Współczesne państwo

demokratyczne

Współczesne państwo demokratyczne opiera

się na koncepcji państwa prawa. Powstała

ona na gruncie niemieckiej myśli

konstytucyjnej w XIX w. (Robert von Mohl).

Tym mianem określano państwo, którego

władze działały na mocy i w granicach

określonych formalnie ustanowionym

prawem, a nie samowolnie

i nieprzewidywalnie jako rządy despotyczne.

Struktura polityczno – terytorialna

państwa

Wyróżniamy następujące typy ustroju

polityczno-terytorialnego państwa:

1. państwo unitarne;

2. państwo federalne (złożone);

3. państwo zregionalizowane.

Państwo unitarne

Państwo unitarne (jednolite) cechuje

najprostszy rodzaj wewnętrznej

organizacji. W państwie o takim ustroju

centralne organy państwa sprawują

niepodzielnie suwerenną władzę nad

całym jego obszarem.

Nie wyklucza to istnienia wieloszczeblowego

systemu organów władzy realizujących

konstytucyjnie przyznane kompetencje na

obszarze jednostek podziału terytorialnego

(np. lokalne i regionalne organy

administracji, instancje władzy sądowej).

Państwa mogą wiązać się w związki i porozumienia różne pod względem stopnia integracji (konfederacje, unie, wspólnoty, jak np.. Commonwealth – Wspólnota Narodów, czyli rodzaj konfederacji Wielkiej Brytanii z suwerennymi państwami, które w przeszłości były jej dominiami, protektoratami czy koloniami). W tym przypadku każde z nich zachowuje jednak suwerenność, która podlega dobrowolnym i odwracalnym ograniczeniom.

Algorytm (wzór) podziału kompetencji

między władze poszczególnych

szczebli administracji odbywa się

najczęściej według zasady

pomocniczości (subsydiarności).

Władze centralne wykształciły różnorodne

instrumenty oddziaływanie wobec władz

samorządowych. Należą do nich:

• System dublowania władz

administracyjnych tego samego szczebla

(np. w Polsce na szczeblu województwa

działają rządowy wojewoda

i samorządowy sejmik, marszałek i zarząd

województwa);

• System zespolenia władz rządowych

i samorządowych na jednym szczeblu;

• Instrumenty kontroli i nadzoru

(zatwierdzanie lub możliwość wetowania

przez władze rządowe wyborów i decyzji

podjętych przez władze samorządowe

(w Polsce np. możliwość uchylenia

uchwały organu stanowiącego samorządu

przez premiera); ustanawianie zarządu

komisarycznego; rozpisywanie

przedterminowych wyborów

samorządowych.

Państwo federalne

Państwo federalne złożone jest z części

składowych: podmiotów federacji

przybierających różne zwyczajowe

nazwy (stany, kantony, konfederacje,

kraje).

Federacja może zostać utworzona

z inicjatywy suwerennych państw, które

zawierają umowę federacyjną, zrzekając

się części pierwotnie pełnej suwerenności.

W taki sposób powstała federacja

kantonów szwajcarskich lub Stany

Zjednoczone Ameryki. Inną drogą jest

wyodrębnienie się takich podmiotów

z wcześniej jednolitej struktury

państwowej. W taki sposób doszło

np. w 1993 r. do federalizacji Belgii.

Ustrój federacji określa konstytucja

federalna przyjmowana pierwotnie na

zasadzie zgody wszystkich podmiotów

zawierających federację.

Suwerenna władza w państwie federalnym

podzielona jest między centralne

(federalne) organy państwa a organy jego

części składowych – podmiotów (stanów,

krajów, kantonów).

Dla organów federacji z reguły zastrzeżone

są sprawy polityki zagranicznej, obronnej

i celnej.

Federalny charakter państwa znajduje też

odbicie w strukturze parlamentu

federalnego (centralnego). Jedna z izb

(zwana zwyczajowo niższą) reprezentuje

ogół obywateli federacji. Podział

mandatów między okręgi w wyborach do

tej izby jest proporcjonalny do liczby

zamieszkałych w nich wyborców. Funkcją

izby niższej jest wyrażanie interesu

państwa jako całości.

Druga izba (określana mianem wyższej) jest

reprezentacją podmiotów federacji. Każdy

z nich posiada w niej przeważnie równą

reprezentację – niezależnie od liczby

obywateli mieszkających na jego

terytorium. Niekiedy liczebność

reprezentacji podmiotów uwzględnia

jednak w pewnym stopniu różnice

zaludnienia między poszczególnymi

podmiotami.

System taki przyjęto przy określaniu składu

Bundesratu w Niemczech. Jeśli chodzi

o rolę w procesie legislacyjnym, izby są

z reguły równouprawnione, niższa izba ma

natomiast wyłączny głos przy powoływaniu

i kontroli rządu.

Państwo zregionalizowane

Państwo zregionalizowane jest formą

pośrednią między państwem jednolitym

a federalnym. Suwerenna władza

państwowa należy tu wyłącznie do

centralnych organów państwa, lecz

regionalnym częściom składowym, na

które jest podzielone, gwarantuje się

szeroką autonomię prawno-polityczną na

mocy konstytucji.

Jednak w odróżnieniu od federacji, regiony

nie posiadały wcześniej ani nie uzyskują

udziału w suwerennej władzy państwa.

O ich statusie decyduje wola centralnych

władz państwa i ona ustala zakres,

warunki i ograniczenia regionalnej

samodzielności. Statuty, które ją określają,

mogą podlegać jednostronnej rewizji ze

strony centralnych władz państwa.

Dzięki samodzielności prawno-politycznej

regiony mają własne władze

ustawodawcze i wykonawcze oraz

odpowiedni zakres kompetencji, centralne

władze państwa sprawują jednak nadzór

formalny oraz merytoryczny.

Skład władz regionalnych jest kształtowany

poprzez wybory dokonywane przez

mieszkańców regionów. W wyniku

wyborów bezpośrednich wyłania się

parlament regionalny, który następnie

powołuje odpowiedzialny przed nim rząd

regionalny. W Szkocji i Walii, gdzie taki

system wprowadzono w 1999 roku, szefa

rządu regionalnego powołuje monarcha,

a regionalny gabinet musi posiadać

zaufanie regionalnego parlamentu.

Głowa państwa ma również prawo rozpisać

przedterminowe wybory do parlamentu

regionalnego. Decyzję taką może podjąć

zarówno na wniosek szefa rządu

regionalnego (premiera Szkocji lub Walii),

jak i szefa rządu państwa (premiera

Wielkiej Brytanii). W ten sposób władze

centralne mają wpływ na kształtowanie

składu władz regionalnych.

Centralne władze mogą także posiadać

stałych reprezentantów (komisarzy

państwowych) wyposażonych

w kompetencje nadzorcze oraz możliwość

czasowego ograniczenia (zawieszenia)

autonomii regionalnej.

Do państw zregionalizowanych należą

Hiszpania i Włochy.

Autonomia

Szczególnym typem organizacji władzy na

części terytorium państwa jest autonomia.

Region (część terytorium państwa) ma

status zbliżony do części składowej w

państwie federalnym. Posiada go jednak

na zasadzie wyjątku od reguły, stanowiąc

swoistą wyspę w strukturze prawno-

politycznej państwa.

Zakres samodzielności reguluje statut

wyposażający jednostkę autonomiczną we

własne wybieralne organy władzy

ustawodawczej, wykonawczej

i sądowniczej. Status autonomii ma

niekiedy umocowanie w centralnej

konstytucji, ale z reguły może podlegać

jednostronnej (odgórnej) modyfikacji.

Zdarza się, że wydanie statusu

autonomicznego odbywa się na drodze

negocjacji między parlamentem

regionalnym a centralnym, natomiast jego

ewentualne modyfikacje wymagają

wzajemnego porozumienia (np. status

organiczny autonomii śląskiej w okresie

międzywojennym, statuty autonomiczne

prowincji hiszpańskich).

Przykładem autonomii jest m.in. status:

• Grenlandii i Wysp Owczych na terytorium

Danii;

• Wysp Alandzkich w ramach Finlandii;

• Kraju Basków i Katalonii w Hiszpanii;

• Sycylii i regionu Valle d’Aosta we

Włoszech.

Formy sprawowania władzy

przez naród

Można wyróżnić pośrednie i bezpośrednie

formy sprawowania władzy przez naród.

A. Pośrednie:

1. Wybór organów władzy: parlamentu,

a w demokracjach prezydenckich – także

szefa państwa łączącego rolę głowy

państwa i szefa rządu

B. Bezpośrednie:

1. Referendum: można je podzielić na kilka typów według poniższych kryteriów:

Rodzaje referendum ze względu na:

podmioty uprawnione do rozpisywania referendum

inicjowane odgórnie: przez władzę

ustawodawczą (parlament, grupa posłów) lub

wykonawczą (prezydent, rząd)

inicjowane oddolnie: przez obywateli

(z zastrzeżeniem minimalnej liczby inicjatorów

koniecznej do wszczęcia procedury)

prawną formę przedmiotu konsultacji

referenda ustawodawcze: przedmiotem

rozstrzygnięcia jest konkretny projekt aktu

prawnego

referendum indykacyjne: głosujący

opowiadają się w nim za lub przeciw

określonym tezom polityczno-prawnym

zredagowanym w formie pytań przez

inicjatorów (np. "Czy jesteś za wyborem

prezydenta w drodze wyborów

powszechnych?"

moc prawną

referenda stanowiące: ich wynik jest

wiążący dla władz

referenda konsultacyjne: ich wynik wskazuje

władzom pożądany kierunek działania

sposób rozpisania

obligatoryjne: muszą być rozpisane w razie

wystąpienia przesłanek

fakultatywne: ich rozpisanie zależy od woli

inicjatorów

2. Inicjatywa ludowa: jest to prawo

wniesienia przez określoną liczebnie

grupę obywateli projektu ustawy, który

musi zostać rozpatrzony przez parlament

w określonym terminie. Przedstawicielom

inicjatorów zapewniony jest udział

w procesie legislacyjnym (wystąpienie

w parlamencie, zgładzania poprawek).

Konstytucja RP przyznaje prawo inicjatywy

ludowej grupie stu tysięcy wyborców.

3. Weto ludowe: jest to możliwość

uchylenia ustawy w drodze referendum

z inicjatywy obywateli.

4. Odwołanie z funkcji: jest to odwołanie

z określonej funkcji rozstrzygane w drodze

referendum.

Podstawowe

instytucje demokracji

Władza ustawodawcza

Funkcję władzy ustawodawczej pełni

parlament, który rozwinął się ze

zgromadzeń stanowych powstających

w Europie między XIII a XIV w.

Parlamenty mogą być jedno- lub dwuizbowe.

Parlamenty dwuizbowe występują

w państwach federalnych i niektórych

unitarnych. W państwie federalnym struktura

parlamentu odzwierciedla złożoną strukturę

państwa. Izba niższa jest reprezentacją

państwa jako całości, a podział mandatów

między okręgi jest proporcjonalny do liczby

wyborców.

Izba wyższa reprezentuje natomiast części składowe (stany, landy, kantony) – każde z nich z reguły dysponuje tą samą liczbą mandatów. Zasada ta ma przeciwdziałać majoryzowaniu (narzucaniu woli) słabszym przez liczebniejszych i wyrażać ideę równości poszczególnych podmiotów federacji. W państwach federalnych obie izby są z reguły równouprawnione co najmniej w zakresie stanowienia ustaw. Oznacza to, że decyzja może zapaść jedynie pod warunkiem zaakceptowania wniosku w jednakowej wersji przez obie izby.

Druga izba w państwach unitarnych pełni funkcję tzw. izby refleksji. Ma z reguły słabszą pozycję od pierwszej: może np. posiadać mniejsze kompetencje (np. brak wpływu na powołanie i odwołanie rządu), a jej stanowisko w sprawach legislacyjnych może być przełamane przez izbę niższą (ewentualnie przy podwyższonym progu większości w ponownym głosowaniu, np. do 3/5 lub 2/3 głosów). Druga izba może być wybierana na innych zasadach niż pierwsza (np. niezależne kadencje, rotacyjna wymiana składu, wybory pośrednie).

Zasadniczą funkcję parlamentu jest

reprezentacja narodu jako suwerennego

podmiotu władzy. W demokracjach

prezydenckich parlament głównie stanowi

prawo (władza ustawodawcza) oraz

sprawuje kontrolę nad władzą wykonawczą

pod względem przestrzegania prawa

(odpowiedzialność konstytucyjna).

W demokracjach parlamentarnych jego rola

jest znacznie większa i ważniejsza. Obok

funkcji ustawodawczej posiada funkcje

kreacyjne (decydujący wpływ na skład

rządu, a niekiedy także innych organów

władzy).

Funkcje kontrolne w stosunku do rządu są

znacznie poszerzone. Obejmują nie tylko

kontrolę konstytucyjności, ale również

kontrolę polityczną obejmującą wszystkie

aspekty jego działań (ocena i wybór celów,

środków działań, aspekt zaufania

personalnego). Uchwalenie wotum

nieufności nie wymaga ze strony izby

spełnienia żadnych dodatkowych

warunków.

Władza ustawodawcza to pierwsza (obok

wykonawczej i sądowniczej) z trzech

głównych rodzajów władz. W RP sprawują

ją Sejm i Senat. Do kompetencji Sejmu

należy głównie: stanowienie prawa,

kontrola rządu i kompetencje kreacyjne

(wybór lub powoływanie określonych

władz). Senat z kolei pełni funkcję izby

refleksji (biorąc udział w procesie

ustawodawczym). Sejm ma jednak

decydujący głos w kwestii treści ustaw.

Zasady wyboru, organizacji

i działania parlamentu

1. Skład

parlamentu

Ustala się go w drodze głosowania powszechnego. Wyłanianie jego

przedstawicieli oparte jest zasadniczo na jednym z dwóch typów

mechanizmu wyborczego: większościowym (według zasady

"Zwycięzca bierze wszystko") lub proporcjonalnym (drużyny

kandydatów dzielą się mandatami proporcjonalnie do liczby oddanych

na nie głosów).

2. Kadencyjność

Wybór składu izb ustala się na określony czas, np. cztery lata; do izby drugiej

(refleksji) przeprowadza się niekiedy okresowe wybory części składu przy

zachowaniu mandatu przez pozostałych przedstawicieli.

3.

Sesyjność lub

permanen-

cja obrad

Zasada sesyjności polega na ograniczeniu czasu obrad do okresu zwanego

sesją. Sesję zwołuje i zamyka organ zewnętrzny wobec parlamentu (zwykle

głowa państwa). Posiedzenia w ramach sesji zwołuje kierownictwo izby.

Z kolei zasada permanencji polega na pozostawieniu w rękach

kierownictwa izby decyzji o zwołaniu obrad.

4.

Szczególny

status

prawno-

polityczny

przedstawi-

cieli

Współczesne demokracje powszechnie przyjmują zasadę wolnego mandatu.

Oznacza to, że każdy poseł traktowany jest jako przedstawiciel ogółu

społeczeństwa i z tego powodu nie może być ograniczany instrukcjami.

Przeciwieństwem mandatu wolnego jest mandat imperatywny, związany z

uznawaniem deputowanego wyłącznie za reprezentanta wyborców danego

okręgu, którego działanie w parlamencie wyznaczają instrukcje wyborców

(mandat ten występował np. w I RP). Przed naciskami ze strony władzy

wykonawczej chroni go natomiast immunitet formalny i/lub materialny.

5. Jawność

Posiedzenia parlamentalne izby odbywają się publicznie. Sprawozdania

z posiedzeń nie podlegają cenzurze. W uzasadnionych przypadkach

dopuszczalne jest utajnienie obrad, co wymaga osobnej uchwały izby.

6.

Autonomia

wewnę-

trzna

W granicach określonych przez konstytucję izby samodzielnie (w drodze

własnych uchwał) określają szczegółowe regulaminy obrad (system

wewnętrznych organów izby, porządek debat, zasady wnoszenia i

rozpatrywania wniosków, przeprowadzania głosowań).

7. Zasada

debaty

Podjęcie każdej decyzji poprzedza jawna debata (dyskusja) z

zagwarantowaniem wszystkim zainteresowanym klubom (partiom,

grupom politycznym oraz niezrzeszonym zajęcia swojego stanowiska

w rozpatrywanej sprawie. Zasada debaty należy do naczelnych reguł

parlamentaryzmu. Służy wszechstronnej analizie podejmowanych

decyzji. W rękach opozycji stanowi podstawowy instrument kontroli

władzy wykonawczej).

8.

Zasada

rozstrzy-

gania

większo-

ścią

głosów

Każdemu głosowaniu przypisane są dwa parametry:

• zasada quorum (kworum) - określanie większości niezbędnej do

podjęcia decyzji, jakiej oczekuje wnioskodawca; jest to więc

minimalna liczba uprawnionych, jaka musi wziąć udział w głosowaniu,

aby decyzja była prawomocna;

• zasada większości - zróżnicowane pod względem wymaganego

stopnia przewagi głosów.

Najczęściej spotyka się następujące rodzaje

większości:

• Zwykła większość: większość głosów na

„tak” nad głosami na „nie” przy odliczeniu

głosów „wstrzymujących się”;

• Bezwzględna (absolutna) większość

głosów: przewaga głosów na „tak” nad

sumą głosów na „nie” i „wstrzymuję się”

(50% +1 na „tak”);

• Kwalifikowana większość głosów: liczba

głosów „tak” stanowi tyle lub więcej niż

określony ułamek wszystkich oddanych

głosów, np. 11/20, 3/5, 2/3; najczęściej

stosowane są kwora: 1/3 uprawnionych,

½ uprawnionych, 2/3 uprawnionych.

Czasami „większość” definiowana jest nie

w odniesieniu do liczby biorących udział

w głosowaniu, lecz w stosunku do ogółu

uprawnionych, np.: większość składu

danego gremium (większość ustawowej

liczby posłów), kwalifikowana większość

składu (np. 2/3 ustawowej liczby głosów).

Większość ta jest zarazem określeniem

samego kworum: aby w Sejmie RP

spełniony był np. warunek pierwszy,

w głosowaniu musi wziąć udział 231 posłów

i wszyscy muszą oddać głosy na „tak”.

Władza wykonawcza

Wbrew nazwie sugerującej podrzędny

charakter, władza wykonawcza jest

najważniejszą instytucją władzy w państwie.

Skupiona jest w rękach organu

składającego się z relatywnie niewielkiej

liczby osób zdolnych do podejmowania

operatywnych decyzji. Posiada faktyczny

monopol na dostęp do tajemnic

państwowych i wszelkich informacji

pozwalających na kierowanie państwem.

Walka o zdobycie władzy wykonawczej

(obsadę najważniejszych stanowisk) jest

zasadniczą treścią rywalizacji sił

politycznych kraju (partii).

Immunitet to rodzaj szczególnego statusu

przyznanego osobie pełniącej określoną

funkcję.

Wyróżnia się immunitet formalny i materialny.

Immunitet formalny nie jest

wyłączeniem odpowiedzialności za

naruszenie prawa (np. popełnienie

wykroczenia lub przestępstwa), lecz

polega na czasowym zawieszeniu jego

ścigania. Odblokowanie postępowania

uzależnione jest od zgody niezależnego

organu władzy lub organu, w którego skład

wchodzi osoba objęta takim immunitetem.

Immunitet formalny jest też z zasady

czasowy – przysługuje na okres

sprawowania danej funkcji.

Immunitet materialny polega na

wyłączeniu określonego rodzaju

odpowiedzialności (karnej lub cywilnej) za

czyny konkretnego rodzaju. Jest z zasady

trwały: wykluczenie odpowiedzialności trwa

także po zakończeniu sprawowania danej

funkcji. Immunitetem materialnym objęci są

w Polsce posłowie, którzy nie ponoszą

odpowiedzialności karnej za działania

wchodzące w zakres wykonywania przez

nich mandatu (np. przeprowadzone

głosowania, treść przemówień).

Podnoszenie większości i kworum pełni

ważne funkcje polityczne. Niewielkie

podniesienie kworum ma przeciwdziałać

zaskakiwaniu decyzji dzięki

wykorzystywaniu nieobecności

oponentów. Kworum połowy składu

stosuje się więc np. przy ważnych

decyzjach personalnych: wyborach,

głosowaniu wotum zaufania lub nieufności.

Inne znaczenie ma podnoszenie wymagań

dotyczących głosowania.

Większość bezwzględna stosowana jest np.

przy zatwierdzaniu składu rządu i ma na

celu sprawdzenie, czy może on liczyć na

trwałe i bezwarunkowe poparcie dla swojej

polityki (czy przeprowadzi każdą ustawę).

Wprowadzenie warunku większości

kwalifikowanej włącza w proces

podejmowania decyzji więcej sił

politycznych, niż zazwyczaj uczestniczy

w koalicji rządowej, czyli jakąś część

opozycji.

Od spełnienia takiego warunku uzależnia się

decyzje o kwestiach kluczowych dla

państwa i społeczeństwa lub tych, które

pociągają za sobą długofalowe

konsekwencje. Na przykład w proces

zmiany konstytucji lub postanowienie

o akcesji do organizacji ponadnarodowych

oraz odpowiedzialność za nie zostają

włączone szerokie siły polityczne

(rozstrzygnięcie z udziałem mniejszości).

Głowa państwa

Głowa państwa wywodzi się z godności

monarszej. W państwach demokracji

parlamentarnej pełni przede wszystkim

funkcje reprezentacyjne i symboliczne.

Głową państwa może być monarcha lub

osoba sprawująca ten urząd z wyboru.

W demokracjach prezydenckich

wybieralny szef państw łączy role głowy

państw i szefa rządu.

Szef rządu

W demokracjach parlamentarnych jest nim

premier kierujący kolegialnym

(wieloosobowym) gabinetem opartym na

zaufaniu izby. W demokracjach

prezydenckich szefem rządu jest

prezydent wyłaniany w głosowaniu

powszechnym; jest on niezależny od

zaufania parlamentu.

Systemy władz wykonawczych

Elementy charakteryzujące relacje między

władzą wykonawczą a parlamentem:

• Organizacja władzy wykonawczej: monizm

(jedność) lub dualizm (dwoistość) ośrodka

kierowniczego władzy wykonawczej;

• Tryb wyboru głowy państwa: w głosowaniu

powszechnym lub głosowaniu

parlamentarnym;

• Relacje rządu (gabinetu) z parlamentem:

odpowiedzialność polityczna lub

niezależność polityczna;

• Rozdzielenie kompetencji w obrębie

władzy wykonawczej: skupiona w jednym

organie lub rozdzielona;

• Możliwość weta ustawodawczego władzy

wykonawczej: należy do głowy państwa

w porozumieniu z rządem;

• Możliwość rozpisania przedterminowych

wyborów parlamentarnych (rozwiązania

parlamentu) przez władzę wykonawczą:

należy samodzielnie do kompetencji głowy

państwa lub do głowy państwa

w porozumieniu z rządem; może być

nielimitowana lub limitowana

wystąpieniem określonych przesłanek,

np. niepowołaniem rządu w terminie,

nieuchwaleniem budżetu w terminie).

Władza wykonawcza

w demokracji

parlamentarnej

A. System parlamentarno-

gabinetowy klasyczny

W systemie tym egzekutywnym (władza wykonawcza) jest domeną dwóch urzędów: głowy państwa (prezydenta wybieranego z reguły przez parlament lub dziedzicznego monarchę), który pełni funkcje reprezentacyjne i formalne, oraz szefa rządu (premiera), który stoi na czele kolegialnego gabinetu, czyli rządu. Rzeczywisty ośrodek władzy znajduje się jednak w rządzie złożonym z premiera i ministrów.

Są oni formalnie powoływani przez głowę

państwa, muszą jednak posiadać zaufanie

parlamentu (z reguły izby wyższej),

a w razie jego utraty zobowiązani są do

złożenia dymisji (odpowiedzialność

polityczna). Rząd jest więc w rezultacie

wyłaniany przez większość parlamentarną,

a do odwołania (zmiany) dochodzi

wówczas, gdy z koalicji występuje partia,

bez której rząd znajduje się w mniejszości.

B. Kanclerski system rządów

Jest odmianą systemu parlamentarno-

gabinetowego. Zmiany w nim wprowadzone miały

na celu wzmocnienie pozycji szefa gabinetu

wobec ministrów i rządu wobec parlamentu. Szef

gabinetu ma konstytucyjnie zagwarantowane

instrumenty kierowania polityką rządu oraz może

swobodnie dobierać i zmieniać ministrów, którzy

jednak na procedurze tzw. konstruktywnego

wotum nieufności. Parlament może zmienić rząd

jedynie przez wybór nowego szefa rządu.

C. System rządów zgromadzenia

Model ten istnieje obecnie jedynie w Szwajcarii.

Władza wykonawcza jest tu kolegialna (ministrowie

są równi) i nie ma wyraźnego lidera politycznego,

co wynika z zasady corocznej rotacji urzędu

prezydenta. Rząd wybierany jest bezpośrednio

przez parlament niezwłocznie po wyborach

powszechnych. Rząd ani poszczególni jego

ministrowie nie mogą zostać odwołani w drodze

wotum nieufności przez cały okres kadencji

parlamentu, a rząd nie może rozpisać

przedterminowych wyborów.

Oprócz klasycznych kompetencji

ustawodawczych parlament ma możliwość

ukierunkowania polityki gabinetu poprzez

wiążące rezolucje. W życiu politycznym

bardzo istotną rolę odgrywają referenda

przeprowadzone z inicjatywy wyborców.

Zarówno na szczeblu federalnym, jak

i kantonalnym, parlament i rząd znajdują

się pod bardzo silną kontrolą

społeczeństwa.

Typy rządów w systemach parlamentarnych

Rząd

większościowy

Gabinet, który popiera stale i w sposób sformalizowany ponad połowa

członków parlamentu.

Rząd

mniejszościowy

Gabinet, który utracił czynne poparcie ponad połowy członków

parlamentu, lecz istniejące procedury (np. konstruktywne wotum

nieufności) pozwalają mu na dalsze sprawowanie władzy; rządem

mniejszościowym może być także gabinet, który zgodnie z

obowiązującymi procedurami powstał przy poparciu względnej

większości posłów (w sytuacji, gdy zwolenników było więcej niż

przeciwników, a głosy osób wstrzymujących się nie były brane pod

uwagę).

Rząd

pozaparlamentarny

Rząd fachowców: gabinet, który nie został wyłoniony przez żadną

większość parlamentarną, lecz korzysta z pozwolenia na

urzędowanie ze strony izby; gabinety takie działają często w okresach

chronicznych kryzysów politycznych.

Rząd wielkiej

koalicji

Gabinet popierany przez koalicję zawiązaną przez przeciwstawne

programowo siły polityczne (co najmniej dwie), które w innej sytuacji

są antagonistami. Wielkie koalicje powstają z reguły w sytuacji

głębokiego kryzysu, któremu towarzyszą wzmożone zagrożenie

bezpieczeństwa państwa, podstaw konstytucyjnego ustroju lub ładu

społeczno-ekonomicznego.

Władza wykonawcza w demokracji

prezydenckiej

Demokracja prezydencka ukształtowała się

i rozwinęła w Stanach Zjednoczonych.

Władza wykonawcza ma jednego szefa.

Prezydent jest zarazem głową państwa

i szefem rządu. Wybierany jest

w wyborach powszechnych, co daje mu

silny mandat do sprawowania władzy.

W czasie kadencji nie może zostać odwołany przez parlament w drodze wotum nieufności. Ponosi natomiast odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie konstytucji, ustaw lub przestępstwo. W sytuacji rozdzielenia kompetencji ustawodawczych od wykonawczych pozwala mu to prowadzić stosunkowo niezależną od parlamentu politykę, tak długo jak nie wykracza poza obowiązujące prawo. To samo dotyczy polityki personalnej, gdyż obsada stanowisk ministerialnych jest w zasadzie jego prerogatywą.

Parlamentowi pozostaje więc warunkowanie

polityki szefa państwa w drodze

ustawodawczej. Coroczną okazję ku temu

stwarza uchwalenie budżetu państwa.

Środkiem równoważącym działania

parlamentu jest silne weto prezydenckie,

do jego przełamania niezbędne jest

zmobilizowanie większości 2/3 głosów

w obu izbach Kongresu. Szef państwa nie

może natomiast skrócić kadencji izb, co

jest innym elementem równowagi

systemu.

System prezydencki z silnym liderem sprawnie

funkcjonuje w warunkach dwupartyjnej sceny

politycznej, nawet gdy większość w jednej lub

obu izbach należy do partii opozycyjnej wobec

szefa państwa. Do umiarkowanie bezkolizyjnego

działania mechanizmu przyczyniają się:

• ugruntowana tradycja poszukiwania

kompromisu;

• federalny charakter państwa (centralne

instytucje władzy w znacznym stopniu odciążone

są przez instytucje stanowe, gdzie rozgrywa się

i amortyzuje istotna część konfliktów

politycznych).

Władza wykonawcza w demokracji

prezydencko-parlamentarnej

Modelowym przykładem tego typu jest

system ustrojowy V Republiki Francuskiej,

ale jako pierwowzór można wskazać

konstytucje: Finlandii, Republiki

Weimarskiej oraz polską konstytucję

kwietniową z 1935 r.

W systemie demokracji prezydencko-

parlamentarnej z systemu parlamentarno-

gabinetowego zaczerpnięto osobne

urzędy głowy państwa i szefa rządu.

Głowa państwa wybierana jest

w wyborach powszechnych i, pozostając

niezależna od parlamentu, dzieli z szefem

rządu i jego gabinetem istotną część

władzy politycznej. Podstawowym

instrumentem oddziaływania głowy

państwa jest prerogatywa skracania

kadencji parlamentu.

Szef rządu i gabinet odpowiadają politycznie przed

parlamentem. Prowadzić to może do dwóch

wariantów politycznego funkcjonowania centrum

państwa: w warunkach zgody między prezydentem

i większością parlamentarną ciężar władzy skupia

się w rękach prezydenta, a gabinet służy za swego

rodzaju polityczny sztab (w praktyce ponosi

personalną odpowiedzialność przed głową

państwa); drugi wariant, dla którego we francuskiej

terminologii politologicznej ukuto określenie

cohabitation (kohabitacja), polega na tym, że

prezydent i większość parlamentarna wywodzą się

z konkurencyjnych obozów politycznych.

Kłopot jest większy, gdy rozbieżność taka

powstanie na skutek zwycięstwa opozycji

w wyborach parlamentarnych

przeprowadzonych podczas kadencji

urzędującego prezydenta. Polityczny

kontrast pogłębia dodatkowo dewaluacja

starszego mandatu prezydenta na rzecz

odnowionego mandatu parlamentu.

Kohabitacja wymusza praktyczny podział

politycznych stref wpływów prezydenta

i premiera, przy czym prezydent

zwyczajowo odpowiada za sprawy

zagraniczne i obronę narodową, natomiast

premier – za politykę wewnętrzną,