welina mānoa - wordpress.com ka wai kau a kāne me kanaloa – he waipuna, he wai e inu, he wai e...

2
N N N N N ā ā ā ā ā K K K K o o o o K K o o o o l l l a a a u u u a a a a La La Lae‘ e‘ e ah ah ahi i i P P P ā ā ā l l l l o o o l l l l o o o M M M M M a a a k k k i i i i i k k k k k k k k i i i k k k P P P a a a u u u u o o o a a a a N N N u u u u u u a a a n n u u MAI ‘AIHUALAMA A I KAWEHEWEHE Kahi Ho oulu au o Lāiana M M M M Ka Hale Hō ike ike o Mānoa Heritage Ka Papa Lo i o Kānewai Ka Hale Hō ike ike I a o Waikīkī ā ā ā n n n o o o a a a Welina Mānoa He Mele no Kāne: (No Kauai mai kēia mele) He ui, he nīnau: E ui aku ana au iā oe, Aia i hea ka Wai a Kāne? Aia i ka hikina a ka Lā, Puka i Haehae, Aia i laila ka Wai a Kāne. E ui aku ana au iā oe, Aia i hea ka Wai a Kāne? Aia i Kaulana a ka lā I ka pae ōpua i ke kai, Ea mai ana ma Nihoa Ma ka mole mai o Lehua Aia i laila ka Wai a Kāne. E ui aku ana au iā oe, Aia i hea ka Wai a Kāne? Aia i ke kuahiwi, I ke kualono, I ke awāwa, I ke kahawai; Aia i laila ka Wai a Kāne. E ui aku ana au iā oe, Aia i hea ka Wai a Kāne? Aia i kai, i ka moana, I ke Kualau, i ke ānuenue I ka pūnohu, i ka ua koko I ka ālewalewa; Aia i laila ka Wai a Kāne. E ui aku ana au iā oe, Aia i hea ka Wai a Kāne? Aia i luna ka Wai a Kāne. I ke ouli, i ke ao eleele, I ke ao panopano I ke ao pōpolo hua mea a Kāne la, e! Aia i laila ka Wai a Kāne. E ui aku ana au iā oe, Aia i hea ka Wai a Kāne? Aia i lalo, i ka honua, i ka wai hū, I ka wai kau a Kāne me Kanaloa – He waipuna, he wai e inu, He wai e mana, he wai e ola, E ola nō, ea! He ia. He kumu lāau. He manu. He kanaka. He kai. He āina. He lewa. He kanaka. O Kanaloa. O Kū. O Lono. O Kāne. He ohana. He ohana. He ohana. He ohana. -Na Kaleomanuiwa Wong Mamo Aia i hea ka wai a Kāne? No ke kaha kii O Haley Kailiehu ka i pena i ke kii nui no Welina Mānoa. No Makamakaole, Maui mai o ia. Ua puka o ia mai ke kula nui o Hawaii ma Mānoa me kāna kēkelē laepua (BA) ma lalo o ke keena Hana No eau a me kāna kēkelē laeo o (MEdT ) ma lalo o ke kula ho ona auao. Ke hana nei o ia ma ke kula waena o Ilima ma ke ano he kumu hana noeau i kēia manawa, a ke imi nei nō ho i o ia i kāna kēkelē lae ula ma lalo o ke kula hoonaauao ma UH Mānoa. Hoihoi o ia i ka pena, ka pii kuahiwi, ka aukai, a me ka hoonanea me kona ohana. Mahalo i nā limahana Lilinoe Andrews Wende Ariyoshi Maenette K.P. Benham Makahiapo Cashman Keoki Faria MaryLou Foley Kaipo Honda Haley Kailiehu Malu Kido Kanekoa Kukea-Shultz Kalehua Krug Jill Laughlin Kaiwipuni Lipe Naomi C. Losch Annette Lehano Summer Maunakea Aloha McGuffie Maya L. Kawailanaokeawaiki Saffery Richard Sears Kapena Shim Dean Spencer Reiko Ueki Margo Vitarelli Imaikalani Winchester Kaleomanuiwa Wong Jon Yasuda Vera Zambonelli Mahalo i ka poe i uku Hawaiinuiākea School of Hawaiian Knowledge W. K. Kellogg Foundation The Judith Dion Pyle Deans Chair in the Hawaiinuiākea School of Hawaiian Knowledge Mahalo i nā ohana i kākoo mai ka ohana Benham ka ohana Crabbe ka ohana Wilhelm-Morton ka ohana Krug ka ohana Lipe ka ohana Maunakea ka ohana Kukea-Shultz E pai helu ia kēia kii e nānā ai a e lohe ai i nā moolelo ma ke kahua kamepiula e pili ana i kēia papahana haawina o Welina Mānoa. Nā limahana o ka papahana haawina o Welina Mānoa. Pai ia ma ka pepa: Kaha Kii Kamepiula Ia E Ke Keena Outreach o ke Kula Nui o Hawaii ma Mānoa. HAWAIINUIA ¯ KEA SCHOOL OF HAWAIIAN KNOWLEDGE Ma o ka ōlelo o ka āina e kamaāina ai nā mea a pau o ka āina – nā akua, nā mea ulu, nā manu, nā ia, ke kanaka – a me ko kākou pilina ohana. O ka mamo kekahi kumu alakai o ia māhele o ka ikena Hawaii. Ua koho ia kekahi kinolau o ka mamo no kēlā me kēia wahi e kipa ia ana. He manu no Kahi Hooulu Lāau o Lāiana. He kumu ōhia lehua no Ka Hale Hōikeike o Mānoa Heritage. He kanaka no Ka Papa Loi o Kānewai. A he ia no ka Hale Hōikeike Ia o Waikīkī. He koko o kuu koko, he iwi o kuu iwi, no laila, he kuleana ko kākou, nā kaikaina, e mālama pono i ko kākou mau kaikuaana.

Upload: lynhu

Post on 22-Apr-2018

260 views

Category:

Documents


10 download

TRANSCRIPT

Page 1: Welina Mānoa - WordPress.com ka wai kau a Kāne me Kanaloa – He waipuna, he wai e inu, He wai e mana, ... ‘Aihualama a hiki i nā wahi pana i kai o ka muliwai ‘o Kawehewehe

NNNNNāāāāā KKKKooooKK ‘‘oooolllaaauuuaaaa

LaLaLae‘e‘e ahahahiii

PPPāāāllllooollll

ooo

MMMMMaaakkkiiiiikkkkk kkkkkiiikkkkk

PPPaaauuuuoooaaaa

NNNuuu‘‘‘uuuaaannuu

MAI ‘AIHUALAMA A I KAWEHEWEHE

Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana

MMMMKa Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage

Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai

Ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī

āāānnnoooaaa

Welina Mānoa

He Mele no Kāne:(No Kaua‘i mai kēia mele)

He ui, he nīnau:E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i ka hikina a ka Lā,Puka i Ha‘eha‘e,Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i Kaulana a ka lāI ka pae ‘ōpua i ke kai,Ea mai ana ma NihoaMa ka mole mai ‘o LehuaAia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i ke kuahiwi,I ke kualono,I ke awāwa,I ke kahawai;Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i kai, i ka moana,I ke Kualau, i ke ānuenueI ka pūnohu, i ka ua kokoI ka ‘ālewalewa;Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i luna ka Wai a Kāne.I ke ouli, i ke ao ‘ele‘ele,I ke ao panopanoI ke ao pōpolo hua mea a Kāne la, e!Aia i laila ka Wai a Kāne.

E ui aku ana au iā ‘oe,Aia i hea ka Wai a Kāne?Aia i lalo, i ka honua, i ka wai hū,I ka wai kau a Kāne me Kanaloa – He waipuna, he wai e inu,He wai e mana, he wai e ola,E ola nō, ea!

He i‘a.He kumu lā‘au.He manu.He kanaka.

He kai.He ‘āina.He lewa.He kanaka.

‘O Kanaloa.‘O Kū.‘O Lono.‘O Kāne.

He ‘ohana.He ‘ohana.He ‘ohana.He ‘ohana.

-Na Kaleomanuiwa Wong

MamoAia i hea ka wai a Kāne?

No ke kaha ki‘i – ‘O Haley Kailiehu ka i pena i ke ki‘i nui no Welina Mānoa. No Makamakaole, Maui mai ‘o ia. Ua puka ‘o ia mai ke kula nui o Hawai‘i ma Mānoa me kāna kēkelē laepua

(BA) ma lalo o ke ke‘ena Hana No‘eau a me kāna kēkelē laeo‘o (MEdT) ma lalo o ke kula ho‘ona‘auao. Ke hana nei ‘o ia ma ke kula waena o ‘Ilima ma ke ‘ano he kumu hana no‘eau i kēia manawa, a ke ‘imi nei nō ho‘i ‘o ia i kāna kēkelē lae‘ula ma lalo o ke kula ho‘ona‘auao ma UH Mānoa. Hoihoi ‘o ia i ka pena, ka pi‘i kuahiwi, ka ‘aukai, a me ka ho‘onanea me kona ‘ohana.

Mahalo i nā limahanaLilinoe AndrewsWende AriyoshiMaenette K.P. BenhamMakahiapo CashmanKeoki FariaMaryLou FoleyKaipo HondaHaley KailiehuMalu Kido

Kanekoa Kukea-ShultzKalehua KrugJill LaughlinKaiwipuni LipeNaomi C. LoschAnnette LehanoSummer MaunakeaAloha McGuffieMaya L. Kawailanaokeawaiki Saffery

Richard SearsKapena ShimDean SpencerReiko UekiMargo VitarelliImaikalani WinchesterKaleomanuiwa WongJon YasudaVera Zambonelli

Mahalo i ka po‘e i ukuHawai‘inuiākea School of Hawaiian KnowledgeW. K. Kellogg FoundationThe Judith Dion Pyle Dean’s Chair in the Hawai‘inuiākea School of Hawaiian Knowledge

Mahalo i nā ‘ohana i kāko‘o maika ‘ohana Benhamka ‘ohana Crabbeka ‘ohana Wilhelm-Mortonka ‘ohana Krugka ‘ohana Lipeka ‘ohana Maunakeaka ‘ohana Kukea-Shultz

E pa‘i helu ‘ia kēia ki‘i e nānā ai a e lohe ai i nā mo‘olelo ma ke kahua kamepiula e pili ana i kēia papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa.

Nā limahana o ka papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa.

Pa‘i ‘ia ma ka pepa:

Kaha Ki‘i Kamepiula ‘Ia E Ke

Ke‘ena Outreach o ke Kula

Nui o Hawai‘i ma Mānoa.HAWAI‘INUIAKEASCHOOL OF HAWAIIAN KNOWLEDGE

Ma o ka ‘ōlelo o ka ‘āina e kama‘āina ai nā mea a pau o ka ‘āina – nā akua, nā mea ulu, nā manu, nā i‘a, ke kanaka – a me ko kākou pilina ‘ohana. ‘O ka mamo kekahi kumu ‘alaka‘i o ia māhele o ka ‘ikena Hawai‘i. Ua koho ‘ia kekahi kinolau o ka mamo no kēlā me kēia wahi e kipa ‘ia ana. He manu no Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana. He kumu ‘ōhi‘a lehua no Ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage. He kanaka no Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai. A he i‘a no ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī. He koko o ku‘u koko, he iwi o ku‘u iwi, no laila, he kuleana ko kākou, nā kaikaina, e mālama pono i ko kākou mau kaikua‘ana.

Page 2: Welina Mānoa - WordPress.com ka wai kau a Kāne me Kanaloa – He waipuna, he wai e inu, He wai e mana, ... ‘Aihualama a hiki i nā wahi pana i kai o ka muliwai ‘o Kawehewehe

Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana

I loko lilo o ke awāwa ‘o Mānoa he ‘ehiku mau kumu wai: ‘o ‘Aihualama, ‘o Waihi‘inui, ‘o Waihi‘iiki, ‘o Lua‘alaea, ‘o Naniuapō, ‘o Wa‘aloa, a ‘o Waiakeakua nō ho‘i ko lākou mau inoa. Wahi a kahiko, “Inā e lepo ke kumu wai, e hō‘ea ana ka lepo i kai” (Pukui, 1983), no laila, he kuleana ko kākou e mālama i nā kumu wai i ma‘ema‘e nā muliwai i Waikīkī.

I ka wā kahiko, ulu wale nā mea ulu Hawai‘i i Mānoa a manomano nō ho‘i nā manu Hawai‘i o laila. Me ka hiki ‘ana mai o ka po‘e haole i Hawai‘i, hiki mai nō ho‘i nā mea a ka haole e la‘a nā ma‘i, nā mea ulu, a me nā manu a hele a kaka‘ikahi ihola nā ‘ōiwi. Akā, ke ho‘ā‘o nei nā limahana o Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana e kanu hou i nā mea ulu Hawai‘i i ho‘i hou mai nā ‘ōiwi o Mānoa.

‘O nā haumāna a me nā kumu o Halau Kū Māna kekahi o nā ‘ōiwi i ho‘i mai i Mānoa. Na lākou e mālama pono i nā kumu wai i ko lākou ho‘okahe ‘ana i ka wai ma nā ‘auwai o ka papa lo‘i kalo o ‘Aihualama. Me he kino kanaka lā nā papa lo‘i kalo, wahi a ‘Īmaikalani Winchester, kekahi kumu kula o Hālau Kū Māna. Inā kahe pono ka wai hu‘ihu‘i a ma‘ema‘e i nā lo‘i, e ulu ikaika a ma‘ema‘e ana nō ho‘i ‘o Hāloa. Pēlā nō ko kākou kino.

Ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage

Maopopo iā kākou, he ‘āina kapu nō ‘o Mānoa ma muli o ka nui o nā heiau i kūkulu ‘ia e nā kūpuna. Ma mua, aia lā ma kahi o ‘umikūmāhā heiau. Eia na‘e, ho‘okahi wale nō heiau i koe, ‘o Kūka‘ō‘ō, a ke kū mau nei ma ka ‘āina i lilo i ka ‘ohana Cooke. Ua kapa ‘ia ka inoa o kēia heiau no ke kiloi ‘ana o Kawelomahamahai‘a i ka ihe makawalu a kū i lalo o ka honua a hu‘e i ka lepo a me ka pōhaku.

Ke kū ‘oukou ma kahi o ka heiau ‘o Kūka‘ō‘ō, hiki ke ‘ike ‘ia ke ākea o Mānoa e waiho kāhelahela nei a me ka pi‘ina ‘olu‘olu o Wa‘ahila. I ka wā kahiko, piha ke awāwa i nā lo‘i kalo a ‘auana nā kahawai i ‘ō a i ‘ane‘i. I kēia manawa, piha ‘o Mānoa i nā hale a me nā alanui, a pau ka hapa nui o nā mea o ka wā kahiko, akā aia nō ‘o Kūka‘ō‘ō ke kū mau nei.

Pili ka ‘āina a me ke kanaka Hawai‘i. ‘A‘ole hiki ke hemo ka pilina, no ka mea, pa‘a mau ka ‘āina a me ke kanaka i ka mo‘okū‘auhau ho‘okahi, e like me ka mo‘okū‘auhau o Kahalaopuna, ke kaikamahine ali‘i kapu o Mānoa. ‘O Kauakuahine kona makuahine a ‘o ka makani Kahaukani kona makua kāne. Inā kū ‘oukou ma kahi o ka heiau ‘o Kūka‘ō‘ō, e koni ka ‘ili i ke kilihune o Kauakuahine a me ka pā aheahe o Kahaukani.

Welina MānoaAloha mai e ka po‘e ‘ōiwi o nā kai ‘ewalu mai ‘Alenuihāhā a hiki loa aku i Kaulakahi. Aloha pumehana kākou a pau! Eia kākou i ka poli o ke ahupua‘a ‘o Waikīkī e māka‘ika‘i nei mai nā wahi pana i uka o ka wailele ‘o ‘Aihualama a hiki i nā wahi pana i kai o ka muliwai ‘o Kawehewehe. He welina aloha kēia no kahi mamo a Hāloa. Aia i ka piko o Waikīkī kahi i ho‘okumu ‘ia ai nei huaka‘i i ke kino ākea a laulaha o Mānoa. E ho‘omaka kākou i laila, i Mānoa. Welina Mānoa!

Aia i Mānoa ke kula nui o Hawai‘i ma Mānoa. Ua haku ‘ia he mele no Mānoa e kekahi mau kumu ma ke kula nui ‘o Keawe lāua ‘o Tracie Lopes, no ke oli ‘ana o ko Mānoa ma ko lākou kipa ‘ana i nā ‘āina malihini. Kohu lei lā kona haku ‘ia me ka nani, me ka maiau a me ke onaona nō ho‘i. I lei nō ho‘i e makana aloha ai i ka po‘e ho‘okipa ma ka ho‘okipa ‘ia o ko Mānoa. I ke mele, helu papa ‘ia akula nā inoa maoli o nei ‘āina i kapa ‘ia e ka po‘e kūpuna o Mānoa. Haku pū ‘ia i loko o ia mele nā mo‘olelo a me nā oli no kēia wahi nani lua ‘ole ‘o Waikīkī. Ma muli o ka nani o kēia lei, ua lei mau ‘ia e nā haumāna ‘ōlelo Hawai‘i o ua kula nei. Ua hele a laha loa kēia mele a pa‘ē mai ka pepeiao o nā luna o ke kula ‘ike Hawai‘i ‘o Hawai‘inuiākea. ‘O ke kumu nō ho‘i kēia i kapa ‘ia ai nei papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa, no ka mea he makana aloha kēia na ‘oukou.

Ma ka haku ‘ana i kā mākou wahi lei, ‘o ia ho‘i ka papahana ha‘awina ‘o Welina Mānoa, ua alulike nā lima he nui. Ho‘ohui pū ‘ia akula nā ‘aha ho‘ona‘auao ‘ehā o Mānoa, ‘o ia ho‘i, ‘o Ke Kula Nui o Hawai‘i ma Mānoa, me Kahi Ho‘oulu Lā‘au o Lāiana, me Ka Hale Hō‘ike‘ike ‘o Mānoa Heritage a me ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī. He nui ka ho‘ohui ‘ia ‘ana o nā ‘ano ‘ikena like ‘ole e loa‘a mai ai nei papahana ha‘awina. Hō‘ike ‘ia akula nā ‘ano ‘ike ‘oko‘a ma loko o ke ki‘i nui o luna nei i pena ‘ia e kekahi haumāna i puka mai ke kula nui ma Mānoa.

He papahana ha‘awina kēia e a‘o ai nā ‘ohana e pili ana i nā wahi pana o kekahi ‘apana o ke ahupua‘a ‘o Waikīkī, akā he mau ha‘awina hohonu ko loko. E a‘o ana kākou i ka ‘ike kupuna a me ka ‘ike o kēia wā. Ma o ka uhai ‘ana i ka mēheu kupuna a me ka heluhelu ‘ana i nā mo‘olelo, e a‘o ana kākou e pili ana i ke kūlana ki‘eki‘e o ke koko o ka honua, ‘o ia ho‘i ka wai. E ‘ike pū ana i ka pilina o ka ‘āina mai uka a i kai a me ka pilina o kākou kānaka i ka ‘āina. He paipai ‘ia ko kākou mālama i ka ‘ike kupuna a me ka ‘āina. ‘O ka mea hope loa e ‘ike ai i kēia papahana ha‘awina, ‘o ia ho‘i ka ho‘okahuli i ke au o ka manawa. E ho‘i kākou i ka piko a e ho‘āla hou i ka ‘ike kupuna i loko o ko kākou mau ‘ohana!

Ka Papa Lo‘i ‘o Kanewai

‘Oko‘a ka ‘ili ‘āina ‘o Kānewai i kēia au, ‘oko‘a i ka wā kahiko. Ma mua, piha ka ‘āina i nā lo‘i kalo a me nā māla ‘ai. I kēia manawa, piha ka ‘āina i nā hale a me nā alanui kimeki. Akā, i loko o ka huliau ‘ana, aia nō he pu‘uhonua no nā mamo a Hāloa, ‘o ia ho‘i ke kalo, nā mea ulu Hawai‘i, a me nā kānaka maoli kekahi. ‘O Ka Papa Lo‘i ‘o Kānewai kona inoa. Ua kapa ‘ia kēia ‘ili ‘āina no ka pūnāwai a Kāne i ‘eli ai no Kanaloa. Pau kēia pūnāwai i ka ho‘opiha ‘ia, akā mau nō ke kahe ‘ana mai o ka wai mai uka mai o ‘Aihualama.

‘O Hāloanakalaukapalili ke kalo mua o Hawai‘i nei a me ke kupuna o ka po‘e Hawai‘i. I loko o kona mo‘okū‘auhau i maopopo ai, ‘o ka ‘āina a me ke kalo nā kaikua‘ana a ‘o ke kanaka ke kaikaina. He kuleana ko kākou e mālama ‘āina no ka mea he ‘ohana ke kalo a me ka ‘āina no kākou.

Ua kō ke kuleana “mālama ‘āina” iā Ho‘okahe Wai, Ho‘oulu ‘Āina i ko lākou ho‘ōla hou ‘ana i ka papa lo‘i kalo ‘o Kānewai. He mau haumāna ‘ōlelo Hawai‘i lākou ma ke kula nui o Hawai‘i ma Mānoa ma kahi o ka makahiki 1980. Na lākou i waele mua i ke ala, ma hope aku mākou. I ‘ole lākou, ola mau ai nā mamo a Hāloa ma Kānewai.

Ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a o Waikīkī

Mai nā awāwa ‘o Mānoa me Palolo mai ka wai o Waikīkī, ma kahi o nā papa lo‘i kalo o ‘Aihualama a me Kānewai. Noke ka wai i ke kahe a komo i kai o Waikīkī, ma kahi o ka Hale Hō‘ike‘ike I‘a. Ma kēia hui ‘ana o ka wai me ke kai, kapa ‘ia he muliwai, a he mea ko‘iko‘i na ka pua i‘a, ka limu, a me ke kanaka, no ka mea, ma laila ka momona.

Aia ma ka ‘āina ‘o Helumoa he muliwai. ‘O Kawehewehe kekahi inoa. Ma laila i noho ai nā ali‘i Hawai‘i he nui, ‘oiai, waiwai nō kēlā ‘āina i ka nui o ka wai, ka ‘ai, a me ka i‘a. Na Kākuhihewa i kapa aku i kēlā wahi ‘o Helumoa no kona paio ‘ana me ke akua moa ‘o Ka‘auhelemoa no Pālolo. Ua eo ke akua moa iā iā a kanu akula ke ali‘i i ulu niu ma laila. Hiki ke ‘ike ‘ia nā niu i koe ma waena o ke kikowaena kū‘ai ‘o Royal Hawaiian.

Kainō, uhi mau ‘ia ‘o Waikīkī i nā hōkele a me nā malihini. Eia kā, ma mua o ka ‘eli ‘ia ‘ana o ke Ala Wai, ‘o nā lo‘i, nā loko i‘a, nā muliwai, a me nā ‘ohana Hawai‘i nā mea i ‘ike ‘ia ma laila. ‘Oko‘a nō ‘o Waikīkī i kēia manawa. ‘A‘ole ahuwale kona momona a me kona waiwai e like me ka wā ma mua, akā aia nō ke kū mau nei a pono ko kākou ho‘i ‘ana i ka ‘āina o nā kūpuna kaulana i ka mahi ‘ai, ka he‘enalu, a me ka noho ali‘i.

Painting by Haley Kailiehu