51

WSPÓ CZESNE KONCEPCJE ROZWOJU MIASTA

KRYSTYNA SOLAREK

STRESZCZENIE

Nowe koncepcje kszta towania struktury przestrzennej

miasta wyrastaj! z krytyki zjawisk zachodz!cych w wielu

krajach na "wiecie ju# od lat 50- tych XX wieku, przy czym

liczne negatywne procesy rozwojowe miast z ostatnich kil-

kudziesi$ciu lat, wynik y z realizacji koncepcji, które mia y

s u#y% naprawie miast przemys owych. Dlatego odnosz!c

si$ do pocz!tków urbanistyki wspó czesnej, omówiono skut-

ki wdro#enia dwóch najszerzej oddzia uj!cych idei, a wi$c:

koncepcji Miast – Ogrodów i Karty Ate&skiej. Dalej scha-

rakteryzowano te nurty w projektowaniu urbanistycznym,

które wyros y z krytyki idei Modernizmu i Funkcjonali-

zmu, w tym Nowy Urbanizm, pocz!tkowo wi!zany z Post-

modernizmem i Kontekstualizmem. Omówiono te# wizj$

„Miasta Spójnego”. Pó'niej pojawi y si$ kolejne, cz$sto do

nich opozycyjne idee, jak Posturbanizm, Neomodernizm i

Dekonstruktywizm, krótko scharakteryzowane i porówna-

ne. Obecnie nie ma spójnych i jednoznacznych recept na

kszta towanie struktury przestrzennej miast, ani te# #adnej,

po Modernizmie, nowej doktryny urbanistycznej. Gene-

ralnie jednak rozwa#a si$ dwa zasadnicze i przeciwstawne

kierunki rozwoju miasta – b!d' to w stron$ „Miasta Zwar-

tego”, b!d' koncepcji „Miasta Zielonego”. Obydwie wy-

ros y z koncepcji „Ekopolis”, jednak proponuj! odmienne

podej"cie do zagospodarowania terenów. Równolegle roz-

wijaj! si$ uzupe niaj!ce je nurty, dotycz!ce zarówno zabu-

dowy, relacji: cz owiek – "rodowisko, jak i stylu #ycia, np.

„Powolne Miasta”, „Smarth Growth”, „Ditch Urbanism”,

„Urbanizm Codzienny”, „Zielona Architektura”, czy wizja

„Trzeciej Drogi” w rozwoju urbanistyki.

S owa kluczowe: urbanistyka wspó czesna, miasto zwarte,

miasto zielone, zielona architektura, nowy urbanizm, gar-

den – city, modernism

CONTEMPORARY CONCEPTS OF CITY DEVELOPMENT

ABSTRACT

The modern concepts of urban design grew out of the cities

crisis and critical opinions of urbanization’s trends, which

were observed since the middle of XXth century, like urban

sprawl at city peripheries and decay it aging central areas.

Most of the negative tendencies came on as consequences

of these conceptions, which had to improve industrial cities.

That’s why to start description of contemporary urbanism’s

basis, some effects of two most important ideas and their

implementations – Garden City idea and Athena’s Chard

were described. Then some tendencies which grew out of the

Modernism and Functionalism critique were characterized.

Among them New Urbanism – initially linked to Post –

Modernism and Contextualism. The idea of the “Coherent

City” was mentioned, as well, as new, different or even

opposing previous ideas, that appeared later, like Post-

Urbanism, Neo-Modernism and Deconstuctivism. Actually

there are no any coherent and unambiguous recipes for

the city’s structure, neither any new urban doctrine after

the Modernism. In general, two basic but opposed to each

other ways of city’s development are consider- one is the

idea of “Compact City”, the other – idea of “Green City”.

Both of them grew out of the vision of “Ekopolis”, but each

proposes the other way of land management. There are also

few trends equivalent or supplement to these ideas, which

concern both buildings, environment and their relations

with man in the city, as well as style of life, like: “Slow-

Cities, “Smart Growth”, “Ditch Urbanism”, “Everyday

Urbanism”, “Green Architecture”, or the idea of “Third

Way” of urbanism.

Keywords: contemporary urbanism, compact city, green

city, green architecture, new urbanism, garden-city,

modernism

52

1. Wst$p

Polska urbanistyka boryka si! dzi" z wieloma problemami, a szczególnie niepokoj#cym zjawi-skiem jest rozpad miast, rozumiany jako $ywio%owo post!puj#cy proces dezintegracji przestrzennej – nie-kontrolowany rozwój przedmie"& oraz powi#zana z nim degradacja "ródmie"& i szereg innych zjawisk temu towarzysz#cych. Jednym z najpowa$niejszych zada' urbanistów, w szerokim znaczeniu tego s%o-wa, jest powstrzymanie, b#d( ograniczenie niekon-trolowanego rozwoju i zapobieganie bezplanowemu, chocia$ prowadzonemu w ramach obowi#zuj#cych przepisów prawnych, gospodarowaniu przestrzeni#. Je"li my"limy o doprowadzeniu do stworzenia spój-nego, logicznego i skutecznego systemu planowania, o tworzeniu odpowiednio zapisanych polityk w stu-diach uwarunkowa' i kierunków zagospodarowania przestrzennego, formu%owaniu ustale' planów miej-scowych kreuj#cych warto"ciowe przestrzenie i pro-jektowaniu zespo%ów urbanistycznych o kluczowym znaczeniu w odnowie miast, to wa$ne jest okre"lenie celu, do jakiego chcieliby"my zmierza&. Dlatego ak-tualna jest dzi" dyskusja o po$#danej wizji struktury wspó%czesnych metropolii, wybiegaj#ca w wyobra-$aln# przysz%o"&. Przedstawiony tu przegl#d literatu-ry, odzwierciedlaj#cy ró$norodno"& pogl#dów, mo$e by& dla niej przydatny.

Nowe koncepcje kszta%towania struktury prze-strzennej1 miast wyrastaj# z krytyki zjawisk zacho-dz#cych w wielu krajach na "wiecie ju$ od lat 50. XX wieku. Te negatywnie oceniane procesy, pole-gaj#ce mi!dzy innymi na suburbanizacji, zwi#zanej z rozpraszaniem si! zabudowy, dotkn!%y wiele miast na "wiecie du$o wcze"niej ni$ w Polsce. Efekt „ur-ban sprawl”2 by% wyrazem problemów, jakie przy-niós% rozwój dziewi!tnastowiecznych miast przemy-s%owych i skutkiem koncepcji urbanistycznych, które mia%y uzdrowi& te miasta3, co w rezultacie stopniowo

prowadzi%o do ich rozrastania si! i rozpraszania. Nie mo$na zapomina&, $e prze%omem w my"leniu o mie-"cie i w jego organizacji sta%a si! rewolucja przemy-s%owa XIX wieku, która spowodowa%a gwa%towny, cz!sto niekontrolowany, wzrost miast, po%#czony z rozwojem ró$nych "rodków transportu, a jednym z jej skutków by%o powstawanie przeludnionych, in-tensywnie zabudowanych dzielnic mieszkaniowych. Wtedy zacz!to analizowa& te aspekty rozwojowe miast, które wcze"niej nie by%y na wi!ksz# skal! brane pod uwag! – sanitarne, zdrowotne i spo%eczne. Koncepcje urbanistyczne z prze%omu wieków XIX i XX by%y reakcj# na narastaj#ce problemy zwi#za-ne z niekontrolowanym rozwojem miast przemys%o-wych, otwieraj#c drog! urbanistyce wspó%czesnej.

2. Prze omowe nurty urbanistyczne XX wieku

Wszystkie dwudziestowieczne koncepcje, realiza-cje i rozpowszechniane pogl#dy, zarówno te z po-cz#tku wieku4, jak i pó(niejsze, dotycz#ce poprawy warunków zamieszkania w miastach, w mniejszym lub wi!kszym stopniu wp%yn!%y na struktur! wspó%-czesnych miast. Cho& sporym uproszczeniem jest przywo%ywanie tylko wybranych prze%omowych idei, to jednak niektóre z nich wywo%a%y nast!pstwa, któ-rych skutki odczuwamy szczególnie mocno i o nichtrzeba wspomnie&, rozwa$aj#c przysz%o"& miasta. Wy%oni%y si! one bowiem wskutek sekwencji wielu z%o$onych procesów, ale te$ dzia%a' pojedynczych architektów i urbanistów.

Kontynuuj#c wspomnian# we wst!pie my"l, $e liczne negatywne zjawiska, jakie zasz%y w miastach w ci#gu ostatnich kilkudziesi!ciu lat, wynik%y z re-alizacji koncepcji, które mia%y s%u$y& ich naprawie, warto skoncentrowa& si! na dwóch najszerzej od-dzia%uj#cych ideach, czy „projektach”, jak dzi" mówi si! o du$ych, ca%o"ciowych inicjatywach, a wi!c: na miastach – ogrodach i Karcie Ate'skiej (il. 1).

1 Wprawdzie najcz!"ciej koncentrujemy si! na formie miasta, lecz konieczne jest branie pod uwag! ca%ej jego struktury. Jan Maciej Chmielewski wyró$nia cztery kategorie struktury prze-strzennej: prawn#, funkcjonaln#, spo%eczn# i Þ zjonomiczn#, w: J.M. Chmielewski, Teoria Urbanistyki w Projektowaniu

i Planowaniu Miast, Warszawa 2001, s. 23.2 Urban sprawl – „rozlewanie si!” zabudowy i towarzysz#ce temu zjawisku istotne zmiany w krajobrazie, prowadz#ce do zacierania si! granic mi!dzy miastem a krajobrazem wiejskim – wed%ug m.in. Zbigniewa K. Zuziaka to jedna z istotnych cech procesu suburbanizacji, za: Z.K. Zuziak, Strefa podmiejska w ar-

chitekturze miasta. W stron nowej architektoniki regionu miej-

skiego, w: P. Lorens (red.), Problem suburbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Warszawa 2005, s. 21.3 L.J. Brown, D. Dixon, O. Gillham, Urban Design For An Ur-

ban Century, New Yersey 2009, s. 45.4 Andrzej Gawlikowski wyodr!bnia trzy nurty w projektowaniu urbanistycznym, b!d#cym form# protestu przeciw niezadawala-j#cej rzeczywisto"ci miast ko'ca XIX wieku: 1. osiedla przyfa-bryczne, realizowane jako kontynuacja idei utopistów, 2. prze-kszta%cenia wielkich miast istniej#cych, 3. poszukiwanie wzorca nowego miasta idealnego, za: A. Gawlikowski, Ulica w struktu-

rze miasta, Warszawa 1992, s. 45.

53

1. Zestawienie ilustruj#ce (w porównywalnej skali rysunków) odmienno"& dwóch wizji – niewielkiego, zwartego, wyrazi"cie kszta%tu-j#cego struktur! przestrzenn# miasta – ogrodu E. Howarda (po lewej, (ród%o: A. Czy$ewski, Trzewia Lewiatana. Miasta – ogrody

i narodziny przedmie!cia kulturalnego, Warszawa, 2009, s. 152) i miasta zielonego, jakim mia%o by& teoretyczne „La Ville Radieuse” (po prawej, (ród%o: Le Corbusier, La Ville Radieuse, Boulogne, 1935, s. 140)

1. Comparison of two different ideas (in similar scale of drawings) – small, compact “garden city” with distinct spatial structure (left side, acc. to: A. Czy$ewski, Trzewia Lewiatana. Miasta – ogrody i narodziny przedmie!cia kulturalnego, Warszawa, 2009, s. 152,

and “city in the park”, as a theoretical „La Ville Radieuse” was to be (right side, acc. to: Le Corbusier, La Ville Radieuse, Boulogne, 1935, p. 140)

Koncepcj! miasta - ogrodu Ebenezer’a Howard’a5 nale$y wyró$ni& nie tylko dlatego, $e doczeka%a si! licznych kontynuacji6 i na bazie sformu%owanych w niej zasad zbudowano wiele miast w Anglii7 i ca-%ej Europie, a tak$e w Polsce8. Równie$ nie dlatego, $e jedne z pierwszych miast – ogrodów, zrealizowa-ne pod Londynem - Letchworth9 i Welwyn Garden City10 do dzi" urzekaj# pi!knymi kompozycjami,

zieleni# i architektur#. Istotniejszy jest fakt, $e kon-cepcja miasta – ogrodu, a wi!c stworzenia idealnego "rodowiska mieszkania w blisko"ci z natur#, wywo-%a%a lawin! rozmaitych konsekwencji.

Przede wszystkim – wi#za%a si! ona zawsze z bu-dowaniem nowych jednostek osadniczych poza ist-niej#cym miastem. Mo$na by wi!c uzna& t! wizj! za pierwowzór koncepcji rozwoju policentrycznego

5 Koncepcja ta zosta%a opublikowana w 1898 r. pod nazw#: To-

morrow: a Peaceful Path to Real Reform, a bardziej jest znana pod tytu%em wydania z 1902 r.: Garden Cities of To – morrow.6 W%adys%aw Czarnecki opisuje dalszy rozwój idei miasta - ogro-du i systemów satelitarnych, w: W. Czarnecki, Planowanie miast

i osiedli. Region miasta (t. VI), Warszawa-Pozna' 1964, s. 437.7 Ju$ w 1913 roku w samej Anglii doliczono si! 60 „miast ogro-dów” – w rzeczywisto"ci przedmie"& i osad ogrodowych, za: A. Czy$ewski, Trzewia Lewiatana. Miasta Ogrody i Narodziny

Przedmie!cia Kulturalnego, Warszawa 2009, s. 25.

8 W Polsce idee Howarda zastosowane by%y, mi!dzy innymi, w projekcie miasta - ogrodu Z#bki, autorstwa Tadeusza To%wi'-skiego (1912) i zrealizowanym projekcie miasta - ogrodu Podko-wa Le"na, projektu A.A. Jawornickiego (1925).9 Letchworth, zaprojektowane przez architektów: Raymonda Unwina i Barry’ego Parkera w 1904 r.10 Welwyn Garden City, zaprojektowane przez Louisa de Sois-sons w 1919 r.

54

11 „City Beautifull movement” – koncepcja zmierzaj#ca do uzdrowienia i upi!kszenia miast, w celu integracji spo%ecznej i pa'stwowej, stworzona w USA w latach 1890-1900; w prakty-ce wyra$a%a si! stosowaniem stylu neoklasycystycznego, monu-mentalnych budowli i za%o$e' urbanistycznych.

12 S. Kostof, The City Shaped. Urban Patterns and Meanings

Through History, London 2001.13 Omówienie tego problemu wykracza poza zakres prezento-wanej pracy, a rozmaite jego aspekty poruszane s# w opraco-waniach dotycz#cych zjawiska suburbanizacji w Polsce; niektó-re z nich zawarto równie$ w niniejszym tomie „Kwartalnika” – patrz artyku% A. Majewskiej.

(il. 2), o ile budowane by%yby pe%ne struktury miej-skie, zgodnie z modelem Howard’a. T! „idealn#” koncepcj! realizowano jednak najcz!"ciej szcz#tko-wo, traktuj#c j# zaledwie jako inspiracj! dla okre-"lenia formy zagospodarowania osiedli mieszka-niowych. Nie uwzgl!dniano przy ich projektowaniu i realizacji najwa$niejszych zasad, sformu%owanych przez Howarda. Nie tworzono warunków dla po-wstania zintegrowanych spo%eczno"ci lokalnych – brakowa%o zarówno przestrzeni publicznych, jak i podstawowych us%ug. Nie przestrzegano wskaza-nych proporcji terenów o ró$nym przeznaczeniu, ani wielko"ci nowych jednostek osadniczych. Nie wdra$ano równie$ zasad organizacji i Þ nansowa-nia przewidzianych dla miast – ogrodów. Niektóre z kolejnych projektów tzw. miast-ogrodów niewiele

ju$ wi!c mia%y wspólnego z oryginaln# ich ide#, za-chowuj#c jedynie charakterystyczne cechy parcela-cji i zasad! lokalizowania domów mieszkalnych na dzia%kach z ogrodami, wzd%u$ wyrazi"cie ukszta%to-wanych ulic i placów. Mo$na wobec tego przyj#&, $e by% to równie$ pocz#tek zjawiska nasilonej suburba-nizacji, po%#czonej z rozpraszaniem si! zabudowy.

Zwraca uwag! swoiste sprz!$enie zwrotne pomi!-dzy efektami i przyczynami rozpropagowania idei miasta – ogrodu. Z jednej strony, coraz wi!ksze wy-magania mieszka'ców miast, dotycz#ce warunków zamieszkania, wp%ywa%y na popularno"& tej idei, z drugiej – jej no"no"& i du$y sukces przyczyni%y si! do szerokiego rozpowszechnienia wizji mieszka-nia w otoczeniu przyrody i w "rodowisku wysokiej jako"ci. To w%a"nie, przy jednoczesnym post!pie w rozwoju transportu, przyczyni%o si! do olbrzymie-go zainteresowania budownictwem indywidualnym, powi#zanym z zieleni#, co do dzi" w znacznym stop-niu wp%ywa na trendy rozwojowe miast.

Inny wyra(ny efekt rozpropagowania tej idei, to stworzenie swoistego kodu urbanistycznego, odwo-%uj#cego si! do tradycyjnych poj!& urbanistycznych, jak ulica, skwer, czy kwarta% zabudowy, równocze"-nie wnosz#cego nowe elementy, jak „si!gacz” i we-wn!trzny zieleniec. Spiro Kostof twierdzi, $e w zre-alizowanych projektach miast – ogrodów, przede wszystkim Letchworth, zderzy%y si! dwie odmienne koncepcje kompozycyjne – mi!kkich i nieformal-nych uk%adów zabudowy mieszkaniowej, odwo%uj#-cych si! do angielskiego ogrodu pejza$owego oraz reprezentacyjnych przestrzeni publicznych, zastoso-wanych na szerok# skal! w XIX wieku przy prze-budowie miast europejskich czy w realizacjach ame-ryka'skich w duchu „City Beautifull Movement”11. Kod ten stosowany by% przez kilkadziesi#t lat, a i obecnie ch!tnie si! do niego wraca w projektach urbanistycznych12.

W strefach podmiejskich polskich metropolii, mimo popytu na nowe tereny przeznaczane dla za-budowy mieszkaniowej jednorodzinnej, mo$liwo"ci realizacji zorganizowanych jednostek osadniczych, wykorzystuj#cych zasady sformu%owane przez Ho-warda s# z wielu wzgl!dów niemo$liwe13. Niewy-

2. Diagram „Social City” z pierwszego wydania ksi#$ki E. Howarda, przedstawiaj#cy rozmieszczenie miast – ogrodów

wokó% miasta centralnego; wg: A. Czy$ewski, Trzewia Lewia-

tana. Miasta Ogrody i Narodziny Przedmie!cia Kulturalnego, Warszawa 2009

2. „Social City” diagram from the Þ rst publication of the E. Howard’s book, presenting location of the garden – cities

around the central city; acc. to: A. Czy$ewski, Trzewia Lewi-

atana. Miasta Ogrody i Narodziny Przedmie!cia Kulturalnego, Warszawa 2009

55

14 „Modernizm, jego (ród%a, powstanie i rozwój, a tak$e zakwe-stionowanie, jest w dziedzinie kultury jednym z najistotniejszych zjawisk cywilizacyjnych w orbicie kultury zachodniej XX”, za:

korzystan# szans# na zrealizowanie wspó%czesnych miast – ogrodów, by%o, mi!dzy innym, odpowiednie zagospodarowanie du$ych area%ów gruntów po by-%ych Pa'stwowych Gospodarstwach Rolnych, prze-j!tych w latach 90. XX w. przez osoby prywatne, a po%o$onych w pobli$u du$ych miast. Prób! tak# stanowi%o na przyk%ad sporz#dzenie w 2001 r. planu miejscowego dla by%ego PGR azy w gminie Lesz-nowola na powierzchni ponad 240 ha, cho& realiza-cja inwestycji dot#d si! nie zacz!%a (il. 3).

Zarówno zrealizowane, jak i teoretyczne wizje „miast idealnych”, a tak$e prace wielu architektów i urbanistów, poszukuj#cych nie tylko sposobów naprawy miasta, ale te$ nowych "rodków wyrazu artystycznego, po%#czone ze specyÞ cznymi uwa-runkowaniami spo%ecznymi i politycznymi, by%y zaczynem dla nowego nurtu w kierunkach rozwoju

architektury i urbanistyki – modernizmu, który, jako wyraz architektury i urbanistyki nowoczesnej, prze-chodzi% w czasie kilkudziesi!ciu lat ró$ne przeobra-$enia14.

Wydarzeniem kulminacyjnym w rozwoju tej idei i prze%omowym momentem w dziejach wspó%czes-nej urbanistyki, skutkuj#cym powa$nymi przeobra-$eniami struktur urbanistycznych, by%o przyj!cie po IV Kongresie Nowoczesnej Architektury (CIAM) w 1933 r. „Karty Ate'skiej”. Zawarto tu krytyk! stanu istniej#cego miast, ocen! przyczyn tego stanu i postulaty co do dalszych kierunków dzia%ania na rzecz poprawy warunków mieszkaniowych ludno"ci miast. Karta zosta%a pó(niej opublikowana w wielu j!zykach i przy ró$nym zabarwieniu ideologicznym, tak wi!c zawarte w niej zapisy bywa%y rozmaicie in-terpretowane przez projektantów. Jej entuzja"ci two-

L. K%osiewicz, Architektura w XX w. – Modernizm, Postmoder-

nizm, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, tom XLVII, R. 2002, z. 3, s. 277.

3. By%e PGR azy w gminie Lesznowola. Próba zastosowania niektórych elementów idei miasta – ogrodu, w dostosowaniu do po-trzeby stworzenia ró$norodnej oferty us%ugowej oraz mieszkaniowej z przewag# ma%ych domów wielorodzinnych i wolnostoj#cych domów jednorodzinnych: po lewej - schemat obowi#zuj#cego planu miejscowego, po prawej projekt wybranego zespo%u zabudowy. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obr!bu PGR azy i projekt zespo%u zabudowy, autorzy: SOL-AR, Jerzy Solarek,

Krystyna Solarek, 2001 r. Opracowanie: Autor3. azy commune of Lesznowola. An attempt of some garden – city ideas implementation, adapted to the current needs of the diverse expectations concerning different services and types of houses, with the supremacy of small collective houses and detached houses.

Local master plan for PGR azy and design of residential area, authors: SOL-AR, Jerzy Solarek, Krystyna Solarek, 2001. Elaborated by Author

56

rzyli na ca%ym "wiecie, rozwijaj#c twórczo zawarte w niej wytyczne. Byli w"ród nich tacy praktycy i te-oretycy jak: José Luis Sert, Sigfried Giedion, Lewis Mumford, Eliel Saarinen, Le Corbusier, Richard Neutra, Alvar Aalto, Mies van der Rohe, Walter Gropius, czy Kenzo Tange15.

Jan Maciej Chmielewski twierdzi, $e pogl#d na przestrzenn# ide! miasta nie by% w tym dokumencie wyja"niony, jednak dos%owne prze%o$enie niektó-rych zapisów Karty na j!zyk rozwi#za' projekto-wych doprowadzi%o do powa$nych zmian krajobrazu miejskiego16. Piotr Lorens uwa$a jednak, $e moder-nizm by% pierwsz# i jedyn# pe%n# propozycj# doktry-ny urbanistycznej, a jej wyk%adnia – Karta Ate'ska – zawiera%a wyra(ne wskazówki co do kszta%towania formy przestrzeni17.

To, co pó(niej najmocniej wp%yn!%o na struktury miejskie, wi#za%o si! ze wskazywan# w Karcie ko-nieczno"ci# odej"cia od tradycyjnej formy miasta, zaleceniem podzia%u na wyra(ne strefy funkcjonal-ne, rozlu(nienia zabudowy (poprzez stosowanie za-sady izolowania za pomoc# terenów zieleni wszyst-

kich funkcji konß iktowych, ale i pojedynczych bu-dynków mi!dzy sob#), skontrastowania nowych ele-mentów zabudowy miejskiej do struktury zastanej i do krajobrazu naturalnego. Negatywnymi skutkami wdra$ania tej koncepcji by%y m.in. anonimowo"& przestrzeni miejskich, zanik zwi#zków s#siedzkich, wywo%anie wzmo$onych przemieszcze' ludno"ci, zajmowanie coraz wi!kszych terenów pod zabudo-w!. Ruch nowoczesny umocni% jednak tendencj! do traktowania zieleni jako elementu poprawiaj#cego warunki $ycia w mie"cie i otaczaj#cego zabudo-w!, a na jego bazie powsta%o wiele zielonych miast i osiedli (il. 4).

W USA uwa$ano, $e koncepcja promuj#ca ide! „Miasta Funkcjonalnego” („City Functional”) by%a konieczn# reakcj# na ide! „City Beautifull”, która przesta%a by& adekwatna do sytuacji, wymagaj#cych rozwi#za' wielkoskalowych, uwzgl!dniaj#cych po-t!$ne potrzeby komunikacyjne. W duchu tej idei narodzi% si! wi!c nowy ruch odnowy urbanistycznej i przebudowy miast „Urban Renewal Movement”, realizowany na wielk# skal! i Þ nansowany przez

15 E. Mumford, The Emergence of Urban Design in the Breakup

of CIAM, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis-London 2009, s. 16.16 J.M. Chmielewski, op. cit., s. 57.

17 P. Lorens, Kszta"towanie nowej doktryny urbanistycznej, w: E. Cichy-Pazder, T. Markowski (red.), Nowa Urbanistyka – Nowa

Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Warszawa 2009, s. 38.

4. „Nale$y wykorzysta& mo$liwo"ci nowoczesnej techniki dla wznoszenia lu(no rozstawionych wysokich budynków mieszkalnych i uwalnia& w ten sposób grunty miejskie, celem zak%adania rozleg%ych terenów zielonych”(jeden z postulatów IV Mi!dzynarodowego Kongresu Architektury Nowoczesnej- CIAM, który odby% si! w Atenach w 1933 r., zawarty w tzw. Karcie Ate'skiej- sformu%owano za t%umaczeniem wersji w%oskiej Gino Polliniego, zamieszczonym w ksi#$ce H. Syrkus, Spo"eczne cele urbanizacji, PWN, Warszawa 1984. Ta wizja modernistów mog%a si! podoba& - po lewej pozornie pozytywny obraz „zielonego miasta”. W rzeczywisto"ci powsta%o wiele rozleg%ych, zaniedbanych, „niczyich” przestrzeni osiedlowych, co wida& na zdj!ciu po prawej stronie. Osiedle przy ul. Bernar-

dy'skiej w Warszawie. Fot. Autor4. “It is essential to utilize the resources of modern techniques, to erect high buildings, set far apart from one another, to free the

ground for broad verdant areas.” This modernists’ idea could have been well-liked – on the left side the image of a “green city” that seems to be positive. In real many huge, neglected, “nobody’s” spaces were developed, what can be seen at the photograph on right

side. Photo: Author

57

pa'stwo, maj#cy swoje apogeum w latach 1950 – 196018. Podstaw# wszelkich rozwi#za' projekto-wych by%a segregacja funkcjonalna i podporz#dko-wanie koncepcji potrzebom transportowym, z domi-nacj# olbrzymich arterii komunikacyjnych.

Zatracenie ludzkiej skali w projektowaniu, eks-pansja miast i jednoczesna degradacja ich "ródmie"& doprowadzi%y jednak wkrótce do wielkiej kryty-ki tych koncepcji, a skutkiem ich kontestacji sta%o si! poszukiwanie nowych wzorców miasta i zasad projektowania urbanistycznego. S%uszne idee z po-cz#tku XX wieku, maj#ce uzdrowi& miasta, wbrew woli ich twórców sta%y si!, wskutek rozmaitych z%o-$onych procesów, przyczyn# kolejnych „chorób” organizmów miejskich. Koniec fascynacji funkcjo-nalizmem i modernizmem by% wi!c jednocze"nie pocz#tkiem epoki wspó%czesnego planowania19.

3. Rozczarowani modernizmem

Ju$ w roku 1956 José Luis Sert, zwolennik i propagator ruchu nowoczesnego w Stanach Zjed-noczonych, podczas kongresu urbanistycznego w Harvardzie, dostrzeg% niebezpiecze'stwo, zwi#za-ne z nieprawid%owo"ciami w rozwoju miast, a przede wszystkim z rozlewaniem si! zabudowy na przed-mie"cia i stwierdzi%, $e najlepszym sposobem walki o obron! j#dra miasta przed od"rodkowymi si%ami decentralizacji mo$e by& tylko recentralizacja20.

Powszechna krytyka kierunków urbanizacyjnych na "wiecie nasili%a si! na pocz#tku lat 60. XX w. W tym czasie ukaza%y si! istotne opracowania, b!-d#ce podstaw# dyskusji o przysz%o"ci miast21. Kryty-kowano rozmaite negatywne skutki realizacji miast

wed%ug zasad funkcjonalizmu, a koncentrowano si! na trzech grupach zagadnie', tj. suburbanizacji, degradacji "rodowiska przyrodniczego i degrada-cji przestrzeni kulturowych. Ju$ wówczas powsta-%y w USA prze%omowe realizacje urbanistyczne, w których k%adziono nacisk na powi#zanie nowych zespo%ów zabudowy z tradycyjn# tkank# miejsk#, preferowanie ruchu pieszego oraz stosowanie trady-cyjnych form urbanistycznych22. W Europie tak$e zacz!to w latach 70. XX w. poszukiwa& mo$liwo"ci realizacji zindywidualizowanych form zabudowy23. Powrót do tradycyjnych uk%adów urbanistycznych rozpowszechni% przekonanie, $e idea „miasta zielo-nego” upad%a. Istotnie – przy stosowaniu obrze$nej zabudowy i rehabilitacji tradycyjnej ulicy sta%a si! ona trudna do realizacji.

Równie$ w Polsce, mimo obowi#zuj#cej doktry-ny modernistycznej oraz specyÞ cznej sytuacji eko-nomicznej, politycznej i spo%ecznej, podejmowano próby dzia%a' na rzecz humanizacji "rodowiska za-mieszkania i zastosowania niektórych tradycyjnych form urbanistycznych24. Negatywna ocena efektów budowania w duchu modernizmu i funkcjonalizmu nie doprowadzi%a jednak do stworzenia $adnych koncepcji na przysz%o"&.

Tymczasem w USA krytyka ta znalaz%a swój nie-zwykle mocny wyraz w ruchu Nowego Urbanizmu, rozpropagowanym w latach 80-tych XX wieku przez architektów Elizabeth Plater – Zyberk i Andreas’a Duany, a maj#cym swój przestrzenny manifest w projekcie zespo%u mieszkaniowego Panhandle – Seaside na Florydzie25. Formalny zapis prioryte-tów tej idei mo$na znale(& w „Karcie Programowej Nowego Urbanizmu”, przyj!tej w 1996 roku na

18 L.J. Brown, D. Dixon, O. Gillham, op. cit., s. 8.19 „Wspó%czesno"& nie ma dok%adnej deÞ nicji. Znaczenie tego s%owa zale$y od kontekstu, w jakim jest u$yte. W odniesieniu do architektury cz!sto kojarzy si! j# z XX stuleciem, ale jej (ród%a s# wcze"niejsze”. L. K%osiewicz, op. cit., s.270. W tym rozumie-niu poj!cia wspó%czesno"ci opisano w pierwszej cz!"ci, dotycz#-cej koncepcji urbanistycznych ko'ca XIX wieku i XX wieku. Tu jednak, jak i w tytule pracy, mowa o epoce nam wspó%czesnej, tj. okresie prze%omu wieków XX/XXI.20 L.J. Brown, D. Dixon, O. Gillham, op. cit. s. 63.21 Mi!dzy innymi: K. Lynch, A Theory of Good City Form, MIT Press, Cambridge, Mass 1981, jako kontynuacja: The image of

the city, MIT Press, Cambridge, Mass 1960; J. Jacobs, Death

and Life of Great American Cities, Random House, New York 1961; Ch. Alexander i in., A pattern language: Towns, Buil-

dings, Construction”, Oxford University Press, New York 1977, wyd. polskie: J zyk wzorców, Gda'sk 2008, przek%ad: A. Kacza-nowska, K. Maliszewska, M. Trzebiatowska; Ch. Jencks, The

Language of Post – Modern Architecture, Academy Editions,

London 1984, wyd. polskie: Architektura postmodernistyczna, Warszawa 1987, przek%ad: B. Gadomska. 22 M. Sorkin, The End(s) of Urban Design, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis-London 2009, s. 144 – 155.23 Np. we Francji - nowe miasta wokó% Pary$a, w tym Cergy – Pontoise oraz Saint Quentin en Yvelines, kwarta% mieszkaniowy przy Vinetaplatz w Berlinie, projektu P. Kleihues (1974 – 76), w Wiedniu przy Molitorgasse – Dopplergasse, za: T. Sumie', Forma miasta. Kontekst i Anatomia, Warszawa 1992, s. 88.24 Jak cho&by poprzez wprowadzenie „uliczek mieszkaniowych” wyznaczonych do"& kameraln# zabudow# mieszkaniow# w pro-jekcie dzielnicy Ursynów Pó%nocny w Warszawie. Projekty wy-brano w trybie konkursów – w 1971 r. dla Ursynowa Pó%nocnego (autorzy: M. Budzy'ski, J. Szczepanik – Dzikowski, A. Szkop, L. Kraus, W. Witaszewski), w 1973 r. dla Ursynowa Po%udnio-wego (autorzy: A. Fabierkiewicz, E. Sander – Kysiak, M. )wier-czy'ski).

58

IV Kongresie Nowego Urbanizmu, opublikowanej w 2001 roku, przet%umaczonej i wydanej w Polsce w roku 2005 pod nazw# „Karta Nowej Urbanisty-ki”26. W dokumencie tym krytycznie ocenia si! nie-doinwestowanie obszarów "ródmiejskich, chaotycz-ne rozpraszanie si! zabudowy, narastaj#c# segrega-cj! ekonomiczn# i spo%eczn#, pogarszaj#cy si! stan "rodowiska naturalnego, zmniejszanie si! obszarów rolnych i otwartych oraz degradacj! zabudowy sta-nowi#cej dziedzictwo kultury. Wszystko to powinno by& widziane jako jedno z%o$one wyzwanie dla bu-dowania wspólnoty mieszka'ców. Karta opowiada si! za rewaloryzacj# istniej#cych centrów miejskich oraz samych miast w spójnych regionach metropoli-tarnych, za przekszta%ceniem rozproszonej zabudo-wy podmiejskiej we wspólnoty s#siedzkie, tworz#ce ró$norodne dzielnice, za ochron# "rodowiska natu-ralnego oraz zastanego dziedzictwa kulturowego.

Ma%gorzata Hanzl twierdzi, $e Nowy Urbanizm by% w istocie krytyk# ameryka'skiego miasta i roz-lewania si! miast oraz d#$eniem do zast#pienia ide-a%u domu z ogródkiem uto$samianego z „American dream”27 – wzorcem zabudowy skoncentrowanej, zró$nicowanej funkcjonalnie, o du$ej intensywno-"ci, z bogat# przestrzeni# publiczn# i projektowanej na bazie tradycyjnych struktur miejskich28.

Pocz#tkowo ten opisywany ruch propagowa% hi-storyzuj#ce formy zabudowy, odwo%uj#c si! do tra-dycji neoklasycznego planowania miejskiego, cze-go przyk%adem s# liczne projekty Leona Krier’a. „Nowy Urbanizm na pierwszy rzut oka wydaje si! by& g%ównie podr!cznikiem historycznych form urbanistycznych”29. Opisywany by% wi!c w litera-turze jako Postmodernizm lub Kontekstualizm30. Z tego, mi!dzy innymi, wzgl!du do dzi" jest cz!sto

krytykowany31, szczególnie w Europie, gdzie „... stosunek do postmodernizmu ameryka'skiego by% na ogó% krytyczny. Traktowano go jako przejaw populistycznych trendów kultury konsumpcyjnej. Mimo to, chocia$ uwarunkowania w Europie by%y odmienne, na starym kontynencie równie$ wyst#pi-%y trendy krytyki wobec modernizmu, maj#ce wiele wspólnego z postmodernizmem”32.

W pó(niejszych latach nie przywi#zywano ju$ wi!kszej wagi do formy przestrzennej, kszta%towa-nej na bazie tej idei, koncentruj#c si! na ideologii, która powinna przy"wieca& projektowaniu urbani-stycznemu. Mo$na odnotowa& pewne zró$nicowa-nie formalne rozwi#za' projektowych, które po%#-czone s# wspóln# ide# Nowego Urbanizmu, a jest w"ród nich, m.in. projekt miasteczka Karow Nord ko%o Berlina, opisywany w literaturze jako przyk%ad zastosowania form modernistycznych33. Ta ocena zabudowy osiedla jest jednak dyskusyjna, a obser-wuj#c projekty nagradzane corocznie przez Kongres Nowej Urbanistyki34, dochodzi si! równie$ do kon-kluzji, $e ci#gle jednak najbardziej doceniane przez ideologów tego ruchu s# projekty odwo%uj#ce si! do historycznych uk%adów formy zabudowy, nawet je"li stosuje si! nowatorskie rozwi#zania architekto-niczne budynków35.

Chyba najistotniejszy jest jednak fakt, $e Nowy Urbanizm to dzi" przede wszystkim lu(na sie& wy-miany pogl#dów i informacji pomi!dzy zwolennika-mi reform w projektowaniu urbanistycznym36.

Równolegle z obywatelskim ruchem Nowego Urbanizmu, zapocz#tkowanym przez architektów, a pó(niej promowanym przez naukowców i projek-tantów, Europejska Rada Urbanistów (ERU) przyj!-%a w maju 1998 r. na mi!dzynarodowej konferencji

25 A. Duany, E. Plater-Zyberk, The Town of Seaside: Designed

In 1978-1983 by Duany Plater-Zyberk & Co., w: D. Kelbaugh, K.K. McCullough (red.), Writing Urbanism, Routledge, Lon-don-New York 2008, s. 168.26 Karta Nowej Urbanistyki, przek%ad P. Choynowski, M.M. My-cielski, „Urbanista”, R. 2005, nr 6.27 „Ameryka'ski sen” – wizja sposobu $ycia dla spo%ecze'stwa w USA, oczekuj#cego gwarancji prywatno"ci terytorium i bez-piecze'stwa, co w po%#czeniu z du$# mobilno"ci#, najlepiej mo-g%o by& realizowane na przedmie"ciach, za: J.M. Chmielewski, Dezurbanizacja niweczy "ad przestrzenny, w: „Kwartalnik Ar-chitektury i Urbanistyki”, tom XLVII, R. 2002, z. 3, s. 243.28 M. Hanzl, Za"o%enia ruchu Nowy Urbanizm w USA a problemy

zwi&zane z rozlewaniem si miast w Polsce, w: E. Cichy-Pazder, T. Markowski, (red.), Nowa Urbanistyka – Nowa Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Warszawa 2009, s. 86.

29 P. Lorens, Nowy Urbanizm jako strategia strukturalizacji

amorÞ cznych przestrzeni podmiejskich, w: Lorens P. (red.), Problem suburbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Warsza-wa 2009, s. 305.30 L. J. Brown, D. Dixon, O. Gillham, op. cit., s. 72. Wi!cej na ten temat m. in. w: P. Lorens, Tematyzacja przestrzeni publicz-

nej miasta, Gda'sk 2006, s. 76 – 88.31 Krytykowane s# równie$ niezrealizowanie w projektach two-rzonych w duchu Nowego Urbanizmu idei ró$norodno"ci spo-%ecznej i brak podbudowy teoretycznej.32 L. K%osiewicz, op. cit., s.281.33 Za: M. Hanzl, op. cit., s. 89. 34 Kongres Nowej Urbanistyki – Congress of New Urbanism (CNU) prowadzi wiele interesuj#cych inicjatyw, dotycz#cych projektowania urbanistycznego oraz architektonicznego. 35 Patrz: www.cnu.org36 M. Hanzl op. cit., s. 90.

59

w Atenach Now# Kart! Ate'sk#, aktualizowan# co 4 lata, przet%umaczon# na j!zyk polski w roku 200337. Nowa Karta i jej aktualizacje ogniskuj# si! na miesz-ka'cach i u$ytkownikach miast oraz ich potrzebach w szybko zmieniaj#cym si! "wiecie. Karta promuje wizj! Miasta Spójnego - spójnego w czasie, z za-chowaniem ci#g%o"ci historycznej i tradycji, spójne-go spo%ecznie, ekonomicznie, w którym zapewniona b!dzie równie$ spójno"& "rodowiska. Najistotniejsze dzia%ania urbanistów maj#, mi!dzy innymi, chroni& i wzbogaca& ulice, place i bulwary, prowadzi& do rehabilitacji zdegradowanych fragmentów tkanki miasta, tworzy& unikalny krajobraz miejski, wyra-$aj#cy jego „genius loci”, chroni& wszystkie zna-cz#ce elementy przyrody i dziedzictwa kulturowego oraz sieci terenów otwartych. Wprawdzie z zapisów Karty nie mo$na wyci#gn#& konkretnych wniosków odnosz#cych si! do kszta%towania formy przestrzen-nej miasta, jednak jej idee s# cz!sto propagowane w projektowaniu urbanistycznym.

Tymczasem w opozycji do zasad projektowania wed%ug idei Nowego Urbanizmu, a wi!c z bardziej lub mniej dos%ownym nawi#zywaniem do tradycyj-nych form urbanistycznych, w ostatniej dekadzie wielu architektów powróci%o do awangardy lat 30. XX wieku jako inspiracji estetycznej, czego przy-k%adem s# cho&by liczne realizacje niemieckie, ho-lenderskie i skandynawskie. Poprzez zastosowanie rozlu(nionej zabudowy kszta%tuje si! „negatywow#” przestrze' otwart# pomi!dzy budynkami. Ide# tej przestrzeni jest zarówno otwarcie na ziele' i "wiat-%o, jak i na zmiany spo%eczne oraz technologiczne, zachodz#ce w spo%ecze'stwie. Idea Nowego Ur-banizmu bywa dzi" wi!c krytykowana nie tylko ze wzgl!dów estetycznych czy spo%ecznych, o czym by%a mowa wcze"niej, ale równie$ dlatego, $e odno-si si! zawsze do tradycyjnych wizji miasta, a przede wszystkim - tradycyjnego modelu $ycia w mie"cie, nie uwzgl!dniaj#c nowych, mocno zindywiduali-zowanych potrzeb funkcjonalnych, spo%ecznych i estetycznych wspó%czesnych mieszka'ców miast. Wed%ug tego pogl#du, rozpowszechnionego przede wszystkim w literaturze ameryka'skiej, spo%ecze'-

stwa ery internetu i kontaktów wirtualnych potrze-buj# nowych rozwi#za' – s# na przyk%ad takie du$e grupy spo%eczne, które ch!tnie mieszkaj# poza mia-stem tradycyjnym z jego wszystkimi problemami, w "rodowisku zamieszkania ograniczaj#cym si! do domu lub mieszkania zintegrowanego z przyrod#38. I przeciwnie – wielu zwolenników maj# "ródmie"-cia o atrakcyjnych i nasyconych programem us%u-gowym przestrzeniach publicznych, nawet je"li wa-runki mieszkaniowe s# w nich dalekie od tych, które dot#d uwa$ali"my za minimalne39.

W szczególnie dyskusyjny sposób ujmuje te nowe potrzeby miasta i jego mieszka'ców Rem Koolha-as, promuj#cy powrót do wielkoskalowych rozwi#-za' przestrzennych w swojej wizji Posturbanizmu. Twierdzi wr!cz, $e krytyka kierunku rozwoju wspó%-czesnych miast i próby sterowania tym rozwojem poprzez cz#stkowe projekty urbanistyczne s# z góry skazane na niepowodzenie40. Podwa$aj#c zasadno"& projektowania urbanistycznego, widzi raczej przy-sz%o"& w poszczególnych - "mia%ych i zindywidua-lizowanych - rozwi#zaniach projektowych pojedyn-czych budynków lub ich kompleksów, tworzonych przez najlepszych architektów, jak Zaha Hadid, Peter Eisenmann, Frank Gehry czy Thom Mayne. Równie$ Timothy Love twierdzi, $e najkorzystniej-szym rozwi#zaniem dla miast, budowanych wspó%-cze"nie g%ównie przez wielkie korporacje, s# projek-towane na zamówienie wielkoskalowe zespo%y urba-nistyczno – architektoniczne, okre"lane nawet jako wielkoskalowe dzie%a architektoniczne. Uwa$a, $e paradygmatem lepiej odpowiadaj#cym potrzebom nowych technologii i oczekiwa' inwestorów, a ge-neralnie rzecz ujmuj#c – doktrynie liberalnej, jest zastosowanie rzutu otwartego, nie zdeÞ niowanego liniami zabudowy, pozwalaj#cego na w%a"ciwe re-lacje mi!dzy zabudowanymi i zielonymi cz!"ciami dzia%ki budowlanej, wprowadzenie zieleni do archi-tektury i negatywowej przestrzeni otwartej41. Pogl#d ten zyskuje coraz wi!cej zwolenników, szczególnie w USA, i cho& nie stoi za nim $adna formalna orga-nizacja, ruch ten bywa okre"lany w literaturze, odno-sz#cej si! zarówno do architektury, jak i urbanistyki,

37 Nowa Karta Ate'ska, przek%ad: S. Wyganowski, TUP, War-szawa 2003, Orygina%: La Nouvelle Charte d’Athenes 2003 / The

New Charter of Athens, Firenze 2003.38 M. Sorkin, Big Brother is charging you, w: D. Kelbaugh, K.K. McCullough (red.), Writing Urbanism, Routledge, London/New York 2008, s. 250.39 Dotyczy to zarówno wyposa$enia w ziele', w tereny rekrea-cji, jak i nieelastycznych rozwi#za' funkcjonalnych mieszka',

wi!cej m. in. w: J. Mozas, A.F. Per, Densidad. New Collective

Housing, Vitoria – Gasteiz 2006, s. 43 – 47.40 M. Sorkin op. cit., The End(s) of Urban Design, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis/London 2009, s. 180, oraz L. J. Brown, D. Dixon, O. Gillham, op. cit., s. 100.41 T. Love, Urban Design after Battery Park City: Opportunities

for Variety and Vitality, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis/London 2009, s. 223.

60

46 E.W. Soja, Designing the Postmetropolis, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis- London 2009, s. 263.47 J.M. Chmielewski, op. cit., s. 320.48 M. Kochanowski, Stan doktryny urbanistycznej w Polsce, w: T. Ossowicz, T. Zipser, (red.), Urbanistyka w dzia"aniu. Teoria

i praktyka, Materia%y II Kongresu Urbanistyki Polskiej, Warsza-wa 2006, s. 123.49 Istotnym g%osem w dyskusji o strukturze wspó%czesnego mia-sta jest opracowanie P. Lorensa, Tematyzacja przestrzeni pub-

licznej miasta, Gda'sk 2006.50 S. Gzell, Miasto jako przedmiot bada' urbanistyki, „Kwartal-nik Architektury i Urbanistyki”, tom LIII, R. 2008, z.4, s. 3.51 „La Ville Radieuse” – „miasto promienne” - teoretyczny pro-jekt miasta idealnego, proj. Le Corbusier, 1924-1927.

mianem Neomodernizmu. Podobnie rysuj#cy si! w ostatnich latach kierunek Dekonstruktywizmu - wynika z nostalgii za wczesnym modernizmem42.

Gdyby wizje takie zosta%y w przysz%o"ci wdro$o-ne na wi!ksz# skal!, poj!cia siatki urbanistycznej, kwarta%u, czy kontekstu historycznego znikn!%yby (znowu) z projektowania urbanistycznego43. To za-gro$enie ju$ dzisiaj widz# niektórzy urbani"ci, mi!-dzy innymi S%awomir Gzell, który diagnozuje, $e wprowadzenie poj!cia chaosu jako metody tworze-nia przestrzeni publicznej s%u$y wy%#cznie zwi!k-szeniu zysków inwestorów, "wiadomie odcinaj#c si! od tradycji i przesz%o"ci44.

Wielu badaczy prognozuje, $e struktury prze-strzennej wspó%czesnych Miast Globalnych nie da si! kszta%towa& za pomoc# narz!dzi typowych dla projektowania urbanistycznego45. Niektóre procesy nie podlegaj# odgórnemu sterowaniu, a przy roz-wi#zywaniu problemów wspó%czesnych miast na-le$y bra& pod uwag! wszystkie aspekty polityczne, ekonomiczne, geograÞ czne i inne, w uj!ciu global-nym46. Mówi#c o miastach globalnych najcz!"ciej odnosimy si! do wielkich struktur osadniczych, w których zachodz# szczególnie nasilone zjawiska niekontrolowanego, intensywnego i dynamicznego rozwoju. „Nowinki o dynamice rozwojowej miast ameryka'skich, japo'skich czy australijskich s# oczywi"cie godne poznania, ale do"wiadczenia czer-pane z tych cz!"ci "wiata bywaj# trudne do zasto-sowania w Europie, chocia$by z tego powodu, $e miasta naszego kontynentu wyrastaj# na pod%o$u wielowiekowej tradycji. (...) Urbanistyki zatem war-to uczy& si! na miastach europejskich, szczególnie gdy dla tych miast zamierza si! pracowa& w przy-sz%o"ci”47. W Europie równie$ jednak mamy ju$ do czynienia nie z miastem tradycyjnym, ale ca%ymi aglomeracjami i rozleg%ymi strefami podmiejskimi,

a wr!cz miastami – regionami. Próby kontrolowa-nia ich rozwoju przestrzennego powinny by& jednak podejmowane, zarówno w celu ochrony to$samo"ci kulturowej, jak i tworzenia prawid%owej struktury funkcjonalno – przestrzennej.

4. Co dalej z miastem?

Rozpowszechniony jest pogl#d, $e mimo kryty-ki zjawiska „urban sprawl” i post!puj#cego zaniku struktur urbanistycznych oraz ich deformacji, mimo prób opisania wizji funkcjonowania miasta przysz%o-"ci – miasta lepszego, bardziej przyjaznego dla ludzi i "rodowiska przyrodniczego, nie ma dzi" spójnych i jednoznacznych recept na kszta%towanie jego struk-tury przestrzennej. Nie powsta%a te$ $adna, po mo-dernizmie, nowa doktryna urbanistyczna48. Z pocz#t-kiem XXI wieku tempo rozwoju technologicznego – opartego na badaniach naukowych, innowacjach i ich rozpowszechnianiu w wielu dziedzinach nauki i techniki - jest wi!ksze ni$ kiedykolwiek w historii. Ma to wp%yw na sposób $ycia, gospodark!, struktu-ry przestrzenne i jako"& miast, otwiera nowe mo$li-wo"ci w rozwi#zywaniu potrzeb mieszka'ców miast przy jednoczesnej ochronie "rodowiska naturalnego. Dyskutuj#c o przysz%o"ci miasta wszystko to trzeba bra& pod uwag!49. Przede wszystkim jednak nale$y okre"li& generalny kierunek po$#danych procesów, a g%ównym celem bada' powinna by& forma nowe-go miasta50.

Od pocz#tku XX wieku wspó%czesna urbanisty-ka staje przed wyborem dwóch zasadniczo ró$nych koncepcji rozwoju miast. Symbolami tych przeciw-stawnych wizji s#: miasto – ogród i „miasto pro-mienne”51 (Howard i Le Corbusier). W odniesieniu do wspó%czesno"ci - jedna z tych przeciwstawnych koncepcji - to tworzenie zwartych, scentralizowa-

42 D.S. Brown, Urban Design AT Fifty: A Personal View, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis-London 2009, s. 68, oraz D. Solomon, Whatever happened to

modernity?, w: D. Kelbaugh, K.K. McCullough (red.), Writing

Urbanism, Routledge, London-New York 2008, s. 155 – 166.43 W.S. Saunders, Rem Koolhaas’s writing on cities: Poetic per-

ception and gnomic fantasy oraz J. Otero-Pailos, “Bigness” in

context: Some regressive tendencies in Rem Koolhaas’ urban

theory, w: D. Kelbaugh, K.K. McCullough (red.), Writing Urba-

nism, Routledge, London-New York 2008, s. 220 – 228.44 S. Gzell, Dzie"o a doktryna, „Czasopismo Techniczne”, R. 2008, z. 6, s. 74 – 78.45 Wi!cej o modelu miasta globalnego, m. in. w: P. Lorens, Te-

matyzacja przestrzeni publicznej miasta, Gda'sk 2006, s. 68 – 73.

61

52 B. Szulczewska, Teoria ekosystemu w koncepcjach rozwoju

miast, Warszawa 2002, s. 114.53 Wi!cej na temat koncepcji „Ekopolis” pisze B. Szulczewska w: op. cit., s. 105, Warszawa 2000.

54 Niektórzy twierdz#, $e idealnym rozwi#zaniem jest miasto li-cz#ce oko%o 70 tysi!cy mieszka'ców, za: B. Szulczewska, op. cit., s. 113.55 Howard przewidywa%, $e liczba mieszka'ców nowych miast – ogrodów powinna wynosi& ok. 30 – 32 tys. 56 B. Szulczewska, op. cit., s. 122.

nych jednostek strukturalnych o kontrolowanej wiel-ko"ci, co ma ju$ wiele wspólnego z rozwojem poli-centrycznym, a druga – to nieograniczone powi!k-szanie si! miast i ich poszczególnych stref. Ka$da z tych wizji ma swoich zwolenników, a zasadnicze ró$nice mi!dzy nimi zostan# ni$ej omówione.

Koncepcja pierwsza wi#$e si! wi!c ze strukturali-zacj# przestrzeni i z g%ównymi za%o$eniami zmierza-j#cymi w kierunku kszta%towania Miast Zwartych, rozwijaj#cych si! do wewn#trz, intensywnie – lecz odpowiednio do ich skali i charakteru - zabudowa-nych, o przemieszanej funkcji terenu, przyjaznych pieszym, dost!pnych komunikacyjnie. „Koncepcja Miasta Zwartego zawiera pewne elementy uwypu-klone w strategii «dead is dead» (martwe jest mar-twe), proponowanej przez B.W. Mara. Uwa$a on, $e rozs#dniej jest intensyÞ kowa& zabudow! w miej-scach, w których próg pojemno"ci "rodowiska zo-sta% ju$ przekroczony, ni$ rozpoczyna& j# w nowym miejscu i stwarza& kolejne zagro$enie”52. Dobrze i wyrazi"cie odzwierciedla tak$e t! ide! promowa-nie zabudowy terenów ju$ zaj!tych przez miasto, tzw. „brown Þ elds” zamiast wolnych, otwartych przestrzeni - „green Þ elds”.

Coraz powszechniejsze staje si! te$ poj!cie Mia-

sta Oszcz$dnego, wi#$#cego si! z umiej!tno"ci# u$ytkowania terenu, zasobów naturalnych, zasobów istniej#cej zabudowy oraz oszcz!dn# gospodar-k# energi# - co, w zasadzie, odpowiada idei miasta zwartego, przy mniej restrykcyjnych za%o$eniach i wymogach.

Idea miasta zwartego jest pochodn# koncepcji Ekopolis, opisanej przez Barbar! Szulczewsk#53, a wywodzi si! z teorii ekosystemu, uwzgl!dniaj#cej cztery zasadnicze mechanizmy jego funkcjonowa-nia: zasilanie w materi! i energi!, eksport materii, zdolno"& utrzymywania odporno"ci na czynniki ze-wn!trzne oraz zdolno"& kumulowania energii i ma-terii. Wed%ug strategii „Ekopolis” rozwi#zywanie zewn!trznych i wewn!trznych problemów miasta koncentruje si! na "wiadomym sterowaniu przep%y-wami materii i energii.

Podstaw# kszta%towania miasta zwartego powinno wi!c by& d#$enie do ograniczenia zu$ycia energii, w tym: ograniczenie transportu ko%owego, skrócenie

ci#gów i sieci przesy%owych poszczególnych me-diów, a tak$e ograniczenie „rozlewania si!” zabudo-wy na tereny podmiejskie. Stwierdzono wobec tego, $e najwi!ksze szanse na oszcz!dne gospodarowanie zasobami i energi# b!d# mia%y miasta o zwartej za-budowie i miasta niezbyt du$e. Graniczna wielko"& takiego miasta jest ró$nie okre"lana – g%ówn# de-terminant# powinna by& ocena mo$liwo"ci trans-portowych, (przy czym za podstawowy "rodek ko-munikacji uwa$a si! rower), mo$liwo"ci stworzenia zró$nicowanego rynku pracy, a jednocze"nie zasi!g doj"cia pieszego do terenów zieleni, które powinny by& zlokalizowane na obrze$ach. Uwa$a si! wi!c, $e liczba mieszka'ców powinna waha& si! w grani-cach: 60 – 100 tysi!cy mieszka'ców54. To zaledwie dwu –, trzykrotnie wi!cej, ani$eli mia%o pomie"ci& wzorcowe miasto – ogród55 i pi!&dziesi!ciokrotnie mniej, ni$ przewidywa% Le Corbusier w projekcie „Miasta wspó%czesnego” dla trzech milionów miesz-ka'ców. St#d wniosek, $e koncepcja ta nie odpowia-da na w#tpliwo"ci co do kierunków i zasad kszta%to-wania wielkich aglomeracji miejskich, cho& wiele jej postulatów mo$e by& zastosowanych w ka$dej skali. W koncepcji miasta zwartego zwraca si! uwag! nie tylko na wynikaj#ce z jej zastosowania ogranicze-nia „"ladu ekologicznego” miasta56, ale te$ liczne wzgl!dy spo%eczne i estetyczne, w tym przywróce-nie miastu walorów „miejsko"ci”. W tym aspekcie koncepcja ta zbiega si! z niektórymi postulatami ru-chu Nowego Urbanizmu.

„Miasto Zwarte” i „Miasto Oszcz!dne” – to kon-cepcje zwi#zane z pierwszym wymienionym wa-riantem rozwoju miasta – a wi!c jego strukturaliza-cji i centralizacji, maj#ce swoje odbicie w g%ównym nurcie idei Nowego Urbanizmu, wspierane przez teori! ekosystemu i wizj! „Ekopolis”.

Promowanie idei miasta zwartego wydaje si! by& szczególnie uzasadnione w Polsce. Tu niezwykle wa$-ne staje si! powstrzymanie b#d( odpowiednie ukierun-kowanie wielu jednocze"nie tocz#cych si! procesów – rozlewania si! zabudowy w strefach podmiejskich, degradacji licznych opuszczonych terenów, nieczytel-no"ci przestrzeni publicznych, zanikania wyrazistych struktur miejskich, przy jednoczesnym zaniku wi!zi s#siedzkich i aktywno"ci obywatelskich.

62

57 Op. cit., s. 121.58 Architekt ten, niezwykle krytyczny w stosunku do postmoder-nistyczej wizji miasta, proponuje przyj!cie koncepcji „pustek”,

a wi!c przestrzeni pomi!dzy budynkami i skoncentrowanie si! na ich kszta%towaniu. Z.K. Zuziak, op. cit., s. 25.59 Ch. Waldheim, The other’ 56, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis-London 2009, s. 227 – 235.

Odmienn# koncepcj! rozwoju odzwierciedla Miasto Zielone. Wed%ug Szulczewskiej57 jest to drugi nurt w tworzeniu teoretycznych podstaw pla-nowania rozwoju miasta, w którym ma zastosowa-nie teoria ekosystemu. Tu uwaga koncentruje si! przede wszystkim na odpowiedniej relacji pomi!dzy terenami zabudowanymi i tymi, które pe%ni# funk-cje przyrodnicze. Istotne jest bogate wyposa$enie miasta w tereny biologicznie czynne i kszta%towa-nie rozbudowanych systemów terenów otwartych. Zalet# tej koncepcji jest nie tylko korzystny wp%yw na funkcjonowanie przyrody, ale znaczenie, jakie ma ona w tworzeniu warunków $ycia mieszka'ców metropolii. „Miasto Zielone” ma wiele wspólnego z koncepcj# rozwoju rozproszonego osadnictwa, zatopionego w zieleni, daj#cego efekt miasta – par-

ku, a tak$e z niektórymi koncepcjami Koolhaas’a58. Za%o$enia istotne dla „Miasta Zielonego” stanowi%y równie$ podstawowe przes%anki w projektowaniu miast okresu modernizmu i wyra$a%y si! w idei stre-fowania i rozdzielania poszczególnych stref syste-mowo zaprojektowanymi terenami zieleni. Warto zada& sobie pytanie, w jaki sposób prze%o$y& osi#g-ni!cia modernizmu z zakresu ekologii na wspó%czes-ne koncepcje rozwoju miast. Cz!"ciow# odpowie-dzi# s# udane próby stosowania na du$# skal! ziele-ni, przy jednoczesnym ukszta%towaniu zró$nicowa-nych, wielofunkcyjnych zespo%ów zabudowy z przy-jaznymi i wyrazistymi przestrzeniami publicznymi w projektach biura Steidle Architekten (il. 5, 6).

Charles Waldheim59 przeciwstawia idei Nowego Urbanizmu, która najcz!"ciej kojarzona jest z kon-

5. Theresienhöhe w Monachium (projekt Steidle Architekten/Otto Steidle z 1997 r., realizacja: 2000- 2005). Autorzy projektu zespo%u zabudowy zainspirowali si! uk%adem tradycyjnych kwarta%ów i siatki ulicznej w s#siedztwie (zaproponowany podzia% na kwarta%y na ilustracji po lewej) i w dostosowaniu do ich skali i rytmu zaproponowali do"& swobodne usytuowanie budynków (wst!pne pomys%y na wype%nienie kwarta%ów pokazano na ilustracji po prawej). Takie podej"cie %#czy niektóre cechy „miasta zwartego” i „miasta zielo-

nego”. *ród%o: Steidle Architekten5. Theresienhöhe area in Munich (Steidle Architekten/Otto Steidle design 1997 r., construction: 2000- 2005). The authors of the design for the were inspired by the traditional division to the city blocs and strict grid, that exists in the neighbourhood (the proposed division to the blocs at the illustration on the left side), but according to their rhythm and scale, they proposed rather free situation of buildings

with a maximum of architectural freedom possible (the initial blocs’ structure ideas are shown at the illustration on the right). This way of design joins then both – some elements of “compact city” and “green city” ideas. Acc. to: Steidle Architekten

63

cepcj# „Miasta Zwartego” i tradycyjnym projekto-waniem urbanistycznym, metod! Landscape Urba-

nism - urbanistyki krajobrazu, gdzie dla okre"lenia przeznaczenia terenu poj!cie „programu” zast!puje si! „potencja%em” i „"rodowiskiem”, cz!"ciej te$ analizuje si! system rozmaitych powi#za' ni$ poje-dyncz# struktur!. Idea ta ma czerpa& najlepsze wzor-ce z tej cz!"ci dorobku ruchu nowoczesnego, które dotyczy%y kszta%towania "rodowiska i rozwi#zywa-nia problemów spo%ecznych. Za przyk%ad zastoso-wania tego podej"cia podaje si! przebudow! Dela-ware River Front w FiladelÞ i, Eastern Darling Har-bor w Sydney czy port wewn!trzny w Amsterdamie i Central Waterfront w Toronto (il. 7).

Obie opisywane idee, wywodz#ce si! z teorii „Ekopolis” próbuje si! %#cznie wdro$y& w nowych programach urbanistycznych dla Holandii, gdzie policentryczny uk%ad miast (w tym Amsterdamu, Rotterdamu i kilku mniejszych) otrzyma% w rz#do-wym dokumencie z roku 1996 nazw! „Randstadt green global city”, a docelowo, po powi!kszeniu i przekszta%ceniu planowany jest jako „Delta Me-tropolis”. Ma to by& du$a „zielona” metropolia o niskiej g!sto"ci zaludnienia, wyposa$ona w are-a%y „miejskiego rolnictwa”, „ogrodo-parki” dla re-kreacji, „eko – drogi” z „eko – samochodami” – „...to systematyczne powi!kszanie parkowego i ogro-dowego "rodowiska zamieszkania o g!sto"ciach zbli$onych do "rednich dla regionu, równolegle z procesami ci#g%ego przywracania tego "rodowi-ska do stanu kontrolowanego ekosystemu sprzed ingerencji cz%owieka”60.

Coraz istotniejszy staje si! wi!c szeroko poj!ty rozwój zrównowa$ony, który odzwierciedla si!, mi!dzy innymi, w idei Smart Growth - rozwoju delikatnie wa$#cego potrzeby cz%owieka i "rodo-wiska naturalnego61. Koncepcja ta dotyczy g%ównie przedmie"&, w których skupia si! najwi!ksza cz!"& mieszka'ców wspó%czesnych aglomeracji, a których styk z naturalnym krajobrazem jest najwyra(niejszy. Przy ich zagospodarowaniu powinny by& stosowane najnowsze osi#gni!cia nauki i techniki oraz wielo-dyscyplinarne analizy62. Wraca koncepcja „Powol-nych Miast” – Cittaslow (Slow Cities), stworzona

60 R. Sebastya'ski, Randtstadt Holland. Od miejskich suburbii

do regionalnej metropolii. w: P. Lorens (red.), Problem subur-

banizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Urbanista, Warszawa, 2005, s. 101.61 L.J. Brown, D. Dixon, O. Gillham, op. cit., s. 98.

62 A. Krieger, Where and How Does Urban Design Happen?, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis-London 2009, s. 98.63 E. Kaczmarska, Ekourbanistyka – natura, technika i sztuka,

w: E. Cichy-Pazder, T. Markowski (red.), Nowa Urbanistyka

– Nowa Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Warszawa 2009, s. 195; patrz równie$: www.cittaslow.org.

6. Zespó% wielofunkcyjnej zabudowy Theresienhöhe w Mona-chium (pow. ok. 45 ha), autor: Otto Steidler z zespo%em, Steid-le Architekten, projekt: 1997 r, realizacja: 2000-2005. *ród%o:

Steidle Architekten6. Theresienhöhe mix – use complex in Munich (site area app. 45 ha), author: Otto Steidler with partners, Steidle Architekten, project: 1997, construction: 2000-2005. Acc. to: Steidle Archi-

tekten

we W%oszech pod koniec XX wieku, a zak%adaj#ca, $e najkorzystniejsze dla cz%owieka jest znalezienie przez niego w%asnego rytmu $ycia, odpowiednie wykorzystanie czasu, dba%o"& o zagro$one "rodowi-sko naturalne i kulturowe, dostosowanie innowacji technologicznych do stylu $ycia, w przeciwie'stwie do prostego $ycia w zgodzie z natur#, ale te$ w prze-ciwie'stwie do ch!ci zaw%adni!cia terenem63.

Oprócz obu dominuj#cych i najbardziej przeciw-stawnych dróg, którymi mo$e pod#$a& rozwój miast - „Miasta Zwartego” i „Miasta Zielonego”, rysuj# si! pogl#dy odmienne, b#d( uzupe%niaj#ce te dwie koncepcje.

64

64 D. Kelbaugh, Further Thoughts On The Three Urbanisms, s. 105, oraz: J. Kaliski, Everyday Urban Design: Towards default

urbanism and/or urbanism by design?, s. 115 – 119, w: D. Kel-

W opublikowanej w 2008 r. ksi#$ce pt. „Writting Urbanism” D. Kelbaugh i J. Kaliski, wyró$niaj# trzy wspó%czesne paradygmaty urbanistyki: Nowy Urbanizm i Posturbanizm, omówione wy$ej, a tak-$e Urbanizm Codzienny64. Ten ostatni kierunek, to pojedyncze dzia%ania dotycz#ce tkanki miejskiej, wynikaj#ce z dora(nych potrzeb lokalnych spo%ecz-no"ci, znane te$ pod nazw# mikrointerwencji. Ma on

7. Projekt zagospodarowania przestrzennego wybrze$a rzeki Delaware w FiladelÞ i – wg Waldheim’a przyk%ad projektowania urba-nistycznego wykorzystuj#cego metod!: „landscape urbanism”. U góry projekt dla centralnego fragmentu wybrze$a, u do%u schemat rozmieszczenia i dost!pno"ci parków miejskich na wybrze$u. *ród%o: Master Plan for the Central Delaware, www.plancentraldela-

ware.com7. Delaware Riverfront development plan (Philadelphia) – Waldheim gives this project as an indicative of “landscape urbanism” line of work. At the top illustration – the design for a central section of riverfront, at the bottom – the diagram of public parks distribution

and accessibility. Acc. to: Master Plan for the Central Delaware, www.plancentraldelaware.com

wiele wspólnego z przyk%adami dzia%alno"ci urba-nistycznej, opisanej przez Provoosta i Vanstiphou-ta, a po%#czonej ide# Ditch Urbanism (urbanistyka odrzucona – dla odrzuconych?). To projekty niekon-wencjonalnych rozwi#za' dla szczególnie problema-tycznych cz!"ci miast, oparte najcz!"ciej na estetyce modernizmu, bardzo pieczo%owicie, metod# ma-%ych kroków dostosowuj#ce rozwi#zania do zasta-

baugh, K.K. McCullough (red.), Writing Urbanism, Routledge, London-New York 2008.

65

8. Neckarvorstadt, Heilbronn, 2009, autorzy: Steidle Architekten. Przyk%ad modyÞ kacji tradycyjnego kwarta%u – rytm, regularny uk%ad, wyra(ne linie pierzei, a przy tym - lu(na zabudowa otoczona zieleni#, zastosowanie najnowszych technologii. *ród%o: Steidle Archi-

tekten8. Neckarvorstadt area in Heilbronn, 2009, authors: Steidle Architekten. The example of the traditional city block modiÞ cation -

rhythm, regular layout, stricte line of street walls, with free - standing buildings, plenty of open space and high technology solutions. Acc. to: Steidle Architekten

nych lokalnych warunków Þ zycznych, spo%ecznych i ekonomicznych. Zosta%y wdro$one, m.in. przez grupy urbanistów, artystów, socjologów, np. Urban Think Tank w Caracas, Center for Urban Pedagogy w Nowym Jorku, Urban Design Research Institute w Mumbai, City Mine w Belgii, Everyday Urbanism w U.S.A, czy artyst! Jeanne van Heeswijk w Holan-dii65. W Polsce, na przyk%ad, znany jest ruch spo-%eczny My-Poznaniacy, pocz#tkowo b!d#cy grup# protestuj#c# przeciw powstaniu nowych budynków na podwórkach dzia%aczy tej grupy, pó(niej szeroko promuj#cy idee zrównowa$onego rozwoju66.

Niektórzy twierdz#, $e niezale$nie od przyjmowa-nych doktryn formalnych, najcenniejsze jest zaryso-wanie si! Trzeciej Drogi67 w rozwoju urbanistyki

i stopniowe wdra$anie coraz lepszych rozwi#za' przyjaznych "rodowisku. W projektowaniu urbani-stycznym i architektonicznym szerzej i dos%owniej zaczynaj# by& stosowane zasady ekoÞ lozoÞ i, zak%a-daj#ce konieczno"& równowagi mi!dzy elementami biotycznymi, naturalnymi i abiotycznymi (il. 8).

Urbanistyka oparta na ekologii, ka$dy element – miasto, zespó% zabudowy, czy budynek – traktuje jak organizm, wspó%istniej#cy z naturalnym otocze-niem68. W ostatnich latach powsta%y liczne realizacje urbanistyczno – architektoniczne, w których wdra$a si! wspó%czesne my"lenie ekologiczne, powi#zane z najnowszymi technologiami, czego przyk%adem mog# by& budynki inteligentne (proj. J. Nouvell, M. Botta), czy obiekty uzupe%niane zieleni# (proj. F.

65 M. Provoost, W. Vanstiphout, Facts on the Ground: Urbanism

from Midroad to Ditch, w: A. Krieger, W.S. Saunders (red.), Ur-

ban Design, Minneapolis-London 2009, s. 186 – 197.66 K. Nawratek, Trzeba wymy!li# miasto na nowo, w: „Gazeta Wyborcza” 19.04.2011 r., s. 20.

67 K. Greenberg, A Third Way for Urban Design, [w:] A. Krie-ger, W.S. Saunders (red.), Urban Design, Minneapolis-London 2009, s. 202.68 S. Wehle – Strzelecka, Energia s"o'ca w kszta"towaniu struk-

tury urbanistycznej wspó"czesnego miasta, w: E. Cichy-Pazder, T. Markowski (red.), Nowa Urbanistyka – Nowa Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Warszawa 2009, s. 200.

66

9. Rejon Augustówki w Warszawie - Projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego - fragment, autorzy: SOL-AR, Krystyna Solarek, Jerzy Solarek, 2008. W planach miejscowych mo$liwo"& zapisania formy zabudowy jest ograniczona, a osi#gni!cie

zamierzonego celu, np. formy zabudowy pierzejowej, wymaga nie tylko odpowiedniego rysunku. Najtrudniejsze jest wywa$enie wska(nika intensywno"ci i wysoko"ci zabudowy w relacji do wskazanych linii zabudowy (w tym linii obowi#zuj#cych i linii

kszta%towania pierzei ci#g%ych). Mo$e si! okaza&, $e przy zbyt niskich granicznych intensywno"ciach netto i przy za%o$onej wysoko"ci budynków linii zabudowy nie da si! „wype%ni&”. Opracowanie: Autor

9. Design of master plan of the area of Augustówka in Warsaw – a fragment, authors: SOL-AR, Krystyna Solarek, Jerzy Solarek, 2008. The ability of shaping buildings by the master plan’s guidelines is limited. To reach some effects, like street façades lines, not

only the drawing plan is required. The most difÞ cult is to balance between density indicator and height of building in the relation to the façades lines indicated in the drawing. It can be impossible to build continuous line of buildings’ walls with assumed height of build-

ings if the density indicator is too low. Elaborated by Author

10. Rejon Augustówki w Warszawie (autorzy: SOL-AR, Krystyna Solarek, Jerzy Solarek, 2008). Poszukiwanie kompromisu mi!dzy niektórymi ideami miasta zwartego i zielonego w koncepcjach dla projektu planu miejscowego: wizualizacja ca%ych kwarta%ów (na

bia%o oznaczano kwarta%y, w których przewa$a zabudowa pierzejowa, kolorem be$owym oznaczono tereny, maj# pomie"ci& wolnosto-j#c# zabudow! otoczon# zieleni#). Ilustracja projektu planu. Opracowanie: Autor

10. The area of Augustówka in Warsaw (authors: SOL-AR, Krystyna Solarek, Jerzy Solarek, 2008). Looking for the compromise between some ideas of a „compact city” and a „green city” in the concept design for the master plan. Overall visualization (in white

– mix use city blocks with streets’ shaping façades, in beige – sites for sport and leisure development within which a maximum of architectural freedom is possible. Elaborated by Author

67

Hundertwasser)69. Stosuje si! cz!sto dla takich pro-jektów wspóln# nazw! Green Architecture („Zielo-na Architektura”). W"ród krajów Unii Europejskiej najistotniejszy jest dorobek niemieckich projektan-tów, którzy zrealizowali ró$ne niskoenergetyczne, pasywne, zero- i plusenergetyczne nowe osiedla, a w budynkach i ca%ych osiedlach wprowadza si! aktyw-ne technologie s%oneczne70.

5. Podsumowanie

Zaprezentowane wizje rozwoju miast wskazu-j# na znaczne rozbie$no"ci, a nawet sprzeczno"ci w pogl#dach i zaleceniach co do zasad kszta%towania ich struktury przestrzennej. Brak ustalonych priory-tetów i okre"lonego paradygmatu urbanistyki mo$e doprowadzi& do nieodwracalnych zmian w prawie, krajobrazie i mentalno"ci spo%ecze'stw. I nie cho-dzi o tylko to, aby „umówi& si!” – czy lepiej lu(no usytuowa& budynki po"ród zieleni, czy te$ kszta%to-wa& za ich pomoc# wyraziste uliczki, cho& i to dla warsztatu urbanisty by%oby przydatne przy kszta%to-waniu formy miasta. W projektach poszczególnych cz!"ci miasta – pojedynczych zespo%ów zabudowy mo$na szuka& jednak ró$norodnych rozwi#za' albo te$ %#czy& w twórczy sposób odmienne koncepcje, a wiod#c# ide# zawsze powinno by& szukanie „ge-nius loci”. Wa$niejsze jednak jest, by okre"lony paradygmat stosowa& przy kszta%towaniu struktury miasta jako ca%o"ci, mi!dzy innymi za pomoc# od-powiednich narz!dzi planistycznych. Nale$y przyj#& okre"lon# wizj! i d#$y& do jej realizacji, cho&by po-przez stosowanie sprzyjaj#cych jej zasad okre"lania wska(ników i normatywów w projektowaniu urba-nistycznym i planowaniu przestrzennym. Niepoko-j#ce s#, na przyk%ad, próby przyj!cia w Polsce krajo-wych standardów urbanistycznych, zanim okre"lony zostanie po$#dany kierunek zmian71. Wdra$anie idei miasta zwartego wymaga, mi!dzy innymi, pogodze-nia si! z tym, $e niektóre tereny otwarte w mie"cie

b!d# zabudowywane, a lokalne koncentrowanie za-budowy, maj#ce na celu stworzenie jej wyrazistej struktury, b!dzie wymaga%o stosowania odpowied-nio wy$szych wska(ników intensywno"ci zabudowy (il. 9, 10). Dzi!ki temu mo$liwe jednak b!dzie sy-stemowe kszta%towanie terenów zieleni, rozdzielaj#-cych zespo%y zainwestowania miejskiego (il. 11).

Spo"ród przedstawionych idei rozwoju miast, koncepcja Nowego Urbanizmu, z wizj# powolnego, lecz konsekwentnego kszta%towania miasta zwarte-

11. Rejon Augustówki w Warszawie (autorzy: SOL-AR, Kry-styna Solarek, Jerzy Solarek, 2008). Systemowo zaprojektowa-ne tereny zieleni, rozdzielaj#ce poszczególne – zwarte zespo%y

zabudowy w projekcie planu miejscowego. Opracowanie: Autor

11. The area of Augustówka in Warsaw (authors: SOL-AR, Krystyna Solarek, Jerzy Solarek, 2008). Greenary system de-signed, which separate groups of compact built areas in the

project of the master plan. Elaborated by Author

69 E. Kaczmarska, op. cit., s. 195.70 Berlin: energooszcz!dne osiedla w Zehlendorf, domy s%onecz-ne, ekologiczny zespó% mieszkaniowy w Pankow, w dzielnicy Seedorf, w Stuttgarcie w dzielnicy Burgholtzhof, we Fryburgu: w dzielnicach Rieselfeld i Vauban, w Bremie: w osiedlu Auf dem Kruge, koncepcje „s%onecznych miast” w Poczdamie, Ra-tyzbonie, czy w Linz – Pichling. 71 Wst!pny projekt „krajowych przepisów urbanistycznych” (wersja z 08.03.2010 r.) przewidywa%, m.in. wprowadzenie gra-nicznej wielko"ci powierzchni biologicznie czynnej dla ró$nych rodzajów zabudowy w poszczególnych typach jednostek osadni-czych. Niezrozumia%e by%y jednak niektóre przyj!te zasady, np.im

mniejsza jednostka osadnicza, tym wy$szy wska(nik p.b.c., im wy$sza zabudowa, tym ni$szy wska(nik p.b.c. W "wietle kon-cepcji „miasta zwartego” powinno si! przyj#& wr!cz przeciwne za%o$enia. Niepokoi te$ sytuacja, z jak# spotka%a si! autorka przy opiniowaniu studiów gmin w komisjach urbanistyczno – archi-tektonicznych, tj. zalecenie stosowania wszystkich wska(ników jako warto"ci netto, np. aby ju$ w studium gminy wskazywa& obowi#zuj#ce graniczne wska(niki dla poszczególnych dzia%ek budowlanych - to w zasadzie wyklucza mo$liwo"& kszta%towania struktur, w których wydzielanoby wi!ksze zwarte tereny zieleni w zespo%ach mieszkaniowych lub dla ich rozdzielenia.

68

go zdaje si! by& ratunkiem dla polskich stref pod-miejskich i dla zdegradowanych przestrzeni miast. Mo$e by& ona zastosowana do poszczególnych cz!-"ci miast b#d( dla jednostek osadniczych w ich stre-fach podmiejskich. Wielko"& aglomeracji, w których procesy te wyst!puj#, wskazuje, i$ nale$y równie$ zastosowa& pewne elementy koncepcji Miasta Zie-lonego, gdzie priorytetem jest prawid%owy system ekologiczny, w tym uk%ad terenów zieleni miejskiej i standardy wyposa$enia w ziele' terenów miesz-kaniowych. Sprzyja%yby one równie$ zastosowaniu

72 Jedna z inicjatyw Kongresu Nowej Urbanistyki, dotycz#ca energooszcz!dnego i zrównowa$onego projektowania zespo%ów zabudowy. LEED (Leadership in Energy and Environmental

zró$nicowanych form zabudowy, adekwatnych do wspó%czesnych wymaga' estetycznych. Wskazane by%oby wi!c kszta%towanie wyrazistych jednostek urbanistycznych o czytelnej strukturze przestrzen-nej oraz intensywno"ci zabudowy umo$liwiaj#cej ekonomiczne wykorzystanie infrastruktury technicz-nej, a przy tym ukszta%towanie przestrzeni s#siedz-kich i publicznych - rozdzielonych mi!dzy sob# zieleni# (il. 12). Takie za%o$enia by%yby zbli$one do programu „LEED for Neighborhood Develop-ment”72, który równie$ propaguj# Nowi Urbani"ci.

Design) to jeden z systemów oceny standardów dla „zielonego” budownictwa.

12. Haarlemmerweg w Amsterdamie (autorzy: KCAP Architects&Planners, 1997 r.). Okre"lenie po$#danych struktur przestrzennych dla wspó%czesnych miast jest zadaniem trudnym albo i niemo$liwym, mo$e jednak uda si! przynajmniej pogodzi& ró$ne pogl#dy doty-cz#ce formy miasta? Szkice koncepcyjne zespo%u zabudowy w rejonie, obrazuj#ce ide! osiedla domów w zieleni, dostosowanych skal#

do s#siedztwa, z wyra(n# zabudow# wzd%u$ ulicy tam, gdzie konieczne by%o ukszta%towanie pierzei. Wg: J. Mozas, A.F. Per, Densi-

dad. New Collective Housing, Vitoria-Gasteiz 2006, str. 22112. Haarlemmerweg in Amsterdam (authors: KCAP Architects&Planners, 1997 r.). Determination of the desirable contemporary city

structure is difÞ cult or even impossible, but the question is, if we can at least reconcile different views on the city’s shape? Few sketch-es of residential community on illustrating the idea of park-like area with urban villas adjoined to the neighborhood, with wall – build-

ings shaping boundary of a street. Acc. to: J. Mozas, A.F. Per, Densidad. New Collective Housing, Vitoria-Gasteiz, 2006, p. 221

69

Polega ona na zintegrowaniu opisanych wcze"niej koncepcji: Nowy Urbanizm + Smart Grow + Green Architecture. Podobnie podej"cie prezentuje Alina Drapella – Hermansdorfer, stwierdzaj#c, $e: „dwie idee, jak dwa kamienie milowe, stan!%y u pocz#tku i ko'ca XX wieku: wizja miast – ogrodów i wizja zrównowa$onego „miasta jak ogród”73, gdzie - ta druga - skupia si! na przyrodzie o$ywionej, ró$ny-mi metodami odradzanej we wn!trzu miasta: na po-dwórkach, placach, na "cianach, dachach, na ka$dej wolnej przestrzeni. A wracaj#c do omawianych na wst!pie dwóch idei: miasta – ogrodu Howarda i zie-lonego „miasta promiennego” Le Corbusiera, warto zauwa$y&, $e obydwie, zrealizowane z pieczo%owi-tym dostosowaniem do miejsca, potrzeb spo%ecz-nych, mo$liwo"ci technicznych i ekonomicznych oraz skali za%o$enia, mog# do dzi" by& wzorcem – odpowiednio dla miasta ma%ego na obrze$u aglo-meracji (Letchworth) i du$ego dla kilkuset tysi!cy mieszka'ców (Chandigarh) (il. 13). To, co w prze-ci#gu kilkudziesi!ciu lat wypaczy%o obydwie idee, nie powinno przes%ania& ich najwa$niejszych tre"ci, z których mo$emy wiele czerpa& do dzi".

Problem wspó%czesnych koncepcji miast, a mo$e i paradygmatu ich rozwoju, wymaga dyskusji. Na-le$y te$ wierzy&, $e niezale$nie od zmiennych tren-dów, potrzeb i mo$liwo"ci oraz coraz to nowych wyzwa', b!dziemy w stanie w racjonalny sposób podejmowa& decyzje mog#ce wp%ywa& na struktur! miast.

BIBLIOGRAFIA

1. Brown L.J., Dixon D., Gillham O., Urban Design For An Ur-

ban Century, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Yersey 2009.

2. Brown D.S., Urban Design AT Fifty: A Personal View, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.) Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

3. Chmielewski J.M., Teoria Urbanistyki w Projektowaniu

i Planowaniu Miast, OÞ cyna Wydawnicza Politechniki War-szawskiej, Warszawa 2001.

4. Chmielewski J.M., Dezurbanizacja niweczy "ad przestrzen-

ny, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, tom XLVII, R. 2002, z. 3.

5. Chmielewski J.M., Problemy rozpraszania si zabudowy na

obszarze metropolitalnym Warszawy, w: Lorens P. (red.), Prob-

lem suburbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Urbanista, Warszawa 2005.

6. Czarnecki W. (1964), Planowanie miast i osiedli. Region

miasta, t.VI, PWN, Warszawa -Pozna' 1964.

7. Czy$ewski A., Trzewia Lewiatana. Miasta Ogrody i Narodzi-

ny Przedmie!cia Kulturalnego, Pa'stwowe Muzeum Etnogra-Þ czne w Warszawie, Warszawa 2009.

8. Drapella – Hermansdorfer A., Wroc"aw: od miast – ogrodów

do miasta jak ogród, w: Idea miasta – ogrodu a tereny ziele-

ni Warszawy, Materia%y z seminarium 30 pa(dziernika 2002 r., Oddzia% Warszawski Stowarzyszenia Architektów Polskich, Warszawa 2002.

9. Duany A., Plater – Zyberk E., The Town of Seaside: Designed

in 1978-1983 by Duany Palter Zyberk & Co., w: Kelbaugh D., McCullough K.K. (red.) Writing Urbanism, Association of Col-legiate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

10. Duncham – Jones E., New Urbanism As A Counter – Proje-

ct To Post – Industrialism, w: Kelbaugh D., McCullough K.K.

13. Idea „miasta zielonego” Le Corbusiera, zrealizowana w pro-jekcie Chandigarh. Pierwsza wizja miasta idealnego, wyra$ona przez tego architekta w projekcie „miasta promiennego” zosta%a tu znacznie zmodyÞ kowana - „zielono"&” nie wyklucza „zwar-to"ci”. Projekt rozpocz!ty w 1950 r. przez Macieja Nowickie-go i Alberta Mayer’a, kontynuowany przez Le Corbusier’a i P. Jeanneret’a. Oryginalna makieta wykonana przez zespó% pod

kierunkiem Le Corbusier’a. Fot. Adrián Mallol13. The idea of „green city”, fulÞ lled in the project of Chan-digarh. The Þ rst idea of “ville radieuse” was modiÞ ed in this

design – “green” isn’t the opposite of “compact”. Design of M. Nowicki, A. Mayer from 1950, continued by Le Corbusier and P. Jeanneret. Original model made by the team of Le Corbusier.

Photo: Adrián Mallol

73 A. Drapella – Hermansdorfer, Wroc"aw: od miast – ogrodów

do miasta jak ogród, w: Idea miasta – ogrodu a tereny zieleni

Warszawy, Materia%y z seminarium 30 pa(dziernika 2002 r., Od-

dzia% Warszawski Stowarzyszenia Architektów Polskich, War-szawa 2002, s. 37.

70

(red.) Writing Urbanism, Association of Collegiate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

11. Evers B., Thoenes Ch. i in., Architectural Theory, Taschen, Köln-London-Los Angeles-Madrid-Paris-Tokyo 2003.

12. Gawlikowski A., Ulica w strukturze miasta, Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1992.

13. Greenberg K., A Third Way for Urban Design, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.) Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

14. Gzell S., Dzie"o a doktryna, „Czasopismo Techniczne” z. 15, Seria: Architektura z. 6, Wydawnictwo Politechniki Kra-kowskiej, Kraków 2009.

15. Gzell S., Miasto jako przedmiot bada' urbanistyki, „Kwar-talnik Architektury i Urbanistyki”, tom LIII, R. 2008, z.4.

16. Hanzl M., Za"o%enia ruchu Nowy Urbanizm w USA a prob-

lem zwi&zane z rozlewaniem si miast w Polsce, w: Cichy-Paz-der E., Markowski T., (red.), Nowa Urbanistyka – Nowa Jako!#

$ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Urbanista, Warszawa 2009.

17. Kaczmarska E., Ekourbanistyka – natura, technika i sztuka,

w: Cichy-Pazder E., Markowski T., (red.), Nowa Urbanistyka

– Nowa Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Urbanista, Warszawa 2009.

18. Kaliski J., Everyday Urban Design: Towards default ur-

banism and/or urbanism by design?, w: Kelbaugh D., McCul-lough K.K. (red.) Writing Urbanism, Association of Collegiate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

19. Karta Nowej Urbanistyki, przek%ad P. Choynowski, M.M. Mycielski, „Urbanista”, R. 2005, nr 6.

20. Kelbaugh D., Further Thoughts On The Three Urbanisms, w: Kelbaugh D., McCullough K.K. (red.) Writing Urbanism,

Association of Collegiate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

21. Kostof S., The City Shaped. Urban Patterns and Meanings

Through History, Thames & Hudson Ltd., London 2001.

22. K%osiewicz L., Architektura w XX w. – Modernizm, Postmo-

dernizm, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, tom XLVII, R. 2002, z. 3.

23. Kochanowski M., Stan doktryny urbanistycznej w Polsce, w: T. Ossowicz, T. Zipser, (red.),Urbanistyka w dzia"aniu. Teoria

i praktyka. Materia%y II Kongresu Urbanistyki Polskiej, Urbani-sta, Warszawa 2006.

24. Krieger A., Where and How Does Urban Design Happen?, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.) Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

25. Lorens P., Nowy Urbanizm jako strategia strukturalizacji

nowych przestrzeni podmiejskich, w: Lorens P. (red.), Problem

suburbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Urbanista, War-szawa 2009.

26. Lorens P., Kszta"towanie nowej doktryny urbanistycznej,

w: E. Cichy-Pazder, T. Markowski, (red.), Nowa Urbanistyka

– Nowa Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbanisty”, nr 14, Urbanista, Warszawa 2009.

27. Lorens P., Tematyzacja przestrzeni publicznej miasta, Wy-dawnictwo Politechniki Gda'skiej, Gda'sk 2006.

28. Love T., Urban Design after Battery Park City: Opportuni-

ties for Variety and Vitality, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.) Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

29. Mozas J., Fernández Per A. (red.), Density. New Collective

Housing, A+T Ediciones, Vitoria-Gasteiz 2006.

30. Mumford E., The Emergence of Urban Design in the Bre-

akup of CIAM, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.), Urban

Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

31. Nawratek K., Trzeba wymy!li# miasto na nowo, „Gazeta Wyborcza” 19.04.2011.

32. Nowa Karta Ate'ska, przek%ad: S. Wyganowski, Towarzy-stwo Urbanistów Polskich, Warszawa 2003, Orygina%: La Nou-

velle Charte d’Athenes 2003 / The New Charter of Athens, Fi-renze 2003.

33. Ostrowski W., Wprowadzenie do Historii Budowy Miast.

Ludzie i (rodowisko, OÞ cyna Wydawnicza Politechniki War-szawskiej, Warszawa 1996.

34. Otero-Pailos J., “Bigness” in context: Some regressive ten-

dencies in Rem Koolhaas’ urban theory, w: Kelbaugh D., Mc-Cullough K.K. (red.) Writing Urbanism, Association of Colle-giate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

35. Parteka T., Rewitalizacja struktur metropolitalnych w pro-

cesie transformacji, w: Cichy-Pazder E., Markowski T., (red.), Nowa Urbanistyka – Nowa Jako!# $ycia, „Biblioteka Urbani-sty”, nr 14, Urbanista, Warszawa 2009.

36. Provoost M., Vanstiphout W., Facts on the Ground: Urba-

nism from Midroad to Ditch, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.), Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

37. Saunders W.S., Rem Koolhaas’s writing on cities: Poetic

perception and gnomic fantasy, w: Kelbaugh D., McCullough K.K. (red.) Writing Urbanism, Association of Collegiate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

38. Sebastya'ski R., Randtstadt Holland. Od miejskich subur-

bii do regionalnej metropolii, w: P.Lorens (red.) Problem sub-

urbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Urbanista, Warszawa 2005.

39. Solarek K., Dezurbanizacja po"udniowej strefy podmiejskiej

Warszawy. Charakterystyka procesu, g"ówne zagro%enia, w: Lo-rens P. (red.), Problem suburbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Urbanista, Warszawa 2005.

71

40. Soja E.W., Designing the Postmetropolis, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.), Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

41. Solomon D., Whatever happened to modernity?, w: Kelb-augh D., McCullough K.K. (red.) Writing Urbanism, Associa-tion of Collegiate Schools of Architecture, Routledge, London-New York 2008.

42. Sorkin M., The End(s) of Urban Design, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.) Urban Design, University of Minnesota Press, Minneapolis-London 2009.

43. Sorkin M., Brother is charging you, w: D. Kelbaugh, K.K. McCullough (red.), Writing Urbanism, Routledge, London-New York 2009.

44. Sumie' T., Forma miasta. Kontekst i Anatomia, Warszawa, Agencja Wydawnicza Instytutu Gospodarki Przestrzennej i Ko-munalnej, Warszawa 1992.

45. Syrkus H., Spo"eczne cele urbanizacji, PWN, Warszawa 1984.

46. Szulczewska B., Teoria ekosystemu w koncepcjach rozwoju

miast, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002.

47. Waldheim Ch., The other’ 56, w: Krieger A., Saunders W.S.(red.) Urban Design, University of Minnesota Press, Min-neapolis-London 2009.

48. Wehle – Strzelecka S., Energia s"o'ca w kszta"towaniu

struktury urbanistycznej wspó"czesnego miasta, w: Cichy-Paz-der E., Markowski T., (red.), Nowa Urbanistyka – Nowa Jako!#

$ycia, „Biblioteka Urbanisty”, 14, Urbanista, Warszawa 2009.

49. Wiebenson D., Utopian Aspects of Tony Garnier’s Cité In-

dustrielle, w: The Journal of the Society of Architectural Histo-

rians, Vol. 19, No. 1 (Mar., 1960), pp. 16-24, Society of Archi-tectural Historians, www.jstor.org/stable/987962, 2009.

50. Wojtkun G., Osiedle mieszkaniowe w strukturze miasta XX

wieku, Politechnika Szczeci'ska, Szczecin 2004.

51. Zuziak Z., Strefa podmiejska w architekturze miasta. W stro-

n nowej architektoniki regionu miejskiego, w: Lorens P. (red.), Problem suburbanizacji, „Biblioteka Urbanisty”, nr 7, Urbani-sta, Warszawa 2005.

Krystyna Solarek, dr in%. arch. adiunkt

Katedra Urbanistyki i Gospodarki Przestrzennej

Wydzia" Architektury Politechniki Warszawskiej