1

Don Roberto don Miguelwan wayna kasqankumanta anchata kuyanakurqanku.

Iskayninkum Cotahuasipi liyiyta qillqayta yacharqanku. Chaymantapacha kuska imapipas

kaqku. Tukuy ruwanakuypi yapapanakuqku. Don Roberto ganadu rantiq riptin Coltata utaq

chimpa llaqtakunata chaypi tutayachikuptinqa don Miguelpa wasinpi samakuyta

yachapakurqa. Paqarinnintinña Lampa llaqtanman kutikapuq. Don Miguelpas chaynallataqmi

ruwaq. Sichus Pawsapi utaq Sakrakapi kachkaptin tutayarqa, chayqa don Robertopa

wasinman asuykuq samarikunanpaq. Paypas paqarinnintinña qaspi qaspipi Coltaman

kutikapuq. Hatun sumaq puka mulanpi ichiykuspa, uqi paqu punchunwan punchuykuspa,

yuraq chalinanwan kunkanta mayt’ukuspa, yana sumbrirunwan allinta churaykuspa chiri

wayramanta amachikuq-hina qasillaña, kuyakuy takikunata sukakustin riq. Vilkar mayuta

chimparuspa utqayllaña mana samaspa urqu siqayta qallarirqa llaqtanpi achikyananpaq.

Chaynam sapa kuti karqa.

Huk martis karnabalis p’unchawpi «hatun pukllay» nisqanpi kay wiraquchakunaqa

anchata machakuspa rimanakurqaku wawankuta kasarachinankupaq ñawpaq timpupihina.

Traguchawan t’inkaykunku nisqankuta, takistin tusistin utaq pukllakustin hahahayllaña.

Ancha kusisqa karqanku rimasqakunamanta «allinmi kanman, kumparitu». Kusikuywan

apachikuspa ima llakitapas p’ampaspa chay tunadawan wayllacharqanku. Chay

p’unchawmantapachaqa « kumpari » nispa ninakuqku maypipas tupaspa. Lampapiña

Coltapiña utaq maypipas hinallataqmi ninakuqku : «Kumparitu, ¿imaymi kanqa ? ¿Ñachu

wawaykita nirqunkiña?»

Ganaduta qatispaqa tukuymanta rimanakuqku. Chaynam huk p’unchaw ña unayña :

wawankumanta, kawsayninkumanta animalninkumantapas willanakurqaku. Hinaptinmi

purisqankupi qunqayllamanta upallarparisqaku. Vakapa qipanpi rispa «muu mullanta »

uyarisqanku. Pampata qawarayaspa pinsamintukunawan upallalla puriqku. Imapichá uman

karqa. Ratumantam asirikuq-hina don Miguel nirqa :

2

- Yaw, Roberto, astawan allin kuska kawsananchikpaq, nisqanchik-hina huknin

wawanchikta haku kasarachisun. Ñuqapam kimsa warmi wawa huk qari kachkan,

qampataq kimsa waynakuna huk sipas. ¿Imaninkim?

- ¡Miguel! Amayá asichiwaychu. ¿Witayarunkichu? Uchukchallaraqmi kachkanku.

Wiñaptinpas, ¿imanispataq qam wawaykita niwaq? « Yaw…–imachá wawaykikunapa

sutinqa, « don Robertopa churinwan kasarakuy, allin llamk’aqmi » nispachu

niwaq? Ñuqaqa manan chayta maqt’achaykunaman niymanchu mana alliptin.

- Roberto, manachu churiykiman wiñaptin chayta niwaq– nispa kutichirqa don Miguel.

- Ni wiñaptinpas chayta niymanchu. Kunan timpuqa hukñan. Paykunapurallam

maskanakunku kuyanakunku. ¿Imaynataq qam kasarakurqanki? Ichapas taytamamayki

warmita maskapusurqanki.

- Manam chaynachu karqa. Ñuqaqa maskakurqani hinaspa taytamamayta

« kasarakusaqmi» nirqani– tumpa phiñasqa hatunmanta don Miguel nirparirqa

- Chayna kaptinqa ¿imanaptinmi chayta niwanki? Wawayki kaspaqa manapunim

kasuykimanchu, aswan phiñakuyman. Kumpari, chaytaqa qunqaykuy! Aswan haku

hikutasun, tutayarunqa hinaspaqa maymanyá kay waqrakunata apachwan.– don Roberto

hatunmanta rimarqa.

- Ama phiñakuychu Roberto. Chansakuchkanillam. Asirukusunyá imamantapas.

Rimachkanchikllam ñawpa rimasqanchikmantaqa. ¿Manachu yuyanki ? Manaraqmi

witayanichu. Chiqam nisqayki : uchukchallaraqmi wawachaykuna kachkan.

Wiñaptinkuqa imaynachá kanqa. Manan yachanichu. Ichapas Limaman ripunqa, ichapas

ñuqaykuwan tiyakunqa, chayna kaspaqa sunquytayá kusichinqa. Qipaman imaynachá

kanman.

- Allichkanmi pinsasqaykiqa. Chaytaqa ñuqapas munaymanyá. Kunanqa ¿imapaqmá

rimanchikman? Wawanchik wiñakunanta suyasunraq, ichapas munasqanchikqa huk

p’unchaw qispinman. ¡Ichapas!

***

Yaqa chunka pichqayuq wataña pasasqa rimasqanku p’unchawmantaqa, wawankuta

kasarachiyta munasqankumantaqa. Don Robertopa kimsa kallpasapa sumaq waynakunam

Limamanta kutispa llaqtanpi qiparqanku. Chaypi yaqa huk wata kimsanku taytankuwan tukuy

ruwayta ruwarqanku. Ganadu rantiq riqku, sumaq kaballunpi ichiykuspa. Rindasninpas

sumaqllañam karqa, qullqi ispuylawan churaykuspa pasaqku. ¡Paykunallayá!

3

Lampapi sipaskunaqa chay waynakunallawan musqurqanku, paykunallapim ñawinqa

karqa, chaymi muyupayaqku ch’uspichahina. Sipaskunaqa don Robertopa churinwan

kasaraytapuni munarqanku, icha qullqinrayku utaq sumaq hatun allin sayayniyuq kaptinku.

Kasarakuytapunim munaqku. Chayllam rimanaqa karqa chay llaqtakunapi: don Robertopa

churinkunamanta. Manam pipas yuyarqachu yaku ch’akisqanmantaqa nitaq vakapa

unquyninmantaqa. Kay waynakuna Coltaman, Oyoluman utaq huk llaqtakunaman

chayaptinku, sipaskunaqa taytamamantin kamachiyllaña mikuyta upyayta qaraykurqanku,

ganaduntapas fiyarqanku « qipaman hamuspa, kutimuspa pagawanki, niñucha » nispa.

Armando, kuraq kaq wayna, huk watallam taytanta yanaparqa. Manañas yachapakuqchu

llaqtanpi. Arkipapim warmi kuyasqan tiyarqa chaymi ripukuyta munarqa. Sapa p’unchaw

ganadupa qipanpi puriyqa sayk’urichisqa. Chaymi, taytanta huk tuta yaykuyta chakrata

yarpachkaptinku nirqa:

- Taytay, ñam huk wataña kutimusqaymantaqa. Kay wata kuska purisqanchikqa,

qamhina ll’amkayqa, lliwmi ñuqata allinta ruwawarqa. Qamkunawan kuska kayqa

uchuchka kasqaymanta llapanta yuyachiwarqa: qamwan purisqayta, llaqta kantupi

pisquchakunata warak’asqayta. Lliwmi umayman hamun musquchiwaspa. Chaykunata

yuyayqa kusam karqa ñuqapaqqa.

- Wawallay wawa, qamkunapam tukuy kaypi kaq. ¡Riqsiychik! Llamkayta yachaychik.

Ichapas huk p’unchaw mana musyaspa ripukuyman– nispa tumpa sayk’usqa,

allillamanta nirqa don Roberto.

- Arí, kuyakusqay taytay, chaytam ruwachkayku. Ichaqa manañam qipaymanchu. Kayqa

manam ñuqapaqchu. Ripusaqmi hamuq killa. Kasarakusaqmi. Arkipapim kuyasqay

warmi suyawachkan. Paywanmi kutimusaq. Riqsinkiyá llunchuykita

willkachaykikunatapas. Ama llakikuychu.

- Ama chayta niwaychu. Sunquymi nanachkanña. ¿Ñachu mamayki yachanña?

- Manaraqmi, paqarinmi niykusaq. Ama llakikuychu, kutimusaqmi. Wawqiykunam

qamkunawan kachkan– Armando chayta nispa yaku mast’aq chakrata phawayllaña

uraykurqa.

Killaman Armando pasapurqa. Don Roberto doña Sabinapas, ancha llakisqa wawanta

hatun ñanninta wasapayta rikurqanku. Armando, nugal punchuyuq maman qusqanwan

punchuykuspa yana mulapi ichiykuspa manaraq inti lluqsimuchkaptin wasapaykurqa,

taytamaman ñanta qawachkaptinku.

4

- ¡Hina pasachun! Maypipas allinmi kanqa. Roberto, chaypaqqa allintam

uywakurqanchik– nispa nirqa doña Sabina.

- Arí, Sabinachay, chaytaqa yachanim. ¡Llakikuniyá! Sunquymi patpatyachkan

llakimanta, wiqiypas muyupayachkan. ¿Manachu qam llakikunki?– nispa don Roberto

yaqa waqastin nirqa warminman.

Yomar Carloswan taytamamanwan qiparqa. Anchatam kusichirqanku paykunawan

tiyaspa. Llapanpi taytanta yanapaqku: chakrata llamkaqku, animalninkunata uywaqku,

ganaduta rantiq riqku. Lliwtam sumaq kayninwan ruwaqku mana sayk’uspa.

***

Carlos chayna purisqanpi Sikillupi warmita tarikurqa kasarakunanpaq, Chayqa kasarakuy

karqa. Chay sipaspa sutinqa karqa Amelita, don Angel Cardenaspa sapan warmi wawan.

Amelita mañanas Limapi tiyayta munarqachu, chaymi Carlosta riqsispa may uku

sunqunmanta nikurqa «kay qariqa ñuqapaqmi» nispa. Kasarakuypaq hatun fistata ruwarqanku.

Chaypaq huk hatunkaray turuta, huk uwihatapas sipirqanku. Biskuchu, mayisillu, ima

miskikunatas Pawsapi ruwachirqanku. Majesmanta kañasuta, vinutapas apachimurqanku.

Tayta kuratapas Limamanta waqyachirqa. Ayllunkunapas Arkipamanta Ikamanta Limamanta

achka suñakunata apastin Lampaman chayarqanku. Mirmakamanta viyulinta arpata

guitarratapas balikurqanku. Wakin llaqtarunakunapas Lampata rirqanku imakunatapas

apastin.

Yaqa simanantin tusuykurqanku. Chaypim kasarakuy munaq sipaskuna, waynakuna

riqsinakuspa muyupayakurqanku. Ichapas qipaman paykunahina kasarakuqmanku.

Karqantaqmi hukkuna chayraq riqsinakuchkanku ña kuskachakuchkankuña. Carlospa

kasarakuyninqa ancha sumaqmi karqa. Don Miguel, inbitadum kaspa, warmillanwan rirqa,

wawankuna huk lawpi tiyakuptinku.

***

Don Robertopa churinkunaqa taytanpa wasinta saqiruchkasqaña. Yomarllam

taytamamanwan qiparqa. Sullka kaspa paykunaman anchata ratakuq. Munasqanpi purikuq.

Yuraq kawallunta sillaykuspa utqayllaña chakrankuman qarpaq riq, Marcabambam pastu

5

rantiq riq. Chaynam vidanta pasakuq. Tukuytam ruwaq asikuyllaña. Kusisqa rikurikuq.

Waynamasinkunawan sapa sabadu llaqtapa hatun kanchanman piluta pukllaq riq. Manam

sipaskunata yuyaqchu. Allinsi tiyakurqa mana warmiyuq. Taytamamankupaqqa allinpunim

karqa.

Yomarpa sapa kayninqa don Miguelpa munasqanpaqqa kusam karqa. Chaymi, paywan

maypipas tupaspa, asikustin-hina mana munaq-hina, paypa bidanmanta yachayta munaspa,

tapupayaq:

- Yomarcha, ¿ñachu tarikunkiña piwan karakuyta? Machuyachkankiñam. Yanqataq mana

pitapas tarikuwaqchu. Sapay kayqa ñak’arinapaqmi– nispa niq.

- Manaraqmi, don Roberto– Yomarqa mana musyaq tukuspa asirikustin nirqa–. Huknin

wawaykitam suyachkani, mayqin kaqtapas. Mana riqsichiwaptiykiqa huk munasqay

p’unchaw suwarakusaq. Hukninpaqmi kachkani. Chaytam munanin, chaytam

nichkayki– nispas turyastin-hina asirikustin, nisqanman yapaykurqa.

Chay chawpi p’unchawqa tuparqanku Pawsaman rispa. Manam anchatachu ruparqa nitaq

chirirqa. Phuyum utkuhina mast’arikuspa p’unchawta sumaqyachirqa, miski wayrapas

puriqkunataqa sumaqllata mayt’urqa. Ñan patapi qiwa wiñaqkunaqa wayrawan kayman

wakman waylinyarqa. Ranra-ranra ñankunapi kaballupa trutillanta uyarikuqku.

Don Robertota Yomarpa nisqanqa sunqunta kusichirqa. Manam imaypas chayta uyariyta

musyarqachu, ichaqa uku ukunpi chaytapunim uyariyta munarqa. Ichapas waynapa taytanwan

ñawpa timpu rimasqanku qispinman. Ichapas chiqan kanman. Yomarqa chaytaqa manam

yachanmanchu, chaymi phiñarikuq tukuspa:

- ¿Imata nichkanki?¡Ama phiñachiwaychu! Wawaykunaqa ukupim, Limapim kachkan, ñam

kasarakunkuña. Willkachaypas kanñam.

- Don Miguel, kimsankuchu kasarakunku?– nispa kutichirqa Yomar.

- ¿Riqsinkichu kimsanta? Irmacha piwi kaqmi, Lulachataq chawpi kaq, Maryachaqa

sullkachaymi. Ancha unayña kayman manam hamunkuchu.

- Arí, don Miguel, kimsantam riqsini. Ancha unayña Marcabamba hatun pukllaypi

paykunawan wayllacharqani. Qampas chaypim karqanki. ¿Manachu yuyanki?

- Aa, chayqa ancha unayñam. ¿Yuyachkankiraqchu chayta?

- Arí, imayna qunqayman? ¿Kimsankuchu kasarakunkuña?

6

- Manam, hukllam sapallam kachkan. Manam kasarakuymanta yachayta munanchu. Payqa

astawan riqsiyta munaspa tukuy lawta richkan. Anchatam llamkan munasqanta

rantikunanpaq, munasqanman rinanpaq.

- ¿Mayqin kaq manaraq kasarakunchu? ¿Imataq paypa sutin kachkan?– nispa tapurqa

Yomar.

Don Miguel yachayta munarqa: ¿Imaraykutaq chay wayna wawanpa sutinta yachaytapuni

munarqa? Chaymi kaballunta rindasmanta chutaspa sayarichirqa hinaspa allillamanta sut’illa

nirqa:

- ¿Mayqinta munachkanki? ¿Kimsanmanta mayqinta qampaq munawaq? ¿Mayqinmi

ñawiykipi sunqiykipi kachkan?

- Aa, don Miguel, amayá chayta tapuwaychu. Yachachkankimiki pimantam rimachkanchik.

Sumaq uyachallam maytapas riptiy ñuqawan rin yaqa rimariwaq-hina– nispa nirqa Yomar.

Musyaptinkuqa Mirmaka wayqupiña puriqkunaqa kachkasqa. Manaraq chakaman chayaspa

rakinakunan karqa. Don Miguel wayquntakama rinan karqa wichay uchuk llaqtakunata ganadu

rantinanpaq; Yomartaq chakata chimpaspa, k’inqu ñanta hap’ispa chayninta siqanan karqa

patakaman hinaspa kinrayllanta rispa Pawsaman chayanman. Manaraq rakikuspa kaballunta

sayarichispa makinta uqarispa don Miguel nirqa:

- Huk p’unchawkama, Yomar. Allinlla purikuy!

- Qampas, don Miguel. Wawaykita napaykuy sutiypi. Willaykuy rimasqanchikmanta–

tumpa asirikuspa nirqa Yomar.

- ¿Imanasunkim, waway? ¿Witayarunkichu? Chayna kaptinqa ¿mayqintataq willayman?

¿Yuyachkankichu sutinta? Manam imatapas nisaqchu. Pimanmá niyman mana sutinta

riqsispa?– phiñarikuq-hina don Miguel kutichirqa.

- ¡Niykuy taytay! Manam phiñakunqachu. Qampas yachachkanki pimantam rimachkani.

- ¿Pimanyá willanayta munachkanki? Manamiki sutinta niwankichu. ¡Manam! Manam

pitapas nisaqchu. Aswan qunqay kay rimasqanchiktaqa. Don Robertota mamaykitapas

napaykuy sutiypi. Kay hamuq p’unchawkuna wasiykita risaq taytamamaykiwanmi

rimayta munachkani. Qamlla allinlla waway. Tupananchikkama.

Don Miguel chayta nispa kaballunta phawarparichirqa. «Kay wayna asikuchkanchus-hina

ñuqamanta utaq chiqantachu niwachkan» nispa tapukuq. Tumpa kusikusqa, tumpa phiñasqa

tumpa p’inqarisqa manam allinta pinsayta atirqachu:

7

- Manam chayqa chiqachu kanman. ¿Imaytaq wawaykunata riqsinman karqa? Irmachayqa

kasarakusqanmanta mañanam hamunchu. Wawachankunawan Wankayu lawpi unayña

chaypi tiyanku, yachapakuspam hawkalla chaypi kawsakunku. Maryachaytaq, paypas

unayña huk karu hawa llaqtapi: Argintinapi kachkan prufisiyunninpi llamkaspa.

Lulachayllam ñuqaykuwan kachkan. Ichapas paymanta rimarqa.

Chay pinsamintukunaqa umanpi muyuspa mana musyachirqachu risqanman chayasqanta.

Yomartaq don Miguelpa wawanta yuyaspa yuraq kabalunpi ichiykuspa k’inqu

ñannintakama siqarqa. Ancha unayña Lulamanta mana piwanpas rimarqachu. Sunqullanpi

paywan rimasqanta qawanakusqanta waqaycharqa, chay chawpi p’unchay pasayta

Markabamba llaqta kantunpi kusa tususqankuta guitarrawan arpawan, sumaq wayllacha

tunadakunata takisqankuta muyuykusun ruydaykusun, jardinpi rosas hermosuras kunan tuta

tukuy tuta… umanman chayamurqa anchata llakichistin. Yuyarillarqantaq imayna

makinkunamanta hap’irinakuspa, qawanakuspa ñataq rimanakuspa takisqankutapas awura si

vámonos conmigo, kuydadu con mi yana ñawi. Yuyarqapas sipas nisqanta sutinta tapuptin

«Lulam kani… qamparí?» nispa llañu kunkunwan sipascha kutichirqa. Waynataq nirqa

«Yomar». Hinaspa makinta astawan k’apispa ñawinta astawan qawaspa hina takirqa.

Tumpallata riqsinakuspaña wakin takinankama paykunaqa rimayta qallarirqaku:

- ¿Maymantam kanki?– tumpa asirispa rimapayarqaYomar.

- Coltamanta– tumpa p’inqarikuspa mana umanta uqarispa pampata qawarayastin nirqa

Lula.

Kay sipasqa ñawpaq manam piwanpas rimaqchu karqa. Taytamamansi «hawa

runakunawan manam rimanachu» nispa yachachirqa.

- ¿Piwantaq hamurqanki?

- Ñañaykunawanmi. Taytayku pusamuwanku inbitasiyunta chaskispa.

- ¿Pitaq taytayki?

- Don Miguel– nispa Lula nirqa.

Chayllatam rimanakurqaku. Chayna tusukusqanpi huk muyurisqanpi Yomar uyachanta

much’aykurqa. Chaywan sipasqa anchata phiñakuspa makinta maqtachapa makinmanta

qichuspa llapa tusuqkunamanta rakikuspa phawayllaña ripurqa. Yomartaq mana ripunanta

munaspa Lulacha qipanpi kurriylla qatiparqa. Sipasta aypaspa tukuy kallpanwan markaykuspa

uyanta much’astin nirqa:

- Kuyaykim Lulacha, ama phiñakuychu ñuqawan, qamwan kasarakuyta munani.

8

- Ama hap’iwaychu. ¡Saqiway! Taytaymanmi willasaq ruwawasqaykita– sipastaq mana

munaq-hina nispa nirqa.

Ichaqa chaymanta manañam imatapas niyta atirqachu. Hinaspa huk k’uchuman

asuykuspa, chaypi much’anakurqaku kuyanakurqanku ima. Ña tutayachkaptinña

rakinakurqaku:

- Ama imaypas maskawaychu, hukwanmi kasarakusaq– chayta nispa Lulacha phawaylla

chaymanta ripurqa.

Yomartaq mana ima niyta atispa chayllapi qiparqa.

Chay yuyaykuna Yomarpa umanpi muyupayarqa. Lulapa yana ruyru ñawillanta yuyarqa,

chay pukllaq-tukuq ñawinta, llanu kunkanta, llampu chukchanta, paypa tukuy imantapas

yuyarqa. Hinaspa « ¡Ay Lulacha!» may uku ukunmantachá llaki takihinata chay iskay rimayta

qispichirqa.

Wiqinpas t’ikayarparirqa, manaraq astawan rikurimuspa «Manam waqasaqchu, hina

kachun. Paymi qunqawarqa manam ñuqachu». Chayna kallpachakuspa Pawsaman riq k’inqu

ñanninta siqayta usyarusqa. Chay yuyayninrayku mana musyarqachu maypi kasqanta.

Chaymantaqa kinrayllantam rinan karqa. Paypa chimpanpi Pawsa rikurimurqa. Pukllay

tunadata sukakustin richkaptin kaqmanta sipaschapa yuyaynin waqllichirqa.

Imachá chay p’unchaw karqa chayna pinsamintukunawan purinanpaq. Hatarisqanmantam

tumpa llakisqa karqa. Chaymi k’uni lichi upyayta usyaspa taytamamanta nirqa:

- Pawsata risaq ganadu ratisqayta chaskimusaq. Ichapas hamuq killa Limaman riyman.

Tumpallata samariytam munachkani. Wawqiykunata qawarimusaq. Puririmusaq huk

p’unchawkunalla.

- Allinmanmi, waway. Qamyá munasqaykita ruwakuy– nispa maman kutichirqa.

Don Miguelwan tupayqa manam allinchu karqa paypaq: wawantam yuyachirqa. Chaymi

pukllaq tukuspa, pantachiq-hina, paykunamanta tapurqa. Paytaq mana imatapas nirqachu.

Ichapas Lula taytanman willarqa chaymi phiñakuq-hina karqa. «¿Imatachá kunan ruwachkan?

¿Maypichá puriykachachkan? Chaytam yachayta munayman. ¿Qunqaruwanmanchu? » nispa

kikinpuni Yomar tapukurqa.

***

Señor de Lampa fistanpaqqa llapa lampiñu tukuy lawmanta llaqtanman kutikapunku,

hawa runakunapas riqku, hatun fista kaptin. Don Miguel Limata rispa warminta nirqa:

9

- Haku Lampa fistaman, Robertom inbitawanchik.

- Lulachata niykuy; pay riptinqa ñuqapas riymanmi– doña Luz nirqa.

- ¿Imaytaq Tumbismanta chayamunqa?

- Hamuq simanam– nispa doña Luz nirqa.

- Chayqa allichkanmi, hamuq killam fistaqa, kanraqmi timpu. Don Jorge Prado karguyuq,

chaymi ninku allin fista kanqa, bandawan. Turirukunapas rinqa.

Chaymantapacha manañam fistamanta rimarqankuchu. Huk p’unchaw illarinankama.

***

Don Miguel kichasqa silupa ancha rupayninta chaskirqa. Don Robertopa wasinman

chayaspa utqayllaña hatun punkunta takaykurqa. Manam pipas kicharqachu nitaq ukunmanta

pipas «¿Pim?» nispa nirqa. Kaqmanta astawan takaykun. «Manachá kaypichu, chaychiki

mana pipas lluqsimunchu. Ima ruwaypichá kachkanku» nispa rimapayakurqa. Hinaspa huk

ratumanta, tumpa llakisqa, warminta wawanta nirqa

- ¿Maytayá pasanmanku karqa?

- ¿Nirqankichu imay p’unchaw chayamunanchikta?– nispa doña Luz tapurqa.

- Manam. Suyaykusun huk ratulla. Ichapas vakanman rirqa. Kutimunqakuñachá.

Yomarpas kaypiñam kachkan. Aginsiyapi tuparqani yaqa iskay simanaña.

Lula rupaymanta ayqispa llantuta maskaspa huk rumiyasqa tiyana patapi tiyakuchkarqa,

chaymi «Yomar» sutita uyarispa, muyurispa taytanta tapurqa «Yomar ¿ninkichú?» nispa.

Chay sutiqa manam wakin sutihinachu karqa tukuy lawpi miraq. Chay llaqtakunapi huk

waynalla chayna sutichisqa karqa. Chaytaqa don Roberto, doña Luz chaypi tiyaq runakunapas

allintam yacharqanku. Lulachaqa, manayá! Ancha unaymanta kutimurqa Lampa fistaman,

taytamamanta kusichinanrayku. Yaqa chunka pichqayuq watamanta kutimurqa. Paypaqqa

ñankuna wasikuna, manañam kaqllachu karqa. Runakunapas huk layataña p’achakusqaku.

Karrupas karu llaqtakunaman chayasqaña.

Lulacha, Pawsamanta lluqsispa karrupa vintananmanta hatun kinray pampata qawarayaspa

llakillawan hap’ichikurqa. Urqukunapas astawan machuyarusqa, huk hukkama makinmanta

hap’irisqa-hina, kuska, rikuriykamurqa ñawinman. Karritiranta karru phawanankama ñawinta

astawan kicharispa chimpa llaqtakuna hina qawarayarqa: karupi kaspachá astawan

uchukllarusqa. Coltantaq puñukuq-hina hatun urqupi wisch’urayaq-hina rikurirparimuq

10

ñawinman mana piniyuqhina. ¡Payhina, sapallam! Phuyulla llakipayaspa mayt’uykurqa

pimantapas amachaq-hina. Tumpa yanayasqa rikuriykamuq manaraq chayman inti chayaptin.

Llaqtanta chaynata rikuspa, paypa chinpanpi, sunqunta astawan nanachispa astawan k’apispa

llakichirqa. «Timpuy aypawaptinqa Coltayta chayasaq» chayta niykukun qasilla kananpaq.

Chaymi chay yuyaykunawan kachkaptin, Yomarpa sutinta uyarispa utirayarqa hinaspa

taytanta waynamanta tapurqa. Kikillanpaq pinsaspa nikuq: «Manayá paypuni kanmanchu».

«Yomar… Yomar. ¡Payyá! ¿Pimá kanman? Ancha unaymanta sutinta uyarini. Wasinpi

samakuspaqa tupasaqkuyá. Yuyawachkanraqchu?» Chay pinsamintuqa manam kusichirqachu

aswan astawan llakichirqa. Manam allinchu bidan karqa. ¡Saykurusqañam! Chayna llakiwan

apachikuchkaptinmi taytanpa rimarisqan musyachirqa maypi kasqanta.

- Yomarqa don Robertopa churinmi. ¿Manachu yuyanki?–rimarparirqa don Miguel.

- Huk kutilla rikurqani. Ña ancha unayña, taytay.

- Paypas manaraqmi kasarakunchu. Iskay wawqinkuna paninpas unayña kaymanta

pasapunku. Yomarllam taytamamanwan kachkan. Allin runam, kusatam Robertota

yanapan. Anchatam llamkan. Chay waynata ñuqaqa anchatam kuyani chayna kaptin –

nispa nirqa don Miguel.

- Miguel, ¡hawariy! hamuchkanña doña Sabina –nirqa doña Luz

- Arí, rikuniñam. ¡Hamuychik! Asuykusun –nispa kutichirqa don Miguel.

Napanakuspa markanakuspa ima miski rimaywan wasiman yaykurqanku. Hinaspa doña

Sabina Lulaman asuykuspa, makinmanta hap’ispa sumaq ñawinwan qawaykuspa nirqa:

- ¿Imaynalla kachkanki, Lulacha? Ancha unaymanta hamuchkanki. Taytallaykita

qammanta tapupayaniku. Paytaq niwanku, «Allichkanmi», «Manam kaypichu, huk

llaqtakunata richkan» –nispa nirqa doña Sabina, tumpa umpisqa pukaypuka uyanpas

chakramanta utqaylla kutimuptin.

- Doña Sabina, ñuqaqa allinllam kachkani! Kunantaq astawan allinllarparini

llaqtanchikman kutimuspa, qamkunawan kaspa. ¿Qamkunarí, imaynallam

kachkankichik? –Lulapas tumpa asirikuspa kutichirqa doña Sabinaman.

- Ñuqaykupas allinlla kachkaniku. Llamkayllam atipayawachkanku. Kaykunapiqa

anchatamiki llamkanchik mikuyta munaspaqa. Chayllam kaypi kawsayqa, Lulacha.

- Don Miguel, doña Luz, kayman asuykamuychik. Tiyakuychik kaypi –nispa huk

qirumanta ruwasqa tiyanata qawaykachirqa. –Qampas Lulacha, asuykamuy– nispa

yapaykurqa.

11

- Sullpay, doña Sabina. ¿Don Roberto maypitaq kachkan?– nispa don Miguel

puriqmasinmanta tapurqa.

Doña Sabina kusinanman yaykuspa huk tachuta aqawan hunt’ay hunt’ata urqumuspa

bisitankunaman sirwiykurqa.

- Upyaykusunyá don Miguel, doña Luz. Lulachata kay fista p’unchawkunapi kusichisun

kaq kutimunanpaq. Upyaykusun! –nispa aqanta sirbiykurqa.

- Upyaykusun! Doña Sabina, maypitaq kachkan Roberto?– kaqmanta tapuq don Miguel

- Yomarwanmi rirqa urayta vaka qatimuq. Ñacha chayaramunqakuña. Llullu uñaykum

kan, chaymi nirqa «ch’awasqa lichita mallichisun» nispa.

Doña Sabina bisitankunata samachirqa. Wasipa patanpi huk kuwartupi Don Robertota

warmintapas samachirqa; hukninpitaq, Lulata.

Chaymanta chay kimsa warmi rimastin asikustin yanuq kuwartuman uraykuspa puchiruta

yanurqanku. Kalabasa chupita: abaswan, kisilluwan wakataywan ima yanurqanku. Chaykama

chakraman riqkuna ña wasinpiña don Miguelwan rimachkarqaku. Vakantaq uñachanwan

kurralpiña kuchusqa alfalfata qachukuchkarqa.

Doña Sabina, mikuna kuwartuta allichaspa mikuyta qaraspa llapanta waqyarqa

asuykunankupaq.

- Don Miguel, doña Luz, Lula, Roberto, Yomar, hamuychik! Puchiruta qarasaqña.

Kaytaqa k’unillata mikuna– nispa dona Sabina yaqa takistin waqyarqa.

- Richkanikuñam– nispa kituchirqa don Roberto.

Yomartaq, uyanta aytikuspa, huk aytisqa yana kamisanta churakuspa kuwartunmanta

lluqsispa, Lulata maskarqa tiyasqa-niraq uqi ñawinwan. Tukuy lawta qawaykacharqa. Mana

tarispaña mamanta sipasmanta tapurqa.

- Kusinapim kachkan aqatam misk’ichichkan. Yanapaykuy ichapas mana asukarta

tarinchu– nispa doña Sabina wawanta kamachirqa.

Yomar kayta uyarispa phawaylla yanuq kuwartuman yaykuykun. Lulachataq sayarayaspa

wasanmanta kaspa aqa tachuta maywirqa; vintanamanta rosas waytakunata wirtapi

sumaqllaña wiñaqta qawarayarqa, chaymi mana musyarqachu Yomar yaykumusqanta.

«¡Lulacha!» sutinta uyarispa sipasqa mana muyuriyta atirqachu, aswan sunqunqa astawan

patpatyarparirqa Yomar qipanmanta markaykuptin. Hinaptinmi Yomarqa allillamanta

12

muyurichispa mana imata nispa tukuy kallpanwan markaykuspa Lulachapa uyachanta qawa

qawarispa much’aykurqa. Lulataq mana ima niyta atispa, taqllahina sayarirqalla. Uchukchalla,

yana ñawiyuq yana chapuyasqa chukchayuq, mana allinta samayta atispa yaqa katkatistin

nirqa:

- Yomar, ¿imata rurachkanki? Manam uyarirqanichu yaykumusqaykitaqa. Ama

much’awaychu. ¿Kuyawachkankiraqchu? Ñuqaqa manam yachanichu. Kaymanta

qipaman rimasun. Kunantaq haku mikuq kuwartuman. Ayllunchik suyawachkanchik–

Yomarpa markanmanta ayqispa Lulacha nirqa.

- Lulacha, kay tukuy timpum suyarqayki. Manam imaypas qunqarqaykichu. ¡Ima sumaq

kachkanki! Kunantaq, haku. Ama suyachisunchu taytamamanchiktaqa. Mikuyta

usyaspaña rimasun. Mirmilluyuq wirtapi suyasqayki rimanchikpaq– nispa nirqa Yomar.

Kaqmanta urkunpi much’aykuspa iskayninku mikuq kuwartuman riqku. Yomar aqa

tachuta iturqa, Lulataq qipanpi asikustin uchuta aparqa.

Mikuspa upyaspa anchata tukuymanta rimarqanku. Lulacha willarqa imaynam karqa huk

llaqtakunapi. Yomartaq, paypas ancha kusisqa willarqa, tukuy chaypi ruwasqanmanta.

Paypaqqa, vaka uña, tukuchakuna uywayqa ancha sumaqyá karqa, paykunapa qipanpi

kurriykachaypas. Mikuyta usyaspa rimanakuspa llapanku rirqanku karguyuqpa wasinman.

Traguchata, vinuta, Majesmanta Lula apasqanta suñaykurqanku. Chaypi llapa runa karqa.

Don Miguelpa llaqtamasinkunaman, ganadu rantiq puriqmasinkunaman unaymanta tupaspa

Lulachanta riqsichirqa. «Payllam ñuqaykuwan kachkan» nispa nirqa runa watukuqkunaman.

Karguyuqpa wasinpi huk k’uchuchapi wayna-sipaskuna aqachata upyachkarqanku

hinaspa Lulata rikuspa tapunakusqaku: «¿pitaq chay sipasqa? ¿Maymanta hamurqa?» Chaysi

huknin chaypi kaq paykunaman asuykuspa nirqa:

- Yomar, kayna sumaq sipastaqa riqsichiwaykuyá, ama mawla kaychu.– tumpa

asirikustin, kunkanta pichakustin waynaman nirqa.

- Arí, chaytapunim munani. Paypa sutinqa Lula Flores, Limamanta hamun. Yanaymi.

Ancha unayña kuyanakuniku. Hamuq killapim kasakakusaqku. Willasaykikum imaymi

kanqa– nispa utqayllaña, Lulachapa makinta hap’ispa Yomar kutichirqa.

Lulacha chayta uyarispa, utirayaspa mana ima niyta atirqachu. Yomarta qawarqa upallalla,

ñawinwan tapustin «¿imata nichkanki?» nispa. Musyarukuptinqa lawninpi runa kaqkuna

payta qawarayaptin nirqa:

- Lulam sutiyqa. Ancha kusisqa kachkani qamkunata riqsispa–

13

Hinaspa Yomarta kaqmanta qawaykuspa yapaykurqa:

- Arí, Yomar nisqanhina hamuq killam kasarakusaqku, ichaqa manaraq yachanikuchu

maypim kanqa, utaq Limapi utaq kaypi– nispa llampu rimayninwan Lula nirqa.

- Ñuqaykupas ancha kusisqa kachkaniku qamta riqsisqaykumanta. Chaychiki Yomarqa

mana pimanta yachayta munarqachu. Chayraq riqsiniku sumaq warmita Yomarpa

sunqun suwasqanta– nispa Luwis, Yomarpa huknin-masin nirqa.

- Chayraykum kay traguchata upyaykusun– nirqa chaypi kaq huk sipas Lucha situyuq.

- ¡Upyaykusun! ¡Upyaykusun!– llapanku kupanta tinkuchirqanku.

Tuta yaykuyta mikupakuyta usyaspaña chay iskay aylluqa don Robertopa wasinman

kutipurqanku. Ñanpi Yomar Lulata markanmanta hap’ispa qipachirqa paykunalla

rimanankupaq. Niytapuni munarqa imanaptinmi chaynata wakin wayna sipaskunaman nirqa,

manaraq chayta Lulawan rimaspa.

- Lulacha, pirdunaway manaraq qamwan rimaspa runakunaman

«kasarakuyninchikmanta» rimasqayta. Ichapas p’inqachirqayki ichapas phiñachirqayki.

¡Pirdunaway, urpillay!– nispa tumpa llakisqa, Lulata nirqa.

- Ama llakikuychu. Qampa nisqaykita uyarispa, upallarqani, ichaqa makiyta

hap’iwaptiyki yacharqani chiqan kuyawasqaykitaqa, chaymi ñuqapas «arí

kasarakusaqku» nirqani. Chaytapunim ancha unayña uyariyta munarqani, tukuy

kallpanwan warmiyki kayta munakurqani. Qamwan kaykunapi tiyayta,

wawanchikkunata uywayta. Kunantaq manañam yachanichu. ¡Manch’akunim! Manam

kusikunichu aswan waqayanawan, sunquymi nanawan. ¿Niwankimanchu: imaraykum

chayna kachkani?– nispam Lula yaqa waqastin Yomarta qawarayaspa nirqa.

- ¡Sunqullay! ¡urpichallay! Amaña waqaychu. Qampas kuyakuwachkankim. ¡Chaymi!

Ñawpaq kuyakusqanchikqa sunqunchikpim kachkan. Sumaqllata waqaychaptinchikmi

hina rawrachkan kawsakuchkan. Chaymi urpichallay kasarakunanchik kachkan. Amaña

rakinakusunchu. Amaña Limaman kutiychu. Ñuqawan kaypi qipay– nispa makinmanta

hap’ispa uyanta much’aspa tukuy kuyayninwan Yomar mañakurqa Lulata.

- Manam qipaymanchu. Kutipunaymi kachkan. Ukupi achka ruwanay kachkan. Huk

killallapaq rirusaq. Imaykunatapas allichaspa kutimusaqmi– nispa Lulacha waynapa

uyanta chinuspa, paqu chukchanta didunkunawan ñaqch’aspa miski rimaywan Yomarta

nirqa.

- ¡Amina kaychu, ñuqawan qipay! Anchatam kuyayki. Ama saqiwaychu kaqmanta–

waqastin Yomar mañakurqa.

14

- Ancha kuyakusqay, ñuqapas anchata kuyayki ñawpaq-hina. Rirusaq Limata, ruwanayta

allichaspa kutimusaqmi.

Yomarpa wiqinta pichaspa sunqunta qasillachiyta munarqa.

Chay tuta kaqmanta llapanku mikuyta usyaspa kaqmanta lluqsirqaku huknin karguyuqpa

wasinman watunankupaq. Chaypim hatun fista karqa bandawan, arpawan viyulinwan.

Watukuq runa kusata tusuykurqanku waynukunatapas. Yomarpas Lulachawan tukuy tunadata

mana samaspa tusuykurqanku. Ña chawpi tuta kaptinña kay warmakunapa taytanku wasinman

yaykurqanku. Paykunallas fistapi qipaspa wakin warmamasinkuwan sumaqta kusikurqanku.

***

Paqarinnintin doña Sabina iskayninkuta Yomarpa kuwartunpi tarirqa. Hinaspa upallalla

qawarayarqa, ichapas tumpa utirayasqa ichaqa uku-ukunpi ancha kusisqa. Phiñakuq-hina

warmakunata rikchachispa tapurqa:

- ¿Imataq kayqa? Kunanqa kasarakunaykichik kachkan, wawallaykuna– kusisqa, llampu

rimayninwan nirqa chay kuyanakuq warmakunata– ¡Hatariychik! Taytaykichikwan rimasun.

Hinaspa, kusisqallaña doña Sabina yanukuq kuwartuman phawayllaña uraykurqa.

Lula Yomarwan tumpa utiyaspa qawanakuspa mana imatapas niyta atiparqankuchu.

Hinaspa markanakuspa kuska kasqakumanta kusikurqanku. Hatarispanku taytamaman

kasqankuman rirqanku, k’uni yakuta utaq chayraq ch’awasqa lichita upyanankupaq t’antawan

biskuchuwan ima. Manam imatapas rimarqankuchu, pinqakuq-hinaraq kaqku.

Taytamamankutaq ancha kusisqa suyarqanku:

- Ñam mamayki willawankuña. ¿Chiqachu chay?– nispa don Roberto tapurqa.

- Chaytapunim ancha unayña uyariyta munarqani. Chayna kaptinqa, ¿imaytaq

kasarakunkichik, wawaykuna?– nispa don Miguelpas nirqa.

Doña Luz, chaykama manam musyarqachu ima kasqantaqa. Wawanta qawaykuptinsi

chayraq yacharqa. Chaymi mana kusikurqachu. Chay allin waynaqa, sumaq kayninwanqa

manam Lulachanpaqchu karqa. Chaypiqa manam pantanmanchu. Wawanta allinta riqsispa

aswan llakikurqa. Chaymi nikurqa «¿Imatataq wawachayqa kaypi ruwanman? Lulachayqa

urpichahinam munasqanpi phawaykachaq, puriykachakuq mayman chakichan apan.» Payllas

yacharqa imatam wawanpa sunqun waqaycharqa? ¿Imatam kayna unayta suyarqa?

15

Manapunim Yomartachu suyarqa. «¿Imaytaq kasarakunkichik?» chayta uyarispa

waqanayarqa Lulachanpi pinsaspa.

- Hatun fistatam ruwasun. Tukuy lawkunamanta runakuna hamunqaku– nispam don

Roberto afanakuspa don Miguelta wasanpi taqllakurqa.

- Arí, kumparitu. Musqusqanchikqa musquypihina qispichkan, aw?– ancha kusisqa nirqa.

- Hamuq killachá kanman. Lula Limamanta kutimuptinñachá. Chaykama kaypi tukuy

allichana kachkan– nispa Yomar ancha kusisqa yaqa takistinhina nirqa.

- Ñuqaqa hamurqani kimsa p’unchawllapaqmi manam kasarakuypaqchu. Chaymi Limapi

ruwanaykunata allichaspa kamachiqniyman llapanta qunay kachkan– Lulacha

kuyaqninpa makinmanta hap’irayaspa chayta nirqa.

- Chayqa, chaynachiki kanqa. Ñuqaykum kaypi llapanta allichasaqku– nispa nirqa doña

Sabina.

Hinaspa Lulachata qawaspa yapaykurqa:

– Niñacha, riruy Limata. Chaymanta apakamuy sumaq p’achata kasarakunaykipaq, sumaq

kayniykiwan llapan astawan sumaq kananpaq.

Doña Luz upallalla karqa. Manam uyarisqanta intindiyta munarqachu. ¿Imaraykutaq

chayna afanllaña warmakunata huñuyta munaqku? Ratuman durasniyuq wirtapi Lulachanta

sapallanta tarispa rimapayarqa:

- Lulacha, ¿chiqachu kasarakuyta munachkanki? ¿Musyachkankichu imataq chayqa?

Chayna kaptinqa ¿ñachu yachankiña maypim tiyankichik? Wawallay wawa, ama

apurakuychu. Tumpachata suyaykuy– nispa wawanta doña Luz qunaykurqa.

- Arí, mamay. Ama llakikuychu. Allintam kaypi tiyasaq. Doña Sabina ñuqaykuwan

kanqa. Paymi ima ruwanapipas yanapawanqa. Paymi niwarqa «qampaqqa llapanta

ruwasaq. Warmayki-rantin kasaq. Munasqaykita ruwasaqku. Ama wawayta saqiychu.

Payqa wañukunmanmi mana kutimuptiykiqa» chayta nispa waqastin mañakuwarqa–

nispam Lulacha mamanta willarqa.

- ¡Lula uyariway! ¿Munankichu Yomarta kasarakunaykipaq?

- Mamallay, ama chayta tapuwaychu. Kasarakusaqmi. Manañam qipaman kutiymanchu.

Ichapas kayta suyarqani.

- Lula, qamllam chayta yachanki. Ñuqaqa manam munanichu ñak’arinaykitaqa.

Chayllam.

***

16

Limaman ripuna p’unchaw chayaramuptin llaqta kantupi don Roberto warminwan don

Miguelpas warminwan traguchawan dispididata ruwanakurqanku. Lulataq Yomarwan

markanakuspa huk kuchupi rimanakuchkarqanku paykunamanta. Iskayninku llakisqa karqa.

Umnibus chayaramuptin illaqkunaqa siqaspa «qamlla allinlla» nirqanku chaypi

qipaqkunaman. Don Robertotaq ayllunwan kutichirqanku «qamkunapas allinlla kapuychik»

nispa.

- Tupananchikkama, don Roberto, dona Sabina, ñuqaykuqa utqayllam kutimusaqku.

Kasarakuq wawanchikraykum kay iskay simanamantam kutimusaqku, achka ruwana

kachkan– don Miguel karrupa vintananta kichaspa nirqa.

- ¡Suyasqaykikum! Musuq wasiypi kasarakuy kanqa– nispa don Roberto rimarqa

- Lulacha, llapaykum suyasqaykiku. Ama qipamuychu –yaqa waqastin doña Sabina

mañakurqa.

- ¡Lulacha, sunqullay! Ama qipamunkichu. Kay hatun kuyayniywan wiñay suyasqayki.

Sipaspa makinta much’aykuspa Yomar Lulachamanta rakinakurqa.

Lampa pampata karruqa phawayllaña wasapaykurqa llaqtarunakunata saqispa. Doña Luz

wawanwan upallalla tukuy ñanpi karqanku. Puñuywan aysachikuspa puñurparinku. Manam

imatapas musyarqankuchu. Rikch’ariptinkuqa Chala llaqtapiña karqanku. Chaypim chufirpas

illaq runakunapas mikuyta yachapakurqanku. Don Miguel warminwan uraykurqanku k’uni

kuka yakuta upyanankupaq. Lulacha manam imatapas munarqachu. Taytamamanta nirqa:

«Puñunayawanmi. Ancha saykusqa kachkani». Chaymi karrupa tiyananpi sumaqta

allichakuspa puñukurqa.

***

Limapim achikyarqanku. Manam imatapas ñanpi rimarqankuchu wasinman

chayanankukama. Doña Luz utqayllaña disayunuta qaraykuspa qusanta wawanta waqyarqa:

- Asuykamuychik, k’uñillata lichuta upyaykuychik. Chiripaqqa kusam– nispa nirqa.

Kimsanku rimastin t’antawan lichita upyarqanku. Doña Luz qunqayllamanta wawanta nirqa:

- Lula, sut’illata rimaykuy. ¿Chiqachu kasarakuyta munachkanki? ¿Chiqachu wakpi

tiyayta munachkanki?– tumpa phiñasqa Lulata tapurqa.

- Ama wawanchikta chaywan phiñachiychu. ¿Manachu uyarirqanki «arí» nisqanta?- nispa

don Miguel warminta upallachiyta munarqa.

- Qamqa ¡upallakuy! Wawaytam tapuchkani. Wawayta riqsispa chayta yachayta munani–

yaqa waqastin nirqa doña Luz.

17

Hinaspa kaqmanta yapaykurqa:

- Lulacha, ama pinqakuychu. ¡Niway! ¿Chaytapunichu yachayta munachkani?

- Mamay, taytay, sut’illata rimasqaykichik. Arí, kasarakuytam munani. Ancha unayñam

Yomarta riqsirqani, Marcabambapi hatun pukllaypi. Chaymantapacha manam imaypas

tuparqanichu nitaq paymanta yacharqanichu. Ichaqa musqurqani huk p’unchaw paywan

tupayta kaqmanta kuyanakuyta. Chayllatam munarqani. Qamkunam yachankichik

ñuqapa vidayta, ima maskasqayta, munasqaypi puriykachasqayta. Ichaqa sapay kaypas

manataqmi allinchu. Ichapas Yomar parisniy kanman. Chayna kaptinqa, hawkalla

tiyakuymanku, wawaykunata uywakuspa. Manañam sapay kayta munanichu.

Sayk’uruniñam. Ama llakikuychu ñuqamantaqa. Mana qispiptinqa rakinakusaqchiki,

hinaspa kaqmanta yachasqay llamkayman kutisaq utaq ichapas hukta, allin runata

tarikuyman– nispa yaqa waqastin Lula nirqa.

Doña Luz, chayta uyarispa, wawanta qawaspa kaqmanta nirqa:

- Wawallay wawa, kasaraykuyyá munaspaqa, amamá Yomarwanqa. Manam allinta

riqsinkichu. Hukmi kallipi tupayqa huktaq paywan tiyayqa, puñuyqa. Sapa p’unchaw

paywan achikyayqa, paywan kuska kayqa maypipas, hukmi chayqa. Kasarakuy

kawsayqa imapipas yanapanakuymi. Qamqa manaraqmi chaypaq allinchu kanki.

¿Punch’aw usyaptinqa imamantataq rimawaqchik? Qallariyninpi tukuy ima chaypi

pasasqanmantachá, chayqa iskayniykichikpaq kusa kanqa. ¿Chaymantarí? ¿Imamantataq

rimawaqchik? ¿Piwantaq riqsisqaykimanta munasqaykimanta rimawaq? ¿Yomarwan?

Payqa allintam yachan tarpukuymanta, kusichamanta, imayna animalkunata uywayta

ichaqa hukkunamantapas, qampa munasqaykimantaqa manapaschá. Sunquymi niwan

qamta mañakunaypaq: «suyaychikraq allinta riqsinakunaykipaq».

- Lulacha, ¡uyariykuway! Don Robertowan warma kasqaykumantam riqsinakuniku,

anchata kuyanakuniku chaymi ancha unayña huk kuti purisqaykupi «wawanchikta

kasarachisun» nispa rimanakurqaniku. Chaytam ñuqa munakurqani. Uku ukuypi nikuq

kani, « chay p’unchaw chayamunmanchu» nispa. Kunantaq mamaykita uyarispa, sunquy

manaña kusikunchu, aswan manch’akuni. Qammi k’anchaqniyku kanki, sunquyku,

tukuymi kanki ñuqaykipaq. Manapunim qipaman ñak’arinaykita munanikuchu.

Chiqanta nichkayki. Sapay kayqa sayk’uchinmi. Kuyakusqay waway, aswan tumpallata

pinsayraq. Aswan riqsinakuychikraq hinaspa qamllam munasqaykita maskakunki

ruwanki ima. Chayllatam ñuqayku munaniku– don Miguel chayta nispa wawanman

asuykuspa much’aykurqa urkuchanpi.

18

- Lulacha, kasarakuykiqa qamllapim kachkan. Sichus qam ninki «killaman» chaynam

kanqa, sichus ninki «tumpallata suyasaqku» chaynallapunim kanqa. Ñuqaykuqa

akllasqaykitam kasusaqku– nispa doña Lula mana phiñakuspa nirqa.

- Mamay taytay, qamkunaqa chay hatun kuyayniykichikwan rimawachkanki. Chiqan

nisqaykichik, manamiki paymanta allinta yachanichu. Sunquyllaymi kamachiwan

kasarakunaypaq. Yomarta rikuptiy patpatyaspa kay waylluymanta kaqmanta

yachachiwan. Chayllatam yachani. Kanraqmi timpu pinsarinaypaq hinaspa

willasqaykichik. Anchatam kuyaykichik. Kasarakuspapas qamkunawanmi kasaq. Ama

llakikuychikchu. Manam imaypas saqisaykichikchu– chayta nispa Lulacha

taytamamanta uyanpi much’aykuspa wasinmanta lluqsirqa.

***

Don Robertopa ayllun afanakuspa tukuyta ruwarqanku Yomar kasarakunanpaq. Doña

Sabina tukuypi karqa, llapantam qawarqa. Yanapaqninkunata llampu siminwan ñataq

phiñasqa siminman, kamachirqa: «Kayqa allinmi», «kaytaq mana allinchu» nispa.

Huk simanallaña karqa Lulacha taytamamanwan ayllunkunawan chayamunankupaq.

Musuq wasintapas sumaqllata allichachirqanku: yuraq sintawan sidamanta ruwasqa,

waytakunawan. Ñam kuwartupas allichasqa karqa watukuqkuna samarinanpaq.

Mikunankupaq upyanankupaq tukuy karqa: wasiqa hunt’ay-h’unta karqa. Kuratapas,

Yomarpa ñawpaq masinta Arikipamanta waqyachirqanku. Yomarpa kasarakuy p’achanpas

sumaq karqa! Llaqtapiqa Lulachallatam suyachkarqanku.

***

Lulacha manas puñuyta atirqachu, chaysi tutallamanta taytamamanman asuykuspa, ancha

llakisqa nirqa:

- ¿Imanasaqtaq? Kay p’unchawkuna vidaymanta anchata pinsarqani. Yomarwan

kasarakuspaqa ¿imatam Lampapi ruwayman? Ichapas wasillapim llamkaqkunapa

mikuyta yanustin qipayman, ichapas manam. Kunantaq mana ima ruwaytapas atinichu.

Chiqatam nirqankichik. ¿Piwantaq ñuqapa munasqaymanta imamantapas rimayman?

Paykunapaqqa hukmi vidan hukpim kachkanku, paykunaqa sara papa yapuypi, chakra

qarpaypi, vakakunapa qipanpi kachkanku. ¿Ñuqarí chaykama imatataq ruwayman?

Nisqayki-hina Yomarta ancha kuyaspapas ¿imanaymantaq? Astawan sapay-sapa kasaq.

19

Kay pinsamintukunam anchata sunquyta nanachin. Manam kasarakuymanchu. ¡Mamay!

¡taytay! kunan ¿imatataq ruwasaq? Yanapaykuwaychik!– chayta nispa Lulacha katripa

kantunmanta hap’irayaspa qunqurispa waqarqa, chayraq anqaylla ruwasanta riqsirqa.

- ¡Wawallay wawa!, amaña waqaychu. Ñuqam kayta allichasaq. Paqarinpuni llaqtaman

risaq hinaspa Yomarwanraq rimasaq. Payqa allin wayna kaspa, intindinqam. Paypaqpas

sasam churakuyqa karqa Lampaman chayaptin, aswan kunanqa yachapakurqañam–

nispa don Miguel wawanpa sunqunta takyachiyta munaspa nirqa.

- ¡Taytay, p’inqakunim! Runapa simintam manch’akuni. Kunanqa tukuy laya rimaypim

kasun. Chayqa ñuqamanqa manam imapas qukuwanchu. Qampaqyá manam allinchu.

Wakpim llamkanki, wakpim imaykikunapas, kawsayki kachkan– nispa Lulacha

waqastin nirqa taytanta.

- Ama chayta niychu. Mamaykiwan risaq hinaspa don Robertoman dona Sabinaman

yachachisaqku munasqaykita. Paykunapas intindinqam. Qamqa uchukcha

kasqaykimantam kaykunapi tiyanki, kaypim vidaykita qispichirqanki. Kasarakuyta

munaspaqa achka waynakuna kachkan munachkan qamwan vidan-pasayta. Amaña

llakikuychu. – nispa don Miguel tumpa llakispa wawanta rimapayarqa.

Don Miguelpa musquyninqa karqa: iskay aylluta huñuspa astawan kallpasapa kaspa tukuy

imatapas ruwanmanku karqa llaqtanta wiñachinanpaq. Munachkarqanku hospital ruwayta.

Kunantaq munaspapas chayqa manañam qispinmanchu. Wawanpa ñakariyninmi tukuy

munasqanta chinkachirqa. Hospital ruwayqa qipapaqchá qipanqa.

- Lulachay, wawallay wawa. ¿Imatataq niykiman? Ñam uyarinkiña taytaykita. Ñuqaykum

kayta allichasaqku– chayta nispa doña Luzqa wawanman asuykuspa wasanta

chinuykurqa.

* * *

Don Miguelta chakranman richkaptin kaballun saqtarusqa. Umantam p’akirukurqa.

Samaynin yuyaynin chinkaptin llaqtamasinkunaqa Pawsapa hospitalman aparqa. Lulacha

chayta yachaspa taytanta hampichinanpaq Pawsaman phawarparirqa. Hospitalpiña taytanpa

hampiqninta maskarqa paymanta yachayta munaspa. Don Miguelqa manam sapallanchu

kuwartupi karqa, yaqa simanantin masinwan don Leonardo Islawan Hospitalpi

kuskachakurqa, paypas unqurqa.

20

Huk p’unchaw Hospital kuwartuman yaykuspa iskay sipaschata rikurqa taytanpa

masinpa sispanpi. Hinaptinmi Lula chay warmakunata riqsiyta munaspa don Leonardoman

asuykuspa hatun kaqninta tapurqa:

- Niñacha, ¿imaynam kachkan awuliyki?

- Allinyachkanmi allillamanta– nispa sipasqa kutichirqa

- ¿Imataq sutiyki? – nispa hatun kaqta tapurqa

- Lucila– nispa nirqa.

Lula allinta qawaykuptinqa ancha sumaq kasqa, uqi ñawiyuq. Uyantaq rupaywan tumpallata

yanayarusqa. Ichapas chunka pichqayuq watawan karqa. Allin sayaqniyuq, llañulla. Hinaspa

uchuk kaq sipasta qawapayastin tapullantaq

- Qamparí, ¿imam sutiyki?

- Nilda– nispa llampu kunkanwan nirqa. Kaytaq ch’umpi ñawiyuq, yana chukchayuq

karqa; ichapas chunka kimsayuq watawan. Paypas ñañanhina sumaq karqa.

- Ñuqapa sutiyqa Lulam, Coltamantam kani– nispa nirqa. Taytayraykum kaypi kachkani,

kaballunmanta urmarqa …

Lula taytan puñunankama sipaskunawan rimapayarqa chaymi mana musyarqachu pim

kuwartuman yaykurqa.

- Buynus diyas, papá- sipaskuna huk simillapi niptinku Lula muyurirqa yaykumuq runata

napaykunanpaq. Ichaqa mana ima niytapas atirqachu, paypa hayllanpi Yomar

sayarayachkarqa. Machuyarusqaña. Makura sumbrirunmanta suquyasqa chukchanqa

rikurimurqa. Iskayninkum chawpi kuwartupi qawanakuspa sayarayasqaku mana

imatapas ninakuyta atispa. Unay chayna karqanku. Hinaspa Lula makinta aypaykuspa

nirqa:

- ¿Imaynallam kachkanki Yomar?

- Allillanmi, Lulacha. ¿Imata kaypi ruwachkanki?– nispa tapurqa, tumpa utirayaspa.

- Taytaymi mana allinchu. Kaballunmanta urmaspa umanta pakikurqa.

Chay tutam don Miguel wañurqa wawanta sapallanta saqispa. Manas Lula taytanpa

makinmanta paskakuyta munarqachu astawan hap’iruspa kusata waqakurqa. Sapa kuti

tantanta yuyaspa llakiwan hap’ichikun. Huk simanamantam don Leonardopas, Yomarpa

kakan, wañukapurqa.