1

Een hoogtepunt uit het afgelopen verslagjaar vormde de jaar-

lijkse lezing ter gelegenheid van de oprichting van het CHGS.

Spreker was de gerenommeerde historicus en Hitler-biograaf

Sir Ian Kershaw. In zijn betoog behandelde Kershaw het

verschijnsel genocide in zijn verschillende fasen en aspecten.

Tegelijk besteedde hij aandacht aan de specifieke eigen-

schappen van de Holocaust. Zo bevatte de jaarlezing de kern

van het onderwerp waar het CHGS zich mee bezig houdt: het

onderzoek naar genociden in het algemeen en dat naar de

Holocaust in het bijzonder behoren er beide toe. Deze kern

is zichtbaar in de verschillende soorten activiteiten. Dat blijkt

ook dit jaar uit het onderzoek van de medewerkers.

De moord op de Europese joden, genociden vanuit

theoretisch perspectief en de verwerking van de ervaringen

in de Goelag komen daarin alle aan de orde.

Dezelfde aandacht voor het werkterrein van het CHGS blijkt

in de andere activiteiten. Dat geldt ook voor de publieks-

evenementen en de maatschappelijke discussie. In een

aantal lezingen is aandacht besteed aan het proces tegen

Iwan Demjanjuk, aangeklaagd wegens medeplichtigheid aan

moord als hulpbewaker van het vernietigingskamp Sobibor.

Een andere reeks lezingen, ‘The Circle of Genocide’,

behandelde aan de hand van filmvertoningen de verschillende

fasen van genociden. De vertoning van de film ‘Jud Süss’ met

discussie bewijst dat een serieuze benadering met een brede

publieke belangstelling kan samengaan.

De educatieve activiteiten zijn voornamelijk gericht op lera-

ren. Tijdens de Holocaust Memorial Day worden ook leerlin-

gen zelf op scholen benaderd. Behalve door het indrukwek-

kende optreden van overlevenden wordt de aandacht ook

aangescherpt door het behandelen van moderne genociden

in onze eigen tijd.

Het universitair onderwijs richt zich jaarlijks in colleges

zowel op de Holocaust als op moderne genociden.

De veelzijdige colleges hebben tot gevolg dat studenten

tot een interessante keuze van onderwerpen voor hun

scriptie kunnen komen. Een overzicht van die onder werpen

is in dit jaarverslag opgenomen.

Het CHGS als klein centrum prijst zich gelukkig met vele

partners te kunnen samenwerken. Dat geldt voor vrijwel

alle genoemde activiteiten. Vaste partners hierin zijn de

Universiteit van Amsterdam voor onderwijs en onderzoek

en het NIOD als instituut van de KNAW en het Ministerie

van VWS voor vele projecten. Traditioneel is de samenwer-

king met het Nederlands Auschwitz Comité, de Anne Frank

Stichting, de PUR, de Stichting Sobibor en het Centrum

voor de Studie van de Geschiedenis van de Nederlandse

Joden in Israel. Er zijn er veel meer: vruchtbare samenwer-

king is dit jaar tot stand gekomen met Radio Nederland

Wereldomroep.

Het stelt bijzonder tevreden dat de samenwerking met het

NIOD het komende jaar een vaste vorm zal aannemen.

De voorbereidingen voor een samengaan van beide

instituten zijn zo goed als voltooid. Naast het samenwer-

ken met vele partners biedt het samengaan van het kleine

CHGS met het gerenommeerde NIOD de beste garantie om

de bestaande taken ook in de toekomst zo goed moge-

lijk uit te voeren. Sterker nog: er zijn voortekenen van

nieuwe initiatieven, die ook de inhoud aanmerkelijk zullen

versterken. Daarover berichten wij zodra er meer zeker-

heid over bestaat.

Wichert ten Have, directeur

Woord vooraf

2

International Cooperation in Holocaust Education,

Remembrance and Research (ITF).

De HolocaustHet jaar begon voor het Centrum voor Holocaust-

en Genocidestudies met een hoogtepunt: de lezing

van Sir Ian Kershaw in een afgeladen Aula van de

Universiteit van Amsterdam. Sir Ian verwierf grote

bekendheid met zijn lijvige Hitler-biografie. Maar ook

zijn meer algemene studies over nazi-Duitsland gelden

als gezaghebbend. Tijdens zijn lezing ‘The Modern

Matrix of Genocide’ ging Sir Ian hoofdzakelijk in op

de vergelijkbaarheid van genocidale processen en de

specifieke eigenschappen van de Holocaust.

Eerder op deze dag stond Kershaw zo’n dertig

studenten en oud-studenten te woord in een

Meet&Greet in de vergaderzaal van het Nederlands

Instituut voor Oorlogsdocumentatie. Dit leidde ook

Het CHGS kent als doelstellingen het verrichten van

wetenschappelijk onderzoek naar Holocaust en geno-

ciden, het geven van academisch onderwijs, het leve-

ren van een bijdrage aan het onderwijs op het gebied

van de Holocaust en genociden en het participeren

in het publieke debat rondom deze onderwerpen. De

directie en de staf van het Centrum hebben dit jaar op

uiteenlopende wijze vormgegeven aan deze doelen.

Als primaire onderzoeksterreinen kent het Centrum de

vervolging van de joden in Nederland, de Holocaust en

massaal geweld in (Oost-) Europa, transitional justice,

de misdaden van het communisme en de genociden

in Rwanda, Cambodja, Armenië en het voormalig

Joegoslavië. Op de website www.chgs.nl wordt het

onderzoek op deze gebieden toegelicht. De Holocaust

vormt een ijkpunt voor onderzoek en onderwijs; het

Centrum ontleent tenslotte zijn bestaansrecht aan

de Nederlandse participatie in de Task Force for

lezing Sir Ian Kershaw

CHGS en Maatschappij

3

in Kriterion, over de Nationaal Socialistische

Arbeiderspartij (NSB), en de vraag of een vergelijking

met de Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders

zinvol is. Na de vertoning van de film ‘Portret van

A.A. Mussert’ (1968) van Paul Verhoeven, en

een historische inleiding op deze film van René

Kok (NIOD), vertoonden Josje Damsma en Erik

Schumacher – wier pas verschenen boek ‘Hier woont

een NSB’er de aanleiding vormde voor het sympo-

sium – historische beelden van de NSB in Amsterdam.

De paneldiscussie onder leiding van Wichert ten Have

had juist de opkomst van nieuwe rechts-populisti-

sche partijen als onderwerp. Naast historici namen

ook Wilders-kenner Harm Ede Botje en voormalig

kandidaat-kamerlid van de PVV Gidi Markuszower

deel aan de discussie. Geconcludeerd kon worden

dat het vergelijken van de twee partijen op zoek

naar historische duiding wel zinvol is, maar dat

deze vergelijking geen stand houdt.

Middag met Mussert, René Kok

nu weer tot een bijzondere en heel persoonlijke

ontmoeting tussen een nieuwe generatie enthousiaste

jonge mensen en een zeer gewaardeerde specialist

in het vakgebied van Holocaust- en Genocidestudies.

Ook tijdens andere bijeenkomsten en activiteiten van

medewerkers stond de Holocaust centraal.

Karel Berkhoff gaf tijdens het eerste semester het

MA werkcollege ‘De Holocaust’. Johannes Houwink

ten Cate publiceerde onder meer een artikel over

“The Future of Holocaust Research”. Hierin beschrijft

hij ‘trends’ in het onderzoek naar de Holocaust, en

waarschuwt hij voor het misbruik van de term geno-

cide. Houwink ten Cate begeleidde een groot aantal

promovendi met onderzoek waarin de vervolging van

de joden door de Nazi’s centraal staat.

In het voorjaar organiseerden het NIOD en het CHGS

samen het filmsymposium ‘Een middag met Mussert’

Middag met Mussert, Harm Ede Botje, Bas Kromhout, Wichert ten Have en Gidi Markuszower

4

De belangstelling voor het proces-Demjanjuk, ‘het

laatste Nazi-proces’, en de vertoning van de Nazi

propagandafilm ‘Jud Süss’ in Tuschinski was enorm.

Het Holocaust-gerelateerde project ‘Diplomatie van

de Vervolging’ kon het afgelopen jaar worden afge-

rond, dankzij een Erfgoed van de Oorlog-subsidie

van het ministerie van VWS. De belangstelling voor

en de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en

de Jodenvervolging lijken 65 jaar na het ineenstorten

van het Derde Rijk nog springlevend.

5

lezing Sir Ian Kershaw

6

GenocideOndanks inspanningen van de internationale gemeen-

schap groeit het aantal mogelijke brandhaarden van

massaal (etnisch) geweld nog altijd. Rapportages van

NGO’s als Genocide Watch en de International Crisis

Group brengen risicogebieden en huidige gevallen van

genocidaal geweld in beeld. De berichtgeving in de

media is veelvuldig. Ook de internationale strafvervol-

ging van verdachten van massaal geweld kan op grote

belangstelling van de pers rekenen. De internationale

hoven in Den Haag vervolgden een groot aantal ver-

dachten van massaal geweld. De aanklacht van ICC

hoofdaanklager Louis Moreno Ocampo tegen Omar Al

Bashir, de zittende Sudanese president, was veelvuldig

in het nieuws. In het voorjaar van 2010 onderzocht het

ICC opnieuw of genocide ook in de tenlastelegging kon

worden opgenomen. Op 26 oktober 2009 begon het

proces tegen Radovan Karadžic bij het Internationale

Tribunaal voor het voormalig Joegoslavië (ICTY).

Karadžic wordt onder meer verdacht van genocide,

en medeplichtigheid aan genocide. De genocide op de

Bosnische moslims in Srebrenica blijft in het nieuws.

Kort voor het verschijnen van dit jaarverslag ver-

schenen berichten in de media over de aangifte van

genocide (en oorlogs misdaden) tegen Thom Karremans,

commandant van Dutchbat-3 tijdens de val van de mos-

limenclave Srebrenica in 1995.

Het CHGS voorzag in veel gevallen de bericht geving

door journalisten van commentaar, zowel in interviews,

als via de website www.chgs.nl.

Er was ook sprake van actieve interactie tussen weten-

schap en journalistiek. Samen met Radio Nederland

Wereldomroep organiseerde het CHGS een lezingen-

reeks over genocide en internationaal strafrecht.

De Engelstalige reeks ‘The Circle of Genocide’ was

een reeks van vijf film- en discussieavonden in het

CREATheater, waarbij de verschillende stadia in het

genocidale proces centraal stonden. De reeks begon

The Circle of Genocide, Mustafa Akyol, Nanci Adler, Johannes Houwink ten Cate en Wichert ten Have

7

genociden of andere gevallen van massaal geweld in

de 20e eeuw. De scripties van Frederieke Stokkers

en Martine Luijten gingen over oorlog en genocide

in onder meer Darfur, andere scripties richtten zich

op het Stalinisme (Hester den Boer), de genocide in

Cambodja (Angela Wals), of de (herinnering aan) de

Armeense genocide (Kirsten van Alphen). Een volledig

overzicht van de scripties bevindt zich als bijlage

achterin dit jaarverslag.

met de Nederlandse première van de film ‘Worse

Than War’, van Daniel Goldhagen. Deze film is, vrij

vertaald en naar eigen zeggen, ‘de eerste grote

documentaire over het fenomeen genocide, en hoe

de wereld genocide kan voorkomen’. Na afloop van

de vertoning voorzag Ton Zwaan de film van zeer kri-

tisch commentaar, wat leidde tot een goede discussie

met de ruim 100 aanwezigen. De volgende afleverin-

gen stonden achtereenvolgens in het teken van de

processen die voorafgaan aan genocide, de daad-

werkelijke vernietiging, ontkenning en verzoening, en

de berechting van genocide. In de programmering

schuwde de organisatie de controverse niet. Bij het

debat over (gebrek aan) verzoening en ontkenning

trad de Turkse journalist Mustafa Akyol op als

spreker. Akyol publiceerde sinds de uitnodiging

door het CHGS en RNW nog over de Armeense

genocide, waarbij hij een genuanceerd standpunt

innam. Dit resulteerde in een stevige discussie met

Nanci Adler en Johannes Houwink ten Cate, die

deelnamen aan de paneldiscussie. Ook het publiek

voelde Akyol langdurig aan de tand.

Bij alle delen in de serie ‘The Circle of Genocide’

stond het universele karakter van het genocidale

proces centraal en werd ernaar gestreefd een

confrontatie tot stand te brengen tussen wetenschap

en journalistiek. In totaal bezochten zo’n 500 mensen,

hoofdzakelijk studenten, de film- en discussiereeks.

Onder studenten valt, naast de al bestaande interesse

voor de Holocaust, een groeiende belangstelling

voor moderne genociden waar te nemen. Van de 15

afgeronde MA scripties bij het ter perse gaan van dit

jaarverslag, hadden er negen betrekking op moderne

“Na afronding van mijn Vrij Doctoraal sociale wetenschappen

aan de VU, die in het teken stond van massa beïnvloeding,

wilde ik meer leren over de rol van beïnvloeding bij massaal

geweld. Om deze reden koos ik dan ook voor de master

Holocaust- en Genocidestudies.

Tijdens de studie raakte ik geïnteresseerd in post-conflict

samenlevingen, en de rol die massa beïnvloeding kan spelen

bij de (weder)opbouw van landen na een conflict. Voor mijn

scriptie heb ik onderzoek gedaan naar de creatie van een

gezamenlijke identiteit in Bosnië. Door het opbouwen van

een gezamenlijke identiteit wordt geprobeerd de verschil-

lende bevolkingsgroepen te herenigen. In mijn scriptie

onderzoek ik in hoeverre deze identiteit de afgelopen vijftien

jaar binnen de Bosnische politiek en het onderwijs tot stand

is gekomen. Opvallend is het Bosnische onderwijs, waar

kinderen vijftien jaar na beëindiging van de oorlog nog altijd

gescheiden les krijgen in verschillende talen en uit aparte

lesboeken. Zorgelijk, maar interessant om te onderzoeken,

en ik hoop na mijn studie verder te kunnen werken binnen

dit onderzoeksveld.”

Teska van Ipkens, student Holocaust- en Genocidestudies.

8

De afgelopen jaren heeft het CHGS ernaar gestreefd

zich te profileren als kenniscentrum op het gebied

van Holocaust, genocide en massaal geweld. Niet

alleen door het verrichten van interdisciplinair onder-

zoek in deze richtingen, maar ook door actief bij

te dragen aan het publieke debat. Zo organiseerde

het CHGS bijeenkomsten die aanhaken op actuele

gebeurtenissen, zoals de lezingenreeks rond het

proces-Demjanjuk in het najaar, of de seminars en

symposia rond de uitreiking van de Erasmusprijs

aan internationaal strafrechtjuristen Benjamin

Ferencz en Antonio Cassese. Ook was er een

aantal bijeenkomsten over politieke en maatschap-

pelijke tendensen, zoals stereotypering van minder-

heden, en de opkomst van rechts-populistische

politieke partijen. Op zoek naar (historische) duiding

benaderen journalisten ook regelmatig medewerkers

van het CHGS om een reactie op actuele en

maatschappelijke kwesties.

Holocaust by Bullets in UkraineNationaal Monument Kamp Vught opende op

10 september de tentoonstelling ‘The Mass Shooting

of Jews in Ukraine, 1941–1944: The Holocaust by

Bullets’, een weergave van het onderzoek door de

Franse priester Patrick Desbois en zijn team van

Yahad-In Unum. Bij de opening ontving Desbois het

eerste exemplaar van ‘Holocaust door kogels’, een

vertaling van zijn boek, waarvoor Karel Berkhoff een

voorwoord schreef. In het kader van de tentoonstel-

ling publiceerde Vught met subsidie van VWS het door

Berkhoff geschreven boekje ‘De onbekende massa-

graven van Oekraïne’. Op NOS radio 1 en in het 8 uur

journaal van die dag mocht Berkhoff het onderwerp

van de tentoonstelling toelichten.

Op 11 september 2009 organiseerde het CHGS

in Huize Bergen te Vught ‘The Holocaust by

Bullets in Ukraine. A Conference for Researchers

Kennis en DiscussiePatrick Debois, Holocaust by Bullets

9

and Educators’, met rond 120 deelnemers uit

Nederland, Frankrijk, België, Duitsland, het Verenigd

Koninkrijk, Polen, Oekraïne, Canada en de VS. In

plenaire en afzonderlijke sessies werd de Holocaust

in Oekraïne besproken, zowel de gebeurtenissen

zelf als de nasleep en de verwerking in bijvoorbeeld

lesmateriaal. Keynote speaker was Patrick Desbois.

Het project met Oekraïense fellows in Holocaust

and Genocide Studies, waarbij met steun van het

Ministerie van VWS 18 Oekraïense gastonderzoe-

kers tussen augustus 2006 en juni 2009 voor enige

tijd het CHGS bezochten, kon met deze conferentie

op passende wijze worden afgerond.

“A terrific gathering. I met many new scholars and educators.

The flow and mix of events went very well. (…) I have a lot of

follow up correspondence to do now, items to send, contacts

to provide, etc.” (Wendy Lower);

“De sfeer was geanimeerd en zowel mijn Oekraïense vrienden

alsook de Nederlandse en Vlaamse collega’s waren buitenge-

woon lovend over de happening. Men toonde zich geïnspireerd

en was van mening veel geleerd te hebben” (Marko Otten);

“excellent and very useful for me as a young scholar”

(Tetyana Boryak);

“I would like to thank you deeply from the whole team for the

great conference you organized”

(Patrice Bensimon, Yahad-In Unum).

Reacties van aanwezigen bij de conferentie

‘The Holocaust by Bullets in Ukraine’

workshop Holocaust by Bullets

10

Transitional JusticeHet zwaartepunt van het onderzoek bij het CHGS

ligt bij de processen die voorafgaan aan genocide.

Daarnaast wordt het onderzoek naar de bestraffing

van daders en waarheidsvinding steeds belangrijker.

Met de aanwezigheid van verschillende internationale

tribunalen in Nederland ligt hier voor het CHGS een

duidelijke onderzoekstaak. De inhoudelijke samen-

werking tussen het CHGS en het NIOD zal zich

de komende jaren dan ook ondermeer richten op

transitional justice.

Het begrip transitional justice duidt op het zoeken

naar mogelijkheden voor waarheidsvinding en

verzoening voor slachtoffers en nabestaanden, en

berechting of benoeming van de daders, na genocide,

massaal geweld of schendingen van de mensenrech-

ten. Het onderzoek naar transitional justice heeft als

onderwerp de manier waarop democratie en vrede

tot stand kunnen komen in een getraumatiseerde

samenleving. Dit kan vorm krijgen door de toepassing

van (internationaal) strafrecht. Ook waarheidscommis-

sies, herdenkingen en monumenten of lokale vormen

van –informele– rechtspraak kunnen effect hebben in

het vredesproces.

Nanci Adler gaf tijdens het eerste semester het druk-

bezochte college ´Transitional Justice in Historical

Perspective´. In Birmingham presenteerde zij haar

paper ‘The Challenges to Transitional Justice in

Russia and Serbia’ tijdens de expertmeeting ‘Post-

Communist Spaces: Re-partitioning society and

politics in Eastern Europe’. Ter gelegenheid van de

uitreiking van de Erasmusprijs aan Benjamin Ferencz

en Antonio Cassese organiseerde Nanci Adler, samen

met het Huizinga Instituut, Mediastudies, de Stichting

Praemium Erasmianum en het Filmmuseum het

seminar ‘Recording Mass Violence’. Bij dit seminar

werd de rol van audiovisueel materiaal onderzocht bij

het vastleggen en reconstrueren van massaal geweld,

bijvoorbeeld als bewijslast voor de openbaar aanklager

van internationale tribunalen. Het juiste gebruik van

audio visuele bronnen kan ook een belangrijke rol

spelen in het verzoeningsproces.

Ook Ton Zwaan leverde een bijdrage aan één van

de publieksbijeenkomsten rond de Erasmusprijs.

Het CHGS organiseerde samen met SPUI25 en het

Filmmuseum de film- en lezingenreeks ´Film en (On)

recht´. Voorafgaand aan de vertoning van de eerste

film in het Filmmuseum, ‘Judgement at Nurenberg’

(1961) gaf Ton Zwaan een lezing over de geschiedenis

van internationale tribunalen en de omstreden effecti-

viteit van internationaal strafrecht. Voor het Yearbook

Praemium Erasmianum 2009 schreef hij het artikel

´Genocide, justice, and impunity´.

De jaarlijkse Nooit Meer Auschwitzlezing, die het

CHGS samen met het Nederlands Auschwitz Comité

en de Pensioen- en Uitkeringsraad organiseert werd

dit jaar gegeven door Louise Arbour. Louise Arbour

is president van de International Crisis Group, en

was eerder hoofdaanklager bij het ICTY. Haar indruk-

wekkende lezing stond in het teken van de juridische

infrastructuur die nodig is om ‘Auschwitz’ nooit meer

te laten voorkomen.

12

Week van de GeschiedenisDe jaarlijkse Week van de Geschiedenis stond in 2009

in het teken van Oorlog en Vrede. Het CHGS en het

Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie bundel-

den ter gelegenheid hiervan hun krachten en organiseer-

den op 18 oktober het filmsymposium Propaganda in

theater Tuschinski. Het symposium over stereotypen en

beeldvorming in film gaf gelegen heid voor de unieke ver-

toning van de Nazi-propagandafilm ‘Jud Süss’ uit 1940.

Deze film was sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer

in het openbaar vertoond, en de belangstelling hiervoor

bleek enorm: de grote zaal in Tuschinski was uitverkocht.

Frits Barend was gespreksleider in een discussie met

David Barnouw en Joris Luyendijk over propaganda

en het gebruik van stereotypen in historische en

hedendaagse film. De organisatie van de Week van de

Geschiedenis kende het symposium de Week van de

Geschiedenisprijs toe.

"De jury is overtuigd van mening dat het Centrum

voor Holocaust- en Genocidestudies veruit als beste

voldeed aan het kerncriterium van de Week van de

Geschiedenisprijs: het bereiken van een publiek dat

de instelling normaal gesproken niet bedient. Op dat

punt heeft de winnaar een enorme stap genomen, en

niet zonder risico’s. Door de vertoning de verboden

film ‘Jud Süss’ zijn het Centrum voor Holocaust- en

Genocide Studies en het NIOD uitstekend geslaagd

in hun opzet. De indruk die het programma maakte

op het publiek en de enorme betrokkenheid van de

bezoekers getuigen hiervan. Op een unieke locatie

werd een coherent programma gepresenteerd dat

tot een interessante discussie leidde.”

Uit het juryrapport van de Week van de

Geschiedenisprijs 2009.

symposium Propaganda, David Barnouw, Joris Luyendijk en Frits Barend

13

Holocaust Memorial DayRond de herdenking van de bevrijding van Auschwitz

op 27 januari vonden dit jaat weer activiteiten

in het kader van Holocaust Memorial Day (HMD)

plaats. De centrale organisatie is in handen van het

Nederlands Auschwitz Comité. Het CHGS onder-

steunt deze organisatie administratief en inhoudelijk.

In 2010 namen ongeveer tienduizend scholieren

en studenten deel aan de activiteiten rond HMD.

Lezingen over de Holocaust en over andere geno-

ciden en ontmoetingen met overlevenden maken

steevast deel uit van de educatieve activiteiten.

Het Nederlands Auschwitz Comité beheert de

speciale website waarop alle activiteiten worden

bijgehouden (www.holocaust-memorial-day.nl).

Het CHGS organiseerde programma’s voor leerlin-

gen op het Mollerlyceum in Bergen op Zoom en

het Luzac Lyceum in Eindhoven.

leerlingen Luzac College zijn onder de indruk van Lenie Boeken-Velleman

Holocaust Memorial Day bij het Luzac College Eindhoven

14

Het proces-DemjanjukOp 30 november 2009 begon in München het proces

tegen John Demjanjuk. Demjanjuk wordt ervan ver-

dacht tijdens de Tweede Wereldoorlog bewaker te zijn

geweest in het vernietigingskamp Sobibor. Hij staat

terecht voor medeplichtigheid aan moord op 29.000

joden uit bezet Nederland in Sobibor in de periode

eind maart tot en met eind september 1943. 27.000

van hen hadden de Nederlandse nationaliteit. Zij wer-

den vanuit het concentratiekamp Westerbork gede-

porteerd in de periode van eind maart tot en met eind

september 1943. In totaal werden ongeveer 170.000

joden vermoord in Sobibor.

In zijn ‘Korte biografie van Iwan Demjanjuk’, die

in aanloop naar het proces gepubliceerd werd op

www.chgs.nl, en waaruit de media veelvuldig citeer-

den, schrijft Johannes Houwink ten Cate dat Iwan

Demjanjuk als Oekraïense krijgsgevangene in het

Nazi-trainingskamp Trawniki terecht kwam, vanwaar

hij te werk gesteld werd als bewaker in concentra-

tie- en vernietigingskampen. Volgens zijn Trawniki-

identiteitskaart – waarvan de authenticiteit bij het

proces ter discussie staat – werd hij op 26 maart

1943 overgeplaatst naar Sobibor. Dat zou beteke-

nen dat hij als Wachmann in Sobibor was gedurende

de periode dat de joden uit Nederland naar Sobibor

werden gedeporteerd om te worden vergast.

Op 23 februari trad Johannes Houwink ten Cate op

als getuige-deskundige om de authenticiteit van de

transportlijsten tussen Westerbork en Sobibor vast te

stellen. In een wrakingsverzoek stelde de advocaat

van Demjanjuk de partijdigheid van Houwink ten Cate

ter discussie.

In mei bracht de juridisch adviseur van de medeaan-

klagers, prof. dr. Cornelius Nestler, een bezoek aan

Amsterdam, op uitnodiging van de Stichting Vrienden

van het CHGS. Hij gaf een lezing over de loop van het

proces-Demjanjuk in de Uilenburgersjoel.

Het proces-Demjanjuk zal naar verwachting nog

tot begin 2011 duren.

identiteitsbewijs Demjanjuk

15

De kracht van een klein centrum als het CHGS ligt in

goede en duurzame samenwerking met uiteenlopende

partners. Het consolideren van de coöperatie met het

NIOD is het resultaat van een jarenlange toenadering,

het uitwerken van de al bestaande samenwerkingsver-

banden en het zoeken naar inhoudelijke raakvlakken.

In het NIOD is zo een natuurlijke partner gevonden.

Incidentele samenwerkingsverbanden vergrootten het

bereik en de efficiëntie van het CHGS. Samen met de

Anne Frank Stichting en het Centrum Informatie en

Documentatie Israel werd de informatie op de website

www.platformeducatiewo2.nl verder vormgegeven.

Het Platform Educatie WOII en Sjoa bestaat uit lera-

ren, leraren in opleiding en lerarenopleiders die hun in

Yad Vashem opgedane kennis en vaardigheden voort-

durend uitbreiden.

Samenwerking

De journalisten van de afdeling International Justice

van Radio Nederland Wereldomroep werkten samen

met het CHGS aan de film- en discussiereeks

‘The Circle of Genocide’, waarbij de interactie tussen

wetenschap en journalistiek centraal stond. Andere

partners bij publieksactiviteiten waren SPUI25, het

Filmmuseum, het Nederlands Auschwitz Comité,

het Historisch Nieuwsblad, Debatcentrum Tumult

en Filmtheater Kriterion.

Een intensief contact en goede afstemming met de

Universiteit van Amsterdam is belangrijk voor het

Mastertraject HGS. Ook bij andere faculteiten en uni-

versitaire instituten wordt vaak aansluiting gevonden.

De medewerkers van het CHGS gaven gastcolleges

en lezingen aan Universiteit van Amsterdam, en

andere universiteiten en hogescholen.

Meet&Greet met Louise Arbour

16

VWSBij de oprichting van het CHGS in 2002 was duidelijk

dat de financiering door VWS op projectbasis zou

plaatsvinden. De laatste jaren heeft dan ook het

zoeken naar structurele financiering, en inbedding in

een grotere, stabiele organisatie centraal gestaan.

Op basis van de plannen om tot een integratie

van het CHGS met het Nederlands Instituut voor

Oorlogsdocumentatie te komen, kwam van het minis-

terie van VWS de toezegging over te gaan tot struc-

turele financiering. Hiermee is de toekomst van het

onderzoek naar Holocaust en genocide in Nederland

gewaarborgd. Het nieuws van het ministerie was

aanleiding tot grote vreugde bij de medewerkers van

het CHGS, en vormde de concrete aftrap voor een

fusie tussen de twee instituten.

Dit alles is een bewijs van de goede samenwerking

tijdens de afgelopen jaren met het ministerie, en

in het bijzonder de eenheid Oorlogsgetroffenen

en Herinnering WO II. Met een zeer goede herin-

nering aan deze samenwerking heeft het CHGS

onlangs afscheid genomen van het hoofd van deze

afdeling, drs. Puck Huitsing.

Afsluiting VWS project OekraïneIn voorgaande jaren kon het CHGS door een subsi-

die van het ministerie van VWS elke drie maanden

twee jonge onderzoekers uit Oekraïne ontvangen

in het kader van het VWS fellowship in Holocaust

Studies. Deze fellows kregen een intensieve bege-

leiding van Karel Berkhoff bij hun onderzoek en de

voorbereiding van een internationale publicatie.

Dit driejarige VWS project werd in een afgesloten

met een conferentie in Vinnytsja, Oekraïne, op 21

en 22 november 2009. De conferentie had als

thema ‘De misdaden van de totalitaire regimes

in Oekraïne’. De organisatie lag in handen van

Fellows uit Oekraïne tijdens Holocaust by Bullets

17

Karel Berkhoff (CHGS) en Mikhail Tyaglyy (Ukrainian

Center for Holocaust Studies, Kiev).

Aanwezige voormalige fellows uit Kiev waren Tetyana

Boryak, Ivan Dereico, Anastasiya Ryabchuk en Mikhail

Tyaglyy. Uit andere Oekraïense steden kwamen de

alumni Anna Abakunova, Inna Shugalyova, Viktoriya

Sukovata en Dmitrii Titarenko.

Vinnytsja was als locatie voor de conferentie interes-

sant, omdat zich binnen en buiten de stad massagra-

ven bevinden met slachtoffers van Stalin (eind jaren

’30) en Hitler (de Holocaust). De stad symboliseert

dus het thema van de conferentie. Veel docenten die

deelnamen bleken weinig of zelfs niets van deze “dub-

bele” geschiedenis te weten, en vroegen zich af en

toe waarom voor de “provinciale” stad Vinnytsja (met

365.000 inwoners) gekozen was. De boeiende

excursie naar deze plekken op dag twee, waarbij

Diplomatie van de vervolging, André Boers, Wichert ten Have en Ellen van der Waerden

onder meer de opgravingen door de SS in 1943

van de Stalin-slachtoffers genoemd werden, maakte

dit zonneklaar.

De voertaal van de conferentie was Oekraïens.

De interactie met Oekraïense docenten en educa-

tiespecialisten en wetenschappelijk onderzoekers

vormde het uitgangspunt voor de conferentie.

Erfgoed van de OorlogHet programma Erfgoed van de Oorlog van het

ministerie van VWS heeft tot doel het meest waar-

devolle materiaal over de Tweede Wereldoorlog

te behouden en het gebruik ervan door een breed

publiek te stimuleren. In dit kader kreeg het CHGS

een subsidie voor het project ´Diplomatie van de

Vervolging´. Samen met projectpartner CRDJ, het

Centrum voor Onderzoek naar Nederlandse Joden in

Jeruzalem, stelde deze subsidie het CHGS in staat

18

een gedeelte van het archief van het Duitse ministerie

van Buitenlandse Zaken te digitaliseren en integraal

via een website beschikbaar te maken. Dit archief

heeft betrekking op de bemoeienis van het ministerie,

het Auswärtige Amt, met Duitse joden in Nederland

in de periode 1933-1945. De collectie geeft een

helder inzicht in de wijze waarop de diplomaten van

het Auswärtige Amt tot in de kern betrokken raak-

ten bij de nazistische vervolgings-, bezettings- en

vernietigingspolitiek.

NIOD-onderzoeker Martijn Eickhoff voorzag de website

van een historische context, en schreef een toelich-

ting om deze bron voor een breed publiek inzichtelijk

te maken. Oud-HGS-studenten Kim Oskam en Annika

van Baar beschreven elk document tot in detail, zodat

de bron middels een database volledig doorzoekbaar

kon worden.

De presentatie van de website

www.diplomatievandevervolging.nl vond plaats

op 23 april in het Verzetsmuseum in Amsterdam.

Zo’n 80 bezoekers luisterden naar het verhaal

van Fred Schwarz, die eind jaren ’30 uit Wenen

naar Nederland vluchtte, en zo uit eigen ervaring

kon vertellen wat in dit archief zo uitvoerig

beschreven wordt.

Diplomatie van de vervolging, Martijn Eickhoff en Fred Schwarz

19

ITFMomenteel zijn 25 landen lid van de Task Force for

International Cooperation in Holocaust Education,

Remembrance and Research (ITF). Het doel van

deze internationale organisatie is het in de aandacht

houden van de herinnering aan de Holocaust. Dit doel

wordt nagestreefd door het bevorderen van educatie

en onderzoek. De Nederlandse overheid heeft haar

betrokkenheid bij de ITF ondermeer getoond door

het werk van het CHGS te subsidiëren.

De ITF houdt jaarlijkse bijeenkomsten om afspraken

te maken hoe het doel het beste kan worden nage-

streefd. Ook wordt besproken welke andere verwante

onderwerpen de aandacht verdienen. Dat kunnen

bijvoorbeeld zijn het gevaar van opkomend antise-

mitisme of de in verschillende landen voortdurende

discriminatie van Roma en Sinti. Naast een plenaire

vergadering met officiële vertegenwoordigers van de

lidstaten zijn er ook bijeenkomsten van werkgroepen.

Behalve een educatieve en een museale werkgroep is

er ook een academische werkgroep. In deze laatste is

Wichert ten Have de Nederlandse vertegenwoordiger.

Elk jaar is een ander land als voorzitter de organisa-

tor van de ITF bijeenkomsten. Dit jaar was dat Israel.

De aandacht was onder meer gericht op het gevaar

van een trivialisering van de Holocaust. Ook de

bevordering van het doel van de ITF in de Oekraïne,

nog geen lidstaat, stond op de agenda. In 2011 zal

Nederland als voorzitter verantwoordelijk zijn voor de

organisatie van de bijeenkomsten van de ITF. Vooral

bij wetenschappelijke onderdelen zal het CHGS daarbij

een rol spelen.

www.diplomatievandevervolging.nl

20

Bereik

Bij alle uitingen van het Centrum staat centraal dat

deze zichtbaar moeten zijn voor een breed publiek.

De onderzoeksstaf schuwt daarbij de media niet. De

wetenschappelijke publicaties dienen als basis voor

bijdragen aan discussies met een groter bereik. Nanci

Adler trad op als ruslandkundige in een actualitei-

tenprogramma op Radio 1, waarin de mensenrech-

tensituatie in Post-Stalinistisch Rusland aan de orde

werd gesteld. Ton Zwaan werkte mee aan het tele-

visieprogramma Zembla, over de radicalisering van

Geert Wilders en sfeer van angst die dit oproept in de

samenleving. In deze documentaire nam Ton Zwaan

stevig stelling: “…Dit zijn de dromen van iemand die

denkt in termen van etnische zuivering.”

De conferentie ‘Holocaust by Bullets in Ukraine’

haalde Het Journaal, en ook de filmsymposia over

propaganda en de NSB waren veelvuldig het onder-

werp van nieuws in beeld en tekst. De samenwer-

king met Radio Nederland Wereldomroep leidde tot

uitvoerige verslaggeving over de onderwerpen van

de lezing- en discussiereeks over genocide op de

websites www.rnw.nl en www.internationaljustice.nl.

De digitale mailinglijst van het CHGS, waarmee

nieuws en aankondigingen onder belangstellenden en

relaties – zo’n 500 – worden verspreid heeft het ver-

zenden van feitelijke post bijna overbodig gemaakt.

Uit ervaringen is gebleken dat het bereik van digitale

berichten dat van papieren post overstijgt. Het CHGS

zet met een Facebookpagina voor leden van de alum-

nikring HGS voorzichtige stappen in de richting van

toepassing van nieuwe media bij het bereiken van

nieuwe doelgroepen.

De publieksbijeenkomsten van het CHGS zijn in de

regel Engelstalig, wat vaak leidt tot interessante dis-

cussies met een expliciet internationale component.

symposium Propaganda, Tuschinski

21

The Circle of Genocide

De samenwerking met uiteenlopende andere organisa-

ties en instellingen leidden tot een dynamisch publieks-

bereik. Ook wordt bij de organisatie van publieksbijeen-

komsten sterk rekening gehouden met verschillende

doelgroepen. De bijeenkomsten met scholieren of

docenten sluiten aan bij het bestaande onderwijscur-

riculum en bij studenten staat discussie en interactie

vaak centraal. In toenemende mate wordt gebruik

gemaakt van audiovisueel materiaal bij lezingen en dis-

cussies over de complexe thematiek van het onderzoek

van het CHGS. Hoewel de kwaliteit van de inhoud van

de bijeenkomsten altijd doorslaggevend is bij de pro-

grammering van het CHGS, kan ook tevreden worden

teruggekeken op het aantal mensen dat bijeenkomsten

bezocht. Een hoogtepunt vormde het symposium in

Tuschinski, met 700 bezoekers. Maar ook de reeks

‘The Circle of Genocide’ (500, in vijf delen), ‘Een mid-

dag met Mussert’ (200), en de openingsavond van ‘Film

en (on)recht’ (100) gelden als zeer succesvol.

Alumnikring Holocaust- en GenocidestudiesIn het vorige verslagjaar is het initiatief genomen

tot de oprichting van de alumnikring Holocaust- en

Genocidestudies, die inmiddels is aangesloten bij

het bureau Alumnirelaties van de Universiteit van

Amsterdam. Het administratieve beheer van de kring

is in handen van de UvA.

De kring organiseerde een drietal activiteiten. De

alumni werden uitgenodigd voor een officieuze oprich-

tingsbijeenkomst tijdens een lunch met prof. dr. Ian

Kershaw, op 17 september. In februari volgde een

borrel-met-inhoud. Studenten en oud-studenten waren

uitgenodigd deel te nemen aan een discussie over het

proces-Demjanjuk. De aanwezige deskundigen waren

Johannes Houwink ten Cate, als getuige betrokken

bij het proces, Manuel Bloch, strafrecht advocaat, en

lid van het advocatenteam van de mede-aanklagers

bij het proces, en alumna Kim Oskam, die via de

22

Stichting Sobibor de mede-aanklagers begeleidt bij

hun reizen naar de rechtbank in München. Tijdens

deze bijeenkomst werd het initiatief genomen voor

een korte reis naar München, op 23 februari, de dag

waarop CHGS medewerker Johannes Houwink ten

Cate zou optreden als getuige-deskundige.

De officiële oprichting van de Alumnikring Holocaust-

en Genocidestudies vindt plaats op 6 november 2010

tijdens de jaarlijkse AUV-dag van de UvA.

EducatieHet CHGS kent als één van haar doelstellingen het

voorlichten en bijscholen van docenten en docenten-

opleiders in het voortgezet onderwijs op het gebeid

van Holocaust en genocide. Het afgelopen jaar von-

den in dit kader verschillende bijeenkomsten plaats.

Educatie-specialist Maria van Haperen was betrokken

bij de inhoudelijke voorbereiding van docentenreizen

naar Yad Vashem in Israel. Daarnaast gaf zij vorm aan

een aantal bijscholingsbijeenkomsten voor docenten.

Het afgelopen jaar ging het CHGS omstanderproject

van start. In dit project onderzoeken docenten en

leerlingen samen het referentiekader van de Tweede

Wereldoorlog door te ontrafelen wat zich afspeelde in

de woon- en leefomgeving en binnen de eigen familie.

Hoe herinneren leden van de eerste, tweede en derde

generatie zich de Tweede Wereldoorlog; wanneer ben

je slachtoffer, dader en omstander; en hoe verhou-

den de persoonlijke belevenissen zich tot de ‘grote’

oorlogsgeschiedenis zoals die in de (school)boeken

staat beschreven? Het CHGS stuurt dit project aan en

ondersteunt docenten met wetenschappelijk achter-

grondmateriaal en lezingen.

Extra foto('s) van leerlingen op Luzac College?

Vluchtelingen (1963), Martin Monnickendam, www.diplomatievandevervolging.nl

24

Activiteitenkalenderlezing Sir Ian Kershaw

11 september 2009 Conferentie ‘Holocaust by Bullets’

17 september 2009 CHGS jaarlezing door Sir Ian Kershaw

18 oktober 2009 Filmsymposium ‘Propaganda’ in Tuschinski

11 november 2009 ‘Recording Mass Violence’

nov/dec 2009 Film/discussiereeks ‘Film en Onrecht’

21/22 november 2009 Slotconferentie Fellows Oekraïne

26 november 2009 Expertmeeting Holocaust Musea

27 januari 2010 ‘Nooit Meer Auschwitz lezing’ Louise Arbour

januari 2010 Activiteiten Holocaust Memorial Day

5 februari 2010 Bijeenkomst Alumni

febr/juni 2010 Film/discussiereeks ‘The Circle of Genocide’

23 april 2010 Presentatie ‘Diplomatie van de Vervolging’

10 mei 2010 Lezing proces Demjanjuk

16 mei 2010 ‘Middag met Mussert’

25

Bijlage 1Medewerkers CHGS

- Dr. Wichert ten Have, directeur

- Dr. Nanci Adler

- Dr. Karel Berkhoff

- Drs. Barbara Boender

- Drs. Maria van Haperen

- Prof. dr. Johannes Houwink ten Cate

- Drs. Marieke Meeuwenoord

- Drs. Eva Moraal

- Dr. Ton Zwaan

Tijdelijk:

- Annika van Baar

Project medewerker (sept - nov 2009)

- Dr. Martijn Eijckhof

Wetenschappelijk project medewerker (sept - dec 2009)

- Drs. Kim Oskam

Project medewerker (sept 2009 - maart 2010)

- Maartje van der Knaap

Stagiaire

Geassocieerd onderzoekers:

- Dr. Corrie Berghuis

- Dr. Rosa Lehmann

- Herman van Rens

- Ruud Weissmann

Promovendi

- Benien van Berkel, Nazi-Cultuurpolitiek/Goedewaagen

- Christophe Busch, Gewone Daders Holocaust

en Joegoslavië

- Daan Hertogs, Burocratie van de Sjoa

- Doede Sijtsma, Politieke Structuren en etnisch geweld

- Eva Moraal, Westerbork

- Hannah van de Ende, Joodse artsen in WO II

- Harry Monkel, Joodse Kinderen Amsterdam 1941-1944

- Jacquelien Fuijkschot, Demografische gevolgen Sjoa

- Jeroen Vervliet, Bezettingsregimes in Nederland

en Noorwegen

- Marieke Meeuwenoord, Vught

- Samuel de Lange, Fascisme in Frankrijk en Spanje

- Theo Gerritse, HSSPF Rauter

Wichert ten Have - “De Holocaust” in Madelon de Keizer en Marije Plomp, red., Een open zenuw. Hoe wij ons de

Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2010), pp. 236-243

- “De begrippen Holocaust en Genocide in het Wetenschappelijk Onderwijs” in: Auschwitz Bulletin,

januari 2010.

Nanci Adler - ”Enduring Repression: Narratives of Loyalty to the Party Before, During, and After the Gulag",

Europe-Asia Studies 62, 2 (2010): pp. 2111-234.

Karel Berkhoff - “Sobibor,” in Madelon de Keizer en Marije Plomp, red., Een open zenuw. Hoe wij ons de

Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2010), pp. 497–506.

- De onbekende massagraven van Oekraïne (Vught: Nationaal Monument Kamp Vught, 2009).

Brochure, 35 pp.

- “Voorwoord,” in Patrick Desbois, Holocaust door Kogels. Op zoek naar ooggetuigen en sporen

van de massamoord in Oekraïne, vert. uit het Frans door Rob Pijpers/Vitataal ([Laren]:

Uitgeverij Verbum, 2009), pp. 7-9.

- Recensie van Barbara Epstein, The Minsk Ghetto, 1941–1943: Jewish Resistance and Soviet

Internationalism (Berkeley: University of California Press, 2008), in American Historical Review

114, nr. 4 (oktober 2009), pp. 1178-1179.

Maria - “Holocaust Memorial Day, steeds meer activiteiten” in: AuschwitzBulletin, januari 2010.

- “Wat is genocide?”, in: reader voor docentenopleiders en docenten die deelnamen aan de

bijscholingsreis naar Yad Vashem (februari 2010).

Bijlage 2Publicaties

26

van Haperen

Johannes - Recensie van Richard J. Evans, Het Derde Rijk, dl. 3, “Het Complete Derde Rijk”, in: Historisch

Nieuwsblad, nr. 6 (augustus 2009), p. 67.

- Interview met Prof.dr R.J. van Pelt en J. Houwink ten Cate, “Holohaux”, in: Quest. Braintainment,

Jaargang 6 (augustus 2009), pp. 56-59.

- Recensie van Samuel D. Kassow, Wie schrijft onze geschiedenis. Het dramatische verhaal van

het verborgen archief van het getto van Warschau, “Ik kan je alleen mijn ellende geven”, in:

Historisch Nieuwsblad, nr. 8 (oktober 2009), p. 65.

- Recensie van Ruth Van Galen-Hermann, Calmeyer. Dader of Mensenredder. Visies op Calmeyers

rol in de Jodenvervolging, in: Historisch Nieuwsblad, nr. 10, (december 2009)

- Recensie van Koos Groen, Fout en niet goed. De vervolging van collaboratie en landverraad na

de Tweede Wereldoorlog, “Slordig boek over vervolging collaborateurs”, in: Historisch

Nieuwsblad, nr. 2 (februari 2010)

- “The Future of Holocaust Research”, in: Jewish Political Studies Review 22:1-2 (Spring 2010),

pp. 33-41.

- “Woord Vooraf”, in: Jules Schelvis, Ooggetuigen van Sobibor, ([Amsterdam]: Uitgeverij

AmboAnthos, 2010), pp. 7-11.

Ton Zwaan - “Een theoretisch perspectief op etnisch geweld”, in: Ward Berenschot en Huibert Schijf (red.),

Etnisch geweld. Groepsconflict in de schaduw van de staat (Amsterdam: Amsterdam University

Press, 2009), pp. 151-161.

- “Waarom herhaalt genocide zich?”, Geschiedenis Magazine (jrg. 45, nr. 3 april - mei 2010),

pp. 8-13.

- “Genocide, justice, and impunity”, Praemium Erasmianum Yearbook 2009 (International Criminal

Law), pp. 10-15.

27

Houwink ten Cate

28

Bijlage 3Masterscripties Holocaust- en Genocidestudies

Flin Itz - “Eigen leed eerst. De Servische slachtoffercultus rond het laatste Balkanconflict”,

Sabrina de Miranda - “Papoea’s tussen de koopman en de dominee. Papoease organisaties in Nederland

en de Nederlandse regering na 1969”.

Anna van der Molen - “Een blik achter de schermen. Een studie naar de motieven van artiesten van

Gruppe Bühne – Lager Westerbork”.

Steven Sietsma - “Het Politiebataljon Amsterdam; Een onderzoek aan de hand van drie onderwerpen naar

een gesloten eenheid tijdens de Tweede Wereldoorlog”.

Evertjan van Roekel - “ ’Als politieke soldaten treden wij Moskousch horden tegemoet’. Nederlandse vrijwilligers

in de Waffen-SS”.

Martine Luijten - “’Use a Slave to Kill a Slave’. Politiek Geweld en Etniciteit in Darfur”.

Angela Wals - “Volkerenmoord op de Nederlandse buis. Berichtgeving over de genocide in Cambodja

in de Nederlandse actualiteitenrubrieken op televisie in de jaren zeventig en tachtig”.

Frederieke Stokkers - “Oorlog en Genocide. Darfur en Somalië als casus voor de ontwikkeling van genocide”,

Lars Goedhart - “De pogrom van Amsterdam. De escalatie van het anti-Joodse geweld in februari 1941

in Amsterdam vergeleken met de invloed van publiek geweld op de Jodenvervolging in

Parijs en Antwerpen”.

Lennaert Heine - “In een staat van geweld. De Wehrmacht in de Onafhankelijke Staat Kroatië, 1941-‘42”.

Maartje van der Knaap - “Een vergeten genocide. De massale vernietiging van vermeende communisten in

Indonesië, 1965–1966”.

Kirsten van Alphen - “Een onverwerkt verleden. De ontwikkeling van de Armeense collectieve herinnering

1965–2010”.

Hester den Boer - “Onderdrukt door de verlosser: Het geloof in Stalin en in het communisme door de slacht-

offers van het stalinistische regime”,

Annika van Baar - “Ontkenning van de Holocaust”.

Jos Elzenga - “’Who controls the past, controls the future; who controls the present, controls the past’.

Genocide-ontkenning als politiek verschijnsel”.