1

XII: gkm 1

gzikp ftZu okiBhsh, ;wki ns/ Xow

(brGr 1450^1550 JhH)

1H G{fwek

2H okiBhfse rshftXhnK ns/ gqPkPB

3H w[;fbw ;wki

4H ‘fjzd{{* ;wki

5H fJ;bkwL ;[zBh, Phnk ns/ ;{|h

6H pqkjwDtkdh XowL P?t, t?PBt ns/ Pkes

7H BthnK Xkofwe bfjoKL r'oyBkEh i'rh, t?PBt Grsh, ns/ ‘Grs’ epho ih

1H G{fwek

1H1 gzikp d/ fJfsjk; ftZu n;hA T[; G{r'fbe y/so dk nfXn?B eo oj/ jK i' T[Zso ftu fjwkbk

gops, dZyD ftu Eko wko{Eb, g{op tZb iw[Bk ns/ gZSw tZb f;zX dfonktK ftueko ;fEZs

j?. fJ; y/so ftZu gzi d[nkp jB ns/ ;sb[i ns/ iw[Bk d/ ftuekob/ w?dkB B{z xZro Bdh d'

nbZr^nbZr fjZf;nK ftZu tzvdh j?. brGr ;zB 1450 s'A w[Ybh 16thA ;dh sZe gzikp dh

okiBhsh, ;wki ns/ Xow gqzgoktK fJj' fij/ wjZstg{oB gfotosBK s'A r[Io oj/ ;B, fiBQK

dk nkT[D tkb/ ;fwnK s/ v{zxk gqGkt fgnk. okiBhfse y/so ftZu ;G s'A tZvk gfotosB b'Xh

;[bskBK d/ oki dk nzs s/ w[rb ;kwoki dh ;EkgBk ;h. ;wki ns/ Xow d/ y/so ftZu f;Zy

Xow ns/ gzE dh ;EkgBk ;G s'A wjZstg{oB ;h, fi; dh rZb n;hA nrb/ nfXnkfJ ftZu

eoKr/.

2

1H2 fJ; ekb sZe fJ;bkw gzikp dk fJZe pj[s jh wjZstg{oB fjZ;k pD frnk ;h. fJ; y/so dh

okiBhsh, ;wki ns/ Xow s/ T[;dk v{zxk gqGkt fgnk ;h. gzikp ftZu fJ;bkw dk gqt/P

wfjw{d }iBth d/ jwfbnK Bkb j'fJnk. }iBth d/ Bkb nkJ/ w[;bwkB f;gkjh, jkew,

ftdtkBK, ;kfjsekoK, p[ZXhwkBK ns/ Xkofwe gqukoeK B/ gzikp B{z nkgDk xo pDk e/ fJE/

nkgDk t;/pk eo fbnk. fJBQK s'A fJbktk, pj[s frDsh ftZu fJE'A d/ t;BheK B/ th nkgDh

;fjwsh Bkb iK je{ws d/ dpkn j/m fJ;bkw B{z ngDk fbnk ;h. fJ;bkw Xow dh

B[wKfJzdrh w[Zy s"o s/ ;[zBh ns/ Phnk ;zgodktK ns/ ;{|h eod/ ;B.

1H3 fJj rZb th fXnkB r'uoh j? fe noph ns/ cko;h b/yeK B/ fJ; T[Zg^wjKdhg d/ b'eK B{z

fjzd{ efj e/ ikfDnk ns/ T[BQK d/ d/P B{z fjzd[;skB noEks ‘fjzd{nK dk d/P’, dk BK fdZsk.

;w[Zu/ s"o s/, pkjob/ b'eK bJh ‘fjzd{* dk noE T[j Gkosh ;B i' w[;bwkB BjhA ;B. fjzd{nK

ftu T[; ;w/A e'Jh th fJZe' fJZe fJPN ns/ ;KMh Xkofwe g{iD ftXh ns/ ohsh BjhA ;h. id'A

fjzd{ Xow pko/ fIeo eod/ jK sK ;kvk Gkt P?t, t?PBt ns/ Pkes wZsK s'A j?, i' fe

3

pqkjwDtkd dhnK otkfJsh ;zgodktK jB. fjzd{nK ftZu BthnK bfjoK ;BL P?t wZs ftZu

r'oyBkEh :'rh, t?PBt wZs ftZu Grsh, ns/ ;zs fiBQK ftZu f;oeZY ;B ‘Grs’ epho ih.

2H okiBhfse rshftXhnK ns/ gqPkPB

2H1 ;zB 1451 ftZu fdZbh d/ s\s s/ pfjb'b b'Xh dk epIk j' frnk. ;zB 1489 ftZu, T[; dh w"s

s'A pknd, f;ezdo b'Xh (1489^1517) fdZbh d/ s\s s/ p?fmnk. T[; dh w"s s'A pknd ;zB

1517 ftZu T[;dk g[Zso fJpokjhw b'Xh rZdh s/ p?mk. fJpokjhw ;zB 1526 ftZu pkpo fto[ZX

bVh rJh gkDhgs dh bVkJh ftZu wkfonk frnk. fszB' jh b'Xh ;[bskBK B/ fdZbh dh ;bsBs

ftZu Bt/A fJbke/ Pkwb ehs/. fJBQK ftZu'A ;ZG s'A tZX wjZstg{oB fiZs Poeh ;bsBs, i' fe

i"Bg[o dh fonk;s ;h, dh ;h. pfjb'b B/ fJ;dk gZSwh fjZ;k ;zB 1486 ftZu fiZfsnk ns/

f;ezdo b'Xh B/ pkeh dk fJbkek ;zB 1495 ftZu. T[; B/ X"bg[o, uzd/oh ns/ oki;EkB d/ e[ZM

fJbke/ fiZs/. fJpokjhw s'A w/tkV d/ okDk ;Krk B/ uzd/oh y'j fbnk. pfjb'b ns/ f;ezdo d/

;w/A gzikp ftZu e'Jh th :[ZX BjhA j'fJnk. gzikp ftu ;G s'A tZX wjZstg{oB xNBktK w[rb

jwbkto pkpo d/ ;w/A jh xNhnK. ;zB 1519 ftZu T[; B/ b'XhnK d/ i/jbw gko d/ fJbke/ s/

epIk eo fbnk. ;zB 1520 ftZu, T[; B/ f;nkbe'N s/ epIk ehsk ns/ ;?dg[o (n?wBkpkd)

4

B{z spkj ehsk. fco ;zB 1524 ftZu, bkj"o ns/ dhgkbg[o T[Zs/ epIk ehsk. ;zB 1526 ftZu,

gkDhgs ftZu pkpo dh fiZs B/ b'Xh ykBdkB d/ oki dk nzs eo fdZsk. fJE/ fJj dZ; dJhJ/

fe pkpo d/ jwfbnK pko/ r[o{ BkBe ;kfjp B/ fsZyh gqshfefonk gqrN ehsh.

2H2 b'Xh ;[bskB npk;h ykBdkB d/ ybh|k (fJ;bkwh d[BhnK dk gqw[Zy) dh gqwZ[ysk B{z wzBd/ ;B.

T[j ;[zBh w[;bwkB ;B. f;ezdo b'Xh B{z eZNV wzfBnk iKdk ;h. T[; B/ Bk e/tb e[M wzdoK B{z

spkj ehsk ;r'A w[;bwkBK d/ wPj{o Pjhd w;{d ;bko d/ B/I/ dk ;kbkBk ib{; }?o^fJ;bkwh

j'D eoe/ pzd ehsk, ns/ w[;bwkB n"osK dk w[;bwkB ghoK dhnK wIkoK s/ wZEk N/eDk th pzd

eo fdZsk. w"bthnK d/ dpkn j/m T[;B/ T[; pqkjwD B{z, i' fJj ftPtkP oZydk ;h fe T[; dk

Xow T[sBk jh ;Zuk j? fizBk fe fJ;bkw, B{z cK;h d/D dh y[ZbQ d/ fdZsh.

2H3 f;ezdo b'Xh dk fBnkfJe gqDkbh ftZu ;[Xko tZb M[ekn dk ekoD T[;dk eZNVgzEh fJ;bkw tZb

M[ekn ;h. T[;dk fJ;bkwh fBnkfJe gqDkbh ftZu ftPtkP dk Bshik jh ;h fe T[;B/ nB/e

PfjoK ns/ e;fpnK ftZu ekIh dhnK ndkbsK ;Ekgs ehshnK. fi; th e;p/ iK Pfjo ftZu

w[;bwkBK dh u'yh nkpkdh j[zdh ;h, w[csh (fJ;bkwh ekB{zB dh ftnkfynk eoB tkb/) dh wdd

iK T[; s'A pr?o th, Pohns (fJ;bkwh) ekB{zB w[skfpe fBnK j[zdk ;h. nkw s"o s/ fJ; rZb

dk gsk BjhA fe ekIh dh ndkbs ftZu fjzd{nK d/ ikfJdkd ;pzXh w[eZdw/ th ftuko/ iKd/ ;B.

w'm eh w;fid, fi; B{z f;ezdo b'Xh d/ oki ftZu T[;d/ fJZe wzsoh B/ pDkfJnk ;h

5

2H4 gfjb/ ;[bskBK dh soQK jh b'Xh ;[bskBK d/ ;w/A ;oekoh ;jkfJsk s/ ;ogq;sh f;o| w[;bwkB

ftdtkBK (T[b/wk) ns/ ;{|h P/yK B{z jh Bed tIh|/ iK wkbhnk^w[es irhoK dh Peb ftZu,

w;hsK ns/ \kBrkjK dh d/y o/y bJh fwbdh ;h. fJj ;ogq;sh jIos w[jzwd d/ tzP iK

ephb/ Bkb ;pzXs b'eK B{z th fwbdh ;h. fJBQK B{z ;Jhnd fejk iKdk ;h. fJ;d/ T[bN b'Xh

;[bskBK d/ nXhB fjzd{nK B{z e[ZM tXhehnK MZbDhnK g?AdhnK ;B. T[BQK B{z iIhnk BK dk eo

d/Dk g?Adk ;h. b'Xh oki d/ e[M fjZf;nK ftZu fjzd{nK B{z shoE :ksok eoB bJh th eo d/Dk

g?Adk ;h.

2H5 b'Xh ;kwoki ftZu okiBhse ns/ gqPkPeh Pesh T[Zs/ f;o| w[;bwkBK dk ftP/P nfXeko ;h.

yk; eoe/ n|rkB ephfbnK d/ ;odko jh ;G s'A tZX PeshPkbh ;B. n;b ftZu ;[bskB dh

oki ;Zsk d/ tZv/ fjZ;/dko T[jh ;B. edh edkJh pdbh sK j' iKdh ;h, go T[j nkgD/ nkg B{z

nkgD/ nfXeko y/so (;oeko) d/ ykBdkBh wkfbe ;wMd/ ;B.

2H6 b'Xh ;[bskBK dh wkbhnk gqpzXeh gqDkbh ftZu fjzd{nK dh GothA fjZ;/dkoh ;h, \k; eoe/ ftub/

ns/ j/mb/ gZXo s/. gzikp d/ pqkjwD s/ yZsohnK B{z |ko;h f;ZyD bJh T[sPkfjs ehsk iKdk

;h. ;EkBe jkew ne;o fjzd{ w[BPh oZyd/ ;B, ns/ T[j fjzd{ ekB{zr', i' fe ;EkBe

ohsh^fotkiK, ikshnK ns/ ephfbnK dh ikDekoh oZyd/ j'D, B{z o'Irko d/ tX/o/ nt;o fwb

iKd/ ;B. pj[s/ ;ko/ u"Xoh, fiBQK j/m eJh fgzv ;B, fjzd{ ;B. fjzd{nK dh t;'A tkb/ fgzvK d/

w[eZdw (w[yhnk) fjzd{ ;B. fJ;/ soQK fjzd{nK dh t;'A tkb/ pj[s ;ko/ fgzvK d/ gNtkoh th fjzd{

;B.

3H w[;fbw ;wki

3H1 gzikp d/ fJ;bkwh ;wki ftZu eJh tor ;B. ;oekoh gqpzXeh YKu/ ftu gdXkoe, \kB ns/

wfbe nkfd b'Xh ;[bskBK s'A pknd ;G s'A tZX wjZstg{oB ;B. ;[bskBK dh oh;, T[j th

pj[s n?P^gq;sh ns/ ftykt/ tkbh fIzdrh pshs eod/ ;B. T[j nkgDhnK |"iK, wfjbB[wk

jt/bhnK, BosehnK, r[bkw, rkfJe ns/ j;zdV u[Neb/ pkI oZyd/ ;B. nkgDk Xkofwe

ftPtkP gqrN eoB bJh T[j w;hsK pDtkT[Ad/l ns/ T[b/wk (fJ;bkw d/ ftdtkBK) dh ;ogq;sh

eod/ s/ Xkofwe ftneshnK B{z f;idk th eod/ ;B.

6

3H2 T[b/wk wZfXnw tor dk pj[s wjZstg{oB fjZ;k ;B.ekIh ns/ w[|sh ti'A fBnkfJe gqPk;B d/

;zukbD s'A fJbktk, ;w{fje fJZem ns/ fotkfJsh f;Zfynk d[nkok Pohns dh gkbDk eoBk s/

eokT[Dk th T[BQK dh fizw/dkoh ;h. fJ;bkwh T[Zu f;Zfynk d/ fszB w[Zy ftP/ ;BL e[okB dh

ftnkfynk (s|;ho), jIos w[jzwd d/ otkfJsh eEB (jdh;), ns/ fJ;bkwh ekB{zB.

w[;bwkB ;wki d/ ;ko/ jh fcoe/ ;{|h P/yK (fiBQK pko/ n;hA nZr/ d;Kr/) B{z pj[s fJZIs fdzd/

;B. P/yK ns/ ghoK d/ tzP d/ b'eK B{z, fiBQK B{z P/yIkdk ns/ ghoIkdk fejk iKdk ;h, B{z th

pj[s fJZIs fwbdh ;h, ns/ T[j pj[s nkofEe ;kXBK d/ wkfbe j[zd/ ;B. ;JhndK dh th

pj[s fJZIs ;h ns/ T[BQK dk T[Zuk ;wkfie o[spk n|rkBK B/ th wzfBnk ;h. T[BQK s'A pknd

ftdtkB, f;gkjh, w[BPh, tgkoh, d[ekBdko, jehw, ftfrnkBh ns/ ;kfjseko nkT[Ad/ ;B.

3H3 j/mb/ gZXo s/ oki fw;soh, b[jko, bbkoh, i[bkj/, w'uh, s/bh ns/ Mhto nkfd ;B. wzvh ftZu

tgko dh fJZe wjZstg{oB t;s{ r[bkw ;B, ns/ r[bkwh dh ;z;Ek Gkos ns/ d[BhnK d/ j'o

fjZf;nK ftZu w[;bwkB ;wki dk nfBZyVtK nzr ;h.

3H4 gzikp d/ e;p/ s/ Pfjo gqPk;B ns/ w[;bwkB ;fGnkuko d/ e/Ado fpzd{ ;B. bkj"o ns/

w[bskB, d' Pfjo s/ nB/eK e;p/ fit/A, s[bzpk, gkegNB, ibzXo, ;[bskBg[o, ;ofjzd, EkB/;o,

gkDhgZs, ns/ BkoB"b, T[BQK d/ ftdtkBK eoe/ ikD/ iKd/ ;B. ;w[Zu/ s"o s/, T[j Xow d/ Bkb

i[V/ frnkB y/soK ns/ dtk^dko{, yr'b, rfDs ftZu th ftP/P o[uh oZyd/ ;B. fJj noph ns/

cko;h GkPktK ftZu fbyd/ ;B.

3H5 fijV/ w[;bwkB nkgD/ ftuko nkw b'eK sZe gj[zukT[Dk ukjz[d/ ;B, T[BQK B/ nkw b'eK dh p'bh

p'bDh P[o{ eo fdZsh. ;{|hnK B/ nkw b'eK dh p'bh rqfjD eo bJh, fiBQK ftu T[j ftuod/ ns/

ezw eod/ ;B. ;Zu sK fJj j? fe P/y cohd PZeorzi, i' pkpk cohd d/ BK Bkb ikD/ iKd/ jB,

B/ s/jothA ;dh d/ w[ZY ftZu nkgD/ d'j/ gzikph ftZu fby/. fJ; Bkb T[BQK d/ ftuko gzikp d/

b'eK sZe gj[zu/. T[; ;w/A gzikph ftu pho rkEk ns/ feZ;/ I[pkBh rkD dh gqEk gqufbs ;h.

fJj gzikph ;kfjse p'bh dh P[o{nks ;h.

4H fjzd{ ;wki

4H1 b'Xh ;kwoki d/ pkeh y/soK tKr gzikp d/ gZSwh fjZ;/ B{z SZve/, gzikp ftZu fjzd{nK dh frDsh

w[;bwkBK Bkb'A tX/o/ ;h. fjzd{ gzikp d/ e;fpnK ns/ PfjoK s'A fJbktk fgzvK ftZu th t;d/

7

;B. fijV/ e;p/ ncrkB jkewK B/ t;kJ/ ;B, T[BQK ftZu th fjzd{nK dh frDsh ekch ;h. g/Av{

fJbkfenK ftZu, f;o| T[BQK fgzvK B{z SZve/ fiE/ g{o/ d/ g{o/ ephb/ iK ;w{j B/ fJ;bkw ep{b eo

fbnk ;h, fjzd{ pj[frDsh ftZu ;B.

4H2 s[oe ns/ n|rkB oki dhnK gzi ;dhnK s'A pknd, fjzd{ nkpkdh d/ jkbks pj[s pdb rJ/

;B. okig{sK dh jkew iwks B{z oki^Pesh s'A g{oh soQK tKfMnK eo fdZsk frnk ;h. fijV/

okig{s gzikp d/ fjzd{nK ftZu ofj rJ/ ns/ fiBQK B{z okJ/ fejk iKdk ;h, T[j ;oeko tb'A

wkwb/ dh T[rokjh eoB bZr gJ/ ns/ ftu'b/ iwhAdko pD rJ/. b'Xh ;[bskBK d/ nXhB e[ZM

fJbkfenK ftu T[BQK dk ;EkBe gZXo s/ gqGkt ;h. okig{s okfinK dh oki;h skes \sw j'D

Bkb pqkjwDK dh otkfJsh ;ogq;sh th \sw j' rJh. T[j j[D gfotkfoe gKX/ pD rJ/ ;B, i'

tZy tZy Xkofwe ohshnK fBGkT[Ad/, wzdoK dh ;KG^;zGkb eod/ ns/ gkmPkbktK ftZu gVQkT[Ad/

;B. pqkjwD Xkofwe rozEK dh ftnkfynk nkw b'eK bJh eoB bZr/ fiBQK dh frDsh pj[s

fInkdk ;h. pqkjwDK ftu'A e[M Xkofwe ns/ j'o ftfPnK dk nfXn?B eod/ ;B. go pj[s

;kfonK B/ tgko, Pkj{ekoh, y/sh tor/ feZs/ ns/ e[ZM B/ S'Nh w'Nh B"eoh th eoBh P[o{ eo

fdZsh. T[j ohsh^fotkiK iK o;wK, ukj/ T[j ftnZshrs, ;wkfie iK Xkofwe j'D, dh gkbDk

pVh ;ktXkBh Bkb eod/ ;B.

4H3 gzikp d/ ;wki ftZu pqkjwDK dh wjZssk yZsohnK Bkb'A xZN ;h. yZsoh b'Xh ;[bskBK d/ gqPkPB

;zukbB s'A fJbktk tgko ns/ Pkj{ekoh eoB bZr gJ/ ;h. Pkj{eko ns/ tgkohnK d/ s"o s/

T[BQK B/ w'N/ bkG ewkJ/ ns/ fJ; nkwdBh Bkb IwhB^ikfJdkd yohdh. PkfJd u"XthA ;dh

ftZu tgko d/ fJ; tkX/ Bkb T[BQK B{z ;G s'A tZX bkG j'fJnk, ns/ fJj gzdothA ;dh sZe ubdk

fojk. yZsohnK B/ fgzvK ftZu th d[ekBdkoh ns/ Pkj{ekoh eoB s'A w{zj BjhA w'fVnk. T[j

nkgD/ Psoh j'D dh gfjukD ns/ j'Ad, i' fe okig{sK s'A fBPu/ jh g[okDh ;h, ftZu pj[s wkD

wfj;{; eod/ ;B.

4H4 g/Av{ fJbkfenK ftZu iZNK dh pj[^frDsh ;h, \k; eoe/ T[Zgoh ouBK ns/ pkoh d[nkp, fp;s^

ibzXo d[nkp, s/ ;Zsb[i ns/ iw[Bk d/ ftueko d/ fJbkfenK ftZu. T[BQK d/ nkgD/ u"Xoh ns/

w[eZdw (w[yhnk) ;B, fiBQK ftZu'A pj[s/ ;oeko ns/ ekPsekoK ftZu ftu'bhJ/ ;B. go iZNK

ftu'A pj[^frDsh ;XkoB ekPsekoK dh jh ;h.

8

4H5 ekPsekoK B{z fgzv ftZu j'o pj[s Pq/DhnK dhnK ;/tktK dh Io{os j[zdh ;h. T[BQK B{z soykD,

w'uh, x[fwnko ns/ y/sh wId{oK dh b'V g?Adh ;h. nkgDh ;wkfie fIzdrh d/ gqtkj bJh j'o

ekfwnK dhnK ;/tktK dh Io{os th ofjzdh ;h, fit/A fe Mhto ns/ BkJh i' fJZe s'A tZX ezw eo

;ed/ ;B. fJ;/ soQK e[M j'o Pq/DhnK ;B fiBQK dh frDsh tZy tZy fgzvK ftZu tZy ;h. fit/A fe

fJZe fgzv ftZu e[M i[bkj/, fe;/ ftu fJZe iK d' ;[fBnkol fe;/ j'o fgzv ftZu e[M w'uh ns/

fe;/ ftZu e[M s/bh j' ;ed/ ;B. fJ;/ soQK ebkb, rkfJe, bbkoh iK fJZe d' doIh eJh fgzvK

ftZu fwb ;ed/ ;B.

4H6 gzdothA ;dh ftZu gzikp d/ fjzd{ iks^gks d/ uko toDK d/ yke/ nB[;ko g{o/ BjhA ;B.

frnkothA ;dh ftZu wjw{d rIBh Bkb nkT[D tkb/ ftdtkB (fi;B/ feskp[b fjzd Bkwh feskp

fbyh) nbpo{Bh B/ d/fynk fe efjD B{z sK fjzd{nK ftZu iksK d/ nkXko s/ uko toD ;B, go

ukoK toDK d/ j/m eJh feZfsnK ns/ d;sekoh Bkb ;pzXs eJh ;w{j ;B, fit/A fe w'uh,

i[bkjk, X'ph, N'eoh p[DB tkb/, wS/o/, wbkj, fPekoh ns/ pkIhro nkfd. tk;st ftZu

gzdothA ;dh ftZu, gzikp ftZu e'Jh th Psoh BjhA ;h. fit/A n;hA T[Zgo dZf;nk j?, pqkjwD

iks fJ; ;w/A se ;G s'A wjZstg{oB ns/ T[Zuh BjhA ojh ;h. fco th iks^gks dh toD tzv

dk f;XKs wjZssk oZydk ;h. okig{s, yZsoh ns/ pqkjwD nkgD/ T[Zu/ fgS'eV dk pj[s wkD

;wMd/ ;Bl nkgD/ nkg B{z ;wkfie s"o s/ pkeh fjzd{ nkpkdh Bkb'A T[Zsw wzBd/ ;B.

4H7 frnkB d/ y/so ftZu fotkfJsh ftfrnkBK B{z pqkjwDK ns/ yZsohnK B/ ikoh oZfynk. t/d,

T[gfBPd ns/ g[okDK dk nfXn?B fjzd{ frnkB dk pj[s wjZstg{oB fjZ;k ;h. yZsoh ns/

pqkjwDK B/ rfDs, \r'b, f;js^ftfrnkB ns/ ftnkeoD dk nfXn?B th ehsk. ekB{zB ns/

fBnK, fPbgekoh, ;zrhs, i'fsP, jZE gVQBk ns/ ikd{ tZb th T[BQK dk o[MkB ;h. ftdtkB

fInkdkso e;fpnK ns/ PfjoK ftZu jh ofjzd/ ;B.

4H8 okig{sK, yZsohnK ns/ pqkjwDK ftZu n"osK B{z p/Nh, pj{ ns/ wK ti'A ;fseko fdZsk iKdk ;h,

go ;k| s"o s/ T[BQK dk doik nkdwh Bkb'A BhtK ofjzdk ;h. i' n"os p/n"bkd j[zdh ;h T[; s'A

nk; oZyh iKdh ;h fe T[j nkgD/ woB tkb/ gsh dh noEh d/ Bkb fIzdk ib e/ ;sh j'J/. i'

n"os nfijk BjhA eodh ;h T[; Bkb T[;dh pkeh ofjzdh fIzdrh pd;b{eh ehsh iKdh ;h.

9

ftXtk B{z fe;/ th jkbs ftu d[pkok ftnkj eotkT[D dh fJikIs BjhA ;h. pkb^ftnkj

gqufbs ;h. s[oeK d/ nkrwD s'A gfjbK fJj ;ko/ ohsh^fotki T[Zsoh Gkos ftZu gquZfbs ;B.

5H fJ;bkwL ;[ZBh, Phnk ns/ ;{|h

5H1 ;ko/ w[;bwkBK B{z fJj ftPtkP ;h fe f;o| ‘nZbk* fJZe' fJZe gqw/Pto j? ns/ jIos w[jzwd

T[;dk o;{b (g?rzpo iK JhPto^d{s) j?. s[oeK d/ gzikp ftZu nkT[D s'A gfjbK jh w[;bwkBK

ftZu fcoe{ tzv g? u[Zeh ;h. T[BQK d/ d' g[okD/ fcoe/, ;[zBh ns/ Phnk, gfjukBD/ nk;kB ;B.

;{|hnK B/ fJ;bkw dh fJZe nbZr ;wKBKso ftnkfynk dk gquko ehsk. fJBQK ;kohnK Pq/DhnK

ftZu'A ;[zBh ns/ ;{|h ;G s'A tZX wjZstg{oB ;B.

5H2 ;[zBh T[b/wk B/ gqw/Pto (nZbk) d/ fJZe' fJZe j'D d/ f;XKs B{z wzfBnk ns/ gquko ehsk.;[zBh

fJj ftPtkP oZyd/ ;B fe jIos w[jzwd nZbk d/ nk\oh g?rzpo jB ns/ e[okB n;b ftZu

nZbk dh T[uoh pkDh j?. T[j cfoPfsnK, fenkws dk fdB (;z;ko dk nkyoh fdB id'A ;G d/

eowK dk b/yk^i'yk fbnk ikDk j?), ;tor (izBs) ns/ Boe (d'Iy)ftZu ftPtkP oZyd/ ;B.

T[j gfjb/ uko \bhf|nK (jIos w[jzwd d/ gqshfBXh) B{z pokpo dk doik ns/ fJZIs fdzd/

;B. uko fefonktK fijVhnK gftZsosk B{z gogZe eodhnK jBL jo o'I gzi tko BwkI

gVQBk, owIkB d/ wjhB/ jo fdB o'Ik (tos) oZyDk, wZe/ jZi bJh ikDk, ns/ w[;bwkB GoktK

B{z dkB (Ieks) d/Dk.

5H3 Phnk th e[okB B{z nZbk dk ;zd/P wzBd/ ;B ns/ jIos w[jzwd B{z T[;dk nk\oh g?rzpo. go

T[j gfjb/ fszB \bhf|nK B{z BjhA wzBd/ ns/ f;o| nbh (i' T[jBK dk itkJh ;h) B{z jh jIos

w[jzwd dk ;Zuk ns/ gfjbk gqshfBXh (fJwkw) wzBd/ jB. T[BQK dk ftPtkP ;h fe pkoQtK

fJwkw, w[jzwd^nb^wjdh, i' fe ;z;ko s'A b[gs j' frnk ;h, T[j ;z;ko ftZu fBnK ns/

;ZukJh pjkb eoB bJh fco g?dk j't/rk. T[BQK dk fJj th ftPtkP ;h fe j[;?B (nbh d/

g[Zso) dh Pjhdh B/ Phnk w[;bwkBK bJh ;tor d/ o;s/ y'bQ fdZs/ ;B. fJ; ftPtkP s/

nkXkfos, Phnk b'e j[;?B dh Pjhdh dh :kd ftZu jo ;kb skIhnk (ib{; eZYD ns/ T[; ftu

v{zxk ;'r wBkT[D) B{z pj[s wjZst fdzd/ jB.

5H4 jo fdB pj[s ;ko/ b'e ;{|hnK d/ gqGkt ftZu nk oj/ ;B. fJj ;ukJh j? fe gzikp ftZu

;{|hnK dk gqGkt pkeh ;ko/ d/P Bkb'A tZX ;h. nbh^nb^j[ithoh, fi;B/ ;{|h ftukoXkok pko/

10

fJZe wjZstg{oB g[;se ePcb^wji{p ouh ;h, rIBthnK d/ ;w/A ftZu bkj"o ftZu t; frnk

;h. T[; ;w/A s'A bkj"o pj[s ;ko/ ;{|h P/yK dk fBtk; ikfDnk iKdk ;h. ghVQh do ghVQh

nbh^nb^j[ithoh B{z ‘dksk rzi peP* (yIkB/ d/D tkbk) d/ BK Bkb ikfDnk iKdk ;h. fuPsh

s/ ;[joktkodh ;{|h f;bf;b/ (noEks f;oeZY ;{|h P/yK s'A uZb/ xokD/) gzikp d/ ;G s'A g[okD/

f;bf;fbnK ftu'A ;B. gkegNB ftZu P/y cohd fuPsh dh ykBrkj (dorkj) s/jothA s'A

;'bQthA ;dh sZe pj[s wjZstg{oB ;{|h e/Ado fojk. T[; dk ;'bQthA ;dh dk T[ZsonfXekoh, P/y

fJpokjhw, ‘d{i/ cohd* d/ BK Bkb wPj{o ;h.

5H5 Gkos ns/ ftd/PK ftZu ou/ ;{|h ;kfjs ftZu nB/eK ftuko gqrN ehs/ rJ/ jB. ;{|hnK dk ;G

s'A e/Adoh f;XKse gZy T[BQK dk w[ezwb nksw^;wogD eoe/ gqwkswk Bkb fJZe j'Dk ;h i' fe

fJZe o[jkBh nB[Gt ;h. wB[Zy ns/ gqwkswk ftZu fgnko dk foPsk ;h ns/ fJj d[tZbk foPsk

nzs ftZu gqwkswk Bkb w/bdk ;h. gqwkswk Bkb fJZe j'D bJh nkgD/ nkg (jT[w/) B{z wkoBk

g?Adk ;h. gho (nkgD/ w[ohd B{z o;sk fdykT[D tkbk) d/ s"o s/ P/y \k; wjZst oZydk

;h.;{|hnK dh ;G s'A wjZstg{oB gqEk ‘gqw/Pto B{z :kd (fIeo) eoBk* ;h. ;z;ko d/ tZy tZy

fjZf;nK ftZu ;{|h P/y o[jkBh soZeh bJh ‘;wK* iK ‘etkbh* B{z wjZst fdzd/ ;B. Gkos ftZu

T[b/wk d/ fto'X d/ pkti{d th ;{|h P/yK B/ fJ; gqEk B{z ikoh oZfynk.

6H pqkjwDtkdh XowL P?t, t?PBt ns/ Pkes

6H1 gzikp d/ e[M gjkVh fJbkfenK ftZu p[ZX Xow dk sKsfoe o{g gquZbs ;h. gzikp d/ pj[s ;ko/

w?dkBh fJbke/ d/ e;fpnK ns/ PfjoK d/ tgkohnK ns/ d[ekBdkoK ftZu i?Bh ;kX{nK dh wkBsk

;h. fJj p/PZe frDsh ftZu E'VQ/ ;B, go fJBQK dh ftbZyD gfjukB ;h. T[BQK dh fIzdrh

fsnkrwJh ;h. T[BQK dk nfjz;k ftu v{zxk ftPtkP ;h. T[j fe;/ th iht (ukj/ BIo nkt/ iK

Bk) B{z fe;/ th soQK dh sebh| Bk d/D bJh ikD/ iKd/ ;B. gqwkswk dk ;zebg T[BQK d/

Xow^doPB dk fjZ;k BjhA ;h. T[; ftZu shoEzeoK dk ftP/P wjZst ;h.

6H2 fInkdkso fjzd{ pqkjwDtkdh gZXshnK ftZu fPt, ftPB{z iK Pesh noEks d/th B{z wzBd/ ;B.

fPtih dh g{ik bJh ;Ekgs wzdoK dh d/y Gkb fPt Grs pqkjwD eod/ ;B ns/ P?t ;kfjs

(nrw ns/ g[okD) dk nfXn?B th eod/ ;B. fPt ih B{z wzBD tkb/ ;kX{nK B{z ‘;zfBnk;h* fejk

iKdk ;h. T[BQK dhnK nZr/ tZyohnK Pq/DhnK ;B, fiBQK B{z d; Bkwh fejk iKdk ;h. nkw s"o

11

s/ T[j e/;oh ozr d/ eZgV/ gfjBd/ ;B, ns/ e[M nkgD/ w'fYnK s/ P/o iK uhs/ dh yZb bNekJh

oZyd/ ;B. brGr ;ko/ jh ;zfBnk;h nkgD/ wZE/ s/ ;[nkj Bkb fsbe dk fBPkB pDkT[Ad/ ;B.

;fBnk;h EK EK ftuod/ ;B, go T[BQK B/ e[M wZm th ;Ekfgs ehs/ j'J/ ;B.

6H3 i/eo gzikp ftZu t?PBt wZs tZb fXnkB wkohJ/ sK d/yd/ jK fe nbpo{Bh B{z Grtdrhsk,

Gkrts g[okD ns/ ftPB{z g[okD pko/ ikDekoh ;h fijV/ t?PBtK d/ ;G s'A wjZstg{oB rozE wzB/

iKd/ jB. ftPB{z dh gqw[Zy d/tsk d/ s"o s/ fit/A fe bePwh^BkokfJD iK ftPB{z d/ ntskoK B{z

;wofgs wzdoK dh d/yGkb t?PBt pqkjwD eod/ ;B.;z;ko fsnkrD tkb/ t?PBtK B{z nkw s"o

s/ ‘p?okrh* fejk iKdk ;h. T[j Xkofwe ohshnK, :Zr ns/ shoE :ksok B{z wkBsk fdzd/ ;B.

T[j wk; ns/ Pokp s'A goj/I gqukod// ;B.

6H4 Pkes d/th iK T[;d/ tZy tZy ;o{gK B{z g{id/ ;B. T[BQK dk ftPtkP ;h fe ‘Pesh* d/ o{g ftZu

d/th pqfjwzv ns/ d/tfsnK d/ pj[s ;ko/ ;o{gK B{z gkbdh j?. Pkes ‘d[ork* iK ‘ekbh*, iK

T[;d/ j'o o{g B{z gP{ pbh d/Dk Io{oh wzBd/ ;B.

7H BthnK Xkofwe bfjoKL r'oyBkEh i'rh, t?PBt Grsh, ns/ Grs epho ih

7H1 rIBthnK dh gzikp s/ fiZs s'A pknd gzikp ftZu P?t wZs ftZu fJZe BthA bfjo g?dk j'Jh, fi;

d/ pkBh r'oyBkE ;B. T[BQK B/ fPt ih B{z gqw[Zy d/tsk wzBd/ j'J/ i'r (:'r) dh efmB ftXhnK

B{z ngDkfJnk. fJ; cb;|/ Bz{ wzBD ns/ gqukoD tkb/ r'oyBkEh i'rh iK e/tb i'rh (:'rh)

ikD/ iKd/ ;B. Gkosh ;{|h ;kfjs ftZu fJBQK dk ne;o fIeo fwbdk j?. gzdothA ;dh ftu

fJBQK dk gzikp d/ b'eK T[Zs/ pj[s gqGkt ;h. f;zX ;kro d[nkp ftZu r'oyBkE dk fNZbk (wZm)

fJBQK dk gqw[Zy e/Ado ;h, go fJjBK d/ wZm j'o ek|h EktK s/ th ;Ekfgs j'J/. ;'bQthA ;dh d/

P[o{ ftZu fJ; d/ 12 tZy tZy Pq/DhnK d/ jtkb/ fwbd/ jB fiBQK B{z ‘G/y^pkoK* eoe/ ikfDnk iKdk

;h. f;o eZY i'rh ezBK ftZu w[zdoK gkT[d/ ;B ns/ T[j ezB^gkN/ i'rh ejkT[Ad/ ;B. T[BQK B{z

nkgD/ BK Bkb ‘BkE* dk T[Zg^Bkw brkT[D dh fJikIs ;h. i'rh nkgD/ e'b Bkd iK f;zxh

oZyd/ ;B. brksko pbdh ‘X{Dh* fJBQK d/ wZmK dk fJZe wjZstg{oB fuzBQ ;h. fJBQK wZmK ftZu

gZe/ ns/ nkoIh s"o s/ ofjD tkb/ i'rhnK d/ G'iB bJh Gzvkok ubkfJnk iKdk ;h.

12

7H2 i'rhnK dhnK efmB wkBf;e^;ohoe ftXhnK dk T[d/P ihtB^w[esh iK ;dk ;fji ntZ;Ek B{z

gkT[Dk ;h. fJj fJZe pj[s jh Pesh dh ntZ;Ek wzBh iKdh ;h fi; s'A pknd i'rh ‘f;ZX* pD

iKdk ;h. fJj ftPtkP ;h fe f;ZX B{z ‘d?th PeshnK* gqkgs j' iKdhnK ;B. nkw b'e fJj

;wMd/ ;B fe f;ZX e'Jh th Peb iK ;{os XkoB eo ;edk ;hl T[j pj[s jh ;{yw iK tZv/

neko tkbk, jbek iK Gkoh j' ;edk ;hl T[j e'Jh th t;s{ gqkgs eo ;edk ;hl gkDh ns/

jtk ftZu T[Zv ;edk ;h. fJj ftPtkP th ;h fe T[j nkw XksK iK ;[nkj B{z th ;'B/ ftZu

pdbD dh o;kfJDe ftXh dk frnkB oZyd/ ;B. n;b ftu, i'rh d/;h d[nkJh^p{Nh d/ wkfjo

;Bl ns/ fpBK iks^gks d/ G/d s'A e'Jh th T[BQK dk u/bk pD ;edk ;h.

7H3 fJ;/ ;w/A t?PBt wZs ftZu BthA bfjo P[o{ j'Jh fi;B{z ‘Grsh bfjo* fejk iKdk j?. Grsh dk

wkor jh w[esh dk ;jh okj wzfBnk ikD bZfrnk, frnkB wkor ns/ eow eKv d/ wkor dh

soQK. s/jothA ns/ u"XthA ;dhnK ftZu ftPBz{ d/ wB[Zyh ;o{g, Pqh okw uzdo ns/ Pqh feqPB dh

Grsh gqZufbs j'Jh ns/ fJj wzfBnk ikD bZfrnk fe fJBQK dh Grsh jh w[esh dk n;b wkor

j?. Pqh okw ns/ Pqh feqPB dh g{ik d/ Bkb ;hsk ns/ okXk B{z i'fVnk frnk.fJzM ;hsk^okw

ns/ okXk^feqPB dhnK w{oshnK wzdoK ftu ;Ekfgs ehshnK rJhnK.

pkpo r'oy^jNoh ftZuL pkpo Bkwk

s'A

13

7H4H u"XthA ns/ gzdothA ;dh ftZu okwkBzd B/ T[Zsoh Gkos ftZu okw Grsh dk gquko ehsk. T[BQK d/

u/fbnK B/ ek|h ;EkBK s/ wZm ;Ekfgs ehs/. fJBQK wZmK ekoB okwkBzdh p?okrhnK dk b'eK ftZu

gqGkt tX frnk. ftZfdnk bJh gkmPkbktK ns/ rT{ gkbD bJh rT{ PkbktK fJBQK wZmK dk fJZe

nfBZyVtK nzr ;B. pzrkb ns/ T[Vh;k ftZu u?szfBnk ns/ ni'e/ T[Zso gqd/P, oki;EkB ns/

r[ioks ftZu tbZGukohnk B/ feqPB Grsh dk ubD ehsk. u?szfBnk B/ feqPB Grsh d/

GktBkswe gZy B{z fbtbhBsk Bkb Bku s/ ;kI^;zrhs Bkb GiB^ehosB eoe/ gqukfonk.

tZbG B/ Pqh feqPB Grsh bJh wzdoK ftZu g{ik dh ftP/P ftXh B{z nkozfGnkL fiZE/ o'IkBk, sVe/

s'A id'A Pqh feqPB ikrd/ ns/ d/o oks sZe id'A T[j ;"Ad/, ;kok fdB T[BQK dh Grsh ftu tZy tZy

fefonktK ehshnK iKdhnK ;B. w{b o{g ftu feqPB Grsh T[Zu ns/ wfXnw iksK d/ b'eK

bJh ;hl p/PZe fJ;d/ w'YhnK B/ e[ZM e[ZM nkw b'eK dh p'bh th tosh ns/ j/mbhnK iksK tZb

M[ekn fdykfJnk.

7H5 gqGktPkbh o{g ftZu BhthnK iksK Bkb i[Vh bfjo bJh ;kB{z T[Zsoh Gkos d/ ;zsK tZb fXnkB

d/Dk gt/rk. ;qh r[o{ rqzE ;kfjp ftZu fJBQK B{z ‘Grs* fejk frnk j?. ;zs ntskotkd ns/

wzdoK ftZu w{osh g{ik d/ fto[ZX ;B. ;ZukJh sK fJj j? fe fJBQK GrsK B/ ftPB{z Grsh B{z

;zp'XB jh BjhA ehsk.fJBQK ftZu ;zs epho ih ;G s'A wjZstg{oB ;B. T[BQK B/ pj[sk ;wK

pBko; ftZu r[Ikfonk ns/ T[; ;w/A d/ ftPtkPK ns/ ohshnK B{z Bekfonk. T[BQK B/ fejkL

w"bth ns/ gzfvs i' fe fJ;bkw ns/ fjzd{ Xow dhnK g[okDhnK gqEktK d/ oytkb/ jB, fJZe'

fwZNh d/ GKv/ jB. ;zs epho B/ t/d ns/ e[okB, i' fe fjzd{nK ns/ w[;bwkBK bJh oZph ;zd/P

(fJbjkw) wzB/ iKd/ ;B B{z th BjhA ;thekfonk. ;zs epho B/ ;k| GkPk ftu wzdoK ftZu w{osh

g{ik, P[ZXheoB bJh fJPBkB, o;wh tos ns/ shoEK dh :ksok dh nkb'uBk ehsh. T[BQK B/

fejk fe w/ok gqw/Pto Bk sK joh j? Bk nZbk (go T[;B{z joh iK nZbk fejk ik ;edk j?), T[j

Bk jh g{op ftZu j? ns/ Bk jh gZSw ftul T[j sK jo wB[Zy d/ wB ftZu t;dk j?. ;zs epho

ih dk dZf;nk okj fJZe BtK ns/ w{b Xkofwe wZs ;h.

r[o{ BkBe ;kfjp B/ nkgD/ ;w/A dh okiBhsh, ;wki s/ Xow pko/ nfs ouBksfwe

gqshfefonktK fdZshnK ns/ fJZe Bt/A Xow s/ Bt/A gzE dh ;EkgBk ehsh. fJ; pko/ n;hA nrb/

gkm ftZu uouk eoKr/.

14

g[;se ;{uh

i/Hn?;Hro/tkbL r[o{ BkBe fJB fj;Noh, uzvhrVQL gzikp :{Bhtof;Nh, 1998 (nzro/Ih).

i/Hn?;Hro/tkbL obhfin; w{tw?AN; n?Av fJB;NhT{PB; fJB w?vhtb fJzvhnk BthA fdZbhL

n"e;cov :{Bhtof;Nh gq?;, 2006 (nzro/Ih).

i/Hn?;Hro/tkbL dk f;y; nk| dk gzikp, e?Awpohi :{Bhtof;Nh gq?;, 2017 (nzro/Ih, BthA

Skg).

feogkb f;zxL go;g?efNt; n"B f;Zy r[o{I, BthA fdZbhL B?PBb p[Ze P"g, 2000(nzro/Ih).

nfGnk;

Gkr^T

1H t;s{fBPm gqPB (fJBQK dk T[Zso fJZe iK d' PpdK ftZu d/Dk j?)L

pj[GKsh T[Zso tkb/ gqPBL

i) skIhnk fe; Bkb ;pzXs j?<

(T) ;[zBh (n) Phnk (J) ;{|h (;) i'rh

ii) nbpo{Bh fe; ;dh ftu nkfJnk ;h<

(T) 11thA (n) 12thA (J) 14thA (;) 15thA

iii) pfjb'b b'Xh dk T[ZsonfXekoh e'D ;h<

(T) d"bs ykB b'Xh (n) f;ezdo b'Xh (J) fJpokjhw b'Xh (;) P/o Pkj ;{oh

iv) fJ;bkw Xow dhnK w[Zy ;zgodktK ;BL

(T) P/t ns/ t?PBt (n) ;[zBh ns/ Phnk

(J) r'oyBkEh ns/ ephogzEh (;) ;{|h ns/ Pkes

ykbh EktK Go'L

v) nbpo{Bh B/ HHHHHHHHHH Bkwh g[;se ouh ;h.

vi) gP{ pbh dh gqEk wzBD tkb/ HHHHHHHHHH ;B.

15

vii) HHHHHHHHHH ntskoK ftZu ftPtkP oZyd/ ;B.

viii) T[Zso Gkos ftZu okw Grsh dk gquko HHHHHHHHH B/ ehsk.

ix) t?PBt fsnkrhnK B{z HHHHHHHHHH fejk iKdk ;h.

x) ;zs epho ih B/ wzdoK ftZu HHHHHHHHHH dh g{ik dk fto'X ehsk.

;jh$}bsL

xi) ;[zBh gfjb/ uko \bhfcnK ftZu ftPtkP oZyd/ ;B (;jh$}bs)

2H fJZe tke sZe d/ T[Zso tkb/ pj[s S'N/ gqPBL

i) Gkos d/ b'eK bJh ‘fjzd{’ Ppd dh tos'A feBQK B/ ehsh<

ii) fjzd{nK ftu fejVhnK BthnK Xkofwe bfjoK uZbhnK<

iii) ;zB 1519^24 ftu pkpo B/ fejV/ fJbkfenK s/ epIk ehsk<

iv) f;ezdo b'Xh B/ ekIhnK dh fB:[esh feT[A ehsh<

v) fjzd{ b'e ekIh dh ndkbs dh tos'A fe; bJh eod/ ;B<

vi) b'Xh ;[bskB fe;dh gqw[Zysk ƒ wzBd/ ;B<

vii) w[eZdw e"D ;B<

viii) gZNtkoh dk eh ezw j[zdk ;h<

ix) P/yIkdk ns/ ghoIkdk e"D ;B<

x) fJ;bkw ftZu T[j fejVhnK uko fefonktK jB fijVhnK gftZsosk B{z gogZe

eodhnK jB<

Gkr^n

3H S'N/ T[ZsoK tkb/ gqPB (35^40 Ppd)

i) 15thA ;dh d/ gzikp ftu fejV/ Xow gquZfbs ;B<

ii) b'eK dhnK fejVhnK Pq/DhnK ƒ b'XhnK nXhB ;oekoh ;ogq;sh fwbdh ;h<

iii) b'Xh ;[bskBK nXhB gdXkoe fej' fijh fIdrh pshs eod/ ;B<

iv) s[oe^n|rkB je{ws ;w/A okig{sK dh ;fEsh fet/A pdb rJh<

v) iks gqDkbh pko/ nbpo{Bh B/ eh fejk j?<

vi) pqkjwDK dh ;fEsh ftZu eh gfotosB nkfJnk<

16

vii) pqkjwD ns/ yZsoh fejV/ ‘otkfJsh ftfrnkBK’ dk nfXn?B eod/ ;B<

viii) 15thA ;dh ftu fJ;sohnK dh ;fEsh fej' fijh ;h<

ix) i'rh s'A eh Gkt j?<

x) ;[zBh ns/ Phnk ftZu eh nzso ;B<

Gkr^J

4H tZv/ T[ZsoK tkb/ gqPB (100^150 Ppd)

i) gzikp d/ G{r'fbe y/so s'A eh Gkt j?<

ii) b'Xh ;[bskBK d/ gqPkPfBe gqpzX dk toDB eo'.

iii) 15thA ;dh d/ nyhob/ fjZ;/ ftu fjzd{ ;wki dh pDso eh ;h<

iv) 15thA ;dh ftu fJ;bkwh ;wki ftu i' tZy tZy Pq/DhnK ;B, T[jBK dk toDB eo'.

v) ;{|hnK pko/ s[;hA eh ikDd/ j'<

vi) t?PBt Grsh d/ T[Zx/ nkr{ e"D ;B ns/ T[BQK B/ eh :'rdkB gkfJnk<

vii) i'rhnK dhnK ftP/PsktK eh ;B<

viii) ;zs epho ih d/ ftuko eh ;B<

Gkr^;

5H wkB fuZso ftZu j/m fbfynK ftZu'A e'Jh gzi ;EkB ftykUL

f;nkbe'N, ;?dg[o (n?wBkpkd), fdgkbg[o, gkegNB, bkj"o, gkDhgs ns/ fdZbh.

fdykJ/ rJ/ jo ;EkB dh ftnkfynk th eo'.

BePk nrb/ gzB/ s/ j?HHHH

17