T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYAT ANABİLİM DALI

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

XV – XVI. YÜZYILLARDA MAKEDONYA’DA

KÜLTÜR VE MEDENİYET

Yüksek Lisans Tezi

LJUTFI NEDZIPI

İSTANBUL, 2006

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İLAHİYAT ANABİLİM DALI

İSLAM TARİHİ BİLİM DALI

XV – XVI. YÜZYILLARDA MAKEDONYA’DA

KÜLTÜR VE MEDENİYET

Yüksek Lisans Tezi

LJUTFI NEDZIPI

Danışman: PROF. DR. CAHİT BALTACI

İSTANBUL, 2006

2

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER..................................................................................2 ÖNSÖZ............................................................................................5 KISALTMALAR................................................................................7 GİRİŞ...............................................................................................8

A. MAKEDONYA’NIN KISA TARİHİ.....................................................................8 B. OSMANLI DÖNEMİNDE MAKEDONYA’NIN İDARİ TAKSİMATI............10 C. OSMANLILARIN ÇEKİLİŞİNDEN GÜNÜMÜZE KADAR MAKEDONYA.13 D. MAKEDONYA’NIN COĞRAFÎ KONUMU…..................................................14

I.BÖLÜM XV-XVI. ASIRLARDA MAKEDONYA’DA KURULAN VAKIFLAR

XV-XVI. ASIRLARDA MAKEDONYA’DA KURULAN VAKIFLAR…………..…16 1.Sungur Çavuş Bey Vakfı…………………………………………………………17 2.İshak Bey Vakfı…………………………………………………………………..17 3.İsa Bey Vakfı ………………………………………………………………….....17 4.Mehmet Çelebi Vakfı………………………………………………………….....18 5.Sinanûddin Yusuf Çelebi Vakfı…………………………………………………..18 6.İshak Çelebi Vakfı………………………………………………………………..18 7.Muslihiddin Abd el-Gani Vakfı…………………………………………………..19 8.Kaçanikli Mehmet Paşa…………………………………………………………..19 9.Koca Sinan Paşa Vakfı…………………………………………………………...19 10.Mustafa Paşa Vakfı……………………………………………………………...20 11.Yahya Paşa Vakfı……………………………………………………………….20

II. BÖLÜM

EĞİTİM MÜESSESELER EĞİTİM MÜESSESELERİ.............................................................................................21 A.1. GENEL MEDRESELER.........................................................................................25 1.Meddâh Baba Medresesi........................................................................................25 2.Sungur Çavuş Bey Medresesi.................................................................................26 3.İshakiye Medresesi.................................................................................................26 4.Yeni Camii Şerif Medresesi...................................................................................27 5.Türkler Medresesi...................................................................................................27 6.Dülbend Kadı Medresesi........................................................................................27 7.Haydar Kadı Medresesi..........................................................................................28 8.II. Sultan Murâd Medresesi....................................................................................28

9.İshak Bey Medresesi...............................................................................................28

3

10.İsa Bey Medresesi...........................................................................................29 11.Oruç Çavuş Medresesi...................................................................................32 12.Çeribaşı Medresesi.........................................................................................32 13.Kadı Muhyiddin Medresesi............................................................................32 14.Kadı Yahya Medresesi...................................................................................32 15.Ahmet Çelebi Medresesi................................................................................32 16.Hamza Bey Medresesi....................................................................................33 17.Hüseyin Şah Medresesi..................................................................................33 18.Hacı Hüseyin Medresesi.................................................................................33 A.2.MESLEKİ MEDRESELER................................................................................35 B.KÜTÜPHANELER...............................................................................................36 İsa Bey Kütüphanesi............................................................................................37 İshak Bey Kütüphanesi........................................................................................39 Manastır’daki İshak Bey Kütüphanesi................................................................41

III.BÖLÜM DİNİ MÜESSESELER

DİNİ MÜESSESLER................................................................................................44 1.Paşa Yiğit Bey Camii.......................................................................................45 2.Sultan Bayezıt Camii........................................................................................45 3.Sungur Çavuş Bey Camii.................................................................................45 4.II. Sultan Murad Camii....................................................................................46 5.İshak Bey Camii...............................................................................................46 6.Kebir Mehmet Çelebi Camii............................................................................47 7.Çarşı Camii.......................................................................................................47 8.İsa Bey Camii...................................................................................................48 9.Sinanuddin Yusuf Çelebi..................................................................................48 10.Mustafa Paşa Camii........................................................................................49 11.Burmalı Camii................................................................................................49 12.Alaca Camii....................................................................................................50 13.Yahya Paşa Camii...........................................................................................50 14.Müftü Şerif Camii...........................................................................................50 15.İshakiye Camii................................................................................................51 16.Hacı Şerif Bey Camii......................................................................................51 17.Koca Kadi Camii Şerif...................................................................................52 18.Tatar Sinan Bey Camii...................................................................................52 19.Dükkancık Camii............................................................................................52 20.Yeni Cami.......................................................................................................54 21.Haydar Kadı Camii.........................................................................................54 22.Hüsam Paşa Camii..........................................................................................55 TEKKELER VE ZAVİYELER….............................................................................57 1.İshak Bey Zaviyesi...........................................................................................57 2.İshak Çelebi Zaviyesi.......................................................................................57 3.Kaçanikli Mehmet Paşa Zaviyesi.....................................................................57

4

4.İsa Bey Hanikahı..............................................................................................58 5.İplikçi Hasan Efendi Tekkesi...........................................................................58 6.Emir Hoca Tekkesi...........................................................................................58 7.Veliyuddin Vardar Tekkesi..............................................................................58 8.Hacı Ayşe Hatun Zaviyesi...............................................................................59

IV.BÖLÜM DİĞER SOSYAL KURULUŞLAR

DİĞER SOSYAL KURULUŞLAR.................................................................................61 A.HAMAMLAR..............................................................................................................62 1.Davut Paşa Hamamı...............................................................................................62 2.Şengül Hamamı......................................................................................................63 3.Debboy Hamamı.....................................................................................................64 B.HANLAR.....................................................................................................................65 1.Sulu Han.................................................................................................................66 2.Kurşunlu Han..........................................................................................................67 3.Kapan Han..............................................................................................................68 C.SU KEMERLERİ.........................................................................................................70 1.İsa Bey Sukemeri....................................................................................................71 2.Mustafa Paşa Sukemeri..........................................................................................71 3.Muslihuddin el-Madeni Sukemeri..........................................................................71 D.ÇEŞMELER................................................................................................................72 E.KÖPRÜLER................................................................................................................74 1.Taş Köprü...............................................................................................................74 2.Hüseyin Şah Köprüsü............................................................................................77 F.İMARETLER...............................................................................................................78 1.İshak Bey İmareti....................................................................................................78 2.Sinanuddin Yusuf Çelebi İmareti...........................................................................79 3.İshak Çelebi İmareti................................................................................................79 4.İsa Bey İmareti........................................................................................................79 5.Yahya Paşa İmareti.................................................................................................80 6.Mustafa Paşa İmareti..............................................................................................80 SONUÇ..........................................................................................81 BİBLİOGRAFİYA...........................................................................82 EKLER…….....................................................................................87

5

ÖNSÖZ

Dünya tarihinin hem siyasi hem medenî en büyük devletlerinden biri olan

Osmanlı devleti (Devlet-i Aliyye-i Osmaniye), gittiği her yerde büyük medeniyet

abideleri bırakmıştır. Orta Avrupa’dan Balkanlar’a, Anadolu’dan Arabistan’a, oradan

Kuzey Afrika’ya kadar bütün bir coğrafya Osmanlı Türkleri’nin medeniyet

şaheserleriyle doludur. Bu bağlamda Makedonya da bu eserlerin yüksek derecede

inkişaf ettiği bir coğrafyadır. Ancak bu coğrafyada Türk eserlerinin çok ayrıntılı bir

araştırmaya gereksinimi vardır. Zira zaman içinde bu ülke birçok siyasî kargaşalıklar

yaşamış ve Türk eserleri de bu hengâmeden zarar görmüştür. Biz bu araştırmamızda

Balkanlar’da önemli bir bölge olan Makedonya’da XV-XVI. yüzyıllar arasında

Osmanlılar tarafından inşa edilen ve hâlâ birçoğu ayakta olan eserleri inceleyeceğiz. Bu

incelemede XVII. asırda telif olmasına rağmen Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si ile

Hasan Kaleşi’nin “Najstari Vakufski Dokumenti u Jugoslaviju na Arapski Jeziku”

(Yugoslavya’da en eski Arapça vakıf belgeleri), Glişa Elezoviç’in “Turski Spomenici”

(Türk Mimari Eserleri) ve Ekrem Hakkı Ayverdi’nin “Avrupa’da Osmanlı Eserleri”

tezimizde başvurduğumuz çağdaş araştırmacıların eserleridir. Bu doğrultuda Türkçe’nin

dışında Arnavutça, Sırpça ve Makedonca çalışma ve araştırmalar da kullanıldı. Arşivleri

bir doktora çalışmasında kullanmayı düşündüğümüzden gerek Osmanlı gerek Balkan

devletlerinin arşivlerini kullanmadık. Bununla beraber bu bölge ile ilgili araştırmaların

birçoğu zaten arşiv kaynaklarına dayanmaktadır. Biz bu çalışmamızda onları

kullanmakla iktifa ettik. İleride bu çalışmamızı daha da derinleştirmeyi hedefliyoruz.

Tezimiz toplam dört bölümden müteşekkildir. Girişte Makedonya’nın

geçmişten günümüze kısa bir tarihini verdik. Birinci Bölümde Makedonya’da vakıf

6

müesseselerinin bir dökümünü. İkinci Bölümde eğitim-öğretimle ilgili bilgiler verdik.

Aynı zamanda bu bölümde XV – XVI. asır medreselerinin sayımını gerçekleştirdik.

Üçüncü bölümde söz konusu asırlar arasında kurulan dini kurumları anlattık. Dördüncü

bölümde toplumsal kurumları anlattık. Ancak burada şunu ifade etmeliyiz ki bu

çalışmada kurumları tamamen kronolojik olarak incelemeye çalıştık. Diğer bir husus,

tezimin konusu XV ve XVI asırlar olmasına rağmen, yer yer bu zaman sınırını, verilerin

daha iyi anlaşılması açısından aşma ihtiyacı duyduk.

Bu çalışmada bana her türlü destek ve ilgisini esirgemeyen, bana yol gösterici

yardımlarda bulunan değerli hocam Prof. Dr. Cahit Baltacı’ya ve diğer hocalarıma

teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Makedonya Milli Kültürel Mirası Koruma Merkezi

Müdürü Sayın Behicüddin Şehabi’ye, Makedonya Milli Tarih Enstitüsünde görevli

Prof. Dr. Ahmed Şerif’e teşekkürler ederim. Yine bana her türlü desteği veren, burada

adını sayamayacağım birçok kişi ve kurumlara da teşekkür ederim.

İstanbul-2006 Ljutfi Nedzipi

7

KISALTMALAR

a.g.e.: Adı Geçen Eser

a.g.m.: Adı Geçen Makale

Bkz (bk) Bakınız

Br.: (Broj) Numara

C.: Cilt

Çev.: Çeviren

G.S.N.D.: Glasnik Skopskog Nauçnok Druştva (Üsküp Bilim Adamları

Birliği Sesi Dergisi)

God.: (Godina) Yıl

H.: Hicri

D.İ.A.: Diyanet İslam Ansiklopedi

İ.N.İ.: İnstitut za Nacionalna İstoria (Milli Tarih Enstitüsü)

M Ö.: Milattan Önce

M.: Miladi

M.A.N.U.: Makedonska Akademija na Naukite i Umetnost (Makedonya

Bilimler ve Sanatlar Akademisi)

s.: sayfa

S.: Sayı

TDK: Türk Dil Kurumu

TTK: Türk Tarih Korumu

v.b. ve benzeri

v.s. ve saire

y.y.: Yüzyılı

8

GİRİŞ

A. Makedonya’nın Kısa Tarihi

Balkan Yarımadası’nda ilk çağdan beri günümüzde de Makedonya diye bir

ülke var olmuştur. Fakat o, bütün tarihi boyunca, çeşitli imparatorluklar tarafından

hâkim olunmak istenmiş ve hâlâ bugünlerde de buranın siyasî sorunları devam

etmektedir.

Makedonya, Avrupa ile Asya arasındaki ana yolan üzerinde yer almaktadır.

Yunanlılar’a göre, Makedonya bir Helen bölgesinin adıdır. Bulgar müellifi Anastas

Totev’e göre ise, Makedonya, İlirler’den kalan bir kelimedir.1 Fransızca’ya geçen, fakat

aslı eski Yunanca olan Makedonya kelimesi, “karışık”, “türlü”, “muhtelif parçalardan

oluşan”, “yamalı bohça”, “sebze veya meyve salatası”, gibi manalara gelmektedir.2

1 Yusuf Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, Ankara 2000, s.3 2 Tahsin Saraç, Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1976; Mensur Nuredini, Makedonya’daki Belli Başlı Ziyaret Yerleri, Gostivar 2003, s.9

9

Tarih içinde Pelazg kavmi unsurundan, bir takım insanlar bu civarda yayılarak

muhtelif adlarla kabilelere ayrılmışlardır.3 Fakat bugün kendilerini Makedon diye

adlandıran bir ırk var olmakla birlikte âsılları Grek değildir. Ancak bugün “Ben

Makedonum” diyen bu insanların ülkesi olan gerçek Makedonya, çoğunluğunu

Makedon halkın teşkil ettiği ve tarih içinde sınırları değişik şekillerde çizilen bir

ülkedir.4

M.Ö. VII. yüzyılda, Perdika kralı Makedonya topraklarında bir devlet kurdu ve

bu devletin başlıca sakinleri Hint-Avrupa kabilesi Şitler, İlirler ve daha sonra da

Yunanlılardır. M.Ö. 337–323 döneminde II. Filip ve Büyük İskender, Makedonya’yı ve

Yunanistan’ı işgal ettiler. Daha sonra devletleri Hindistan’a kadar yayıldı. M.Ö. 168

yılında Makedonya, Peydana muharebesinde Roma İmparatorluğuna karşı yapığı savaşı

kaybetti.

VII. yüzyılda Slav kabileleri Makedonya’ya etraftan göç etmeye başladılar. IX.

yüzyılda (1018–1258) Makedonya Bulgarlar tarafından idare edildi. Bu dönemden

sonra, yeniden Bizans idaresine geçti. Fakat bu zamanda Bizans Devleti kraliyet

sorunları ve Osmanlılar’ın baskılarıyla yüz yüze gelmişti. Bu esnada Sırp kralı Stefan

Duşan (1331–1355) Makedonya’yı işgal etti.5 Bu dönemden itibaren Makedonya da

zaman zaman yaşadığı savaşlardan ötürü istikrarsızlık içine düşüp sağlıklı idarî ve

kültürel bir gelişme gösteremedi.

Bu dönemden sonra ülke yeni bir güçle yüzleşti. 1362–1389 arasında Sultan

Murat’ın önderliğinde Osmanlı nüfuzu başladı. En kanlı savaşlardan biri 26 Eylül

1372’de meydana gelen (Sırp sındığı) Meriç Muharebesi idi. Osmanlılar’ın zaferiyle

sonuçlanan bu savaştan sonra, diğer Balkan ülkelerinin fethi için kapılar açıldı. Böylece

Makedonya’nın şehirleri Osmanlı idaresine birer birer girmeye başladı. Rumeli’ye

geçmeden evvel Sultan Murat, Vardar’ın sol tarafına yerleşti ve 1380’de İştip şehrini

aldı. Bu savaşların önderliğini Timurtaş Paşa yapmıştır.6 İştip’in düşmesinden sonra da

3 Tunalı Hilmi, Makedonya, Kahire 1326, s.7 4 Makedonya Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul 1992, s.6 5 Mes’ud Khavende, Mevsu’a Tarihiyye Coğrafiye, Beyrut 2003, s.194 6 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1988, I, 171-175

10

savaşlar devam etti. Böylece 1385’te Manastır’ı ve Pirlepe’yi, 1390’da Kıratova’yı7 ve

1392’de Üsküp’ü alırlar.8 Nihayet Makedonya, Rovini gazvesinde (1395) Osmanlı

idaresine geçti.9

Bu devirden sonra Balkan savaşlarına kadar Makedonya, Osmanlı idaresi

altında yaşadı. Makedonlar, tarihte en fazla Osmanlı egemenliği altında yaşamışlardır.

Bu dönem boyunca Makedonya’da, yeni bir medeniyet (İslam) gelişmiş, böylece cami,

tekke ve medrese başta olmak üzere birçok kültürel anıt inşâ edilmiştir.

B. Osmanlı Döneminde Makedonya’nın İdârî taksimatı

Osmanlı Devleti, Balkanlar’ın fethinden sonra diğer ülkeler gibi

Makedonya’da kendi kanunlarını uyguladı. Balkan yarımadasının en büyük idarî

bölgesi, Makedonya’nın da aralarında bulunduğu 1362–1385 arasında kurulan Rumeli

Eyaleti idi ki onun ilk beylerbeyi Lala Şahin Paşa ve onun hemen ardından Timurtaş

Paşa olmuştur. Her ikisi beylerbeyi olduktan bir müddet sonra vezir payesine nail

olmuşlardır.10 İdarî teşkilat bakımından tarih içinde Osmanlı Devletin’e bağlı ülkeler ve

bölgeler önce eyaletlere, eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiye ve

köylere bölünmüştür. Bu teşkilat içerisinde eyaletler, beylerbeyi, sancaklar sancak

beyleri tarafından yönetildi.11 Makedonya’ya gelince, ilk başta o, Paşa Sancağı,

Köstendil Sancağı ve Ohri Sancağı olmak üzere üç sancağa ve daha sonra Üsküp

Sancağı’na ayrıldı.

1.Paşa Sancağı

Rumeli Eyaleti’nin en eski sancaklarından biri olup, Osmanlı fetihlerinin erken

zamanlarında kurulan ve eyaletin en büyük bölgesini ihtiva eden sancaktır.

Makedonya’nın en büyük bölümü de Paşa Sancağı’nın sınırları içinde bulunmaktaydı. 7 Aleksandar Stojanovski, Gradovite na Makedonija od Krajot na XIV do XVII vek, Skopje 1981, s.14-17 8 Dr. Duşanka Bojaniç Lukaç,”Kako Turcite go prezele Skopje”, Zbornik II-III, Skopje 1965/66, s.5 9 Aleksandar Stoyanovski,”XVII Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyeti Devrinde İdari Taksimatı”, çev. İsmail Eren, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1974, s. 214 10 İstoria na Makedonskiot Narod, Skopje 1969, s.229-233; M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI asırlarda Edirna ve Paşa Livası, İstanbul, 1952, s.6; M. Tayyib Gökbilgin; “Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti,Livalar,Şehir ve Kasabaları”, T.T.K Belleten,XX,Sayı 78, Nisan 1956, s.247; Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul 1979, XII, 5 11 Aleksandar Stoyanovski, a.g.m.,s.214-216

11

Kânûnî Sultan Süleyman (1520–1566)’ın hüküm sürdüğü ilk devirde yapılan tahrirlere

göre Paşa Sancağı’na, aynı adı taşıyan kadılık ve nahiyelerin merkezleri

Makedonya’dan şu şehirler tâbiydi: Üsküp (Skopje, Shkupi), Kalkandelen (Tetova),

Kırçova (Kiçevo), Köprülü (Veles), Pirlepe (Prilep) ve Manastır (Bitola). Bununla

birlikte bu nevi taksimatın, Kânûnî’nin saltanat sürmüş olduğu devirden önce de

yürürlükte bulunduğu muhakkaktır. Bu durumun daha sonraki devirlerde de muhafaza

olunmasıyla beraber, bazı değişiklikler de arasına vuku bulmuştur.

Anlaşıldığına göre Paşa Sancağı’na Makedonya’nın hemen hemen bütün

güneyi ve kuzeyde bulunan büyük bir kısmı tabiydi. Fakat daha XVI. yüzyılda

Makedonya’nın idarî ve mülkî taksimatında meydana gelen önemli değişikliler

sonucunda Paşa Sancağı’nın sınırları oldukça daralmıştır. Selanik ve Üsküp

Sancakları’nın kurulabilmesi için, Paşa Sancağı’ndan birçok idarî ve mülkî üniteler

alınmıştır.

2. Köstendil Sancağı

Bu da Rumeli Eyaleti’nin eski sancaklarındandır. Fakat bu sancağın ne zaman

kurulduğu kesin bilinmiyor. 1395 yılında Konstantin Dejanoviç’in ölümünden sonra

kurulduğu tahmin ediliyor. Bu Sancak’ta Makedonya’dan şu şehirler yer alır: Kıratova

(Kratova), İştip (Ştip), Ustrumca (Strumica) aynı zamanda da İpsna (Pçinja)

nâhiyesinden ve Eğridere’den (Kriva Palanka) bir kısım. İştip kadılığının sınırları içinde

ise, aynı adı taşıyan nahiyeden başka Koçana (Koçani), Nagoriç (Nagoriçane) nahiyeleri

bulunur. Ustrumca kadılığında ise, Ustrumca, Doyran ve Tikveş nâhiyeleri

bulunmaktadır.

Zaman içinde Köstendil Sancağı’nda da önemli olmayan bazı değişiklikler

vuku bulmuştur. 1530 yılında yapılan tahrire göre Menlik nahiyesi bu tarihte Paşa

sancağında bulunan Demir Hisar kadılığına tabiydi. Büyük bir ihtimale göre bu durum

uzun süre devam etmemişti. 1526–1527 ve 1532–1533 tarihlerinde yapılan tahrirlerde,

Menlik nahiyesinin, Köstendil Sancağı’ndaki Ustrumca kadılığının sınırları dâhilinde

bulunduğunu görmekteyiz. Bununla birlikte, XVII. yüzyılın ortalarında Menlik,

müstakil bir kadılık olarak Paşa Sancağı’na tabiydi. Fakat aynı yüzyılın sonlarında

12

Menlik Kadılğı, Köstendil Sancağı’na ilhak edilmişti. En geç XVII. yüzyılın ortasında

Razlog Kadılığı da Paşa Sancağı’nın sınırları içine alınmıştır.

3.Ohri Sancağı

Bu da Rumeli Eyaleti’nin eski sancaklarındandır. Büyük bir ihtimale göre,

Kıral Marko’nun 1395 yılında vuku bulan ölümünden sonra aynı tarihte Köstendil

Sancağı kurulmuştur. Ancak Köstendil Sancağı’nın merkezi Makedonya dışında olduğu

halde, sınırları dâhilinde bulunan bölgelerin büyük kısmını Makedonya teşkil

etmekteydi. Ohri Sancağı’nın merkezi bulunan Ohri şehri, Makedonya topraklarında

bulunmasına rağmen bu sancağa, Arnavutluk’un büyük bir kısmı tabiydi.

Makedonya’nın yalnız batısında bulunan bazı bölgeler, Ohri Sancağı’nın kapsamına

girmekteydi. 1582 yılında yapılan bir tahrire göre sancağın sınırları içinde Ohri, Debre

(Dibra) ve Istarova (Starova) kadılıkları bulunmaktaydı. Ohri kadılığı, Ohri, Prespa,

Debraçe ve Ustruga (Struga)gibi nahiyelerden oluşmaktadır. Debre kadılığı ise Kara

Debre, Reka, Yupa ve kısmen de Dolgo-Golo-Brda nahiyeleri, Makedonya

topraklarında bulunmaktaydılar.

Ohri Sancağı’nın idarî ve adli teşkilatında rağmen büyük değişikliler olmuştur,

fakat Makedonya topraklarında bulunan nahiye ve kadılık yapısında önemli bir olay

meydana gelmemiştir.12

4.Üsküp Sancağı

Üsküp Sancağı’nın da hemen hemen bütünü, Makedonya sınırları dâhilinde

bulunmaktadır. Bu sancağın XVI. yüzyılın ortasında 1544 – 1533 yılında kurulduğu

katiyetle tespit olunmuştur. Elde mevcut olan tarihî belgelerde, bu tarihte merkezi

Üsküp şehrinde bulunan Üsküp Sancağı ve sancakbeyi ilk defa olarak

12 Aleksandar Stojanovski, Makedonija vo Tursko Srednovekovie, Skopje 1989, s.39-53; “XVII.Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyeti Devrinede İdari Taksimatı” çev. İsmail Eren, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1974, s.218-228

13

zikredilmektedir.13 Paşa sancağına bağlı olan Üsküp, Kalkandelen, Pirlepe ve Kırçova

kadılıkları, Üsküp sancağına ilhak edilmişlerdir.

Kurulduğu tarihten başlayarak XVII. yüzyılın sonuna kadar Üsküp

Sancağı’nda önemli değişikliler vuku bulmamıştır. Yalnız, XVII. yüzyılın ortasında

Köprülü (Veles) kadılığının da bu sancağa bağlı olduğunu daha önce belirtmiştik.

Ancak, kısa bir süre sonra bu kadılığın yine Köstendil Sancağı dâhilinde

bulunmasından, bu değişikliğin muvakkat olduğu anlaşılmaktadır.14 Evliya Çelebi,

Komanova kadılığının da Üsküp Sancağı’na bağlı olduğunu kaydetmektedir.15

C. Osmanlıların Çekilişinden İtibaren Günümüze

Kadar Makedonya

Birinci Balkan Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’dan çekilmesi

sonucunda, Balkanlar’da siyasî bakımdan büyük bir boşluk ve dengesizlik meydana

geldi. Birinci Balkan Savaşı’nda, 8 Ekim 1912–30 Mart 1913’te, Bulgar, Sırp, Yunan ve

Karadağ güçlerinin birleşmesi sağlandı ve Makedonya bu devletlerin işgaline uğradı.

9 Haziran–29 Eylül 1913’e denk gelen İkinci Balkan Savaşı bitmeden az önce,

12 Ağustos 1913’te düzenlenen Bükreş anlaşmasında Makedonya, Yunanistan,

Bulgaristan ve Sırbistan arasında pay edildi. Böylece Yunanistan genel yüzölçümünün

%51.7 veya 34177km2’si olan “ Ege Makedonya”sını, Sırbistan da alanı 25713 km2 veya

%38.2 ve nüfusu 725 bin olan “Vardar Makedonya”sını, Bulgaristan ise, genel

yüzölçümünden 6798 km2 ve yahut alanı %10.11. olan “Pirini Makedonya”sını aldı.16

Birinci Dünya Savaşı esnasında Makedonya’nın Vardar bölümü, yani bugünkü

bağımsız bir devlet olan Makedonya, 1919 yılında kurulan S.H.S. (Sırp-Hırvat-Sloven)

krallığı idaresi altına girdi.

13 Duşanka Şopova, “Koga Skopje bilo Centar na Sanxhak vo Periodot od Pakanje pod Turska Vlast da Krajot na XVI vek.” Glasnik na İ.N.İ god.1, br.1,Skopje 1957, s.96 14 Duşanka Şopova, a.g.m., s.97 15 Evlija Çelebi, Seyahatnamesi, V, 302 16 Mes’ud Khavene, a.g.e., s.195

14

İkinci Dünya Savaşı’nda, Makedonya’nın bir kısmı (Vardar Makedonya’sı)

Bulgarlar ve bir kısım da İtalyanlar tarafından işgal edildi. Makedonya II. Dünya

Savaşından sonraki dönemde Federal Yugoslavya çatısı altında federatif bir kimlik

kazanarak, “Makedonya Cumhuriyeti” adıyla altı federe cumhuriyetten biri hâline

geldi. 1990’lı yıllarda Yugoslavya’nın dağılma sürecine girmesiyle Makedonya, 8 Eylül

1991 tarihinde yapılan referandumu takiben tam bağımsızlığını ve Federal

Yugoslavya’dan ayrıldığını ilan etti.

D. Makedonya’nın Coğrafi Konumu

Makedonya Cumhuriyeti, Güney Avrupa’da bulunup 40°, 50’ ve 42°, 20’

kuzey enlemi ve 20°, 27’ ile 23°, 05’ doğu boylamları arasında yer alır. Makedonya’nın

yüz ölçümü ise, 25.713 km2 ve (2002 yılı) nüfusu 2.022.547 milyondur ki, istatistiklere

göre bunun 1.297.981 veya %64.18’i Makedon, 509.083 veya %25.17’i Arnavut,

77.959 veya %3.85’i Türk, 53.879 veya %2.66’sı Çingene, 35.939 veya %1.78’i Sırp,

17.018 veya %0.84’dü Boşnak, 9.695 veya %0.48’i Ulah (Vlah) ve 20.933’ü veya

%1.04’ü diğerlerdir.17

Makedonya halkının genel nüfusunun sayısı dine göre şöyledir: Ortodoks

1.310.184, Müslüman 674.015, Katolik 7.008, Protestan 520 ve diğerleri ise

30.820’dir18 Fakat ne Arnavutlar ne de Türkler, bu sayımı doğru olduğunu kabul

etmektedir.

TDP (Türk Demokrat Partisi)’nin istatistiklerine göre, Makedonya’daki

Türklerin sayısı 120.000 ile 150.000 arasındadır. Arnavutlar’ın ise 850.000. Diğer

milletlerden ise 50.000 Boşnak,70.000 Pomak ve 40.000 – 50.000 Roman (Çingene)

Makedonya’da yaşamaktadır.

Makedonya’da ağırlıklı iki din mevcuttur. Hıristiyan Ortodoks Kilisesine

mensup olan Makedonlar ve Müslüman olan Arnavutlar, Türkler, Pomaklar ve

Romanlardır. Devletin resmi dini yoktur.19 Resmi dil Makedonca’dır; ancak bir

17 Zavod za Statistika, Statisticki Godisnik na Republika Makedonija 2002, Skopje 2004, s.19 18 Zavod za Statistika,…., s.334 19 Mensur Nuredini, a.g.e., s.20

15

belediyenin nüfusunun %20’den fazlası Makedoncadan başka bir dil konuşuyorsa o dil

resmi dil olmaktadır.

Makedonya Cumhuriyeti, doğuda uzunluğu 165 km olan Bulgaristan ile,

kuzeyde uzunluğu 232 km olan Kosova ve Sırbistan ile, Güneyde uzunluğu 262 km

olan Yunanistan ile ve batıda uzunluğu 191 km olan Arnavutluk ile komşu olup,

sınırlarının toplam uzunluğu 850 km olan bir ülkedir. Genelde Makedonya dağlık bir

bölgedir ve toprak alanın % 70’i dağlık bölgeden oluşur. En aşağı noktası Vardar

nehrinin Makedonya topraklarını ayırdığı noktadır ve burası deniz seviyesinin 44 metre

altındadır. En yüksek tepesi ise, 2764 metre yüksekliği olan Korab dağıdır.

Makedonya Cumhuriyeti’nde birkaç değişik iklim vardır: Akdeniz iklimi, dağ

iklimi ve ılıman kara iklimi. Makedonya’nın en uzun ırmağı Vardar nehridir. Onu da

Bregalniça, Çrna Reka, Çrni Drin nehirleri izler. Üç tane de gölü vardır: Ohri, Prespa ve

Doyran gölü. Makedonya’nın başkenti Üsküp’tür, diğer şehirleri ise şunlardır: Manastır,

Komanova, Kalkandelen, Gostivar, İştip, Ohri, Pirlepe, Ustrumca, Kırçova, Debre v.b.

(Bkz. Resim No.1)

16

I.BÖLÜM

XV –XVI. ASIRLARDA MAKEDONYA’DA

KURULAN VAKIFLAR

Osmanlı Devleti fethettiği her ülkede ilk yaptığı iş bir vakıf açmak ve toplum

hayatını bir nizama sokmaktı. Bu açıdan biz Osmanlı medeniyetinin bir vakıf

medeniyeti olduğunu söyleyebiliriz. Bunların yanında birçok cami, medrese, han,

hamam, çeşme vs. çeşitli cari kuruluşlar inşa etmiştir. Bu kuruluşların tek amacı

topluma hizmetti. Osmanlı Devleti Türk-gayri Türk, Müslim-gayrimüslim ayrımı

gözetmeden imparatorlukta yaşayan tüm halklara geniş bir hoşgörü ve âlicenaplıkla

yaklaşmış ve hepsine aynı hizmeti sunmuştur. Bu yüzden dünya tarihinin en uzun süreli

İmparatorluklarından biri olmuştur. Osmanlı coğrafyasının bir parçası olan

Makedonya’da aynı duruma şahit olmaktayız. Topluma hizmet veren cami, medrese,

han, hamam vs. tüm hayrı kuruluşları vakıflara bağlı olarak hizmet vermekteydi.

17

Makedonya’da ilk vakıf müesseseleri Osmanlı devletinin Sultanları, Vezirleri,

Kadıları, Gazileri ve Sancak Beyleri tarafından kurulmuştur. Bunun yanında fetihten

sonra, daha geç dönemlerde mahalli idarecilerin inşa ettirdikleri vakıf eserleri vardır.

İleride mal varlığından çok servet vakfeden Makedonya’nın en meşhur vakıfçılarını

zikredeceğiz ki şunlardır:

1.Sungur Çavuş Bey, (H. 842 / 1470’te vefat etmiştir) Manastır vilayetinde

vali olmuştur. Müslümanların iyiliği için birçok malvarlığını vakfetmiştir. H. 837 /

1435’te tasdik edilen vakfiyesinde zikredilen serveti, cami, medrese ve Manastır’da inşa

ettirdiği zaviyenin geliri için bir han, yirmi beş dükkân, bir bahçe, iki Pazar; biri

caminin önünde, diğeri ise zaviyenin önünde, yedi değirmen ve üzüm bağı için büyük

bir arazi vakfetmiştir.20

2.İshak Bey: Hicri 848 / 1445 yılında tasdik edilen kendi vakfiyesinden,

medresede okuyan öğrenciler için Üsküp’te bir cami, bir medrese, bir mektep ve bir ev

inşa ettirmiştir. Ve öğretmelerin oturmaları için Üsküp’e yakın Anant (Banyane) ve

Mirkofca (Mirkovce) köylerini, iki hamam, yüz iki dükkân, iki han ve bir ev

vakfetmiştir. Çayırları ve bahçeleri dâhil yedi verimli arazi parçası da(çiftlik) bunlar

arasındadır.21

3.İsa Bey: H. 874 / 1469 yılında tasdik edilen kendi vakfiyesinde,

Müslümanların iyiliği için birçok malvarlığını vakfetmiştir. Bütün hayatı boyunca bir

medrese ve bir hankah (tekke) yaptırmıştır. Bu medrese onun ismiyle bilinmektedir.

Medrese ve hankah için iki ev, üç çiftlik, Üsküp’te iki bahçe, değişik yerlerde yirmi dört

verimli arazi parçası, Üsküp’e yakın Kalçuşta (Kucevişte) köyü, ondan fazla değirmen,

Üsküp’te erkekler ve kadınlar için Çifte Hamam adında hamamı, ayrıca Kalkandelen’de

bir hamam, bir kervansaray, bir han ve etrafındaki bütün evleri, on beş oda, inşaat için

üç boş arsa ve kütüphane vakfetmiştir. Cami ise, onun vefatından sonra inşa edilmiştir.22

20 Hasan Kaleşi,Najstari Vakufski Dokumnti u Jugoslaviji na Arapskom Jeziku, Priştina, 1972, s.72-73 21 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.90 22 Glişa Elezoviç, Turski Spomenici (1438-1520), Beograd 1940, s.79-126

18

4.Kebir Mehmet Çelebi: Onun vakfiyesi Üsküp ve Kalkandelen hakkındadır.

Üsküp’te bir cami ve bir imaret inşa ettirmiştir ve onlar için bir hamam, beş değirmen,

yirmi iki verimli arazi parçası, yedi çayır, altı (dükkân) vakfetmiştir. Biz, bunu H. 874 /

1470 yılında tasdik edilen vakfiyesinde görmekteyiz.23 Kalkandelen şehrinde H. 867 /

1463 yılında tasdik edilen vakfiyesinden bir cami, tekke ve imaret inşa ettirdiği ve

bunlar için altı dükkân, on beş odadan oluşan bir han, yirmi dört ev, ondan fazla

değirmen, ondan fazla verimli arazi parçası, bir çayır, Kalkandelen şehrinde on bir

bahçe, dört köy vs. vakfettiği görülmektedir.24

5.Sinanuddin Yusuf Çelebi: Ohri şehrinde bir zaviye inşa ettirmiştir, dediğine

göre: “Müslüman yetim çocuklarının eğitim görebilmeleri için ve onurlu fakihler için

bir ev”, bunun için Ustruga çıkışında Vranişte (İvranişte) ve Lezani (Lijani) gibi iki köy,

gelirleriyle ve hayvanlarla birlikte, Ustruga nâhiyesinde Meşevişte köyüne yakın altı

değirmen, Ohri’de on altı dükkân, Ohri’ye yakın Çakoştini denilen bölgede bir üzüm

bağı bahçesi, Ohri’ye yakın bir boş arazi, şimdi Yunanistan’da bir şehir olan (Voden)

Karaverye’de iki han, balıkçılık için bir yer ve yüz bin (100.000) gümüş dirhem

vakfetmiştir. Bütün bunlar, H. 896 / 1491 yılında tasdik edilen Sinanuddin Yusuf

Çelebi’nin vakfiyesi ile doğrulanmıştır.25

6.İshak Çelebi: Sadece Makedonya’da değil daha birçok merkezde vakıfları

olan en büyük hayırseverlerden biri. Manastır’da (vilayeti) kendi adında bir cami,

medrese, zaviye ve mektep inşa ettirmiştir. Bunlar için yüz beş dükkân, dört arazi, yirmi

değirmen, bir bahçe, kütüphane için kitaplar ve nakit para olarak 300.000 dirhem

vakfetmiştir. Solun köyünde altı konak, iki evli bir konak, Tatar Pazarı şehrinde

(kazasında) bir cami ve zaviye ve on sekiz ev, sekiz dükkân, iki evli bir konak ve bir

ahır vakfetmiştir. Plodiv (Filibe) şehrinde on beş dükkân, bir arazi, bir ahır ve bir Pazar

vakfetmiştir. Bunları, tasdik edilen dört vakfiyesinde görmekteyiz: birinci vakfiye H.

912 / 20–30 1506 yılında tasdik edilmiştir, ikinci vakfiye H. 914 / 10–19 Temmuz 1508

yılında tasdik edilmiştir. Üçüncü vakfiye H. 917 / 18 – 27 Haziran 1511 yılında tasdik

23 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.127-144 24 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.43-63 25 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.116

19

edilmiştir. Ve dördüncü vakfiye ise, H. 917 / 24 Eylül – 3 Ekim 1511 yılında tasdik

edilmiştir.26

7.Muslihuddin Abdülgani el-Ma’deni: Üsküp’te Müezzin Hoca (Dükancık)

camiini inşa ettirmiş ve bu camii için Kurşunlu Hanı adında bir han, bir hamam, iki ev,

yirmi altı dükkân, bir depo ve hanın ön tarafına bağlı birtakım dükkânlar vakfetmiştir.

Vakfiyesinde bu dükkânların sayısı zikredilmemektedir. Onun vakfiyesinin tasdiki H.

956 / 10–20 Ocak 1550’dir.27

8.Koca Sinan Paşa: Makedonya’da birkaç mal varlığını vakfetmiştir. Biz

bunu, H. 996 / 23 Temmuz 1556 yılında İstanbul’da tasdik edilen vakfiyesinden

görmekteyiz ki, Üsküp’te on iki dükkân, birkaç evden oluşan bir konak ve Üsküp’ün

Akbas köyündeki varlığını, Üsküp kadılığında bulunan Yenice köyünde bir konak ve

beş değirmen, Üsküp’ün İsmice köyünün sınırında üç değirmen, bir konak, bir yaylık ve

Kıratova paşalığı Tabanoc köyünde dört değirmen gibi bu servetini Kaçanik’ta inşa

ettirdiği cami, imaret ve mektep için vakfetmiştir.28

9.Kaçanikli Mehmet Paşa: 1592 Rumeli Beylerbeyi.29 Makedonya’da birçok

malvarlığını vakfetmiştir. Mal varlığının vakfedilmesi ona ait üç vakfiyesi ile

doğrulanmıştır. Birinci vakıfname Üsküp ve Kaçaknik hakkındadır, ikincisi ise

Kalkandelen, Gostivar ve Kırçova ile ilgilidir ve üçüncü vakıfname de Debre şehri

hakkındadır. Üsküp şehrinde bir cami inşa ettirmiş ve bunun için malvarlığından verimli

arazilerden, hayvanlardan ve depolardan ne varsa her şey ile birlikte Üsküp’e yakın

Zlakuçan köyünü, yirmi beşten fazla değirmen, dört çiftlik, birçok verimli arazi, üç

ekmek fırını, Üsküp’te dört dükkân, bir sürü çayır ve kütüphane için birçok İslami

kitaplar vakfetmiştir ki, H. 1017 / 10–20 Kasım 1608 yılında tasdik edilen vakfiyesinde

görülmektedir.30 Kalkandelen şehrinde ise, saat kulesini inşa ettirtmiş ve bunun için bir

değirmen, bir mektep ve yüz bin (100.000) nakit dirhem vakfetmiştir. Gostivar şehrinde

bir cami inşa ettirmiş ve bunun için şu malvarlığını vakfetmiştir: etrafındaki bütün

26 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.145-210 27 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.224 28 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.274-276 29 Hasan Kaleşi,ve Mehmet Mehemedovski, “Tri Vakufnami na Kaçanikli Mehmet Paşa”, Glasnik na İ.N.İ., Skopje 1958 s.7 30 Hasan Kaleşi,ve Mehmet Mehemedovski, a.g.m., s.24-50

20

dükkânlarla birlikte kervansarayı, üç değirmeni ve bir hamamı vakfetmiştir. Kırçova

şehrinde bir hamam ve verimli arazi vakfetmiştir. Bunu H. 1017 / 1608 yılında tasdik

edilen onun ikinci vakfiyesinden görmekteyiz.31 Ve Debre şehrinde ise bir zaviye inşa

ettirmiş ve onun için şu mal varlığını vakfetmiştir: bir han, çiftlik, çayır, üç değirmen,

Debre çıkışında dörtten fazla köprü, fakirler için iki katlı olarak inşa edilen bir lokanta

ve dört binden fazla koyun. Bunu H. 1017 / 1608 yılında tasdik edilen vakfiyesinden

görmekteyiz.32

10.Mustafa Paşa: Üsküp şehrinde bir cami ve imaret inşa ettirmiş ve bunlar

için H. 920 / 1514 yılında tasdik edilen vakfiyesinde görülen şu malvarlığını

vakfetmiştir: etrafında bulunan dükkânlarla birlikte iki kervansaray, birçok köy (Üstüp,

Kıradovice, Bilacene,(Blace) Ceraşova, Hıraşkova, Banice), Üsküp’te dört çiftlik,

birçok çayır ve değişik mahalleler. Kalkandelen şehrinde üç çiftlik, üç değirmen, birkaç

ev, bir hamam. Gostivar şehrinde Vrapcişte ve Tumçevishte köylerini.33

11.Yahya Paşa: Üsküp şehrinde bir cami, medrese, imaret, hankah (zaviye)

inşa ettirmiş ve bunlar için H. 912 / 19 Kasım 1506 yılında tasdik edilen vakfiyesinde

görüldüğü gibi şu mal varlığını vakfetmiştir: Üsküp’e yakın Radoşane (Radişan)

köyünü, bir han, camiye yakın fakirler için bir lokanta, yirmi evden fazla, bir hamam,

yetmiş dükkândan fazla, iki ekmek fırını, beş değirmen, iki verimli tarla parçasını, on

dört oda ve Üsküp’te bir bahçe.34

31 Hasan Kaleşi ve Mehmed Mehmedovski, a.g.m., s.55-60 32 Hasan Kaleşi ve Mehmed Mehmedovski, a.g.m., s.72-81 33 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.713-813 34 Glişa Elezoviç, a.g.e., s.420-525

21

II.BÖLÜM

EĞİTİM MÜESSESELERİ

Eğitim, her devletin temel direğidir. Onun için, devlete kendi halkına huzurlu

bir yaşam sağlaması vazifesi düşmektedir. Devletin en önemli ve sağlaması gereken şey

eğitimdir. Çünkü o her ilerlemenin ve gelişmenin temelidir. Osmanlı dönemindeki

Balkan toprakları araştırması, toplum içi meseleleri düzenlemekle mecbur olan yargı,

zabıta, askerlik v.b. çeşitli toplumsal (sosyal) müesseselerinin Osmanlı devletine ait

olduğunu görmektedir. Bu müesseseler eğitim-öğretim rolünü üstlendiler. Sahip

olduğumuz tarihi verilerden, Osmanlıların nüfuzundan evvel Balkan Yarımadası’nda ve

özellikle de Makedonya’daki eğitimin gereken seviyede gelişmiş olmadığı

görülmektedir. Kiliselerin yanındaki mekteplerde okuma yazma öğretiliyordu.

22

Osmanlıların Makedonya’ya gelmelerinden önce, devlet ilköğretim eğitimi ile çok az

ilgilenirdi. Fakat halk, eğitim hakkında karar vermelerinde özgür olmuş, toplumun

yararına olan her alanda devletten destek almıştır. Medrese, kütüphane, cami, mescit,

tekke v.b. gibi çeşitli müesseseler inşa eden samimî zenginler, eğitimin gelişmesinde

önemli bir rol oynamışlar, bu müesseseler için yatırım yapmışlardır.

XV-XVI. yüzyılın Makedonya’sının İslam eğitimi hakkındaki belgeler,

neredeyse yok olmuştur. Bundan dolayı Glişa Elezoviç ve Hasan Kaleşi’nin varlıklarını

tesbit ettikleri vakfiyeler hariç o zamanki eğitimi anlatan tarihi kaynaklara sahip değiliz.

Bu iki araştırmacının bulduğu vakfiyelerinin çoğu Arap dilindeydi. Ama Osmanlıca

vakfiyelere de rastlıyoruz. Bu vakfiyeler, yukarıda zikredilen bu yazarlar tarafından

Sırp-Hırvat diline çevrilmiştir. Bu vakfiyeler, ana kaynak eserlerdir. Çünkü onlar

vasıtasıyla müderrislerin ve öğrencilerin maaşı, eğitim metodu, eğitim-öğretim

müesseselerin ve oralardaki eğitim sisteminin bilinmesi mümkün olmaktadır.35

İslam dini temelleri üzerine bina edilen Osmanlı Devleti, ulaştığı yerlerde

İslam’ın yayılmasını amaçlamıştır. Nitekim o dönemlerde dünyanın en güçlü

devletlerinden biri olmuştu. Devlet ve toplum hayatında gelenekler ve emirler İslam

hukukundan esinlenmiştir. Bu yüzden şeriat hükümlerinin uygulanmasında ve bunların

topluma izahında şeriat âlimlerine ihtiyaç duyulmuştur. Hakikaten İslam âlimleri,

Osmanlı Devleti’nde, eğitim, kültür ve İslam medeniyetinin gelişmesinde büyük rol

oynamışlardır. Bu insanlar aynı zamanda, müftü ve kadı gibi görevleri de ifa

ediyorlardı. Osmanlı devletindeki ulema, devletin yüksek makamlarıydı. Örneğin,

Rumeli’nin ve Anadolu’nun kadıaskerleri, İstanbul’un kadıları ve önemli sekiz büyük

ilin kadıları, âlimlerin en üst mertebelerindeydiler. Başlarında ise şeyhülislam yer

alıyordu. Şeyhülislam, sultan emriyle atanan âlimlerin başkanı olup, ilmî nitelikleri öne

çıkmış seçkin müderrisler arasından seçilirdi. Fatih Sultan Mehmet’in kanunnamesi,

şeyhülislamın konumunu baş vezirlerle aynı mertebeye getirerek, protokolde ona daha

büyük saygı gösterilmesini istiyordu. XVI. Yüzyılın ikinci yarısına kadar genellikle

35 Naser Ramadani, Depertimi Osman ne Maqedoni dhe Zhvillimi i Arsimit İslam gjate shekullit 9-10 h./ XV-XVI, Shkup 1988, s.55

23

şeyhülislamlar görevlerinden alınmazlardı. Şeriatın temsilcileri olarak, hükümetten

bağımsız bir şekilde hareket ederlerdi.36

Eğitim, İslam topraklarında âlimlerin gelmeleri ile birlikte daha fazla

gelişmeye başladı. II. Sultan Murat zamanında (1421–1451), Osmanlı topraklarına

devrin iki büyük âlimi Alâeddin et-Tusi ve Fahredin Acemî gelmiştir.

Bu dönemde şeriat ilimlerinde yetişmek üzere birçok öğrenci, başta Mısır ve

İran olmak üzere önemli merkezlere seyahat ediyorlardı. Bunlar arasında Mehmet el-

Fenari ve Ali el-Fenari de yer almıştır. Bunlar ilim tahsil etmek için bu yerlere ilk

seyahat edenlerdendi. XV. Yüzyılda dini bilimlerde ün yapan Sadeddin Teftezani ve

Seyyid Şerif el-Cürcani, Timur’un işgal ettiği bölgelerde yetişmiş ve öğrenciler arasında

bir hayli rağbet görmüştür.

II. Mehmet’in (1451–1481) iktidara geldiği dönemde, ülkede yeterince büyük

ve ün salmış âlimlerin olmadığından yakınılıyordu. Yerli âlimlerin arasından sadece

Molla Hüsrev ve Hoca zade ile iftihar etmeye çalışıyordu. Onun için 1463–1470

döneminde İstanbul’un fethinden sonra, kendi camiini yaptırıp Sahn-ı Semân veya

Semâniye ile denilen sekiz medrese açtırdı. Ve her birine birer âlim tayin ettirdi.

Caminin çekersinde inşa edilen bu taştan medreseler, bu döneme ait Osmanlı mimarisi

için birer numuneydiler.37

XV. ve XVI. Yüzyıl boyunca, Osmanlı İmparatorluğu ilk, orta ve yüksek

öğrenim gibi farklı kategorilerdeki eğitimlere önem vermiştir. Müslüman halkın eğitimi,

mektep ve medrese olarak adlandırılan eğitim müesseselerince sağlanıyordu.38

Osmanlı devletinde eğitimin gelişmesine gelince, o iki aşamadan geçmiştir:

sıbyan mektepleri ve medreseler. Bunun gibi Makedonya’da eğitim de bu iki

müessesede devam etmiştir. İslam’ın yayılmasıyla birlikte doğup yayıldığı için bu

müesseseler Makedonya için yeni olarak bilinmektedir.

36 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul 2002, s.178-179 37 Halil İnalcık; a. g. e., s.175 38 Musli Bajrami, Periudha Historike e Medresese se İsa Beut, Shkup 2005, s.28

24

İslam’ın Makedonya’da yayılmasıyla, halkın ilim tahsil etme ilgisi gün be gün

artıyordu. Bu yüzden ihtiyaçtan dolayı mekteplerin sayısı artıyordu, XV ve XVI.

asırlara ait sıbyan mektepleri hakkında elimizde bir bilgi olmamakla beraber XVII

yüzyılda Evliya Çelebi Makedonya’daki mekteplerin yayılışını ve sayılarını

yansıtmaktadır.

1 no’lu tablo. Evliya Çelebi’nin notlarına göre Makedonya şehirlerindeki

sıbyan mektepleri:

No

Şehir

Mekteplerin sayısı

En meşhur mekteplerin isimleri

1 Üsküp 70 mektep Koca Mustafa Paşa mektebi 2 Kıratova Birkaç mektep 3 Köprülü 1 mektep 4 Tikveş 1 mektep 5 Ohri 7 mektep Ohri Zade mektebi

Ağa mektebi 6 Pirlepe Birkaç mektep 7 Ustrumca 6 mektep

8 Kavadar 1 mektep 9 Erdoşta 1 mektep 10 İştip 11 mektep Sinan Bey mektebi

Cuma mahallesi mektebi Kara Kadı mektebi

11 Rense 1 mektep Toplam: 99 mektep

Bu tabloda, mekteplerin sayısı 99’den fazla olduğunu görülmektedir.

Muhakkak ki onların sayısı daha çoktur. Çünkü Evliya Çelebi Makedonya’nın bütün

şehirlerini gezmemiş ve zaman zaman bazı şehirlerde mektep olup olmadığını

25

hatırlamadığını bizzat kendisini itiraf etmiştir. Evliya Çelebi’nin belirttiği en ünlü

mektepler, Üsküp’teki Koca Mustafa Paşa mektebidir.

Çağdaş araştırmacılarından Ali Vişko, Ohri’deki İslam yapıları hakkında beş

mektebin isimlerinden bahseder. Bunlar ise; Ohrizade Sinanuddin Yusuf Çelebi

tarafından kurulan Mektep, Yunus Voyvoda Mektebi, Ağa Mektebi, Hacı Musa Efendi

Mektebi ve Hüseyin Efendi Mektebi.

Makedonya’daki medreseler, bu yerdeki yeni okullar olarak tanınırdı. Çünkü

Osmanlılar bu bölgeye gelmeden önce, eğitim çok az gelişmişti. Kiliselerin yanında

olan bazı okullardan söz edilir. Ancak Osmanlıların gelmesiyle, her yerde olduğu gibi

Makedonya’da da bu yöre halkının eğitimi için okullar açıldı. Yine de Makedonya’daki

medreselerin inşaatının ne zaman başladığını tespit etmek çok zordur, çünkü onlar

hakkında mevcut belgelerimiz yoktur. Bununla birlikte, sahip olduğumuz vakfiyelere ve

edebiyat dayanarak bu konuyu açıklamaya çalışacağız. Bu medreselerin bakımı ve

inşaatı için mal biriktirip vakfeden samimi zenginler, medreselerin yapımında büyük rol

oynamışlardır. İsa Bey kendi medresesi için Üsküp ilindeki Külçevişte diye

isimlendirilen bir köy vakfetmişti. Aynı zamanda Üsküp’te Tuz pazarında oniki dükkan

vakfetmişti, keza Paşa Yiğit mescidi yakınında üç dükkan ve diğer varlıklarını da

vakfetmişti.39

Prof. Dr. Cahit Baltacı’nın “XV-XVI. yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri” adlı

kitabına göre, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Makedonya’daki medreselerin

dağılımına ilişkin kaydından anlıyoruz ki, Makedonya’daki medreseler dört gruba

ayrılıyordu: Yirmili, otuzlu, kırklı, ellili.

A.1. GENEL MEDRESELER

1. Meddah Baba Medresesi: Meddah Baba 1389 yılını 26 Haziran’ında

Priştine yakınlarında vuku bulan Kosova Savaşında Yiğit Bey’le aynı safta savaşmıştır.

Üsküp’e Yiğit Bey’le birlikte Meddah Baba da girmiştir. Meddah Baba’nın ismi

Muhiddin Hoca’dır. Fakat bu ismi, âlim ve hatip olan bir insan Meddah ile değiştirdi.

39 Glisa Elezovic, “Tuski Spomenici u Skoplje”, G.S.N.D, Knjiga I Sveska 1-2, Skopje 1926, s.400-401

26

Babası ise onu rehber ve kendi tekkesinin şeyhi olarak takdim etmektedir40.

Makedonya’daki en eski medrese, vakfiyesi bulunmamasına rağmen Meddah

medresesidir. Bazı araştırmacılar, o döneme ait bu medresenin mevcudiyetini teyit

etmişlerdir.41 Her neyse, bu medrese daha sonraları ünlü olup, buradaki eğitim II.

Dünya Harbine kadar devam etmiştir. Evliya Çelebi kendi zamanında Üsküp’teki en

ünlü medreselerin arasında zikretmemekle birlikte onun son zamanlara kadarki

varlığını, Salih Asım Üsküp’te 12 medrese vardı dediği kendi kitabı “Üsküb Tarihî ve

Civarı” doğrulamıştır. Bunlardan dördü daha önce kullanılmaz ve çalışmaz bir hale

gelip, sekizinde de yirmi sene öncesine kadar dini ilimlerin bütün kısımlarının yanı sıra,

Arap dili ve gramer bilgileri de okutulmaktaydı. Şimdiki halde yalnız Eski, Yeni

hamam civarındaki Emir İsmail ile Meddah medreseleri mevcuttur.42 Medrese şu anda

mevcut değildir.

2. Sungur Çavuş Bey Medresesi: Manastır’da II. Murad zamanındaki Sungur

Çavuş Bey Medresesine gelince, onun mevcudiyetine dair delilleri daha güçlüdür. Fakat

sahip olduğumuz vakfiyesi medresenin varlığını doğrulamaz. Ancak, Sungur Çavuş

Bey’in medrese için özel bir vakfiye bıraktığı akla uzak kalmaz. Bu medrese Sungur

Çavuş Bey tarafından inşa edildi. Oradaki ilk hoca Hacı Mehmet Ali Efendi’dir. Bu

medresenin varlığını, dokuz medreseden birini zikreden Mehmet Tevfik “Manastır

Vilayetinin Tarihçesi”43 adlı kendi kitabında doğrulamıştır.

3.İshakiye Medresesi

Kadıasker defterine göre 996/1588 tarihinde Manastır’da İshak Efendi (İshak

Çelebi) Medresesi adında bir medrese bulunmaktaydı. Müderrisler olarak, bu medresede

Bali Efendi, Ahmet Efendi, Hüseyin Efendi, Abdullah Efendi gibi müderrisler vardır.

Bu medrese yirmili medrese konumundaydı.44

40 Shefqet Pllana, “Medah Baba dhe Burimi i tij ne Shkup” , Hena e Re, Shkurt, Shkup 1993 41 Naser Ramadani, a.g.e., s.107 Paripovic Muharem, Music Muhamed’ göre Istorija Skola u Skoplje, s.56 42 Salih Asım, Üsküp Tarihi ve Civarı, İstanbul 2004, s.31;Muhammed Aruçi, “Üsküp’te Meddah Medresesi”, Balkanlar’da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, İstanbul 2002, s.187-188 43 Mehmet Tevfik, Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Manastır 1327/ h, s.46 44 Cahit Baltacı, a.g.e., s.206-207

27

Bu medresenin varlığını doğrulayan çağdaş araştırmacılardan Hasan Kaleşi45

ve Yaşar Recepagiç’tir.46 İshak Çelebi Medresesini, Manastır’da 10–19 Haziran 1508

tarihleri arasında yazılan onun vakfiyesini tasdik eder. Bu vakfiyede şöyle yazmaktadır:

“Ondan sonra ismi yukarıda zikredilen vâkıf İshak Çelebi, Allah onun kalbini

nurlandırsın, gerçek ve büyük bir istekle karar almış ve cami avlusunun bitişiğinde söz

edilen medrese müderrisinden ders alan öğrencilerin oturmaları için 10 odası olan bir

medresenin yapımına karar vermiş, Allah onu kıyamet gününe kadar muhafaza etsin. Bu

medreseden metafizik ve geleneksel ilimler öğreneceklerdi.”47

Bununla birlikte, Sungur Çavuş Bey medresesinin varlığını tasdik eden

delillerden biri de Makedon araştırmacının Osmanlı defterlerine ve Manastır’daki

Sungur Çavuş Bey ve İshak Çelebi gibi iki medresenin teyit edildiği özellikle 370 no’lu

deftere dayanarak XV-XVI. asırda Manastır hakkında yaptığı çalışmasıdır.48

4.Yeni Camii Şerif Medresesi

Bu medrese 1558/59 yılına Kadı Mahmut Efendi tarafından inşa edilmiştir.

Oradaki ilk hoca Nazif Efendi’dir.49

5.Türkler Medresesi

Bu medrese Hacı Mehmet Bey tarafından XVI. yüzyılın otuzlu yıllarında

açıldı. Aynı zamanda bu medrese Hacı Bey medresesi olarak da anılır.50

6.Dülbend Kadı Medresesi

Manastır şehrinde Dülbend Kadı Medresesi adıyla bir medrese bulunmaktaydı.

Evliya Çelebi’nin51 Manastır’daki dokuz medreseden en mükellefi olarak bahsettiği

medresenin banisi, Dülbend Kadı-zade İshak Efendi’dir. Oradaki ilk müderris Mehmet

45 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.66 46 Yaşar Recepagiç, a.g.e., s.49 47 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.189 48 Metodija Sokolovski, “Turski İzvori Podatoci od XV-XVI vek za gradot Bitola”, Glasnik na İ.N.İ, god.VII, br.1, Skopje 1963, s.143 49 Ali Vishko,”Fillimet e Kultures İslame ne Trevat e Manastirit” Hena e Re, Qershor, Shkup 1993 50 Mehmet Tevfik, a.g.e., s.46; Ali Vishko a.g.m. 51 Evliya Çelebi, V, 308

28

Efendi, 968/1560-1561’den önce yevmi akçe ile burada müderris olduğuna göre,

medrese bundan önce yapılmış olmalıdır. Diğer müderrisler, Emir Şah Birader, Mehmet

Efendi, Ali Deni Efendi, Ahmet Efendi, Himmet Efendi vs. seçkin diğer

müderrislerdendir. Bu medrese otuzlu medreselerin konumundaydı.52

7.Haydar Kadı Medresesi

XVI.Yüzlılda Haydar Kadı Efendi tarafından inşa edilmiş olup ilk hocası

Abdülkadir Efendi’dir. Bu medrese başlangıcından XX. yüzyıla kadar beş defa ıslah

edilip onarılmıştır.53

8.II. Sultan Murat Medresesi

1438 yılında Üsküp’te II. Sultan Murat Camii’nin yanında açılan ilk

medreselerden biridir. Yine Evliya Çelebi bu medresenin Üsküp’teki en meşhurlardan

olduğunu zikreder.54

9.İshak Bey Medresesi:

Üsküp’teki İshak Bey Medresesi veya “el-İshakiye” diye bilinen medrese,

sadece Makedonya’da değil, Balkan Yarımadasında da en eski ve en meşhur

medreselerden biri olarak bilinmektedir. Bu medresenin varlığına tanıklık eden

belgelerden sadece Üsküp’te 09–18 Şubat 1445 tarihleri arasında doğrulanan İshak

Bey’in vakfiyesidir. Bu medresenin şöhreti, onun Üsküp’teki o zamana kadar ki en

meşhur medreselerden olduğunu zikreden Evliya Çelebi zamanına kadar devam

etmiştir55.

Bu medrese için İshak Bey’in vakfiyesinde şöyle denilmektedir: “Şeriat

kuralarına göre hayatı boyunca ve bütün çıkarlarını tam bir bilinçle davrandığı zaman,

meşhur Üsküp şehrinde temiz bir hasletle inşa ettiği imaret ve medreseyi

52 Cahit Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 2005, I, 266-267 53 Mehmet Tevfik, a.g.e.,s.45-47; Ali Vişko,” Fillimet e Kultures İslame ne Trevat Manastirit”, Hena e Re, 1 Maj, Shkup 1993 54 Evliya Çelebi, V, 297 55 Evliya Çelebi, V, 297; Ahmet Gül, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dârul-Hadîslerin Yeri, Ankara 1997, s.53

29

vakfetmiştir”.56 Bu medresede müderris olarak çalışanlar şunlardır: Üsküp Şeyhi

Şücâeddin İlyas Efendi, Müftî Ahmet Paşa, İbn Kemâl Efendi, Taşköprülü Muslihiddin

Mustafa Efendi vb. bu medrese ellili medrese konumundaydı57.

10.İsa Bey Medresesi

İsa Bey Medresesi, İshak Bey’in oğlu İsa Bey, Osmanlı döneminde inşa ettiği

Makedonya’daki en meşhur medreselerdendir. Medrese, İsa Bey’in kardeşi olan

Mustafa Bey’in hediye ettiği arazi üzerine 10 hücreli olarak yapılmıştır.58 Medresenin

doğrulanması, 1460’ta tasdiklenen onun vakıfnamesi aracılığıyla yapılmaktadır ki,

“bilgi insanları için on odası olan bir medrese inşa etsin”59 sözlerini görmekteyiz. Evliya

Çelebi onu Üsküp’teki en meşhur medreselerden biri olduğuna temas etmiştir.60 Bu

medrese bugünlere kadar hala çalışmaktadır, fakat kendi tarihinde sekteye uğramış,

dolaysıyla üç tarihi dönemden geçmiştir. Birinci dönem, İsa Bey tarafından yapılışından

itibaren Avusturyalı başkumandan Pikolomin’in Üsküpü yaktığı 1689 yılına kadardır.

Bu medresede müderris olarak XVI asırda Alâeddin Efendi, Hayreddin Efendi,

Abdühay Efendi, Ahmet Efendi, İbrahim efendi gibi âlimler çalışmışlardır. Bu medrese

ellili medrese konumuna girmektedir.61

Bu yörenin halkının eğitime ilgisi kesilmedi; dolaysıyla İkinci Dünya

Savaşından önce Üsküp’teki Gazi İsa Bey’in arazisinde onun güzel camiinin yanında

medresenin modern binası yükselmiştir. Bu binanın bodrum katı üstüne iki kat daha

yapılmıştır. Gazi İsa Bey medresesinin yeni binasında çalışmalar 1936 yılın

sonbaharında başladı. Fakat bu sefer, 1941’de Bulgarların Üsküp’ü işgali sırasında, kısa

bir müddet için bu medrese çalışmalarına ara verir. Bu medrese II. Dünya Savaşından

yıkılmıştır.62

Aynı medresenin devamı olarak, birçok çaba ve gayretten sonra Makedonya

Diyanet İşleri’nin gayretiyle, iki Ağustos 1980 yılında Üsküp’e yakın Kondova köyünde 56 Kaleşi Hasan, a.g.e., s.96 57 Cahit Baltacı, a.g.e., s.492-493 58 Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mimaresinde Fatih Devri, İstanbul 1953,s.868-869 59 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenic u Skoplju”, G.S.N.D, Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926, s.399 60 Evliya Çelebi, V, 297 61 Cahit Baltacı, a.g.e.,s.490-491 62 Nuredin Ahmeti, “Shkolla me e Vjeter ne Balkan”, Hena e Re, 1 Mars, Shkup 1993

30

Gazi İsa Bey medresesinin yeni binasının temel taşı konuldu. Böylece bu okulun çalan

ilk zili, öğrencilerini ilk defa 15.10.1984 tarihinde çağırdı. Bu medrese 8 ders sınıfı, iki

dil bölümü, bilgisayarla donanmış işletme odası, mescidi, öğrencilerin okuma salonu ile

birlikte 4000 kitaba sahip kütüphanesi olan okul binasından ibarettir. Ayrıca

öğrencilerin ve hizmetçilerin (görevlilerin) kafeteryası ve medresenin idarî bürolarını da

ihtiva etmektedir. Yurdu ise, 265 öğrenci kapasitesine sahip olup her odada dört yatak

bulunur. 150 kişilik öğrenci kapasitesi olan mutfak binasında öğrencilere günde üç öğün

yemek çıkmaktadır.63 Aynı zamanda spor sahası var. Bu metnin yazarı da bu

medreseden mezun olan öğrencilerdendir.

Keza Mustafa Paşa Medresesi, Yahya Paşa Medresesi ve Karlı-zade Medresesi

XV. asrın sonunda XVI. asrın başında inşa edilen medreselerdendir.64

İlerde, Evliya Çelebi’nin kendi seyahatnamesinde anlattığı gibi

Makedonya’daki şehirlerin medreselerinin sayısından ve en meşhur isimlerinden

bahsedeceğiz:

2 no’lu tablo Evliya Çelebi’nin notlarına göre Makedonya şehirlerindeki

medreseler:

63 Musli Bajrami, a.g.e.,s.125 64 Evliya Çelebi, V, 297

31

Şehir

Medresenin sayısı

En meşhur medreselerin isimleri

1 Üsküp Altı medrese, ve Dokuz Daru’l - Kurra

1.Sultan Murat 2.İshak Bey 3.İsa Bey 4.Yahya Paşa 5.Mustafa Paşa 6.Karlı Zade

2 Manastır Dokuz medrese Dülbend Kadı Medresesi3 Ohri İki medrese ve aynı

zamanda daru’l-kurra ve daru’l-hadis

1.Eski Siyavuş Paşa medresesi 2.Süleyman Han

4 İştip Bir medrese ve üç Daru’l – Kura

1.Muradiye Medresesi

5 Komanova Bir medrese 6 Kıratova Bir medrese 7 Köprülü Bir medrese 8 Rense Bir medrese 9 Erdoşta Bir medrese 10 Pirlepe Bir medrese 11 Kavadar Bir medrese 12 Ustrumca Birkaç medrese 13 Ustruga Bir medrese Toplam 26 medrese

Buradan görmek mümkündür ki medreseler Makedonya’daki on üç şehre

yayılmış durumda olup sayıları 26’ın üstündedir. Burada, o zamanki mevcut olan bütün

medreselerin belirtilmemesi çok normaldir ve sayıları çok daha büyüktür. Çünkü bazı

şehirlerde birçok medrese var olduğu gösterilmektedir. Yine Üsküp’teki en meşhur altı

medresenin isimleri belirtilmektedir. Üstelik Evliya Çelebi Makedonya’nın bütün

şehirlerini gezmemiştir.

32

11.Oruç Çavuş Medresesi

Kadıasker defterine göre H. 982 / 1575 tarihinde Kalkandelen kazasında Oruç

Çavuş medresesi mevcut bulunmuştur. Bu medresede en meşhur müderris olarak Seyyid

Hibetullah Efendi, Alâeddin Efendi ve İnsan Efendi vardır.65

12.Çeribaşı Medresesi:

Kadıasker defterine göre H. 995 / 1587–87 tarihinde İştip’te Çeribaşı adında bir

medrese mevcut olmuştur. Bu medresede müderris olarak Hızır Efendi ve Alâeddin

Efendi vardır.66

13.Kadı Muhyiddin Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 995 / 1586 tarihinde Manastır vilayetindeki

Pirlepe şehrinde Kadı Muhyiddin isminde bir medrese mevcut bulunmuştur. Bu

medresede Derviş Ali Efendi ve Muhyiddin Efendi müderris olarak çalışmışlardır.67

14.Kadı Yahya Medresesi:

Kadıasker defterine göre H. 995/1586–87 tarihinde Manastır’da Kadı Yahya

Medresesi mevcuttur. Bu medresede müderris olarak Ömer Efendi, Muslihiddin Efendi

de vardır.68

15.Ahmed Çelebi Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 996 / 1588 tarihinde Kıratova’da Ahmet Çelebi

Medresesi ve bu medresede müderris olarak da Muslihiddin Efendi’dir.69

65 Cahit Baltacı, a.g.e., s.241 66 Cahit Baltacı, a.g.e., s.178 67 Cahit Baltacı, a.g.e., s.212 68 Cahit Baltacı, a.g.e., s.214 69 Cahit Baltacı, a.g.e., s.164

33

16.Hamza Bey medresesi:

Kazasker defterine göre, H. 996 / 1588 tarihinde Ohri’de Hamza Bey

Medresesi mevcuttu. Üstelik araştırmacı Ali Vişko, Hamza Bey Medresesinin Ohri’deki

meşhur medreselerden biri olduğundan bahsetmektedir. Bu medresede Muslihiddin

Efendi ve Ahmed Efendi de müderrislik yapmıştır.70

17.Hüseyin Şah Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 996 / 1588 tarihindeki Üsküp’te Hüseyin Şah

adında bir medrese vardı. Müderrisleri Halil Efendi, Muhyiddin Efendi ve Abdullah

Efendiydi.71

18.Hacı Hüseyin Medresesi:

Kadıasker defterine göre, H. 992 / 1587 tarihinde Üsküp’te Hacı Hüseyin

Medresesi adında bir medrese inşa edilmiştir. Muhyiddin Efendi, Abdulhalim Efendi ve

Hasan Efendi bu medresenin müderrislerindendi.72

3 no’lu tablodakiler Taşköprülüzade’nin kitabı “Eş-Şekaiku’n-

Nu’maniye”sinde belirttiğine göre XVI. asırda Makedonya’da ders veren müderrisler

şunlardır:

70 Cahit Baltacı, a.g.e., s.196; Ali Vishko, “Objektet İslame ne Oher e Rrethine”, Hena e Re,15 Prill, Shkup 1994; Semavi Eyice, “Ohri’nin Türk Devrine ait Eserleri”,Vakıflar Dergisi,S.VI,İstanbul 1965 s.138 71 Cahit Baltacı, a.g.e., s.202 72 Cahit Baltacı, a.g.e., s.327

34

No Müderrislerin Adı Ders verdiği yer Ölüm tarihi Sayfanın numarası

1 Nurettin el Karasevi Üsküp Medresesi 927-928/1521 181 2 Molla, İbnul Muıd ismiyle

tanınmıştır Üsküp Medresesi 194

3 Molla Şemsudin Ahmed b. Suleyman Ibn Kemal Paşa

Üsküp Medresesi 940/1533 226-227

4 Muslihudin Mustafa Ibn Halil

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

935/1528 231232

5 Molla Beyr Ahmed Ibn Mulla Nurudin Hamza

Üsküp Medresesi aynı zamanda Kadı olmuş

952/1545 243

6 Molla Paşa Çelebi ibn Molla Zeyrek

Üsküp Medresesi 244

7 Molla, Nehani ismiyle tanınmıştır

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

925-926/1519 254

8 Molla Muhyidin Muhamd, Ebil-Mi’mar ismiyle tanınmıştır

Üsküp Medresesi 934 / 1528 275

9 Muhyidin Muhamed , İbnul- Kutas ismiyle tanınmıştır

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

935 / 1529 278

10 Sinanudin Yusuf ibn Ehil Aydini, Ehizade ismiyle tanınmıştır

Üsküp’teki İshakiye Medresesi

956 / 1549 279

11 Molla İshak Üsküplü Üsküp Medresesi 943 / 1536 281 12 Husamedin Hasan Çelebi

El_Karasavi Üsküp Medresesi 957 / 1550 284

13 Molla Manastırlı Çelebi Manastır’ının Medresesi

945/1538 veya 949/1542

295

14 Hayrudin El-Esgar Üsküp Medresesi 945 / 1538 303 15 Ahmed ibn Mustafa Halil

Taşküprüzade Üsküp’teki İshakiye Medresesi

968 / 1561 328 - 32973

Makedonya’daki medreseler, her medrese açık avlusu. Öğrencilerin yattığı

yatak odasından ve toplantı salonundan oluşan Osmanlı medreselerinin şeklini aldılar.

Çoğu kez medreseler camilerin yanında ya da avlusunda inşa edilirdi. İshak Çelebi’nin

73 Naser Ramadani, a.g.e., s.124

35

vakfiyede şöyle yazıyor: “Cami avlusuna bitişik bir medrese bina etmeye niyet etmiştir,

Allah onu kıyamete kadar korusun”.74

O zamanki medreseleri ayırt eden şeyler, İsa Bey Medresesi, İshak Bey

Medresesi ve İshak Çelebi Medresesi gibi öğrenciler ve müderrisler için inşa edilen

yurtlardır. Aynı zamanda yurdu olmayan medreseler de buluruz. Fakat onların

özellikleri sahip oldukları büyük toplantı salonlarıdır. Buna dayanarak medreseler yapı

açısından iki gruba ayrılmıştır. Bunlar avlu, yurt ve mescide ek olarak sohbet salonunu

içine alan medreseler ve büyük toplantı salonundan oluşan küçük medreselerdir.

A.2.MESLEKİ MEDRESELER

Makedonya’da var olan düz liselerin dışında bir kısım ihtisaslaşma yapan özel

medreseler de var olmuştur. Daru’l kurra ve daru’l –hadisler bu medreselerdendir. Bu

medreseler hakkında bilgi veren ana kaynak kitap Makedonya’daki Üsküp, İştip ve

Ohri’de böyle medreselerin var olduğundan bahseden Evliya Çelebi’nin

“Seyahatname”sidir.

Daru’l-kurralar: Makedonya’da, Üsküp’te Kur’an-ı Kerim öğrenmek için

daru’l-kurra ismiyle bilinen dokuz medrese mevcut olmuştur. Bunlar müstakil binalarda

değil camilerdeydi ki burada Kur’an-ı Kerim öğretiliyordu.75 Ekrem Hakkı Ayverdi bazı

isimlerden bahseder. Bunlardan bazıları şöyledir: Yahya Paşa, Hünkâr Mustafa Paşa, İsa

Bey, İshak Bey ve Kebir Mehmet.76 İştip’te daru’l kurra varmış. Kur’an-ı Kerim

öğrenmek için hocaları her hafta Kadın Ana Camii, Hüsam Paşa Camii, Çarşı Camii,

olmak üzere üç camide Kur’an-ı Kerim’in yedi kıraat tilavetinin keyfiyeti hakkında

konuşmalar düzenliyorlardı.77 Ohri’deki daru’l-kurra ve daru’l-hadis ile aynı yerde olup

burada Kur’an-ı Kerim sadece “hafs” kıraatiyle öğretilmiştir. Bu medresede, kendi

zamanında Kur’an-ı Kerim tilaveti ve tecvidini en iyi bilen Hafsal-Karı lakabıyla

bilinen Hafız İbn Ömer müderris olmuştur.

74 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.175 75 Evliya Çelebi, V, 297 76 Ekrem Hakkı Ayverdi, “Yugoslavya’da Türk Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, TTK Basımevi, Ankara 1956, III, 160 77 Evliya Çelebi, VI, 63; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.m., s.166

36

Daru’l-hadisler: Makedonya’da İştip ve Ohri’de iki şehirde vardı. Evliya

Çelebi, İştip’te I. Sultan Murat Camii’nin karşısında olan Muradiye isminde bir

medresenin olduğundan bahsetmektedir. Genel konuşmalar irade eden bir müderrisin

olduğu bu medresede özellikle hadis ilmi anlatılır.78 Yukarıda zikrettiğimiz gibi Ohri’de

daru’l-kurra ile birlikte, daru’l-hadis’te Sahih-i Buhari öğretilmektedir.79

B. KÜTÜPHANELER

Kütüphane, Osmanlı toplumunda önemli bir yere sahiptir. Osmanlılar’ın

camilerde, medreselerde, darüşşifalarda ve tekkelerde kütüphaneler kurdukları

görülmektedir. Özel kütüphaneleri de kendilerine has saraylarında toplamışlardır. Hayır

kurumlarına kitap bağışında bulunmak fazilet sayıldığı için, özel kitapların bu

koleksiyonun çoğu vakıfların kütüphanelerine kadar yol alıyorlardı. İslam ilimlerine

göre bu dünyadaki zenginlik geçici olup kalıcı değildir. Onun için insan, rabbinin

nimetlerini kendisine hizmet ve toplumun yararı için kullanmalıdır. İsa Bey kendi

vakfiyesinde şöyle devam eder: “Allah’ın bana verdiği nimetlerden ve ona karşı olan

sevgimden dolayı ben İsa Bey hayatımın geleceği (Ahiret hayatı) için bu hayırsever

kurumu inşa ettirmem gerektiğini görüyorum. Muhammed (a.v.s)’in tavsiye ettiği gibi“

İnsanın ölmesiyle bütün işlediği iyilikleri ve yaptığı bağışların karşılığı kesilir. Yalnız

üç iş için karşılık sonsuzdur ve onlarda şöyledir: İnsanların istifadesine kullanılan

vasiyet edilmiş (vakfedilmiş) mülkiyet, insanlara öğrettiği faydalı ve kendisiyle amel

edilen ilim ve kendi anne babasını minnetle anan iyi yetiştirilmiş hayırlı evlat.”

Kütüphaneler, genellikle taştan yapılmış odalar şeklinde cami, medrese ve

tekke bünyesinde veya müstakil binalara konulan yegâne birimdir. Vakıf, kitapların

nasıl muhafaza edileceği ve kullanılacağına ilişkin gerekli şeyleri tedarik edip vakıf

imkânlarıyla maaşlı bir kütüphaneci tayin ederdi.80

Makedonya’da kendisi hakkında en az araştırma yapılan müesseselerden biri,

kuşkusuz ki geleneksel doğu bilimleri kütüphaneleridir. Bu kültürel müesseselere karşı

78 Cahit Baltacı, XV-XVI, yüzyılarda Osmanlı Medreseler, İstanbul 2005, II, 882; Ahmet Gül, a.g.e., s. 142; Ekrem Hakkı Ayverdi, a.g.m., s. 166 Semavi Eyice, a.g.m., s.138 79 Evliya Çelebi, VIII, 329 ; M.Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959, s. 112 80 Halil İnalcık, a.g.e., s.182-183

37

bu şekilde tavır alınmasında çok fazla sebep bulunmaktadır. Kütüphane zaman akışı,

değişik ordular, yangınlar vb. sebeplerden dolayı faaliyetlerine sık sık ara vermek

zorunda kaldı. Kütüphaneler sık sık yenilenmişlerdir. Bazı bölgelerde ise Osmanlı

döneminde yeni kütüphaneler kurulmuştur.81

Makedonya’daki camilerde, medreselerde ve tekkelerde vakfedilen

kütüphanelerin kurulmasının XV asrın birinci yarısında başladığını söyleyebiliriz.

1. İSA BEY KÜTÜPHANESİ

Bu kütüphanenin kurucusu İshak Bey’in oğlu İsa Bey’dir. Medrese ile birlikte

yapımı H. 874 / 1469 yılına denk gelen kütüphaneyi de inşa etmiştir. Bu kütüphane, 332

ciltlik 215 eser kapsamaktadır, kitap sayısı açısından Hicri IX. yüzyılda, miladi 1469’da

Makedonya’daki en büyük kütüphanelerden biri olmuştur. Bu kütüphanenin önemi,

çeşitli ilim içine kapsayarak 16 bilimde kitaplar ihtiva ettiği görülmektedir.

Böylece “Kütüphane memuruna da günlük iki dirhem” diyen bu hayırseverin

vakfiyesinde kendi kütüphanesi için gündelikçi bir memur tayin ettiğini görmekteyiz.

Gerçekte bu, orada herhangi bir kütüphanenin kütüphanecisinden bahseden

Balkan Yarımadasında ve özellikle de Makedonya’daki ilk belgedir.82

İleride bu kütüphanede olan ve İsa Bey’in kendi vakıfnamesindeki bu

kitapların isimlerini zikretmeden tasnif ettiği gibi bölümlere ayrılan kitapların

isimlerinden bahsedeceğiz. Onlar da şöyledir:

Tefsir.........................................................................................67 ciltlik 27 kitap

Kıraat............................................................................................8 ciltlik 7 kitap.

Hadis……………....................................................................47 ciltlik 27 kitap.

Vaaz (Mevize)..........................................................................17 ciltlik 12 kitap

81 Hasan Xhillo, “İsa Beg i Njegovata Biblioteka”, Mlada Meseçina, Januari , Skopje 1992 82 Hasan Xhilo, a.g.m.

38

Fıkıh usûlü................................................................................37 ciltlik 18 kitap

Fıkıh….....................................................................................53 ciltlik 35 kitap

Fetva..........................................................................................26 ciltlik 20 kitap

Kelam………….........................................................................6 ciltlik 17 kitap

El-Meani ve Beyan...................................................................18ciltlik 17 kitap

Hikmet………………...................................................................3 ciltlik 3 kitap

Mantık...........................................................................................3 ciltlik 3 kitap

Nahiv...........................................................................................10 ciltlik 9 kitap

Sarf.....................................................................................................2 ciltlik 2 ki

Dil…………………………........................................................10 ciltlik 8 kitap

Tıp…………..........................................................................15 ciltlik 10 kitap83

Ayrıca bu kütüphanenin değeri, kendi alanlarında ana kaynak olan birçok dini,

lügat ve mantık kitaplar dışında Razi, İbn Sina, Hipokrat vb. tıbbın en meşhur âlimleri

tarafından yazılan tıbba dair çok sayıda kitap içermesinden ileri gelmektedir. Vakıf

kitaplarından, çağdaş tıbbın babası olarak ün yapan Yunanlı bilge Hipokrat’ın kitabının

anılması uygun olur ki Avrupa onun kitaplarını XVI. yüzyılda Latinceye çevirmeye

başladı. Bu kitabı 100 sene önce Üsküp’teki İsa Bey kütüphanesinde bulmaktayız.84

Bütün bu kitaplar kaybolmuştur. Avusturyalı başkumandan Pikolomin Üsküp

şehrini 1689 yılında yaktığı zaman bu kitapların yakılmış olma ihtimali daha güçlüdür.

Bu medresede “Fetavâ-i Kadıhan’ın” ilk sayfasında şöyle yazıyordu: “ Bu şerefli kitabı

Üsküp’ün içinde inşa ettiği kendi medresesi için, halkı ve dini yücelten İshak Bey’in

83 Glişa Elezoviç, “Tuski Spomenici u Skoplju”, G. S. N. D., Knjiga 1 Sveska 1-2, Skopje 1926 s.429-432 84 Hasan Xhilo, a.g.m.

39

oğlu Sahibul Hayrat İsa Bey vakfetmiştir.85 Günümüzde İsa Bey’in Kütüphanesi

Üsküp’teki İsa Bey Medresesinin yanında faaliyet göstermektedir.

2. İSHAK BEY KÜTÜPHANESİ

Bu kütüphanenin kurucusu, bu toprakların ilk hayırseverlerden biri olan İshak

Bey’dir. Onun vakıfnamesinden 9–18 Şubat 1445’te doğrulanan bu kütüphanenin

tasdiki yapılan İshakiye Medresesi ile birlikte inşa edildi. Bu medrese, eskiden önemli

bir rol oynayan ve günümüzde birinci derece kaynak olarak kullanılan önemli kitaplar

ihtiva etmektedir. Neredeyse bütün kitaplar Arap dilinde olup birçoğu Kur’an-ı Kerim

tefsiri, fıkıh ve Arap dili hakkındadır. Kitapların ekseriyeti için diyebiliriz ki, onlar okul

kitapları olarak veya öğrencilerin medresede öğrendikleri edebiyat olarak hizmet

vermişlerdir.86

Bu kütüphanede değişik alanlarda ana kaynak olarak bilinen ciltleri çok fazla

olan 23’ün üzerinde kitap vardır. İleride bu kitapların isimlerini Ishak Bey’in

vakıfnamesine göre takdim edeceğiz. Fakat biz onları bölümler halinde ayırdık; onlar da

şöyledir:

Tefsir kitapları:

Zamahşeri’nin “el-Keşşaf ‘ı”

Begavi’nin “Tefsir’i”

Mevlana Sa’d’ın “Haşiyetü Keşşâf’ı”

Hadis kitapları:

Sagani’nin “Meşariku’l Envârı”

Ekmeliddin Babertî’nin “el-Meşarik Şerhi”

Mecduddin Ebu Sa’dât el-Mübarek’in “ Fetava Cami’ül-Usul’ü”

85 Glişa Elezoviç, a.g.m., s.412 86 Hasan Kaleşi, a.g.e., s.90

40

Seyyid Şerif’in “ Şerh’ul-Miftah’ı”

Fıkıh kitapları:

el-Merginani’nin “Hidaye fi’l-Fikh’ı”.

Müsannif’in ( Alauddin Ali b. Mecduddin Muhammed Şah) “Mecmu’l-

Bahreyn’i”.

Burhaneddin Muhammed bin Sadr eş-Şeria’nın “Vikaye er-rivaye fi mesâil el-

hidaye (Sadr’uş-şeria) sı “

El-Kazvini (Necmuddin Ebu Reca b. Mehmud b. Muhammed ez-Zahidi)’nin

“Kunyetü’l fetava’sı”

Fahruddin el-Hasan bin Mensur Kadıhan’ın “Fetavâ-i Kadıhan’ı”

Cevher Zâde’nin “Hidaye Şerhi”

Kelam kitapları:

Hafizuddin Ebu’l Berekat en-Nesefi’nin “Umde fi-l Kelam’ı”

Seyyid Şerif Cürcânî’nin “Mevakıf Şerhi”

Dil ve gramer kitapları:

Cevheri’nin “Sıhah’ı”

Cürcanî’nin “Tevdih el-Mekasid fil-Luga’sı”

Cemaluddin ibn Hacib’in “ Min Kafiyed-Dünya’sı”

Fahruddin Muhamed ibn İlyas’in “Cevahir min Şuruh el-Manzume’si”.

41

Bedreddin Mahmud bin İsrail bin Kadi’nin “Teshilü Letaifi el-İşarat”87

3. MANASTIR’DAKİ İSHAK BEY KÜTÜPHANESİ

Bu kütüphanenin kurucusu İshak Çelebi’dir. O, bu kütüphaneyi kendi

medresesi ile birlikte H.914 / 1508 yılında inşa etmiştir. Kitapları kendi medresesinin

müderrislerine iki kısımda vakfetmiştir. Bunu, Manastır’da 1508’ de tasdik edilen onun

ikinci vakıfnamesinde İshak Çelebi’nin vakıfnamesi doğrulamaktadır ki adı geçen vakıf

ehli 20 kitap vakfetmiştir. Biz onları bölümler halinde şu şekilde ayırdık:

Tefsir kitapları:

Kadı Beyzavi’nin iki ciltlik Tefsir’i

Ebu’l Leys es-Semerkandî’nin Tefsiri dört cilt ve İki ciltlik “Türkçe Tefsiri”

Farsça Tefsir iki cilt

Hadis kitapları:

Buhari’nin altı ciltlik “Sahih’i”

Fıkıh kitapları:

Burhaneddin Muhammed bin Sadr eş-Şeria’nın “el-Vikaye er-Raviye’si”

Muzaferudddin Ahmed bin Ali bin Sa’leb el-Bağdadi’nin “Mecma’l

Bahreyn’i”

Fahruddin el-Hasan bin Mensur Kadihan’ın iki ciltlik “Fetavâ-i Kadıhan’ı”

El-Merginani el-Hanefi’nin 2 cilitlik “Şerh el-Hidaye’si”

87 Glişa Elezoviç, “Turski Spomenici u Skoplju”, G.S.N.D., Knjiga I Sveska 1,Skpje 1925 s.157; Hasan Kaleşi, a.g.e., s.90

42

Bedreddin Mahmud bin İsmail bin Kadı’nın “Camiu’l-fusûleyn”

Necmuddin ez-Zahidi’nin “el-Kunye’si”

Fahreddin Rumi I. Bayezid devri ulemasından “Müştemil el-Ahkamı”

Fetva kitapları:

Hafizuddin Muhammed b. Muhammed el-Bezzazi el-Kerderi’nin “Fetava el-

Bezzaziyesi”

Muhammed bin Ebu Bekr el-Hanefi’nin “Mecme’al Fetavası”

Burhaneddin Mahmud bin Ahmed’in “Fetava veciz’i”

Tahir bin Ahmed bin Abdürreşid el-Buhari’nin iki ciltlik “Hülasatu’l Fetavası”

Dil kitapları:

Muhamed bin es-Seyid bin Ali’nin “Luga er-Rumuzu”

Felsefe:

Çârperdi

Çârperdi, Ebü’l Mekarim Fahrüddin Ahmed b. El-Hasen b. Yûsuf (ö. H.746 /