xitsonga july 2017 draft curriculum statements/draft nasca and getca... · page 4 gegc tirhele ra...

GENERAL EDUCATION AND TRAINING CERTIFICATE FOR ADULTS

NQF LEVEL 1

DRAFT SUBJECT STATEMENT

XITSONGA

JULY 2017

CURRICULUM STATEMENT FOR THE GENERAL EDUCATION AND TRAINING CERTIFICATE FOR ADULTS (GETCA)

Department of Higher Education and Training

123 Francis Baard Street

Private Bag X174

Pretoria 0001

South Africa

Tel: +27 12 312-5911

Fax: +27 12 321-6770

www.dhet.gov.za

© 2017 Department of Higher Education and Training

GEGC

NXAXAMETO WA TIDYONDZO WA GETCA YA RIRIMI RA XITSONGA

Leswi nga endzeni Manghenelo ..................................................................................................................................... ………2

Swikongomelo………………………………………………………………………………………………….…....4

Mimbuyelo ya Swiyimo swa Nthwaso……………………………………………………………………..5

Mpimo wa Mimbuyelo Ya Swiyimo Swa Nthwaso……………………………………………………5

Makungu ya / Xikimu xa makambelelo…………………………………………………………………….9 Xivumbeko xa Maphepha ya Xikambelo……………………………………………………………………..9 Swiletelo swa Valeteri na Vahluvukisi va switirhisiwa………………………………………………10

Swiletelo swa migingiriko yo endla hi mavoko/Migingiriko……………………………………12

Maehleketelelo mayelana vutivi bya masungulo na vutshila………………………………......17 NKONGOMELO WA 1: RIRIMI NO TIHLUVUKISA XIVIRI………………………………………….18

Manghenelo……………………………………………………………………………………………………….18

Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa………………….18

XIVUMBEKO XA VUNDZENI BYA DYONDZO……………………………………………………………………….18

NKONGOMELO WA 2: RIRIMI NA MIGANGA LEYI HI HANYAKA EKA YONA………….....24

Manghenelo……………………………………………………………………………………………………….24 Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa…………………………...25

XIVUMBEKO XA VUNDZENI BYA DYONDZO …………………………………………………………….25

NKONGOMELO WA 3: RIRIMI NA NDHAWU YA MITIRHO………………………………………32

Manghenelo…………………………………………………………………………………………………….....32 Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa……………………………32 Xivumbeko xa vundzeni bya dyondzo…………………………………………………………………....32

NKONGOMELO WA 4: NDHAVUKO LOWU RHANDZIWAKA HI VUNYINGI,

MATSALWA NA VUHUNGASI………………………………………………………………………………..36

Manghenelo………………………………………………………………………………………………………..36 Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa…………………………….36

XIVUMBEKO XA VUNDZENI BYA DYONDZO ………………………….....................……………………36

Tiawara to Dyondza leti Bumabumeriwaka………………………………………………………….…….41 NXAXAMETO WA TINHLAMUSELO TA MARITO WA GETCA……………………………………….42

Xivumbo ......................................................................................................................................................................

Swivumbeko swa Ririmi leswi Yelanaka .......................................................................................................

Migingiriko leyi Bumabumeriwaka .................................................................................................................

Swivutiso swo Titsundzuxa ................................................................................................................................

GEGC

Manghenelo Xikongomelo xa Xitifiketi xa Dyondzo yo Angarhela na Vuleteri bya Vatswatsi (GETCA) i ku nyika vumbhoni bya leswaku swichudeni leswi nga vatswatsi swi na vutivi bya nongonoko wo karhi wa ndzetelo, mitolovetiso, vutshila na risima. Vutshila lebyi byi tlakusa exikarhi ka swichudeni ku va ni xiave ka nkoka eka ntshamiseko wa vanhu, eka tipolitiki na le ka ikhonomi. Byi tlhela byi vumba masungulo ya na / kumbe ya ku dyondzela vutshila byo karhi, ku endlela ku antswisa xiyimo xo kota ku kuma mitirho. Vonele leri ra swirhonyingi (multi-pronged approach) eka dyondzo ri lava ku hluvukisiwa hi ku hetiseka eka vadyondzi lava nga vatswatsi. Swichudeni leswi swi nga va swi tshikile xikolo hikuva ndlela yo dyondza no dyondzisiwa exikolweni yi swi kanganyisile. Nxaxameto lowu wa tidyondzo wu lava ku tlhela wu nyika swichudeni matimba yo va na xiave xa nkoka eka tiarena ta ntshamiseko wa ikhonomi ya vanhu na le ka ta tipolitiki ta tiko no tlakusa xiyimo xo fuma tiko ra swona hi vululami na ndzingano etikweni. Hikokwalaho xikongomelo lexi xo katsa hinkwaswo eka ku dyondzisiwa ka swichudeni leswi nga vatswatsi ku faneriwa hi vonele ro hambana na ra le ka sisiteme yo nghena xikolo (the formal schooling system). Xikan’we na leswi, nxaxameto lowu wa tidyondzo waa tindzimi ta xintu ta le Afrika wu hlawula vonele ro dyondzisa ra mhaka ya swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu leri endlaka leswi landzelaka: ku antswisa mhaka yo tlhela ku pfuxeleriwa ndhavuko, ku tiyisisiwa ka vutitivi, na mfikelelo wa vutumbuluxi bya vutivi na tindlela to tiva leti nga swiyimo leswi languteriweke loko ku nga se hluvukisiwa xichudeni lexi nga ntswatsi hi ku hetiseka. Ku tivisiwa ka nxaxameto lowu wa tidyondzo Vutshila bya nkoka lebyi hluvukisiwaka eka nxaxameto lowu wa tidyondzo wa GETCA hi lebyi landzelaka:

Vuswikoti byo tumbuluxa swiphemu swa xitshuriwa lexi anamisiweke lebyi kombetaka ndzandzelelano lowu twisisekaka wa nhleketo na / kumbe nhluvukiso wa nkanelo kumbe nkanetano;

Vuswikoti byo hlaya xitshuriwa lexi anamisiweke, ku xi tlhantlha leswaku ku ta kumiwa timhaka ta nkoka, ku anakanyisisiwa hi tona kutani ku endliwa xiviko kumbe ku kaneriwa mianakanyo na miehleketo leyi tumbulukaka eka nhleketo lowo.

Ku endla vuxaka exikarhi ka minongoti na mianakanyo yo huma eka mixaxameto ya tidyondzo leyo hambana na hinkwaswo leswi humelelaka emisaveni hinkwayo, emigangeni na leswi humelelaka evuton’wini bya munhu hi xiviri;

Ku kuma ndlela yo tiyisisa leswaku loko munhu a ri karhi a dyondza swi va swa nkoka no koteka ku endlela leswaku a ta antswisa mitokoto ya vutomi bya yena na bya le migangeni ya swichudeni, xikan’we na le ntirhweni na le ka vutomi bya swona vinyi.

Ku kota ku fikelela laha, ku dyondzisa no kambela eka GETCA swi lava leswaku swichudeni swi tinyika nkarhi wo ringanela wo hluvukisa mitolovetiso na vuswikoti lebyi faneleke, ku endlela ku titumbuluxela swiphemu swa switshuriwa leswi anamisiweke no tirhisa nkarhi wa nkoka swi ri karhi swi titoloveta. Swichudeni swi nyikiwa milawu leyi nga swiletelo leswi nga ta swi seketela ku hluvukisa mitolovetiso yo endla na vutshila lebyi. Xichudeni xin’wana na xin’wana xi khutaziwa ku anakanyisisa hi leswi xi swi dyondzaka ku nga ri ntsena tanihi ndlela yin’wana yo dyondza minongoti, mianakanyo na mahungu lama khumbiweke eka nxaxameto lowu wa tidyondzo, kambe ku katsa no aka vutitivi bya xona. Mikongomelo leyi hlawuriweke eka nxaxameto lowu wa tidyondzo hi leyi: ririmi no tihluvukisa xiviri, ririmi na miganga leyi hi hanyaka eka yona, ririmi na ndhawu ya mitirho na ndhavuko lowu

GEGC

rhandziwaka hi vunyingi, matsalwa na vuhungasi. Loko yi katsiwa swin’we, mikongomelo leyi yi lulamiseriwile ku nyika mfikelelo eku twisiseni ka ririmi tanihi ndlela yo tiyisisa vutitivi na mfikelelo wa vutumbuluxi bya vutivi na tindlela to tiva to vumba nhlamuselo eka swichudeni leswi nga vatswatsi. Hikokwalaho ka yini ku dyondziwa Xitsonga? Ku dyondziwa ka ririmi ra Xitsonga i ka nkoka eka leswi ntlhontlho lowu wa dyondzo wu swi koxaka: ku tiva no titiva. Vavulavuri va Xitsonga va vile na matimu yo va ririmi ra vona ri kumeka ri ri karhi ri chicheriwa eka xiyimo xo tsan’weka no ehlisiwa ka ndzhuti wa vona xikan’we na mavonelo ya misava loko va tifananisa na tindzimi ta van’wana. Handle ka ku tiyisisiwa ka matimba ka vutitivi bya vona (loku boheleriweke swinene eka tindzimi ta vona), vuswikoti bya vona byo fikelela vutivi hi vutitshembi a byi voneriwile ebodhleleni hi ku ringana loko van’wana va tikume va kanganyisekile etimhakeni to nghena xikolo no titekela ehansi va nga ha titivi leswaku hi vona vamani. Loko xi dyondzisiwile kahle hi ku katsa tindlela leti va pfulaka miehleketo, Xitsonga xi va xiseketelo xo hluvukisa vutitivi no aka vutivi na mavonelo eka swichudeni leswi nga vatswatsi. Loko swi dyondzisiwile kahle hindlela leyi faneleke, swi ta kota ku tisungulela ndlela yo va ni xiave xa nkoka eka ikhonomi na le ku hanyeni na vanhu hi ku tirha kumbe ku yisa emahlweni tidyondzo. Nhluvukiso wa vutitivi hi ku hetiseka wu komba ku humelela lokukulu. Leswi swi pfuna eka ku va vaakatiko vo va ni vutihlamuleri byo kota ku hoxa xandla hi ku hetiseka eka ikhonomi, eka tipolitiki na le ka ntshamiseko wa vaakatiko va tlhela va hoxa xandla eku hluvukisiweni ka tiko ra vona. Tanihiloko swi vuriwile laha henhla, vonele ro dyondzisa leri tirhisiwaka eka dyondzo leyi ri hambuke swinene eka matirhele ya mafundza ya madyondziselo ya le ka nxaxameto lowu wa tidyondzo wa masungulo. Dyondzo leyi yi vumbiwile hindlela yo va yi ta kota ku nyika leswi laviwaka hi vamami va ririmi ra manana na lava nga ri ki vamami va ririmi ra manana kambe va ri na vutivi lebyi ringaneleke ku tirhisiwa bya ririmi. Hikwalaho ko tiva leswaku mitlawa ya swichudeni leswi nga vatswatsi yi hambanile swinene, nxaxameto lowu wa tidyondzo wu akeleriwile ehenhla ka milawu ya nkoka yo tirhiseka hi ku olova no hundzukahundzuka no yelana, na swiyimo swa vutomi swo hambanahambana swa swichudeni.Hikokwalaho ka sweswo, nxaxameto lowu wa tidyondzo leyi yi seketeriwile hi tlhelo ra mavonelo ya swilo hi tihlo ra swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu, leri vekaka ntshikelelo eka leswi vavulavuri va swi endlaka hi ririmi ku tlula leswi xivumbeko xa ririmi xi langutekisaka xiswona. Ntshikelelo lowu wu yimela ku cinca ka patironi/endlelo na nkunguhato wa xiyimo xa le henhla wa tindzimi ta xintu ta le Afrika tanihi xihlovo xa ndhavuko xa nhluvukiso wa ikhonomi na wa vanhu. Hi marito man’wana, ku dyondza no dyondzisa Xitsonga ku fanele ku voniwa ku ya hi xiyimo xa mbangu wa swa ntshamiseko na ndhavuko wa vona. Ku tiyisa vutitivi no antswisa vuswikoti bya swichudeni leswi nga vatswatsi eku hluvukisiweni ka ikhonomi ya vaaki, ndhavuko na matimu swi ta va timhaka ta nkoka leti nga ta kongomisiwa eka nxaxameto lowu wa tidyondzo. Endlelo ro dyondzisa ririmi ra Xitsonga ku ri karhi ku tirhisiwa vonele ro dyondzisa ra swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu eka nxaxameto lowu wa tidyondzo ri vona ku dyondza tanihi endlelo (ra swa mifungho) laha ku va ni xiave eka migingiriko leyi endliwaka hi vanhu swi nga swa nkoka. Ri kanetana na ku famba hi ntila, hi nongonoko na tirhelo ro kombeta vuvona ra vutshila no ehleketa hi ndzandzelelano. Ri tlhela nakambe ri veka erivaleni mhaka ya leswaku nhlamuselo yi fanele ku vumba mongo wa yuniti yin’wana na yin’wana ya dyondzo. Vonele leri ri nyika ku cinca eka ntivovuehleketi bya vutivi lebyi yelanisiweke na

GEGC

tirhele ra risima ra Xiafrika ra Vumunhu (Munhu i munhu hi van’wana vanhu). Loko swi anakanyiwa hindlela leyi, yuniti ya dyondzo yi fanele ku andlariwa ku ya hilaha yi katsaneke hakona ku tlula ku va vutshila na vutivi swi va swi andlariwile hi nhlambulo kumbe ku hambanisiwa. Hi ku tirhisa matimba yo fikelela vutivi byinyingi lebyi xichudeni lexi nga ntswatsi xi nga na byona, ku ta va na ntikiso eka leswi swichudeni swi taka na swona eka xiyimo xin’wana na xin’wana xo dyondza tanihi vatumbuluxi va nhlamuselo na vakumi va nhlamulo. Vonele leri ro hetiseka ro dyondza ririmi ri tlhela ri tirha ntirho wa nkoka eku tlakuseni ndzemuko wa ku hambana, nkatsahinkwavo, vululami eka ta mahanyelo ya vanhu na ta mbangu, timfanelo ta vanhu na ku cinca. Swichudeni leswi nga vatswatsi leswi dyondzaka ku ya hi nxaxameto lowu wa tidyondzo swi ta tirhisa ririmi ra swona hi swikongomelo swa tinxakaxaka evuton’wini bya swona bya vukulukumba. Leswi swi katsa mfikelelo no nghenelela eka dyondzo yo yisa emahlweni, ku hlamulana entirhweni no va na xiave eka tlhelo ra swa ndhavuko, swa vaakatiko, swa xiikhonomi na swa xipolitiki. Nxaxameto lowu wa tidyondzo wa ririmi wu ta swi pfumelela ku tiphina no va na xiave eka mitirho ya vutumbuluxi ya ndhavuko, leyi nga ha vaka ya xivumbeko xa swanomo, xa swo tsariwa kumbe xa swa mbonoyingiselo. Loko ku tekeriwa enhlokweni vonele ro dyondzisa ra mhaka ya swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu, xikongomelo xa nxaxameto lowu wa tidyondzo i ku tirhisa switirhisiwa swa ntiyiso ku antswisa vuswikoti lebyikulu bya mbulavurisano hi tindlela leti faneleke ku yelana na mhaka. Wu ta tlhela wu tekeleleka eka tindlela tinyingi to dyondzisa ku endlela ku fikelela swilaveko swo hambana swa swichudeni leswi se swi nga vatswatsi. Nxaxameto lowu wa tidyondzo wu tirha ku ya hi maehleketelelo ya leswaku swichudeni swi na byonanyana vutivi lebyi ringaneleke ku tirhisiwa bya Xitsonga lexi dyondziweke.

Swikongomelo

1. Ku valanga matirhiselo ya ririmi tanihi ndlela ya mahlamuselelo ya risima na

mitolovetiso ya ntshamiseko na mindhavuko ya vanhu. Leswi swi ta pfuna swichudeni

leswi se swi nga vatswatsi:

1.1 Ku vumba no tiyisa vutitivi lebyi yelanisiwaka na matimu ya ntshamiseko na

mindhavuko ya vanhu;

1.2 Ku antswisa ririmi ra swona na matirhiselo ya rona etindhawini to

hambanahambana.

1.3 Ku burisana no twisisa mahungu hindlela leyi faneleke;

2. Ku tirhisa ririmi tanihi xitirhisiwa xo ehleketa hi vuenti na ku tumbuluxa vuxoperi bya

leswi humelelaka evuton’wini bya munhu;

3. Ku nyika ntokoto wa nkoka wa dyondzo eka swichudeni leswi se swi nga vatswatsi leswaku swi ta kota:

3.1. Ku lemuka nkoka wa ririmi evuton’wini bya swona bya masiku hinkwawo; 3.2. Ku titwa swi titshemba ku va swi nga tirhisa no nghenelela eka mimbangu yo

GEGC

hambana; 3.3. Ku tilulamisela tidyondzo to ya emahlweni, ku dyondza Xitsonga ku va ka xitirhisiwa xo fikelela tidyondzo tin’wana leti dyondzisiwaka hi Xinghezi.

4. Ku hluvukisa tindlela to tirhisa ririmi leti nga ta va pfuna:

4.1. Ku yingisela no vulavula hindlela leyi vuyerisaka; 4.2. Ku hlaya, ku burisana no twisisa nhlayo yo tala ya switshuriwa swo hambana; 4.3. Ku tihlamusela hi vutitshembi hi Xitsonga hi ku vulavula na hi ku tsala; 4.4. Ku aka no tlhantlha swivumbeko swo hambana swo vulavurisana leswi faneleke ku ya hi vundzeni bya timhaka;

4.5. Ku nghena no va na xiave etindhawini ta mitirho hindlela leyi faneleke.

5. Ku hluvukisa no kondletela mukhenso/ntlangelo wa matsalwa, mfuwo wa rixaka, vutlangi, vutlhokovetseri na filimu;

6. Ku kondletela vuswikoti byo titumbuluxela no tirhisa mianakanyo;

7. Ku hluvukisa vuswikoti byo tlhantlha switshuriwa hi vuxoperi no twisisa nkucetelo

lowu swi nga na wona eku endleni swiboho eka swiyimo swa ntiyiso evuton’wini bya xiviri.

Mimbuyelo Ya Swiyimo Swa Nthwaso Loko khoso leyi yi hela swichudeni swi ta kota: 1 Ku yingisela no vulavula hikwalaho ka swikongomelo, vundzeni bya timhaka na vahlaleri vo hambana; 2 Ku hlaya no langutisa switshuriwa ku endlela ku twisisa no hlahluva hi vuxoperi no tlhela

ku anguriwa switshuriwa swo hambana swa vutsari na swo ka swi nga ri swa vutsari; 3 Ku tsala no andlala hi swikongomelo swo hambana na vaamukeri vo hambana va

mahungu ku tirhisiwa swinawana swa matirhiselo ya ririmi na swivumbeko leswi ri faneleke eka vundzeni bya timhaka byo hambanahambana.

Ku tirhisa swivumbeko swa ririmi na swinawana swa matirhiselo ya ririmi hindlela leyi pfunaka.

Mpimo wa Mimbuyelo ya Swiyimo swa Nthwaso Tindlela to tiva, ku anakanya no ahlula etimhakeni ta miehleketo ya vutlhari swi akeleriwile eka ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu. Vukona bya swilo (dyondzo ya ku hanya) eka ntumbuluko na tlhelo ra mavonelo ya swilo (tiepisitemoloji) ku fanele ku xaxametiwa ku endlela ku nyika endlelo ra ku ya hi magoza (mafambiselo ya ntivomaendlelo) lawa eka wona vutivi byi kumiwaka no kota ku twisisa nhlamuselo ya hungu leri tsariweke. Tanihiloko tisisiteme to xaxameta tindzimi ti ri swikombeto swa nkoka swa swiyenge swo karhi swa maehleketelelo, i swa nkoka ku xiya leswi humelerisiwaka hi tindzimi ta xintu ta le Afrika

GEGC

mayelana na swikoxo swa mipimo ya swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo. Ndzavisiso wu kombeta leswaku tindzimi ta xintu ta le Afrika ti na xihlawulekisi xa n’wangulano lexi landzelelaka swivulwahava leswi nga na milawu kumbe tidyondzo ta vunene kumbe mahanyelo, swa mbitano-angulo na vulavulelo ro gega, leswi haswimbirhi ka swona swi vekaka xikoxo xa xiyimo xa le henhla xa swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo eka muhlayi. Hikokwalaho ko va ku ri na ndzhwalo wa xiyimo xa le henhla wa swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo (swiyenge swinyingi swa xikoxo xa swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo swa le henhla swi endleka hi nkarhi wun’we), mitolovetiso yo twisisa mbulavulo (xipichi) na mahungu ya nonoka ebyongweni ku tlula leswi vaka swi languteriwile eka swipimo swa mahanyelo/maendlelo ya ririmi ra Manghezi (Anglo-Saxon). Hikokwalaho ko va muhlayi a fanele ku vumba vuxaka eka ngoti ya mahungu lama ko tala ma nga vuriwiki kumbe ku hlamuseriwa, tindzimi leti hi ti vitana tanihi tindzimi leti vekaka vutihlamuleri bya vun’wini bya ririmi eka muhlayi ku hambana na tinxaka ta tindzimi leto nghena emhakeni handle ko rhendzelekarhendzeleka, leti vuriwaka tindzimi ta vutihlamuleri bya mutsari to tanihi Xinghezi. Tanihileswi tindzimi leti ti vekaka vutihlamuleri bya vun’wini bya ririmi eka muhlayi, vahlayi va tlhontlhiwa ku endla mikumbetelo ku suka emasungulweni ku va va tiehleketelela (xiyimo xa 3 – ku hlanganisiwa xiyimo xa 1 na xa vu2). Hi marito man’wana, ndlela leyi yo aka miehleketo xikan’we no ehleketa yi tisiwa hi ku longoloxiwa ka swihlawulekisi swa ku akeka na ku tirhisiwa ka tindzimi na leswi vumbiweke hi ndhavuko loku seketeriweke hindlela ya vutlhari bya mianakanyo leyi va ka yi ri kona ya matirhiselo, swivumbeko na swihlawulekisi swa tindzimi. Ndzavisiso wu kombeta leswaku ndlela ya vutlhari bya mianakanyo bya tindzimi ta xintu ta le Afrika lebyi tsakelaka swinene vulavulelo ro gega, wo khavisa, wo lehisa/, wa swigaririmi, lowu seketelaka swikoxo kumbe ku xaxameta swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo swo ka swi nga fambi hi ntila, swo hundzulukahundzuluka, swo rhendzelekarhendzeleka no hingakanya – mhaka leyi nga faniki na nongonoko wa tindlela to dyondzisa ku hlaya no tsala leti tshuriweke hi Bloom kumbe Barret. Swi languteka wonge ku hava nongoti wo vula swo fana na “mianakanyo yo va erivaleni” (vona vuhundzuluxi bya XIPHOKHAMA) kasi ku tlhela ku kondleteriwa – a swi vuli ku tlhela ku xaxametiwa ka timhaka ta ntiyiso, kambe swi vula ku engeteriwa na ku longoloxa hi vutumbuluxi hi tindlela leti nga kongomiki/twisisiwiki swinene hi muhlayi. Leswi swi lava leswaku eka nkarhi wun’wana na wun’wana lowu muhlayi a wu nyikiweke, a teka goza ro tlula leswi vuriwaka swa xiviri kumbe hi mavulavulelo yo karhi (mianakanyo yo va erivaleni) kutani a ringeta ku twisisa tinhlamuselo leti ku kongomisiweke eka tona (hi swiendlo swo karhi swo vulavula kumbe swo tsala) loko a lava ku twisisa xitshuriwa. Nakambe swa fanela leswaku ku nyikiwa yingiso kumbe ku tekeriwa enhlokweni leswaku nhlahluvo wu endliwa hi tindlela to ka ti nga kongomi; vahlayi va fanele ku kumbetela leswi humaka eka xitshuriwa lexi nga hlamuseriwa leswaku risima ra ntiyiso hi rihi. Hikwalaho, xivumbeko xa ririmi ro veka vutihlamuleri bya vun’wini bya ririmi eka muhlayi emahlweni xi pfumelela ku tirhisiwa xikan’we ka marhengu ya swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo hindlela yo hundzulukahundzuluka, handle ko kavanyeteka, yo pfumala mindzelekana na marhavirhavi tanihi le ka xivumbeko xa 1 laha hansi.

Xivumbeko xa 1: Nongonoko wa tindlela to hlaya no dyondza Tindzimi ta Xintu ta le

Afrika

GEGC

Xivumbeko lexi xa malulamiselo xi kombeta leswaku nongonoko wa tindlela to dyondzisa ku hlaya no tsala wa tindzimi ta xintu ta le Afrika i wo andlaleka, wo rhendzeleka no vuyelelavuyelela hi ntumbuluko wa wona. Emhakeni leyi, nkumbetelo, nkatsakanyo, ku lehisa/ku engetela, nhlahluvo, ku tlhela u longoloxa swi vumba nhlangano wo lukeka wa maehleketelelo, lowu humelerisaka vuxaka byo ka byi nga heli byo tshembela eka mitolovetiso ya swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo ku ya hi vutlhari bya mianakanyo. Leswi swi yisa emahlweni ngulumelo wa sisiteme ya risima ya Vumunhu leyi nga ri ki na makumu tanihi le ka vutlhari bya mianakanyo bya “Munhu i munhu hi van’wana”. Hikokwalaho ko va ku tiva, ku va na vonelo, kumbe ku kota ku twisisa swi ri swiendlo swo ka swi nga fani naswona swi kumeka eku hanyeni na vanhu van’wana, sisiteme ya risima ya vavulavuri na maehleketelo ya ndhavuko lama tlhomeriweke eka tindzimi i ya nkoka eka ndzetelo wa swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu eka nxaxameto lowu wa tidyondzo. Swikombeto swa mipimo

Hikokwalaho ka ku rhendzelekarhendzeleka na ku pfilungana ka tindlela to vulavurisana eka

tindzimi ta xintu ta le Afrika ku ya hi ntumbuluko, xivumbeko xa mipimo xo ringana xi

tumbuluxiwile laha hansi. Hi ku ya hi ntolovelo, makambelelo hinkwawo eka tidyondzo ta

tindzimi ta xintu ta le Afrika ya vumbiwile ku ya hi mpimanyiso lowu:

Xivumbeko Nhlamuselo Mpimo Nkumbetelo

Swivutiso leswi lavaka leswaku swichudeni swi hlamusela mahungu lama nga vuriwangiki kumbe ku hlamuseriwa eka xitshuriwa.

20

Ku tlhela u longoloxa/

kondletela

Nhlahluvo

Nkatsakanyo

Ku lehisa / ku engetela

Nkumbetelo

GEGC

Ku tlhela ku kondleteriwa

Swivutiso leswi lavaka leswaku swichudeni swi tlhela swi longoloxa mahungu lama vuriweke kumbe ku hlamuseriwa eka xitshuriwa hindlela leyi twisisekaka swinene. Leswi swi katsa ku tlhela ku runguriwa xitori na nkomiso.

20

Nhlahluvo

Swivutiso leswi lavaka leswaku swichudeni swi ahlula ku ya hi leswi swi swi languteleke swona vini na leswi languteriweke hi vaakindhawu kun’we ni swa risima.

20

Nkatsakanyo Swivutiso leswi lavaka leswaku swichudeni swi va vahlayi vo gingirika/vo tirhisa n’wangulano no tirhisa marhengu yo komisa ku endlela ku hlanganisa mahungu lama nga endzeni na le handle ka xitshuriwa. Leswi swi katsa vuswikoti bya xichudeni ku kuma switshuriwa leswi nga ni yelano kumbe mahungu lama fanaka lama humaka eka switshuriwa swo hambana no ma fananisa hi xiheri kumbe ndlela leyi twisisekaka.

20

Ku lehisa/engetelo Swivutiso leswi lavaka leswaku swichudeni swi tlhela swi tumbuluxa switshuriwa leswi kombetaka vuswikoti byo tumbuluxa na swiengetelo leswi a swi nga ri kona eka xihlovo xa xitshuriwa xa masungulo.

Xiyaxiya: Mipimo leyi yo va swikombeto, a hi ya xiviri, swichudeni swi languteriwa ku hlengeleta switirhisiwa swo tlula xin’we ku ya hi ntirho lowu nyikiweke.

Mimbuyelo ya Swiyimo swa Nthwaso yi pimiwa hindlela leyi:

Ku yingisela no Vulavula 20% Ku hlaya no Langutisa 30% Ku tsala no Andlala 30% Mitirho ya ririmi 20%

GEGC

Nongonoko wa makambelelo Maraka yo hetelela ya makambelelo eka dyondzo leyi yi ta kumeka hi ku tsala xikambelo xin’we xa le handle. Nkarhi: 3 wa tiawara Timaraka: 300 wa timaraka

Nhlamuselo Timaraka Mipimo

A. Matirhiselo ya ririmi eka vundzeni bya timhaka

Ntwisiso na Ririmi

Vutivi byo hlaya no tsala bya swo voniwa na swa ndhavuko

Xitshuriwa xo fambelana na xiyimo xa timhaka

60

40

40

B. Matsalwa, Filimu na Vutlhokovetseri 80

C. Xitsalwana xa xiviri xa munhu, xo hlamusela kumbe xa nkanelo

80

Xivumbeko xa Maphepha ya Xikambelo Maphepha ya xikambelo ya fanele ku katsa leswi landzelaka:

Xikambelantwisiso xin’we xa 300 - 400 wa marito. Swivutiso swa xikambelantwisiso swi fanele ku va swa swikoxo hinkwaswo swa mipimo ya swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo leswi seketelaka ku longoloxiwa ka swihlawulekisi swa ku akeka na ku tirhisiwa ka Tindzimi ta Xintu ta le Afrika: swa mikumbetelo, swa ku tlhela ku longoloxiwa, swa nhlahluvo, swa nkatsakanyo (vona vuhundzuluxi bya Xitatimende xa NASCA). Loko ko tshuka ku tirhisiwile xitshuriwa xo leha, xi nga ha tlhela xi tirhiseriwa ku kambela vuvulavuri na swivumbeko swa ririmi. Loko swi nga ri tano, ku nga tirhisiwa xitshuriwa xo koma (250 - 300 wa marito) xikan’we na xitshuriwa xin’wana xo komanyana (150 - 200 wa marito) ku kambela vuvulavuri na ririmi.

Xitshuriwa xo voniwa xo tanihi swa ntivovuxongi na swo endliwa hi mavoko kumbe thekinoloji (art and craft), vunavetisi, phositara ya filimu kumbe swifaniso swa vandyangu, na mitirho ya swa ntivovuxongi (art).

Xitsalwambiko xo koma xo fambelana na xiyimo xa timhaka kumbe xitshuriwa xa vutumbuluxi xa xin’we xa leswi landzelaka kumbe ku vulavurisana hi swa ntirho hi swin’wana swa leswi landzelaka:

o Imeyili ya xivutiso, yo sasa/fundzha kumbe ya xivilelo; o Papila ro ya eka muhleri; o Papila ro seketela xikombelo xikombelo xa ntirho; o Mbulavulo lowu lulamisiweke; o Atikili ya phephahungu; o Webusayiti yo burisana ra mitlawa leri tirhisiwaka hi munhu wo karhi na

mitlawa ya yena / Bulogo (blog). Xiyenge xa matsalwa lexi kambelaka xirungulwana kumbe novhele, filimu, na

xitlhokovetselo.

GEGC

Vutsari bya vutumbuluxi mayelana na nhlokomhaka yo tihlawulela eka to tala leti nyikiweke, leyi nga va ka ya ndzungulo, yo hlamusela kumbe ya nkanelo.

Swiletelo swa Valeteri na Vahluvukisi va switirhisiwa

Xichudeni xa GETCA Swi fanele ku tshama swi ri karhi swi tsundzukiwa leswaku xichudeni lexi ngheneleke eka nxaxameto lowu wa tidyondzo wa GETCA xi ta va xi nga landzelelanga ndlela ya ntolovelo yo dyondza ku ta fika eka nthwaso lowu. Levhele, vuandlalo na xiyimo xa le henhla swa dyondzo leyi swichudeni swi taka na yona swi nga va swi hambanile swinene. Malembe ya swichudeni leswi nga vatswatsi ya nga nava ku suka eka ntswatsi lontsongo ku ya fika eka mudyuhari. Nkarhi wo leha wu nga va wu hundzile himpfhuka swi hambanile na xikolo na migingiriko yo dyondza xikolo, naswona swichudeni swi ta va eka tilevhele to hambanahambana to vupfa miehleketo mayelana na swa mitlhaveko na swa vutlhari bya miehleketo. Xichudeni xa GETCA xi nga va xi nga thoriwangi, kumbe xi nga va xi ri eka ntirho wa xinkadyana kumbe wa nkarhi hinkwawo. Hikokwalaho ka sweswo, swichudeni swi nga va swi endla ndzinganiso wa vutihlamuleri byo tala ku katsa na bya tidyondzo ta swona hinkarhi wun’we. Swa nkoka swinene hileswaku hambileswi nxaxameto lowu wa tidyondzo wu nga wa Ririmi ra Xitsonga, swi nga endleka leswaku vunyingi bya swichudeni leswi dyondzaka dyondzo leyi swi va swi nga ri swivulavuri swa Ririmi ra le kaya ra Xitsonga.

Leswi nxaxameto lowu wa tidyondzo wu lavaka ku amukerisa xiswona swilaveko swa swichudeni:

1. Rendzo ra vutomi: Ku endlela leswaku ku amukeriwa swilaveko swo hambana swa

xichudeni lexi se xi nga ntswatsi xa GETCA no tlakusa rihanyelo ro dyondzo a yi heli, ku dyondziwa vutomi hinkwabyo, nxaxameto lowu wa tidyondzo wu tirhisa nongonoko wo tshama wu ri karhi wu ya emahlweni wo tiehleketelela vutomi bya xona hindlela yo tsala jenali. Valeteri na vahluvukisi va switirhisiwa va fanele ku tshama va swi languterile leswaku xichudeni xi nga hlawula ku tlula ririmi rin’we ku tihlamusela [ku tsala hi ku tirhisa tindzimi to hambana hinkarhi wun’we]. Eka ku tsala hi ku tirhisa tindzimi to hambana hinkarhi wun’we ntshikelelo wu le ka milawu ya ntivombulavulo na nhluvukiso wa ntirhelano wa marito manyingi kumbe mimbitano yinyingi (multivocal voices) hindlela yo tsala. Hikokwalaho ka sweswo, tsalelo ra muxaka lowu a ri nge vekeriwi mpimo eka ririmi rin’we ntsena. Hi ku ya hi ntumbuluko wa matshamelo ya le mugangeni wa vavulavuri va Xitsonga, swichudeni swi fanele nyikiwa nkarhi wo tala wo avelana na tintangha ta swona na valeteri hi timhaka ta ku kula ka swona ka xiviri laha swi kotekaka. Switsariwa leswi swi ta pfuna swichudeni ku ehleketa mayelana na leswi swi dyondzaka swona, na tinhlokomhaka kumbe nkongomelo lowu dyondziwaka, na mayelana na ku yelana ka leswi swi swi dyondzaka na vutomi bya swona bya masiku hinkwawo.

Mitirho ya jenali ya tindziminyingi hi leyi landzelaka: a. Yi pfumelela xichudeni ku titoloveta ku tsala ku yisa emahlweni handle

ko va na nchavo wa leswaku leswi swi swi tsaleke swi nga tirhiseriwa ku kambela;

b. Yi nyika swichudeni rhekhodo ya xiviri ya mayelana na mpimo wa

GEGC

vutivi lebyi se swi nga na byona eka nkarhi lowu swi nga va na wona wo dyondza, naswona yi nga katsa dikixinari kumbe ntivomarito wa xiviri.

c. Yi pfuneta ku va swi tilulamisela swilo swa swona evuton’wini. d. Yi tlakusa ku nghenelela ka xichudeni eka nongonoko wo dyondza xi ri

karhi xi titwa leswaku xi le ku dyondzeni, xikan’we no nghenelela eka misava leyi swi hanyaka eka yona hi ntlhantlho wa vuxopaxoperi.

2. Switshuriwa swo dyondziwa no tlhantlhiwa: Ku bumabumeriwa leswaku

valeteri va khuthaza swichudeni ku dyondza swo karhi eka switshuriwa leswi swi hlanganaka na swona masiku hinkwawo. Ku pfumelela swichudeni ku nyikela hi switshuriwa leswi swi tihlawuleleke hiswoxe ku endlela ntlhantlho wa le tlilasini swi nyika mikateko yo hambanahambana ya swo swi dyondzela no khuthaza swichudeni ku ya emahlweni no va na xiave xikan’we no va na ndzemuko lowu engetelekeke wa nxopanxopo na wa ndhavuko wa misava leyi swi hanyaka eka yona na vutitivi bya swona bya ndhavuko. Swichudeni swi fanele ku pfuniwa ku kuma switshuriwa swa matsalwa leswi twisisekaka no tisa ndzingano exikarhi ka leswi fikelelekaka loko hitlhelo rin’wana swi tama swa ha swi nyika ntlhontlho wo ringanela ku va swi va swa risima eka tidyondzo.

3. Xivumbeko xa nxaxameto wa tidyondzo

Nxaxameto lowu wa tidyondzo wu landzelela vonele ro dyondzisa ra nkongomelo laha vutshila byin’wana na byin’wana lebyikulu byo vulavurisana byi tlhomeriweke byona. Ku va nxaxameto wa tidyondzo lowu amukelaka/tirhisaka vonele ro dyondzisa ra ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu laha xipakaniso xikulu xi nga le ka leswi vavulavuri va swi endlaka hi ririmi ku tlula leswi swivumbeko na swinawana swa ririmi swi langutekisaka xiswona, i swa nkoka ku xiya xiphemu xa mitirho ya ririmi. Hi marito man’wana, vuvulavuri na swinawana swa ririmi swi kumiwa eka vundzeni bya matirhiselo ya ririmi. Leswi swi va tano hikokwalaho ko va nxaxameto lowu wa tidyondzo wu pakanisile eka ku tumbuluxa ntokoto wo dyondza lowu nga kotekaka, lowu nga vevukaka no yelana eka xichudeni xa GETCA. Vuvulavuri na swinawana swa ririmi swi katsiwa eka nkongomelo wun’wana na wun’wana. Matlhelo ya xithekiniki ya matirhiselo ya ririmi – lama swichudeni swo tala swa ririmi swi ya kumaka ya tika ku ya twisisa – ya va yo koteka ku ya yelanisa hikuva hi yona ndlela leyi swi tirhisaka ririmi hayona. Hikokwalaho, Mimbuyelo ya Dyondzo leyi fambelanaka na swinawana swa ririmi yi katsiwile eka mbuyelo wa dyondzo wa nkongomelo wun’wana na wun’wana naswona a yi longoloxiwi etlhelo.

Swiletelo swa Valeteri

• Valeteri, vadzaberi na vadyondzisi va khuthaziwa swinene ku va va tirhisa vonele ro dyondzisa ra ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu laha xipakaniso xi nga ri ki eka leswi ririmi ri langutekisaka xiswona (xivumbeko) kambe eka leswi vavulavuri va swi endlaka hi ririmi.

GEGC

• Ku ya hi sisiteme ya risima ya Xiafrika ya Vumunhu, xiheri ku nga ri xiphemu xi ta kuma xiyimo xa le henhla swinene. Valeteri va fanele ku landzelela vonele ro hingakanya mikongomelo kumbe ku khumba mikongomelo yo hambana hinkarhi wun’we (cross-thematic approach) ku endlela ku tumbuluxa mitwanano exikarhi ka mikongomelo hi ku tirhisa vundzeni bya dyondzo lebyi nga na vuxaka.

• Nxaxameto lowu wa tidyondzo wu tiyisisiwile eka swilaveko swo tlakusa vutitivi bya xichudeni na leswaku dyondzo a yi heli, ku dyondziwa vutomi hinkwabyo. Hikwalaho ka sweswo, valeteri va fanele ku ya emahlweni no khuthaza swichudeni ku tirhana na switshuriwa leswi swona swichudeni swi hlanganaka na swona evuton’wini bya swona bya masiku hinkwawo ku tlula leswi nga swa ndzawulelo swa swichudeni. Valeteri va fanele ku tikarhatela ku anamisa ku dyondza ka swichudeni ka le tlilasini hi mikarhi hinkwayo leswaku ku tirhiseka emisaveni leyi swi hanyaka eka yona.

• Matlhelo man’wana ya nxaxameto lowu wa tidyondzo ya nga dyondzisiwa tanihi tidyondzo “to tiyimela toxe” kumbe “to dyondziwa hikan’we ntsena” kambe swiphemu swin’wana leswi tirhisanaka swi vumberiwe ku tirhisiwa no tolovetisiwa ku ya emahlweni. Valerisi (instructors) va khuthaziwa ku aka vuxaka hi mikanelo ya ntolovelo na swichudeni swa vona, yi ri ndlela yo va pfumelela ku tshamela ku kambela swilaveko swa swichudeni. Valerisi va tlhela va khuthaziwa ku langutela ku cincacinca ka maendlelo ku endlela ku tiyisisa leswaku ku dyondza ku tshama ku ri karhi ku yelana no va loku pfunaka.

Swiletelo swa migingiriko yo endla hi mavoko/Migingiriko

Migingiriko hinkwayo eka ku dyondzisa Xitsonga yi fanele ku anakanyiwa ku suka eka vonele ro dyondzisa ra ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu laha ndhavuko, vutitivi na leswi vavulavuri va swi endlaka hi ririmi swi kumaka xiyimo xa le henhla swinene. Leswi swi fambelana na xiyimo xo tekeriwa ehansi xa Xitsonga lexi endlaka leswaku rhengu ro pfuxa tindzimi na vutitivi bya vavulavuri ri va ra nkoka swinene eku endleni leswaku timfanelo ta ximunhu, mindzingano exikarhi ka vaakatiko swi tisa ku hambana loku languteriweke eka xiyenge xa dyondzo ya lavakulu. I swa nkoka leswaku mavonele yo dyondzisa ririmi lama nga ta tirhisiwa ngopfu ya tirhisiwa tanihilaha swi hlamuseriweke hakona laha hansi: MAVONELE YO DYONDZISA RIRIMI Mavonele yo dyondzisa lama yelanaka na nxaxameto lowu wa tidyondzo i vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na ndzandzelelano wa magoza na vonele ro dyondzisa tindzimi to hambana endhawini yin’we. Vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na ndzandzelelano wa magoza Vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na ndzandzelelano wa magoza i endlele ro dyondzisa ririmi leri hlanganisaka swiphemu swa mavonele yo tirhisa tsalwa na ndzandzelelano wa magoza. Vuvulavuri na ntivomarito swi le ka xiyimo xa vundhaku hikuva swi dyondzisiwa tanihi xiphemu xo tatisa xa mitolovetiso vutivi byo hlaya no tsala lebyi

GEGC

katsaka ku hlaya, ku tsala no vulavula, no yingisela. Vonele leri ro dyondzisa ro simekiwa eka tinxaka ta matsalwa ri xaxamela hi malwandla na tlhelo ra mavonelo ya mhaka ya ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu leri amukeriweke eka nxaxameto lowu wa tidyondzo. Ri sungula eka vundzhaku bya leswaku switshuriwa swi kona evanhwini hi xikongomelo xo karhi na vaamukeri va mahungu vo karhi emiehleketweni xikan’we na xivumbeko lexi rhangeke xi kumisisiwa na swihlawulekisi swa ririmi leswi fambelanaka swinene na muxaka wa tsalwa. Loko swi vekiwa hindlela yin’wana, xitshuriwa xi vumbiwa hi mbangu wa swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu va laha xi tshuriwaka kona lowu katsaka vaamukeri va mahungu, swikongomelo na swinawana swa ririmi. Milawu ya nkoka eka vonele ro dyondzisa ro simekiwa eka tinxaka ta matsalwa i ku tshula (switshuriwa swa ntiyiso), ntlhantlho wa xitshuriwa (xivumbeko, ririmi, xikongomelo na vaamukeri va mahungu), ku vumba hi nhlengenyelo, na ku tlhela va tumbuluxa hi vuntshwa switshuriwa ha un’weun’we swi huma eka tsalwa leri dyondziweke (matirhiselo). Eka vonele ro dyondzisa ro simekiwa eka tinxaka ta matsalwa, vutivi byi yelana swinene na xikongomelo xa switshuriwa eka vanhu naswona mpakaniso wukulu wu le ka vonelo ra muhlayi. Eka tindzimi leti vekaka vutihlamuleri eka vun’wini bya ririmi eka muhlayi mpakaniso wa tona eka muhlayi/muyingiseri wu veka ntshikilelo eka ntwanano wa vutlhari bya mianakanyo, lebyi nga le handle ka xitshuriwa hikwalaho ka sweswo wu vumba n’wangulano wa ntirhelano exikarhi ka muhlayi na mutsari eka xitshuriwa hikuva muhlayi u fanele ku humela ehandle eka vutlhari bya mianakanyo lebyi nga le ndzeni ka xitshuriwa ku endlela leswaku xi twisiseka eka vundzeni bya xona bya timhaka lebyi faneleke. Ndlela leyi yo endla nkumbetelo yi koxa swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo swo enta eka muhlayi. Hikokwalaho, i swa nkoka ku va swichudeni swi vona swikombiso swo tala swa muxaka wun’we wa tsalwa hi ku hlaya no yingisela tanihi tin’wana ta tindlela, ku endlela leswaku swi ta kota ku hluvukisa vuswikoti bya swona byo tsala tsalwa ro karhi. Vonele ro dyondzisa hi ndzandzelelano wa magoza eka ku hlaya no tsala ri seketeriwa hi vonele ra leswaku ku hlaya no tsala a hi swiendleko, kambe i ndzandzelelano wa magoza lowu lavaka ku landzeleriwa ku nga se kumiwa mihandzu yo hetelela. Mpakaniso wa vonele leri wu le ka ndzandzelelano wa magoza yo dyondza ririmi ku tlula mihandzu. Ku ya hi ntolovelo, muleteri a a ta koreketa kutani a veka vonelo ra yena ra leswi a swi koreketeke ntsena eka xitsariwa xo hetelela. Eka vonele ro dyondzisa hi ndzandzelelano wa magoza, muleteri u pakanisa eka magoza hinkwawo na le ka swiyimo hinkwaswo tanihi xiyimo lexi languteriweke loko xitshuriwa xo hetelela xi ta va xa xiyimo xa le henhla. Vonele leri ro dyondzisa hi ndzandzelelano wa magoza ri nga tirhisiwa loko swichudeni swi hlaya no tumbuluxa switshuriwa swanomo na swo tsariwa. Swichudeni swi nghenelela eka swiyimo swa magoza yo hambanahambana yo yingisela, yo vulavula, yo hlaya, na yo tsala. Xikombiso, hinkarhi wo landzelela magoza yo tsala, swichudeni swi dyondzisiwa ku tumbuluxa mianakanyo, ku ehleketa hi ta xikongomelo na vaamukeri va mahungu, ku kunguhata xitshuriwa xa swona, ku tsala mipfampfarhuto, ku hlela mitirho ya swona, na ku andlala xitshuriwa lexi tsariweke lexi paluxaka miehleketo ya swona. Vutsandzeki bya vonele leri hileswaku ri simekiwile eka swikombiso swo famba hi ntila na ndzandzelelano wa swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo, leswi nga kanetanaka na mitolovetiso ya matumbulukelo ya swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo evanhwini lama nga fambiki hi ntila na ndzandzelelano wa swiyimo ku ya hi nkoka, kambe hi mipimonyingi. Ri tlhela ri pakanisa eka mutsari ku nga ri ngopfu eka vahlayi, (h.l. swivumbeko leswi nga kona na vaamukeri va mahungu). Tindzimi ta xintu ta le Afrika ti tsakela mavonele lama simekiweke eka matsalwa naswona swi nga endleka ti nga anguli kahle eka mavonele lama simekiweke hi rilondzo eka ndzandzalelano wa magoza na le ka yo tirha wexe loko ku tsariwa.

GEGC

Hi ku ya hi vundzeni bya timhaka bya vonele ro dyondzisa ra ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu leri amukeriweke eka nxaxameto lowu wa tidyondzo, vonele ra mipimonyingi leri hlanganisaka matsalwa na ndzandzelelano wa magoza leri vitaniwaka vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na ndzandzelelano wa magoza ri lulamerile ku ya hi mianakanyo ya ndhavuko leyi tlhomeleriweke eka tindzimi ta xintu ta le Afrika. Vutlhari bya mianakanyo bya tindzimi ta xintu ta le Afrika byi kongomisiwile ngopfu eka muhlayi ku tlula mutsari, ku ri karhi ku vekiwa ntshikilelo eka xivumbeko lexi twananaka xa le handle ka xitshuriwa. Hikwalaho, ndlela yo vulavula hi ku tirhisa vulavulelo ro papalata (circumlocution) na maendlelo yan’wana ya mavulavulelo yo gega ya tekeriwa ngopfu enhlokweni no kombetiwa hindlela yo va erivaleni eka ririmi rero. Valeteri va ta ringeta ku landzelela maendlelo lama longoloxiweke laha hansi:

1. Xikombiso xa xitshuriwa (ntoloveto wa ku tlula xitshuriwa xin’we xa muxaka wun’we

wa tsalwa).

2. Ntlhantlho wa xikongomelo, vaamukeri va mahungu na swinawana.

3. Ku vumba xitshuriwa hi nhlengenyelo exikarhi ka vadyondzi na mudyondzisi.

4. Ehleketelo ra mudyondzi a ri yexe.

5. Ku kunguhata.

6. Ku tsala mpfampfarhuto wa ntirho wo sungula.

7. Ku pfuxeta.

8. Ku hlela swihoxo.

9. Xitsariwa/Xitshuriwa xo hetelela.

Maendlelo lamo sungula manharhu ma katsa mpakaniso eka swipele (tsalwa) na ya vu4-8 ya

vatsari (ndzandzelelano wa magoza) ivi ku ta xiyimo xo hetelela xa vu9, xi kombeta tsalwa

lerintshwa leri hundzuriweke kumbe leri tumbuluxiweke hi vuntshwa. Ndzhendzeleko lowu

wu fanela swinene vonele ro dyondzisa ra ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu tanihi nawu

lowu katsaka hinkwaswo no va wa nkoka eka swiyimo leswi ndzandzelelano wa swiyimo

swa matwisiselo na matsundzukelo wu akeleriweke evanhwini. Ndzhendzeleko lowu wa

vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na ndzandzelelano wa magoza ri

yimeriwile hi Xivumbeko xa 2.

GEGC

Xivumbeko xa 2: Xikombiso xa vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na

ndzandzelelano wa magoza.

Vonele ra ndzhendzeleko ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na

ndzandzelelano wa magoza na vuswikoti lebyikulu bya ndhavuko wa Xiafrika wa

leswaku nchumu a wu helelangi handle ka wun’wana: ‘Munhu i munhu hi van’wana

vanhu’

Vonele ro dyondzisa ro hlanganisa tinxaka ta matsalwa na ndzandzelelano wa magoza ri

katsa magoza manharhu lama nghenelelanaka: ro sungula, tsalwa leri kombetiweke

(modelled genre), leri yelanaka na leswi humelelaka eka vaakindhawu; ndzandzelelano wa

magoza yo tumbuluxa (process of production) lowu katsaka vundzeni bya timhaka ta

matsalelo na xitshuriwa xo tumbuluxiwa hi vuntshwa ku suka eka xikombiso (re-modelled

genre) hi xichudeni (Vona Xivumbeko xa 3). Xitshuriwa xo hetelela xi avelaniwa na

vaamukeri va mahungu lava katsaka swichudenikulobye na valeteri. Nghingiriko wa le

ndzhaku ka ku tsala wu kongomisiwile eka vonelo ra leswaku ku tsala ku yimela

mbulavurisano lowu avelaniwaka no kongomisiwa eka vaamukeri va mahungu va ntiyiso.

Ndlela leyi yo dyondzisa ku hlaya no tsala yi fambelana swinene na vonele ra ntshamiseko na

ndhavuko wa vanhu ra ntirhelano wa n’wangulano lowu vitaniwaka ntivomaendlele wo

dyondzisa ririmi ra Vumunhu wa leswaku nchumu a wu helelangi handle ka wun’wana:

Xitshuriwa xo hetelela/xo

sungula

Ku kombisa; Ntlhantlho

Xitshuriwa xa nhlengelo

Ku ehleketa a ri swakwe; Ku kunguhata

Mpfampfarhuta; Pfuxeta; Hlela

GEGC

Munhu i munhu hi van’wana vanhu. Laha, xiyimo xo sungula xi katsa tshalatshala ro tirha

tanihi ntlawa ku tlhantlha xitshuriwa; ra vumbirhi ri sungula eka ntlawa no hetelela

eka xichudeni xi ri xoxe no va emahetelelweni ku avelaniwa xitshuriwa xo hetelela xa

xichudeni xin’we. Ndzhendzeleko lowu wu kombeta xiphemu xa nkoka xo dyondzisa ririmi

ku ya hi vonelo ra Vumunhu laha ku nga na vuxaka byo ka byi nga heli byo seketelana.

Mitolovetiso hinkwayo leyikulu yo vulavurisana, ku nga ku vulavula, ku hlaya, ku tsala no

yingisela xikan’we na matirhiselo ya ririmi na swinawana swa ririmi swa katsiwa eka

ndhawu yin’we yo dyondzisela. Tanihi ndlela yo kavanyeta yo dyondzisa ririmi, yi koxa

madyondziselo yo katsa valeteri van’wana laha valeteri vo hambanahambana va dyondzisaka

swiyenge swo hambanahambana swa ririmi hinkarhi wun’we hi ku landza maendlelo ya

ntolovelo wa xikhale wo dyondzisa laha tintangha ti dyondzisiwaka hi valeteri vo hambana

hinkarhi wun’we eka ndhawu yin’we. Hindlela leyi nkoka wo dyondzisa wa tiyisisiwa hi ku

tirhisana kun’wana na kun’wana tanihi xiyimo xo pfumala ntshembo na ku dyondza

kuntshwa. Hikokwalaho ka sweswo, ku tirhelana loku nga kona etlilasini ku va mayelana no

dyondza laha swichudeni na valeteri va avelanaka hi xikongomelo xin’we.

Xivumbeko xa 3: Vumunhu byi khuluka ku suka eka tsalwa rin’we ku ya eka

rin’wana

Ntirhelano lowu wa le tlilasini wa pfilungana loko ku engeteriwa mpimo wa tindziminyingi laha

mitirho yi endliwaka hi tindzimi to tlula rin’we. Mfambamfambo exikarhi ka tindzimi eku endleni ka

nhlamuselo, ku dyondzisa tindzimi to hambana endhawini yin’we, tanihi vuswikoti lebyikulu bya

ndhavuko wa Xiafrika wu ta hlamuseriwa laha hansi.

Tsalwa leri kombetiweke: hi

ntlawa

Ndzandzelelano wa magoza yo tumbuluxa : hi

ntlawa + xichudeni xin'we

Xitshuriwa xo tlhela xi

tumbuluxiwa : hi xichudeni

xin'we+ntlawa

GEGC

Vonele ro dyondzisa tindzimi to hambana endhawini yin’we (Translanguaging)

Vonele ro dyondzisa tindzimi to hambana endhawini yin’we i rhengu ro vulavurisana laha ku tirhisiwaka ku tlula ririmi rin’we ku heleketa nhlamuselo. Ku ya hi xivumbeko xa rona xo olova, ri kongomisa eka swiyimo laha ririmi ro dyondzisa ri cincanisiwaka hi ririmi ro dyondza. Xikombiso, swi tolovelekile exikarhi ka Vantima ku va munhu a twa mhaka hi ririmi rin’we no nyika nhlamulo hi ririmi ro hambana na rona. Tanihi endlelo ro dyondzisa leri simekiweke eka mitokoto leyi hanyiweke hi vavulavuri va tindzimi ta xintu ta le Afrika, ri konanisa vukona bya mindzelekana exikarhi ka tindzimi na vutivi byo hlaya no tsala eka titlilasi to dyondzela ta manguvalawa. Hikokwalaho ka rivilo lerikulu ra ku engeteleka ka nhlayo ya ku hlangana swi nga languteriwangi ka vavulavuri va tindziminyingi eka malembexidzana ya makumembirhi n’we, vutivi bya tindzimi to tlula rin’we ku vile ka nkoka swinene eka vanhu va manguvalawa ku tlula xiyimo xa le henhla xa vuswikoti eka ririmi rin’we ntsena. Swa fanela leswaku ku nyikiwa yingiso kumbe ku tekeriwa enhlokweni leswaku loko vutivi no tirhisa ku tlula ririmi rin’we swi tolovelekile exikarhi ka vavulavuri va tindzimi ta xintu ta le Afrika, ndzelekana exikarhi ka tindzimi leti ko tala a wu khongoteriwi eka swiyimo swa le tlilasini. Ku endlela leswaku swichudeni leswi nga vatswatsi leswi dyondzaka ririmi ra swona ra le kaya swi kota ku vuyeriwa hitlhelo ra vuswikoti bya swiyimo swa matwisiselo na matsundzukelo leswi faneleke ku katsa na swa ntshamiseko, vutivi lebyi hlayisiweke bya vuriminyingi byi ta valangiwa eka nxaxameto lowu wa tidyondzo. Ku tirhisiwa ka tindzimi to hambana endhawini yin’we loku hambanaka na ku cincacinca tindzimi (code switching), i endlelo ro dyondzisa tindziminyingi, laha tindzimi to dyondzisa na to dyondza ti cincanisiwaka havomu ku endlela ku tlakusa ntwisiso wo enta no tiyisa xiyimo xa vutitivi xa swichudeni. Ntlulo lowu wa mindzelekana wa ririmi wu ta pfuna swichudeni leswi nga vatswatsi ku endla yelaniso wa mindhavuko exikarhi ka tindzimi ta swona ta le kaya na tindzimi leti xakelaneke na tona xikan’we no swi lulamisela ku va vaakatiko lava tivaka tindziminyingi va laha swi nga ta korhokela kona. Ndzavisiso wu kombetile leswaku vonele leri ri engetela ndzemuko wa nhlengelo wa marito yo hlamusela no kanela ririmi tanihi ndlela yo ehleketa ya xiyimo xa le henhla na vuswikoti lebyi faneleke eka ririmi leri dyondziwaka. Endzhaku ka leswi, ku tirhisiwa ka tindzimi to hambana endhawini yin’we ku tumbuluka xikan’we na ntivovuehleketi wa ku ya hi Vumunhu lowu vulaka leswaku nchumu a wu helelangi handle ka wun’wana. Hi le ka vuxaka lebyi, laha rhengu ro dyondzisa ku ri karhi ku tirhisiwa tindzimi to tlula rin’we ri nga vuswikoti lebyikulu bya ndhavuko wa Xiafrika.

Vutivi na vutshila lebyi ku ehleketeriwaka leswaku swichudeni swi na byona

Swichudeni leswi nga vatswatsi swa Xitsonga swi ehleketeleriwa ku va swi ri swivulavuri swa ririmi ra le kaya kumbe swi ri na vutivi lebyi pfunaka bya ririmi leri. Swi fanele ku twisisa ririmi hindlela yo enerisa ku va swi kota ku hlaya switshuriwa swa tinxakaxaka no tekelela ku suka eka ndhavuko wa vanhu mayelana na ku tirhisiwa ka ririmi na ndhavuko wa le migangeni ya swona. Hikokwalaho ka sweswo, ku vulavula no yingisela a swi nge tshikeleriwi tanihi ku hlaya no tsala. Swa fanela leswaku ku tlhela ku nyikiwa yingiso kumbe ku tekeriwa enhlokweni leswaku hambiloko xichudeni xi fanele ku va xi fikile eka levhele ya giredi ya 7 ya Xitsonga, swin’wana swa swichudeni

GEGC

leswi nga vatswatsi swi nga va swi nga hetangi tidyondzo ta le xikolweni to fika eka levhele leyi. Hikwalaho ka sweswo maehleketelelo ya manghenelo ya fanele ku ya hi milawu leyi olovisiweke yo hundzukahundzukaka no yelanisiwa na ku hambana ka mitlawa. Loko swi katsiwa swin’we, vonele ro dyondzisa ra swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu ri sala ra ha ri vonele leri yelanaka swinene ra nxaxameto wa tidyondzo laha silabasi yi nga ya xiyimo lexi pfumelelaka swichudeni ku tisa vutivi byinyingi bya swona etindhawini to dyondzela kumbe tindlela tin’wana to dyondzisa. Ku fana ni le tlilasini yo katsa tigiredi tinyingi, vutivi bya muleteri lebyi koxiwaka hi xiyimo lexi ku endlela leswaku a humelela no kota ku tirha ku ya hi xiyimo lexi a nga langutana na xona loko swi ta eka ku dyondzisa dyondzo swi ta va swa nkoka swinene ku tiyisisa leswaku loko swi ta eka ku dyondzisa tidyondzo ta yena swichudeni swa humelela eka ku kuma mimbuyelo ya swiyimo swa nthwaso.

NKONGOMELO WA 1: RIRIMI NO TIHLUVUKISA XIVIRI

Manghenelo Nkongomelo wo sungula wa nxaxameto lowu wa tidyondzo i ku tihluvukisa xiviri. Ku dyondzisa ku fanele ku sungula hi xivumbo kumbe xiphemu lexi. Xi fanele ku va manghenelo eka khoso leyi hikuva xi na swipfunetadyondzo leswi tirhisiwaka eka khoso leyi hinkwayo mikarhi hinkwayo swi nga leswi vumbaka masungulo ya mikongomelo leyi nga ta landzela.

Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa Ku ya hi swilaveko swo hlanganisa mikongomelo na swipakaniso eka nxaxameto wa tidyondzo wa GETCA, swichudeni leswi nga vatswatsi leswa ha sungulaka swi lava switirho leswi nga ta swi pfuna ku titoloveta matirhiselo ya ririmi hi masiku hinkwawo ku endlela leswaku swi vuyeriwa hi leswi: swi tiyisisa vutitivi bya matimba, vutitshembi tanihi swichudeni na matirhiselo ya ririmi yo tlakuka. Leswi swi sungula mikhuva yo titoloveta ririmi leyi nga ta tiyisisa leswaku swichudeni swi kota ku nyikiwa matimba no gingirika eku dyondzeni ka swona. Nkongomelo lowu wu tumbuluxa mukhuva wo tolovela ku tsala, ku titirhisela switirhisiwa swa ririmi hi xichudeni, nhluvukiso wa ntivomarito na ntwisiso wa mikarhi hinkwayo, na vuswikoti byo hundzula no tlhantlha hi vuxopaxoperi swivumbeko hinkwaswo swa mbulavurisano. Ehenhleni ka hinkwaswo, wu tumbuluxa mukhuva wo tiehleketelela xiviri xa swona no aka vutitivi. Ku endlela ku kuma muxaka wa swichudeni swo va swiehleketi, ku tsala mikarhi hinkwayo ku tiveka ku ri na vuswikoti byo tlhontlha miehleketo leswaku yi tirha. Tanihi vutshila bya vutomi, ku anakanya i ka nkoka eku hluvukiseni xiviri xa wena.

XIVUMBEKO XA VUNDZENI BYA DYONDZO

Nhlokomhaka ya dyondzo Dyondzo (Nkarhi wo dyondzisa wu kwalomu ka – 85 wa tiawara)

1. Vutiehleketeleri bya xiviri /

1.1. Vutiehleketeleri byo tsariwa: jenali (30 wa tiawara)

1.2. Vutiehleketeleri byo vulavuriwa: nkanelo (20 wa tiawara)

GEGC

2. Ku hluvukisiwa ka xivulwahava na ka rito

2.1. Ntirho wa dikixinari: nhlamuselo yo gega na nhlamuselo yo kongoma (10 wa tiawara)

2.2. Swivulavulelo na swivuriso (5 wa tiawara) 3. Xikombiso xa xitshuriwa

xa vutumbuluxi xa Mbulavurisano

3.1. Milawu ya masungulo ya mbulavurisano na yelano wa ndhavuko (2

wa tiawara): Ndzemuko wa vulavulelo ro papalata na vulavulelo ro gega

4. Ndzavisiso, Ku tsala tinoti, Nkomiso, na ku Lehisa/ku engetela

4.1 Ku tsala tinoti (10 wa tiawara) 4.2 Nkomiso na Nkatsakanyo (5 wa tiawara) 4.3 Vutshila byo endla Ndzavisiso (3 wa tiawara)

* Maavelo ya nkarhi ya katsa nkarhi wo dyondzisa na wo tihlayela hi kwalomu ka mpimanyiso wa 2:1

Xiyenge xa 1. Vutiehleketeleri bya Vutomi Nkatsakanyo

Vutiehleketeleri bya vutomi i masungulo yo aka vutitivi. Ku na tindlela timbirhi ta vutiehleketeleri: mitokoto ya leswi u hlanganaka na swona evuton’wini na mitokoto ya leswi u swi dyondzaka. Xiphemu lexo sungula xa vutiehleketeleri xi khumba mhaka ya leswaku munhu hi yena mani na leswaku mitirho yo dyondza yi tiyisisa/ yi kanetisa ku yini matimba yo titwisisa vuwena. Swichudeni swi teka rendzo leri tanihi xiphemu xa mitirho yo tilemuka hi vuxopaxoperi ku endlela nhluvukiso wa vutitivi bya xiviri. Lexa vumbirhi, swichudeni swi tiehleketa mayelana na matwisiselo ya swona ya dyondzo ku endlela ku kunguhata rendzo ra swona ro kula miehleketo. Hi ku ya hi vonele ro dyondzisa ra swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu, tendzo letimbirhi ta xiviri xa munhu na xiakhademiki ti endla nhlengelo lowu kumekaka eka swiyimo hinkwaswo swo dyondza. Valeteri va nga vevukisa vonele leri ra swirho swimbirhi eka vutiehleketeleri bya xiviri hi ku vutisa swivutiso swo kambisisa no khuthaza ku twisisa leswaku lexi i xitolovetiso xa mikarhi hinkwayo eka mikongomelo hinkwayo. Swivutiso swi fanele ku ka swi nga vekeriwanga swipimelo naswona swi fanele ku vutisiwa hindlela yo khuthaza swichudeni ku endla leswi: ku ehleketa hi vuxopaxoperi mayelana na vutomi lebyi swi byi hanyaka (tanihileswi swi kombetisiwaka xiswona hi xitshuriwa na hi ririmi naswona tinhlamulo ti nga va hi nomu kumbe hi ku tsala), na mayelana na leswi ku dyondza ka swona etlilasini ku anamelaka hakona eka misava leyi sw hanyaka eka yona no va na vuxaka na vutomi bya swona bya masiku hinkwawo.

1.1. Miangulo yo tsariwa eka jenali

Leswi nga endzeni:

Tshama na jenali yo tsariwa laha ku tsariweke miangulo ya switatimende kumbe laha swivutiso leswi fambelanaka no dyondza swi rhekhodiweke kona, xikan’we na miehleketo na mianakanyo yin’wana na yin’wana leyi xichudeni xi nga vaka na yona;

Tshama na jenali yo tsariwa laha ku tsala ku nga xitirho xo tinghenelela hi vuxopaxoperi wena n’winyi;

Vutiehleketeleri eka leswi nga endzeni ka dyondzo swa ririmi na matsalwa; na

GEGC

Vutiehleketeleri eka mitolovetiso ya mbulavurisano leyi landzelaka: yo tsala, yo langutisa, yo hlaya, yo vulavula na yo yingisela.

Mimbuyelo ya Dyondzo:

Swichudeni swi fanele ku kota:

1.1.1. Ku hlamusela vutitivi bya ndhavuko na mbulavurisano wa xiyimo xa le henhla (meta-discourse) mayelana no tihluvukisa swiviri swa swona;

1.1.2. Ku hlamusela miehleketo, mianakanyo na mintwiwambilu ya swona hindlela leyi vuyerisaka hi ku tsala;

1.1.3. Ku ehleketa mayelana na magoza ya swona yo dyondza ya xiviri, migingiriko na nhluvuko, na misava leyi swi hanyaka eka yona;

1.1.4. Ku vumba swivulwa swo helela; 1.1.5. Ku tirhisa tindzimana hindlela leyi vuyerisaka no fanela; 1.1.6. Ku tirhisa mikarhi ya maendli hindlela leyi lulameke no fanela; 1.1.7. Ku lulamisa swihoxo no hlela hi vuntshwa no engetela mavonelo eka

switsariwa swa swona.

1.2. Nkanelo wo vulavuriwa, n’wangulano na mbhurisano

Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Swichudeni swi avelana hi mianakanyo na miehleketo ya swona hi ku vulavula;

Swichudeni swi va na xiave eka mikanelo ya mitlawa;



1.2.1. Ku avelana hi mianakanyo na miehleketo ya swona ya xiviri na ya mitlawa hi vutitshembi;

1.2.2. Ku seketela ntiyiso kumbe ku yimelela mianakanyo ya swona hi ku tirhisa vutlhari bya mianakanyo;

1.2.3. Ku yingisela hi ku lehisa mbilu na hi ntikiso ku endlela ku xixima mavonelo ya swichudeni swin’wana;

1.2.4. Ku endla mpfuneto wa miehleketo lowu vuyerisaka swi nga ngheneleli loko van’wana va ri eku vulavuleni eka mikanelo no angula hindlela leyi faneleke.

Xiyenge xa 2. Ku akiwa ka swivulwahava na marito

Nkatsakanyo

I swa nkoka ku va swichudeni swi hluvukisa sisiteme ya vutivi lebyi tlhomeriweke eka matirhiselo ya swona ya ririmi. Leswi swi sungula hi ku twisisa leswaku muleteri kumbe xitshuriwa a hi xihlayiselo kumbe ndhawu yo hlayisela vutivi na leswaku swichudeni leswi nga vatswatsi swi na swihlovo swa vutivi byinyingi bya

GEGC

vutlhari lebyikulu lebyi humaka emigangeni ya swona. Hi ku pfumelela swichudeni ku ta na sisiteme ya vutivi bya lomu swi tshamaka kona bya leswaku tindzimi ti tirhisa ku yini na vutlhari lebyikulu bya vutumbuluxi lebyi swi nga na byona, vutitivi bya swichudeni leswi nga vatswatsi byi ta tiyisiwa. Swi ta va swichudeni leswi nga na vutitshembi na ntokoto wa kahle wo dyondza xikolo lowu antswisaka matimba yo titwisisa hi mikarhi hinkwayo.

2.1. Switirho swo tirhisiwa hi tindlela tinyingi swa marito/ swivulwahava Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Ku tirhisa Xitsonga ku lava nhlamuselo ya marito na swivulwahava;

Ku tirhisa dikixinari ya tindzimi timbirhi ku pfuneta eka nsindzahato (pollination) wa mindhavuko yo hambana no tiva tindzimi leti nga na vuxaka na mindhavuko ya kona;

Ku twisisa nongoti wa mpfelelo na nhluvukiso wa rito hi xivumbeko na hi nhlamuselo (etymology)na tirhisa nongoti lowu ku andzisa ku twisisa ka swona ka ririmi;

Ku twisisa matirhiselo ya tinhlamuselo leti ringanyetiwaka handle ko boxiwa na leswi ku vulavuriwaka hi swona hindlela yo gega (vulavulelo ro gega).



2.1.1. Ku kuma no tirhisa tinxaka to hambanahambana ta marito ku antswisa ku twisisa ka swona ka ririmi;

2.1.2. Ku kuma no lavetela tisisiteme ta vutivi bya swa ndhavuko (indigenous knowledge systems) emigangeni ya swona;

2.1.3. Ku tihlayisela dikixinari kumbe ntivomarito wa xiviri wa marito lama swi ya dyondzeke leyi swi pfunaka ku pima madyondzelo ya swona;

2.1.4. Ku tirhisa marito mantshwa na swivulwahava swintshwa leswi swi swi dyondzeke hindlela leyi lulameke;

2.1.5. Ku hlawula rito leri faneleke swinene eka vundzeni byo karhi bya timhaka.

2.2. Vahlayisi va vutivi bya swa ndhavuko


Swivulavulelo na swivuriso

Ndzemuko wa swa matimu na swa ndhavuko

Tisisiteme ta vutivi bya swa ndhavuko



2.2.1. Ku twisisa leswaku vamavizweni na maritofularha i yini;

GEGC

2.2.2. Ku tiva ku hambana loku nga kona exikarhi ka nhluvukiso wa ririmi na ndhavuko wa swona;

2.2.3. Ku tiva vutlhari lebyikulu bya vutumbuluxi bya le migangeni ya swona lebyi tlhomeriweke eka ririmi;

2.2.4. Ku tirhisa ririmi ku hlamusela mavonelo mayelana na ndhavuko no ri tirhisela mitirho leyi nga kona ya swa xiikhonomi.

Xiyenge xa 3. Xikombiso xa xitshuriwa xa vutumbuluxi xa Mbulavurisano

Nkatsakanyo

Xikombiso lexi xa mbulavurisano xi amukela leswaku ririmi a ro va ndlela yo pfumala swihoxo yo vulavurisana. Ri rhwele nkoka na maendlelo ya ntolovelo ya miganga ya lomu ri vulavuriwaka kona. Kambe swa nkoka swinene hileswaku ririmi i xitirho xo vulavurisana; hileswaku ri endla leswaku swilo swi humelela. Yuniti leyi yi ta pfuna swichudeni leswi nga vatswatsi ku titoloveta tindlela leti vuyerisaka leti ririmi ra swona ri nga tirhiseriwaka tinhundzu na vukorhokeri eka vaakatiko, emugangeni, eka dyondzo na le ka tipolitiki, tanihi tin’wana ta tindhawu. Swi fanele ku va swi xiyaxiyiwile leswaku ku vulavurisana hi tindzimi to tala ta xintu ta le Afrika a ku talangi hikokwalaho ka matimu yo siyiwa ehandle na ku pfumaleka ka switirhisiwa leswi endleriweke ku tirhisiwa hi mani na mani. Hikokwalaho i swa nkoka ku va valeteri na swichudeni va kota ku tumbuluxa, ku endla ntswalo no tirhisa mianakanyo hi xiyimo xa le henhla laha xitshuriwa xi nga kumekiki hi ku olova. Ematshan’weni yo tirha ku suka eka tlhelo ro kombeta nkayivelo, va fanele ku tivona va ri vatumbuluxi va switshuriwa swintshwa swo dyondza hiswona.

3.1. Xikombiso xa xitshuriwa xa Mbulavurisano Leswi nga endzeni ka dyondzo: Matsalwa yo hambanahambana

Xikombiso xa xitshuriwa xa mbulavurisano – switshuriwa hinkwaswo swi na swivumbo kumbe swiphemu swo fana: murhumeri wa hungu, leswi nga endzeni ka hungu, xikongomelo xa hungu, muamukeri wa hungu, vuxaka exikarhi ka murhumeri na muamukeri, vundzeni bya timhaka lebyi hungu ri rhumeriwaka eka byona;

Rhejisitara/muxaka wa ririmi leri faneleke xiyimo xo karhi na moya/thoni;

Mbulavulo wa mafundza na wo pfumala mafundza.

Vaamukeri, swinawana swa ririmi, xikongomelo.



3.1.1. Ku boxa swiphemu hinkwaswo swa xitshuriwa hi xikongomelo xo twisisa no tlhantlha xitshuriwa;

3.1.2. Ku boxa xikongomelo lexi nga erivaleni kumbe lexi ringanyetiwaka

GEGC

xa xitshuriwa; 3.1.3. Ku twisisa ku hambana exikarhi ka tindlela ta mafundza na to

pfumala mafundza to vulavurisana; 3.1.4. Ku tirhisa rhejisitara/muxaka wa ririmi leri faneleke xiyimo xo karhi

na thoni/moya lowu lulameke ku ya hi vundzeni bya timhaka na xikongomelo.

Xiyenge xa 4. Ndzavisiso, Ku tsala tinoti na Nkomiso

Nkatsakanyo

Ndzavisiso i xilotlelo xa nkoka xa dyondzo ya vutomi hinkwabyo. Tanihileswi swichudeni leswi nga vatswatsi swi languteriweke ku va swi tiyimela hi swoxe no va vadyondzi va vutomi hinkwabyo, milawu ya masungulo yo hlengeleta mahungu, ku ya tlhantlha, no endla matimba yo titwisisa ku endlela ku cinca mintiyiso swi ta va swa nkoka eka swichudeni leswi nga vatswatsi. Ku tlhandlameta eka leswi, swichudeni swi ta fanela ku kota ku katsakanya ku suka eka swihlovo swo hambanahambana no komisa minkumo ya ndzavisiso wa swona yi va hi xivumbeko lexi twisisekaka. Swi nyika swichudeni vutshila byo yingisela marito yo pfuna lama vulavuriwaka, ku burisana na vahlayisi va vutivi bya muganga, tinoti ta switori to huma eka tinxaka hinkwato ta swihlovo.

4.1. Ku tsala tinoti Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Ku yingisela hindlela leyi pfunaka;

Ku tsala tinoti no endla mepe wa miehleketo;

Ku tiendlela tinoti no andzisa tinoti leti swi nga na tona;

Swikomiso na minkhonyano ya marito(contractions).



4.1.1. Ku yingisela marito yo pfuna lama vulavuriwaka no kambela mahungu lama yelanaka kumbe lama faneleke;

4.1.2. Ku tsala tinoti leti twisisekaka no pfuna hinkarhi wo dyondza kumbe eka nhlengeletano yo nyikiwa mahungu hi ku hundzisela mahungu yo twiwa hi tindleve eka ku va tinoti to tsariwa hi ku komisiwa no yelana;

4.1.3. Ku hlanganisa tinoti leti swi nga tiendlela na tinoti leti swi nga na tona/swiphakeriwa;

4.1.4. Ku tiva matirhele yo hikahata.

4.2. Nkomiso, ku lehisa kumbe ku engetela na nkatsakanyo Leswi nga endzeni ka dyondzo:

GEGC

Ku hunguta switshuriwa leswi tsariweke hi mphateko (dense) leswaku swi va switshuriwa swo koma;

Ngetelelo wa switshuriwa swo koma leswaku swi va switshuriwa leswi tsariweke hi mphateko;

Nhlamuselo ya switshuriwa swo pfilungana kumbe swo katsana;

Nkatsakanyo wa switshuriwa swinyingi leswaku swi va xitshuriwa xin’we;



4.2.1. Ku boxa muanakanyokulu wa xitshuriwa xo karhi; 4.2.2. Ku tirhisa marito ya swona vinyi ku hunguta no tlhela swi tsala

xitshuriwa ku ri karhi ku hlayisiwa nkahoxeko (accuracy) wa lexa masungulo;

4.2.3. Ku katsa mianakanyokulu ya switshuriwa swo hlayanyana swo hambanahambana leswaku swi va xitshuriwa xin’we;

4.2.4. Ku engetela switshuriwa swo koma swo tanihi xivulavulelo kumbe xivuriso leswaku xi va xitshuriwa lexi twalaka (xik ndzungulo).

4.3. Vutshila byo endla ndzavisiso Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Ku inthavhyuwa vahlayisi va vutivi bya muganga

Switirho swo lavisisa eka inthanete;

Ku kongomisa (referencing) no seketela hi ntiyiso;



4.3.1. Ku twisisa mahlengeletelo ya mahungu yo huma eka vahlayisi va vutivi bya swa ndhavuko (IKS).

4.3.2. Ku tiva leswaku malavisiselo ya le ka inthanete ya tirhisa ku yini; 4.3.3. Ku tiva leswaku ndzavisiso wa leswi swichudeni swi swi tsaleke wu

kongomisisiwa (reference) ku yini.

NKONGOMELO WA 2: RIRIMI NA MIGANGA LEYI HI HANYAKA EKA YONA

Manghenelo Nkongomelo lowu wu tirhana na vundzeni bya timhaka byo tlula xiviri xa munhu laha ririmi ri tirhisiwaka eka mbulavurisano wa masiku hinkwawo. Wu nyika swichudeni vuswikoti byo kambela leswi ririmi ri tirhisisiwaka xiswona ku nga ri ntsena ku tivisa mahungu, kambe na ku khorwisa, ku phikisana no kavanganya (manipulate). Hi ku

GEGC

tirhisa mpakaniso lowu wa vundzeni bya timhaka, swichudeni swi ta kota ku twisisa minkandzingano (inequalities) eka swa vaakatiko, swa rimbewu, swa xiikhonomi na swa rixaka leswi tshembelaka eka matirhiselo ya ririmi emigangeni ya swona.

Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa

Nhlawulo wa vundzeni bya dyondzo eka nkongomelo lowu wu endliwile hi ku tekela enhlokweni vonelo ra leswaku ririmi a ri helelanga ehandle ka vuswikoti byo boxa xikongomelo na xivangelo xo ri tirhisa. Hikwalaho, ku dyondzisa ririmi ku hundzile eka xiyimo lexi ririmi ri voniwaka tanihi xitirho xa mbulavurisano ku ya eka xitirho xo anakanya hi vuxoperi, xo anakanya no tlhantlha hi vutumbuluxi. Xiphemu lexi xi tlula eka ‘yini’ wa ririmi no pfumelela swichudeni ku nghenelela eka ‘hikokwalaho ka yini’. Tanihileswi swi lemukiweke laha henhla, tindzimi to tala ta xintu ta le Afrika a ti vanga na nkateko wo tirhisiwa ximfumo eka maphephahungu na le ku vunavetisi, xikombiso, ku kucetela maehleketelo lama rhandzekaka. Hikokwalaho ku ta va na nkayivelo wa swikombiso swo yelanisa na tidyondzo. Xiyenge lexi xi ta tlhela xi dyondzisa swichudeni ku nga ri ntsena tanihi vatirhisi va switshuriwa, kambe tanihi vatumbuluxi vo gingirika va switshuriwa eka tindzimi ta vona.


Nhlokomhaka ya Dyondzo Dyondzo (Nkarhi wo dyondzisa lowu kumbeteriwaka)

1. Ntivombulavulo na Mbulavurisano eka tindzimi leti vekaka vutihlamuleri eka muhlayi

1.1. Mhaka ya ntiyiso, vonelo, vulavulelo ro gega (X wa tiawara)

1.2. Vulavulelo ro papalata (X wa tiawara)

1.3. Ririmi ra mphofulo no khorwisa(X wa tiawara)

5.1. 2. Vunavetisi na

Ntivovuxongi byo voniwa

2.1. Ririmi ra Vunavetisi (X wa tiawara)

2.2. Swivumbo swa Vutivi byo hlaya no tsala byo voniwa bya Vunavetisi (X wa tiawara)

2.3. Mavonelo yo khuma eka Swo voniwa (1 awara)

3. Timhaka, Mahungu na Vutivi lebyi tivekaka

3.1. Swihlovo swo hambanahambana swa Timhaka (X wa tiawara) 3.2. Vutihlanganisi bya vanhu (social media) na Bulogo (X wa tiawara) 3.3. Switori swa le mugangeni

4. Misavu 4.1. Ku vitana no angula 4.2. Ntsakiso wo tlangiwa hi n’wamisavu exitejini (Stand up comedy) wa

Xitsonga


Xiyenge xa 5. Ntivombulavulo na Mbulavurisano eka tindzimi leti vekaka vutihlamuleri eka muhlayi

Nkatsakanyo

Xiyenge lexi xi tlakusa ndzemuko wa nhlawulo na swinawana swa ntivombulavulo eka Xitsonga. Xi pfumelela swichudeni ku pima ku tshembeka ka mahungu lama andlariwaka. Swichudeni swi ta lemukisiwa hi xin’we xa swinawana swa nkoka swa ntivombulavulo wa

GEGC

Xitsonga. Ku dyondza leswaku ririmi ra swona i ro veka vutihlamuleri eka muhlayi swi swi pfumelela ku vona vutihlamuleri byi vekiwile eka muhlayi na vuswikoti byo ahlula mahungu lama andlariweke kumbe lama tsariweke.

5.1. Mhaka ya ntiyiso, vonelo, vulavulelo ro gega Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Swinawana swa ntivombulavulo;

Ririmi ro veka vutihlamuleri eka muhlayi;

Mpimo / nkoka wa mahungu;

Ku hambana exikarhi ka mhaka ya ntiyiso na vonelo;

Vulavulelo ro gega na vulavulelo ro papalata.


Swichudeni swi fanele ku kota: 5.1.1. Ku pima nkoka wa swinawana swa ntivombulavulo swa le ka

Xitsonga; 5.1.2. Ku twisisa sisiteme yo xaxameta tindzimi ya ririmi ro veka

vutihlamuleri eka muhlayi; 5.1.3. Ku pima nkoka wa mpimo wa mahungu ku ya hi xihlovo xa wona

kumbe makambisiselo ya wona; 5.1.4. Ku twisisa no lavetela hi ku tirhisa vutlhari bya mianakanyo bya

vulavulelo ro papalata; 5.1.5. Ku hambanyisa exikarhi ka mhaka ya ntiyiso na vonelo; 5.1.6. Ku tsala xitsalwana xo lavisisiwa lexi nga seketeriwaka hi timhaka ta

ntiyiso xa nkanelo na mavonelo; 5.1.7. Ku boxa tithekiniki ta ririmi ro khorwisa na ra mphofulo; 5.1.8. Ku tirhisa tithekiniki ta ririmi ro khorwisa na ra mphofulo eku

vulavuleni ka swona.

5.2. Vutlhari bya mianakanyo na Hunguto/nsuso


Xitatimende lexi tekiwaka xi ri ntiyiso hi xikongomelo xo va xiga lexi ku nga kumiwa xiheri eka xona na xiheri;

Hunguto ku ya hi ku tirhisa vutlhari bya mianakanyo;

Miengetelelo yo endliwa hi ku tirhisa vutlhari bya mianakanyo na vulavulelo ro papalata;

Vulavulelo ro gega na leswi rhandziwaka swa ndhavuko;

Xivumbeko xa ndzimana na mahlanganisi.

GEGC


Swichudeni swi fanele ku kota: 5.2.1. Ku twisisa matheme ya switatimende leswi tekiwaka swi ri ntiyiso hi

xikongomelo xo va swiga leswi ku nga kumiwaka xiheri eka swona na xiheri;

5.2.2. Ku tiva maakelo ya hunguto ku ya hi ku tirhisa vutlhari bya mianakanyo ku tirhisiwa switatimende leswi tekiwaka swi ri ntiyiso hi xikongomelo xo va swiga leswi ku nga kumiwaka xiheri eka swona na xiheri;

5.2.3. Ku boxa switatimende swa masungulo leswi tekiwaka swi ri ntiyiso hi xikongomelo xo va swiga/mikanetano leyi ku nga kumiwaka swiheri eka yona;

5.2.4. Ku boxa matirhiselo ya vulavulelo ro papalata eka switshuriwa na le xipichi xa swona vinyi;

5.2.5. Ku nghenelela eka njhekanjhekisano wa swanomo lowu seketeriwaka hi timhaka ta ntiyiso;

5.2.6. Ku tirhisa mahlanganisi lama faneleke ku twananisa mianakanyo na tindzimana.

5.3. Ririmi ro khorwisa na nkanelo


Ku hluvukisa tithekiniki to khorwisa na ta nkanelo;

Ririmi ra mphofulo;

Matsalelo ya nkanelo.



5.3.1. Ku boxa no tirhisa ririmi ra mphofulo; 5.3.2. Ku boxa no tirhisa ririmi ro khorwisa; 5.3.3. Ku tsala xitsalwana xa nkanelo xo lavisisiwa no seketeriwaka hi

timhaka ta ntiyiso.

Xiyenge xa 6. Ntivovuoxongi byo voniwa na Vunavetisi

Nkatsakanyo

Vunavetisi byi va xiphemu xa tsalwa leri swichudeni swi ri vonaka emimbangwini ya swona. Hambiswiritano, tindzimi ta xintu ta le Afrika ti twala ngopfungopfu eka xiyanimoya, no kumeka switsanana eka mikandziyiso na le ka thelevhixini. Ku na switirhisiwa swo tala swinene eka ntivovuxongi byo voniwa leswi nga ta pfuna ku andzisa ndzemuko wa swichudeni wa nkoka na ntirho wa swo voniwa. Ntlhantlho wa mbulavurisano hi vuxoperi wu ta va xiphemu lexi hlanganisiweke xa xiyenge lexi, ku pfumelela swichudeni ku nghenelela hi vuxopaxoperi eka switshuriwa na le ka swikombiso laha ku nga hava.

GEGC

6.1. Ririmi ra vunavetisi Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Timakete ta Xikongomiso, Swilogene, Tilogo, Khopi, Ntirho wa ntivovuxongi;

Tinxaka to hambanahambana ta swinavetiso (swanomo; swo tirhisa tindlelanyingi);

Matirhiselo ya tithekiniki to khorwisa eka swinavetiso;

Marhengu ya ntlakusiwo wa vunavetisi ya le tikweni rero.



6.1.1. Ku boxa swivumbo hinkwaswo swa swinavetiso swa swanomo na swo voniwa;

6.1.2. Ku boxa makete wa xikongomiso wa xikumiwa;

6.1.3. Ku boxa no hlamusela tithekiniki leti tirhisiweke ku koka ntsakiso wa makete wa xikongomiso.

6.2. Vutivi byo hlaya no tsala byo voniwa eka Vunavetisi na le ka ntivovuxongi byo

voniwa Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Ntlhantlho wa xifaniso;

Tithekiniki ta masungulo to teka swifaniso na tifilimu – tinxaka to hambanahambana ta tixoto (shots), mahlanganiselelo (composition) na muhlovo;

Vutivi byo hlaya no tsala byo voniwa – mahlamuselelo ya swifaniso;

Matimu, vutshila na swiendliwa swa Xintu/Xiafrika.



6.2.1. Ku twisisa mahlamuselelo ya ntivovuxongi byo voniwa no endla leswaku vutivi byi va lebyi khomekaka; 6.2.2. Ku xiyaxiya, ku vona no hlamusela kahle xifaniso hi ku tirhisa ririmi ro hlamusela; 6.2.3. Ku boxa no hlamusela tinxaka to hambanahambana ta tixoto ta swifaniso na ta tifilimu hi ku tirhisa theminoloji leyi lulameke; 6.2.4. Ku twisisa no nyika miehleketo mayelana na xikongomelo xa tixoto na mahlanganiselelo yo hambanahambana; 6.2.5. Ku boxa, ku hlaya no twisisa swifaniso leswi tirhisiweke eka vunavetisi ngopfungopfu, na le ka vuhaxi byin’wana hi ku angarhela.

GEGC

6.3. Mavonelo yo khuma eka Vunavetisi na le ka ntivovuxongi byo voniwa Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Leswi mavonelo yo khuma ya nga swona;

Leswi mavonelo yo khuma ya tumbuluxisiwaka xiswona eka leswi vumbiweke hi munhu swo voniwa na swinavetiso;

Leswi mavonelo yo khuma ya nga vaka yo pfuna no onha kumbe ya va yanene no biha;

Mahlayiselo ya mavonelo yo khuma eka vunavetisi le ka vuhaxi hilaha ku nga heriki.


Swichudeni swi fanele ku kota: 6.3.1. Ku titwa eka leswaku mavonelo yo khuma eka ndhavuko, tinxaka

(ku ya hi nghohe) na rixaka (ku ya hi swihlawulekisi swo fana, xikombiso, ririmi, ndhavuko) ya tumbuluxisiwa no hlayisisiwa ku yini hilaha ku nga heriki;

6.3.2. Ku twisisa no boxa mavonelo yo khuma lamanene na lamo biha eka ntivovuxongi byo voniwa;

6.3.3. Ku twisisa ku hambana exikarhi ka ku hambanyisa na xihlawuhlawu;

6.3.4. Ku boxa no nyika miehleketo eka swikombiso laha vunavetisi na swo voniwa swi hlayisaka mavonelo yo khuma hilaha ku nga heriki.

Xiyenge xa 7: Timhaka na mahungu

Nkatsakanyo

Mahungu ya manguvalawa ya lava leswaku vanhu va tilulamisela swinene hi switirho na marhengu yo kuma no lawula mahungu. Xiyenge lexi xi languta eka swihlovo swa mahungu na leswaku mahungu ya hlahluvisiwa ku yini. Ku suka eka rito ra nomo ku ya fika eka vutihlanganisi bya vanhu (social media), swichudeni swi ta tivisiwa eka matirhiselo ya vuhaxi.

7.1. Swihlovo swa mahungu Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Swivumbeko swo hambanahambana swa swihlovo swa timhaka na mahungu;

Makambisiselo ya vutshembeki bya mahungu;

Mahlamuselelo ya timhaka ta rito ra nomo;

Matumbuluxelo ya mahungu ku suka emigangeni ya kwala kusuhi.



GEGC

7.1.1. Ku twisisa mahlengeletelo ya mahungu emigangeni ya vona;

7.1.2. Ku va ni vuswikoti byo boxa swiphemu swo hambanahambana swa vundzeni bya timhaka eka vuhaxi lebyi nga kona;

7.1.3. Ku twisisa endlelo ra matumbuluxelo na maamukelelo; 7.1.4. Ku kambisisa hi vuxopaxoperi vutshembeki bya mahungu lama

amukeriweke; 7.1.5. Ku va ni vuswikoti byo aka no hluvukisa nhlengelo wa tidokumente

kumbe tirhekhodo (archives) ta mahungu.

7.2. Vutihlanganisi bya vanhu


Swivumbeko swo hambanahambana swa vutihlanganisi bya vanhu;

Tindhawu/tipulatifomo ta tindziminyingi ta vutihlanganisi bya vanhu;

Ku endla bulogo hi tindzimi ta xintu ta le Afrika tanihi xihlovo xa mahungu na vonelo;

Vutihlanganisi bya vanhu tanihi xihlovo xa mahungu vutshembeki bya mahungu ya kona;

Mafambisele ya vutihlanganisi bya vanhu;

Vutihlanganisi bya vanhu na nhlangano lowu nga kona exikarhi ka matikhomele ya munhu ya xiviri na ya xiphurofexinali kumbe swa ntirho.



7.2.1. Ku tirhisa Xitsonga eka vutihlanganisi bya vanhu;

7.2.2. Ku tirhisa tindhawu ta vutihlanganisi bya vanhu eka tindzimi ta swona ku endlela ku tihlamusela no nghenelela eka vaamukeri va mahungu;

7.2.3. Ku tirhisa mavulavulelo lama faneleke loko swi vulavula eka

vutihlanganisi bya vanhu; 7.2.4. Ku tikhoma hindlela ya xiphurofexinali eka tiforamu ta mani na

mani; 7.2.5. Ku tirhisa swihlovo swo hambanahambana ku kambisisa ntiyiso wa

mahungu lama andlariweke eka vutihlanganisi bya vanhu; 7.2.6. Ku tivonela no kota ku vutisa hi vuxopaxoperi mahlanganeni

(confluence) ya vutihlanganisi bya vanhu, timhaka na vunavetisi.



7.3.1. Ku boxa matirhiselo ya tindzimi to hambana hinkarhi wun’we eka tindhawu/tipulatifomo ta vutihlanganisi bya vanhu;

7.3.2. Ku tumbuluxa leswi nga endzeni ka vutihlanganisi bya vanhu hi ku

GEGC

tirhisa bulogo, thwita na tiforamu tin’wana to yelana na tona; 7.3.3. Ku va na vutitshembi eku tirhiseni ririmi ra le kaya ku endlela ku

kucetela vonelo ra mani na mani; 7.3.4. Ku nyika miehleketo mayelana na matirhiselo lama faneleke ya

ririmi eka tindhawu/tipulatifomo ta vutihlanganisi bya vanhu.

Xiyenge xa 8. Misavu

Nkatsakanyo

Hambileswi misavu yi nga xivumbo xa nkoka xo vulavurisana hi tindzimi ta xintu ta le Afrika, yi tekeriwile ehansi mikarhi hinkwayo eka nxaxameto wa tidyondzo ta ntolovelo. Hikokwalaho ka sweswo, yi nyikiwile yingiso wutsongo tanihi vutlhari lebyikulu bya ndhavuko bya vaakatiko va Afrika. Eka xiyenge lexi swichudeni swi ta vona swiphemu swa misavu no nyikiwa nkarhi wo lavisisa swikombiso swa misavu eka tindzimi ta swona. Ku ta kongomisiwa eka mipimo ya manguvalawa na ya xikhale leyi tlheleke yi ringetiwa ku suka eka ndhavuko wa switori swanomo na mitsheketo ya vaakatiko.

8.1. Tinxaka ta misavu Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Ntlangu wa marito;

Vuxisi byo va na misavu (Spoof) na encenyiso wa mutsari wo nyanyisiwa wo va na misavu (parody).

Ntsakiso wo tlangiwa hi n’wamisavu exitejini (Stand up comedy).



8.1.1. Ku hlamusela leswi misavu yi tirhisaka xiswona;

8.1.2. Ku ntshunxa kumbe ku tlhantlha ntlangu wa marito; 8.1.3. Ku boxa no hlamusela misavu eka vuxisi byo va na misavu na

encenyiso wa mutsari wo nyanyisiwa wo va na misavu hi ku ntshunxa leswi nga endzeni swa masungulo.

8.1.4. Ku boxa leswi nga endzeni ka misavu yo huma emigangeni ya swona.

8.2. Misavu eka swo voniwa


Nhlekulo;

Swa ntivovuxongi na swo endliwa hi mavoko kumbe thekinoloji (art and craft);

Ntirho wa misavu eka vaakatiko,

GEGC



8.2.1. Ku twisisa milawu ya nhlekulo; 8.2.2. Ku boxa no hlamusela swivumbo swa vuyimeri bya swo voniwa eka

switshuriwa; 8.2.3. Ku nyika miehleketo mayelana na ntirho wa misavu eka vaakatiko.

NKONGOMELO WA 3: RIRIMI NA NDHAWU YA MITIRHO Manghenelo

Swa fanela leswaku ku nyikiwa yingiso kumbe ku tekeriwa enhlokweni mhaka ya leswaku ta tindzimi ta xintu ta le Afrika a ti honisiwa etindhawini ta mitirho. Yan’we ya maehleketelelo lama endliweke eku hluvukisiweni ka nxaxameto wa tidyondzo leti hileswaku swa endleka leswaku swichudeni swa GETCA swi nga yi emahlweni na dyondzo ya xikolo kambe ematshan’weni ya sweswo swi heta tidyondzo ta swona eka xiyenge lexi kutani swi lava ntirho. Hikokwalaho i swa nkoka ku va nthwaso wa GETCA wu swi nyika ku twisisa loku ringaneke ka tindzimi ta xintu ta le Afrika lero swi kota ku tirhisa vutivi hi vutitshembi emitirhweni. Vutivi bya rhejisitara leyi faneleke byi voniwa tanihi nchumu lowu hatlisisaka ku andza ka ku tirhisiwa ka tindzimi leti etindhawini ta mitirho. Loko swichudeni swo ya emahlweni na tidyondzo ta swona vutshila lebyi khumbiwaka eka nkongomelo lowu byi ta pfuneta eka masungulo yo tirhisa tindzimi ta xintu ta le Afrika etindhawini ta mitirho laha ti nyikaka mfikelelo wo tala eka tinhundzu na vukorhokeri eka vutomi bya xiikhonomi bya vavulavuri va tindzimi leti.

Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa Xivangelokulu xa nhlawulo lowu wa vundzeni bya dyondzo i ku nyika vavulavuri va tindzimi ta xintu ta le Afrika switirho leswi faneleke swo vulavurisana leswi nga ta endla leswaku ku va na mfikelelo na vuswikoti lebyi heleleke eka vundzeni bya timhaka ta ntirho na swa mabindzu lamatsongo. Nkongomelo lowu wu ta pakanisa eka matirhiselo lama kotekaka ya vutshila bya ririmi eka mbangu wa le ntirhweni lowu katsaka mitirho ya masungulo ya mafambiselo, ntwisiso lowu nga erivaleni wa thoni/moya na rhejisitara leswi nga twisisekiki hi ku olova eka mbulavurisano wo tsariwa na wo vulavuriwa, na le ka switshuriwa swa vutumbuluxi swa Xitsonga.


Nhlokomhaka ya Dyondzo Dyondzo (Nkarhi wo dyondzisa lowu kumbeteriwaka – 30 wa tiawara)

1. Mitolovetiso ya ririmi eka nhlangano

1.1. Rhejisitara ya malongoloxelo ya maletere ya alifabete na maavelo (1 awara)

1.2. Mafayilelo no sungula hi swilo swa xirhangana (3 wa tiawara)

1.3. Ku nyika no amukela swileriso na matlhelo ya ndhawu (4 wa tiawara)

GEGC

2. Mbulavurisano wa le ndhawini ya ntirho

2.1. Matirhiselo/mahlamulelo ya riqingho na vuphurofexinali (9 wa tiawara)

2.2. Matsalelo ya xiphurofexinali (5 wa tiawara) 2.3. Mavulavulelo ya mafundza eka Xitsonga (8 wa tiawara)

*Maavelo ya nkarhi ya katsa nkarhi wo dyondzisa na wo tihlayela hi kwalomu ka mpimanyiso wa 2:1

Xiyenge xa 9. Mitolovetiso ya ririmi eka nhlangano

Overview Nkatsakanyo Xiyenge lexi xi katsa matirhiselo ya Xitsonga eka vundzeni bya le ka nhlangano no tivisa rhejisitara na swihlawulekisi swa nkoka swa vutomi bya le ntirhweni na bya le ka swa mabindzu.

9.1. Malongoloxelo ya maletere ya alifabete na Mafayilelo Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Malongoloxelo ya maletere ya alifabete no endla swikombo;

Mitlawa na swintlawana;



9.1.1. Ku tirhisa swivulwahava swa nkoka swa Xitsonga leswaku ku ta veketeriwa eka swona mixaxameto ya swilo ku ya hi nongoloko wa alifabete;

9.1.2. Ku tirhisa Xitsonga eka ku ntlawahata swilo swo hambana ku ya hi mitlawa yo fana;

9.1.3. Ku tirhisa Xitsonga eka ku tirhisa tithekiniki ta malongoloxelo ya maletere ya alifabete ku lulamisa mitlawa.

9.2. Mafayilelo no sungula hi swilo swa xirhangana Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Twisisa jagoni ya nkoka ya nhlangano kumbe tisisiteme ta mafayilelo ya swilo na/kumbe maphepha;

Nxaxameto wa leswi faneleke ku endliwa, ku tsala dayari na maendlelo man’wana yo sungula hi swilo swa xirhangana ku ri karhi ku tirhisiwa Xitsonga.



9.2.1. Ku tirhisa rhejisitara leyi faneleke eka tisisiteme ta mihlangano;

9.2.2. Ku vulavula hi vutitshembi mayelana na tisisiteme ta nhlangano leti simekiweke eka khomphyuta;

9.2.3. Ku hlawula marito lama faneleke ku endlela ku hlamusela masungulelo hi swilo swa xirhangana.

GEGC

9.3. Swileriso na matlhelo ya ndhawu Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Ririmi ra swileriso;

Matirhiselo ya swivulwahava swo lerisa matlhelo ya ndhawu embangwini wa le ntirhweni;

Mimepe na matlhelo ya ndhawu.



9.3.1. Ku nyika hindlela leyi lulameke no landzelela nhlengelo wa swileriso swa ndzandzelelano hi Xitsonga;

9.3.2. Ku nyika no landzelela nhlengelo wa matlhelo ya ndhawu ku endlela ku fika emakumu ka rendzo;

9.3.3. Ku tirhisa mimepe, matlhelo ya khomphasi na tipakana (landmarks) ku endlela ku tumbuluxa matlhelo ya ndhawu.

Xiyenge xa 10. Mbulavurisano wa le ndhawini ya ntirho

Nkatsakanyo

Mbulavurisano wa le ndhawini ya ntirho hi ririmi ra xintu ra le Afrika i xilotlelo eka ku hundzuluxiwa ka ikhonomi no va xikotisi xa vavulavuri va tindzimi leti leswaku va va ni xiave hindlela yo vuyerisa eka ndhawu ya mitirho na ya mabindzu. Xiyenge lexi xi tivisa ku tirhisiwa ka ririmi hindlela leyi faneleke emimbangwini ya tindhawu ta mitirho ku ri karhi ku pakanisiwile eka rhejisitara, thoni/moya na tindlela leti lulameke to vulavula no tihlamusela wena n’wini xikan’we na van’wana embangwini wa xiphurofexinali.

10.1. Maendlelo na vuphurofexinali Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Maxewetelo, ku tivisa vanhu na matikhomele ya xiphurofexinali;

Vutshila byo tirhisa riqingho na selulafoni.


Swichudeni swi fanele ku kota: 10.1.1. Ku titivisa hindlela leyi faneleke eka mbangu wa ximfumo/malwandla; 10.1.2. Ku tivisa munhu un’wana hindlela leyi faneleke; 10.1.3. Ku hlamula riqingho hindlela leyi twisisekaka na ya xiphurofexinali; 10.1.4. Ku teka hungu ra riqingho hindlela yo ri tsala; 10.1.5. Ku tumbuluxa hungu ra xiphurofexinali ra voice mailbox.

GEGC

10.1.6. Ku rhumela SMS hindlela ya xiphurofexinali;.

10.2. Matsalelo ya xiphurofexinali


Mphatlukwana/ririmi ra ntlawa wo karhi (slang), jagoni na ririmi kumbe marito lama tirhisiwaka eka mimbulavulo ya nkamafundza (colloquialism);

Xisasi;

Mimbulavurisano ya tiimeyili;

Malulamisele/mafometele ya tidokumente (document formatting);

Mapila yo Tihlamusela (tiCV) na Mapapila ya swikombelo

Xiyaxiya: (* ku lemukisa leswaku tindhawu ta mitirho a ti se nyika ndhawu yo vulavurisana hi tindzimi ta Xintu ta le Afrika, dyondzo yi ta tirhisa tithekiniki to encenyeta).


Swichudeni swi fanele ku kota: 10.2.1. Ku tirhisa rhejisitara ya mafundza leyi faneleke eka

mimbulavurisano ya xiphurofexinali; 10.2.2. Ku hambanyisa exikarhi ka mphatlukwana/ririmi ra ntlawa wo karhi

na ririmi kumbe marito lama tirhisiwaka eka mimbulavulo ya nkamafundza, na jagoni yo fambelana na ndhawu ya le ntirhweni;

10.2.3. Ku twisisa matirhiselo ya vulavulelo ro gega ku hundzisa mahungu lama nga twisisekiki hi ku olova;

10.2.4. Ku tiva matirhiselo ya imeyili hindlela leyi pfunaka; 10.2.5. Ku twisisa nkoka wo lulamisa/fometa no andlala tidokumente

hindlela ya xiphurofexinali; 10.2.6. Ku tumbuluxa Mapila yo Tihlamusela (tiCV) ya swona vinyi no tsala

papila ro seketela xikombelo (covering letter) kumbe papila ra xikombelo.

10.3. Mavulavulelo ya mafundza Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Mavulavulelo ya mafundza;

Vutshila byo andlala na swipfuno swo voniwa (visual aids).


Swichudeni swi fanele ku kota: 10.3.1. Ku lulamisa no andlala mbulavulo/xipichi xa mafundza, swi ri karhi swi tirhisa

swipfuno swo vulavula swo tanihi makhadi yo va na mahungunyana/marito (cue-cards) yo pfuneta eka ku andlala ka swona;

10.3.2. Ku andlala mbulavulo wo koma wo ka wu nga lulamiseriwanga kumbe wa xijumana swi ri karhi swi tirhisa rhejisitara leyi faneleke vayingiseri va wona;

10.3.3. Ku tirhisa swipfuno leswi faneleke swa vuandlari byo voniwa eka mbulavulo.

GEGC

NKONGOMELO WA 4: NDHAVUKO LOWU RHANDZEKAKA, MATSALWA NA VUHUNGASI.

Manghenelo Nkongomelo lowu wu nyika ndlela yo ya eka matsalwa ya Xitsonga hi ku nyika swichudeni nkateko wo tirhisa matsalwa tanihi xiphemu xa vuhungasi no wisa no nyika masungulo ya ntlhantlho lowu wa ha taka wa switshuriwa swa matsalwa swa xiyimo xa le henhla. Nkongomelo wu khumba dyondzo ya swa tifilimu ku katsa na vutivi byo hlaya no tsala byo voniwa, ntlangu/drama, swivumbeko swo hambanahambana swa matsalwa ku katsa na yo ka ya nga ri ya fikixini na swirungulwana, na vutlhokovetseri.

Swikongomelonkulu swa nhlawulo wa leswi nga ta dyondzisiwa Ku endlela leswaku dyondzo ya matsalwa ya Xitsonga yi twala swinene eka xichudeni xa GETCA matlhelo ya swa xiakhademiki ya matsalwa ya hlanganisiwile na filimu na vuyimbeleri. Hambiloko milawu yi tama ya ha fana, vundzeni bya dyondzo eka nkongomelo lowu byi fanele ku tirhiseka ku endlela leswaku byi yelana na mitlawa ya swichudeni leswi nga vatswatsi leyi hambaneke swinene. Ehenhleni ka hinkwaswo leswi, swichudeni swi ta kombetiwa swisasekiso (aesthetics) swa tindzimi ta swona na mpfuno wa swisasekiso leswi eka misava ya manguvalawa.


Nhlokomhaka ya Dyondzo Dyondzo (Nkarhi wo dyondzisa lowu kumbeteriwaka – 95 wa tiawara)

1. Ku tsheketa 1.1. Swivumbo/swiphemu swa mitsheketo(5 wa tiawara)

1.2. Tinxaka to hambanahambana ta mitsheketo (10 wa tiawara)

1.3. Vutsari bya vutumbuluxi (30 wa tiawara) 2. Dyondzo ya swa

tifilimu 2.1. Vutshila byo endla tifilimu (5 wa tiawara)

2.2. Ku suka eka novhele/hungutsalwa ku ya eka filimu (10 wa tiawara) 2.3. Tithekiniki ta matsalwa eka tifilimu (10 wa tiawara)

3. Tinsimu na Switlhokovetselo

3.1. Switirhisiwa swa matsalwa (Literary devices) (10 wa tiawara) 3.2. Xivumbeko xa vutlhokovetseri (5 wa tiawara) 3.3. Vutlhokovetseri bya namuntlha (10 wa tiawara)


Xiyenge xa 11. Ndzungulo wa

mitsheketo

Nkatsakanyo

Vantima va na ndzhaka leyikulu ya vurunguri bya mitsheketo, leyi ya ha ri ki mhaka ya masungulo ya vutitivi bya vona eka misava ya manguvalawa. Xiyenge lexi xi ntshunxa milawu ya vurunguri bya mitsheketo eka Xitsonga na theminoloji leyi nga ta va nyika switirho swo ntlhantlha ku ya emahlweni.

GEGC

11.1. Swivumbo swa mitsheketo Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Mbangu na mpaluxo;

Xivumbeko xa ntsheketo;

Tindlela ta matsheketelo

Marito ya munhu na maritorungulwa.


Swichudeni swi fanele ku kota: 11.1.1. Ku twisisa tinhlamuselo ta matheme lama ya matsalwa: Kungu, Ntlimbo,

Nghingiriko lowu tlakuka, Makholo, Xintshunxo; 11.1.2. Ku tiva no kota ku boxa xivumbeko xa masungulo xa kungu eka novhele

kumbe xirungulwana; 11.1.3. Ku tolovela mukhuva lowu swimunhuhatwa swi vumbiwaka hawona no nyika

miehleketo mayelana na mahluvukisele ya ximunhuhatwa eka novhele kumbe xirungulwana;

11.1.4. Ku tsala xitsalwana xa n’wangulano exikarhi ka swimunhuhatwa swimbirhi swo hambana xo hikahatiwa hindlela leyi lulameke;

11.1.5. Ku tlhela swi tsala n’wangulano ku suka eka maritorungulwa ku ya eka marito ya munhu na hitlhelo rin’wana (vice versa).

11.2. Tindlela to hambanahambana ta matsheketelo


Xikongomelo xo tsheketa na mitsheketo;

Ku cinca ka mitsheketelo: ku suka eka rito-ra-nomo ku ya eka matsalwa lama kandziyisiweke ku ya eka filimu;

Tsalwa.


Swichudeni swi fanele ku kota: 11.2.1. Ku twisisa ntirho wo tsheketa eku titwisiseni ka munhu, ni le ku tumbuluxeni

no tiyisisa vutitivi bya ndhavuko bya Xiafrika; 11.2.2. Ku tiva swihlawulekisi swa na mitsheketo; 11.2.3. Ku titoloveta mitsheketo leyi tivekaka yo huma eka mindhavuko yo tala no

twisisa swikongomelo swa yona swa masungulo; 11.2.4. Ku twisisa ndlela leyi matsheketelo ya cinceke hayona tanihileswi maendlele

ya matsheketelo ya cinceke; 11.2.5. Ku twisisa nongoti wa tsalwa, ku boxa swihlawulekisi swa tsalwa rin’wana na

rin’wana no kota ku ntlawahata switori ku ya hi tsalwa.

11.3. Vutsari bya vutumbuluxi

Ndzungulo wa xitori na wa vutomi;

Ririmi ro hlamusela;

Vufanisi;

GEGC

Switori swa muganga.


Swichudeni swi fanele ku kota: 11.3.1. Ku tsala ndzungulo wa xitori xa vutomi bya swona; 11.3.2. Ku tsala xitsalwambiko xo hlamusela; 11.3.3. Ku hambanyisa exikarhi ka xitsariwa xa timhaka ta ntiyiso na xa timhaka to ka

ti nga ri ntiyiso no tumbuluxa swikombiso swa xin’wana na xin’wana xa swona;

11.3.4. Ku tiva matirhiselo ya swinawana swa vuvulavuri na swa ntivombulavulo hindlela leyi faneleke;

11.3.5. Ku tirhisa vufanisi ku ya hi matimba yo titwisisa ku endlela ku andzisa tithekiniki ta swona ta xiviri to tsheketa;

11.3.6. Ku tirhisa leswi swi swi dyondzeke mayelana na xivumbeko xa ntsheketo na ndzungulo leswaku swi ta titumbuluxela swirungulwana swa swona vinyi.

Xiyenge xa 12. Dyondzo ya swa tifilimu

Nkatsakanyo

Hikwalaho ko lemuka leswaku vuhumelerisi (production) bya tifilimu byi le ka xiyimo xa le hansi eka tindzimi ta xintu ta le Afrika, dyondzo ya swa tifilimu yi ta katsa tisopi (soapies) na tidokumentari (documentaries) leti humelerisiwaka hi tindzimi to tlula ririmi rin’we (tifilimu ta tindziminyingi). Xiyenge lexi xi ta hlanganisa swivumbo swa vutivi byo hlaya no tsala swo voniwa swa mahlanganiselelo ya swifaniso na swiphemu swa matsalwa ya mitsheketo. Xiyenge lexi xi nga tlhela xi tirhisiwa ku kombeta ndlela leyi matimba lamakulu ya tifilimu ta Xinghezi ya kucetelaka hakona vuhumelerisi bya tifilimu eka tindzimi ta xintu ta le Afrika. Ntwisiso wa muleteri wa mintivovuehleketi ya vutivi ya ndzungulo wa le mugangeni i wa nkoka.

12.1 Sinema, ntlangu na mpfumawulo Leswi nga endzeni ka dyondzo:

Rhejisitara ya ntlangu, sinema na mipfumawulo leyi fambelanaka na swona;

Ku vulavula mayelana na tiyinhla ta tixoto na ta tikhamera;

Ririmi ra mipfumawulo.


Swichudeni swi fanele ku kota: 12.1.1. Ku boxa ntivomarito lowu faneleke ku endlela ku nyika miehleketo mayelana

na tiyinhla ta khamera eka xoto; 12.1.2. Ku nyika miehleketo mayelana na mahungu lama fanisiwaka hi ku tirhisa swilo

leswi nga exikirinini; 12.1.3. Ku tirhisa ntivomarito lowu faneleke eka matirhiselo ya rivoni eka xoto; 12.1.4. Ku twisisa no nyika miehleketo mayelana na matirhiselo ya xipakaniso (focus)

eka xoto; 12.1.5. Ku tirhisa jagoni leyi faneleke eka ku kombeta ku hambana exikarhi ka

mpfumawulo lowu twalaka wa leswi voniwaka exikirinini, na mpfumawulo lowu twalaka wa leswi nga voniwiki exikirinini.

GEGC

12.2. Tisopi

Tisopi ta le ka thelevhixini;

Vuriminyingi na ku tirhisiwa ka tindzimi to hambana endhawini yin’we.


Swichudeni swi fanele ku kota: 12.2.1. Ku nyika miehleketo mayelana na matirhiselo ya Xitsonga eka tisopi ta le ka

thelevhixini na le ka mimbonakiso leyi filimiweke; 12.2.2. Ku nyika miehleketo mayelana na mavulavulelo yo tirhisa tindzimi to

hambana endhawini yin’we lama katsaka Xitsonga tanihi ririmi ra mbulavurisano eka sopi;

12.2.3. Ku twisisa tithekiniki ta ririmi na marhengu lama tirhisiwaka hi vatsari va tisopi ta ximanguvalawa.

12.3. Tithekiniki ta matsalwa eka tifilimu na le ka tidokumentari

Xigego na mfungho eka filimu;

Vulavulelo ro gega;

Marito lama tirhisiwaka ku byela vahlaleri ku tilulamisela nghingiriko lowu nga ta landzela (foreshadowing);

Xikhovolelontlangu.



12.3.1. Ku boxa mifungho kumbe swigego leswi nga kona eka sopi kumbe filimu no twisisa leswi swi tirhisisiweke xiswona;

12.3.2. Ku twisisa nongoti wa vulavulelo ro gega; 12.3.3. Ku tirhisa ntivomarito lowu faneleke lowu tirhisiweke ku hlamusela leswi

vahlaleri va nga swi langutelaka eka swendlo swa vatlangi (foreshadowing); 12.3.4. Ku twisisa nongoti wa xikhovolelontlangu.

Xiyenge xa 13. Tinsimu na Switlhokovetselo

Nkatsakanyo Tinsimu na switlhokovetselo swi hlanganile naswona swi tirhisiwa ngopfu eka mbulavurisano wa masiku hinkwawo hi ku tirhisa tindzimi ta xintu ta le Afrika. Xiyenge lexi xi tivisa ntlhantlho wa vutlhokovetseri na tinsimu ku endlela leswaku swichudeni swi kota ku lemuka mpfuno wa swihlawulekisi leswi emisaveni leyi swi hanyaka eka yona: ku tiyisa vutitivi bya swona no twisisa misava leyi swi hanyaka eka yona. Xivumbeko xa vutlhokovetseri, ririmi ro gega na swigaririmi swa kaneriwa hi ku tirhisa mihluvukiso leyi yelanaka ya ximanguvalawa eka vutlhokovetseri byo phatiwa hi nomo.

GEGC

13.1. Switirhisiwa swa matsalwa

Ririmi ro gega: xigego, xifananisi, vumunhuhato, onomatopiya, vuyelelo bya mipfumawulo ya switatisi, vuyelelo bya mipfumawulo ya switwari,, xithathelo;

Moya na thoni/moya

Vufanisi

Nkongomelo


Swichudeni swi fanele ku kota: 13.1.1. Ku boxa no twisisa switirhisiwa swa vutlhokovetseri no nyika miehleketo

mayelana na leswaku switirhisiwa leswi swi hlangana njhani na nhlamuselo ya xitlhokovetselo;

13.1.2. Ku nyika miehleketo mayelana na moya, thoni/moya na vufanisi eka xitlhokovetselo;

13.1.3. Ku boxa nkongomelo wa xitlhokovetselo;

13.2. Xivumbeko xa Vutlhokovetseri

Switanza/tindzimana;

Xikimu xa yelano wa mpfumawulo;

Xivumbeko xa ntila.


Swichudeni swi fanele ku kota: 13.2.1. Ku twisisa no nyika miehleketo mayelana na leswi xitlhokovetselo xi nga

vumbekisa xiswona; 13.2.2. Ku hlamusela xikimu xa yelano wa mipfumawulo eka xitlhokovetselo; 13.2.3. Ku twisisa leswi xivumbeko xi yelanisaka xiswona na nhlamuselo.

13.3. Vutlhokovetseri bya namuntlha

Vutlhokovetseri eka tinsimu;

Vutlhokovetseri byo phatiwa hi nomo;

Angulo wa xiviri wa munhu eka vutlhokovetseri.


Swichudeni swi fanele ku kota: 13.3.1. Ku nyika miehleketo mayelana na nkoka wa vutlhokovetseri

evuton’wini bya swona; 13.3.2. Ku boxa xivumbeko xa vutlhokovetseri xa marito ya risimu; 13.3.3. Ku phata no hlamusela swi ri karhi swi tirhisa ntwisiso wa swona wa

switirhisiwa swa vutlhokovetseri na xivumbeko, eka xitlhokovetselo xo tihlawulela.

13.3.4. Ku tsala jenali ya xiviri swi ri karhi swi angula xitlhokovetselo kumbe risimu;

13.3.5. Ku tsala xitlhokovetselo kumbe risimu.

Tiawara to Dyondza leti Bumabumeriwaka

Tanihi dyondzo leyi dyondzisiwaka hi lembe rin’we, ku na 30 wa mavhiki ya Nxaxameto wa tidyondzo wa Xitsonga, ku nga katsiwi nkarhi wa mpfuxeto na xikambelo. Hikwalaho ka sweswo, swichudeni swi languteriwa ku va swi tirhisa tiawara timbirhi hi vhiki swi ri eku hlayeni na awara hi vhiki swi ri eku tsaleni. Swivumbo swa ririmi no tihluvukisa xiviri swi fanele ku dyondzisiwa emasungulweni naswona swi nga tlhela swi endzeriwa eka nkarhi wun’wana na wun’wana wa nxaxameto wa tidyondzo tanihileswi wu pfuxaka xivangelokulu eku toloveteni nakambe swichudeni leswi nga vatswatsi leswi nga vaka swi vile na mitokoto yo biha mayelana na dyondzo ya le xikolweni ya masungulo. Nkarhi lowu averiweke no bumabumeriwa eka khoso leyi wu kombetiwile eka tafula leri nga laha hansi. Hambiswiritano, nxaxameto lowu wa tidyondzo wu tekela enhlokweni mhaka ya leswaku ku hambana ka vutshila lebyi nga kona na vundzhaku bya tidyondzo eka mitlawa ya swichudeni ku nga lava ku cinciwa ka mikarhi leyi averiweke ku endlela leswaku ku fikeleriwa swilaveko swa swichudeni swo karhi.

Nkongomelo Nkarhi wo dyondzisa etlilasini

Nkarhi wo tihlayela /tidyondzela

Ririmi no tihluvukisa xiviri

2,5 wa tiawara hi vhiki × 10 wa mavhiki

1 wa tiawara hi vhiki × 30 wa mavhiki

Ririmi na miganga leyi hi hanyaka eka yona

3,5 wa tiawara hi vhiki × 10 wa mavhiki

3 wa tiawara hi vhiki x 30 wa mavhiki

Ririmi na ndhawu ya mitirho


Ndhavuko lowu rhandzekaka, matsalwa na vuhungasi


Ntsengo wa tiawara ta Khoso

300 wa tiawara

NXAXAMETO WA TINHLAMUSELO TA MARITO WA GETCA

Malongoloxelo ya maletere ya alifabete – malulamisele ya tifayili ku ya hi maletere ya alifabete. Bulogo – webusayiti kumbe pheji ra webusayiti leri tshamelaka ku lulamisiwa ku nghenisiwa swilo swintshwa. Yi tala ku tirhisiwa hi munhu un’we naswona yi tsariwa hi xitayili xa nkamafundza. Sinema – vutshila bya swifaniso leswi fambafambaka/filimu. Vutshila byo endla tifilimu – swifaniso eka vutshila bya swifaniso leswi fambafambaka/filimu. Vulavulelo ro papalata – ndlela yo ka yi nga kongomi yo vula mianakanyo leyi kumekaka eka mindhavuko yo tala Xiafrika. Xintshunxo – xiyenge xo nyanyula xo hetelela xa xitori kumbe ntlangu. Matsalelo ya nkanelo – muxaka wa matsalelo lama humelerisaka mavonelo, maanakanyelo kumbe mikanetano ku tlula switatimende swa timhaka ta ntiyiso kumbe ntwisiso wo titela hi woxe hixihatla. Xikhovolelontlangu – xikhovolelo lexi kumekaka eka mitila kumbe swiyimo swa le ka ntlangu kambe a xi twisisiwi hi ximunhuhatwa kumbe mutlangi. Mfikelelo wa ntivovuehleketi – swiyimo swo kuma vutivi leswi katsaka tindlela ta makumelo ya vutivi. Episitemoloji –tindlela ta vutivi leti hambanaka ku ya maakelo ya mindhavuko yo hambanahambana na ntumbuluko wa vanhu va kona. Xitsariwa xa mpaluxo – muxaka wa xitsariwa lexi kongomeke ku hlamusela swiendleko kumbe swilo. Xitsariwa xa fikixini - vutshila byo tsala lebyi nga humelerisiki swiendleko swa ntiyiso. Mimbonakiso leyi filimiweke – nongoloko wa swifaniso leswi fambafambaka lowu talaka ku kombetiwa esinema kumbe eka thelevhixini. Xipakaniso – xiphemu xa le xikarhi xa xifaniso lexi pakanisiweke swinenenene (ngopfungopfu eka tikhamera). Mitsheketo – yi kongomisa eka tsalwa ra switori leswi avelaniwaka exikarhi ka vaakitiko vo tala vo hambanahambana. Yi katsa switori swa rixaka, swihitana kumbe mitsheketodyondzo ya swiharhi na mimfuwo ya rixaka yin’wana. Misavu – mbulavulo kumbe xihumelelo lexi hlekisaka. Ku tiyisisa vutitivi- xiyimo xo seketela ku titwa ka wena n’wini. Vahlayisi va vutivi bya swa ndhavuko/lava byi tirhisaka – vanhu lava nga vahlayisi kumbe lava tirhisaka matshaku na tipatironi ta vutivi bya ndhavuko emigangeni ya vona. Tisisiteme ta vutivi bya swa ndhavuko – tindlela to tiva leti nga mayelana na miganga ya kwala kusuhi. Vulavulelo ro gega – leyi i ndlela yo vulavurisana leyi kombetaka ku xixima eka ndhavuko wa Xiafrika. Nkumbetelo – leswi u ehleketaka leswaku i ntiyiso ku ya hi mahungu lama u nga na wona. Xikhovolelo –ku tirhisiwa ka marito lama hlamuselaka swo hambana na hlamuselonene. Nxaxameto wa marito/dikixinari - Marito lama xaxametiweke (kumbe swiphemu swa wona). I sisiteme yo tumbuluxa leyi kumekaka eka vavulavuri va ririmi rihi kumbe rihi, kambe yi tlhela yi tirhisiwa hindlela ya nkamafundza ku kongomisa eka dikixinari hikokwalaho ka ku yelana ka yona na matumbuluxelo ya dikixinari kumbe theminoloji. Ndzungulo wa vutomi – wu kongomisa eka xitori xa munhu ku ya hi vuxaka bya yena na vanhu van’wana lava nga va na ntokoto wo fana na wa yena hikokwalaho ko va va hanya swin’we. Leswi swi hambanile na ndzungulo kumbe xitori xa xiviri laha ku tshikeleriwaka mhaka yo hanya vutomi ku ya hi ntokoto wa vutomi bya vanhu vanyingi ku ya hi sisiteme ya

risima ya Vumunhu ya mintivovuehleketi ya vutivi ya ndzungulo wa le mugangeni. Vutivi byo hlaya no tsala – ku endla matimba yo titwisisa no twisisa misava hi ku tirhisa ririmi. Swikolo hakanyingi swi tshikelela ku hlaya no tsala eka xiyimo xo ka yi nga dzikangi no lava ku mandzeriwa enhlokweni. Eka nxaxameto lowu wa tidyondzo, vutivi byo hlaya no tsala byi hlamuseriwa ku suka eka tlhelo ra vonelo ra mhaka ya swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu laha ‘ku hlaya’ na ‘ku tsala’ swi nga mhaka yikulukumba ku tlula vutshila byo tirhisa inki/peni na phepha. Mitara – ku longoloxiwa ka mipfumawulo eka vutlhokovetseri ku ya hi tibiti to va ni matimba na to pfumala matimba. Yi vumba ncino. Ndlela ya maendlelo – maendlelo, ndlela kumbe mukhuva lowu nchumu wu andlariwaka hawona; ndlela yo vulavurisana (xik ndlela yo tsala, yo vulavula kumbe yanomo, ndlela yo voniwa leyi katsaka swivumbeko swa girafu swo tanihi tichati); mahungu ya nga cinciwa ya suka eka ndlela yin’we ya ya eka yin’wana (xik ku hundzuluxa girafu yi va ndzima). Ku na tindlela to hambanahambana to vulavurisana: ndlela yo tsala, yo vulavula kumbe yanomo, ndlela yo voniwa, yo fambafamba leyi tirhisaka ninginiso wa swirho; switshuriwa swin’wana leswi hlanganisaka tindlela leti hikokwalaho swi vitaniwa switshuriwa swa tindlelanyingi. Xiyimo xa murunguri exitorini – xiyimo lexi murunguri a tekaka xona, xik xiyimo xa murunguri xa munhu wo sungula xi tirhisa “Ndzi”, xa munhu wa vunharhu xi tirhisa “yena, vona”. Murunguri – hi loyi a rungulaka xitori. Xitsariwa xo ka xi nga ri xa fikixini – muxaka wa xitsariwa lowu nga anakanyeriwiki; wu humelerisa mintiyiso ya timhaka tanihileswi ti nga xiswona ku tlula ku ti anakanyela leswaku ti nga va ti ri tano. Mipfumawulo leyi twalaka ya leswi nga voniwiki exikirinini – mipfumawulo kumbe tihuwa leti endliwaka kambe xifaniso xi nga vonaki eka vahlaleri. Mipfumawulo leyi twalaka ya leswi voniwaka exikirinini - mipfumawulo kumbe tihuwa leti endliwaka xifaniso xi ri karhi xi vonaka esinema kumbe eka thelevhixini. Onomatopiya – marito lama twalaka ku fana na leswi ya swi hlamuselaka, xik mbyana yi ri hu-hu-hu! Homu yi ri mhoo! Encenyiso wa mutsari wo nyanyisiwa wo va na misavu – encenyiso wo hlekisa wa xitsariwa xa vutumbuluxi xa mayelana na mhaka yo tika. Ndhavuko lowu rhandzekaka – migingiriko ya ndhavuko kumbe swikumiwa swa ntivovuxongi leswi kongomisiweke eka mitshungu ya vanhu hi ku angarhela. Vonele ro dyondzisa ra ndzandzelelano wa magoza – maendlelo yo dyondzisa ku hlaya no tsala laha xipakaniso xi nga ri ki eka xikumiwa kumbe xitshuriwa lexi hetiweke, kambe valeteri va nyika yingiso wo hlawuleka eka ku tsala no hlaya loku nga ko vuyelelavuyelela hi ntumbuluko wa kona. Xiphurofexinali – tindlela to hanya hindlela yo fambelana na milawu ya phurofexini kumbe ntirhovutomi. Ririmi ro veka vutihlamuleri eka muhlayi – tindzimi leti ti veka vutihlamuleri eka muhlayi ku tikumela nhlamuselo. Tanihi xihlawulekisi lexi, ntwanano wa vutlhari bya mianakanyo, wu le handle ka xitshuriwa hikwalaho ka sweswo wu ‘sindzisa’ muhlayi ku tirhisa vuthala byo tala bya vundzeni bya timhaka ku hlanganisa mathonsi ya nhlamuselo. Muhlayi u tirhisa vutshila byo tala bya mikumbetelo ku fikelela eka nhlamuselo ya leswi vulavuriwaka leswi nga tekiwaka tanihi leswi nga twaliki ngopfu kumbe leswi nga twisisekiki. (Swikombiso: Ndyangu wa tindzimi ta Vanhu/Bantu eAfrika). Nkongomiso – xiendleko xo letela vahlayi eka switirhisiwa swin’wana. Yelano – leswi nga endzeni leswi endlaka vuxaka na mhaka ya swa ntshamiseko na ndhavuko wa swichudeni. Xintshunxo – loko xiphiqo kumbe xiyimo xo tika exitorini, entlangwini kumbe enovheleni xi

herisiwa. Xiendleko/nghingiriko lowu tlakuka – eka xiphemu xa le masungulweni xa ntlangu, novhele, xitori kumbe filimu ntlimbo wun’we kumbe yo tala ya hluvukisiwa. Hikokwalaho ka ku engeteleka ka xiyimo xa matimba xa ntlimbo, ku vuriwa leswaku xiendleko xa ‘tlakuka’ xi kongoma eka makholo. Mbonakiso - i kavanyisa eka ntlangu, loku ko tala ku yimelaka leswi humelelaka exikarhi ka vatlangi vo karhi eka ndhawu yin’we. Tixoto na tiyinhla – tixoto i swifaniso kumbe ndzandzelelano lowu yaka emahlweni wa filimu. Tiyinhla i mavangwa exikarhi ka tindhawu timbirhi laha ku nga tekiwaka xifaniso ku sukela kona. Katsakanya, nkatsakanyo – ku hlengeleta no hlanganisa kun’we mahungu kumbe mianakanyo yo huma eka swihlovo swo hambana; nkatsakanyo i nkomiso wo twisiseka wo tsemakanya wa mianakanyo leyi hlanganisiweke ku nga vonelo mayelana na leswaku nchumu wu kahle kumbe wu bihile ku nga leswi kucetelaka leswi u tirhanisaka na wona xiswona. Opera ya sopi – ntlangu wa swiphemu eka rhadiyo kumbe thelevhixini lowu humelerisaka vutomi lebyi khomaneke bya swimunhuhatwa swo tala hindlela ya xinyanyu na yo tlhontlha ntlhaveko. Sopi – i rito ra nkamafundza ro vula opera ya sopi. (vona nhlamuselo laha henhla). Vutihlanganisi bya vanhu – tindlela to vulavurisana ta inthanete leti tirhisiwaka hi mitlawa ya vanhu vo tala ku avelana mahungu no tumbuluxa xinghana xa mani na mani na xa xiphurofexinali. Vonele ro dyondzisa ra mhaka ya swa ntshamiseko na ndhavuko wa vanhu – vonele leri ri sungula eka ku twisisa leswaku ririmi ri kumeka evanhwini. Ri pakanisa eka leswi vanhu va swi endlaka hi tindzimi ku tlula swivumbeko swa tindzimi. Vuxisi byo va na misavu – ku vungunyanyana kumbe ku hlekanyana munhu kumbe xanchumu hi xikongomelo xo tumbuluxa misavu. Seketela hi ntiyiso – ku nyika vumbhoni hi xikongomelo xo seketela muanakanyo. Ku tirhisiwa ka tindzimi to hambana endhawini yin’we - ntolovetiso wa mbulavurisano laha tindzimi to dyondzisa na to dyondza ti cincanisiwaka swi ri erivaleni kumbe hi ku tumbela hi vavulavuri va tindzimi to tlula rin’we. Vumunhu - I sisiteme ya risima leyi simekiweke eka vumunhu bya xintu kumbe Xiafrika lebyi kumekaka eka nawu wa nsindziso: Ndzi leswi ndzi nga swona hikwalaho ka leswi u nga swona/ Munhu i munhu hi van’wana. Ntivovuxongi wo voniwa – vutivi byo enta bya swisasekiso swa swifaniso leswi endleriweke ku fambisa nhlamuselo (leswi swi katsa tinhlamuselo ta swa ntshamiseko wa vanhu, swa tipolitiki na swa ndhavuko). Vutivi byo hlaya no tsala swo voniwa – (vona nhlamuselo ya vutivi byo hlaya no tsala) – vuswikoti byo twisisa no endla leswaku swifaniso na swifaniso swo voniwa swi kota ku twisiseka. Mbitano kumbe rito – ndlela yi tiyimela yoxe yo burisana laha muvulavuri kumbe mutsari a tihambanyisaka na miehleketo na mianakanyo yo angarhela ya van’wana. I xifungho xa vutitivi bya munhu kumbe ku tihlamusela ka xiviri. Ntshikelelo eka nxaxameto lowu wa tidyondzo wu le ka ku tihlamusela ka miehleketo yo tiyimela yoxe. Tindzimi ta vutihlamuleri bya mutsari – tindzimi leti vekaka vutihlamuleri eka mutsari loyi a faneleke ku endla leswaku a twisiseka. Ti tiveka hi ku lava leswaku mahungu ya nkoka ya va wona ya rhangaka emasungulweni ya xihumelelo xo vulavurisana tanihilaha swi vonakaka hakona hi xivumbeko xa ndzimana leyi nga na swivulwa swa mayelana na nhlokomhaka na swivulwa swo seketela (Tindzimi ta Xijarimani ti va swikombiso swo tlula hinkwato swa xihlawulekisi lexi).

xitsonga july 2017 draft curriculum statements/draft nasca and getca... · page 4 gegc tirhele ra...

Documents