar fhocal sagairt, agus go mbeadh mo chliú scabtha go deo dá gcluinfí gur

dhúirt tusa go dtáinig seachrán orm. Aidmhím nach dtug Dia mórán céill domh.

Ach an méid a bhí agam tá sí agam, agus ghoill sé orm duine údarásach mar

thusa a rá go dtáinig mearadh orm. Tá a fhios agam go bhfuil sé beadaí ag tuata

a chur ar a shúile do shagart go bhfuil sé mar oibliogóid air an Teagasc Críosta a

chomhlíonadh. Ach san am chéanna ba mhaith an hochtú aithne d’Aitheanta Dé

a thabhairt faoin tsúil agat agus an freagar atá ar an cheist seo:

Cé a pheacaíos in aghaidh na haithne seo?

29 An tUltach (Lúnasa, 1927) 3.

An té a bheir drochbharúil do dhuine, a bhaineas an chiall is measa as a

ghníomh, a cháineas é, a chuireas bréag air, a ní ithiomrá nó magadh air.

Ach b’fhéidir, i ndiaidh an iomláin, nach raibh rún ar bith agat míchliú a chur

orm. B’fhéidir nach raibh ann ach ceann eile de na haccidents of translation. Tá

mé chóir a bheith cinnte nár shamhail tú riamh a rá go poiblí go raibh mé ar

mire. Ach léitear do pháipéar i dTír Chonaill. Tuigeann muintir na tíre sin

Gaeilig. Agus mura gceartaínn thú bheadh eagla orm a ghabháil chun an bhaile

ar laetha saoire ar faitíos, mar a dúirt fear an cheoil, gurb é rud a

Déarfadh gach duine

Sin chugaibh an fear mire

Agus druidigí an doras

Go teann.

Anopis cúpla focal fá Niamh Chinn Óir. Deir tú go bhfuil an Ghaeilig aici as a

leanbaíocht. An bhfuil tú chomh hamaideach nó chomh haineolach agus go

síleann tú nach n-aithneochainnse cé acu a bhí an Ghaeilig ag duine as a

leanbaíocht nó nach raibh. Má tá, tá tú go mór ar an tseachrán (ach ar ndóigh is

fearr tusa a bheith ar an tseachrán ná an seachrán a bheith ortsa). Níl mé ag rá

nach mb’fhéidir gur as Tír Chonaill Niamh chóir. Ach tá áiteacha i dTír

Chonaill atá chomh gann i nGaeilig, tá le Dún Dealgan. B’fhéidir go síltear má

tógadh i nGartán í gur cainteoir dúchais í cionn is gur rugadh Colm Cille ar na

gaobhair tá trí nó ceathair déag de chéadtaí bliain ó shin. Nó b’fhéidir gur fá

chuan Dhún na nGall a chaith sí tús a saoil agus go síleann sí go bhfuil an

Ghaeilig as broinn léi má rinne sí an t-eallach a bhuachailleacht thart fán reilig a

bhfuil na Ceithre Máistrí curtha inti. Tá an amaidí bheag seo fada leitheadach ar

fud na tíre. Ach níl maith ar bith don ghirsigh bhig seo a rá gur cainteoir dúchais

í ach oiread is atá sé ag cuid dá bhfuil aithne againn orthu a shílstean go dtig leo

filíocht a chumadh má d’ól siad braon tae tráthnóna samhraidh ag Úrchnoc

Chéin Mhic Cáinte.

Is deas an t-ainm a thug an ‘cainteoir dúchais’ seo uirthi féin – Niamh Chinn

Óir. Ach, a Niamh, a chroí, cad é an mhaith ainm? Chan tú a bhí mar chéile ag

Oisín. Níl maith ar bith do dhuine againn ainm de chuid na Féinne nó na

Craobhruaidhe a thabhairt air féin. ‘Ní cosúil le Ó Néill do ghuala ná do

shlinneán, agus fuígfimid i mblian thú ‘do Dhiarmaid Ó Bioráin.’

Bhí aithne agam ar ghasúr ar an bhaile s’againne fada ó shin agus thug sé Bran

ar choileán madaidh a bhí aige. Coileán beag, míolach, meáite a bhí ann. Lá

amháin tháinig sé isteach chuig seanmhnaoi agus an madadh leis.

‘Cad é do bharúil de Bhran?’ ar seisean leis an tseanmhnaoi.

‘Tá, a rún,’ ar sise, ‘gur leis a crochadh an t-ainm.’

Is é a dhálta seo ag na ‘scríbhneoirí’ é a shíleas go dtig leo epic a scríobh má

bheir siad ainmneacha laochraí orthu féin. Na créatúir! Nach beag a gciall. Ach

ní fiú a bheith ag caint orthu. Ní cosúil le Cú Chulainn do ghuala ná do

shlinneán agus fuígfimid i mbliana thú mar a bhí tú anuraidh.

Tá mé buartha, a dhuine uasail, go mb’éigean domh an oiread seo de do

pháipéar léannta, ealaíonta a chur amú ag iarraidh mé féin a chosnadh ar

bhantracht na Féinne agus ar Ridirí na Craobhruaidhe. Agus chan lú ná sin a

chuireann sé trioblóid orm fiachadh a bheith orm aitheanta Dé a thabhairt faoin

tsúil agat féin. Ba doiligh liom, dá mbeadh neart agam air, a ghabháil i

ndeabhaidh lainne le laochraí. Tá a fhios agam nuair a thoiseochas gliogar fiata

na sleanntrach go mbeadh na Fianna uilig sa mhullach orm (ach b’fhéidir

Conán). Ach mholfainn daoibhse gan a bheith ró-araicis[each] chun bruíne agus

cuimhneamh ar chaint an duine aosta gur minic a bhain seangán léim as gearrán.

Agus chan léim féin a bhaineann sé as. Ach gur athraigh mé an nathán ar eagla

go rachainn arís adrift on the accidents of translation.30

30 Tugann ‘Muireadhach Méith’, eagarthóir An tUltach, freagra fada ar Mháire ar leath. 4-5.

SEACHRÁN AR MHÁIRE31

Chuig fear eagair an Ultaigh:

A chara,

Gheall mé duit dá gcuirfeá mo litir dheireanach i gcló nach mbuairfinn mo

cheann ní ba mhó le rud ar bith dá n-abórfá féin nó Niamh Chinn Óir nó duine

ar bith eile fá Cith is Dealán. Agus is rún domh mo ghealltanas a

choimhlíonadh.

Chuir sé iontas orm tú an litir phríobháideach a chuir mé chugat féin a chur i

gcló. Bhí obair agam a chreidbheáil nuair a chonaic mé í nárbh é rud a bhí

léaspáin ar mo shúile. Ach ní abóraidh mé níos mó fán scéal seo. Fágfaidh mé

ag lucht léite an Ultaigh é le breithiúnas a thabhairt air.

Aontaím leat nuair a deir tú go bhfuil ár gcuidiú féin gann go leor ag a chéile.

Agus ní thabharfainn mo chiall i gceann do chéille an dara huair murab é an rud

a dúirt tú fá Fháinne an Lae. Is cuimhin leat gur dhiúltaigh mise ag cruinniú a

raibh tú féin i láthair aige, gur dhiúltaigh mé Fáinne an Lae a chur in eagar.

Nuair a bhí an chéad chruinniú ag Coiste Gnoithe i ndiaidh na Comhdhála

socraíodh an páipéar a fháil faoi stiúradh Roinn an Phropaganda mar a bhí sé

anuraidh. Tá mise ‘mo bhall den Roinn seo agus toghadh mé féin agus beirt eile

le F a chur in eagar. Ní chuirfinn cúram na hoibre sin orm féin dá mbíodh

airgead ag an Chonradh le tuarastal a thabhairt d’fhear eagair. Ach nuair nach

raibh dar liom féin go dtabharfainn mo dhícheall cuidithe uaim ó tharla in áit na

garaíochta mé. Ní tháinig amach ach dhá uimhir den pháipéar ó shin. Agus ní

feasach mé gur scríobh mé rud ar bith nach raibh de réir chuspóir Chonradh na

Gaeilge. Dhá alt bheaga! Sin ar scríobh mé. Ins an chéad cheann thug mé

iarraidh Gaeil a bhroslú le tarrtháil a thabhairt ar an Ghaeltacht. Chuir mé síos

31 An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1927) 3.

chomh soiléir is a tháinig liom cad chuige ar cheart tarrtháil a thabhairt uirthi.

Níor shíl mé gur dhúirt mé focal ach barúil an Choiste Gnotha a nochtadh. Ag

an chéad chruinniú a bhí againn labhair an tUachtarán linn. Chuir sé ar ár súile

dúinn an obair a bhí romhainn. Thrácht sé ar an Ghaeltacht agus seo an rud a

dúirt sé: ‘Má fhaigheann an Ghaeilig bás ins an Ghaeltacht, is beag an chabhair

na scoileanna im’ thuairimse.’ Scríobh mise alt air seo an lá arna mhárach agus

níor shamhail mé ón spéir anuas go raibh lá dochair domh an soiscéal a scagadh

a thug Uachtarán an Chonraidh dúinn le coinneáil os coinne ár súl ar feadh na

bliana a bhí chugainn. An dara halt a scríobh mé léirmheas a bhí ann ar leabhar

de dhántaí na meánaoise. Níor shamhail mé ach lán chomh beag go raibh sé in

aghaidh chuspóir an Chonartha an rud a rá fá na dánta seo a dúirt mé.

Ní feasach mé gur dhúirt mé rud ar bith riamh a chuirfeadh beaguchtach ar lucht

foghlama Gaeilge. Tá mé ag teagasc Gaeilge le dhá bhliain déag agus fágaim

fianaise mo scéil ar na scoláirí a bhí faoi mo chúram. Ní abóraidh mé fá

Fháinne an Lae ach seo. Tá tú féin ‘do bhall den Choiste Gnoithe. Tá mise air

fosta. Má shíleann tú go bhfuil ábhar gearána agat fán méid a scríobh mé ar

Fháinne an Lae le cúpla mí tá gléas maith ort an scéal a leigheas. Má iarrann an

Coiste Gnoithe ormsa gan níos mó a scríobh ar Fháinne an Lae ní leagfaidh mé

peann air feasta, agus deirim leat nach mbíonn buaireamh ar bith orm má

chuireann siad duine eile in m’áit.

Ní rún domh níos mó iomrascála a dhéanamh fán scéal bheag, shuarach a chuir

tús ar an achrann seo eadrainn. Mar a dúirt tú féin, agus mar b’fhíor duit, tá ár

gcuidiú féin gann go leor ag a chéile. Bhí mise seal den tsaol ar shíl mé go

dtiocfadh liom cuidiú leis an Ultach agus leis na hUltaigh – seal a raibh mé

chomh beag i gcéill agus gur shíl mé go rabhthar dáiríribh fán Ghaeltacht – ach

deir cuid agaibh anois gur mó an t-olc ná an mhaith a rinne mé. Mar sin de

fágfaidh mé an cuibhreann agaibh féin le treabhadh feasta, agus dá fheabhas a

n-éireochaidh libh is amhlaidh is fearr liom é. B’fhéidir go bhfuil an ceart

agaibh nuair a mheasann sibh go dtig libh an Ghaeilig a thabhairt ar ais gan ár

gcuidiúinne a fuair as ár n-óige í. B’fhéidir nach fiú smaoiteamh orainn ar chor

ar bith – go bhfuil muid de bharraíocht ar an tsaol agus gur mór an truaigh nár

ghlac ár sinsear tairgint Chromail. Bíodh sin mar atá sé. Tá bhur gciall féin

agaibhse agus mo chiall féin agamsa. B’fhéidir go dtiocfadh an lá a n-

athróchadh cuid inteacht againn ár n-intinn agus a mbeimis arís guala ar ghuala

mar a bhí. Go bhfeicfí domhsa gur ar seachrán a bhí mé féin (sin nó go raibh

seachrán orm) nuair a chreid mé go raibh maith ar bith ins an chainteoir dúchais

nó ins an chineál Gaeilge a bhí aige. Nó go bhfeicfí daoibhse gur ‘maith mo

chuidiúsa i gcruadhchás’ mar a dúirt Goll. Má thig an chéad lá de na laetha atá

luaite agam, iarrfaidh mise maithiúnas oraibh agus bhéarfaidh mé iarraidh

leorghníomh a dhéanamh in éiric an méid de dhroch-Ghaeilig na Gaeltachta a

scríobh mé. Má théid agam air, cruinneochaidh mé an t-iomlán ina mholl

amháin agus cuirfidh mé lasóg ann. Ansin, má bhíonn aon phighinn fá mo

phócaí, ceannóchaidh mé foclóir agus toiseochaidh mé a fhoghlaim Gaeilig

fhiúntach na n-údar. Sin a dtig le duine ar bith a dhéanamh ar an tsaol seo –

aithreachas agus leorghníomh. Ach ‘b’fhéidir’ eile! B’fhéidir gurb é an dara lá a

thiocfadh – an lá a bhfeicfí daoibhse go mb’fhearrde don ghearrán cuidiú an

tseangáin. Má thig an lá sin choíche níl agaibh le déanamh ach scairteadh ar an

tseangán, agus geallaim daoibh nach gcuireann sé anacair ar bith ar na heachraí

a bhainfeadh lasadh astu i lúb cuideachta.

Mise do chara,

Máire.32

32 Chuir an t-eagarthóir deireadh leis an chomhfhreagras sin ansin.

AN BHFUIL NA hULTAIGH SEARBH?33

Tráthnóna amháin ar na mallaibh chualaigh mé Muimhneach agus Ultach ag

caint fá chanúintí. Dúirt an Muimhneach gur fhág Gaeilig na hAlban a lorg ar

Ghaeilig Chúigeadh Uladh as siocair chomh deas is a bhí Deisceart d’Albain.

Dhruid an tUltach a shúile ar feadh tamaill mar a bheadh duine ann a bheadh ag

meabhrú go domhain. Sa deireadh ar seisean:

‘Réitíonn do chuid cainte le scéal a chualaigh mé ag mo mháthair mhóir nuair a

bhí mé ‘mo ghasúr.’

‘Conas?’ arsa an Muimhneach.

‘Tá,’ arsa an tUltach, ‘is minic a chualaigh mé í ag ra go dtigeadh Éire thart

anois is arís sa tsean-am. Go dtéadh an taobh thoir siar agus an taobh thiar soir.

Agus, ar ndóigh, más fíor sin théadh Cúigeadh Uladh aneas agus thigeadh

Cúigeadh Mumhan aduaidh – in aice na hAlban. Creidim anois an scéal ó

thrácht tú ar Ghaeilig na hAlban,’ ar seisean agus na súile ag gáirí ina cheann.

‘Ní go rómhaith a thuigim thú,’ arsa an Muimhneach.

‘Is é an rud atá in mo cheann,’ arsa an tUltach, ‘go gcaithfidh sé go raibh

Cúigeadh Mumhan in aice na hAlban tráth den tsaol de réir mar atá lorg

‘Ghaeilig na hAlban’ ar scríbhinní Muimhneacha na meánaoise. Dearc ar an

Chéitinneach féin agus an méid Albanachais atá aige. B’éigean dó a bheith

comhgarach go maith de Shruth na Maoile nuair a scríobh sé an chéad líne de

Foras Feasa. Damnú ar Albain! Mhill sí Ghaeilig Chúigeadh Mumhan nuair a

bhí Cúigeadh Mumhan an áit a bhfuil Cúigeadh Uladh anois… Creidim anois

go dtiontaíodh Éire thart sa tsean-am – go gcuireadh sí a ceann ag cosa agus a

cosa ag ceann mar a thiontóchadh duine breoite sa leabaidh ar chomhairle

chailleach na bpisreog. Creidim nach féidir Gaeilig ná litríocht a bheith ar an

33 An tUltach (Eanáir, 1929) 5.

taobh thuaidh de latitude a 53. Agus gur ar an taobh theas den líne a bhí

Cúigeadh Uladh in aimsir Cholm Cille. Nuair a scríobh na Ceithre Máistrí na

hAnálacha, nuair a chum baird Chlanna Néill is Dálach filíocht ó AIleach go

Dún Geanainn. Tá scéal mo mháthara móire fíor.’

‘Tá tú ana-shearbh,’ arsa an Muimhneach.

Scar mé ón dís agus thoisigh mé a mheabhrú ar an chomhrá a bhí eatorra. Chuir

mé ceist orm féin an raibh na hUltaigh searbh? Tharraing an cheist sin ceist eile:

cad is seirbhe ann? Agus is é an freagar a thug mé orm féin gur seirbhe go minic

gníomharthaí ná briathra.

Is annamh a chluin tú focal searbh ó Mhuimhneach nuair a bios sé ag caint ar

canúintí. Más fíor dó féin níl ábhar mioscais ar bith ann. Níl aon difrí-í-í—ocht

eadar na canú-ú---intí! Ní neart go cur le chéile! Dá mbeadh triúr fear ar bád i

ndiaidh lá iascaireachta a dhéanamh, agus dá dtugadh fear acu leis an chuid ab

fhearr den iasc agus gan a fhágáil ag an bheirt eile ach an broc, an n-abórthá go

raibh an bheirt a fágadh ar an ghannchuid searbh cionn is iad labhairt ar an

éagóir a rinneadh? Cé acu ba seirbhe? An fear a thug leis an t-iasc go mí-

ionraice nó an bheirt a bhí ag éileamh fán éagóir a himríodh orthu? Cé acu is

seirbhe an focal goilliúnach nó an gníomh goilliúnach?

Sin mar atá an scéal ag na Cúigidh. Ins na Sé Chontae is Fiche tá an rialtas

páirteach in obair na Gaeilge. Dearc bomaite beag ar aon roinn amháin acu. Tá

suim airgid curtha i leataobh – airgead an stáit, airgead na ndaoine – le

leabharthaí Gaeilge a chur i gcló. Tá liosta de na leabharthaí atá curtha amach

acu tá sin os mo choinne anois. Tá ceithre cinn déag as Cúigeadh Mumhan ann

agus – ceann amháin as Cúigeadh Uladh! Anois, a chairde, ceist agam oraibh,

cé acu sin den dá rud is seirbhe, airgead an stáit a chaitheamh ar chanúint aon

chúigidh amháin, nó an gearán a ní na cúigidh nach bhfuil ag fáil a gceart sa

roinnt?

Cad chuige a bhfuil sin mar sin? Is furas a thuigbheáil. Tá lámh an uachtair ag

na Muimhnigh san ‘Ghúm’ agus nuair atá níl maith duit leabhar a chur chucu a

mbeidh lorg ‘Ghaeilig na hAlban’ uirthi – briathra mírialta agus litriú na

seanúdar. Ins an am a chuaigh thart ba ghnách leo é a bheith mar leithscéal acu

nach raibh na hUltaigh ag scríobh. Dá scríobhfadh siad, ar ndóigh, bheadh fáilte

rompu. Ach baineadh an ghaoth as an bhoilg sin. Tá dhá bhliain ó shin scríobh

Seán Mac Maoláin leabhar cora cainte nach bhfuil a leithéid sa Ghaeilig.

Leabhar a bhfuil a macasamhail le fáil in gach teangaidh eile atá beo. Leabhar a

rachadh ar sochar do lucht foghlama ar fud na hÉireann. Ach ní ghlacfadh an

‘Gúm’ léi. AR na mallaibh thairg mé féin leabhar dóibh. Dhiúltaigh siad di mar

an gcéanna. Ní abóraidh mé cé acu a bhí sí maith nó olc. Cuirfidh mé i gcló í le

cuidiú Dé agus fágfaidh mé breithiúnas ag Gaeil le a thabhairt ar an leabhar ar

dhiúltaigh siad di agus na rudaí ar ghlac siad leo. Agus cuirfidh mé rud eile i

gcl…ó: an litir a chuir na ‘breithiúin’ seo chugam go bhfeictear an cineál

‘Gaeilge’ atá acu.

Agus ansin tá na hUltaigh searbh! Agus ní haon mhaith an searú-ú---s! Ní neart

go cur le chéile! Cuireann an cineál sin cainte tarraingt orla orm. Gníomh searbh

ag tabhairt acmhasáin d’fhocal shearbh.

Tá na Muimhnigh searbh, iontach searbh ina ngníomharthaí. Ní thabharfaidh

siad áit ach dá gcanúint féin sa stát. Tá cigirí Muimhneacha i gCúigeadh Uladh

ag cur d’fhiachadh ar Ultaigh glacadh le canúint na Mumhan. Gaeilig

Chúigeadh Mumhan atá ag oifig an aistriúcháin. Tá siad ag milleadh an litrithe

agus na gramadaí de gheall ar rud a bheith acu a fhóirfeas dá gcanúint féin. Mar

a dúirt mé táthar ag caitheamh airgead an stáit le leabharthaí Muimhneacha,

agus gan ach iad, a chur i gcló. Agus ansin má labhrann Ultach duine searbh é.

Deirim arís gur measa go mór an gníomh searhbh ná an focal searbh. Agus

deirim nach bhfuíoll grá don tír ná don teangaidh ag dream ar bith atá ag

iarraidh an méid den Ghaeilig nach bhfuil ina gceantar féin a chur le sruth.

Deirim an méid sin leis na Muimhnigh, agus deirim seo leis na hUltaigh:

‘Seasaígí aníos ar mo chúl.’

BEATHA TEANGA A LABHAIRT34

Tá rudaí ann agus tá siad chomh soiléir os coinne shúile an tsaoil agus nach

bhfuil se riachtanach a bheith ag rá go bhfuil siad ann.

Níl féim ar dhuine ar bith a theangaidh a chaitheamh ag inse go n-éiríonn an

ghrian ar maidin agus go luíonn sí tráthnóna, nó go bhfásann an barr san earrach

agus go bhfeonn sé san fhómhar, nó go líonann an lán mara agus go dtráigheann

sé.

Ach tá rudaí eile ann agus tá siad lán chomh soiléir ag an té a smaoineas orthu

agus atá na mílte eile dall orthu. Shílfeá nach mbeadh sé riachtanach againn

anois an lá seo den tsaol a rá gur ‘beatha teanga a labhairt’ ach tá. Tá na mílte

daoine in Éirinn agus baint acu leis an Ghaeilig ar dhóigh amháin nó ar dhóigh

eile, agus ní smaointíonn siad lá bán ná oíche ar fhírinne an scéil seo.

Caithfear teangaidh a labhairt – sin nó ní mhairfidh sí.

Ní teangaidh í mura labhartar í

Níl ins an chuid eile ach comharthaí a ceapadh leis an teangaidh a scríobh. Níl

ins an scríbhneoireacht ach mar a bheadh culaith éadaigh ann. Má gheibh an

duine bás níl mórán maith an culaith a chur ar creatlach adhmaid. Níl sé beo

agus ní bheidh.

Is maith an rud an Ghaeilig a bheith ins na scoltacha. Is maith an rud leabharthaí

a bheith á scríobh agus á léamh i nGaeilig. Ach ní fiú cnaipe gan súil an t-

iomlán de sin má stadtar de labhairt na Gaeilge.

Sin an dualgas atá ar lucht an Fháinne, an fear a shábháil agus cead ag lucht na

bpeann agus ag lucht na scoltach an táilliúireacht a dhéanamh, an culaith a chur

34 An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1932) 7-8. Tógadh seo as Iris an Fháinne.

air. Is é an dualgas atá orainne an Ghaeilig a chur á labhairt. Tá an chuid is

troime den ualach orainn, ach is é an chuid is tairbhí é.

Mar sin de, a lucht an Fháinne, labhraidh an Ghaeilig, labhraidh i gcónaí í.

Ná bíodh leisc ná náire oraibh í a labhairt. Labhraidh í ins na siopaí, ar na

sráideanna, achan áit. Ní scéal chinnchroim ar bith daoibh teangaidh bhur dtíre

féin a labhairt. Labhraidh í i gcónaí ar neamhchead don té le arb olc. Labhraidh

go borb dána í.

Gaeil sibh agus ní náire daoibh é.

SOCIAL AND PERSONAL35

Bhí oíche dhamhsa i bPort an Churaigh an tseachtain seo a chuaigh thart agus

bhí an teach lán ó chúl go doras. Bhí Conall Tharlaigh Bháin ann agus an

mileoidean leis agus ba é Séamas Thuathail a scairt amach an cotillion. Rinne

Séamas Ghráinne Óige braic-dobhn agus dúirt Tarlach Chonaill Mhicí dhá

amhrán – ‘Padai’s Gruínn Seamróg Seór’ agus ‘Branan Onna Múr.’

Bhí gasraí ag caitheamh smug ar Eoin Mháirtín ag an doras druidte agus eisean

ag rá gurbh é sin díoghadh ‘ach úsáid. Fuagradh go mbeadh fidleoir ag tarraingt

mhónadh ag Dónall Mhicí Déardaoin, achan fhear is a chliabh; agus fidleoir ag

Séamas Mhéabha Báine ag rómhar Dé Sathairn, achan fhear is a spád.

Bhí geansaí gorm agus bríste muilscín ar Jimmy Fheilimí. Bhí bríste Túd agus

bearad pláta ar Niall Eilíse. Bhí ní-straps chocháin ar Dhónall Shiobhána. Agus

bhí laigins ar Pheadar Néill. I dtaca leis na mná de, bhí an uile chineál éididh ba

deise ná a chéile orthu. Bhí bróga ar Mháire Sheáin Mhóir, péire a fuair sí as

Meiriceá. Báinín bán a bhí ar Ghráinne Mhicheáil Bhig, agus bhí bróga uirthise

fosta. Bhí culaith de Sipear Plead ar nín Shéarlais Thuathail, ceann a bhí lena

hathair as Albain chuici. Bhí bréid ar a lorga ag Bríd Sheáin Ruaidh, an áit ar

thit sí sa chladach an tseachtain roimh sin agus í ag bordáil scoth buí.

Cé b’é nach raibh ann bhí na daoine seo ann: Micheál Ó Gallchóir agus a bhean;

Pádraig ‘ac Suibhne agus a bhean; Nuala Ní Bhaoill agus a fear; Eoghan ‘ac

Giolla Bhríde, Roinn Romhair agus Trinseála; Conall Ó Dubhaigh, Roinn na

hÚspaireachta; Éamann Ó Cnáimhsigh, Roinn Gorta is Ocrais; Liam Mac

Pháidín, Roinn Anró is Ampla; Conn ‘ac an Bhaird, Roinn Fiach is Anáis;

35 An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1932) 1.

Conchúr ‘ac Ailín, Roinn Fuaicht is Fliuchlaigh; Seán ‘ac Niallais, Roinn Airce

is Imirce’; Niall Ó Grianna, Roinn Ainnise is Aicídeacha srl.

Bhí scaifte mór i dTráigh na gCorr an oíche fá dheireadh. Níor bhuail siad ach

go héadrom mar chorra. Mar sin féin, an mhuintir a bhí in am acu, fuair siad

anlann a gcodach. Bhí boglán bucóide le Seán Mór acu.

Chaill Eoin Sheáin Shorcha, dó féin a hinstear é, chaill sé an aon bhó a bhí aige

an tseachtain seo a chuaigh thart. Thug sé Bilí Shiobhána a dh’amharc uirthi.

Shíl siad ar tús gur scolb a chuaigh inti nó gurbh é rud a scalladh í ach níorbh é;

domblas mór a thug a bás.

Pósadh Micheál Sheáin Eoin agus Neilí Dhónaill Bháin Dé hAoine seo a

chuaigh thart. Bhí dhá bhuidéal poitín leis an ghrúm agus rann sé iad ar an

chomharsain a fhad is a chuaigh siad. D’imigh sé go hAlbain cúpla lá i ndiaidh

a phósta. Táthar ag déanamh go mairfidh an posta atá aige tamall maith: ag

cuartú oibre atá sé. Tá sise sa bhaile ag a muintir.

Fuair Anna Phroinsís Óig bás in ospidéal theach na mbocht agus d’fhág sí

seisear dílleachtaí ina diaidh. Báitheadh a fear tá trí bliana ó shin agus é ag

tógáil potaí gliomach. Créachta a thug a bás féin. Chuir an sagart amach seisear

fear a chruinniú coileicsion agus dhíol sé féin punta ann, go dtug siad a corp

chun an bhaile agus gur cuireadh i bPort an Churaigh í. Tá na dílleachtaí ag na

comharsanaigh go bhfágfar gléas leis an chuid is sine acu a chur ar fostó agus

an chuid is óige acu a chur go Teach na mBocht.

Bhí cúpla mac ag bean Antoin Mhuiris Shéamais tá seachtain ó shin. Antoin

agus Conall a thug siad uirthi ? – bhí deartháir aicise a raibh Conall air;

báitheadh é ag tógáil adhmaid i mBéal Inis Fraoich; fuair sí cóta baiste agus

bearad ar iasacht ó Nábla Sheáin Anna. Thug Siobhán Ailic iasacht cliabháin di.

Thug stócaigh na comharsan achan fhear acu cliabh mónadh ann; nó ní raibh

acu féin ach spadar. Chuir Muiris scraith ghlas le bun na comhlach a

choinneochadh amuigh an fuacht, agus chuir sé seanhata san fhuinneoig an áit a

raibh sí briste.

AN GHAEILIG SAN OLLSCOIL36

‘Tionóladh mórchruinniú an Chumainn Ghaelaigh aréir i gColáiste na

hOllscoile’ arsa an tIrish Press, 16/12/1931.37 Ba é sin tús agus níorbh é

deireadh é. Bhain ‘mórchruinniú an Chumainn Ghaelaigh’ féin gáire asam ach

níor dhadamh é le taobh a dtáinig ina dhiaidh. Cluinfidh tú.

Bhí mórchruinniú acu san ollscoil agus bronnadh boinn, eadar bhonn an uain38

agus bhonn an uachtaráin agus bhonn an chumainn (tá daoine ar a mbonnaí go

maith ach, má tá, ní de thairbhe a gcuid Gaeilge ach cionn is nach dtuigtear in

Éirinn inniu cad is Gaeilig ann). Bhí, agus bhí siad ag caint ar ‘na mná i saol na

hÉireann fadó.’39

Bhí cuntas ar an léacht sin ar an Irish Press. Léigh mé é agus casadh cuid mhór

de rudaí greannmhara orm. Sin mar atá an mhórchuid den ‘Ghaeilig’ atáthar a

scríobh ar na saoltaí deireanacha seo. Bhéarfaidh duine a bhfuil Gaeilig aige fá

dear dhá rud chomh luath is a thoiseochas sé a léamh an ghramscair seo. Castar

rudaí air ar gach coiscéim a bhainfeadh gáire as cat sa Ghaeltacht – rudaí a

bhfuil ciall eile ar fad leo diomaite den rud a shíleas na créatúir a scríobh iad.

Sin an chéad locht. Agus an dara locht, léifeá sé lá na seachtaine sula bhfaighfeá

rud ar bith mar a déarfadh cainteoir dúchais é.

Seo cúpla rud fá ‘na mná i saol na hÉireann fadó.’

‘Níorbh ionann ar fad staid na bhfear agus staid na mban.’ Mh’anam féin, a rún,

go mbeidh a fhios sin agat má haostar duit.

36 An tUltach (Mí na Féile Bríde, 1932) 6.37 Lch. 4. Bhí An Craoibhín Aoibhinn i gceannas an chruinnithe. I láthair fosta bhí Pádraig de Brún, Úna Ní Fhaircheallaigh srl.38 Bonn ‘Uan Uladh.’39 Máirín Nic Dhiarmada, reachtaire an Chumainn, a thug an léacht. Ba í an chéad reachtaire mná ar an chumann riamh í.

‘Má bhí an ceann ag duine acu ar an duine eile, is ag na feara a bhí sé.’ Ní

hamhlaidh a bios i gcónaí, a Mháirín. Tá aithne agamsa ar tháilliúir bheag agus

tá bean mhór pósta aige. Tá suas ó na guailneacha aici air chan é amháin an

ceann.

‘Mhúintí obair na mbrón d’inín an duine choitianta.’ Cérbh é ise?

‘Bhíodh cead ag na mná a rogha gairme a bheith acu.’ Sin an ollscoil agat.

‘A mháthair siúd, a bhean agus a iníon, dlíodóirí dob ea a dtriúr.’ Agus bíonn

siad ag caint ar stíl san ollscoil. Mh’anam go mbíonn.

‘Sa tseantsaol ‘sé an tslí do chuireadh fear an dlí ar an chomharsain srl.’ An tslí

do chuireadh fear! Nach deas an rud an fhoghlaim!

‘Níor ghá di (an bhean) a thabhairt léi ach caoirigh – b’éigean d’fheara capaill a

thiomáint thar teorainn na comharsan.’ Cá huair ab éigean dóibh sin a

dhéanamh? Cad chuige nach gcaithfeadh siad a dhéanamh ar achan ócáid den

chineál?

‘Pósadh na mban.’ Féach liomsa a shíl nár phós aon fhear riamh rud ar bith ach

bean! (Nó arbh iad na mná iad féin a phósadh a chéile?) Ach ná bíthear ina

dhiaidh orm. Má tá mé aineolach féin ní horm an locht. Níl ionam ach créatúr

de chuid an phortaigh nach raibh riamh ar an ollscoil.

‘Féach,’ ar sé (Cú Chulainn), ‘tá do charbad tréis titim le faill.’ Níorbh fheasach

mé go raibh an cineál sin ‘Gaeilge’ ag Cú na gCleas. Arbh fhéidir go mbíodh

caidreamh eadar conairt is caoirigh agus gur ó na huain a d’fhoghlaim an Cú a

chuid Gaeilge? Nuair a bhí mise ‘mo thachrán is minic a chuir m’athair ar a

ghlún mé agus d’inis sé scéal Chú Chulainn domh. Mhaíodh seisean gur Cleas

an Gha Boilg a d’fhoghlaim an Cú in Oileán Scathaí. Ach sílim anois nach raibh

an ceart aige – nárbh é Cleas an Gha Boilg ar chor ar bith a d’fhoghlaim Cú

Chulainn ar an choigrígh ach go dteachaigh sé chun na hollscoile nó go bhfuair

sé B.A. in Celtic Studies. Is dóiche nach leis an Gha Boilg ar chor ar bith a

mharbh sé Feardia ach gurb é rud a phlúch sé é leis an tSeanchas Mhór a bhí

ann san am.

Á, faraor! Buaileadh Éire lá géibheannach Chionn tSáile. Agus buaileadh

chomh minic sin ó shin í agus go bhfuil an ‘Ollscoil Náisiúnta’ inniu againn.

Hanraoi agus Eilís agus Cromal a d’fhág na Celtic Studies agus na Cumainn

Liteartha againn. Lustan atá iontu a d’fhás i dtalamh a ligeadh i bhfiáin de

dhíobháil barr.

Ach bíonn siad ag caint ar ‘litríocht’ agus ar ‘stíl’ agus ar Annála Ríochta

Éireann agus ar an tSeanchas Mhór. Seanchas Mór agus gan seanchas beag féin

ag na créatúir.

Níl a fhios agam an síleann siad gur ‘cultúr Gaelach’ an rud atá acu? B’fhéidir

go síleann. Deirtear go síleann an préachán dubh gur geal atá sé féin.

Is dóiche go síleann siad anois nach bhfuil ciall ar bith agamsa nuair a

gheobhainn de chroí locht a fháil ar ‘Ghaeilig’ na hollscoile agus gan ionam ach

doirneálach garbh, glas a tógadh i gcró cheann tuí ins na Rosa. Sílidh siad gur

millteanach an éagóir a rá nach acusan atá an Ghaeilig agus litríocht. Bheir sé in

mo cheann gasúr a bhí in mo chuideachta ar an scoil fada ó shin. Dobhrán bocht

gan stuai a bhí ann agus bhíodh sé ag ‘déanamh ceoil’ mar a deireadh sé féin

Seo sompla dena chuid ‘filíochta.’

D’éirigh mise inné

Agus d’ól mé mo chuid tae,

Chuaigh mé síos ‘na trá,

Agus chonaic mise bád

Ag teacht aníos an deán etc.

Agus cad é an luach saothair a thug cuid againn don chréatúr seo as a chuid

‘filíochta?’ Tá, maise, inseochaidh mé sin duit. Stróc muid a chuid éadaigh ar ár

mbealach chun an bhaile, chaith muid ins na díogacha é agus chuir muid lábán

dubh air ó mhullach a chinn go barr a choise. Is minic ó shin a bhí aithreachas

orm féin fán íde a thug muid don duine bhocht. Cad é ní ba mheasa a bhí a

chuid ‘filíochta’ ná an sompla seo as an ollscoil:

Ní hamhlaidh tá sé liom anois

Do bhí mé luath is tá mé mall.40

Smaoitím corruair eile go mb’fhéidir gur sinn ab fhearr a rinne é. B’fhéidir

gurbh fhearr d’Éirinn sinn an dobhrán seo a chaitheamh ins na díogacha ná a

ligean ar shiúl chun na cathrach go bhfaigheadh sé céim ollscoile agus go

dtéadh sé a theagasc Gaeilge. B’fhéidir gur ag inse dúinn fán tSeanchas Mhór

agus fá ‘stíl’ a bheadh sé anois. Ach thug muidinne ‘stíl’ dó le túrtógaí is le

lábán. Agus fan ort go fóill: bhí a chéad n-oiread Gaeilge aige agus atá ag lucht

na gcéimeann, bhí sin, an lá ba mheasa agus ba mhantaí agus ba bhriotaí agus

ba chiotaí dá dtáinig riamh air.

Níl a fhios agam an raibh an teangaidh eile riamh ar an domhan a bhí chomh

breá leis an Ghaeilig? Nó aon teangaidh eile ar fágadh a sábháil i muinín an

cineál dobhrán agus cuimleoirí atá ag teacht i dtír ar an Ghaeilig?

40 As an dán ‘An Gleann inar Tógadh Mé’ leis an Chraoibhín Aoibhinn.

NUAIR A BHAIN MÉ AN SWEEP41

Sceiteadh den flú ba chúis leis an iomlán. Bhí biseach breá orm ach ní ligfí

domh éirí.

‘Tá biseach orm agus tá mé marbh ‘mo luí,’ arsa mise. ‘Caithfidh mé éirí.’

‘Ní éireochaidh ná a shaothar ort,’ ar sise.

‘Bhail, caithfidh mé rud inteacht a fháil a thógfas cian díom.’

‘Cad é atá a dhíobháil ort?’

‘Mo phíopa agus mo chuid tobaca agus na húdair.’

‘Seo do phíopa agus do chuid tobaca. C’iad na húdair atá a dhíth ort?’

‘Na trí John,’ arsa mise.

‘Na trí John?’ ar sise.

‘Sea,’ arsa mise. ‘John Mitchel, John Swift agus an John eile.’

D’imigh sí agus níorbh fhada gur phill sí agus bacóg leabharthach léi. ‘Ní

fheicim anseo ach an dá John, Swift agus Mitchel. Cén John an John eile?’

‘John Jameson,’ arsa mise.

Tugadh na húdair ionsorm – na trí John mar a déarfá – agus bhí mé ar mo

sháimhín suilt.

Eadar sin is tráthas isteach léi féin agus ar sise: ‘Inniu an lá deireanach fá

choiunne an Sweep. Sílim go rachaidh mé síos go bhfaighe mé ticéad. Ní bheidh

rud ar bith a dhíth ort go tráthnóna.’

41 An tUltach (Mí na Féile Pádraig, 1932) 1-2.

‘Ach beidh fá choinne an lae amáraigh,’arsa mise. ‘Tá an leabhar seo de chuid

John chóir a bheith léite agam.’

‘Cé acu? The Last Conquest nó Gulliver’s Travels?’

‘An John eile atá mé a léamh,’ arsa mise.

-----------------------------------------------

Léigh mé tarraingt mo chinn den John eile. Bhí mé á léamh go dtí go raibh mé

féin ‘m’fhear chomh maith le ceachtar den dá John. Ach sa deireadh siúd ag

smaoiteamh ar an Sweep mé. Dar fia, siúd amach mo thicéad as an droma agus

siúd mo chapall ar tús ins an rása.

-----------------------------------------------

Deich míle fhichead punta! Ba bhreá an chrág é. Bhí mé in mo sháith den tsaol

agus dar liom go gcaithfinn go fial fairsing é. Rinne mé réidh le himeacht agus

iontais an domhain a fheiceáil.

Chuaigh mé féin agus í féin ar bord i nDún Laoghaire. Maidin dheas, chiúin a

bhí ann agus feochan fionnuar ag siosarnaigh fríd na rópaí. Bhí scaifte mór ar an

tsoitheach agus iad uilig ag amharc orm féin. Bhí scaifte thall i leataoibh agus

iad ag caint ins an ‘teangaidh náisiúnta.’

‘Sin é an fear do foor an scuabadh.’

‘Cad é sin a dúirt tú?’ arsa mé féin ag scairtigh anonn leis. ‘M’anam, a mhic,

gur fada uaim scuabadh. Né hea, ach in áit a bheith scuabtha tá deich míle

fhichead punta agam: bhain mé an Sweep.’

Ach níor thuig sé mé. B.A. in Celtic Studies a bhí ann agus ba é an ‘teabgaidh

náisiúnta’ a bhí aige.

Nuair a shroich mé Londain cheannaigh mé dornán leabharthach: All You Want

in Spain, Ital;ian for the Foreigner, German Made Easy agus dá réir sin.

Cheannaigh mé All You Want i gcuid mhór teangthach.

‘Nó nach bhfuil All You Want in Ireland ann ar chor ar bith?’ ar sise.

‘Níl gnoithe lena leithéid de leabhar ar chor ar bith,’ arsa mise. ‘All you want in

Ireland is plenty of g- d- cheek.’

Ach sh…ín linn agus bhain Páras amach. Bhí duisín teangthach agam féin an t-

am seo in mo mhála. Thoisigh mé agus scríobh mé úrscéal Fraincise, agus nuair

a bhí sé scríofa agam thug mé chun an Academie Francaise é go gcuirtí coróin

ansin air.

Bhuail mé ag doras an Acadaimh agus tháinig fear meánaosta d’fhear bheag,

éadrom a raibh soc liath air, tháinig sé agus d’fhoscail sé an doras.

Labhair sé liom féin agus labhair mise leis. Chroith sé a ghuailneacha agus

chroith mise mo chuid féin. Ach ní raibh dul againn a chéile a thuigbheáil. Sa

deireadh ar seisean:

‘Sprechen sie Deutch?’

‘Nein, nein,’ arsa mise nó bhí an méid seo agam ó bhí oíche amháin fada ó shin

ann a bhí mé ag iarraidh a bheith ag suirí le cailín a dúirt amhrán i nGaeilig

Rathmines agus ar shíl mise gur Gearmáinis a bhí ann.

‘Speak you the English?’ ar seisean.

‘Yes, yes,’ arsa mé féin agus aiféaltas an domhain orm.

‘I will go search nan interpreteur. There are many members who speak the

English.’

Níorbh fhada go dtáinig fear eile agus d’inis mé mo scéal dó.

‘I am not used to Northern French,’ arsa mise ag toiseacht agus ag inse gur i

Nice a d’fhoghlaim mé mo chuid Fraincise agus nach raibh cleachtadh ar bith

agam ar chanúint an Tuaiscirt. Nuair a bhí an méid sin ráite agam d’inis mé mo

ghnoithe.

‘Leabhar Fraincise a bhí scríofa agam agus ba mhaith liom….’

LEABHAR FRAINCISE! Chuir achan fhear uaill as féin agus níorbh fhada go

raibh dhá fhichead acu cruinn thart orm agus iad ag briseadh a gcroí ag gáirí

fúm. Sa deireadh thóíg siad eadar chorp is chleiteacha mé, chuir siad scrathóg

gamhna ar mo cheann, agus chuir siad ‘mo shuí ar laftán mé an áit a raibh

deilbh de chuid scríbhneoirí na Fraince. Bhí na scórthaí acu ansin agus cuireadh

mé féin i lár báire eadar Rabelais agus Anatole France. Chonacthas domh gur

éirigh an dá dheilbh sin beo agus go raibh siad ag gáirí fúm agus ag magadh

orm.

Sa deireadh, d’éirigh fear dá raibh sa scaifte ina sheasamh agus rinne sé óráid

nár fhág fuíoll molta orm. Dúirt sé gur rann Dia i gcónaí na suáilcí leis an

Fhrainc ach nach raibh míorbhúiltí riamh acu i ngnoithe litríochta a bhí

inchurtha leis an éachta seo – úrscéal Fraincise scríofa ag fear nach dtiocfadh

leis an t-am de lá a bheannú de Fhrancach.

---------------------------------

Nuair a fuair mé an ceann liom d’imigh mé agus thug mé m’aghaidh ar an

Iodáilt agus ní thearn stad mara ná mórchónaí go dteachaigh mé chun na

Róimhe. An chéad rud a rinne mé toiseacht a chuartú an bhealaigh go dtí ‘uaigh

na dtrí seanóir.’ Is gnách le cigirí scoile agus le hollúin as Baile Átha Cliath

léacht a thabhairt ar chathair na Róimhe i ndiaidh cúpla lá a chaitheamh inti.

Agus, ar ndóigh, bíonn siad uilig ag caint ar an áit a bhfuil

Dhá mhac ríogh den fhréimh sin Chuinn

Atá ar gach taoibh de Ó Domhnaill.

Mar an gcéanna tá daoine ann a théid ar turas go Lourdes agus greim rúbail acu

ar ghiolla de chuid Chook ó leagfas siad cos ar thalamh na Fraince go bpille

siad ar ais.. Agus chomh luath is a thiocfas siad chun an bhaile siúd altannaí acu

ar na páipéir agus cúpla merci agus je vous demande pardon agus combien pour

cela? Ansiúd agus anseo acu ag iarraidh a chur i gcéill go bhfuil Fraincis acu.

Ach is air a tharraing mé an scéal. Chuaigh agam mo bhealach a dhéanamh fríd

an chathair agus bia agus lóistín a fháil. Dar liom féin, is maith mé. Ní thiocfadh

le B.A. in Celtic Studies sin a dhéanamh sa Ghaeltacht. Gheobhadh sé bás den

ocras sula mbeadh sé ábalta greim bídh a iarraidh mura gcastaí duine inteacht

air a mbeadh Béarla aige. Nár fhéad mise B.A. in Roman Studies a fháil nó Latin

Studies nó cá bith rud atá acu?

D’imigh mé liom go raibh mé ag an ollscoil. Ní raibh duine ar bith ansin a raibh

Béarla aige agus ba deacair a ghabháil chun comhráidh leis na huachtaráin. Ach

cad é a bhí ach fear as na Rosa ansin agus d’inis sé mo ghnoithe dóibh. A

dheartháir a bhfuil m’anam ionat, chruinnigh scaifte de na Léinte Dubha orm

agus bhí siad ag mo chiceáil sa tóin gur chuir siad treasna na cathrach mé. Ar

maidin an lá arna mhárach tháinig an Rosannach a dh’amharc orm. Bhí mé ‘mo

luí agus mo chnámha síos síos liom ar mhéad is a buaileadh orm.

‘A dhuine bhoicht,’ ar seisean, ‘nár bheag do chiall. Cad é a thug ort a shamhailt

go bhfaighfeá céim sa tír seo agus gan focal de theangaidh na tíre agat? Ar shíl

tú gur san Ollscoil Náisiúnta i mBaile Átha Cliath a bhí tú?

-----------------------------

Ina dhiaidh sin chuaigh mé chun na Spáinne. Chonacthas domh go raibh racán

is bruíon sa Spáinn. Chuaigh mé ar seachrán. Tháinig ceo agus dorchadas orm.

Tháinig mearbhlán in mo cheann agus d’éirigh mé tinn. Thoisigh tarraingteacha

orla orm a bhrisfeadh croí gearráin. Bhí mé mar sin go dtearn Dia duine dona

díom agus gur shíl mé nach bhfaighinn biseach nó bás choíche. Ach sa deireadh

thoisigh mé a chailleadh mo mhothaithe agus shíothlaigh mé de réir a chéile go

raibh mé ‘mo chnap chodlata.

----------------------------

Nuair a mhuscail mé bhí solas fann, liath na maidine isteach ar an fhuinneoig.

D’amharc mé thart go bhfeicfinn cá raibh mé. Bhí na leabharthaí ar an tábla ag

colbha na leapa agus mo phíopa is mo chuid tobaca. D’aithin mé an dá John –

John Mitchel agus John Swift. Ach má d’aithin féin níor chuir mé chucu ná

uathu. Níorbh iad ab fhearr liom os mo choinne ar maidin ach an John eile.

Dot, H, agus Stá Taire Bhíseach 42

Bhí sin ann más fada ó bhí. Bhí triúr fear sa tír seo darbh ainm Dot, H, agus Stá

Taire Bhíseach.

Ní raibh Dot ach beag Ach an té a chluinfeadh a chuid éachtaí ní thiocfadh leis a

rá gur toirt gan tairbhe a bhí ann. Nuair a ba gheall le tír Éire bhí Dot in ardréim.

Ach nuair a chuir na Gaill faoi smacht sinn fágadh Dot bocht ar an anás. Chaith

sé corradh le céad bliain ag siúl na tíre mar a bheadh fear déirce ann, agus gan

greim le hithe ná dídean na hoíche le fáil aige ach an méid a gheobhadh sé ó

fhilí agus ó scoláirí bochta a bhí ar an tráigh fhoilimh chomh maith leis féin. Is

iomaí lá pianmhar a chuir sé isteach ag amharc amach ‘thar thonnta fiara

gainimh’ féacháil an raibh cabhlach airm ag teacht a thabhairt tarrthála air féin

agus ar a thír dhúchais.

------------------------

B’as Sasain a tháinig H. Fear lom, streachlánach, fadchnámhach a bhí ann. Bhí

fad as cuimse ins an mhuineál a bhí air. Tífeá na mílte uait é, bhí sé chomh fada

sin.

-----------------------

Níl a fhios agam cárbh as Stá Taire Bhíseach. Tá ainm air cosúil le seanrí de

chuid na hÉigipte. Ach cá bith áit arb as é bhí caisleán aige i mBaile Átha Cliath

nuair a bhí na Blaicean Tans sa tír. Corruair nuair a bhíodh Dot sa chathair

théadh sé chun an chaisleáin agus chuirtí píosa aráin agus braon bainne amach

ar an doras cúil chuige. Amannaí thigeadh Stá Taire Bhíseach amach agus

labhradh sé leis i gcogar ar feadh chúpla bomaite agus é ag amharc thart go

scaollmhar ar eagla go rabhthar ag cúléisteacht leis.

‘Ith sin go gasta agus bí ar shiúl,’ a deireadh sé. ‘Tá a súil ag an drong

mhallaithe ar an chaisleán seo agus dá bhfaigheadh siad greim fán áit ort, ní

fhágfadh siad cloch ar an chloich. Ba mhór an truagh an caisleán seo a dhódh.

42 An tUltach (Bealtaine, 1932) 1-2. Maidir le comhthéacs na haiste seo, cuimhnítear go dtáinig Fianna Fáil i gcumhacht den chéad uair i mí an Mhárta, 1932.

Beidh sé a dhíobháil orainn nuair a bheas an gleo seo thart agus an ruaig ar na

Gaill. Bíodh geall ansin nach ag an doras cúil a bheas tú ag ithe grabhrógaí

aráin. Ní hea ach istigh ins an phroinntseomra agus togha gach bídh agus rogha

gach dí agat. Beidh leabaidh agat le luí uirthi a mbeidh murláin óir – fuist! An

urchar siúd a chualaigh mé? Bí ar shiúl i mbomaite, agus ná tarraing scrios ar an

chaisleán atá agam fá do choinne agam nuair a bheas an racán seo thart.’

Agus chuaigh an gleo thart agus níor dóigheadh an caisleán. Bhí Stá Taire

Bhíseach ar a sháimhín suilt.

----------------------

Chualaigh Dot go raibh deireadh le smacht na nGall in Éirinn. Bhí sé ag baint

faoi thiar sna portaigh nuair a chualaigh sé an scéal. Níor chodail sé aon néal an

oíche sin ach ag feitheamh leis an mhaidin go n-éiríodh sé agus go n-imíodh sé

ag tarraingt ar chaisleán Bhaile Átha Cliath. Teacht dheirg an dá néal ar maidin

d’éirigh sé, theann air, thug leis bata a bhí aige nach raibh fad do mhéir ann

agus siúd ar shiúl é ag tarraingt go Baile Átha Cliath. Agus dá bhfeicfeá é agus

gan oiread do dhoirn ann agus an coiscéim beag, cuidiúil sin leis, ag tarraingt

chun na hardchathrach.

Shiúil leis agus é sa chéill ab aigeantaí. Níor ghoill an fuacht air nó smaoitigh sé

ar an tseascaireacht a bheadh aige sa chaisleán. Níor ghoill an t-ocras air nó

smaoitigh sé ar na féastaí a bhí fána choinne ina shuí ar láimh le Stá Taire

Bhíseach. Níl a fhios agam, leisc bréag a dhéanamh, c’fhad a bhain an t-astar as.

Ach tráthnóna amháin le coim na hoíche nochtaidh solais Bhaile Átha Cliath

chuige. Dar leis féin, chan go dtí an doras cúil a rachaidh mé an iarraidh seo.

Rachaidh mé go dtí an doras tosaigh agus buailfidh mé cnagán air. Foscólthar

siar an chomhla mhór agus lasfar fiche solas sa halla i bhfaiteadh na súl.

Tiocfaidh Stá Taire Bhíseach amach go ceann an staighre agus aoibh

lúcháireach air.

Tháinig sé a fhad leis an chaisleán agus bhuail sé an chomhla. Tháinig giolla

agus d’fhoscail sé an doras.

‘Mise atá ann,’ arsa Dot. ‘Abair leis an duine uasal, Stá Taire Bhíseach, go

dtáinig mé.’

‘C’ainm atá ort?’ arsa an giolla.

‘Is mé Dot. Tá aithne mhaith ag do mháistir orm.’

‘Dot! Ach cá shloinneadh thú?’

‘Dot m’ainm is mo shloinneadh. Tá seanaithne ag do mháistir orm.’

D’imigh an giolla. Níorbh fhada go dtáinig sé ar ais.

‘Tá mo mháistir gnoitheach,’ ar seisean. ‘Tá H istigh aige le teachtaireacht ón

Aireacht. Níl faill comhráidh aige leat.’

Agus dhruid sé an doras. ‘Tí Dia féin seo!’ dar le Dot. ‘H istigh aige. Cé eisean?

Teachtaireacht ón Aireacht! Cad é rud ise?’ Tháinig sé anuas ó bhun an dorais

agus d’amharc sé ar gach taoibh de. Bhí an caisleán ar aon bharr amháin solais.

Bhí storim cheatha ag teacht agus na daoine ag gabháil ar foscadh. Chuaigh Dot

é féin ar foscadh go raibh an cith thart. Ansin tháinig sé go 25 Cearnóg

Pharnell,43 chuaigh isteach i gcoirnéal prios a bhí ann agus d’fhan ansin go

maidin.

----------------------

H a bhí istigh ag Stá Taire Bhíseach nuair a tháinig Dot go dtí an doras agus

cuireadh ar shiúl ar ais é. Tráthnóna an lae sin tháinig H chun an chaisleáin agus

teachtaireacht leis ón Aireacht. Ar a theacht isteach ar dhoras an halla dó

chonaic sé doras eile foscailte ar thaoibh a láimhe clí agus chrom sé anuas agus

chuir a cheann isteach. Bhí cúigear fear ina seasamh agus a gcúl leis an tinidh

agus iad ag caitheamh tobaca agus cailín ina suí i gcoirnéal agus í ag léamh

páipéir.

‘An raibh gnoithe agat?’ arsa fear de na fir le H nuair a chuir sé a cheann isteach

ar an doras.

‘Ba mhaith liom labhairt le Stá Taire Bhíseach.’

‘C’ainm thú?’

43 Ceannarás Chonradh na Gaeilge.

‘H.’

‘A Mhicheáil,’ arsa an fear sin leis an dara fear, ‘tá H anseo agus ba mhaith leis

labhairt le Stá Taire Bhíseach.’

‘A Chonaill,’ arsa Micheál leis an tríú fear, ‘deir Seán go bhfuil H anseo agus

gur mhaith leis labhairt le Stá Taire Bhíseach.’

‘A Néill,’ arsa Conall leis an cheathrú fear, ‘deir Micheál go n-abair Seán go

bhfuil H anseo agus gur mhaith leis labhairt le Stá Taire Bhíseach.’

‘A Thuathail,’ arsa Niall leis an chúigiú fear, ‘deir Conall go n-abair Micheál

go n-abair Seán go bhfuil H anseo agus gur mhaith leis labhairt le Stá Taire

Bhíseach.’

‘A Nóra,’ arsa Tuathal leis an chailín, ‘deir Niall go n-abair Conall go n-abair

Micheál go n-abair Seán go bhfuil H anseo agus gur mhaith leis labhairt le Stá

Taire Bhíseach.’

‘Haló,’ arsa Nóra isteach i rud mar a bheadh bocsa snaoisín ann. ‘Tá H anseo

agus ba mhaith leis labhairt le Stá Taire Bhíseach.’

I gceann bomaite tugadh H suas an staighre agus isteach i seomra ghalánta. Bhí

Stá Taire Bhíseach ansin roimhe agus d’éirigh sé agus chroith sé lámh le H. Bhí

bord bídh agus dí i lár an tseomra a chuirfeadh maise ar do shúile cinn. D’ith

siad agus d’ól siad a sáith. Ansin tharraing orthu na píopaí agus shuigh fear acu

ar gach taoibh den tinidh.

‘Nach millteanach a lán searbhóntaí atá agat anseo,’ arsa H , ‘agus gan cuma

orthu go bhfuil le déanamh acu ach ag inse dá chéile go bhfuil duine istigh.

Nach sílfeadh duine go bhféadfadh duine amháin an obair sin a dhéanamh?’

‘A dhuine, ní hionann cúrsaí stáit agus rud ar bith eile,’ arsa Stá Taire Bhíseach.

‘Is dóiche nach ionann,’ arsa H. ‘Ach gach scéal fríd na sceachairí, do bharúil

an nglacfaidh muintir na hÉireann liom?’

‘Cad chuige nach nglacfadh?’

‘Tá, cionn is gur Sasanach mé.’

‘Sasanach!’ arsa Stá Taire Bhíseach agus dar leat gur éirigh na súile mór ina

cheann. ‘Ní Sasanach ar chor ar bith thú ach Rómhánach breá. Tá cuid mhór de

mhuintir na tíre seo ainbhiosach go fóill. Síleann siad gur Sasanach thú cionn is

go raibh tú tamall i Sasain ar do bhealach anoir. Ná bíodh eagla ar bith ort go

mbeidh doicheall ar mhuintir na hÉireann romhat nuair a thuigfeas siad an

éifeacht atá ionat. A dhuine chroí, bród a bheas orthu asat. Agus, ar ndóigh, ba

neamhiontach mura mbeadh. Nó tá cliú ort nach bhfuil ar an dara fear ar dhroim

an domhain. Bhí tú ins an Róimh sular tógadh an Coliseum. Chuir tú cuid

éachtaí na Caesars i míotar na mílte bliain ó shin. Chuir tú sealán smaicht ar an

Eoraip ó cheann go ceann. Bhí tú le Carlus Magnus nuair a ghríosáil sé na

Saracens. Bhí tú le Jeanne d’Arc go hOrleans nuair a d’éirigh grian na saoirse sa

Fhrainc. Bhí tú ar bord le Columbus nuair a chuaigh sé go Meiriceá. Bhí tú go

Moscow le Marshal Ney agus chun na hÉigipte le Napoleon. Chuidigh tú

smacht a chur ar an Ghréig agus bhí lámh agat i litríocht na hEorpa ó sin anall…

Cé sin ag an doras? Gabh ar d’aghaidh..’

Tháinig scúilleánach lom isteach a raibh cnaipí buí ar a veiste.

‘A dhuine uasail,’ ar seisean, ‘tá Dot thíos sa halla agus ba mhaith leis labhairt

leat.’

‘Abair leis go bhfuil mé gnoitheach,’ arsa Stá Taire Bhíseach, ‘go bhfuil H

istigh le teachtaireacht ón Aireacht.’

Labhair an fear lom síos an píobán leis an chailín a bhí thíos. Hinseadh do Dot

cad é mar a bhí agus d’imigh an duine bocht mar a d’inis mé duit.

‘Dot!’ arsa Stá Taire Bhíseach nuair a d’imigh an giolla amach. ‘An márla

bradach, is beag a bhéarfadh orm a ghabháil síos agus cic a thabhairt dó a

d’fhágfadh amuigh ar Chnoc Bhinn Éadair é. Eisean ag caint!’

‘Ach,’ arsa H, ‘is cuma cad é an chliú atá agam ar fud na hEorpa, síleann cuid

mhór de mhuintir na hÉireann gur Sasanach mé. Agus tá an nimh san fheoil acu

do Shasain ar fad.’

‘Níl ar chor ar bith,’ arsa Stá Taire Bhíseach. ‘Tuigeann mórán acu an

bhuntáiste atá acu as a bheith, a bheith, a bheith… to be a co-equal member of

the Commonwealth of Nations. Ná bíodh eagla ar bith ort, a chailleach. Tá fir

stáit againn i gceann an rialtais agus bhéarfaidh siad do cheart duit. Agus é

tuillte agat fosta. Ar ndóigh, cuirfidh tú gnaoi agus maise ar ár dtír agus

bhéarfaidh tú an tsúil aniar ag ár litríocht…. Éirigh ‘do sheasamh go bhfeice mé

thú… Maise, rath agus bláth ort nó ní fhacaigh mé do leithéid ar bhuille mo dhá

shúl riamh. Is neamhionann thú féin is an díorfach bocht a raibh muid seal ina

mhuinín, mar a bhí, Dot. Ach má gheibhimse greim ar Dot fá dhoras an

chaisleáin seo, gheobhaidh sé rud uaimse nach dtearn sé margadh air.’

-----------------------

Bhí go maith agus ní raibh go holc ar feadh dheich mblian. Ní raibh aon uair dá

dtigeadh H go Baile Átha Cliath nach mbeadh fearadh na fáilte sa chaisleán

fána choinne. Ach anseo tá mí ó shin tháinig sé aníos agus bhain sé an caisleán

amach. Ar a ghabháil isteach ar an doras dó d’inis sé a ghnoithe mar ba ghnách.

Agus níorbh iontaí leis an sneachta dearg ná é nuair a hinseadh dó cad é mar a

bhí.

‘Níl faill ag Stá Taire Bhíseach labhairt leat. Tá sé gnoitheach; tá Dot istigh aige

le teachtaireacht ón Aireacht.’

Dot istigh sa Chaisleán. Dot le teachtaireacht ón Aireacht. An raibh deireadh an

tsaoil ann?

Chuaigh H thart go cúl an tí agus sheasaigh sé ansin. Bhí sé chomh fada sa

mhuineál go raibh a cheann cothrom le fuinneoig an tseomra an áit a raibh Stá

Taire Bhíseach agus Dot. Bhí an bheirt ina suí ansin agus iad ag ól sláinte a

chéile.

Tháinig an t-athrach chomh tobann sin ar Dot agus nach raibh sé cinnte nach ag

brionglóidigh a bhí sé. Nuair a bhí sé cinnte féin de, bhí eagla air nach

mairfeadh sé.

‘Mairfidh,’ arsa Stá Taire Bhíseach. ‘Níor théigh croí na ndaoine riamh le H, an

Sasanach Buí. An Rialtas a ghéill do Shasain in achan rud thug siad iarraidh

tusa a dhíbirt agus H a chur in d’áit. Ach thug muidinne le fios dóibh nach raibh

mórán measa ar H againn.’

‘B’fhéidir go bhfuil na daoine cleachtaithe le H anois agus nach mbeadh

iarraidh ar bith acu ormsa,’ arsa Dot.

‘Na daoine cleachtaithe le H! H atá fuar coimhthíoch acu! H nach raibh sé i

ndáil ná i ndúchas acu caidreamh a dhéanamh leis. Is neamhionann sin an

streachlán gránna agus tusa, Tusa a thabhaigh cliú d’Éirinn leis na céadtaí blian.

AR ndóigh, dá ndíbrífí thusa as an tír seo, bhí deireadh leis an náisiún. Tusa a

raibh lámh agat riamh anall inár gcuid seanchais is litríochta. Bhí tú in ardréim

na céadtaí blian sular rugadh H. Bhí tú i gcuideachta Naomh Pádraig nuair a bhí

sé ag scríobh na nDlíthe. Bhí tú ar cúl láimhe ag Cormac nuair a scríobh sé

Saltair Chaisil. Bhí tú i gCúirt Choinn Uí Dhónaill i nDún na nGall ba mhín

muir, bhí tú sin nuair a bhí Clann Mhic an Bhaird ag moladh rite Dálach lena

gcuid lann. Chuidigh tú leis na Ceithre Máistrí na hAnnálacha a scríobh. Bhí tú

mar chúl báire ag Mánas Ó Dónaill i bPort na dTrí Namhad nuair a scríobh sé

Beatha Cholmcille. D’fhág tú do lorg ar an Leabhar Breac agus ar an tSeanchas

Mhór. Chuidigh tú le Colm Cille an Cathach a scríobh, an Cathach a rinne

easair fhola de na Normannaigh lá Chreadán Cille, an Cathach a bhí ar thoisigh

ab tslóigh le Clann Dálach achan áit a raibh buaidh na bruíne leo ón

Chorrshliabh go Loch Súilí.’

‘Ach,’ arsa Dot, ‘deirtear go bhfuil cuid mhór daoine sa tír seo atá i leith H.’

‘Tá, na Seoiníní,’ arsa Stá Taire Bhíseach. ‘Ach tá lá na Seoinín thart. Tá rialtas

againn anois nach dtugann mórán airde ar na Seoiníní ná ar H. Crann a sláinte

leo agus go gcumhdaí Dia iad. Rachaidh H an bealach a rachas an mionna, an

bealach a rachas Partition, an bealach a rachas gach comhartha de smacht Gall

dá bhfuil sa tír.’

Líon Stá Taire Bhíseach a ghloine agus thóg sé ina láimh é. ‘A Dot,’ ar seisean

agus bachlóg ag teacht ar a theangaidh. ‘A Dot, is cumhan leat an rud a dúirt

fear de na Fianna nuair a bhí siad faoi gheasa i mBruín Chaorthainn agus tháinig

Fionn a thabhairt tarrthála orthu? Arsa fear acu, ar seisean, ‘A Fhinn Mhic

Cumhaill, ba bheag ár gcuid d’Éirinn go dtáinig tú.’ A Dot, seo do shláinte, nó

ba bheag ár gcuid d’Éirinn go dtáinig tú.’

‘GAEIL ÉIREANN’ – Dúiricín an Dartáin44

Rugadh Dúiricín an Dartáin samhradh na sceallán.

Eadar Sceilp na gCat agus Ard na gCeapairí atá an Dartán.

Fá Bhealtaine a tháinig an Dúiricín chun an tsaoil. Ní raibh aois ar bit ag an

Dúiricín an Bhealtaine sin. Ach bhí sé i gceann a leithbhliana an tSamhain sin a

bhí chugat. Agus an é do bharúil nach raibh sé i gceann a thrí ráithe Féile Bríde

ina dhiaidh sin. De bhrí de, b’fhuras a aithne go mbeadh sracadh ann nuair a

thiocfadh ann dó.

Bliain cothrom a bhí an Dúiricín nuair a chuaigh sé a choisíocht. Is maith mo

chuimhne ar an lá a shiúil sé an chéad choiscéim. Tháinig mé féin chun tí agus

bhí an leanbh ina shuí in ucht a mháthara.

‘A mháthair Dhúiricín an Dartáin,’ arsa mise, ‘nó nach bhfuil Dúiricín an

Dartáin ar a chois agat go fóill?’

‘Diabhal coiscéim – rath Dé ar an choiscéim – ná iomrá aige air,’ arsa máthair

Dhúiricín an Dartáin.

‘Lig an leanbh chun urláir,’ arsa mé féin.

Lig.

Sheasaigh mé féin thíos ar bhun an urláir agus úll in mo láimh agam. Shiúil

Dúiricín an Dartáin ionsorm.

Cúig bliana a bhí Dúiricín an Dartáin nuair a d’fhoghlaim mé dó an dóigh le

Snaidhm na Péiste a dhéanamh. An bhliain ina dhiaidh sin d’fhoghlaim mé

mórán rudaí eile dó: ortha an déididh, snáithe leonta agus leigheas caite.

Ins an am sin ní raibh duine ar bith ar an Dartán a dtiocfadh leis scadán caoch a

dhéanamh. An t-anlann dea-bhlasta sin a bhí ag a seana agus ag a sinseara nuair

ba gheall le tír Éire, bhí sé ceilte ar mhuintir an Daráin, rud a d’fhág na créatúir

ar phreátaí tura ó cheaann go ceann na bliana. Ach lá amháin tháinig mé féin

isteach tigh an Dúiricín agus bhí an teaghlach ina suí ag losaid de phreátaí tura.44 An tUltach (Mí na Féile Michíl, 1934) 4.

‘Nó nach bhfuil aon ghreim anlainn agaibh?’ arsa mise.

‘Tá an t-anlann againn a bhí riamh againn is creidim a bheas choíche,’ arsa an

Dúiricín. ‘preáta beag leis an phreáta mhór is an gearrcheann gan dadamh.’

D’imigh mé féin agus thug liom braon bainne, chuir ar méis é, chroith crág

shalainn air agus mheasc é gur shnáith le preáta é.

‘A Dhúiricín,’ arsa mise le Dúiricín an Dartáin, ‘tom do phreáta ansin.’

Rud a rinne.

Bhí dúil a anama ag Dúiricín an Dartáin sa scadán chaoch; agus bhí a shliocht

air, níor ith sé féin ná aon duine a bhfuil maíte air, níor ith sin aon phreáta tur ón

lá sin go dtí an lá inniu.

Sé bliana déag a bhí an Dúiricín nuair a rinne Dúiricín an Dartáin an chéad lá

mónadh. Mise a d’fhoghlaim é. Rug an Dúiricín ar an tsleán mar a d’iarr mé ar

an Dúiricín. Chuir an Dúiricín lámh dheas an Dúiricín ar dhorn an tsleáin –

sleán ciotach a bhí ann – agus lámh chlí an Dúiricín ar an chrann. Chuir an

Dúiricín meáchan an Dúiricín ar an tsleán, sháith sa phortach é gur ghearr an

chéad fhód. Ansin sháith an Dúiricín sleán an Dúiricín sleán an Dúiricín giota

beag ní ba doimhne an dara huair, agus luigh an Dúiricín claon beag siar ar an

tsleán gur fhág an péire ar shlí tógála ag an fhear a bhí ag cur as poll don

Dúiricín.

Bliain amháin tamall ina dhiaidh sin chuaigh mé féin fá na cladaí, bhain ualach

duilisc agus thug chuig muintir an Dartáin é le snáthadh le bocstaí. Fuair an

Dúiricín a chuid den duileasc, fear mar chách.

Tá iomrá mór leis an Dartan anois, tá, achan áit ón Éirne go Loch Súilí. Is iomaí

gníomh fearúil a rinneadh ar an bhaile chéanna, agus bíodh a fhios agat nach

bhfuil mórán de ceilte ar an Dúiricín. An lá a bhí an choimhlint eadar mé féin is

bádaí na Brád i mbéal Thor Uí Fhargáin bhí Dúiricín an Dartáin ina sheasamh ar

an chladach agus a dhá shúil sáite sa bhád s’agamsa gur fhág mé an chuid eile

acu síos siar ‘mo dhiaidh. Sin an lá a chuir muintir na Brád faoi smacht. Riamh

ní ba mhó níor lig an eagla dóibh comhrac seoltóireachta a chur ar mhuintir an

Dartáin. Baineadh an gus astu an lá sin agus bhí Dúiricín an Dartáin ag amharc

ar an rása lena shúile cinn.

Ach is beag sin dá bhfacaigh sé nó dá bhfuil a fhios aige. An lá a bhuail mé an

Ceannaí Brocach ar an Choillín Darach bhí Dúiricín an Dartáin ina sheasamh i

ndoras Shéamais an Droichid ag coimhéad orm. An lá a ghearr mé léim na

cláideadh i ndiaidh an ghiorria, gur bheir mé air i lúbacha Mhín an Draighin le

luí gréine, chualaigh an Dúiricín an scéal agus dúirt nach dtearnadh a leithéid

d’éachta ón lá a d’imigh Pádraig Dubh Néill Mhóir ar na ribhínigh agus ceann,

stil agus worm leis.

An lá a chuaigh mé ar an tsnámh gur shábháil mé an fhoireann a bhí i bhfarraige

i mbéal Oileán Bó, bhí an Dúiricín ag baint feamnaí sa chladach.

Nuair a tháinig mise chun an Dartáin tá deich mbliana fichead ó shin ní raibh

ansin ach tulaigh shléibhe. Shil mé an caorán a chuir mé aníos an chréafóg agus

rinne mé talamh oibeartha de. Tá neart de thalamh mhaith ann anois agus léab

bhreá de ag Dúiricín an Dartáin.

Má bheir Dia saol is sláinte domh, is rún domh cuid mhaith eile oibre a

dhéanamh a rachas ar sochar don Dartán. Má gheibhim cabhair ina ham

dhéanfaidh mé cuan loingise ar an Dartán. Agus dhéanfar iomlán na hoibre i

nGaeilig. Tógfar an chéidh agus na ballaí i nGaeilig. Beidh scaifte de chuid fear

an Dartáin ag obair agam, ag briseadh chloch, ag meascadh aoil agus ag

saoirsíneacht i nGaeilig. Tá súil agam nach bhfaighim bás go bhfeice mé long

fána lasta ag teacht isteach béal an chuain tráthnóna samhraidh. A cuid inneall

ag preabadaigh i nGaeilig. Gaoth bhog an tsamhraidh ag siosarnaigh i nGaeilig

fríd a cuid sreangach.. Maistreadh Gaelach de chúr gheal, bhán ag éirí roimh a

toiseach agus ag scabadh i nGaeilig taobh siar dá guailneacha.

Nár fhága mé an saol seo go bhfeice mé an t-amharc sin tráthnóna samhraidh

‘mo sheasamh ar chladach an Dartáin. An áit ar tógadh an Dúiricín.

An Dúiricín díleas!

An Dúiricín lách!

An Dúiricín cneasta!

An Dúiricín dea-chroíoch!

An Dúiricín Gaelach

An Dúiricín!

Dúiricín an Dartáin!45

45 Thug ‘An Dúiricín’ freagra ar Máire in ‘Gaeil Éireann: Freagar ar Mháire’ ar An tUltach (Samhain, 1934) 4-5. Is dóigh liom gur seo Máire i mbun pinn faoi bhréagriocht.

AN DÓIGH LE GEARRSCÉAL A SCRÍOBH46

Is minic a smaoitigh mé gur mór an truagh gan leabhar ar bith againn sa

teangaidh náisiúnta le eolas a cheirde a thabhairt don té ar maith leis gearrscéal

a scríobh. Is cruaidh atá leabhar den chineál sin de dhíobháil orainn nó níl

mórán scríbhneoir againn go fóill. Níl os cionn fiche míle duine sa tír seo a dtig

leo gearrscéal a scríobh sa ‘teangaidh náisiúnta,’ agus tá mé cinnte go bhfuil

céad míle sa tír a bhfuil an teangaidh sin acu. Is ionann sin agus go bhfuil ceithe

fichid míle as céad míle nach bhfuil ag déanamh a dhath le litríocht na tíre a

chur ar a bonnaí.

Tá cúpla bliain ó shin tháinig fear chugam féin agus dúirt sé gur chóir domh

gearrscéal a scríobh sa teangaidh náisiúnta, agus ansin cúpla alt a scríobh a

thaispeánfadh an dóigh a dtearn mé é. Dúirt mé féin leis go ndéanfainn agus

míle fáilte ach nach raibh an teangaidh náisiúnta agam, nach raibh agam ach

Gaeilig. D’imigh an duine boicht mar a bhuailfeá trasna an bhéil é agus, dar fia,

bhuail aithreachas mé féin. Thoisigh mé a smaoiteamh agus a mheabhrú.

Chonacthas domh gur chualaigh mé mar a bheadh glór duine ann i nduibheagán

an mheán oíche. Shíl mé ‘chéad uair gur tromluí a bhí orm. Ach nuair a

d’amharc mé cad é a fuair mé ach taibhse – mo thaibhse féin – ina sheasamh ag

colbha mo leapa. Thoisigh eadrainn.

‘Tá bunús do shaoil caite agat,’ ar seisean, ‘ag scig is ag fonóid ar an mhuintir a

d’fhág Éire ar ais ina náisiún againn. Anois féin go fuar déan aithreachas. Tá

lámh mheasartha mhaith ar an pheann agat. Scríobh gearrscéal ins an teangaidh

náisiúnta agus mínigh an cheird do na créatúir atá ag foghlaim.’

‘Níl an teangaidh náisiúnta agam,’ arsa mé féin. ‘Nil agam ach Gaeilig.

Scríobhfaidh mé scéal i nGaeilig más mian leat é.’

‘Caith an amaidí as do cheann,’ arsa an doppleganger, ar seisean. ‘Nach bhfuil a

fhios ag Dia is ag an tsaol nach bhfásann litríocht sa Ghaeltacht. Ar ndóigh, níl 46 An tUltach (Nollaig, 1935) 3-4.

Béarla ag duine ar bith acu sin. Níl céim acu. Níl duine ar bith acu ag teagasc

san ollscoil. Doirnealaigh bhochta nach bhfuil acu ach an teangaidh a tháinig

aniar ó na seanfhondúirí. Bíodh ciall agat. Tá gnoithe na Gaeltachta socair. Ní

thugann duine ar bith aird anois uirthi.’

‘Ach,’ arsa an t-égo, ar seisean, ‘níl agamsa ag Gaeilig na Gaeltachta. Níl ciall

ar bith agam don teangaidh náisiúnta. Lena chois sin, ar chuid seanchaithe na

Gaeltachta riamh a rinne mé aithris. Is é a gcuid comhráidh a bhí mar shampla

agus mar mhúnla agam. Níl eolas ar bith agam ar an ealaín atá ag údair mhóra

na Nua-Ghaolainne.’

‘Is cuma sin,’ arsa an doppleganger, ‘tá tú géarchúiseach go leor le teangaidh

eile a fhoghlaim, ar scor ar bith ó tharla nach bhfuil inti ach cúpla céad focal. Ní

bhainfidh sé os cionn cúpla seachtain asat an teanga náisiúnta a fhoghlaim.’

‘Ach, lena chois sin,’ arsa mise, ‘chaithfinn tamall fada staidéir a dhéanamh ar

na nuascríbhneoirí.’

‘Chaithfeá, ar ndóigh,’ ar seisean. ‘Ach b’fhiú do shaothar é. Tá mórán scríofa

agat anois in do theangaidh féin agus ar do dhóigh féin, agus gan oiread agus

gráinnín salainn agat mar luach do shaothair. An mhuintior a léas do chuid

scéaltach ní thuigeann siad thú. An mhuintir a thuigfeadh thú, ní thig leo do

chuid leabhar a cheannach.’

‘Scríobhfaidh mé mo chuid scéaltach i mBéarla,’ arsa mise.47

‘Ná déan a dhath den tseort,’ ar seisean. ‘Scríobh rud inteacht a rachas ar sochar

d’Éirinn agus a chuirfeas pingneacha airgid in do phóca.’

‘Cá mhéad a gheobhainn as scéal den chineál atá tú a mhaíomh?’ arsa mise.

‘Scéal ins an teangaidh náisiúnta. Scéal a bheas cosúil in ábhar agus i gcruth leis

na rudaí a scríobhas lucht an léinn? Scríobh é agus tá aithne agam ar

47 Rinne Séamus cuid dá chuid scéalta a aistriú go Béarla i ndeireadh a shaoil. Féach, Nollaig Mac Congáil

(eag.), Séamus Ó Grianna: Scríbhinní Mháire 3: The Sea’s Revenge (Mercier Press, 2003) agus Séamus Ó Grianna: Scríbhinní Mháire 4: The Lights of Heaven (Arlen House, 2006).

fhoilsitheoir amháin a bhéarfas £5 4s 8d duit as. Sin an méid is fiú scéal maith

go fiú na pingne,’ ar seisean.

And like a passing thought he fledIn light away48

Ar maidin lá arna mhárach ní luaithe a d’éirigh an ghrian ná d’éirigh mise.

Thoisigh mé ar mo chuid staidéir. Chaith mé naoi lá agus féadaim a rá naoi n-

oíche (nó níor shín mé ar leabaidh oíche ar bith go raibh spéarthaí an lae ann)

chaith mé sin ag foghlaim na teanga. Nuair a bhí an teangaidh agam thoisigh mé

a léamh na mórúdar. Chaith mé mo sholáthar saolta ar leabharthaí go dtí go

raibh mé ag gabháil thart gan aon bhróg ar mo chois ná aon snáithe léineadh ar

mo dhroim. Ach ní raibh an dara suí sa bhuailidh ann. Agus ar scor ar bith bhí

mé ag dúil le mo bhris a thabhairt isteach nuair a bheadh mo cheird

foghlaimithe agam. Bliain a chaith mé ag foghlaim agus ansin scríobh mé scéal.

Níor bhain sé asam ach dhá lá.

‘Sin obair mhaith dhá lá,’ arsa mise le bean an tí. ‘£5 4s 8d. Sin £15 14s 0d sa

tseachtain agus an Domhnach agam le mo scíste a dhéanamh.’

Chuir mé an scéal chuig an fhoilsitheoir agus thóg mé luch cheithre bpunta de

chulaith éadaigh ar cairde. Seachtain ina dhiaidh sin fuair mé litir ón

fhoilsitheoir. D’fhoscail mé go díbhirceach í ag déanamh go raibh agam mo

chúig phunta is corradh. Seo a raibh inti.

‘Fuarthas do lámhscríbhinn agus cuirfear faoi bhráid an stiúrthóra í in am

trátha.’

Rinneadh caorthacha mire díom féin agus scríobh mé ar ais chucu.

‘Níl am trátha ar bith agamsa,’ arsa mise, ‘nó níl aon tráth le caitheamh agam go

bhfaighe mé mo chuid airgid.’

Fuair mé an dara litir ag rá liom go raibh mo scéal ‘fé bhráid an stiúrthóra.’

Scríobh mé féin chuig an ‘stiúrthóir’ agus d’fhiafraigh mé de an ina luí ar éilín a

48 As ‘The Vision’ le Robert Burns.

bhí sé… Chuaigh cúig seachtainí thart agus ní tháinig scéala ar bith chugam.

Ansin fuair mé an lámhscríbhinn ar ais agus litir eile:

‘Maidir leis an gcomhfhreagras do ghabh eadrainn mar gheall ar an scéal úd

‘Uimhirthaglamhaíocht agus Tiúscáileolaíocht’ tá orm a chur in iúl duit gurb

amhlaidh gurb oth leis an stiúrthóir ná deineann an scéal na gnáthchoinníollacha

bhaineann le gearrscéal do chomhlíonadh,’ srl. nó gur inis sé domh gur trí mhíle

focal ba cheart a bheith sa scéal, gur chóir dó a bheith rannta ina thrí chuid, míle

cothrom in gach cuid. Ní raibh agamsa ach 2,947. Bhí 53 focal a dhíth ar mo

scéal le a bheith iomlán agus saor ó locht. Ar ndóigh, shíl mise go raibh sin

agam na trí mhíle cothrom gan focal chuige ná uaidh. Ach is é an áit a dtearn

mé an mearú cuntais a shílstin go raibh dhá fhocal nó trí cinn agam corruair in

áit aon cheann amháin. Focla ar bith a mbíonn cuing eatarthu ní bhfaighidh ón

fhoilsitheoir seo ar a son ach aon fhocal amháin, is cuma dá mbeadh streachlán

acu agat chomh fada le lá samhraidh. Sin an áit a dtearn mise an mheancóg.

Scríobh mé ‘nea-in-aistrithe’ agus a mhacasamhail ag déanamh go raibh agam

trí focla; ach ní mar a síltear ach mar a cinntítear; ní raibh agam ar a son ach aon

fhocal amháin.

Go hádhúil leis an Rí ní raibh mórán acu seo agam. Agus chuaigh agam an

beagán a bhí mé gann a sháitheadh isteach thall is abhus. Chuidigh sin liom an

míle cothrom a chur in gach cuid de na trí chuid, rud nach raibh déanta ó thús

agam. Chuir mé an scéal ar ais chuig an fhoilsitheoiur agus an tSamhain sin a

bhí chugainn chuir sé mo chuid airgid chugam, chuir go fiú na pingne: £5 4s 8d.

Bhí mé ar an tráigh fhoilimh nuair a tháinig an t-airgead nó thóg an táilliúir

uaim bó na bpáistí in éiric luach na culaithe. Ach ba chuma. Fuair mé eolas a

rachas ar sochar domh féin agus d’Éirinn agus do na céadtaí mílte ar mhaith leo

gearrscéal a scríobh. Tá mo chuid aráin fuinte feasta.

---------------------

Seo an scéal a scríobh mé.

Uimhirthaglamaíocht agus Tiúscáileolaíocht

I

Do bhí an t-uimhirthaglamaí ina shuí ins an seomra suí agus do bhí a bhean

chéile ann leis.

‘Is breá an lá é,’ arsa an fear.

‘Is breá gan amhras,’ arsa an bhean.

‘Beidh Dé Domhnaigh amárach ann,’ arsa an fear.

‘Beidh sé,’ arsa an bhean.

‘Maidir leis an bhfiosrúchán úd,’ arsa an fear.

‘An fiosrúchán um thiúscálaíocht?’ arsa an bhean.

‘Sea,’ arsa an fear.

‘Cad ina thaobh?’ arsa an bhean.

‘Táim tagtha go dtí an chríoch ná tiocfaidh aon rud as,’ arsa an fear.

‘Pé scéal é,’ arsa an fear.

‘Pé in Éirinn é,’ arsa an bhean.

‘Maidir leis na constaicí,’ arsa an bhean.

‘Ní fheadar,’ arsa an fear.

Agus mar sin go dtí go raibh míle focal scríofa agam. (Agus anois mholfainn do

dhuine gach leathanach a chuntas de réir mar a bheadh siad scríofa aige sa

chruth is go rachadh aige an míle iomlán a dhéanamh den chaibidil gan focal

chuige ná uaidh.)

II

Do buaileadh an doras. D’oscail an cailín aimsire é. Do tháinig fear isteach.

Tiúscaileolaí do b’ea é. Do shuigh sé ar an sófa. Do chuir sé a lámh ina phóca.

Do thug sé amach bosca go raibh toitíní ann. Do chuir sé toitín ina bhéal. Do

bhuail sé lasán. Do thosnaigh sé ag ól toitín agus ag comhrá.

‘Dá mba rud é gur dheinis an fiosrúchán úd de réir an rialacháin a bhaineann le

fiosrúchán um thiúscaileolaíocht.’

‘Do dheineas é fé mar atá ordaithe fé Acht a 15 den chórú,’ arsa an t-

uimhirtaglamaí.

‘Níl sé ins na miontuairiscí,’ arsa an tiúscaileolaí.

‘Ní gá,’ arsa an t-uimhirtaglamaí.

‘Is gá,’ arsa an tiúscaileolaí.

‘Gabhaim pardún, ‘ arsa an t-uimhirtaglamaí.

(Agus d’fhág mé ag iomrascáil mar seo iad go deireadh an mhíle agus gur

‘cuireadh fochiste ar bun le féachaint isteach sa cheist.’)

III

Do sheas an cathaoirleach agus do labhair sé. ‘Is é an obair atá romhainn ná –

ná – ná réiteach na ceiste seo.’

‘Pointe eagair, a chathaoirligh; an bhfuilid na miontuairiscí dleathach?’

‘Molaimse go nglacfar leo.’

‘Molaimse go nglacfar ach an focal ‘mór’ a scrios amach i ndiaidh an focal

‘am.’ Molaim é sin mar leasrún.’

‘Ní leasrún é sin ach aguisín.’

‘Ní aguisín é in aon chor.’

‘Is é a mholaimse ná go mbeidh comhdháil speisialta ann.’

‘An amhlaidh go measann sibh burb amhlaidh gurb é rud é gurb é an rud is fearr

ná -.

‘Ná - .’

‘Ná - .’

‘Ná - .’

‘Ná - .’

[Agus ar an téad seo gur scríobh mé an tríú míle agus gur chríochain mé mo

scéal.]

-------------------------

Sin anois agaib an dóigh le scéal a scríobh. Is mairg nach bhfuil An tUltach mór

go leor leis an scéal a chur air go hiomlán. Ach tá rún agam leabhar a scríobh,

leabhar a mbeidh cúpla scéal inti ar an mhúnla cheart. Agus le cois na scéaltach,

míniú iomlán ar mo cheird. ‘Stíl’ agus ‘samhlaíocht’ agus ‘ceapadóireacht’ agus

deireadh.

Is mairg nár casadh duine inteacht orm tá fiche bliain ó shin a sheolfadh ar

bhealach mo leasa mé. Bhí mé óg amaideach i dtús mo shaoil. Shíl mé nárbh

fhiú cnaipe gan súil an teangaidh náisiúnta. Shíl mé gur ag muintir na

Gaeltachta a bhí an Ghaeilig agus na scéaltaí agus ábhar na litríochta. Bhí

drochmheas agam ar lucht léinn agus ar ollúin agus ar lucht céimeann. Nár

mhór a fuair an diabhal buaidh orm nuair a bhí me in am amháin agus dá

bhfeicinn B.A. in Celtic Studies ag tarraingt orm go gcuirfinn míle de chor

bealaigh orm féin sula gcaithinn an t-am de lá a bheannú dó.

Ach mar a deir an duine aosta, is maith an té a níos aithreachas. Pheacaigh mé

go trom in éadan an Standard. It was a grievous fault. Ba mhillteanach an rud

do dhoirneálach a tógadh i Rann na Feirste, ba mhillteanach an rud dó masla

cainte a thabhairt d’ollúin agus d’údair agus do lucht céimeann. Ach d’íoc mé

féin ar a shon. Grievously hath Caesar answered it. D’fhág Cith is Dealán ar an

tráigh fhoilimh mé i ndiaidh an bród a bhí orm as. Agus gheobhainn bás gan

mhaoin, gan chliú, gan onóir, murab é go dtug mé m’aghaidh ar mo leas agus

mo chúl le m’aimhleas anseo tá bliain ó shin.

Ach beidh mé ‘mo ghasúr mhaith feasta.

BLIAIN AN STANDARD49

49 An tUltach (Cáisc, 1937) 1-3.

Bhí bliain amháin nach raibh máistir ar bith againn agus bhí an scoil druidte i

rith an tsamhraidh agus páirt den fhómhar. Bhí ár muintir i mbroid cionn is go

raibh an méid sin dár saol ag dul amú. Ach má bhí imní orthusan bhí a gclann ar

a sáimhín suilt. Ní dhéanfaidh mé dearmad choíche den tsamhradh sin. Chaith

mé féin agus Dónall agus clann Aodha bunús an ama fán tráigh agus fán

fharraige. Agus, a Dhia na glóire, an saol a bhí againn! Ag déanamh bádaí

beaga agus á ligean ar shiúl leis an lán mhara. Ag snámh leis an tsruth líonta ó

Leac na Luatha go Gob na Báinseadh. Ag iascaireacht saíán ar pholl Thóin na

Rannacha agus ag cuartú neadracha faoileog fá bheanna Oileán na Marbh. Ag

teacht chun an bhaile marbh tuirseach le coim na hoíche agus ag gabháil a luí i

ndiaidh lucht brúitín a ithe. Agus gan againn le a ghabháil chun na scoile ar

maidin an lá arna mhárach.

Bhí ár muintir míshásta cionn is nach raibh scoil ar bith ann. Agus, ar ndóigh,

ba neamhiontach. Ní raibh ag a gcuid gasúr ach na cúpla bliain bheag le oiread

léinn a fhoghlaim agus go mbeadh siad ábalta litir a scríobh nuair a thiocfadh

orthu a ghabháil eadar dhá dtír. Ach dá mbeadh aon achaine amháin le fáil ó

Dhia ag na gasraí, is é an achaine a d’iarrfadh siad gan aon mháistir a theacht go

Rann na Feirste lena solas.

Ach ní thugann rud ar bith ach a sheal. Agus níor mhair an saol aoibhinn a bhí

againne ach tamall. Amach i ndiaidh na Féile Muire d’fhuagair an sagart ó

bhéala na haltóra Domhnach amháin go raibh scoil Rann na Feirste á foscladh

an lá arna mhárach.

Is maith mo chuimhne ar an tráthnóna Dé Domhnaigh sin. Lá breá, grianmhar

agus aoibhneas ar muir agus ar tír. Bhí mé féin agus Dónall agus clann Aodha ar

Thóin na Báinseadh agus achan rud againn a dtiocfadh leat smaoiteamh air le

pléisiúr a thabhairt dúinn. Bádaí beaga againn le cur ar an tsnámh. Cupla asal le

a bheith ag marcaíocht orthu i mbéal na trá. Madaidh leis na coiníní a sheilg

aniar as na poill. Agus cruach raithnigh le cur le thinidh, raithneach a ghoid

muid ó Din Ruadh. Ach bhí smúid orainn i rith an tráthnóna. Ní raibh fonn gáire

ná fonn cuideachta orainn. Bhí mar a bheadh néal dubh os ár gcionn. Ba chuma

cad é a dhéanfaimis ní thiocfadh linn sult ná sásamh a bhaint as. Bhí muid ag

smaoiteamh ar an lá arna mhárach agus ar an scoil.

Tamall roimh luí na gréine d’éirigh muid tuirseach den uile rud agus shuigh an

ceathrar againn ar charraig os cionn na farraige. Tráthnóna deas, ciúin a bhí ann

agus an sruth trá ag briseadh ar Ghob na Báinseadh. Bhí cipíní agus fóide

mónadh agus gasracha feamnaí dá gcartadh síos leis an tsruth. Agus dar leat go

raibh rud eile ar shiúl síos leis an tsruth. Síos Gob Rinn na mBroc, amach an

barra agus siar agus siar go bun na spéire. Agus bhí, bhí saol aoibhinn na ngasúr

sin ag imeacht le gan pilleadh.

Shuigh muid ár gceathrar ansin ar feadh tamaill mar a bheadh ceithre

sheanduine ann agus gan focal asainn. Ach sinn ag amharc amach ar an lán

mhara agus ag smaoiteamh gur thruagh muid a raibh againn le a ghabháil chun

na scoile ar maidin an lá arna mhárach, i ndiaidh gur shíl muid go raibh muid

réidh léi le ár solas.

Nuair a d’éirigh sé dorcha chuir muid lasóg sa raithneach. Agus ba bhreá an

chruach a bhí againn. (Mhair muid á ghoid ar feadh seachtaine roimhe sin.)

Nuair a cuireadh le tinidh é d’éirigh bladhaire a chuir dealramh solais i gclár na

mara amach anonn go béal na Trá Báine. Lig achan fhear againn cúpla scread as

féin nuair a d’éirigh an bladhaire. Ach ba ghairid gur fágadh ‘ár dtost ar ais

sinn. Agus bhí muid ‘ár seasamh ansin thart fán tinidh chomh brónach le scaifte

ar bhruach uaighe lá tórraimh nuair a bheadh clár na cónrach ag gabháil as

amharc faoin chréafóig.

Sa deireadh chuala muid an scairt. Cé a bhí ann ach mo mháthair thuas ag tóin

an tí agus í ag iarraidh orainn a theacht chun an bhaile.

‘Déanaigí bhur suipéar,’ ar sise nuair a chuaigh muid chun tí, ‘agus greadaigí

libh a luí chomh tiubh géar is a bheidh sé déanta agaibh. Caithfidh sibh éirí go

luath amárach agus a ghabháil chun na scoile.’

Ní raibh neart air. Bhí uair na cinniúinte ann agus ní thiocfadh a ghabháil taobh

thall di.

Ar maidin an lá arna mhárach d’imigh mé féin agus Dónall agus clann Aodha

ag tarraingt go teach na scoile. Agus, a Dhia, an chuma a bhí orainn! Léinidh

ghlan ar achan fhear agus ár gcosa agus ár lámha nite agus ár gceann cíortha.

Sin an rud ba mhó a chuir orm féin. Chonacthas domh nach sinn féin a bhí ann

ar chor ar bith ach ceathrar eile a raibh dreach agus cuma an léinn orthu agus

nach raibh ciall ar bith acu do shnámh ná do bhádaí bogadaí.

Bhí scaifte páistí cruinn ag teach na scoile romhainn agus an doras druidte.

‘Nó nach dtáinig sé go fóill?’ arsa mé féin.

‘Ní tháinig,’ arsa Padaí Sheáin Néill.

‘B’fhéidir nach dtiocfadh sé ar chor ar bith,’ arsa Sonaí Néill.

‘Ba mhaith an fear scéil thú,’ arsa Tarlach Bhraighní Óig.

‘Nár dheas é titim is a chos a bhriseadh,’ arsa Donnchadh Néill Phaidí.

‘B’fhéidir gurb é sin an rud a d’éirigh dó agus gan é eolach ar na carraigeacha,’

arsa Dónall Mhéabha.

Sa deireadh chuaigh gasúr a bhí ann thart go giall an tí agus ní raibh ann ach gur

imigh sé go raibh sé ar ais agus cuma scaollmhar air.

‘Seo chugainn é,’ ar seisean. ‘Ar scor ar bith sílim gurb é atá ann. Tá fear a

bhfuil brollach geal agus hata cruaidh air ag teacht anuas ag teach Eoin Phaidí.

Reath an t-iomlán againn thart go tóin an tí agus bhí m’ógánach ag tarraingt

orainn, gan bhréig ar bith. Tháinig sé anuas an seanbhealach mór go dteachaigh

sé as ár n-amharc faoi theach Dhonnchaidh Uí Bhaoill. Agus bomaite ina

dhiaidh sin nochtaidh sé chugainn aníos na fargáin.

Nuair a tháinig sé aníos go teach na scoile thug sé spléachadh dá shúil ar na

scoláirí a bhí cruinn ansin roimhe. Ansin tharraing sé eochair as a phóca, bhain

an glas den doras agus chuaigh isteach. Agus an t-éilín isteach sna sála aige.

Shiúil sé aníos is síos an t-urlár cúpla uair agus é ag breathnú ó choirnéal go

coirnéal an tí. D’amharc sé in airde ar na creataí. Chuaigh sé anonn agu

d’amharc sé amach ar an fhuinneoig. Sheasaigh sé ansin ar feadh cúpla bomaite

mar a bheadh sé ag meabhrú go domhain fána chroí. Sa deireadh tháinig sé anall

agus d’amharc sé ar an timetable. Ansin d’fhoscail sé an prios agus thug amach

an ról búc.

Agus i rith an ama bhí na scoláirí á bhreathnú feacháil cad é an chuma a bhí air.

Agus, ar ndóigh, bhí mé féin á bhreathnú chomh maith le duine. Fear mór, ard a

bhí ann. Gruag air chomh dubh le cleite an fhéich, leiceann dorcha agus na

clárfhiacla ag marcaíocht ar a chéile.

Thoisigh sé ‘ár dteagasc. Labhair sé linn i mBéarla ach ní raibh ach corrfhocal

dá chuid Béarla intuigthe againn. Ar ndóigh, ní raibh mórán Béarla againn.

Agus lena chois seo bhí glór coimhthíoch ag an mháistir seo Glór nár chuala

muid riamh roimhe. Nuair a sháirigh air maith a dhéanamh linn sa Bhéarla

labhair sé linn i dteangaidh éigin eile. Ach ba mhíle measa mar sin é. Ní raibh

muid ábalta focal ar bith a thuigbheáil. Is é a raibh ann go díreach go raibh a

fhios againn nach Béarla a bhí ann.

Bhí an teangaidh coimhthíoch seo a labhradh an máistir corruair leis na páistí,

bhí sé ag déanamh méaráin do mhuintir an bhaile. Ní raibh a fhios ag duine ar

bith acu cárbh as é. Bhí cuid ag rá gur as Baile Átha Cliath é. Cuid eile gur as

‘Uachtar na hÉireann’ é. Ach ní raibh ann ach barúlacha agus scéaltaí reatha.

Níor lig sé an méid sin dena rún le aon duine againn. Agus nuair nár lig d’fhág

sé muintir an bhaile fada buan á chriathrú agus ag fiafraí dá chéile ‘cén tír ins an

chruinne inar hoileadh é.’

Tráthnóna Dé Domhnaigh sin a bhí chugainn bhí scaifte de chuid fear Rann na

Feirste ina suí ar Ghob na Báinseadh. Bhí siad seachtar ann. Bhí seisear acu a

raibh páistí ar an scoil acu agus, ar ndóigh, bhí siad ag caint ar an mháistir. Bhí

an seachtú fear ina shuí ansin agus gan focal as. Fear a bhí ann nár chaith aon lá

ar scoil riamh agus ní raibh buaireamh ar bith fá sin air. Ní raibh cúram mná ná

clainne air, agus ní raibh aird ar bith aige ar mháistrí ná ar scoltacha ná ar léann,

ná ar rud ar bith ach ar throid. Agus ní bhfuair sé a mhian ar an tseanchas an lá

seo mar a fuair sé go minic roime. Cupla uair thug sé iarraidh an comhrá a

tharraingt ar an am a raibh sé féin is a dheartháir in Albain agus ‘na catha a

cuireadh leo ó cheann go ceann na tíre.’ Ach ní raibh gar ann. Bhí an mhuintir

eile ag caint ar an mháistir agus ar an scoil. Agus sa deireadh thost sé. Bhí sé ina

shuí ansin ina measc agus smúid air. Mar a bheadh sé ag smaoiteamh gur

chloíte an mhaise do Rann na Feirste é nuair a bhí scaifte fear Domhnach breá

fómhair agus gan mar ábhar comhráidh acu ach teangacha agus máistrí scoile.

Rann na Feirste a raibh fir ann ar feadh thrí líne daoine a raibh buaidh na bruíne

leo gach áit ó Bhaile an Teampaill go droichead Bhealach Seanaigh. ‘B’fhada

go bhfaghthaí an fhaill’ le a bheith ag caint ar scoltacha is ar mháistrí nuair a bhí

Micheál Ruadh agus Ned agus Micí Ó Dubhaigh ina neart! Bhain an seantrodaí

an píopa as a bhéal agus d’amharc sé amach ar an fharraige. Dar leat go raibh sé

ag amharc amach siar go bun na spéire mar a bheadh léasa á fháil aige ar shinsir

na bhfear seo a bhí ina suí ina chuideachta. ‘Agus sibhse a shíolraigh ó aicme na

laochraí, agus gan cluas agaibh do rud ar bith ach an amaidí bheag a bhíos ag

páistí is ag máistrí scoile!’

‘Bhail, thig achan rud lena iomrádh ach an madadh rua is an marbhánach,’ arsa

Feilimí Dhónaill Phroinsís. ‘Seo chugainn anuas an cladach é.’

Agus bhí. Tháinig sé anuas ón Sceilp Mhóir agus ó sin go Bob na Báinseadh.

Nuair a bhí sé ag gabháil thart leis na fir d’amharc sé orthu agus labhair sé. Ach

ní raibh an dara focal ann. D’imigh sé leis soir an tráigh agus síos go hOileán

Muiríní.

‘As an Ioruaidh é,’ arsa Peadar Eoin. ‘Bhí scaifte acu ar shoitheach seoltach

bliain amháin in mo chuideachta. Agus siúd go díreach mar a labhradh siad.

‘Chan ea,’ arsa Hiúdaí Sheáinín, ‘ach as an Ghearmáilte. Bhí scaifte acu ag

obair in mo chuideachta fada ó shin ar an Forth Bridge.’

‘Thug sé in mo cheann féin black a chonaic mé ag díol ruacan ag an Phump in

Edinburgh,’ arsa Donncha Phaidí Sheáinín.

‘Is leamh ata bhur gceann oraibh,’ arsa Feilimí Dhónaill Phroinsís, ‘i ndiaidh an

méid sceamhlóg a d’ith sibh i dtigh Mhódáinió i nGlasgow. D’aithin mise

canúint na hIodailte, d’aithin mé sin chomh luath is a d’fhoscail sé a bhéal.’

‘Deirimse gur mheath bhur mbarúil ar an iomlán agaibh,’ arsa Niall Shéamaisín.

‘Francach atá ann. Bhí aithne mhaith agamsa orthu i gCeanada. Is minic a

chuala mé na focla ceannann céanna acu a dúirt an máistir ansin anois.’

‘Is cuma cén tír a dtáinig bsé aisti,’ arsa Liam Beag, ‘ní bhfuair sé a dh’airí

riamh an leiceann a bhriseadh aige.’

‘Cad chuige a n-abair tú sin, a Liam?’ arsa Feilimí.

‘Tá, na leasainmneacha atá ar na páistí aige,’ arsa Liam. ‘Gasúr agamsa agus tá

an créatúr ag fáil bháis den náire leis an leasainm atá ag an mháistir air.

Leasainm gránna a bhainfeadh lasadh as gasúr ar bith.’

‘Agus cad é an leasainm é, a Liam?’

‘Tá, maise, ‘Harry Gallig,’’ arsa Liam. ‘Sin an t-ainm atá aige ar Thoirealach

s’againne. Go dtí go bhfuil mo leanbh i mbarr a chéille acu. Nó ní thugann an

chuid eile de na gasraí a athrach anois air.’

‘Chan Harry Stattle atá in do cheann?’ arsa Donnchadh Phadaí Sheáinín.

‘M’anam, maise, nach ea,’ arsa Liam, ‘ach ‘Harry Gallig.’ Tá sé leis an ghasúr

mar a chuala sé. Agus cluin sé rómhinic é lena thógáil contráilte. Ach ba cheart

an mhailí a fhágáil ar an tsúil ag an mháistir,’ ar seisean. ‘Agus ansin stadfadh

na leasainmneacha.’

‘Bhí Rann na Feirste lá is ní ligfí leis é,’ arsa Eoin Ruadh. ‘Ní ligfí, ná le

béalastán ar bith eile a bhéarfadh iarraidh leasainm a fhágáil ar ghasúr de chuid

an bhaile.’

‘B’fhéidir nach leasainm ar bith atá ann,’ arsa Feilimí. ‘B’fhéidir gur ionann

‘Harry Gallig’ agus ‘gasúr maith.’ A Néill,’ ar seisean le Niall Shéamaisín, ‘ar

chuala tusa a leithéid sin riamh ag na Francaigh a casadh ort i gCeanada?’

‘Maise, ní chualaigh ar feadh mo chuimhne,’ arsa Niall.

‘Chan Francach atá ann ar chor ar bith,’ arsa Eoin Ruadh. ‘Ach tá a fhios

agamsa cén tír arb as é.’

‘Bíodh geall air go bhfuil a fhios, a Eoin,’ arsa Hiúdaí Sheáinín.

‘Tá a fhios agam,’ arsa Eoin. ‘Bhí scaifte acu ag obair in mo chuideachta

geimhreadh namháin ar an Long Drag i Sasain. Eadar mé is Dia go n-íosfadh

fear acu oiread scadán is nach n-íosfadh seachtar againne. Agus d’ólfadh siad an

phicilt mar a d’ólfadh buanaí pionta leanna lá te ar chonlaigh an fhómhair. Bhí

aon fhear amháin ann agus bhí eagla ar a raibh san obair roimhe. Agus má bhí

féin ba neamhiontach. Nó eadar mise is Dia go raibh cloigeann air mar a bheadh

bál gunna mhóir ann, ailt aige mar a bheadh fiacla cleith fhuirste agus easnacha

mar a bheadh slata pota ann. Satharn amháin cé a tháinig chun an huty ach

Micheál s’againne agus bhí m’ógánach ag cur thairis ag teacht chun tí dó. Dúirt

sé nach raibh aon fhear sa teach nach mbuailfeadh sé. Níor labhair aon duine ar

feadh tamaill. Sa deireadh d’éirigh Micheál de léim ina sheasamh. Bhuail sé i

mbun a ghéill é is rinne crúbadán de ag bun an hot plate.

‘Agus cárb as é, a Eoin?’ arsa Niall Shéamaisín.

‘Tá, dar Dia, as an Rúisia,’ arsa Eoin. ‘Níor chualaigh aon duine ag botalaigh

ina dhiaidh sin é go dtí gur fhág sé an obair.’

‘Agus an raibh an chanúint aige atá ag an mháistir?’ arsa Feilimí Dhónaill

Phroinsís.

‘An chanúint cheannann chéanna,’ arsa Eoin. ‘Is minic a chualaigh mé iad ag

comhrá ina measc féin. Agus is iad a bhí dána. Riamh nó go dtáinig Micheál

s’againne. Ach bhain Micheál an gus astu. Caoir thineadh a leithéid de dhorn a

chonaic mé buailte ó d’fhoscail Dia mo shúile. Thóg sé seacht slata amach ón

talamh é.

Níor labhradh an dara focal fán mháistir an tráthnóna sin. Fágadh a chanúint

agus a thír dhúiche gan réiteach. Bhí Eoin Ruadh ar obair agus b’éigean

éisteacht leis. Mar a thiocfadh sruth rabharta aníos ó bhéal an bharra agus

chartfadh sé leis cipíní agus sifíní agus gasracha feannaí, tháinig Eoin Ruadh le

tuilidh de chuid éachtaí Mhicheáil agus chart sé leis scoltacha agus léann agus

máistrí agus teangacha.

Bhí fear ar an bhaile s’againne san am sin agus philologist a bhí ann. Mar a bhí,

Seán Néill. Tháinig Seán isteach tigh s’againne lá amháin agus shuigh sé a

chomhrádh. Agus, ar ndóigh, tarraingeadh an scéal ar an mháistir.

‘Tá mise ag déanamh, a bhráthair, gur conamar Gaeilge atá aige,’ arsa Seán.

‘Á, diabhal sin,’ arsa m’athair.

‘B’fhéidir gur Gaeilig na Híleans atá aige,’ arsa mo mháthair.

‘Bhail, ní féidir,’ arsa m’athair. ‘Is minic a chualaigh mise Híleantóirí ag caint.

Ar ndóigh, ní thuigfinn leath a gcuid comhráidh ach d’aithneochainn gur

Gaeilig a bhí ann.’

‘Is fíor duit sin, a bhráthair,’ arsa Seán. ‘Dá mba i ndán is nach dtuigfeá focal ar

bith uathu, d’aithneofá ar ghlór a gcinn gur Gaeilig a bhí acu.’

‘Ach cad é a chuir in do cheann gur Gaeilig a bhí ag an mháistir?’ arsa m’athair.

‘Bhail, cluinfidh tú,’ arsa Seán. ‘Ní fiú scéal ar bith gan údar. Bhí Niall beag

s’againne ag baint sméar ar an bhealach chun an bhaile an lá fá dheireadh agus

tháinig an máistir a fhad leis. ‘Run away home,’ ar seisean agus ar aan dara

focal ‘mig ort a valley.’ Is é mo bharúil féin gur ionann ‘mig ort a valley’ agus

‘imigh leat chun an bhaile.’

‘Ach cad é rud an ‘mig’?’ arsa m’athair.

‘Sin ceist nach dtig liom a fhuascladh go fóill,’ arsa Seán. ‘Níl a fhios agam ó

Dhia anuas cad é an chiall atá le ‘mig.’’

‘Bhail, ní Gaeilig é,’ arsa m’athair. ‘Ní tháinig ‘mig’ as béal aon duine riamh a

raibh Gaeilig aige.’

‘Ná tabhair do mhionna, a bhráthair,’ arsa Seán. ‘Bíonn corr-rud greannmhar ag

muintir Uachtar na hÉireann, agus deir siad gur as Uachtar na hÉireann an

máistir seo. Bhí aithne agamsa ar fhear acu i Meiriceá agus bhí Gaeilig aistíoch

aige. Brawn a deireadh sé in áit biorán. Rawn a bheireadh sé ar an arán agus

tig ar an teach.’

‘Agus an raibh sé ag maíomh gur Gaeilig a bhí aige?’ arsa m’athair.

‘Bhail, féadaim a rá go raibh,’ arsa Seán. ‘’Gayling’ a bheireadh sé ar an rud a

bhí aige. Agus is é mo bharúil gur ‘Gayling’ atá ag an mháistir fosta.’

‘Tá eagla orm,’ arsa m’athair, ‘nach ndéan sé mórán talaimh lena chuid

‘Gayling’ ar an bhaile seo.’

‘Ó, talamh ar bith,’ arsa Seán. ‘Dhéanfadh na scoláirí streachailt de chineál

inteacht leis an Bhéarla. Ach bhí sé chomh maith aige a bheith ag caint i Laidin

le ‘mig ort a valley’ a rá le duine acu.’

Ba ghairid go raibh an scéala ar fud an bhaile gur ‘Gayling’ a bhí ag an

mháistir. Agus cé gur iontach an scéal é d’fhoghlaim cuid againn corrfhocal den

teangaidh sin. I gceann leithbhliana bhí a fhios againn gur splawdorakt an

‘yaling’ ar spealadóireacht, agus gur slatey duffa an ‘yaling’ ar shléibhte

dubha; gurb ionann law braw agus lá breá; gurb ionann yin shay tig agus

rinne sé teach agus gurb aon teaghlach amháin clann Thoirealaigh agus clown

Harry gallig. Agus thug Liam Beag maithiúnas don mháistir nuair a hinseadh

dó nach leasainm ar bith a tugadh ar a ghasúr, nach raibh ann ach Toirealach

‘Gaylinge.’

Bliain nó fán tuairim sin a chaith an máistir againn agus ansin d’imigh sé. Agus

níor chualaigh mise an dara focal de Standard Irish go dtí an lá deich mbliana

ina dhiaidh sin a chualaigh mé ollamh i mBaile Átha Cliath ag léamh píosa de

‘ghlan-Ghaolainn an Athar Peadar.’

Máire

RANN NA FEIRSTE NA MÍ50

Tá aithne mhaith agam ar an mhuintir a tháinig as Rann na Feirste go Baile

Ghib i gContae na Mí. Agus cad chuige nach mbeadh? Nár tógadh sa doras ag a

chéile sinn? Bhí aithne agam orthu ó laige go neart agus acu orm. Is iomaí uair a

chonaic mé Eoghan Thaidhg ag stiúradh báid fríd bhristeacha borba ó Inis

Oirthear go béal an bharra. Is iomaí uair a chonaic mé Conchúr nuair nach raibh

sé ach ina mhullachán gasúra, is iomaí uair a chonaic mé ag gabháil Ghaoth

Dobhair agus gan ann ach go raibh a chloigeann ar fhis os cionn gharmain an

chúraigh. Agus is iomaí uair a chonaic mé Micí Hiúdaí agus a fhoireann ag

gabháil amach a thógáil eangach agus iad ag coimhlint leis an doininn a bhí ag

cruinniú thiar ar dhroim Áranna.

Nuair a chuala mé gur fhág na fir seo an fharraige agus na bádaí agus na

hoileáin ina ndiaidh, nuair a chuala mé sin, ba mhó ab fhaide liom ná go dtaradh

an tsaoire agus go mbeadh gléas orm cuairt a thabhairt orthu. Is iomaí ceist a

chuir mé orm féin ar feadh cúpla lá. An mbeidh siad ábalta a mbeatha a

thabhairt i dtír ar thalamh nach bhfuil cleachtadh acu air? An mbeidh cumhaidh

orthu i ndiaidh na farraige agus i ndiaidh na gcnoc? An mbeidh siad ag airneál

is ag cuartaíocht ag a chéile mar a chleacht siad féin agus a n-aithreacha rompu i

Rann na Feirste? C’air a mbeidh siad ag caint? An ndéanfaidh siad dearmad den

loinnir a bios i ngnúis an Eargail tráthnóna samhraidh? Agus de na caisleáin óir

a bíos ag bun na spéire le luí na gréine? An bhfeicfidh siad cladaí na Rosann i

mbrionglóidigh? Na Mic Ó gCorra ag seoladh go Toraigh maidin chiúin

shamhraidh? Méilte geala na Trá Báine? Agus beanna uasal ? na Rann Liath?

Chuaigh mé síos go Baile Ghib lá breá samhraidh agus ba é Eoghan Thaidhg an

chéad fhear a casadh orm. Chuir sé fáilte agus céad romham agus thoisigh an

50 An tUltach (Meán Fómhair, 1937). check

comhrá. Thug sé leis suas ar airdeacht mé agus thaispeáin sé na feirmeacha

domh. ‘Sin thall teach Chonchúir Thaidhg. Sin teach mhac Shéamais Hiúdaí

Bhig. Fear as Fánaid atá sa teach sin eile. Sin thíos teach Shéamais Mháire

Éamainn, agus siúd thall teach Mhicí Hiúdaí.’

Bhí obair agam a chreidbheáil nach ag brionglóidigh a bhí mé Is cumhan liom

an chéad uair a tháinig mé aníos as portaigh na Rosann agus chonaic mé bántaí

cothroma an Lagáin. Chuir mé ceist cén dream daoine ar leo na tálta seo agus

hinseadh domh. ‘Siúd thall teach Robert Montgomery. Sin thíos teach Samuel

Buchanan. Fear darb ainm Tom Wallace atá thall ar thaoibh na malacha. Agus

siúd teach William Ewing thuas eadar thú is barr an ghleanna.’ Sin na

hainmneacha a bhí ar na daoine a raibh talamh maith maith an Lagáin acu. Agus

dar liom go mb’iontach an rud talamh den chineál chéanna a a bheith ag mac

Hiúdaí Shéimisín Tharlaigh Bhig agus ag mac Thaidhg Phadaí Neansaí Báine.

Chuaigh mé chun comhráidh leo agus ní raibh cuma orthu go raibh cumhaidh ar

bith orthu i ndiaidh an bhaile. Bhí an t-iomlán acu breá sásta dá n-imirce. Bhí an

barr i dtalamh acu, an geamhar ag gobadh chugainn aníos agus duilleog bhreá,

mhéith air. Uain óga ag meadhar sna páirceanna agus eallach agus féar go dtí na

hadharca orthu. Agus ní raibh iomrá ar bith ar Rann na Feirste, ná ar mheilte

geala na Trá Báine ná ar ghealach fhómhair ag éirí aníos as cúl an Eargail.

Bhí lúcháir orm nuair a chonaic mé go raibh siad buíoch dá n-imirce. ‘Tiocfaidh

siad i dtír,’ arsa mise, ‘nó tá déanamh gnoithe san iomlán acu eadar fhir is

mhná.’

‘Ach,’ arsa mise, ‘c’air a mbeidh siad ag caint nuair a thiocfas fad ar an oíche

agus a thoiseochas an t-airneál? An ar bharr agus ar eallach agus ar luach

eallaigh a bheidh siad ag caint? An mbeidh an comhrá saolta acu a bios ag an

mnhuintir a mbíonn rud beag measartha de rathúnas talaimh acu? N…ó an

comhrá leamh a bios ag an mhuintir a léas na páipéir maidin is tráthnóna? An

éireochaidh siad spadánta le linn a bheith ar an talamh thirim ó cheann go ceann

na bliana? Iadsan a raibh ‘caidreamh acu leis an bhás’ achan áit ó Bhéal Thoraí

go Tóin na Cruaiche? An imeochaidh an fhilíocht agus an dóchas nuair a scar

siad leis an chontúirt? An mbeidh a sliocht agus sliocht a sleachta ag caint orthu

fá cheann chúpla glún eile nuair nach mbíonn i mBaile Ghib ach an Béarla agus

ag rá

They bore the famine bravely

But could never stand the feast?

Satharn amháin anseo san fhómhar d’imigh mé liom tráthnóna agus níor stad

mé go raibh mé thíos tigh Mhicí Hiúdaí i gContae na Mí. Bhí meitheal ag Micí

ag baint choirce agus iad ar shéala a bheith réidh ag teacht chun tosaigh domh.

Cuireadh fáilte romham, ar ndóigh. Thug Micí leis mé gur thaispeáin sé achan

rud domh. An coirce a bhí sna stucaí, an féar a bhí i gcruaich, an t-eallach agus

na caoirigh agus beathach capaill. Agus bhí cuma air go raibh sé iontach sásta

leis an tséasúr.

Ach ní raibh lá iomráidh ar Rann na Feirste ná ar mheilte na Trá Báine ná ar

ghealach na gconlach ina suí ar bharr an Eargail. Iomrá ar bith ach oiread is dá

mbeadh siad gan a bheith ann riamh.

Chuaigh muid chun tí le clapsholas agus cuireadh chun bídh sinn. Nuair a bhí

sin déanta dúirt mé féin go raibh an t-am agam a bheith ag tarraingt ar an bhaile.

Ach húradh liom nach rachainn ná fad mo choise, ach go gcaithfinn fanacht go

maidin. Ní raibh gar a bheith leo. Shuigh mé a chois na tineadh agus dar liom

féin níor chaill sibh an fhéile cá bith eile a chaill sibh.

Shuigh na fir thart fán tinidh agus dhearg siad na píopaí. Bhí na mná amuigh sa

bhóitheach ag bleán, an chuid nach raibh istigh ag ní na soitheach agus ag

feistiú an tí i ndiaidh an itheacháin. Bhí mé féin ansin agus mé ag amharc

isteach sa tinidh. Lasadh an lamp, druideadh an doras agus cuireadh an dallóg ar

an fhuinneoig. Agus ansin chonacthas domh ar dhóigh inteacht gur i dtigh

Mhicí Hiúdaí i Rann na Feirste a bhí mé. Mhair an aisling seo ag teacht is ag

imeacht ar feadh tamaill mar a tífeá solas ag lasadh agus ag gabháil as oíche

cheo ar an fharraige. B’fhéidir gur thíos i Rann na Feirste a bheinn ar feadh

chúpla bomaite. Ansin déarfadh duine inteacht cúpla focal a bhéarfadh chugam

féin mé. Mhair sin mar sin riamh go raibh obair an tí críochnaithe agus gur

shuigh an t-iomlán thart fán tinidh.

Tinidh bhreá mhónadh a bhí ann agus smután maide mar chúl uirthi. Bhí

bladhaire croíúil uirthi agus cuma ghlan seascair ar an teach… Thoisigh an

comhrá. Agus ó sin go ham luí shíl mise gur thíos i Rann na Feirste a bhí mé.

Chonaic mé Eoghan Thaidhg ag teacht as Toraigh lá farraige móire. Isín an

tseoil tosaigh ag briseadh ag teacht anoir ar Sruth Seilg dó. An bheirt a bhí leis

ina luí is gan bogadh iontu le tinneas farraige. Eoghan ag teacht de léim aniar ón

stiúir agus ag déanamh igín den chábla agus an t-iomlán de shin a dhéanamh a

fhad is a bhí an bád ina luí i ngleann eadar dhá thoinn. Chonaic mé Micí Hiúdaí

agus clann Dhónaill Ned ag tógáil eangach i mbéal Áranna lá a raibh an

fharraige ag éirí ar an fhéar. Chonaic mé clann Aodha ag iomramh as Boilg

Chonaill go Tóin na Báinseadh agus sruth is gaoth daor orthu. Chonaic mé

bádaí na mbradán ag gabháil amach tráthnóna samhraidh. Amach go raibh siad

mar a bheadh faoileogaí beaga, geala ann ag bun na spéire. Chuir siad a gcuid

eangach i ndiaidh luí gréine. I dtrátha an mheán oíche thoisigh an duibheagán a

chruinniú amuigh thiar ag bun na spéire. D’aithin na hiascairí cad é a bhí ag

teacht agus thóg siad chomh tiubh géar is a tháinig leo agus thug iarraidh ar an

bhaile. Ach ní raibh ann ach go raibh siúl orthu nuair a thoisigh an stoirm a

ghnúsachtaigh go confach. Ansin thoisigh sí a bhúirthigh agus a thafainn. Agus

seo chucu aniar ó bhun na spéire na mílte míle tonn mar a bheadh conairt allta

ann, agus iad mar a bheadh siad ag coimhlint le chéile féacháil cén chéad

cheann acu a slogfadh bád is foireann siar ina craos cíocrach. Leagadh seoltaí

deiridh agus baineadh pící as seoltaí tosaigh. Bhain cuid Inis Meáin amach, cuid

Gabhla agus cuid eile tráigh Oileán na Marbh. Agus tháinig bád Thaidhg trasna

an béal mart a bheadh saighead ann agus í ag síobadh mara dá guailneacha mar

a d’imeochadh lóchán leis an ghaoith ó lic a cháite.

Ansin thoisigh an comhrá ar sheanfhondúirí Rann na Feirste. Na scéaltaí a bhí

acu. Na rudaí a d’fhág siad canta. An saol a bhí ann fada ó shin. Pádraig Dubh is

Macstaí is Pincín na leaathchluaise!

Bhí bainis agus baisteadh againn agus faire agus t…órramh. Chaith muid seal

tamaill ag déanamh poitín i bPort an Churaigh. Chuaigh muid go hAonach an

tSamhraidh agus ní tháinig muid chun an bhaile go raibh an ghrian ar an aer an

lá arna mhárach. Chuaigh muid síos chun na Báinseadh oíche fhómhair ag

tarraingt go Tráigh na gCorr.. Aithním glór Mhicí Phadaí ag gabháil amach an

Oitir Mhór. Dairc, is beag acu atá cosúil leat.

Tháinig Lá Fhéile Pádraig agus thug muid amach an druma mór. Chuaigh muid

trí huaire thart ar theach an phopbail. Shiúil muid go Mullach Dearg tráthnóna

agus nuair a tháinig an oíche bhí damhsa i dteach na scoile againn… ‘Ladies

chain, helf-promenade, half right-and-left, and all have a swing in the corner.’

Shuigh muid ansin go raibh sé i bhfad i ndiaidh an mheán oíche. Sa deireadh

chuala muid coileach ag scairtigh. Dar liom féin sin coiligh Rinn na Mónadh ag

scairtigh agus tá an t-am ag an tsaol a bheith fá chónaí. Taispeánadh mo

leabaidh domh agus chuaigh mé a luí agus glór na farraige i mo chluasa agus

áille na farraige in mo shúile. Agus ní raibh mé i bhfad ‘mo luí gur thit mé ‘mo

chodladh. Agus shíl mé nach raibh ann ach go raibh mo shúile druidte mar ba

cheart agam nuair a buaileadh doras an tseomra agus hiarradh orm éirí má ba

mhaith liom breith ar an Aifreann. Dar liom féin duine inteach a chuaigh a

mhagadh orm atá ansin. Níl am aifrinn ar bith go fóill ann agus ní bheidh go

ceann fada go leor. Mar sin féin d’éirigh mé amach as an leabaidh a dh’amharc

cad é an cruth a raibh an lán mara ann. Bhí a fhios agam go raibh an rabharta

iomlán an mhaidin sin agus gur i dtrátha an sé a chlog a bheadh sé barr láin.

Agus, ar ndóigh, níl aon leathuair ó sin go mbí sé ina lom trá i dtrátha an mheán

lae nach bhfuil carraig nó oitir fá na cladaigh a inseochas an t-am d’fhear a

tógadh i Rann na Feirste.

Ní raibh leath mo sháith codlaithe agam agus shíl mé nach raibh ann ach teacht

an lae. Bhí mé cinnte chomh luath agus a thógfainn an dallóg den fhuinneoig go

bhfeicfinn an lán mara go barr na gcaslach. Chuaigh mé anonn go dtí an

fhuinneog agus thóg mé dallóg agus d’amharc mé amach. Agus an mealladh a

baineadh asam níl léamh ná scríobh ná inse béil air. Ní raibh an Cheanntráigh

ná Rinn na Mónadh ná na Maola Fionna ná Port an Churaigh ar m’amharc ná ar

m’éisteacht. Ní raibh ná carraig ná cuan ná oileán ná aon deor fharraige, ach

páirceannaí cothroma, féarmhara na Mí agus mairt is caoirigh ag ingilt orthu.

Sin anois Baile Ghib agat. Bí thíos ansin nuair a bheas na daoine i gceann a

ngnoithe agus ní bheidh leat ach cuid den scéal agus an chuid is lú de. Ach as

sin go dtige an oíche, go lastar an lamp agus go raibh na doirse druidte agus

tinidh bhreá mhónadh ar an teallach. Agus go dtoisí an comhrá. Tá tú i Rann na

Feirste ó sin go ham luí agus gan a fhios agat an bhfuil Contae na Mí ann ar

chor ar bith. Rachaidh tú a luí i Rann na Feirste an oíche sin agus nuair a

mhuscólaidh tú ar maidin, beidh iontas an tsaoil ort nuair a tífidh tú páirceanna

móra agus coillte ar gach taoibh díot.

FÍORFHILÍOCHT51

Tá daoine ann a gcuireann sé iontas orthu nuair a deirtear leo gur giorracht agus

fírinne lom, tharnochta na tréithre is láidre i litríocht na Gaeilge. Daoine a léigh

beagán beag de chuid filíochta na hochtú haoise déag agus nach raibh fonn

orthu riamh a ghabháil taobh thiar de sin. Agus, ar ndóigh, an té a léifeadh

filíocht na haoise sin agus nach léifeadh ach í níorbh iontas ar bith dá mbíodh sé

den bharúil nach raibh mórán eile i bhfilíocht na Gaeilge ach sreangáin focal.

Ach an té ar mian l;eis breithiúnas iomlán a thabhairt ar an fhilíocht, caithfidh

sé streachlán leanbaí na hochtú haoise déag a fhágáil ina dhiaidh agus a

ghabháil siar céad eile. Má théid, tífidh sé go bhfuil cineál eile filíochta ar fad

san aois sin. Go bhfuil sí beo, achomair, bríomhar, giorraisc, go díreach mar an

chuid de Laoithe na Féinne a raibh muid ag caint orthu. Níl mé ag rá nár

cumadh rud ar bith sa hochtú haois déag arbh fhiú filíocht a thabhairt air. Casfar

corrghiota maith ort ansiúd is anseo. Ach, mar sin féin, glórthaí amaideacha an

chuid is mó de.

* * * * *

Ach má fhágaimid saol na hAislinge ‘ár ndiaidh agus a ghabháil siar giota,

casfar scoith na filíochta orainn. Agus chomh luath agus a léifeas duine í

aithneochaidh sé gur filíocht atá aige. Gur smaointe atá iontu a tháinig ó chroí

an duine agus nach deilín focal agus an oiread seo fuamanna iontu ag cur le

chéile. De dhearbhú an scéil seo, seo dán beag as an leabhar breá sin Dánta

Grádha – an leabhar Gaeilge is mó a thaitin liom dá bhfaca mé le fada.

‘Sí mo ghrádh

an bhean is mó bhíos dom chrádh;

annsa í óm dhéanamh tinn

51 An tUltach (Feabhra, 1940) 5.

ná an bhean do-ghéanadh sinn slán.

‘Sí mo shearc

bean nár fhágaibh ionam neart,

bean nach léigfeadh im dhiaidh och,

bean nach cuirfeadh cloch im leacht.

‘Sí mo stór

bean an ruisg uaine mar phór,

bean nach cuirfeadh lámh fám chionn,

bean nach luighfeadh liom ar ór.52

Is iomaí smaointeamh a thig fríd do cheann nuair a léas tú an dán beag seo. An

chéad rud an fhíorfhilíocht atá ann. An fhírinne lom atá ann. Nach sin an saol ó

shínfear i gcliabhán go síntear i gcónair thú. Tá rud inteacht i gcónaí a dhíth ort,

agus rud inteacht nach bhfuil dul agat sroicheachtáil a fhad leis. Is cuimhin leat

nuair a bhí tú ‘do leanbh ní raibh tú le scaoileadh ná le ceangal go bhfaighfeá

fídeog nó bábóg nó failleagán den chineál sin. Ní raibh sé leath lae in do sheilbh

gur chaith tú i leataoibh é. Bhí tú tuirseach de. Rud inteacht eile a bhí a dhíth

ort. Agus mar sin go deireadh. Agus nuair a d’éirigh tú mór agus bhuail galar an

ghrá thú, ní dhéanfadh bean ar bith maith duit ach ar bhean nár miste léi fá

dtaobh díot. An bhean nach gcuirfeadh cloch in do leacht!

Ansin dearc chomh beacht, cruinn, soiléir agus a inseas an file an scéal. Níl

focal amháin de bharraíocht aige. Agus rud eile. Tá an Ghaeilig atá aige

intuigthe achan áit ar mhair an teangaidh á labhairt. Ní aithneofá cé acu as Leath

52 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 25-6.

Chuinn nó as an Mhumhain é. Labhrann sé linn anall ón tseantsaol agus tá blas

milis ar a chuid cainte.

Seo giota beag de dhán eile as an leabhar chéanna a luaigh mé cheana féin:

Foiligh oram th’ucht mar aol,

ná feicear fós do thaobh nocht;

ar ghrádh Chríost ná feiceadh cách

do chíogh rógheal mar bhláth dos.53

Piaras Feirtéir, file as Ciarraí, a chum an dán sin. Agus sin rud nach mbeadh a

fhios agam dá léití domh é agus gan ainm an údair a inse domh. Mar sin de is

beag athrach a tháinig ar an Ghaeilig le trí chéad bliain. Dá léifinn an dán seo do

na seandaoine i dTír Chonaill, déarfadh siad ‘sin an cineál ceanna atá againn

féin.’ Ach dá léifinn giota den chanúint atá ag rialtas an tSaorstáit dóibh, ní

bheadh a fhios acu ó Dhia anuas cad é a bhí ann.

* * * * *

Tá dán eile sa leabhar seo agus bheir sé in mo cheann nathán a chualaigh mé go

minic sa bhaile: nuair a bhíos an tobar lán caithfidh sé cur thairis. Bhí an file seo

lán. D’iompair sé an t-ualach air féin nó gur chruinnigh sé ina chnap os cionn a

chroí. Bhí meáchan an rúin sin á mharbhadh. Lig sé amach é sa deireadh.

‘Ní bhiad níos sia gan a nochtadh,’ a deir sé. Agus ansin thoisigh sé a thonnadh

amach ar theann a dhíchill. Is furas a aithne air féin go raibh doirse druidte,

dúnta ar a chroí le fada. Thig an chaint leis na tonna agus na rabháin. Ach san

am chéanna tá brí agus meáchan in achan fhocal dá n-abair sé, chan ionann sin

agus na rabháin cainte atá sna hAislingí.

Tugas grádh nach féadaim d’fholach

dá folt cochlach, dá rún leasg,53 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 34.

dá malainn chaoil, dá rosg gorm-ghlas,

dá déid shocair, dá gnúis tais.

Tugas fós, gion go n-admhaim,

grádh mar mh’anam dá píp réidh,

dá guth róibhinn, dá béal blasta,

dá hucht sneachtmhar, dá cígh ghéir.54

Agus dá réir sin. Ba doiligh stad a chur leis nó go n-insíodh sé go teann,

dúthrachtach na tréithre a dtug sé grá dóibh. Agus cá bhfuil an té a bheadh ina

dhiaidh air? Ní dhaoraimse thú ach oiread. Imigh leat agus ná peacaigh níos mó.

54 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 32.

NIALL MÓR MAC MUIREADHAIGH55

Ba mhaith an file Niall Mór Mac Muireadhaigh. Ba deas, cruinn, beacht an

dóigh a bhí aige le rud a rá. Agus dálta na bhfilí a mhair lena linn, níor labhair

sé mar mhaithe leis an chaint. Ach labhair sé cionn is go raibh rud inteach aige

le rá. Léigh mé amhrán dá chuid ar na mallaibh agus tá sé chomh maith ina

dhóigh féin le dán ar bith dena mhéid dá dtiocfadh leat a iarraidh i dteangaidh ar

bith.

Tímid ins an dán seo an brón agus an chumhaidh a thig ar dhaoine i lár a gcuid

súgraidh agus ollghardais nuair a smaoiteas siad gur gearr uathu an scarúint.

Atáid dias is tigh-se a-nocht

ar nách ceileann rosg a rún;

gion go bhfuilid béal re béal

is géar géar silleadh a súl.56

Is minic a chualaigh mé sa bhaile líne dá bhfuil san amhrán sin agus bheir sin in

mo cheann gur mór a lán filíochta atá fágtha sa Ghaeltacht go fóill i gcaint na

ndaoine. ‘Ní cheilfidh a rosc a rún’ an líne atá mé a rá. Agus, ar ndóigh, is

achmair an dóigh é le a thabhairt le fios dúinn go ndéan an tsúil go minic scéala

ar an rún ba mhian leis an teangaidh a choinneáil ceilte.

Ach is ar an fhile a tharraing mé an scéal. Ba mhaith leis má bhí an bás i ndán

dó b’fhearr leis a fháil an oíche sin sula dtigeadh an lá.

Dá ndáiltí mo chur i gcroich

is truagh nách í a-nocht a tús.57

Eagla roimh an mhaidin55 An tUltach (Meán Fómhair, 1940) 5.56 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 51.57 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 51.

Cuireann sé dán Béarla in mo cheann fá fhear a d’iarr ar a rúnsearc a theacht

amach leis ar feadh oíche amháin. Agus ba mhaith leis deireadh an tsaoil a

theacht roimh mhaidin. An mhaidin lom, liath, nach orainn a bios an eagla

roimpi! Nach beag is lú orainn ná breacadh na maidine agus an siorradh fuar

gaoithe a bhíos ins an spéir nuair atá pléisiúr na hoíche thart. Nach cosúil í le

gráinnín luaith an áit a raibh tinidh agus bladhaire aigeantach, croíúil uirthi

tamall roimh sin.

Cuinnibh dhúinn an oidhche a-nocht,

truagh gan sinn mar so go brách;

ná léig an mhaidean is-teach

éirigh ‘s cuir a-mach an lá.58

Ba deacair giota filíochta a fháil ní ba simplí ná an giota seo. Shílfeá gur

glórthaí linbh é ar dhóigh amháin agus caint fealsúnaí ar dhóigh eile. Ná lig an

mhaidin isteach!

Éirigh is cuir amach an lá! Ná lig ga nimhneach na maidine isteach fríd an teach

orainn. Bhí muid go súgach, sáimh i rith na hoíche.

Giorra na hoíche

Gheibh duine an smaoiteamh céanna ar dhóigh eile sa dán seo:

Truagh giorra na hoidhche a-réir!

dar liom féin do chonnairc sionn

taidhbhse mná nach bhfacas riamh

táinic ó Shliabh na mBan Fionn.

I n-aonoidhche dhamh im shuan

truagh nár chaitheas fad mo ré,

58 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 52.

sul do bheireadh uaim an lá

néal na mná do chonnairc mé.

Truagh nach é coladh Mo-chaoi,

gan faicsin an laoi go bráth,

mo choladh san oidhche a-réir

‘na bhfaca mé néal na mná.

A mbí idir umha is ór,

idir reullainn fós is grian,

atá idir í is gach bean

dá gcuala mé do theacht riamh.59

Samhailteacha na hóige

Chonaic sé aisling ina chodladh. Ní raibh ann ach néal mná mar a dúirt sé féin.

Taibhse a chum Dia a bhí inti. Bhí sí chomh neamhchosúil leis an chuid eile de

spéirmhná na cruinne agus atá an ghrian agus na réalta Seo an aisling a bíos ag

gach duine tráth dá shaol. Ag smaoiteamh ar neach uasal, álainn atá os cionn an

rud a dtugtar daonnacht air. Samhailteacha na hóige! Bíonn croí agus aigneadh

agus dóchas ag an óige. Bíonn ríocht na bhflaitheas aige ina timpeall. Ach táinig

bánú an lae mar a thig sé i gcónaí Tháinig spéarthaí géara, nimneacha na

maidine. Muscladh as a néal é agus d’imigh an taibhse. Agus ansin bhí sé

buartha nach san uaigh a bhí sé ina chodladh sa chruth is nach dtiocfadh leis a

shúile a fhoscladh ní ba mhó.

Is minic nuair a bíos ualach trom de bhuaireamh an tsaoil ar dhuine a thnúitheas

sé an té atá ina luí go suaimhneach faoi na fóide.

After life’s fiful fever he sleeps well… Nothing can touch him further.60

59 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 61-2.60 Cúpla líne as Macbeth.

Cogadh na gcanúintí

Is furas dúinn a fheiceáil ins na samplaí seo cad é an cineál filíochta atá sa

Ghaeilig. Níor cuireadh mórán suime ins an chuid is fearr di go fóill. Agus tá

riachtanas trom le staidéar a dhéanamh uirthi. Anois tá cuid mhór daoinje ag

caint ar an Ghaeilig a thabhairt ar ais. Agus is iomaí cloch mhór a bheas ins an

bhealach againn nuair a thoiseochaimid ar an obair sin dáiríribh. An chloch is

mó agus is troime atá ins an chasán cloch na gcanúintí. An mhórchuid de na

daoine a chaith an chuid is fearr dá saol ag obair ar son na Gaeilge, seo an rud

amháin a bhí ar a n-intinn: an dóigh ab fhearr le canúint amháin a chur chun

tosaigh agus an ceann eile a chur ar gcúl. Is doiligh do dhaoine ar mhaith leo

teangaidh agus litríocht a dtíre a fhoghlaim, is doiligh dóibh a dhéanamh agus

an mhuintir atá in ainm a bheith á dtreorú ag clamhairt ina measc féin. Agus sin

an scéal céanna nach mbeadh deacair a shocrú. Ní bheadh againn le déanamh

ach a ghabháil go dtí an chanúint is cosúla leis an Ghaeilig atá ins na dánta agus

na scéaltaí agus na hamhráin a cumadh sula raibh ann ach aon chanúint amháin.

SCÉAL CHÚ CHULAINN61

61 An tUltach (Mí na Féile Pádraig, 1940) 3 agus Aibreán, 4, 6.

Ó toisíodh ag iarraidh an Ghaeilig a athbheochadh, ní raibh sí i gcontúirt chomh

mór agus atá sí ar an bhomaite de lá a bhfuilimid ann. Tá an mhuintir a bhfuil sí

acu ag imeacht as an tír agus tá rud eile ag fás aníos chugainn a bhfuil boladh

bréan amach as. An rud seo a dtugann cuid de na daoine Standard air a bhfuil

mé ag caint air. Anois cé is ciontaí leis an ghramscar shalach seo atáthar a

thabhairt dúinn inniu in ionad Gaeilge? Níl ach amaidí an locht go hiomlán a

fhágáil ar rialtas ar bith. Níor fhás an droch-Ghaeilig seo aníos as an talamh an

oíche a thug muintir na hÉireann cúl a gcinn leis an phoblacht. Bhí sí ag fás le

deich mbliana fichead roimhe sin. Is é an leagan amach a bhí ag formhór na

ndaoine a bhí ag foghlaim Gaeilge leis na blianta a d’fhág an scéal mar atá sé

inniu.

Tá locht amháin, agus locht mór é gan bhréig, tá sin ar an chuid is mó de na

daoine a bios ag foghlaim na Gaeilge. Is cuma leo ach rud beag a bheith acu. Ón

uair amháin a bios oiread acu agus go dtig leo a gcomhrá a dhéanamh le chéile

ar dhóigh ar bith, ní miste leo níos mó. Ní thugann siad iarraidh feabhas ar bith

a chur orthu féin. Tá na mílte agus na mílte acu seo ar fud na tíre inniu. Agus

nuair a chastar cainteoir maith orthu agus nach dtuigeann siad é, síleann siad gur

airsean an locht agus nach orthusan.

Anois tá cuid acu seo chomh ramhar san intinn le muic agus níl maith a bheith

ag caint leo. Is mó an meas atá acu ar an phrácás chiotach atá acu féin ná atá acu

ar litríocht na hÉireann. Ach, os a choinne sin, tá daoine eile ann atá i bhfách le

feabhas a chur orthu féin, daoine nach bhfuil eagla orthu roimh an fhírinne,

daoine a chuirfeadh fáilte roimh ghlan-Ghaeilig, is cuma cén cearn a dtig sé as.

Mar mhaithe leo seo atá mé ag scríobh na nótaí seo.

Ar na mallaibh bhí mé ag caint le máistir scoile agus fear a raibh suim mhór

aige i litríocht. Thuig sé an dóigh le litríocht a theagasc do pháistí. Chonaic mé

lá amháin é ag teagasc dráma de chuid Shakespeare do rang nár mhóide go

raibh aon duine acu os cionn dhá bhliain déag d’aois, agus b’iontach an dóigh a

dtáinig leis greim a fháil ar intinn na bpáistí.

Féadaim a rá go raibh oiread feirge orthu le Caesar aon uair amháin agus go

bhfaigheadh siad de chroí miodóg a chur go cuid a ndoirn ann, agus fá cheann

leathuaire eile bhí siad lán chomh rugtha chuig lucht a mharfa nuair a chonaic

siad ina luí go híseal é agus gan neach ar bith ‘bocht go leor le urraim a

thabhairt dó,’ nuair a thaispeáin Marc Antoine an fhallaing dóibh, an brat uasal

sin a chuir sé fána uachtar tráthnóna samhraidh fada ó shin a rug sé buaidh ar

namhaid na Róimhe, nuair a thaispeáin sé na cneácha dóibh agus d’iarr sé

orthusan an scéal a inse. ‘Is méanair do na scoláirí atá faoi do chúram,’ arsa

mise leis. ‘Is mairg nach raibh oide mar thú agamsa in m’óige. Ach anois cad é

fán Ghaeilig? An dteagascann tú litríocht na Gaeilge ar an dóigh chéanna?’

‘Tá mé sa chéad talamh a gcualaigh mé go raibh a leithéid de rud ann,’ ar

seisean. ‘Ní thig liomsa litríocht ar bith a fháil sa Ghaeilig. Na leabharthaí a

cuireadh amach ar na mallaibh, níl sú ná seamhair iontu. Níl fuil ná feoil orthu.

Agus an fhilíocht féin, cad é atá inti ach sreangán aidiacht gan bhrí gan

tairbhe?’

Bhí an fear seo ar oide scoile chomh hintleachtach, géarchúiseach agus a chasfaí

ort i siúl lae agus thuig an dóigh le litríocht a theagasc. AGu ba é an bharúil a

bhí aige nach raibh litríocht ar bith sa Ghaeilig. Ní raibh a fhios aige go raibh

inti scéal ar bith nó dán nó amhrán a bhogfadh an croí ag a chuid scoláir mar a

bhí ins an Bhéarla.

D’inis mé scéal amháin dó mar a chualaigh mé féin ag m’athair é – scéal Chú

Chulainn. Agus nuair a bhí mé réidh leis d’aidmhigh sé go raibh caint chomh

beacht, fírinne chomh cruinn, smaointe chomh domhain, agus pioctúirí chomh

glinn ins an scéal chéanna le rud ar bith dar léigh sé riamh. Agus cad chuige

nach bhfacaigh sé sin roimhe ré? Ar an ábhar go raibh a intinn oilte ar litríocht

an Bhéarla agus nár léir dó áilleacht ar bith nach raibh de réir na múnlaí a raibh

cleachtadh aige orthu. Sin an locht atá ar mórchuid de na daoine a d’fhoghlaim

beagán beag Gaeilge. Leoga, tá an mhórchuid acu agus gan suim acu i litríocht

de chineál ar bith. Naonúr as an deichniúr den dream a bhfuil an chuid is fearr

dá saol caite acu ag coraíocht agus ag streachailt le IS agus TÁ, ní mó ná go

bhfuil a fhios acu gur scríobh Mitchel riamh an Jail Journal. Agus an mhuintir a

bhfuil intinn liteartha féin acu, tá siad cleachtaithe le scéaltaí agus le dántaí agus

le hamhráin a bhfuil cruth agus cuma neamh-Ghaelach orthu, agus níl meas acu

ar rud ar bith nach bhfóireann don mhúnla atá acu féin.

Is deacair a rá go cruinn beacht cad is litríocht ann. Ach ins an am chéanna

d’fhéadfadh duine gan eagla a bheith air a rá gur litríocht caint ar bith a raibh

fírinne agus áilleacht inti. B’fhéidir go bhfuil áilleacht i gcónaí fíor agus fírinne

i gcónaí álainn. Ach is é an rud atá in mo cheann go bhfuil dhá rud i litríocht a

spreagas an croí – mar atá, na smaointe agus an chulaith a bíos orthu.

Anois tá seanfhocal againn i gCeann Dubhrann: d’a mb’ionann ciall don duine

b’ionann dath don éadach.’ Is dóiche nach bhfuil mórán duifir eadar nádúir an

duine i dtír amháin thar thír eile. Tá na mianta agus na claonta céanna againn

uilig. Ach tá culaith ar leith in gach náisiún leis na smaointe sin a chóiriú. Tá

culaith ar leith ag an Ghaeilig ach is beag againn a tíos an áilleacht atá san

éideadh sin cionn is go bhfuilimid cleachtaithe le gréasáin aeracha a tháinig as

tíortha eile.

Bhí nós amháin i gcuid scéaltach agus i gcuid dántaí na Gaeilge arbh fhiú dúinn

staidéar a dhéanamh air. Bhí ní acu ar a dtugann an Piarsach ‘clear, vivid,

unadorned statement.’ Chuireadh siad i gcónaí pioctúir os ár gcoinne le beagán

focal. Cuir i gcás an scéal sin fá Chú Chulainn atá i seanchas na ndaoine ins an

Ghaeltacht. Castar rud mar seo ort: ‘Maidin dheas, ghruama a bhí ann. Bhí sé

chomh ciúin is nach mbogfadh ribe ar do cheann.’ Duine ar bith riamh a thug fá

dear maidin shamhraidh, nuair a bhí an lá i ndiaidh glanadh, sular éirigh an

ghrian agus sula dtáinig an teasbhach, caithfidh sé a rá gur seo againn pioctúir

chomh glinn, soiléir agus a rinneadh riamh le focla. Gruama! Dar leat go

dtearnadh an focal fána choinne. Agus ansin an ciúnas! Ní bhogfadh ribe ar do

cheann. Má dhearcaimid ar na seanscéaltaí mar seo, má chuirimid an fhiacháil

seo orthu – an bhfuil fírinne iontu agus an bhfuil sí insithe go cruinn, beacht i

mbeagán focal gan bun cleite amach ná barr cleite isteach, tífimid go bhfuil

litríocht againn agus go raibh sí ina codladh leis na blianta díobháil nár tuigeadh

í.

DÉITHE BRÉIGE62

I have spoken of the Irish power of clear, vivid, unadorned statement. Some of

you, remembering the rich and royal redundance of a good deal of later Irish

verse, will ask whether clear, vivid, unadorned statement is really an Irish

characteristic. It is. It was an Irish characteristic from the beginning and

remained an Irish characteristic as long as Dán Díreach verse rules, and longer;

for it remains a characteristic of the best of the peasant poetry. The reserve and

severity of the early Irish ‘I am Eve, great Adam’s wife’ are as apparent in the

seventeenth century poem of Keating ‘A Bhean Lán de Stuaim.’ The strength

and brevity of the language here are as striking as the candour and energy of the

thought. Yet Keating was one of those who ushered in the new school in poetry.

Pádraig Mac Piarais

Duine ar bith a tógadh sa Ghaeltacht, tuigfidh sé go maith gur cosúla filíocht na

ndaoine – an chuid is óige di chomh maith leis an chuid is sine – gur cosúla sin

leis an tseanfhilíocht ná le cuid véarsaí na hochtú haoise déag. Na filí a chum na

seandántaí, agus na filí gan iomrá a chum na hamhráin atá anois i measc na

ndaoine sa Ghaeltacht, bhí níos mó ar a n-intinn ná sreangáin d’fhocla binne,

gan mórán brí ná céille, a fhí. Beimid ag caint ar chuid amhrán na Gaeltachta

amach anseo nuair a behas faill againn. Níl agam anois le rá ach go bhfuil cuid

mhór seod sa Ghaeltacht nár cuireadh riamh i gcló. Tá daoine ann a mbeidh

obair acu seo a chreidbheáil. Daoine nach ionann ciall atá acu féin agus agamsa

leis an fhocal ‘Gaeltacht.’ Daoine a bheir Gaeltacht ar áit má dúirt bean leo gur

dhúirt bean léi go gcualaigh sí bean á rá go raibh ‘pé scéal é’ ag seanduine san

áit sin a fuair bás den ocras samhradh na gorta. (Sílim gur ‘July an chabáiste’

atá sna ‘classics’ acu ar an bhliain seo.)

62 An tUltach (Deireadh Fómhair, 1940) 2, 6.

Imeacht an Fhíona agus teacht an Chúir

Má dhearcaimid ar chuid filíochta an Chéitinnigh tífimid gur fíor don Phiarsach

a n-abair sé. Sa chéad chás de rinne an Céitinneach filíocht – agus an chuid ab

fhearr di – sa tseandán. Lena chois sin ba lena linn a cuireadh tús ar scoil eile

filíochta – scoil a thoisigh le ceol agus a rinne strambán de.

Mar shampla den chéad chuid bhéarfaidh mé liom an ceann a dtráchtann an

Piarsach air:

A bhean lán do stuaim,

cuinnibh uaim do lámh;

ní fear gníomha sinn,

cé taoi tinn dár ngrádh.

Féach ar liath dom fholt,

féach mo chorp gan lúth,

féach ar thraoch dom fhuil, -

créad re bhfuil do thnúth?

* * * *

Do chúl craobhach cas,

do rosg glas mar dhrúcht,

do chíoch chruinngheal bhláith,

thairngeas mian gach súl.

Gach gníomh acht gníomh cuirp,

is luighe id chuilt shuain,

do-dhéanainn tred ghrádh,

a bhean lán do stuaim.63

An Abóradh Sagart É?

Deir cuid de na húdair nárbh é an Céitinneach a chum an dán seo cé go bhfuil sé

fágtha air ins na lámhscríbhinní. Sílidh siad nach dtiocfadh le sagart a

mhacasamhail a scríobh. Deir an Piarsach gurb ionann seo is a rá nach dtiocfadh

le sagart a bheith ina chumadóir chomh maith le tuata. Agus, ar ndóigh, is fíor

dó. Is é mo bharúil féin nach gcumfadh aon duine eile é ach sagart. Bhí a fhios

aige nach raibh cead aige roinn a bheith aige léi. San am chéanna bhí croí agus

colann daonna aige. Bhí sé i ngrá léi agus cuimhne aige ar a chuid dualgas san

am chéanna. Agus eadar an dá ghrá seo, bhí mo dhuine bocht á stialladh agus á

strócadh nó go bhfuair an spiorad buaidh ar an cholainn agus gur agair sé í a

lámh a choinneáil uaidh. Ní dóiche go n-abóradh tuata a leithéid sin léi. Ba

dóiche é a rá mar a dúirt file eile:

Nár aifrighidh Dia ná Muire orm é

‘Sé mian mo chroí a bheith leobhtha.

Nach deas, cuimir, achmair, beacht an cuntas a bheir an Céitinneach i mbeagán

focal ar scéimh na mná agus an chumhacht a bhí aici. Do chúl craobhach cas!

Do rosg glas mar dhrúcht! Do chíoch chruinngheal bhláith! Charbh iontas má

chor sí an croí aige agus má chuir sí a chuid fola agus feola fríd a chéile.

Bhí sé ní ba shuaimhní ina intinn agus leagan amach an tsagairt ní b’fhearr aige

agus é ag caint le mnaoi eile, agus ag inse di nach raibh inti ach cré. Bhí athrach

barúla anois aige den chúl chraobhach, chas agus den rosc ghlas mar dhrúcht.

Ní fhuil acht cré id’ chéibh chasta an duailín óir

Nó id’ éadan geal réidh-ghlan ar shnuadh an aoil fós

63 Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cork University Press, 1926) 133-4.

Nó i bpéarla do chlaon-rosg mear-chruaidh righin reoidh

Nó id’ chaol-mhala néata mar ruainín róin.64

Tá áilleacht focal ins an dán seo agus lena chois sin uaisleacht smaointe. Ach

ina dhiaidh sin níl sé i (?) ndáiríribh mar a bhí sé sa dán eile. Seo cuid den

fhilíocht a cumadh agus an file ag smaoiteamh ar ghlórthaí cainte agus ar

thuaimeannaí focal. Aithneochaidh tú nach dtig sé ón chroí mar tig na smaointe

atá sa dán díreach. San am chéanna filíocht mhaith é. Ach tí tú múnla úr ag

teacht chugat. Ina dhiaidh sin tháinig an t-am nár smaoitigh lucht dhéanta

véarsaí ar mhórán eile ach tuaimeannaí focal. Agus nuair a tháinig sin d’imigh

an fhilíocht. Duine ar bith nach gcreideann sin tugadh sé iarraidh aistriú a

dhéanamh ar cheann de chuid aislingí aeracha na hochtú haoise déag. Nó

cuireadh sé na haistrithe a rinne Mangan ar véarsaí na haimsire sin i gcomórtas

leis na haistrithe a rinne sé ar ‘Mo Róisín Dubh’ nó ar ‘An Bean Fuair Faill ar

an bhFeart.’ Bhí smaointe filiúnta ag Mangan ins na seandántaí. Chuir sé culaith

dá dhéanamh féin orthu agus rinne díobh filíocht chomh maith agus atá sa

Bhéarla. Ach ins na rudaí eile ní raibh aige ach sreangán focal nó culaith

éadaigh gan colann ar bith fúithi – gan trácht ar anam.

An Tuiseal Gairmeach de ‘Dia’

Ba chóir go mbeadh an méid seo intuigthe. Ach, níl, ar an ábhar gur beag daoine

a raibh an Ghaeilig acu as a leanbaíocht a raibh gléas orthu a gceann a

bhuaireamh le litríocht. Bunús na ndaoine a chaith a saol ag smaoiteamh ar

Ghaeilig, b’éigean dóibh an beagán beag atá acu a fhoghlaim agus ní raibh ar a

n-aird ach focla. Sin galar a lean do Ghaeilgeoirí go dtí an lá a bhfuil inniu ann.

Dá mbíodh siad ar Shliabh Chealbharaí an lá a d’éag ár dTiarna, agus É na

briathra deireanacha a rá i nGaeilig, bheadh siad ag cur ceist ar a chéile cad ba

tuiseal gairmeach den fhocal ‘Dia’ ann.

64 Dán eile leis an Chéitinneach.

Sin an chéad rud a bheir duine againne fá dear ag cruinniú nó ag comhdháil.

Bheir muid fá dear go ndéantar dhá dtrian cainte mar mhaithe le caint. Ach is

furas sin a thuigbheáil nuair a smaoiteochas tú nach mó ná gur bhain Conradh

na Gaeilge riamh leis an teangaidh bheo. Chan ag fáil loicht ar an Chonradh atá

mé. Ach mé ag rá an mhórchuid de na daoine a thug a mbarúil dúinn ar

scríbhinní le deich mbliana fichead, nár thuig siad iad ar an ábhar nár tógadh

leis an teangaidh iad, agus d’fhág sin ag meas focal iad in áit a bheith ag meas

filíochta.

Ar ndóigh, b’fhéidir go mb’fhearr sin féin ná gan rud ar bith a dhéanamh. Ach

mar sin féin cuireadh déithe bréige ar bun ansiúd is anseo. Agus is é an chéad

rud atá le déanamh againne ar fágadh an teangaidh againn mar oidhríocht, na

déithe bréige sin a bhriseadh.

SCRÍBHNEOIRÍ GAEILGE – GO NDEARCA DIA

ORTHU65

Aiste a bhí ar Ultach na Nollag ag Séamas Ó Mórdha66 a chuir i gceann pinn

mé. Nó bhí rún agam le tamall gan an dara focal a scríobh le mo shaol. Ach

thug cúpla focal de chuid Shéamais orm mo rún a bhriseadh. ‘B’fhada a

bhíomar ag súil,’ a deir sé, ‘le leabhar úr, nuacheaptha ó láimh Mháire. Leoga,

ba dóigh lena lán againn gurbh é an dúil gan fháil againn é agus go raibh Máire

ag brath gan ach aistriúchán a thabhairt dúinn feasta.’

Tá a fhios agam gur shíl Séamas agus a lán eile

(1)Go raibh mé ag aistriú liom ar fad agus

(2) gur stad mé den chumraíocht.

Agus cad é eile a shílfeadh sé? Bhí aistriúchán de mo chuid ag teacht amach

bliain i ndiaidh na bliana eile. Agus ní raibh úrscéal na gearrscéaltaí ná rud ar

bith eile le feiceáil. Ní raibh a fhios ag mórán nach raibh mé ach bliain go leith i

gceann an aistriúcháin, agus go raibh cuid de na leabhair sin ocht mbliana ar an

bhealach ó bhí mise réidh leo go dtáinig siad amach. Ní raibh a fhios, ná go

raibh mise ar mo dhícheall ag cumraíocht i rith an ama sin, go dtí gur chaill me

mo dhóchas agus gur stad mé le gan toiseacht arís.

Seo mar a chaith mé le fiche bliain an méid ama a bhí fá réir agam fá choinne

scríobh leabharthach. Thoisigh mé nuair a bhí na Black and Tans ag creach na

hÉireann. Thoisigh mé agus gan aithne ná eolas orm. Agus fiche bliain ina

dhiaidh sin b’éigean domh stad ar an ábhar nach raibh ceannach ar bith ar

leabharthaí Gaeilge. Seo mar a bhí:

1921 Mo Dhá Róisín

65 An tUltach (Eanáir, 1941) 1-2.66 Tá cuntas iomlán ar Shéamas ag Breandán Ó Conaire (eag.) in Aistí ag Iompar Scéil: in Omós do Shéamus P. Ó Mórdha (An Clóchomhar, 2004).

1924 Caisleáin Óir

1925 Micheál Ruadh

1926 Sraith na Craobhruaidhe

1927 Cioth is Dealán

1928 Feara Fáil

1929 Innis Beannach

1930-32 Aistriú

1934 Leabhar Aistí

1935 Thiar i dTír Chonaill

1937 Nuair a Bhí Mé Óg

1938 Leabhar Eile Gearrscéaltaí

1939 Rann na Feirsde

Anois sílim nach n-abóradh duine ar bith gur lig mé mo mhaidí le sruth. Bhí mé

ag gabháil ar aghaidh go maith go dtí 1920. San am sin bhíthear ag éirí fuar i

leabharthaí Gaeilge. An mhuintir a bhí ag ceannach ó tháinig ann dóibh bhí siad

ag éirí tuirseach. Agus ní raibh suim ar bith i léitheoireacht Ghaeilge ag an líne

a tháinig ina ndiaidh. Sháirigh orm foilsitheoir a fháil a ghlacfadh Innis

Beannach. Chaith mé an lámhscríbhinn siar faoin leabaidh agus chuir mé trí

scrios Dé ar chuid mhóir rudaí agus ar chuid mhóir daoine. Agus dúirt mé gur

mhairg nach ‘dtiocfaidís na feara-choin a bhí tamall uainn sa Spáinn.’

1930 Thoisigh mé a dh’aistriú. Ocras a chuir i gceann na hoibre sin mé. Bhí

mé ar an tráigh fholaimh san am. Murab é go raibh ní aistreochainn aon líne

amháin. Ba Shamhain 1930 a thoisigh mé agus stad mé fá Bhealtaine 1932 –

bliain go leith. Ar feadh an ama sin d’aistrigh mé:

La Terre qui Meurt

Captain Blood

Ireland in the French Revolution

The Right of Way

Lisheen

The Queen’s Fillet

Agus ar feadh bliana ina dhiaidh sin bhí mearbhlán in mo cheann agus bhí cruit

orm. Bhí crambaí in mo mhéara agus mé ag cailleadh amharc na súl. Agus bhí

mo chuid Gaeilge briste, brúite, bearnach.

Tamall ina dhiaidh sin fuair mé uchtach agus scríobh mé an dara leabhar. Shiúil

mé thoir is thiar léi. Ach ní raibh gar ann. Tháinig mé chun an bhaile agus

chaith mé an dara lámhscríbhinn faoin leabaidh. Anois duine ar bith a bhfuil dhá

lámhscríbhinn faoin leabaidh aige níl mórán uchtaigh aige toisseacht an tríú

huair. Ach thoisigh mé. Scríobh mé Thiar i dTír Chonaill agus cuireadh i gcló í.

Ansin scríobh mé trí leabharthaí, ceann i ndiaidh an chinn eile. Go dtí go bhfuil

na cúig lámhscríbhinní caite ansin agus ‘gan aoinneach comh bocht is go

mbeadh urraim aige dóbhtha.’

Ní raibh a fhios sin ag Séamas Ó Mórdha. Is beag a raibh a fhios acu, Is beag a

bhfuil a fhios acu gur gairid a bheas duine ar bith ag scríobh Gaeilge. Tá

deireadh leis an obair ach sa bheag – i gCúigeadh Uladh agus i gCúigeadh

Mumhan agus i gCúigeadh Chonnacht. Tá mé á rá seo ar eagla nach bhfuil a

fhios ag na daoine é. B’fhéidir go bhfuil daoine in Éirinn agus go dtabharfadh

siad iarraidh rud inteacht a dhéanamh dá mbeadh a fhios acu go bhfuil staid na

Gaeilge mar atá sí.

Mura gcreide tú mé, scríobh féin leabhar. Cuir i gcás go dtig leat leabhar maith

a scríobh. Nuair a bheas sí réidh agat gabh isteach ag foilsitheoir. Agus seo an

comhrá a bheas agaibh.

Eisean: Cad é atá leat?

Tusa: Ábhar leabhair.

Eisean: Cén rang?

Tusa: Cad é an rang a bhfuil tú ag caint air?

Eisean: Nach leabhar scoile atá leat?

Tusa: Ní hea ach scéal.

EISEAN: Ní thiocfadh liom mo chuid airgid a chur inti. Ní bheadh ceannach

ar bith uirthi. Má scríobhann tú leabhar scoile agus má bhíonn sí fóirstineach

agus Aire an Oideachais - .

TUSA: Scéalaí atá ionam agus ní máistir scoile.

EISEAN: Is mairg nach dtig liom riar duit. Ach ní thig liom leabhar a

ghlacadh nach mbeadh ceannach maith uirthi. Agus níl sin ar leabhar ar bith

anois ach ar leabhar scoile.

Sin anois mar atá gnoithe scríbhneoireachta sa tír seo. Mise atá ag inse na

fírinne. Is agam atá a fhios nó tá fiche bliain caite sa teangmháil agam. B’fhéidir

nach bhfuil Éirinn inleighis. Agus b’fhéidir go bhfuil. Ach má tá, is fearr an

fhírinne a inse fán Ghaeilig chomh luath agus is féidir é. Ní raibh sí riamh i

gcontúirt mar atá sí i láthair na huaire.

THÁINIG SÉ GO RANN NA FEIRSTE67

Tháinig. Agus sin an cliú baile is fearr a fuair Rann na Feirste le céad bliain. Bhí

filí ceoil agus lucht seanchais i Rann na Feirste. Bhí scéalaíocht agus litríocht

ann a thabhaigh cliú dó san am a chuaigh thart. Ach cliú chomh héifeachtach

agus a fuair sé riamh an Sagart Ó Muirí a theacht agus coláiste a dhéanamh ann.

Bheadh a fhios sin agat dá mbeadh an aithne agat ar an tSagart Ó Muirí a bhí

agamsa.

Fágfaidh mé scéal Choláiste Óméith agus an obair a rinne an Sagart Ó Muirí

ansin le hinse ag an mhuintir is fearr eolas air. Rinne sé obair éifeachtach ansin.

Níor fhág sé aon chlúid ná aon chearn sa dúiche a raibh scéal nó amhrán ann

nach dtug sé cuairt air. Ach bhí na seandaoine ag imeacht agus sa deireadh rinne

sé amach an choláiste a athrach go dtí ceantar éigin sa Ghaeltacht áit nach

mbeadh ach Gaeilig le cluinstin ag na scoláirí ó cheann ceann na seachtaine.

Ach cá háit a rachadh sé? Dúirt daoine leis go raibh Tír Chonaill fada fairsing

agus nach mbeadh moill ceantar fóirsteanach a fháil, áit ar bith ó bhruach Loch

Súilí go Gleann Cholm Cille. Ar ndóigh, b’fhíor sin. Ach ní raibh an Sagart Ó

Muirí sásta le Gaeltacht gan tuilleadh lena chois. Gaeltacht a mbeadh filíocht

agus seanchas agus litríocht agus ceol inti a bhí a dhíth air. Gaeltacht den

chineál a bhí in Óméith leithchéad bliain roimhe sin. Cá háit a raibh a leithéid

de cheantar? An raibh sé i dTír Chonaill? An raibh sé in Éirinn. Is iomaí lá a

shiúil an Sagart Ó Muirí amach cladach Chairlinne agus é ag meabhrú go

domhain fána chroí… An bhfuil Gaeltacht ar bith in Éirinn inniu mar a bhí in

Óméith lá den tsaol? Tá neaart Gaeilge i dTír Chonaill, ar ndóigh. Ach an bhfuil

áit ar bith a bhfuil macasamhail Neilí Ní Anluain nó Bean an Dibínigh68 ann, a

raibh míle go leith líne filíochta ar a dteangaidh ag achan duine acu? An bhfuil

dream ar bith a bhfuil déanamh an cheoil ó dhúchas iontu mar a bhí sé ag Clann

67 An tUltach (Meán Fómhair, 1941) 5-6.68 Tá cuntas ag an Dr. Ciarán Ó Duibhín ar an bheirt cháiliúla seo as Óméith ina shuíomh idirlín TOBAR.

Mhic Cuarta a shíolraigh ó aicme an Daill? An bhfuil macasamhail Mrs.

Harrassey69 in áit ar bith eile in Éirinn, an bhean a bhí ag maíomh gaoil ar Art

Mhac Cubhaigh agus a raibh ‘Úirchill an Chreagáin’ aici chomh luath leis an

phaidir?... Dá dtigeadh le duine an saol a chur ar gcúl leithchéad bliain!

Moladh mórán áiteach dó fá choinne coláiste. Ach ní raibh sé sásta le háit ar

bith acu. Sa deireadh d’iarr sé comhairle Sheán Mac Maoláin. Agus mhol Seán

dó a theacht go Rann na Feirste.

Tháinig. Tháinig sé agus sheasaigh sé ar mhullach an Characamáin mar a rinne

Seán ‘ac Grianna dhá chéad bliain roimhe sin. D’amharc sé amach ar bhéal na

Trá Báine agus ar mheilte geala na Maol Fionn. Bhí na caisleáin óir os cionn luí

na gréine agus ar an taoibh eile bhí aoibh ar an Eargal a chuirfeadh maise ar do

shúile cinn. Ach níor leor radharc mara agus sléibhe. Níor leor Gaeilig a bheith

ag muintir an bhaile ó dhuine liath go leanbh. Bhí tuilleadh a dhíth ar an tSagart

Ó Muirí. Bhí ceol agus seanchas agus filíocht agus litríocht a dhíth air. Ach ní

raibh sé i bhfad i Rann na Feirste go bhfuair sé amach go raibh aige an ceantar a

bhí sé a iarraidh. Agus ní raibh seachtain caite aige ar an bhaile go dteachaigh sé

chuig Johnny Shéimisín agus go bhfuair sé áit coláiste uaidh.

Rinne sé halla adhmaid ar ghualainn Chnoc Loch na bhFaoileog agus bhí an

choláiste ar obair aige sa tsamhradh 1926. Ní raibh aige an bhliain sin ach

corradh beag le trí fichid scoláir i ndiaidh cúig chéad a bheith aige in Óméith an

bhliain roimhe sin. Chuirfeadh sin beaguachtach ar dhuine ar bith ach air féin.

Bhí Rann na Feirste scoite. Baile bocht a bhí ann. Ní raibh ann ach tithe beaga

cúnganna. Tá tithe breátha anois ann agus áit lóistín ann ag ocht gcéad daoine.

Bhí go maith agus ní raibh go holc go dtáinig an geimhreadh ina dhiaidh sin.

Maidin amháin sna Faoilligh nuair a d’éirigh muintir Rann na Feirste bhí

géarbhach tréan gaoithe ann. Thoisigh sé a chur air agus i dtrátha an mheán lae

69 Bhailigh Lorcán Ó Muirí cuid mhór amhrán uaithi.

bhí roisteacha gaoithe móire ann. Anall ó na Maola Fionna a bhí an ghaoth agus

ní raibh foscadh dá laghad ag an choláiste. Thoisigh sé a chriongán agus a

ghliúrascnaigh. Ach sheasaigh sí go raibh sé fá uair de luí gréine. Ansin tháinig

snag agus síleadh go raibh croí na doininne briste. Ach ní raibh sí ach ag

déanamh a scíste agus ag cruinniú tuilleadh urraidh. Sa deireadh tháinig aon

séideán amháin, thóg sé an choláiste amach ón dúshraith agus shíob sí ina

smionagar trasna Ghaoth Dobhair í.

Chroith daoine eolacha a gceann agus dúirt siad go raibh a fhios acu gur mar sin

a bheadh an chéad lá de gaoith aniar aduaidh a thiocfadh. Dúirt cuid eile go

raibh deireadh le coláiste Rann na Feirste agus gur ghairid an seal a thug sí. Ach

an mhuintir a dúirt, ní raibh an aithne cheart acu ar an tSagart Ó Muirí. An

samhradh sin a bhí chugainn bhí halla eile déanta i gclóich agus in aol aige agus

é dhá uair chomh mór leis an chéad cheann. Mar a dúirt mé, an mhuintir a rinne

tarngaireacht go raibh deireadh le coláiste Rann na Feirste ní raibh an aithne

cheart acu ar an tSagart Ó Muirí. Da mbeadh a fhios acu go dtáinig sé rith an

bhealaigh as Meiriceá seacht samhradh i ndiaidh a chéile le ceoltaí agus

seanchas Óméith a sciobadh ó bhéal na huaighe, dá mbeadh a fhios sin acu,

bheadh a fhios acu nach gcuirfeadh séideán de ghaoith aniar aduaidh deireadh

lena réam?.

Is maith mo chuimhne ar an lá a foscladh an choláiste an dara bliain. Bhí muid

uilig ag caint ar ndóigh. Níor dhúirt an Sagart Ó Muirí ach cúpla focal. Ach níl

aon lá go dté mé i dtalamh nach mbeidh cuimhne agam ar a chuid cainte. ‘Shiab

an ghaoth mhór an teach a bhí anuraidh againn,’ ar seisean, ‘agus síobfaidh mé

féin an teach seo mura raibh an choláiste ag cur le mo dhearcadh.’ Thost sé

tamall beag agus d’amharc achan duine air. ‘Shiabfainn,’ ar seisean. ‘Chuirfinn

bairille púdair faoin dúshraith aici ar béal maidine dá measainn go mbeadh sí

ina cúis le Béarla a thabhairt go Rann na Feirste.’

Chaith mé seal bliantach ag obair i gcuideachta an tsagairt Uí Mhuirí i Rann na

Feirste agus ba iad sin na blianta ab fhearr de mo shaol. Chan moladh mairbh

atá mé a dhéanamh air. Is annamh lá nach n-abóradh sé rud inteacht a bhéarfadh

le fios dúinn go raibh grá aige d’Éirinn nach raibh ag mórán eile. Is doiligh

dúinne an grá tíre sin a thuigbheáil. Táimid rófhada faoi smacht. Chuaigh oideas

gallda go smir ins an chuid is fearr againn. Tá ‘saighead leathan’ na Sasana

greanta ar ár gcroí agus ar ár n-anam. Thuig mé féin din nuair a chuaigh mé

chun na Fraince. Bhí rud inteacht san aer a bhéarfadh le fios duit cad é rud grá

tíre agus nach raibh ionat féin ach sclábhaí. Bhí an dearecadh céanna ag an

tSagart Ó Muirí ar Éirinn a bhí ag cineadh ar bith a bhí saor ó smacht.

Éireannach a bhí ann agus níor náire leis é. Bhí bród air as Éirinn agus grá as

cuimse aige di.

Agus lena chois sin bhí fuath na namhad aige ar an Bhéarla agus ar Shasain

agus ar a cuid nósaí agus béasaí. Bhí oiread fuath agus gráin aige ar phór

Chlann Bhulaidh agus a bhí ag Art Mac Cubhaigh nó ag Séamas Mac

Murchaidh an lá ba tréamanta a bhí siad.

Bhí sé Domhnach amháin sa choláiste agus nuair a bhí an t-aifreann léite aige

thiontaigh sé thart agus thoisigh sé a thabhairt achasáin don phobal as gan a

bheith ag éisteacht an aifrínn mar ba cheart. Tá sé marbh: is mairg a chuirfeadh

bréag air. ‘Thig cuid agaibh chun aifrinn,’ ar seisean, ‘agus gan coróin Mhuire

ná leabhar urnaí libh. Agus, rud is measa ná sin, cuid eile agaibh a bhfuil

leabharthaí urnaí Béarla agaibh.’ Sin ansin a dhearcadh agat i gcupla focal.

Bhí Éirinn agus an Ghaeilig agus an creideamh fite fuaite dá chéile aige. Bhí an

Béarla agus máthair an Bhéarla ina namhaid ag an tír agus ag an teangaidh agus

ag an chreideamh sin. Agus, a Dhia, nach aige a bhí an dearcadh ceart!

Tá sé marbh anois. Agus is doiligh dúinn a thuigbheáil go fóill go bhfuil. Sílim

féin gur ceart domh a fheiceáil ag gabháil síos go Poll an Stuirín a shnámh ar

maidin. Sílim gur ceart domh a fheiceáil tráthnóna agus píopa mór aige a

choinneochadh unsa tobaca agus é ag comhrá le seanduine de chuid an bhaile.

Tugadh uainn é nuair ba chruaidhe a bhí sé a dhíobháil orainn. Scairteadh air

agus b’éigean dó imeacht. B’éigean dó imeacht agus ár bhfágáil ar an tseachrán,

gan ceann feadhna ar bith le ár dtreorú agus misneach agus dóchas a thabhairt

dúinn.

D’imigh sé uainn agus ní fheicfimid choíche arís ar an tsaol seo é. Ní fheicfimid

ag teacht aníos béal an Characamáin tráthnóna é. Ní chluinfimid a ghlór breá,

fearúil go brách. Ach tá lorg a láimhe i Rann na Feirste agus beidh a fhad is a

bheas cónaí ar an bhaile. Tá dhá choláiste ann agus áit snámha agus tithe

breátha. An té a d’imeochadh as Rann na Feirste tá fiche bliain ó shin agus a

thiocfadh ar ais anois, ní aithneochadh sé an baile. Gan bhréig gan áibhéil thug

an Sagart Ó Muirí fad saoil do bhaile Rann na Feirste.

Tá daoine ag rá gur chóir leacht a thógáil ina chuimhne. Ba chóir ar ndóigh.

Ach ní féidir leacht a thógáil a bheas mór go leor le a bheith ina mhiosúr cheart

ar an éifeacht a bhí sa tSagart Ghaelach seo. Ach ba chóir dúinn rud eile a

dhéanamh ina chuimhne. Ba chóir dúinn ceist a chur orainn féin. An bhfuilimid

dáiríribh inár gcuid mairgní nó an ag caoineadh an mharbhánaigh atáimid cionn

is go measaimid gur chóir a leithéid a dhéanamh as gnás? An bhfuil an

creideamh agus an dóchas againn a bhí ag an tSagart Ó Muirí? An gcreidimid

mar a chreid seisean nár ordaigh Dia ‘Sacsa nua darb ainm Éire?’ An

gcreidimid gur cheart don tír a bheith saor ó smacht gall? An bhfuil dóchas

againn mar a bhí ag an tSagart Ó Muirí nár ordaigh an Cruthaitheoir Inis na

Naomh agus na laoch agus na bhfileadh a bheith ina ionad cónaithe ag

sclábhaithe a thréig a ndúchas? An bhfuil an fuath againn ar an Bhéarla a bhí

aigesean? An dtuigimid mar a thuig seisean gurb é an ainnise a d’fhág againn

féin é mar Bhéarla? Gur comhartha sclábhaíochta orainn é. Gur mór an náire

shaolta dúinn é. Gur cheart dúinn fuath agus gráin a bheith againn air agus ar

achan rud a mbaineann leis. Má tá sin tuigthe mar is ceart againn tógfaimid

leacht is buaine ná leacht cloiche i gcuimhne an tSagairt Uí Mhuirí.

Dhéanfaimid aon iarracht amháin eile leanstan den obair a bhí eadar lámha aige.

Tá dúil agam gur geal a lóistín inniu. Nó ba bheag a bhí cosúil leis. Ní raibh aon

duine.

COSNAMH THARASCON70

Buíochas do Dhia, tá scéala agam fá Tharascon fá dheireadh. Le cúig mhí bhí

mé iontach imníoch. Bhí mé eolach ar mhuintir an bhaile seo agus fios agam go

raibh siad riamh bródúil as a ngaisciúlacht. Agus is iomaí uair le cúig mhí a

chuir mé ceist orm féin cad é a rinne muintir Tharascon le linn na teangmhála

seo? Ar léim siad go borb sa mhuineál ar an namhaid? Ar réabadh na tithe os a

gcionn mar a rinneadh le muintir Strasbourg? An bhfuair siad bás den ocras mar

a fuair muintir Pharis? Nó ar shiab siad féin an baile sa spéir mar a rinne muintir

Laon?...

Níor tharlaigh a dhath den chineál, a chairde. Níor dóigheadh Tarascon agus

níor leagadh é. Tá sé ansin go fóill mar a bhí sé. Ina bhaile shocair,

shuaimhneach. Crainn ag fás ar na himill aige. Dealramh na gréine ar na

sráideannaí agus garrantacha galánta fá thortha is fá bhláth ar dhá thaoibh na

habhanna.

Ach ina dhiaidh sin ná síl nach dtearn muintir an bhaile seo rud ar bith in aimsir

an chogaidh. Is iad féin a rinne. Agus sin ábhar mo scéil.

Ar feadh tamaill ar tús níor shamhail bunadh Tharascon go raibh baint ar bith

acu féin leis an chogadh ná aige leo. Níorbh iad saighdiúirí a ndúiche a bhí sa

teangmháil; ach saighdiúirí an Impire. Ach thug briseadh Sedan athrach barúla

dóibh. Bhí na Gearmánaigh ag tarraingt ar Pharis. Agus mhuscail muintir

Tharascon. Thuig siad gur cogadh náisiúnta a bhí ann a raibh a gcinniúint i

ngeall air.

An chéad rud a rinne siad na buíontaí ceoil a thabhairt amach go dtí nach

gcluinfí a dhath ach ceol i rith an lae ó mhaidin go hoíche. Ansin bhí amhrán

70 An tUltach (Iúil/Lúnasa, 1944) 1-2. Ní fhéadfaí a mhaíomh gur dlúthaistriú ar an leagan Fraincise atá i gceist anseo. Féachann Máire anseo le haistriú de réir nós scéalaíochta na Gaeilge a sholáthar.

acu a raibh spiorad iontach ann: Sauvons la France. Ní raibh as béal gach aon

duine ach é.

Ina dhiaidh sin chuir siad cumann ar bun a chruinneochadh airgead a rachadh ar

sochar don méid d’fheara an bhaile a loitfí sa troid nuair a thiocfadh lá na

bruíne. Tífeá an t-aos óg ag siúl na sráideann, ó dhoras go doras, agus cultacha

aeracha orthu, eadar bhuachaillí agus chailíní. Ansin léirigh siad dráma amuigh

ar an Esplanade, Francois 1, rí Francach ag troid i gCath Phavie. Fuair siad an t-

éideadh ar iasacht ó amharclainn Mharseille. Agus nuair a tháinig siad amach

faoi iomlán airm agus éididh, idir órshnáithe is chleiteacha is ribíní, chuir siad

iomlán mhuintir an bhaile sa chéill ab aigeantaí.

Bhí siad mar a rachadh an cogadh ina gceann dóibh. Ní raibh a n-umhail ar a

dhath eile. Ní labhradh siad ar a dhath eile. Bhí dreach fiata feargach ar gach

aon fhear, mar a bheadh a namhaid os a choinne. Bhí boladh púdair as a

gcomhrá agus bhí faobhar baignéid ar a ngnúis. Ach tá tú ag caint! Dá mbeifeá

sa chaife ar maidin agus scaifte de na loachraí seo ag déanamh a gcodach! Ní

raibh ann ag an iomlán acu ach: ‘Cad é an diabhal atá ag teacht ar mhuintir

Pharis? Nach iad na cladhairí gan mhaith iad féin is a gceannfort. Cad chuige

nach ndéan siad sortie? Fada go bhfaighfí an fhaill dá mba abhus anseo i

dTarascon. Bheadh na Gearmánaigh scabtha soir siar againn fada riamh ó shin.’

Ins an am seo bhí muintir Pharis ag fáil bháis den ocras. Ach bhí neart le hithe is

le hól ag muintir Tharascon. Feoil is fíon go dtí an dá shúil orthu. Agus iad ag

rá: ‘Cad chuige nach ndéan saighdiúirí Pharis sortie?’

Ach bhí na Gearmánaigh ag teacht ní ba deise de bhaile lá i ndiaidh an lae eile.

Bhí Dijon bainte amach. Bhí Lyon i gcontúirt. ‘Cuirimis eagar is ordú

cosantaorainn féin,’ arsa bunadh Tharascon. Agus thoisigh an t-iomlán acu a

dh’obair ar a gcruaidh-dhícheall. Ní tháinig seachtain go dtí go raibh an baile

ina dhaingean cosanta acu. Bhí comlacha iarainn ar na fuinneogaí. Trinsí thart

ar an bhaile agus droichid réidh le leagan. Ní chluinfeá a dhath ar do chluasa

ach caint mar seo: ‘Más anall an bealach sin a thig siad ní thiocfaidh aon fhear

beo acu trasna an droichid. Má thig siad an bealach uachtarach dhéanfaimid

ródach orthu eadar an abhainn agus balla na reilige.’….. Bhí oiread cosanta

déanta is a bhéarfadh ar an namhaid gan a ndeifre a bheith orthu ag ionsaí

Tharascon!

San am chéanna cuireadh ar bun complachtaí francs-tireurs. Bhí na scórthaí acu

ann: Fréres de la Mort, Chacals du Narbonnais, Espingoliers du Rhone, agus go

leor eile. Bhí éideadh dóibh féin ar gach slua. Cultacha glasa ar chuid; cultacha

gorma ar chuid eile. Cuid a raibh cleite coiligh ina hata, agus cuid a raibh crios

leathan thar a gcom. Lig an uile fhear riamh acu don fhéasóig fás, sa chruth is

go mbeadh dreach fiata dolba orthu. Agus, ar m’anam, go gcuirfeadh fear acu

eagla ort, agus san am chéanna fios agat nach raibh ann ach do chomharsa bhéal

dorais. Chonaic tú chugat fear atá faoi iomlán airm, eadar ghunna is bhaignéid

is chlaíomh. Agus chuir sé eagla ort, cé go raibh a fhios agat nach raibh ann ach

an búisteoir ar cheannaigh tú saill mhuice uaidh roimh chúpla uair roimhe sin.

Agus an chuid is iontaí den scéal, ba é an deireadh a bhí air go raibh gach aon

duine de mhuintir an bhaile ag scanrú roimh an duine eile, bhí cuma chomh

fiata sin ar an iomlán acu. Bhí daoine go leor nach ligfeadh an eagla dóibh a

ghabháil taobh amuigh de dhoras.

Ach i gceann na haimsire d’fhógair an rialtas go gcaithfí garda náisiúnta a chur

ar bun i ngach baile. Chomh luath is a tháinig an t-ordú seo, chuaigh slóite

Tharascon, an t-iomlán léir acu in aon díorma amháin agus an General Bravida

mar cheannfort orthu. Ach ní raibh sin ag cur le hordú an rialtais. Bhí siadsan ag

iarraidh fir gach aon bhaile a rann ina ndá chuid. Cuid acu leis an bhaile a

chosnamh agus an chuid eile le a ghabháil chun an chogaidh am ar bith agus áit

ar bith a dtiocfadh scairt orthui. B’éigean, ar ndóigh, géillstin don ordú seo.

An chuid acu a dtáinig sé ar a gcrann fanacht sa bhaile ní raibh mórán le

déanamh acu ina dhiaidh seo. Bhíodh siad ar garda gach aon lá ar ndóigh ach

nach raibh a dhath le gardáil acu. Bhí saol beag uaigneach go leor acu nó ní

raibh aon duine ag cur sonraithe iontu. Ach an mhuintir a bhí ag déanamh réidh

le himeacht! Bhíodh siad gach aon lá amuigh ag druileáil agus mná an bhaile

cruinn ag amharc orthu. Ach níor mhair seo ach tamall. I gceann cúpla mí

héiríodh tuirseach ag amharc orthu agus stadadh de chur sonraithe iontu.

Sa deireadh d’éirigh na fir iad féin tuirseach den dóigh a bhí orthu. Agus dúirt

siad go gcaithfí cead siúil a thabhairt dóibh. ‘Táimid tuirseach den chur i gcéill

seo,’ ar siadsan. ‘Ag ligean orainn féin go bhfuilimid i ndeabhaidh le ár

namhaid is ár gcuid gunnaí aimsithe ar chlocha is ar chrainn againn. Ligtear

amach sinn go dtroidimid mar is ceart. Agus ná coinníthear anseo níos faide

sinn fá léan is fá bhriseadh croí ag cur i gcéill gur saighdiúirí sinn agus lucht

bailteach eile amuigh ag fáil bháis ar shon na Fraince.’

‘Ligfear chun siúil sibh,’ arsa an ceannfort, ‘nó mura ligtear, beidh mise ag caint

le lucht an rialtais.’ Agus chuaigh sé caol díreach chuig maor an bhaile mhóir.

‘Caithfidh mise fanacht go bhfaighe mé ordú,’ arsa an maor. ‘Sin gnoithe an

Phréfecture.’

‘Maith go leor,’ arsa Bravida, ‘rachaidh mise chuig an Préfet. Tá na fir ag éirí

tuirseach, mar a deir siad féin, ag cur i gcéill go bhfuil siad ag saighdiúireacht.’

Agus d’imigh sé agus níor stad go raibh sé ag an Phréfet i Marseille. Agus

Thoisigh sé a dh’inse dó.

Ach níor ligeadh i bhfad ar aghaidh é gur cuireadh cosc leis.

????????????????

Thug an ceannfort aghaidh ar an bhaile agus bí cinnte go raibh sé tromchroíoch.

Ach tá scéal eile le hinse againn. Chaith muintir an bhaile an lá sin ag déanamh

réidh fleá is féasta le honóir do na laochraí a bhí ag imeacht chun an chogaidh i

gceann chupla lá. Nuair a tháinig an ceannfort ar ais tráthnóna dúirt sé nach

raibh gnoithe ar bith le fleá acu. Nach raibh fear ar bith ag imeacht. Go raibh an

t-iomlán acu ag fanacht sa bhaile agus gurbh é sin an rud a bhí in aice lena dtoil.

Ach ní thug aon duine aird air. Bhí an bia agus an deoch ceannaithe agus ní

raibh ach amaidí a ligean amú.

Tráthnóna Dé Domhnaigh bhí an t-iomlán acu cruinn i halla an bhaile mhóir.

Agus d’ól siad is cheol siad gur bhris ball bán ar an lá ar maidin an lá arna

mhárach. Rinne an maor óráid agus chuir sé a mhíle beannacht leis na laochraí a

bhí ag gabháil amach a thabhairt tarrthála ar an Fhrainc nuair a bhí sí i

ngéibheann. Bhí a fhios sin fosta ag an mhuintir a thug freagar air. Ach mar sin

féin bhí tocht ar gach aon duine. Bhí an mhórchuid acu ag gol nuair a bhí siad

ag croitheadh lámh leis na fir a bhí ag gabháil chun teangmhála. Agus ba é an

deireadh a bhí air go raibh an t-iomlán léir acu dáiríribh.

Is iomaí uair a thug mé sin fá dear – an dóigh a n-éiríonn le muintir an Deiscirt

dallamullóg a chur orthu féin.

M'UNCAL JULES71

D'iarr seanduine beag liath déirce orainn. Thug mo chomrádaí Joseph

Davranche cúig franc dó. Chuir sin iontas orm féin. Thoisigh mo chomrádaí

agus d'inis sé scéal.

Chuir an féar bocht sin i gcuimhne domh, ar seisean, scéal nach dtig liom a

ligean chun dearmaid.

B'as Le Havre mo mhuintir agus ní raibh mórán de shaibhreas an tsaoil acu.

Triúr de theaghlach a bhí muid ann, mé féin agus mo bheirt deirfiúrach.

Bhí mo mháthair faoi imní cionn is nach raibh gléas beo ní b'fhearr orainn.

Agus is iomaí uair a labhair sí go searbh le m'athair, ag cur síos dó nach raibh

maith ann agus go raibh sé ag ligean a mhaidí le sruth. Ní thugadh an duine

bocht freagar ar bith uirthi. Ní dhéanfaidh sé ach a lámh a chumailt de chlár a

éadain mar a bheadh sé ag triomú an allais de féin. Bhí an t-iomlán againn faoi

imní ag an dóigh a bhí orainn, agus sinn ar ár ndícheall ag iarraidh a bheith beo

ar chomh beag is a thiocfadh linn, ag ithe an chuid ba saoire den bhia agus ag

caitheamh an chuid ba saoire den éadach. Is minic a tógadh racán orm as mo

bhríste a strócadh nó cnaipe a scothadh.

Ach má bhí muid bocht féin bhí muid ag iarraidh a chur in iúl don chomharsain

nach raibh. Nuair a thigeadh an Domhnach théimis amach a shiúl, agus an t-

iomlán againn cóirithe ins an éideadh ab fhearr a bhí againn. Shiúlaimis síos an

chéidh agus ar ais arís. Bhíodh an bheirt chailín ar toiseach. Bhí aois a bpósta

acu san am agus ba mhaith le mo mhuintir a dtabhairt amach go bhfeicfí iad.

Bhíodh an triúr eile againn ag siúl ina ndiaidh, mo mháthair i lár báire eadar

mise is m'athair. Agus tá cuimhne agam go fóill ar an chuma aerach a bhí siad a

71 An tUltach (Márta 1946, 6, Aibreán, 7). Anseo arís, ní fhéadfaí a mhaíomh go gcloíonn Máire go dlúth leis an bhuntéacs.

chur orthu féin mar a bheadh siad ag iarraidh a chur in iúl don tsaol go raibh

siad ar an neamhacra.

Agus nuair a nochtadh soitheach mór amuigh ag bun na spéire, ar an bhealach

chun an bhaile as tír choimhthígh, d’amharcadh m’athair amach agus deireadh

sé:

‘Dá mbeadh Jules ar an loing sin! Agus cé aige a bhfuil a fhios nach bhfuil?’

Deartháir do m’athair a bhí ann, mar Jules, agus ní raibh fágtha againn ach é

mar ábhar dóchais. Chuala mé iad ag caint air sa bhaile ó tháinig ciall nó

cuimhne chugam. Chuala mé an oiread sin cainte air agus go raibh mé ag

déanamh go n-aithneochainn é dá gcasfaí orm é.

Fear drabhlásach a bhí san uncal seo nuair a bhí sé óg. Bhí dornán maith airgid

aige agus chaith sé an t-iomlán de, agus cuid a mhuintire lena chois. Sa deireadh

héiríodh tuirseach de sa bhaile agus cuireadh go Meiriceá é.

Ní raibh sé i bhfad thall gur athraigh sé béasaí agus gur thoisigh sé a shaothrú a

bheatha go hionraice, má b’fhíor na litreacha a bhí ag teacht uaidh. Bhí siopa

aige agus é ag cur beagán airgid i dtaiscidh ó lá go lá. Sa deireadh scríobh sé

chuig m’athair agus dúirt sé leis go raibh sé ag súil fada gairid amuigh é, go

dtiocfadh an lá a mbeadh sé ábalta cúiteamh a thabhairt dó ins an méid dá chuid

airgid a chuir sé amú air. Chui an litir seo lúcháir as cuimse ar mo mhuintir.

Rinneadh dearmad de na lochtaí a bhí ar Jules le linn a óige. Bhí sé le hairgead a

chur chugainn. Thógfadh sé sinn as an bhoichtíneacht. Duine breá a bhí ann.

Duine ionraice, dea-chroíoch a bhí ann. Ach nach mar sin ba cheart dó a bheith?

Nach raibh sé sa dúchas aige?

Chuala muid tamall ina dhiaidh sin ó fhear a tháinig anall go raibh siopa mór

aige agus an saol ag éirí leis. Ansin tháinig an dara litir.

‘A Philib, a chroí,’ ar seisean sa litir, ‘tá sláinte mhaith agam agus tá an saol ag

éirí liom. Tá mé ag imeacht amárach go Meiriceá theas. B’fhéidir nach

bhfaighfeá an dara scéala uaim go ceann chúpla bliain. Ach ná cuireadh sin imní

ar bith ort. Nuair a rachas mé chun an bhaile beidh neart airgid liom – oiread is

a dhéanfas daoine uaisle den iomlán againn. Tá súil agam nach mbaineann sé

mórán bliantach asam. Agus ansin caithfimid an saol go séanmhar i gcuideachta

a chéile.’

Bhí an litir seo mar shoiscéal ag an teaghlach. Bhíthear i gcónaí á léamh, i

gcónaí ag caint uirthi agus á taispeáint do gach aon duine dá dtiocfadh chun an

tí.

Chuaigh deich mbliana thart agus ní tháinig an dara litir ón uncal. Ach is é rud a

bhí m’athair ag fáil dóchais in áit a bheith á chailleadh de réir mar a bhí na

blianta á gcaitheamh. Agus deireadh m’athair corruair: ‘Nuair a thiocfas Jules,

bhéarfaidh sé an tsúil aniar againn.’

Agus gach aon Domhnach nuair a tíodh m’athair long ag nochtadh chuige

isteach ó bhun na spéire, deireadh sé: ‘Nár dheas dá mbeadh Jules ar an loing

sin! Agus cé aige a bhfuil a fhios nach bhfuil?’ Agus bhí muid ag feitheamh

chomh cruaidh sin leis is go samhailtí dúinn amannaí go raibh muid ag amharc

air ina sheasamh ar bord agus é ag scairtigh isteach linn.

Agus na rudaí a bhí rún againn a dhéanamh nuair a thiocfadh an t-uncal agus an

t-airgead leis! Bhí a shúil ag m’athair ar theach dheas taobh amuigh d’imeall an

bhaile mhóir. Agus ní abórainn nach raibh sé fá mhargadh leis an fhear ar leis é.

Bhí an bhean ba sine de na deirfiúracha i gceann a hocht mblian fichead an t-am

seo agus í gan phósadh. Sa deireadh tháinig fear agus d’iarr sé í. Fear nach raibh

aige ach a lá oibre. Tá mé ag déanamh gur thaispeáin m’athair litir Jules dó agus

gur chuir sin deifre leis an chleamhnas.

Pósadh an lánúin agus rinneadh amach nuair a bheadh an bhainis thart go

rachadh an t-iomlán againn go hoileán Jersey ar saoire.

Tháinig an lá agus d’imigh muid. Lá breá samhraidh a bhí ann. Chuaigh muid ar

bord agus níorbh fhada go raibh muid faoi shiúl. Bhí lúcháir an domhain ar an

iomlán againn mar a bios ar an té nach bhfágann an baile ach go hannamh.

Bhí m;athair ina sheasamh ar bord agus aoibh bhreá air. Bhí sé ag breathnú gach

aon rud. Sa deireadh chonaic sé beirt de mhná galánta agus iad ag ithe oisrí. Ag

seanduine bratógach a bhí na hoisrí á ndíol agus é á bhfoscladh le scin don

mhuintir a bhí á gceannach. Dar le m’athair gur cheart don bhantracht s’aige

féin a bheith ag ithe oisrí fosta agus tháinig sé a fhad le mo mháthair.

‘An íosfadh sibh cúpla oisre?’ ar seisean.

Dúirt mo mháthair go raibh eagla uirthi go gcuirfeadh siad tinneas farraige

uirthi, ach go mb’fhéidir go n-íosfadh na mná óga iad. ‘I dtaca le Joseph de,’ ar

sise, ‘níl gnoithe aige leo. Níl ach amaidí daoine óga a mhilleadh.’

Chuaigh m’athair agus a bheirt níonach síos chuig an tseanfhear bhratógach a

bhí ag díol na n-oisrí. Bhí sé ag inse do na cailíní an dóigh cheart lena n-ithe,

cosúil leis na huaisle. Ach le sin féin, thiontaigh sé thart go tobann agus tháinig

dath geal, bán san aghaidh air. Ar a theacht a fhad linn dó, bhí crith ar a ghlór.

‘Is iontach an rud é,’ ar seisean, ‘ach tá fear na n-oisrí iontach cosúil le Jules.’

‘Cén Jules?’ arsa mo mháthair.

‘Mo dheartháir, ar ndóigh,’ arsa m’athair. ‘Murab é go bhfuil a fhios agam go

bhfuil sé i Meiriceá agus neart airgid aige, shílfinn gurb é sin thíos é.’

‘Agus,’ arsa mo mháthair, ‘má tá tú cinnte nach é atá ann, cad chuige a bhfuil sé

ag cur imní ort?’

‘Bhal, gabh féin síos go bhfeice tú,’ arsa m’athair.

Chuaigh mo mháthair síos go dtí an áit a raibh an seanduine bratógach ag díol

na n-oisrí. Dhruid mé féin in aice fosta. Seanfhear salach, bratógach a bhí ann a

raibh aghaidh roicneach air.

Ar philleadh ar ais do mo mháthair, bhí sí ar crith. ‘Tá mé ag déanamh gurb é

atá ann,’ ar seisean le m’athair. ‘Ba cheart duit ceist a chur ar an chaiftín. Bí

faichilleach anois nó níor mhaith an rud go bhfaighfí amach go bhfuil gaol ar

bith aige dúinn más é atá ann.’

Chuaigh m’athair chun comhráidh leis an chaiftín agus mé féin leis.

Fear cainteach a bhí sa chaiftín. Thoisigh m’athair a chur ceist air fá na

háiteacha a shiúil sé. Sa deireadh tarraingíodh an comhrá ar an tsoitheach a bhí

linn, ar a méid agus a siúl, agus sa deireadh an fhoireann a bhí uirthi.

‘Tá seanduine ansin agat ag scileadh oisrí,’ arsa m’athair, ‘agus tá cuma aistíoch

air.’

‘Sin,’ arsa an caiftín, ‘ruagaire reatha a fuair mé i Meiriceá anuraidh. Agus thug

mé liom é. As Le Havre a mhuintir ach ní maith leis aghaidh athabhairt ar an

bhaile agus gan aon phingin aige. Jules is ainm dó. Jules Darmanche, nó

Darvanche, nó ainm inteacht mar sin. Deirtear gur fear saibhir a bhí ann lá den

tsaol. Ach an bhfeiceann tú an bhail atá ar an duine?’

Tháinig m’athair ar ais ionsar mo mháthair agus dreach scáfar air. ‘Is é atá ann

gan bhréig,’ ar seisean. ‘Cad é a dhéanfaimid ar chor ar bith?’

‘Abair leis na cailíní a theacht aníos,’ arsa mo mháthair liom féin. ‘Agus ó

tharla go bhfuil fios a scéil agatsa, gabh síos agus tabhair luach na n-oisrí dó.’

Agus thug sí cúig franc domh.

Chuaigh mé féin a fhad leis an tseanduine. ‘Cá mhéad luach na n-oisrí?’ arsa

mise. Agus d’fhobair gur dhúirt mé ‘a uncail.’

‘2fr. 50,’ ar seisean.

Thug mé féin an t-airgead dó agus nuair a shín sé an briseadh chugam, thug mé

fá dear dó fána choinne féin, rud a chuir iontas ar mo bheirt deirfiúrach. Ní

raibh a fhios acu cad chuige a raibh mé chomh fial sin.

‘Go méadaí Dia do stór,’ arsa an duine bocht go díreach mar a déarfadh bacach

ar bith a gheobhadh déirce.

Nuair a tháinig mé ar ais chuí mo mháthair agus an briseadh liom, chuir sí ceist

orm ar chosain na hoisrí an méid sin. Dúirt mé féin go dtug mé an franc eile

uaim mar shínteanas.

‘A amadáin bhoicht,’ arsa mo mháthair. ‘Franc iomlán a thabhairt don

bhithiúnach bhradach sin.’

Déarfadh sí tuilleadh ach d’amharc m’athair uirthi agus rinne sé comhartha ag

inse di go raibh an chliamhain ag teacht fá fhad éisteachta dúinn.

Ansin thost achan duine. Amuigh os ár gcoinne roimh thoiseach na loinge nocht

mar a bheadh néal dorcha ag bun na spéire. Oileán Jersey a bhí ann. Tháinig an

soitheach ní ba deise don oileán. Sa deireadh tháinig sí isteach gur shín sí í féin

má bhí aon duine riamh ann.72

Bhéarfainn rud cothrom ar bith ar aon amharc amháin eile a fháil ar m’uncal. Ba

mhaith liom a ghabháil chuige agus m’aithne a ligean a fhad leis agus labhairt

leis go cineálta carthanach.

Ach ní raibh sé le feiceáil thíos ná thuas. Ní raibh aon duine ag ithe oisrí an t-am

seo, agus nuair nach raibh, ní raibh gnoithe leis. Agus bhí sé thíos ar íochtar, is

dóiche, cá bith áit fá sin a raibh plochóg aige dó féin.

72 Sic.

Tháinig muidinne ar ais chun an bhaile ar bhád Saint Malo ar eagla go gcasfaí

orainn athuair é. Agus bhí mo mháthair gonta go dtí an croí.

Ní fhaca mise m’uncal riamh ní ba mhó. Sin an fáth a dtugaim cúig franc

amannaí mar dhéirce do bhacach.

· web viewis ionann an réamhrá seo den chuid is mó agus an t-alt liom a foilsíodh in...

Documents