yeni toplumsal hareketler

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2345

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1342

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER

YazarlarYrd.Doç.Dr. Aylin AKPINAR (Ünite 1)

Yrd.Doç.Dr. Filiz GÖKTUNA YAYLACI (Ünite 2, 3, 4)Prof.Dr. Hande B‹RKALAN GED‹K (Ünite 5)

Yrd.Doç.Dr. Suna Gülfer IHLAMUR ÖNER (Ünite 6)Ö¤r.Gör.Dr. Baran Alp UNCU (Ünite 7)

Doç.Dr. Semra CER‹T MAZLUM (Ünite 8)Doç.Dr. Bülent AÇMA (Ünite 9)

Yrd.Doç.Dr. Ali Faruk YAYLACI (Ünite 10)

EditörlerProf.Dr. Bilhan KARTAL

Prof.Dr. Belk›s KÜMBETO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Prof.Dr. Nezih Orhon

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör.Günnur Tuba Türksavafl

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Gönül Yüksel

GrafikerNihal Sürücü

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Yeni Toplumsal Hareketler

ISBN 978-975-06-1018-9

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Mart 2014

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viii

Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme ................................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3TOPLUMSAL DE⁄‹fiME SÜREC‹N‹N ÖZELL‹KLER‹..................................... 3TOPLUMSAL DE⁄‹fiME F‹KR‹N‹N TAR‹HSEL ARKA PLANI....................... 6TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN ETMENLER .................................... 8Kültür ve Toplumsal De¤iflme...................................................................... 8S›n›f Çat›flmas› ve Toplumsal De¤iflme........................................................ 9Fiziksel Çevre, Demografi ve Toplumsal De¤iflme ..................................... 9TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI........................................................... 11Evrimci Yaklafl›mlar....................................................................................... 11

Auguste Comte (1798-1857) ................................................................... 11Herbert Spencer (1820-1903).................................................................. 11Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................. 12

Sosyal Eylemlilik Yaklafl›m› .......................................................................... 12Max Weber (1864-1920) ......................................................................... 12

Yap›sal-Fonksiyonalist Yaklafl›mlar ............................................................. 13Talcott Parsons (1902 - 1979)................................................................. 13

Diyalektik Yaklafl›mlar .................................................................................. 14Karl Marx (1818-1883) ............................................................................ 14

Aksiyonalist Yaklafl›mlar ............................................................................... 14MODERN‹TE VE MODERNLEfiME ............................................................... 15KÜRESELLEfiME............................................................................................. 17KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN ÖZELL‹KLER‹ ........................................... 17Küresel Karfl›s›nda Yerel............................................................................... 19KÜRESELLEfiME KURAMLARI....................................................................... 20Kapitalist Dünya Sistemi ve Ba¤›ml›l›k Kuramlar›....................................... 20Dünya Kültürü Kuram› ................................................................................. 21EKONOM‹K KÜRESELLEfiME ....................................................................... 22Özet ............................................................................................................... 24Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 26Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 27Okuma Parças› ........................................................................................... .. 28Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30

Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklafl›mlar.................. 32G‹R‹fi .............................................................................................................. 33TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKT‹F DAVRANIfi.................................... 34TOPLUMSAL HAREKET‹N KAVRAMSALLAfiTIRILMASI .............................. 35TOPLUMSAL HAREKETLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ................................... 38TOPLUMSAL HAREKET B‹Ç‹MLER‹ ............................................................. 40TOPLUMSAL HAREKET‹N N‹TEL‹KLER‹ VE AfiAMALARI .......................... 43TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI .......................................................... 47Kolektif Davran›fl Yaklafl›m› ......................................................................... 48Sembolik Etkileflimci Yaklafl›m..................................................................... 49Katma De¤er Kuram› .................................................................................... 49Göreli Yoksunluk Kuram›............................................................................. 50Rasyonel Tercih Kuram›................................................................................ 50

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Kaynak Hareketlili¤i Kuram› ........................................................................ 51Yeni Toplumsal Hareketler Yaklafl›m› ........................................................ 52Politik Süreçler Kuram› ................................................................................. 52Özet ............................................................................................................... 54Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 55Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 56Okuma Parças› ........................................................................................... .. 57Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 58S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 58Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 58

Yeni Toplumsal Hareketler .................................................... 60G‹R‹fi .............................................................................................................. 61TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DÖNÜfiÜM .............................. 62YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININ GEL‹fi‹M‹ ....................... 64YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINA YÖNEL‹KELEfiT‹R‹LER .................................................................................................. 67YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER‹N N‹TEL‹KLER‹ ..................................... 67Aktörler Aç›s›ndan......................................................................................... 69Temalar Aç›s›ndan......................................................................................... 69De¤erler Aç›s›ndan........................................................................................ 70Hareket Biçimleri Aç›s›ndan ......................................................................... 70YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERE ‹L‹fiK‹N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR.. 70KÜRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER ......................................................... 73Özet ............................................................................................................... 76Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 77Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 78Okuma Parças› ........................................................................................... .. 78Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 80S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 81Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 81

Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik................................... 84G‹R‹fi .............................................................................................................. 85K‹ML‹K KAVRAMI ......................................................................................... 86YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER VE K‹ML‹K ............................................ 89K‹ML‹⁄E DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER ........................................... 90TOPLUMSAL HAREKET BA⁄LAMINDA K‹ML‹K......................................... 92K‹ML‹K ‹LE TOPLUMSAL HAREKETLER‹N ETK‹LEfi‹M‹............................. 95Özet................................................................................................................ 97Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 98Okuma Parças› .............................................................................................. 99Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 101Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 101

Feminist Hareketler ................................................................ 104G‹R‹fi .............................................................................................................. 105FEM‹N‹ZM‹N BATIDAK‹ TAR‹HÇES‹ .......................................................... 106Anglo-Amerikan Feminizmi .......................................................................... 106Frans›z Feminizmi ......................................................................................... 107BAZI ÖNEML‹ KAVRAMLAR......................................................................... 107Toplumsal Cinsiyet ...................................................................................... 107Toplumsal Cinsiyet Rolleri............................................................................ 108

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Üretim ile ‹lgili Roller ............................................................................ 108Yeniden Üretimle ilgili Roller ............................................................... 108Topluluk Düzeyinde, Hayat›n ‹damesine ‹liflkin Roller ...................... 108Topluluk Düzeyinde Politik Roller ....................................................... 108

“Özcülük” ve “Toplumsal ‹nflaac›l›k” .......................................................... 108FEM‹N‹ZM ‹Ç‹NDE FEM‹N‹ZMLER .............................................................. 109Radikal Feminizm.......................................................................................... 109

Radikal-Liberal Feministler ..................................................................... 109Radikal-Kültürel Feministler .................................................................. 109

Liberal (Burjuva) Feminizm .......................................................................... 110Marksist (Sosyalist) Feminizm ...................................................................... 110BATILI OLMAYAN FEM‹N‹ZMLER ............................................................... 111Üçüncü Dünya Feminizmi ............................................................................ 111

Farkl› Örnekler: Ortado¤u, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve OrtaAsya’da Feminizm ................................................................................... 111

TÜRK‹YE’DE KADIN HAREKET‹ ................................................................ 112Osmanl› Kad›n Hareketi ............................................................................... 112Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi .......................................................... 1131980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi...................................................... 1131990 Sonras› (III. Dalga) Kad›n Hareketi .................................................... 115KADIN HAREKETLER‹N‹N KARfiILAfiTIRMALI DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ ..... 116I. ve II. Dalga Kad›n Hareketleri.................................................................. 116II. ve III. Dalga Kad›n Hareketleri .............................................................. 116AKADEM‹DE FEM‹N‹ZM............................................................................... 116Kad›n ve Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar› .................................................... 117Erkeklik Çal›flmalar› ..................................................................................... 117Queer ve Queer Teori ................................................................................. 118LGBTT Hareket ............................................................................................ 119TÜRK‹YE’DE FEM‹N‹ST HAREKET‹N ÇALIfiMA KONULARI...................... 119fiiddet ............................................................................................................. 120‹stihdam ve Kad›n Eme¤i ............................................................................ 120Yoksulluk....................................................................................................... 121SONUÇ........................................................................................................... 121Özet ............................................................................................................... 122Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 124Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 125Okuma Parças› ........................................................................................... .. 126Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 128S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 128Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 129

Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l› Toplumsal Hareketler........... 134ULUSLARARASI GÖÇ.................................................................................... 135KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE DÜZENS‹Z GÖÇ .............. 136GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES‹: SORUNLAR VE YEN‹YÖNEL‹MLER................................................................................................. 138S‹YAS‹ KATILIM, SEFERBERL‹K, TEMS‹L VE TOPLUMSALHAREKETLER................................................................................................. 140GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹ VE S‹YASAL KATILIMI ............................................ 141GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹N‹N KOfiULLARI........................................................ 142ULUS-ÖTES‹ TOPLUMSAL HAREKETLER.................................................... 149ULUS-ÖTES‹ GÖÇ VE GÖÇMENLER‹N ULUS-ÖTES‹ AKT‹V‹ZM‹ ............. 151ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERDENÖRNEKLER..................................................................................................... 152

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE ‹LG‹L‹ARAfiTIRMALARDA YEN‹ YÖNEL‹MLER ..................................................... 157Özet ............................................................................................................... 159Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 161Okuma Parças› ........................................................................................... .. 162Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 164S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 164Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 165

Bar›fl Hareketleri ..................................................................... 168G‹R‹fi .............................................................................................................. 169BATI’DAK‹ BARIfi HAREKET‹N‹N TAR‹HÇES‹............................................ 169Ulus Devletlerin Ortaya Ç›k›fl› ...................................................................... 169Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya Ç›k›fl›............................................ 170Modern Bar›fl Giriflimlerinin Bafllang›c› ....................................................... 171ABD’DE VE AVRUPA’DA BARIfi HAREKET‹ ............................................... 172‹kinci Dünya Savafl› S›ras›nda Nükleer Silahlanma Karfl›t› Giriflimler........ 173So¤uk Savafl Dönemi .................................................................................... 174

Nükleer Silahlar›n Denenmesine Karfl› Kampanyalar ........................... 174Vietnam Savafl› Karfl›t› Hareket .............................................................. 1751970’lerde Savafl Karfl›t› Kampanyalar ................................................... 1761980’li Y›llarda Nükleer Silahs›zlanma Hareketleri ............................... 176

So¤uk Savafl Sonras› Dönem ........................................................................ 179Birinci Körfez Savafl› Karfl›t› Eylemler.................................................... 180Irak Savafl› Karfl›t› Kampanya ................................................................. 181Uluslararas› Anti-Personel May›nlar›n Yasaklanmas› Kampanyas› ....... 184

BALKANLAR’DA BARIfi HAREKETLER‹NE ÖRNEK .................................... 185Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde Savafl Karfl›t› Hareketler Örne¤i ...... 185TÜRK‹YE’DE BARIfi HAREKET‹ ................................................................... 1871980 Öncesi Bar›fl Hareketinin Durumu...................................................... 1872000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Hareketi ..................................................... 188BARIfi HAREKET‹N‹N GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹ ................................... 190Özet ............................................................................................................... 196Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 199Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 200S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 201Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 202

Çevrecilik ve Çevre Hareketleri ............................................ 206G‹R‹fi .............................................................................................................. 207YAfiAM B‹Ç‹M‹, SOSYAL HAREKET VE ‹DEOLOJ‹ OLARAKÇEVREC‹L‹K................................................................................................... 208ÇEVRE SOSYAL HAREKETLER‹.................................................................... 210ÇEVRE HAREKETLER‹N‹N TAR‹H‹ .............................................................. 212Birinci Dalga: Do¤a Korumac›l›k ................................................................. 212‹kinci Dalga: Ekoloji Hareketi ...................................................................... 213Çevresel Adalet Hareketi .............................................................................. 217Bin Y›l Dönemecinde Çevresel Aktivizmin Yer(küres)elleflmesi ............... 218ÇEVRE HAREKET‹: DE⁄ERLER VE EYLEM B‹Ç‹MLER‹.............................. 219De¤erler ......................................................................................................... 219Eylem Biçimleri ............................................................................................. 221ÇEVRE HAREKET‹N‹N B‹LEfiENLER‹ ........................................................... 223Kitlesel Çevre Örgütleri................................................................................. 224Do¤rudan Eylem Gruplar› ............................................................................ 225

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Yerel Çevre Hareketleri ................................................................................ 225Yeflil Partiler................................................................................................... 226BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC‹L‹K............................................................. 226Avrupa’n›n Güneyinde ve Do¤usunda Çevrecilik....................................... 226Küresel Güneyde Çevre Hareketleri: Yoksullar›n Çevrecili¤i..................... 227ÇEVRE HAREKET‹NDE KURUMSALLAfiMA................................................. 229ÇEVRE HAREKET‹N‹N ETK‹S‹: EKOLOJ‹K TOPLUMA DO⁄RU................ 230TÜRK‹YE’DE ÇEVREC‹L‹K VE ÇEVRE HAREKETLER‹................................ 231Çevreci Uyan›fl Dönemi ................................................................................ 233Ekolojik Hareketler Dönemi......................................................................... 233Çevrecili¤in Kurumsallaflmas› ....................................................................... 234Yer(küres)elleflme ......................................................................................... 236SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE HAREKET‹NE DO⁄RU ..................................... 237Özet ............................................................................................................... 239Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 240Okuma Parças› .............................................................................................. 241Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 242S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 242Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 243Internet Kaynaklar›........................................................................................ 245

Sivil Toplum Örgütleri ............................................................ 246G‹R‹fi .............................................................................................................. 247S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹......................................................................... 248Sivil Toplum Kavram›n›n Tan›m› ................................................................. 248Sivil Toplum Örgütlerinin Temel Özellikleri ............................................... 248Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçlar› ve ‹fllevleri.......................................... 250Sivil Toplum Konusunda Tart›flmalar ......................................................... 252S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N GEL‹fi‹M SÜREC‹..................................... 254TÜRK‹YE’DE S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹.................................................. 255Türkiye’deki Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunlar› ...................................... 257Özet ............................................................................................................... 259Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 260Okuma Parças› ........................................................................................... .. 261Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 262S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 262Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 263

Toplumsal Hareketler ve E¤itim...................................... ..... 266G‹R‹fi .............................................................................................................. 267TOPLUMSAL DE⁄‹fiME, TOPLUMSAL HAREKETLER VE E⁄‹T‹M............. 268TOPLUMSAL HAREKET VE E⁄‹T‹M ETK‹LEfi‹M‹ ....................................... 271TOPLUMSAL HAREKETLERDE E⁄‹T‹M VE Ö⁄RENME ............................. 273TOPLUMSAL HAREKET OLARAK E⁄‹T‹M HAREKETLER‹......................... 276Özet................................................................................................................ 279Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 280Okuma Parças› .............................................................................................. 281Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 282S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 283Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 284

‹ ç indek i ler vii

9. ÜN‹TE

10. ÜN‹TE

Önsöz

Aç›kö¤retim Fakültesi sosyoloji program› kapsam›nda yer alan Yeni Toplumsal

Hareketler kitab›nda, evrensel ve yerel sivil toplum eksenine dayanan toplumsal

hareketler ele al›nmaktad›r. Günümüzde toplumsal hareketler küreselleflme süre-

cinin etkisiyle disiplinler aras› düzlemde tart›fl›lmaktad›r. Öngörülemez bir ivme

kazanan ve giderek çeflitlenen, yayg›nlaflan toplumsal hareketler, sosyoloji alan›-

n›n son dönemde irdeledi¤i baflat konular aras›nda yerini alm›flt›r. Kitab›n amac›,

programa kat›lanlara konuya iliflkin kavramlar, kuramlar ve sivil toplum etkinlik-

lerine iliflkin temel bilgileri aktarmak, ö¤renenlerin yeni toplumsal hareketleri de-

¤erlendirmelerini ve irdeleyebilmelerini sa¤lamakt›r.

Kitab›n ilk ünitesi olan Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme’de, özünde bir top-

lumsal de¤iflme olgusu olan ve ça¤›m›za damgas›n› vuran küreselleflme olgusuna

iliflkin kavram ve kuramlar hakk›nda bilgi edineceksiniz. Bu ba¤lamda yeni top-

lumsal hareketlerin kayna¤› olan toplumsal de¤iflme ile küreselleflmenin sosyal,

kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar›n› tart›flabileceksiniz. Toplumsal Hareketler

ve Kuramsal Yaklafl›mlar bafll›kl› ikinci ünitede ise, toplumsal hareketlerin ortaya

ç›k›fl› ve geliflimine yön veren dinamikler ile bu hareketleri aç›klamaya yönelik

kuramsal yaklafl›mlar› de¤erlendirebileceksiniz. Bu çerçevede, toplumsal hareket-

lerin kayna¤› olan kolektif davran›fl› kavrayacak; konuyla ilgili tan›mlar, hareket

biçimleri ve genel özellikleri ile mevcut görüfller hakk›nda bilgi sahibi olacaks›n›z.

Üçüncü ünite olan Yeni Toplumsal Hareketler’de, yeni toplumsal hareketlerin an-

lafl›labilmesi aç›s›ndan önem tafl›yan ve hareketlere yön veren köklü dönüflümle-

rin etkilerini kavrayacak; söz konusu dönüflümlerin geçmiflten çok farkl› paradig-

malara dayanan, farkl› yap›lara, amaçlara, yöntemlere ve kat›l›mc›lara sahip olan

yeni toplumsal hareketlere nas›l yol açt›¤›n› irdeleyecek ve yeni hareketlerin te-

mel niteliklerini ö¤reneceksiniz.

Endüstri sonras› toplumsal yap›da küreselleflmenin etkisiyle dönüflüme u¤ra-

m›fl, yeni ve farkl› yönleri öne ç›kmaya bafllam›fl olan ve dinamik bir yap› göste-

ren ‘kimlik’ olgusu, yeni toplumsal hareketlerin en belirgin özelliklerinden biridir.

Yeni hareketler ba¤lam›nda önemli rol oynayan ‘kimlik’ kavram›na yönelik bilgi

sahibi olaca¤›n›z dördüncü ünite Kimli¤e Dayal› Hareketler’de ‘kimlik’ ve ‘yeni

toplumsal hareketler’ aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek ve kimli¤in boyutlar›n› de-

¤erlendireceksiniz. Kitab›n beflinci ünitesi Feminist Hareketler‘de ise geleneksel

ve yeni toplumsal hareketler içinde yer alan feminist hareketin ABD, ‹ngiltere ve

K›ta Avrupa’s›nda ve d›fl›nda farkl› biçimlerini kavrayacak, söz konusu farkl› yap›-

sal özellikleri Türkiye’deki kad›n hareketi ile karfl›laflt›rabileceksiniz. Konuya ilifl-

kin yaklafl›mlar› görece¤iniz ve hareketin geliflme sürecini de¤erlendirece¤iniz bu

ünitede, Türkiye’de akademik alanda harekete yönelik çal›flma konular› hakk›nda

da bilgi sahibi olacaks›n›z. Sermaye ve eme¤in s›n›r afl›r› hareketlilik gösterdi¤i

günümüzde uluslararas› göç, her ülkeyi ilgilendiren küresel bir olgu haline gel-

mifltir. Eme¤in küreselleflmesi sonucunda gerçekleflen göç hareketine dayal› alt›n-

Önsözviii

c› ünite ‘Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l› Toplumsal Hareketler’de, ulus ötesi göçe

iliflkin kavram ve kategoriler ile ulus ötesi göçmenlerin pratiklerini tan›mlayacak;

göçmen haklar› mücadelesini irdeleyeceksiniz. Ayr›ca, uluslararas› göçle ba¤lant›-

l› ortaya ç›kan toplumsal hareketin geliflimi ve farkl› eylemsellik türleri aras›ndaki

iliflkiyi de¤erlendireceksiniz.

Bar›fl hareketlerini kapsayan yedinci ünitede Bat›’da ve Türkiye’de bar›fl hare-

ketinin geliflim sürecine iliflkin bilgi edinecek ve hareketi organizasyon modelleri,

eylem repertuarlar›, çerçeveleme ve siyasi f›rsatlar gibi çeflitli toplumsal hareket

ö¤elerini kullanarak analiz edebileceksiniz. Bunun yan› s›ra bar›fl hareketlerinin

eylem repertuarlar›, organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular aç›s›ndan

di¤er hareketlerle iliflkisini tart›flacaks›n›z. ‘Çevrecilik ve Çevre Hareketleri’ bafll›kl›

sekizinci ünitede ise, hareketin dayand›¤› ekolojik düflüncenin temel kavramlar›-

na, temel de¤er ve ilkelerine iliflkin bilgi sahibi olacaks›n›z. Bu kapsamda dünya-

da ve Türkiye’de hareket içindeki mevcut farkl› ak›mlar ile hareketi biçimlendiren

etkenleri çözümleyebilecek; hareketin di¤er toplumsal hareketlerle etkileflimini

de¤erlendireceksiniz.

Dokuzuncu ünite olan ‘Sivil Toplum Örgütleri’ ünitesinde, dünya sisteminde

son dönem gerçekleflen köklü de¤iflimlerin sivil toplum ve sivil toplum örgütleri-

ne etkisini irdeleyecek; sivil toplum örgütlerinin özelliklerini, örgütlerin toplum-

daki yeri, amaçlar› ve ifllevlerini kavrayacaks›n›z. Bu çerçevede, Türkiye’de sivil

toplum örgütlerinin mevcut durumunu irdeleyeceksiniz. E¤itim olgusunun top-

lumsal de¤iflme ve toplumsal hareketler ba¤lam›nda ele al›nd›¤› ‘Toplumsal Hare-

ketler ve E¤itim’ bafll›kl› onuncu ünitede, hareketlerin içinde yer alan e¤itim ve

ö¤renme süreçleri ile e¤itim hareketlerini kavrayabileceksiniz. Bu ba¤lamda top-

lumsal de¤iflme ve e¤itim olgusu aras›ndaki etkileflimi tart›flacaks›n›z. Küreselle-

flen dünya ile aras›nda dinamik bir iliflki olan e¤itimin, yaflanan sorunlara tepki

olarak geliflen ve toplumda de¤iflim gerçeklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hare-

ketlerle iliflkisini de¤erlendireceksiniz.

Ünitelerin sonunda ‘Özet’, ‘S›ra Sizde’, ‘Kendimizi S›nayal›m’ ve ‘Okuma

Parças›’ bölümleri yer almaktad›r. Söz konusu bölümler, ele al›nan konular›

daha iyi pekifltirmenize yard›mc› olacakt›r. Okuma parçalar› ise, konular› gün-

cel geliflmeler ve yaflanan olaylar üzerinden irdeleyici bir bak›fl aç›s› kazanma-

n›z› sa¤layacakt›r.

Editörler

Prof.Dr. Bilhan KARTAL

Prof.Dr. Belk›s KÜMBETO⁄LU

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal de¤iflme olgusunun özelliklerini s›ralayabilecek,Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen etmenleri tan›y›p örneklendirebilecek, Toplumsal de¤iflme ile ilgili kuramlar› özetleyebilecek,Modernite ve modernleflme kavramlar›n› tan›y›p iliflkilendirebilecek,Küresellleflme olgusunun özelliklerini tan›mlamak,Küreselleflme olgusuna iliflkin farkl› kuramlar› karfl›laflt›rabilecek,Küreselleflme olgusunun kültürel, siyasal ve ekonomik sonuçlar›n› irdele-yebileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal De¤iflme • Geliflme• Modernleflme • Ak›lc›laflma

• Küreselleflme • Dünya Kapitalist Sistemi • Ba¤›ml›l›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN

Yeni ToplumsalHareketler

• G‹R‹fi • TOPLUMSAL DE⁄‹fiME SÜREC‹N‹N

ÖZELL‹KLER‹• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME F‹KR‹N‹N

TAR‹HSEL ARKA PLANI• TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LE-

YEN ETMENLER• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI• MODERN‹TE VE MODERNLEfiME • KÜRESELLEfiME• KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN

ÖZELL‹KLER‹• KÜRESELLEfiME KURAMLARI• EKONOM‹K KÜRESELLEfiME

ToplumsalDe¤iflme veKüreselleflme

1YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER

G‹R‹fiToplumsal de¤iflme sosyolojinin en temel konular›ndan biridir. Çünkü, sosyoloji-nin kendisi 19. yüzy›lda Bat›’da geleneksel, tar›m ekonomisine dayal› toplumdanmodern, kentli ve endüstri ekonomisine dayal› topluma geçifli anlamaya yönelikentelektüel bir çaba olarak geliflmifltir. Kapitalizmin Bat›’da geliflmesi ile bafllayansüreç ve bu sürecin sonuçlar› toplumlar›n de¤iflebilece¤ini göstermifl ve ilerleme-ye yönelik bir inanç oluflturmufltur. Sosyolojinin kurucular› Bat› toplumunu merke-ze al›p di¤er toplumlar› kendi toplumlar› ile karfl›laflt›rm›fllard›r. Bat› merkezli yak-lafl›m taraf›ndan “Bat›” ve “di¤erleri” fleklinde bir ikilem yarat›lm›flt›r. Bat›’n›n bilim-sel ve teknolojik bulufllar›n›n ço¤unu “di¤er” uygarl›klardan ödünç ald›¤› unutul-mufltur. Böylece, geliflmifl, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlar gibi kav-ramsallaflt›rmalar ortaya ç›km›flt›r.

Bu kavramlar›n içeri¤inin nas›l doldurulaca¤› tart›flmal› bir konudur. Bat› hemgeçmiflini hem de gelece¤e dair öngörülerini, kendisini di¤er toplumlarla karfl›lafl-t›rarak üretmifltir. “Öteki” olarak tan›mlanan toplumlar ise henüz tam geliflmemiflolan toplumlard›r. Öte yandan insanlar›n, daha refah toplumlarda yaflama arzusutoplumlar›n de¤iflebilece¤ine dair inanc›n güçlenmesini sa¤lam›flt›r. Toplumsal de-¤iflmeyi h›zland›ran ya da engelleyen faktörlerin bilinmesinin, toplumlar›n gelifl-mesinin önündeki engelleri kald›rabilece¤i düflünülmüfltür. Dolay›s›yla, sosyolojikkuramlar ›fl›¤›nda araflt›rmalar yaparak toplumsal de¤iflmeyi yönlendirebilmek,sosyal bilimcilerin önem verdi¤i bir konu haline gelmifltir.

Ça¤›m›za damgas›n› vuran küreselleflme özünde bir toplumsal de¤iflme olgusu-dur. Günümüzde toplumlar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar› geri dönülemez bir noktayaulaflm›flt›r. Küreselleflme sürecinde Bat› d›fl›ndaki toplumlar da tarih sahnesine et-kin aktörler olarak ç›kmaya bafllam›flt›r. Böylece Bat› merkezli modernleflme para-digmas› sorgulanabilmifltir.

TOPLUMSAL DE⁄‹fiME SÜREC‹N‹N ÖZELL‹KLER‹Toplumsal de¤iflme; içinde do¤du¤umuz toplumlar› biçimlendiren teknoloji ve kül-tür düzeyi, endüstrileflme, kentleflme, k›rdan kente do¤ru göçler, bireyleflme, bürok-rasinin geliflmesi, medyan›n ve internetin hayat›m›zda gittikçe artan etkisi gibi dina-mik güçleri içeren bir süreçtir. Baflka deyiflle, toplumsal de¤iflme gerek kültürün, ge-rekse toplumsal kurumlar›n zaman içerisinde dönüflmesi anlam›na gelmektedir.

Toplumsal De¤iflme veKüreselleflme

Toplumsal de¤iflme sürecinin üç temel ve genel özelli¤inden bahsetmek müm-kündür:

1. Hangi toplum söz konusu olursa olsun, toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r. Türkiye’de yaflayan halk aç›s›ndan önemli bir toplumsal de¤iflme, Osmanl› te-

baas›ndan Türkiye Cumhuriyeti yurttafll›¤›na geçifl biçiminde yaflanm›flt›r. (Aybay,1998: 37). Ça¤dafl yurttafll›k anlay›fl› 1924 Anayasas› ile kabul edilmifltir. Ne var ki,yurttafllar›n hak ve özgürlükler bak›m›ndan yasal eflitli¤i, uygulamada somut ola-rak gerçekleflememifltir. Çünkü yurttafllar devlet karfl›s›nda psikolojik aç›dan ken-dilerini ezik hissetmeye devam etmifltir.

Bir toplumda kurumlar›n de¤iflmesi kadar düflüncelerin, tutumlar›n ve de¤erlerinde¤iflmesi de önemlidir. Yasa ve kurumlar de¤iflse de birey psikolojisi hemen de¤i-flememektedir. Maddi kültürün manevi kültürden daha h›zl› de¤iflmesine Ogburn“kültürel geri kalma” ad›n› vermifltir (Ogburn, 1957, aktaran Güvenç, 1976: 118).

Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r. Ama bir toplumun geliflmesi kendili¤indenortaya ç›kmaz. Geliflme ile hedeflenen, insan onuruna yak›flan bir yaflam düzeyineulaflmak olmal›d›r. Dolay›s›yla, toplumsal de¤iflme çok yönlü bir hedeftir. Gelir da-¤›l›m›nda adaletsizlik önlenmeden, yurttafllar bilgi ve kültür bak›m›ndan ileri düze-ye ulaflt›r›lmadan gerçek anlamda bir geliflmeden söz etmek mümkün de¤ildir.

Geliflme kavram›n› y›ll›k gayrisafi milli gelirin ço¤almas›na ba¤layan yaklafl›msorunludur. Gerçek anlamda geliflmenin daha güzel bir yaflam ile ilgili oldu¤u Bir-leflmifl Milletler taraf›ndan kabul edilmifltir. Dolay›s›yla, geliflme insan›n e¤itim,sa¤l›k, adalet duygusu gibi temel ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n› içeren bir süreç ola-rak düflünülmelidir.

2000 y›l›nda dünya genelinde ülke liderleri bir araya geldiler. Düflük gelirli ül-kelerin yurttafllar›n›n yaflamlar›n› iyilefltirecek birtak›m programlar üreterek “Biny›lKalk›nma Hedeflerini” oluflturdular. Bu hedefler flunlard›r:

1. Açl›¤›n ve mutlak yoksullu¤un yok edilmesi2. Temel e¤itimin yayg›nlaflt›r›lmas› 3. Cinsiyet eflitli¤inin iyilefltirilmesi 4. Çocuk sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi-Çocuk ölümlerinin ortadan kald›r›lmas› 5. Anne sa¤l›¤›n›n iyilefltirilmesi 6. HIV/AIDS ile mücadele edilmesi 7. Çevrenin sürdürülebilirli¤inin korunmas›8. Kalk›nma programlar›nda evrensel bir ortakl›k kurulabilmesi2008 Dünya De¤erler Araflt›rmas›’nda Biny›l Kalk›nma Projesi’nin bu hedefle-

rinden en önemli bulunan 5’i seçilmifl ve görüflmecilere, çözülmesi gereken busorunlardan hangisini, dünyan›n ve kendi ülkelerinin sorunlar› aras›nda ilk s›rayakoyduklar› sorulmufltur. 18-22 yafl aral›¤›ndaki gençlerden al›nan cevaplar, genç-lerin % 66’s›n›n, dünya genelinde yoksullu¤u çözülmesi gereken sorunlar›n enbafl›nda sayd›klar›n› göstermifltir. Gençlerin % 11’i, çevre ve e¤itim sorunlar›n›nkalk›nma hedefleri aras›ndaki en ciddi sorun oldu¤unu düflünmektedir. Bu oran›takiben gençlerin % 10’u, dünya genelinde sa¤l›k imkânlar›n›n yetersizli¤ini vebulafl›c› hastal›klar›n etkisini birinci s›rada saym›flt›r. Gençlerin %7’si ise en çokkad›nlara ve genç k›zlara yap›lan cinsiyet ayr›mc›l›¤›ndan flikâyetçidir. Ne var kiTürkiye’deki gençlik için e¤itim sorunu hemen hemen yoksulluk sorunu kadarönemlidir. Buna karfl›l›k Türk gençlerinin çevre sorunlar›na duyarl›l›¤› çok geriler-dedir. Dünya genelinde ise çevre sorunlar› ile sa¤l›k ve e¤itim sorunlar›n›n nere-deyse ayn› oranda öncelik tafl›makta oldu¤u görülmüfltür. (Esmer, Y. ve Ertunç,B. http://www.un.org/millenniumgoals/ Betam Araflt›rma Notu 10/75)

4 Yeni Toplumsal Hareket ler

Mutlak yoksulluk: Bireyingeçimini sa¤layabilmek içinihtiyaç duydu¤ukaynaklardan yoksun kald›¤›bir duruma iflaret eder.Uluslararas› araflt›rmalar,geçim düzeyiyle ölçülentoplam yoksulluk düzeyininçok yüksek oldu¤unugösterirken, baz›araflt›rmalar düflük gelirliülkelerde yaflayanlar›nneredeyse yar›s›n›n mutlakyoksulluk koflullar›ndaolduklar›n› öne sürmektedir(Marshall, 1999: 825).

2. Toplumsal de¤iflme genelde planlanmadan ortaya ç›kar. Planland›¤› du-rumlarda ise öngörülmemifl sonuçlar ortaya ç›kabilir.

Türkiye’de Cumhuriyet Projesi ile yeni bir toplum yaratmak amaçlanm›flt›r.1927’de yap›lan ilk nüfus say›m›na göre nüfusun % 80’den fazlas› k›rsal kesimde ya-flamaktayd›. Köylülü¤ün çözülmesi planlanmadan ortaya ç›kan bir dizi süreci içerdi(K›ray, 1999: 331). 1950’lerden beri köylüler kentlere göç etmekte ve gecekondumahalleleri oluflturmaktad›r. Bu durum planlanmam›fl, ancak bir sonuç olarak orta-ya ç›km›flt›r. Yeni kentlerde görece farkl›laflm›fl sanayi ve ifl bölgeleri yan› s›ra apart-manlaflm›fl genifl konut alanlar› da ortaya ç›km›flt›r. Evler ve ifl yerleri birbirlerindenuzaklaflt›kça insan tafl›mac›l›¤› önemli bir sorun haline gelmifltir. Örne¤in, ‹stan-bul’da apartman tipi konutlarda oturanlar ile gecekondularda oturanlar özel araba-lara karfl› dolmufl ve minibüs tafl›mac›l›¤›n› gelifltirmifltir. ‹stanbul trafi¤ine son çö-züm olarak ise metrobüs tafl›mac›l›¤› devreye girmifltir. Bu unsurlar etkileflim halin-de yeni kentlilerin zaman bilincini ve çal›flma al›flkanl›klar›n› biçimlendirmifltir.

Planlanmadan gerçekleflen toplumsal de¤iflmeler son kertede insanlar›n hayat-lar›n› kolaylaflt›rmak yerine zorlaflt›rabilmektedir. ‹nsanlar fabrikalar kurarak üre-timi art›rmay› baflard›lar. Ama sera gaz› ve küresel ›s›nma etkisini hesaba katma-m›fllard›. Otomobil insanlar›n ulafl›m›n› kolaylaflt›ran bir çözüm olarak düflünül-müfltü ama otomobilin kent ulafl›m›n› aksataca¤›, zaman ve enerji kayb›na nedenolaca¤› düflünülmemiflti.

3. Toplumsal de¤iflme tart›flmal› bir süreçtir. Çünkü nas›l yaflan›lmas› gerekti-¤ine dair görüfller birbirleriyle çeliflebilmektedir.

Toplumun kalk›nmas› için özel sektör mü egemen olmal›d›r, yoksa kamu sek-törü mü? Kentlere göç eden k›rsal kökenli kifliler için kökene dayal› iliflkiler, bafl-ka deyiflle akraba ya da hemflehrilik iliflkilerinin varl›¤› ne anlama gelmektedir? Builiflkilerin kentsel ortamda kullan›lmas› kentsel yaflamla bütünleflme aç›s›ndanolumlu mu, yoksa olumsuz mu rol oynamaktad›r? Bütün bu sorulara verilecek ya-n›tlar kuflkusuz de¤er yarg›lar› içermektedir. Dolay›s›yla çeflitlilik gösterecektir. Yu-kar›daki sorulara cevap niteli¤inde baz› sosyologlar›m›z›n çal›flmalar›na göz atal›m.Örne¤in Ergun (2004: 9), “Türk Bireyi Kuram›na Girifl” adl› kitab›nda “Türk kültü-rü, kamu iktisad› a¤›rl›kl› bir toplum düzeni için elverifllidir.” varsay›m›n› öne sür-müfltür. Buna karfl›l›k Esmer (1997: 43) taraf›ndan yürütülen “Devrim, Evrim, Sta-tüko: Türkiye’de Sosyal, Siyasal, Ekonomik De¤erler” konulu araflt›rmada, 1990-1997 y›llar› aras›nda en büyük güven s›çramas› yapan kurumun özel sektör oldu-¤u görülmüfltür. Öyle ki, iki araflt›rma aras›nda büyük flirketlere güvenenlerin top-lam oran› % 28’den % 62’ye f›rlam›flt›r. Kentleflme de tart›flmal› bir konudur. Erder(2001: 302), “‹stanbul’a Bir Kent Kondu Ümraniye” adl› kitab›nda kente göç edenköylülerin flehirde tutunabilmek için yeni ve farkl› stratejiler gelifltirmeleri gerekti-¤ini öne sürmektedir. Bu iliflkiler kimi zaman dayan›flma, kimi zaman ise hiyerar-flik güç iliflkileri olarak biçimlenebilmektedir. Örne¤in, bir aile iflletmesinde “aileiliflkileri” dayan›flma yerine emek sömürüsüne neden olabilmektedir. Parasal eko-nominin egemen oldu¤u ortamlarda enformel iliflki kanallar›, uluslararas› sermaye-nin üretim yapt›rmak için arad›¤› denetimsiz ve kurals›z kay›t d›fl› ifl piyasas›na ula-flabilmektedir. K›ray (1999: 344) “Kentleflme ve Yeni Siyasal ‹slam” adl› makalesin-de kentlerde yeni yetiflenlere formel e¤itim yerine dinsel e¤itim verilmesi gibi ön-ceden fark edilmeyen durumlar›n önemli sorunlar olarak toplumumuzun karfl›s›naç›kt›¤›n› belirtmifltir.

51. Ünite - Toplumsal De¤iflme ve Küresel leflme

Bir toplumun çeflitli kurumlar› bir taraftan da zamanla toplumda de¤iflen de¤er-lerin tafl›y›c›lar›d›r. K›ray (1982: 454) toplumumuzda de¤iflme söz konusu oldu¤un-da Türk ailesinin kuflaklar aras› çat›flmay› ve anomiyi k›smen önleyen bir tamponmekanizma olarak karfl›m›za ç›kt›¤› görüflündedir. 2008 Dünya De¤erler Araflt›rma-s›n›n sonuçlar›na göre Türkiye’nin dünyada aile de¤erlerine en ba¤l› ülkelerdenbiri oldu¤u görülmüfltür.

Dünya De¤erler Araflt›rmas›, Türkiye halk›n›n % 98’i için ebeveynlerinin onlarhakk›nda ne düflündüklerinin büyük önem tafl›d›¤›n› göstermifltir. Türkiye’nin gele-neklerine ba¤l›l›¤› ve aile yap›s› aç›s›ndan Arjantin, Meksika, ‹ran, Irak, Hindistan veMalezya gibi farkl› kültürlere ait olsalar da gelenekselli¤in a¤›rl›k tafl›d›¤› ülkeler ileortak bir tablo çizdi¤i görülmüfltür. Bütün bu ülkelerde yaflayan halk % 90 civar›n-da ebeveynlerinin görüfllerine çok önem vermektedir. Ayr›ca, Japonlar›n % 70’i,ebeveynlerinin onlarla gurur duymas› için ellerinden geleni yapmay› amaçlamakta-d›r. Araflt›rma, Bat›ya do¤ru gidildikçe aile ba¤lar›n›n gevflemeye bafllad›¤›n› göster-mifltir. Örne¤in, Bulgaristan’da araflt›rmaya kat›lanlar›n % 79’u “anne babalar›n›nonlarla gurur duymas›n›n hayatlar› için önemli bir amaç” oldu¤unu ifade etmek-tedir. Akdeniz ülkesi olan ‹spanya’da ise bu oran % 84’tür. Buna karfl›l›k “‹skandi-nav ülkelerinde gençlerin ebeveynlerinin onlarla gurur duymas›n› pek de önemse-medikleri” anlafl›lm›flt›r. Örne¤in Finlandiya’da oran % 34’e düflmüfltür.

Almanya’da araflt›rmaya kat›lanlar›n % 61’i için ebeveynlerinin onlarla gururduymas›n› sa¤lamak önemlidir. Buna karfl›l›k, bu oran Do¤u Almanya’da % 42’yegerilemektedir. Dolay›s›yla, de¤erlerin oluflmas›nda, “kültürün yan› s›ra siyasal re-jimin ve egemen ideolojinin de rol oynad›¤›” sonucuna var›lm›flt›r. Günümüzünegemen de¤erlerinin üreticisi konumunda say›lan Amerika’daki aile iliflkileri isedo¤u ülkelerinin aile yap›s›na daha yak›nd›r. Amerikan aile yap›s›nda da “çocuk-lar ebeveynlerinin gözünde gurur duyulan evlâtlar olmay›” istemektedir. (Esmer,Y. ve Ertunç, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Araflt›rma Notu 10/77)

TOPLUMSAL DE⁄‹fiME F‹KR‹N‹N TAR‹HSEL ARKAPLANITüm insanl›k tarihi insan-do¤a ve insan-insan iliflkilerinin tarihidir. Tarihin özne-si insan gruplar›d›r. Toplumsal de¤iflme insan-do¤a çeliflkisinin belirledi¤i tekno-loji ile insan-insan çeliflkisinin belirledi¤i ideoloji aras›ndaki etkileflim taraf›ndanbiçimlenir ve nesnel oldu¤u kadar kaç›n›lmaz bir süreçtir (Kongar, 2002). Sosyo-lojik bir kavram olarak ideoloji özellikle Karl Marx’›n çal›flmalar›yla gündeme gel-mifltir. ‹deoloji kavram›n›n at›fta bulundu¤u toplumsal olgu genelde fikirler ya dakültür alan›, daha özelde ise siyasal fikirler ya da siyasal kültür alan›d›r. ‹deolojive bilim aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klar konusunu derinlemesine araflt›rm›flolan Mardin (1997: 48-49), Marx ile Freud’u karfl›laflt›rm›flt›r. Mardin’e göre, Marxideolojiyi sosyal yap›n›n fikrin flekillenmesine katk›s› anlam›nda ele alm›flt›r. Bu-na karfl›l›k Freud ise ruhsal geliflme dinami¤inin insanda düflünceleri yaratan or-tam› ne flekilde etkiledi¤ini araflt›rm›flt›r. Her iki düflünürün ortak yan› ideolojile-rin aldat›c›, yanl›fl fikir kümeleri oldu¤u konusundaki görüflleridir. Her iki düflü-nür için de “gerçek”, insana do¤an›n do¤rudan sundu¤u bir fley de¤ildir. Ço¤u za-man gerçe¤i bulabilmek için gerçek gibi görünen bir görüntünün maskesini dü-flürmek gerekir. 19. yüzy›l›n sonuna do¤ru gerçekleflen siyasal yap› de¤iflikli¤i vebüyük kitlelerin politikaya kat›lmas› bu ça¤a “ideoloji ça¤›” nitelemesinin yak›flt›-r›lmas›na yol açm›flt›r.


Anomi: Bir toplumunnormlar›n›n etkisizleflmesi,çöküntü, kar›fl›kl›k ya daçat›flma olmas› durumunuifade eder. Ekonomikde¤iflim çok h›zl› olabilir. Budurumda ahlâkidüzenlemeler farkl›laflma ileuzmanlaflman›n art›fl›naayak uyduramayabilir vetoplumda anormal bir iflbölümü görülebilir(Marshall, 1999:32).

Tampon mekanizma:Mübeccel K›ray’a görede¤iflme toplumsal yap›n›nbütün kurumlar›nda ayn›anda ve h›zda meydanagelmez. Bir toplumda hemeski hem de yeni yap›yailiflkin özellikler bir aradabulunabilir. Tamponmekanizmalar birtoplumdaki fonksiyonelbütünlü¤ü yarat›r. K›ray’›nEre¤li araflt›rmas›ndaannenin aile içinde gittikçeönem kazanan yeri veebeveynlerin k›z evlatyan›nda bar›nmas›yla ortayaç›kan genifllemifl ailetampon mekanizmaya birörnektir (K›ray, 2000:142).

Toplumsal de¤iflme olgusu kuflkusuz tarihsel de¤iflme düflüncesini de içerir.Ancak, çok yavafl biçim de¤ifltiren ortamlarda tarihsel de¤iflme fikri insanlar›n ak›l-lar›na gelmemifltir. Eski Yunan’da Aristo’nun ve ‹slam toplumunda ‹bn Haldun’untarih anlay›fllar› tekrarlanan devrelere dayan›r. Örne¤in, Aristo’da devre monarfli ilebafllar; monarfli bozulunca yerine oligarfli gelir ve oligarfli demokrasiye dönüflse dedemokrasideki aksakl›klar yüzünden yeniden monarfliye dönülür. ‹bn Haldun çöl-de yaflayan Bedevi kabilelerin “asabiyya” (grup duygusu ve bilinci) sayesinde bir-leflebildiklerini ve flehirlerde yaflayanlar›n refah›ndan pay alabilmek için idareyi elegeçirdiklerini; ancak flehir hayat›n›n lüks ve refah›na kap›l›p baflka Bedevilerin sal-d›r›s›na aç›k hale geldiklerini anlat›r. Böylece idareyi yeni Bedeviler ele al›r ve de-vir yeniden bafllar. Bu durum “tarih tekerrürden ibarettir” ifadesiyle de belirtilmifl-tir (Mardin, 1997:125).

Toplumsal de¤iflme düflüncesinin ortaya ç›kabilmesi için tarih ak›fl›n›n bir biri-kimle sonuçlanmas› ve nitelik de¤ifltirmesi gerekmifltir. Avrupa’da Rönesans ile or-taya ç›kan, insanlar›n kaderlerine hâkim olabilecekleri fikri, insanlar› gerçek an-lamda tarihin öznesi konumuna getirmifltir. Bu fikir, Fransa’da geliflen Ayd›nlanmave ‹ngiltere’de bafllayan Endüstri Devrimi ile de pekiflmifltir.

Yeniden do¤ufl, uyan›fl ifadeleriyle özdefllefltirilen Rönesans, içinde yaflad›¤›m›zça¤›n bafllang›c› say›l›r. Bat› ve Orta Avrupa’da boy gösteren burjuva s›n›f› sayesin-de derebeylik düzeninin dayana¤› olan kilise sars›l›r. Yeni ekonomik düzen OrtaÇa¤ devleti bütünlü¤ünü da¤›tarak ulusallaflmay› zorunlu k›lar. Burjuva kapitaliz-minin temellerini atmak üzere Protestanl›k geliflir. Yeni ekonomik iliflkiler din,devlet, e¤itim, ideoloji gibi de¤erlerle etkileflerek yeni bir dünya do¤urur. Orta Ça-¤›n metafizik dünya görüflü yerini bireyci ve flüpheci dünya görüflüne b›rak›r. ‹na-nan insan›n yerine düflünen insan geçer. Bu ça¤›n ay›r›c› bir özelli¤i hümanizmaak›m›d›r. Hümanizma insan›n özünü ve evrendeki yerini araflt›r›r. Yeni insan tasav-vuru ›rk, kavim, parti, lonca ve aile ba¤lar›ndan kopmufl, alabildi¤ine özgür bir in-sand›r (Hançerlio¤lu, 1978:342-343).

Avrupa düflüncesinin, akl›n, deneyimin, dinsel ve geleneksel otoritelere kufl-kuyla bakman›n yan› s›ra, seküler, liberal ve demokratik toplumlar›n ideallerinintedrici biçimde flekillendi¤i döneme Ayd›nlanma ad› verilmifltir. Ayd›nlanma, ede-biyat, sanat, bilim, din ve felsefe gibi çeflitli kollardan yay›lmakla birlikte genelde,materyalist bir insanl›k görüflüyle efl tutulmaktad›r. En belirgin özellikleri ak›lc› vebilimsel bilgiye, e¤itimle ilerleme konusuna olan inanc› ve etik ile topluma fayda-c› yaklafl›m› içermesidir (Marshall, 1999: 48-49).

Britanya’da 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan 19. yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar olan dö-nemde h›zla gerçekleflen toplumsal, ekonomik, demografik ve teknolojik de¤iflim-ler Endüstri Devrimi olarak bilinir. Bu Devrimi belirleyen özellikler konusunda fi-kir birli¤i olmasa da ‹ngiltere k›rsal bir tar›mc› toplumdan, giderek imâlâta ve en-düstriye dayal› kentsel bir toplum durumuna gelmifltir. Bu Devrimin en önemliözellikleri: 1) Ölüm oranlar›nda azalmaya ba¤l› olarak nüfusta art›fl, 2) K›rdan ken-te göçün sürekli art›fl›, 3) Kentlerde iflçi s›n›f›n›n ortaya ç›k›fl›, 4) Demiryolu siste-minin bulunmas› ve tafl›mac›l›kta devrim, 5) Çiftçilik tekniklerinin ilerlemesi, 6) Sö-mürge pazarlar›n›n geliflmesi sayesinde sömürgelerden hammaddeler gelirken bit-mifl mallar›n sömürgelere sat›l›fl›, 6) Buhar gücündeki ilerlemelere ba¤l› olan tek-nolojik yeniliklerdir (Marshall, 1999:632-633).

Toplumsal de¤iflme düflüncesinin ortaya ç›kmas›na neden olan tarihsel de¤iflimsüreci Fransa’da 1780’lerde bafllar ve 1789 Frans›z Devrimi, geri dönüflü olmayanbir tarihsel dönüm noktas› olarak kabul edilir. Frans›z Devrimi sona erdi¤inde top-


Teknoloji: Sosyolojideoldukça esnek bir biçimdemakineleri, donan›m›,bunlar›n beraberindegetirdi¤i üretim tekniklerinive mekanizasyonundayatt›¤› bir toplumsal iliflkitipini anlatmak amac›ylakullan›l›r (Marshall, 1999:722-723).

‹deoloji: Frans›z düflünürüDestutt de Tracy (1754-1836) taraf›ndan idea(görülen biçim) sözcü¤üylelogos (bilgi) sözcüklerinineklemlenmesiyle yap›lm›fl vedüflünceyi inceleyen bilimanlam›nda ileri sürülmüfltür.Fransa’da görgücü veduyumcu filozoflara ideologdenmifltir (Hançerlio¤lu,1977: 26). ‹deoloji kavram›siyaset ve iktisat alanlar›aras›ndaki iliflkilerba¤lam›nda datart›fl›lmaktad›r (Marshall,1999: 320).

lum, tarih ve siyaset üç temel olayla sars›l›r: Birinci olay insanlar›n temel hak ve öz-gürlüklere sahip olduklar› düflüncesinin yeflermesi ve insan-insan iliflkilerinde ye-ni bir ç›¤›r aç›lmas›d›r. ‹kinci olay, Frans›z Devrimi’nin ekonomik ve siyasal sonuç-lar›n›n feodal toplumun temellerini sarsmas›d›r. Üçüncü olay ise bu tarihe kadariçe dönük olarak gerçekleflmifl olan felsefe yapma gelene¤inin sars›lmas› ve tarihalg›s›n›n toplumsall›k kazanmas›d›r. Frans›z Devrimi neticesinde Frans›z toplumu-nun h›zl› çöküflünü gözlemleyen Hegel, de¤iflmez san›lan bir sosyal ve politik bi-çimin yerini baflka bir sosyal ve politik biçime b›rakt›¤›n› görmüfltür. Bu gözlemtoplumun biçim de¤ifltirebilece¤i düflüncesinin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.Bu tarihten itibaren ekonominin ve siyasetin toplum ve tarih ile olan kaç›n›lmaziliflkisi telâffuz edilmeye bafllanm›flt›r. Dolay›s›yla, tarihsel de¤iflmenin toplumsalbir biçim ald›¤›n› anlayan Hegel, toplumun de¤iflik aflamalar›n› tarihsel ve sosyalbir geliflme çizgisi izleyen de¤iflik biçimler (antik, feodal, endüstri toplumlar›) ola-rak kavramsallaflt›rm›flt›r. ‹nsan›n özgürce kendini gelifltirebilmesini tarihsel gelifl-menin ayr›lmaz bir parças› sayan Hegel bireyin tecrübelerini de sosyal ve tarihselanalizin konusu haline getirmifltir (Morrison, 2009: 1-2).

TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEY‹ ETK‹LEYEN ETMENLER

Kültür ve Toplumsal De¤iflme‹nsan›n yaflamak için üretti¤i her fley kültürdür. Bunun içine teknolojiyi, bu çerçe-vede oluflturulan nesnelerin yan› s›ra de¤erleri, normlar› ve gelenekleri de katabi-liriz. Toplumsal de¤iflme kavram› toplum ve kültür olgular› aras›nda önemli birfark gözetmeyen sosyal bilimciler taraf›ndan sosyal/kültürel de¤iflme olarak da ad-land›r›lm›flt›r (Güvenç, 1976: 27).

De¤iflme kuflkusuz ki insano¤lunun icatlar› ile bafllam›flt›r. Tafl devrinde kesicialet yap›m› ile bafllayan icatlar günümüzde “dijital devrim” olarak da adland›r›labi-len bilgi ve iletiflim teknolojileri olarak geliflmifltir. Yaz›n›n icad› de¤iflmenin h›z›n›belirlemifltir. “Tarih yaz›n›n icad› ile bafllam›flt›r” denir. Kay›t alt›na al›nabilen bil-gi toplumsal örgütlenmenin geliflmesini sa¤lam›flt›r. Toplumlar geçmiflte neler ol-du¤undan hareketle ilerde neler olmas›n› istediklerine dair bir bilinç gelifltirebil-


Resim 1.1

MURS‹ AFR‹KALIKADIN

mifltir. Bilimin geliflmesi elefltirel, yenilikçi ve ak›lc› bir düflünce sistemi demektir.‹catlar günümüzde insano¤lunun en temel ihtiyaçlar›ndan en lüks say›labilecek ih-tiyaçlar›na kadar her türlü kullan›ma cevap verebilmektedir. Endüstri kapitalizmigelifltikçe üretimin artmas› teknolojik bulufllar› h›zland›rm›flt›r. Teknolojik geliflme-nin hizmetine sokulan bilimsel geliflmeler de de¤iflmeye ivme katm›flt›r. Örne¤in,uluslararas› 1000-Genom projesinin ilk sonuçlar›na göre her insan›n kal›tsal hasta-l›klarla iliflkili ortalama 50-100 gen çeflidi tafl›d›¤› keflfedilmifltir. Bu bilginin hasta-l›klarla mücadelede önemli rol oynayaca¤›n› öngörmek mümkündür. Klonlamateknolojisi geliflmifltir ve ilk kez bir hayvan kopyalamas› gerçekleflmifltir. Ancakklonlama eyleminin ahlâki aç›dan kabul edilebilirli¤i tart›flmal›d›r.

Tarihte önemli kifliler ve karizmatik liderler de toplumsal de¤iflmede önemli roloynam›flt›r. Örne¤in Newton ve Edison’un bilimsel bulufllar› toplumsal de¤iflmeyehizmet etmifltir. Kristof Kolomb Amerika k›tas›n› keflfetti¤inde ileride süper güçolacak ve tarihin ak›fl›n› belirleyecek bir kara parças›n› keflfetti¤ini düflünemezdi.Atatürk tarihe Türk Devrimi’ni haz›rlayan ve uygulayan karizmatik bir lider olarakgeçmifltir.

S›n›f Çat›flmas› ve Toplumsal De¤iflmeBu görüfle göre, toplumsal de¤iflmeyi etkileyen sosyal etmen toplumun dinamiz-mini de yaratan insanlar aras›ndaki eflitsizliktir (Dahrendorf, 1976). Toplumsal eflit-sizlikler sadece s›n›flar aras›nda de¤il, ayn› zamanda etnik gruplar ve toplumsalcinsiyetler aras›nda da mevcuttur.

Marx toplumsal de¤iflmenin k›smen teknolojik geliflmelere ba¤l› oldu¤unu önesürmüfltür. Ama de¤iflmeyi as›l sosyal çeliflkilerin neden oldu¤u s›n›f çat›flmalar›naba¤lam›flt›r. Tarihin her evresinde, farkl› üretim biçimlerine göre flekillenen farkl›s›n›flar ortaya ç›km›flt›r. Bu s›n›flar aras›ndaki çat›flma yeni bir toplumsal evreye ge-çilmesine neden olmufltur. Örne¤in, bahçecilik ve hayvan besicili¤i ile geçinentoplumlarda sosyal eflitsizlik çok belirgin de¤ildir. Daha yo¤un ve yayg›n tar›m›nyap›ld›¤› dönemlerde toprak sahipleri zenginleflmifl ve sosyal eflitsizlik artm›flt›r. Ti-caretin geliflmesi sonucu tüccarlar güç kazanm›flt›r. Tüccarlar zanaatkârlarla birlik-te kentlere yerleflmifl; kentsoylu bu s›n›f fabrikalar› kurarak endüstriyel geliflmeninkontrolünü ele geçirmifltir. Endüstri Devrimi neticesinde güç kazanan kentsoylubu s›n›f toprak sahiplerinin iktidar›na son vermifltir. Endüstri Devrimi iflçi s›n›f›n›ngeliflmesini sa¤lam›flt›r. Bu modele göre, toplumsal de¤iflme yönetici s›n›f›n de¤ifl-mesi ile gerçekleflir (Szacki, 1979: 387). Günümüz toplumlar›nda görülen toplum-sal hareketlilik s›n›f çat›flmas›n› ortadan kald›rmaz; ancak zay›flat›r.

Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalaflma sistemi içinde bireylerin ve grup-lar›n farkl› konumlar aras›ndaki hareketini anlat›r. Hareketlilik bir yandan yukar›ve afla¤›, öte yandan kuflaklar aras› olabilir. Kuflaklar aras› hareketlilik kiflinin ailekökeni ile kendi s›n›f ya da statü konumu aras›ndaki de¤iflkenli¤e gönderme ya-par. Bireylerin gelir, e¤itim baflar›s› ya da sosyoekonomik prestijleri yan› s›ra emekpiyasalar› ve üretim biçimleri içinde belirlenen iliflkiler çerçevesinde hareketlilikle-ri mümkündür (Marshall, 1999: 751).

Fiziksel Çevre, Demografi ve Toplumsal De¤iflmeNüfus örüntüsünün de¤iflmesi de toplumsal de¤iflmeyi etkiler. Durkheim toplu-mun de¤iflmesini nüfusun artmas› ve ifl bölümünün geliflmesi ile iliflkilendirmifltir


Karizmatik lider: Bukavram› ileri süren sosyologWeber’dir. Weber’e görekarizma bir insan›n s›radaninsanlardan ayr› bir yerdedurmas›n› ve insanüstü yada istisnai güçler veniteliklerle donat›lm›fl olarakgörülmesini sa¤layan kifliliközelli¤idir. Bir insan buola¤anüstü özelliklerisayesinde lider olarak kabuledilir. Karizmatik liderkavram› din ve siyasetsosyolojilerinde yayg›nbiçimde kullan›lmaktad›r(Marshall; 1999: 387).

(Morrison, 2009: 179). Ona göre ifl bölümünün geliflmesinin üç temel nedeni var-d›r. Birincisi belli bir co¤rafyada yaflayan nüfus yo¤unlu¤unun artmas›, ikincisi bu-na ba¤l› olarak kentlerin geliflmesi, üçüncüsü de kentlerde yaflayan sosyal kitleninart›fl›na ba¤l› olarak sosyal hacmin ço¤almas›d›r. Ço¤alan kitle artan ulafl›m imkân-lar› sayesinde daha s›k› iletiflim kurmaya bafllay›nca toplum daha da kalabal›klafl›r.

Öte yandan, bir toplumda kaynaklar ve f›rsatlar›n da¤›l›m›nda çok büyük eflit-sizlikler ç›kmas›n› engellemek için nüfus kontrolü zorunludur. Endüstrileflmekteolan ülkelerde t›ptaki ilerleme neticesinde ölüm oranlar›n›n düflmesi ile nüfus ar-t›fl› bafllar. Toplumsal de¤iflmeyi kontrol alt›nda tutabilmek için nüfus planlamas›gerekli hale gelir. Bat›’da Endüstri Devrimi ile birlikte teknolojinin geliflmesi ve ço-cuk eme¤i kullan›m›na ihtiyaç kalmamas›, do¤urganl›k oranlar›n›n düflmesini etki-lemifltir. Toplumumuzda ise tar›mda kullan›lan çocuk eme¤i do¤urganl›k art›fl›n›etkilemifltir. Bir toplumda do¤urganl›k ve ölüm oranlar› birbirine yak›n oldu¤u za-man baz› çocuklar›n yaflamas›ndan emin olabilmek için daha çok çocu¤un do¤ma-s› gerekir (Timur, 1972). Bu koflullarda toplumumuzda “yaratan Allah r›zk›n› ve-rir” inanc› yerleflmifltir (K›ray, 1982: 24). K›rsal bölgelerde artan nüfus, de¤iflen ge-çim flartlar›na ba¤l› olarak aile yap›s›ndaki de¤iflikliklerin ve kente göçlerin neden-lerinden birisidir. Ne var ki, toplumumuzda yeterli sanayileflme ve istihdam yokturve çocuklar halen kay›t d›fl› ifllerde ifl gücü olarak kullan›lmaktad›r (User vd.,2009). Dolay›s›yla, Türkiye’de demografik de¤iflme ve kentleflme sanc›l› bir flekil-de gerçekleflmektedir. Sosyal bak›m politikalar›n›n geliflmifl oldu¤u ve devletin ye-terli say›da krefl açt›¤› ‹skandinav ülkelerinde do¤urganl›k oran› AB ölçütlerine gö-re yüksektir. Buna karfl›l›k Kuzey Akdeniz ülkelerinde sosyal bak›m politikalar› ye-terli de¤ildir. Bu ülkelerde kad›nlar ekonomik ba¤›ms›zl›k ile çocuk sahibi olmakaras›nda seçim yapmaya zorlanmaktad›r. Ataerkil muhafazakâr de¤erlerin biyolo-jik farkl›l›¤a ba¤l› toplumsal ifl bölümünü do¤allaflt›rd›¤› toplumumuzda kad›nlarannelik ifllevleriyle tan›mlanmaktad›r. Ülkemizde çocuk bak›m› ve erken çocukluke¤itimi olanaklar›n›n kurumsal yetersizli¤i kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m›n› olumluyönde etkileyememektedir (Ecevit, 2008: 159).


Resim 1.2

HONKONG

TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI

Evrimci Yaklafl›mlar

Auguste Comte (1798-1857)Sosyolojinin kurucusu say›lan Comte, kuram›n› “toplumsal statik” ve “toplumsaldinamik” olarak ikiye ay›rm›flt›r. Toplumsal statik, toplumun denge haline iflareteder ve toplumun belirli bir zaman dilimi içerisinde incelenerek tasvir edilmesiniiçerir. Toplumsal dinamik ise toplumun de¤iflme sürecine iflaret eder ve zaman içe-risinde hangi toplumsal olgular›n baflka toplumsal olgular› izledi¤ine dikkatimiziçeker. Comte “insanl›k” kavram›n› ortaya atar ve insanl›¤›n evrim sonunda en iyi-ye ulaflaca¤›na inan›r (Kösemihal, 1968: 162). ‹nsan zihni teolojik ve metafizik afla-malardan geçerek pozitif aflamaya ulafl›r. Her aflamada egemen olan düflünce flek-li o aflamadaki toplumsal yap›y› belirler. Teolojik aflamada toplum do¤aüstüneönem verir. Toplumsal olaylar›n arkas›nda insanlar›n iradesine benzeyen tanr› ira-desi aran›r. ‹nsanl›k tanr› düflüncesinde Fetiflist (nesnelerin canl› olarak düflünül-mesi) ve Çok Tanr›c›l›k inançlar›ndan sonra Tek Tanr›c›l›k inanc›na ulafl›r. ‹nsanzihninin geçirdi¤i ikinci aflama metafizik aflamad›r. Bu aflamada insanl›k Tanr› fik-ri yerine ruh ya da do¤an›n e¤ilimleri gibi soyutlamalar ile düflünür. ‹nsanl›k gide-rek duyu organlar›yla alg›lanan, gözlem ve deneylerle s›nanabilen bilimsel yönte-min kullan›lmas›yla elde edilen gerçeklere ulafl›r. Bu aflamaya Comte pozitif aflamaad›n› vermifltir. Comte’un öne sürdü¤ü evrimci bak›fl aç›s› H›ristiyan Avrupa top-lumlar›n›n gözlemine dayand›¤› için Bat› merkezcidir.

Herbert Spencer (1820-1903)Spencer’e göre evrim basitlikten karmafl›kl›¤a, homojenlikten heterojenli¤e, tektiplikten uzmanlaflmaya giden do¤rusal bir süreçtir. Dünyan›n oluflumu, dünyaüzerinde yaflam›n oluflumu, toplumun, ticaretin, bilimin ve sanat›n geliflimi hep ay-n› süreçten geçer. Spencer toplumu evrim s›ras›nda gittikçe karmafl›klaflan bir or-ganizmaya benzetmifltir. Nas›l insan organizmas› bir sistem ise ve vücudun uzuv-lar› bu organ›n parçalar› iseler, toplum da parçalardan oluflan bir bütündür. Top-lumun bütünü bir yap›y› oluflturur. Toplum içinde yer alan kurumlar bu yap›n›nsa¤l›kl› ifllemesi için gerekli fonksiyonlar› yerine getirir. Spencer’e göre de¤iflmeninkayna¤› toplumun içindedir ve tüm toplumlar evrim sürecinden geçmektedir. ‹n-san topluluklar› önceleri homojen flekilde yaflamaktad›r ve ifl bölümü çok farkl›lafl-mam›flt›r. Ancak kal›t›msal nedenler ve çevre koflullar› yüzünden insanlar ayr›flma-ya ve farkl› roller, fonksiyonlar, prestij, güç, mal ve mülk edinmeye bafllar. Gide-rek insanlar aras›nda zenginlik ve güç farklar› artar. Farkl› rollere ve fonksiyonlarasahip insanlar farkl› gruplar oluflturur. Dolay›s›yla farkl› meslek gruplar› ve s›n›flarortaya ç›kar. Toplum o kadar karmafl›k bir hal al›r ki eski homojenli¤e dönmek im-kâns›zlafl›r. Evrim sürecinde farkl›laflan parçalar yani kurumlar aras›nda karfl›l›kl›ba¤›ml›l›k artar. Spencer’e göre evrim sürecinde belirleyici öge endüstrileflmedir(Szacki, 1979: 227). Endüstrileflmenin getirece¤i yeni parçalar›n toplumsal sistemeuyum sa¤layarak bütünleflece¤i varsay›lm›flt›r. Hatta Spencer, endüstrileflen düzensonunda savafllar›n yok olaca¤›n›, birey haklar›n›n daha iyi korunaca¤› için hükü-metlerin fonksiyonlar›n› yitirece¤ini öngörmüfltür.


Emile Durkheim (1858-1917)Evrimci yaklafl›ma sahip iz b›rakm›fl en önemli sosyolog Durkheim’ d›r. Durkheiminsanlar›n basit ve yüz yüze homojen iliflkiler içeren cemaat hayat›ndan karmafl›k vesözleflmeye dayanan cemiyet hayat›na geçtiklerini öne sürer. Geliflen teknoloji ve iflbölümünün artmas› insan iliflkilerinin ve dolay›s›yla toplumsal yap›n›n de¤iflmesineneden olur. ‹fl bölümünün geliflmesi nüfusun artmas› ile do¤ru orant›l›d›r. Nüfus azve ifl bölümü basit iken toplumda mekanik dayan›flma olur. Bu durum az nüfuslutoplumlarda yaflayan insanlar›n bilinçlerinin ve de¤er yarg›lar›n›n birbirlerine çokbenzemesine ba¤l›d›r. Mekanik dayan›flma içinde yaflayan insanlar ayk›r› davran›fl-ta olan kiflileri cezaland›rarak, baflka deyiflle “cezaland›r›c› hukuk” yolu ile dayan›fl-man›n bozulmas›n› engeller. Cezaland›r›c› yapt›r›mlar sayesinde herkes ayn› davra-n›fllar› sergiler. Çünkü, kural› bozan kimse topluluk taraf›ndan d›fllan›r. Suç say›laneylemler vicdanlar› incitir. Bir toplumu oluflturan bireyler birtak›m kolektif inançla-ra ve duygulara sahiptir. Bu sisteme Durkheim “kolektif bilinç” ya da “kolektif vic-dan” ad›n› vermifltir. Mekanik dayan›flmada suçlu kifli kolektif vicdan› incitti¤i içincezaland›r›l›r (Kösemihal, 1971: 63). Burada söz konusu olan öç duygusudur. Amabu duygunun arkas›nda toplulu¤un benli¤ini koruma çabas› vard›r.

Durkheim, toplumlar gelifltikçe ceza hukukunun giderek azalaca¤›n› öne sürer.‹fl bölümünün artmas› farkl› fonksiyonlara iliflkin “geri verdirici” hukuku ortaya ç›-kar›r (Kösemihal, 1971:64). Geri verdirici hukuk bireylerin baflka bireylerle olaniliflkilerini düzenler. Örne¤in, medeni kanun, ticaret kanunu, usul kanunlar›, ana-yasa ve idare kanunlar› böyledir (Kongar, 2002:103). Geri verdirici kanunlar top-lum içinde yeni organlar›n meydana gelmesine hizmet eder. Örne¤in iflçi patronanlaflmazl›klar›n› çözen mahkemelerin bafl›nda belirli ifllerde uzmanlaflm›fl yarg›ç-lar bulunur. Avukatl›k yapmak uzmanl›k gerektirir. Özel hallere hukukun genelkurallar› uygulan›r. Dolay›s›yla toplum do¤rudan do¤ruya de¤il ama dolayl› olarakbireyler aras› iliflkileri düzenler. Durkheim toplumun geliflmesi konusunda iyim-serdir. Hayat kavgas› ifl bölümünü gerektirir. Toplumsal bilinç gittikçe genelleflir.Genellefltikçe bulan›klafl›r ve bireysel çeflitliliklere yol açar. Örne¤in, kent yaflam›gelene¤e kuflku ile bakmay› ve yenili¤e daha aç›k olmay› içerir. ‹fl bölümü artt›k-ça bireyin meslek seçme ve meslek de¤ifltirme özgürlü¤ü de artar. Geri verdiricikanunlar› destekleyen meslek ahlâk› düflüncesidir. Organik dayan›flma içindekitoplumlarda geliflebilen evrensel de¤erler bireyleri bir arada tutar.

Bireysel bilinçler bir araya geldi¤i zaman insan kendi kiflili¤ini ortak amaç için-de unutur. Uygarl›¤›n üzerinde inflâ edildi¤i toplumsal idealler böyle zamanlardaortaya ç›kar. Örne¤in Frans›z Devrimi s›ras›nda vatan ve özgürlük gibi kavramlartoplumsal bilinç taraf›ndan kutsal birer varl›k gibi alg›lanm›fl ve hissedilmifltir. Tür-kiye’de sosyolojinin kurucusu say›lan Ziya Gökalp (1876-1924) Durkheim’dan et-kilenmifltir. Durkheim’daki toplumsal bilinç kavram›n›n yerine ulusal bilinç kavra-m›n› ikâme etmifl ve Türk ulusal kültürünü gelifltirebilmek için çal›flm›flt›r.

Sosyal Eylemlilik Yaklafl›m›

Max Weber (1864-1920)Weber’in temel entelektüel çabas› kapitalizmin neden H›ristiyan Bat›’da geliflti¤i-ni anlamak üzerine kuruludur. Bu soruya cevap ararken H›ristiyan Bat› ve H›ris-tiyan olmayan öteki olarak konumland›rd›¤› uygarl›klar› (Müslüman, Hindu, Bu-dist v.d.) karfl›laflt›r›r. Ak›lc›l›¤›n sadece Bat›’da geliflmesinin bu uygarl›¤› üstün


k›ld›¤› sonucuna var›r. “Ak›lc›laflma” (rasyonalite) Weber’in modernite kavram-sallaflt›rmas›n›n anahtar kelimesidir. Sekülerleflmeyle birlikte bir toplumda dininkurumsal etkisinin azalmas› beklenir. E¤itim ve bilimde art›fl ve yay›lma gözükür.Geleneksel ve karizmatik otorite biçimleri yerlerini ak›lc›, yasal ve bürokratik oto-rite biçimlerine b›rak›r.

Weber toplumsal de¤iflmenin nedenleri aras›nda önemli bir unsurun düflünce-ler oldu¤unu öne sürmüfltür. Ona göre toplumda zaman içerisinde geliflen düflün-celer kültürel birikim sa¤lar ve de¤iflmenin etkili gücü haline gelir. Düflünceler sos-yal eylemlili¤e yol açt›¤› ölçüde önem kazan›r. Bu geliflme sonucunda eski top-lumsal yap› meflrulu¤unu kaybeder. Kitleleri harekete geçirebilen karizmatik lider-ler önemli toplumsal krizler s›ras›nda ortaya ç›karlar. Yeni bir düzen kurulduktansonra liderlerin yapt›klar› gelenekler haline dönüflür. Weber kapitalizmin Bat›’dageliflmesini Protestan ahlâk› ile iliflkilendirmifltir. Bat›’da sermaye birikimine yolaçan çok çal›flma, tutumlu ve disiplinli olma rasyonalitesini Protestan ahlâk›na ba¤-lam›flt›r. Bu ahlâk›n geliflmesine John Kalvin ad›nda Lutheryan kilisesine ba¤l› birdin lideri önderlik etmifltir. Dini motife ba¤l› olarak ortaya ç›kan çok çal›flma ve tu-tumlu olma düflüncesi giderek seküler bir davran›fl biçimini alm›fl ve “ekonomikrasyonalite”ye dönüflmüfltür. Weber s›n›f kavram›n›, insanlar›n hayatta elde ede-cekleri olanaklar ve piyasadaki mallara sahiplik dereceleri ile iliflkilendirmifltir.Ona göre eflitsizli¤in bir baflka boyutu da ayn› itibara sahip ve ayn› de¤erleri pay-laflan insanlar›n oluflturdu¤u statü grubudur. Weber’e göre bilinç sosyal statü ileortaya ç›kar. Çünkü statü farkl›l›klar› yaflam tarz›ndaki farkl›l›klar› ortaya ç›kar›r. S›-n›f ve statü kavramlar› aras›nda bir iliflki söz konusudur. Piyasadaki mallara sahipolanlar itibar elde edebilmek, baflka deyiflle statülerini artt›rabilmek amac› ile ya-flam tarzlar›n› da birbirlerine yak›nlaflt›rmaktad›r (Szacki, 1979: 366). Bu durumaTürkiye’den bir örnek, son birkaç y›lda güçlenen Anadolulu ifl adamlar›n›n, bir“statü” simgesi olarak görülen Bo¤az’daki yal›lar› sat›n alarak yal›lara tafl›nmas›d›r.

Yap›sal-Fonksiyonalist Yaklafl›mlar

Talcott Parsons (1902 - 1979)Evrimci ve yap›sal-fonksiyonalist kuramc›lar aras›nda Amerikal› sosyolog Parsonsöne ç›kmaktad›r. Ona göre toplumsal de¤iflme basitten karmafl›¤a do¤ru gidennormal bir toplumun evrimidir. Weber’den ald›¤› toplumsal eylem kavram›n› Durk-heim’dan ald›¤› toplumsal kurum kavram› ile uzlaflt›rmaya çal›flarak kendi kuram›-n› gelifltirmifltir. Herhangi bir bireyin toplumsal eylemleri, içinde yaflad›¤› toplu-mun kurumlar› çerçevesinde ortaya ç›kar. Birey bu çerçevede tercihler yapmak zo-runda kal›r. Bir toplumsal sistemde fonksiyonlar›n ayr›flmas› neticesinde yap›salfarkl›laflma meydana gelir. Ancak bu farkl›laflman›n kültürel sistemin yard›m› ilebütünleflmeye gitmesi beklenir (Kongar, 2002: 160).

Yap›salc› - fonksiyonalist yaklafl›m, sistem modeli çerçevesinde düflünülür. Sis-tem modeli, herhangi bir düzeyde gerçekleflen toplumsal de¤iflmenin di¤er düzey-leri etkileyece¤i düflüncesini içerir. Toplumsal de¤iflme makro, orta düzey ve mik-ro olmak üzere üç düzeyde ele al›nmaktad›r. Birbirleriyle ba¤lant›l› olarak de¤iflikdüzeylerde ortaya ç›kan de¤iflmeler “sosyal süreç” kavram› ile aç›klanmaktad›r(Sztompka, 1993: 7). Makro düzeyde sistem denince akla uluslararas› sistem vedevletler gelebilir. Orta düzeyde flirketler, siyasi partiler ve dinsel hareketlerdenbahsedebiliriz. Mikro düzeyde toplumsal de¤iflme aileler, meslek gruplar› ya da ar-kadafll›k gruplar› içinde gerçekleflebilir. Örne¤in, mikro düzeyde tüketici davran›fl-


Statü grubu: Statükonumlar› eflit olan bir insangrubu ayn› itibara sahip birstatü grubunu oluflturur.Sosyolog Weber’e göre statügruplar›n›n hukuksal,siyasal ve kültürel ölçütlerlederecelendirilip düzenlendi¤ibir tabakalaflma sistemimevcuttur. Statü evlilik,gelenek ve görenekler, ortakyaflam düzenlemeleri gibid›fllay›c› pratiklerle korunur(Marshall, 1999: 697-698).

lar›ndaki de¤iflmeler makro düzeyde bir ekonomik enflasyonu tetikleyebilir. Ya dabir toplumda makro düzeyde oluflan ekonomik kriz mikro düzeyde aile içi iliflki-leri etkileyebilir. Örne¤in iflsiz kalan bir erke¤in eve ekmek getirememesi, kar› ko-ca aras›nda geçimsizli¤e yol açarak boflanmayla sonuçlanabilir.

Diyalektik Yaklafl›mlar

Karl Marx (1818-1883)Marx liberal görüfl aç›s›ndan ön plana ç›kan bireye karfl›l›k toplumsal olan› orta-ya koymufltur (Antonio, 2000: 114). Maddeci tarih görüflüne dayanan diyalektikyaklafl›m›yla di¤er evrimci yaklafl›mlardan ayr›l›r. Ona göre toplumsal de¤iflmenintemel nedeni s›n›f çat›flmalar›d›r. S›n›flar toplumlardaki farkl› üretim biçimlerineba¤l› olarak ortaya ç›kar. Üretim güçleri ile üretim iliflkileri üretim biçimlerinioluflturur. Marx’a göre üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki çat›flma insan-lar›n iradeleri d›fl›nda meydana gelir. ‹nsanlar›n ideolojileri maddi hayat taraf›n-dan biçimlenir.

Bir toplumda maddi üretim araçlar› ve insanlar üretim güçlerini oluflturur. ‹n-sanlar›n içine girdikleri iliflkiler üretim biçimlerini ortaya ç›kar›r. Örne¤in tar›mlageçinen toplumlarda toprak temel üretim arac› iken, endüstri toplumlar›nda fabri-ka üretim arac›d›r. Üretim araçlar› karfl›s›nda insanlar›n ald›klar› pozisyonlar onla-r›n bilinçlerini belirler. Toprak sahibi topra¤›n› kaybetmemek ve topraktan dahafazla verim elde etmek için çabalar. Topra¤a ba¤l› çal›flan köylü ise toprak sahibi-ne boyun e¤mek durumundad›r. Çünkü karn›n› ancak topra¤› iflleyerek doyurabi-lir. Fabrika sahibi iflçilerini daha çok çal›flt›r›p daha fazla kâr elde etmek ister. Fab-rikada çal›flan iflçi ise eme¤ini satmak zorundad›r. Üretim araçlar›n›n geliflmesi so-nucunda üretim güçleri mevcut üretim iliflkileri çerçevesinde huzursuzlu¤a yolaçar ve üretim biçimini de¤iflmeye zorlar. Marx’›n diyalektik yaklafl›m›, tarihin ön-cüsü olan yeni üretim iliflkilerinin tohumlar›n›n eski üretim biçiminde at›ld›¤›naiflaret eder. Örne¤in, 16.yüzy›lda ortaya ç›kan ticaret yollar› sayesinde ulus afl›r› ti-cari kapitalizm geliflmifl ve tüccar s›n›f›n› ortaya ç›karm›flt›r. Bu s›n›f, tar›m ekono-misine dayal› feodal düzende egemen olan aristokratlara baflkald›rarak kendi ege-menli¤ini ilan etmifltir. Çünkü ticaret sayesinde ço¤alan para bafll› bafl›na bir de¤i-flim arac› olarak de¤er kazanm›flt›r. Buna karfl›l›k toprak de¤er kaybetmeye baflla-m›flt›r. Oysaki Orta Ça¤’da toprak de¤erliydi ve ticaret yapmak çok makbul bir u¤-rafl› de¤ildi. Tanr›ya dua etmek ve topra¤› ifllemek üretmek anlam›na geldi¤i içindaha makbul eylemler say›l›rd›. Ticaretin giderek de¤er kazanmas›yla yükselen ti-caret burjuvazisi kendisini aristokratlar karfl›s›nda daha güçlü hissedince eski dü-zene son vermifltir. Üretim biçiminin de¤iflmeye zorlanmas› ile burjuva devrimimeydana gelmifltir. Marx böylece toplumlar› de¤iflmeye zorlayan s›n›f çat›flmalar›-na dikkatimizi çekmektedir.

Aksiyonalist Yaklafl›mlarSistem modelinin alternatifi, toplumu dinamik bir sosyokültürel alan olarak tahây-yül eden modeldir. Bu modele göre toplumun en temel tafl› sosyal olayd›r. Aksi-yonalist yaklafl›ma göre toplumsal de¤iflmeyi etkileyen teknoloji, ekonomi ya dakültüre ba¤l› bir ya da birden fazla etmen düflüncesi yeterli de¤ildir. De¤iflme içinbütün bu etmenlerden ziyade sosyal aktörlerin aksiyonlar› gereklidir (Tourai-ne,1977). Bu yaklafl›ma göre toplumsal de¤iflme toplumsal hareketler neticesindegerçekleflebilir. Endüstri öncesi toplumlarda bireyler gelenekler etraf›nda s›k› bir


flekilde kenetlenmifltir. Öte yandan, endüstri ve endüstri sonras› toplumlar›ndafarkl› toplumsal konular›/sorunlar› gündeme getiren toplumsal hareketlerin ortayaç›kmas› olas›l›¤› yüksektir. Günümüzde yayg›n kitle iletiflim araçlar› ve özellikle in-ternet a¤lar› sayesinde toplumsal hareketler daha genifl çapta ve h›zl› bir flekildeörgütlenebilme olana¤›na sahiptir. Örne¤in, Bat› toplumlar›n›n önemli bir k›sm›n-da eflcinsel e¤ilimlere sahip olan yurttafllar›n evlenme hakk›n›n meflrulu¤unu savu-nan gruplar vard›r. Bu gruplar aksiyonlar› ile toplumlar›nda seslerini duyurabilmifl-ler ve yasalar›n de¤iflmesini etkileyebilmifllerdir. Avrupa’n›n çeflitli ülkelerinde2010 y›l›n›n son aylar›nda Facebook ve Twitter’da üniversite gençleri hükümetle-rinin tasarruf politikalar›n› elefltirmifltir. Söz konusu siteler kapat›ld›kça gençlerinyenilerini açt›klar› internet siteleri mevcuttur.

Toplumsal de¤iflmeyi sistem modeli ile aç›klayan yap›salc›-fonksiyonalist yaklafl›m ile top-lumu dinamik sosyokültürel bir alan olarak kavramsallaflt›ran aksiyonalist modellerin te-mel varsay›mlar› nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.

MODERN‹TE VE MODERNLEfiMEToplumsal de¤iflme denince akla gelen önemli bir kavram modernitedir. Gid-dens’a (1991) göre modernite Bat›’da Endüstri Devrimi ile beraber de¤iflen toplum-sal kurumlar› ve davran›fl biçimlerini içerir. Modernleflme ise endüstrileflme ile bafl-layan toplumsal de¤iflme sürecine verilen isimdir ve a¤›rl›¤›n› 20. yüzy›lda dünyaçap›nda hissettirmifltir. Modernite’nin bir boyutu endüstrileflme ise öbür boyutukapitalizmdir. Kapitalizm pazarda gerçekleflen rekabeti ve ifl gücünün metalaflma-s›n› içerir. Modern toplumda bireylerin aktivitelerini eflgüdümlü hale getirmek içinenformasyon ve bireyleri kontrol alt›nda tutabilmek için denetim sistemleri geliflir.Modern toplumun politik örgütlenme biçimi ulus devlettir. Giderek ulus devletlertarih sahnesine aktörler olarak ç›km›fl ve uluslararas› iliflkilerin çap› geliflerek kü-reselleflme sürecini h›zland›rm›flt›r. Dolay›s›yla, modernite olmasayd›, küresellefl-me de geliflemezdi. Modern sosyal yaflam› modernite öncesi sosyal yaflamlardanay›ran en önemli özelli¤i dinamik olufludur. O halde modern toplumu dinamik ya-pan nedir? Modern toplum her fleyden önce zaman ve mekân ayr›flmas›na iflareteder. Modernite öncesi toplumlarda zaman ve mekân insanlar›n günlük yaflamla-r›n› idâme ettirdikleri yer ile s›n›rl›yd›. Bilimin geliflmesi, evrensel bir takvim siste-minin icad› ve standartlaflm›fl zaman dilimleri modern toplumun modern öncesitoplumlardan temel fark›n› oluflturur. Mekanik saatin icad› zaman ile mekân› ayr›fl-t›rm›flt›r. Küresel haritan›n icad› ile ayr›flt›r›lan zaman ve mekân›n farkl› biçimlerin-de sosyal iliflkiler yeniden örgütlenmifltir.

Sosyal iliflkiler ve de¤ifl tokufl kuflkusuz modernite öncesi dönemde de vard›.Ancak, para gibi soyut bir arac›n standartlaflt›rma özelli¤i para ekonomisi temelin-de modernitenin geliflmesini sa¤lam›flt›r. Uzmanl›k sistemleri, uzmanlardan ve za-man ile mekândan ba¤›ms›z olarak hayat›m›za kar›flm›flt›r. Günümüzde ister iste-mez doktor, mühendis, terapist gibi uzmanlara güvenmek zorunday›z. Öte yandansürekli flüphe eden ve ak›l yürüten insan, edindi¤i yeni bilgilere dayanarak mo-dern kurumlarla olan iliflkisini gözden geçirmeye de bafllam›flt›r.

Marx’a göre özgür ifl gücü modernitenin anahtar kavram›d›r. Emek pazarda sa-t›lan bir meta haline gelmeden kapitalizm geliflemezdi. Kapitalizmin geliflmesi ayn›zamanda fabrikada çal›flma biçimine ba¤l› olarak artan disiplini de getirdi (Antoni-o, 2000: 122). ‹fl gücünün özgürleflmesi sadece sosyal s›n›f iliflkileri ba¤lam›nda de-¤il ayn› zamanda toplumsal cinsiyet iliflkileri aç›s›ndan da önemli bir ölçüttür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Walby’e göre (2009: 28) önemli say›da kad›n›n kocalar›na ba¤›ml› ev kad›n› statü-sünde yaflad›¤› toplumlar henüz tam anlam›yla modernleflememifl demektir. De-mokrasi ve insan haklar› kavramlar› modernitenin önemli ölçütleridir. Ne var ki, in-san haklar› kavram› iki aç›dan tart›fl›lmaktad›r. Birinci olarak kültürel aç›dan kolek-tivist toplumlarda bireyleflmeye dayanan insan haklar› kavram›n›n geçerli olup ola-mayaca¤› konusu sorunsallaflt›r›lm›flt›r. ‹kinci olarak ise insan haklar› kavram›n›n ilkortaya ç›k›fl›nda kad›n haklar›n› içermemesi elefltirilmifltir (Nussbaum, 2000).

Simmel’e (1858-1918 ) göre modernite bireyleflme olmadan gerçekleflemez. Ge-leneksel toplumlarda bireyler daha ziyade aile ve h›s›m-akraba ba¤lant›lar› içindesosyalleflirken, moderniteyle birlikte bireyler ba¤lant› kurmak istedikleri gruplar›ak›lc› bir biçimde seçmeye bafllam›flt›r. Birey art›k çeflitli gruplara üyedir ve bu du-rum bireyin belirsizlik duygusuna kap›lmas›na neden olabilir. Modern toplumdainsan›n yaratt›¤› maddi objeler ve teknoloji insan›n kendisine karfl› gelmeye baflla-m›flt›r. Para ekonomisi insanlar aras› iliflkilerin çözülmesine ve insan›n yabanc›lafl-mas›na yol açm›flt›r. Simmel asl›nda modern toplumda bireyin bir yandan özgür-leflmek, öte yandan kendi yaratt›¤› objelerin esiri olmak gibi bir ikilemde kald›¤›n›savunur (Scaff, 2000: 257).

Ritzer (1993) modern toplumu tan›mlarken “Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas›”kavram›n› ortaya atm›flt›r. Ritzer’a göre ak›lc›laflma süreci, modern yaflam›n ihtiyaç-lar›na verdi¤i yan›tlar› dört temel unsura dayand›r›r: verimlilik, hesaplanabilirlik, ön-görülebilirlik ve denetim. Bu unsurlar›n hepsi özünde kapitalist toplumda egemenolan üretim biçiminin gereksinimleri ile ilgilidir. Kapitalizmde üretim artmal›, ne ka-dar üretilebilece¤i öngörülebilmeli ve denetlenebilmelidir. Giderek tüm yaflam alan-lar›na hâkim olan ak›lc›laflma süreci standardizasyonu getirmifltir. Günefl yüzü gör-meyen tavuklar›n yumurtlad›¤› yumurtalar ile standart lezzetlerdeki patates k›zart-malar›n›n arkas›nda tavuklar›n kapat›ld›¤› hapis ortam› ve standart besinler üretilir-ken yap›lan çevre tahribat› vard›r. Zengin ülkelerin yan› s›ra di¤er ülkelerde de tü-ketim toplumu modeli yerleflmeye bafllam›flt›r. Reklâmc›l›k sektörü belli markalar›nön plana ç›kmas›na ön ayak olarak bu süreçte önemli bir rol oynamaktad›r. Tüke-tim toplumunda tüketme prati¤inin kendisi bir ritüel durumuna gelmifltir. Örne¤in“Fastfood” tipi restoranlarda yemek yenir; hafta sonlar› AVM’lere gidilir; turizm acen-talar›n›n sundu¤u paket programlar ile seyahat edilir (Ritzer, 2007: 166).


Resim 1.3

JAPONYA’DAMCDONALDS

Bauman (2006: 93) “insan›n yaflamak için mi tüketti¤i, yoksa tüketebilmek içinmi yaflad›¤›” sorusunu sormam›z gerekti¤ine vurgu yapar ve tüketim toplumu kül-türündeki insan› flöyle tan›mlar:

‘’Tüketiciler toplumundaki tüketiciler için hareket halinde olmak, aramak, bulama-

mak, daha do¤rusu henüz bulmam›fl olmak, marazi bir durum de¤il, bir mutluluk

vaadidir; belki de mutlulu¤un kendisidir. Onlar›nki var›fl› bir lanete dönüfltüren

umutlu bir yolculuktur... Tüketim oyunu ele geçirme, mülk edinme h›rs› ya da mad-

di, somut anlamda servet biriktirme de¤il, yeni bir fleyin ve önceden bilinmeyen bir

duygunun verdi¤i heyecan aflk›na oynan›r. Tüketiciler her fleyden önce, heyecanderleyicileridir; onlar, fleylerin ancak tâli ve ikincil anlamda koleksiyoncular›d›r

(Bauman, 2006: 95-96).’’

Modernleflme kuramlar› toplumlar› ya geleneksel ya da modern ikilemi çerçe-vesinde düflündükleri ve tüm toplumlar›n mutlaka Bat› toplumlar›n›n geçti¤i afla-malardan geçerek modernleflebileceklerini öngördükleri için elefltirilmifltir.

Modernitenin ölçütleri nelerdir? Tart›fl›n›z.

KÜRESELLEfiMEKüreselleflme kimi zaman Bat›l›laflma, Amerikanlaflma ya da evrenselleflme ile eflanlaml› olarak düflünülür. Bu anlamlardan herhangi birisiyle özdefllefltirildi¤indetoplumlar aras›ndaki kültürel farklar›n giderek ortadan kalkmas›na, baflka deyifl-le kültürel homojenleflme sürecine iflaret eder (Tomlinson, 2004). Uçak küresel-leflmeyi h›zland›ran önemli bir teknolojik bulufltur. Çünkü hava ulafl›m› sayesin-de zaman kavram› hakk›ndaki alg›m›z ve yaflam biçimimiz radikal bir flekilde et-kilenmifltir.

Castells’a göre (1996) küreselleflme özellikle 1970’lerden bu yana enformasyontoplumunun ortaya ç›kmas› ve geliflmesi ile ba¤lant›l›d›r. Çünkü internet gibi yeniiletiflim teknolojileri sayesinde bilgi ak›fl› h›zlanm›fl ve birbirinden ba¤›ms›z gibigözüken toplumlar gerek bilgi, gerek sermaye ak›fl› sayesinde ekonomik ve poli-tik aç›lardan birbiriyle ba¤lant›l› hale gelmifltir. Neoliberal ideoloji küreselleflme ileefl anlaml› olmasa da sermayenin avantajl› buldu¤u ülkelere serbest ak›fl›n› teflvikederek küreselleflmeyi h›zland›rm›flt›r. Böylece, gerek ülkeler aras›nda, gerekseherhangi bir toplumda s›n›flar aras›nda eflitsizlikler giderek artmaktad›r. Sermayefabrikadan, üretimden kaçm›fl ve dünya piyasas› bir para piyasas›na dönüflmüfltür.

Öte yandan, küreselleflmeyi sadece ekonomik bir süreç olarak göremeyiz. Busüreçte Birleflmifl Milletler örgütü gibi ulusafl›r› kurumlar geliflmifl ve siyasi plandaegemen ülkeler ile di¤er ülkeler aras›nda iliflki a¤lar› kurulmufltur. Sivil toplum ha-reketleri de ço¤alm›flt›r. Küreselleflme giderek artan say›da ve ölçekte metan›n, ser-mayenin, insan›n, bilginin, imaj›n, modan›n yan› s›ra suçun, çevreyi tahrip edenzararl› kimyasal maddelerin ve uyuflturucu trafi¤inin de ulusafl›r› s›n›rlar içinde do-lafl›ma girmesidir.

KÜRESELLEfiME OLGUSUNUN ÖZELL‹KLER‹ Küreselleflmenin en önemli özellikleri zaman ve mekân›n s›k›flmas›; mekân›n ye-niden biçimlenmesi ve uluslararas›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›klar›n geri dönülmez birbiçimde artmas›d›r (Harvey, 1989). Örne¤in, uçak yolculu¤u mekândan çok zamaniçinde yap›lan bir yolculuktur. Havada uçarken insan binlerce kilometrelik bir me-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

safenin birkaç saate indi¤ini hisseder. Öte yandan zaman içinde mesafeleri aflmak-la kültürel mesafeleri aflman›n ne kadar örtüflebildi¤i tart›fl›labilir. Tomlinson bukonuda ilginç bir örnek aktarmaktad›r:

“Uluslararas› bir yolculuk s›ras›nda uçak Suudi Arabistan üzerinden geçerken, hos-

tes hava sahas›ndan ç›k›ncaya kadar uçakta alkol al›nmas›n›n yasakland›¤›n› du-

yurur. Bu karan›n havay› iflgal etmesidir. Toprak=toplum=millet=kültür=din fleklin-

deki antropolojik alan denklemi k›sa bir süre için havaya yaz›lm›fl olur. (...) Çünkü,

“kabin zaman›”nda birbirini takip eden rutinlerden geçerek yapt›¤›m›z yolculuklar

s›ras›nda aflt›¤›m›z uzakl›k sadece fiziksel de¤il, ayn› zamanda “gerçek”, somut

uzakl›k taraf›ndan korunan toplumsal ve kültürel bir uzakl›kt›r (Suudi Arabis-

tan=‹slam=alkol yasak). Bu nedenle hava yolculu¤unun getirdi¤i ba¤lant›l›l›k, top-

lumsal-kültürel uzakl›¤›n afl›lmas› sorununu kesin olarak önümüze koymaktad›r

(Auge, 1995, aktaran Tomlinson, 2004: 17).’’

Bir yandan birbirine çok benzeyenhava alanlar› ve hava alanlar›n›n yak›-n›nda ifl adamlar›n›n konaklamas› içinoteller infla edilir. Ulusafl›r› “ifl adam›kültürü” geliflir ve ulusafl›r› sermayeninak›fl› h›zlan›r. Tüketim kal›plar› standart-laflmaya bafllar. Art›k süper marketlerdedünyan›n her yöresinden g›da ve ürünçeflitleri bulmak mümkündür. Öte yan-dan ulusafl›r› flirketlere ba¤l› üretim zin-cirleri oluflur. Dünyan›n bir köflesindeekonomik kriz bahane edilerek bir fab-rika kapat›l›r ve hayatlar›nda süper mar-ketlere u¤rayamam›fl milyonlarca iflçi ifl-siz kalabilir. Küresel finansal a¤lar saye-sinde banka hesaplar›m›z küresel kapi-talist pazara ba¤lan›r. Medya teknoloji-leri uzaklardaki imajlar› oturma odam›zagetirir ve bizde “âflinal›k” duygusu uyan-d›r›r. ‹nsanlar ceplerindeki paraya vesosyal hareketliliklerine göre az ya da

çok biçimde “yersiz - yurtsuzlaflma” duygusundan paylar›n› almaktad›r. Kimi insan-lar do¤duklar› yerde kar›nlar›n› doyuramad›klar› için göç etmek zorunda kal›r. Ki-mileri izledikleri televizyon sayesinde dünyan›n baflka bir köflesinde olup bitenler-den haberdar olur. Kimileri de daha çok para kazanabilmek için fabrikas›n› eme¤inen ucuz oldu¤u ülkelere tafl›r. Yersiz-yurtsuzlaflma, zaman ve mekân boyunca sos-yal iliflkilerin esnekleflmesi anlam›na gelir (Giddens, 1998). ‹nsanlar yerel mekânla-r›nda yaflamaya devam edebilir. Ama âflina olduklar› özelliklerin uzaktaki güçler ta-raf›ndan o mekânlara yerlefltirilmifl oldu¤unun fark›na varm›flt›r. Örne¤in, k›sacaAVM olarak adland›r›lan al›flverifl merkezlerinde rastlanan ma¤azalar›n bir zincirinparças› oldu¤unun fark›ndad›rlar. Bu al›flverifl merkezleri günlük ihtiyaçlar›n gide-rilmesi d›fl›nda küresel piyasa güçlerinin dayatmas› sonucunda ortaya ç›km›flt›r.

Dolay›s›yla küreselleflme, içinde her türlü eflitsizli¤i, çeliflkiyi, karfl›tl›¤› ve yerelile küresel aras›ndaki diyalektik iliflkileri bar›nd›rmaktad›r. Bu süreç tek bir boyu-ta indirgenemeyece¤i gibi tek bir zaman dilimine de indirgenemez. Buna karfl›l›k,


Resim 1.4

BAHÇEfiEH‹R

küreselleflme halen içinde yaflamakta oldu¤umuz çok boyutlu ve dinamik bir sü-reç olarak kavramsallaflt›r›lmal›d›r.

Küreselleflme sürecinin içinde bar›nd›rd›¤› eflitsizlikler ve yol açt›¤› yoksullaflma içinönemli bir kaynak olarak Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksulluk adl› kitaba bakabilirsi-niz. (Fikret fienses, 3. bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay., 2003)

Küresel Karfl›s›nda YerelModernlik öncesi küresel ile modernlik sonras› küresel aras›nda bir fark vard›r. Ör-ne¤in Anderson’un (1991) günümüzde k›talar üstü dayan›flmalara karfl›l›k geldi¤iiçin “hayâli cemaatler” olarak adland›rd›¤› H›ristiyanl›k veya Müslümanl›k mo-dernlik öncesi toplumlarda yerel ba¤lamda tahâyyül edilirdi. Muhtemelen OrtaÇa¤’da yaflam›fl olan insanlar öteki H›ristiyan ya da Müslümanlar›n kendilerinin bi-rer kopyas› olduklar›n› düflünüyordu. Orta Ça¤ dünyas›nda yolculuk tehlikelerledolu oldu¤u için oldukça zordu. Dolay›s›yla seyahat eden insanlar›n gittikleri yer-ler üzerindeki etkisi s›n›rl›yd›. Modernlik öncesi ba¤lant›l›l›k ile modernlik sonras›ba¤lant›l›l›k aras›nda bir eksen kaymas› söz konusudur. Bu eksen kaymas› sadecemekân de¤ifltirmenin esnekleflmesi de¤il, ayn› zamanda bir bütün olarak dünya bi-lincinin yo¤unlaflmas› anlam›na da gelmektedir (Robertson, 1992). Günümüzdeiletiflim, hareketlilik ve ba¤lant›l›l›k yaflamlar›m›z›n merkezindedir. Bu durumuaç›klamak için Tomlinson Orta Ça¤’da, XV. yüzy›l ‹ngiltere’sinde, bir anayolun ka-z›lmas› ile ilgili olay› örnek verir ve olay›n hukuki sonuçlar›n› tart›fl›r:

“Aylesbury’de anayolda bir çukur kaz›lm›flt›r. Çukur o kadar büyüktür ki talihsiz bireldiven sat›c›s› içine düflüp bo¤ulur. O bölgede yaflayan ve çukuru kazan de¤irmen-ci, ihtiyac› olan kili baflka hiçbir yerde bulamad›¤›n› söyleyince jüri taraf›ndan suç-suz bulunur (Bennet, 1990, aktaran Tomlinson, 2004: 64)’’

Orta Ça¤’da jüri nas›l düflünmüfltür? Jürinin karar›nda hangi gerekçeler rol oy-nam›flt›r? O dönemde çukuru kazan de¤irmenciyi aklayan jüri yerelli¤in ihtiyac›n›,ba¤lant›l›l›¤a üstün görmüfltür. Anayol ba¤lant›l›l›¤› simgeler ve ba¤lant›da kalmaihtiyac›na karfl›l›k gelir. Günümüzde benzer bir olayda jürinin ayn› flekilde yorumyapamayaca¤›n› düflünüyorsak iletiflim ve ba¤lant›l›l›k yaflam›m›zda merkezî birönem kazand›¤› içindir. Dolay›s›yla, Giddens’a (1991) göre küreselleflmenin ger-çek kökeni modern öncesi dünyada de¤ildir.

Küreselleflme tek yanl› bir süreç de¤ildir. Kültürel boyutu aç›s›ndan düflündü-¤ümüzde diyalektik bir yap› ortaya ç›kar. Küresel süreçlere yerel müdahalelerdebulunma olana¤› vard›r. Toplumumuzda küreselin karfl›s›nda yerelin yeniden infla-s› çabas›na bir örnek, “Türk geleneklerine uygunluk” ölçütünün “Bat› gelene¤i” ilekarfl› karfl›ya getirilmek istenmesidir. ‹slâmi kökene sahip belediye baflkanlar› tara-f›ndan ölen insanlara sayg› için ayakta durmak bir Bat› gelene¤i olarak nitelenmifl;buna karfl›l›k dua okumak Türkiye’nin ‹slâmi geleneklerine uygunluk, baflka deyifl-le yerel olana uygunluk ad›na uygulamaya sokulmufltur (Navaro-Yafl›n, 2000: 93).

Huntington kültürel homojenleflme yerine “uygarl›klar çat›flmas›” dönemine gir-di¤imizi öne sürmüfltür. Uygarl›klar› kültürel/dinsel özelliklerine göre kategorilereay›rm›fl; uygarl›klar›n ço¤unun modernleflmek istedi¤ini ama Bat›l›laflmak istemedi¤i-ni iddia etmifltir. Huntington’un kültürü din farkl›l›¤›na indirgemesi ve ‹slâmiyeti Ba-t›’n›n karfl›s›na yerlefltirmesi elefltiri alm›flt›r. Ayn› zamanda Latin Amerika ülkeleriniH›ristiyan olmalar›na karfl›l›k politik kültürlerinden dolay› Bat› Uygarl›¤›ndan farkl›olarak ele almas› da tezinin zay›f yan› olarak öne sürülmüfltür (Walby, 2009: 39).


S O R U

D ‹ K K A T

S O R U

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



KÜRESELLEfiME KURAMLARIKüreselleflme olgusunu inceleyen çeflitli kuramlar vurgulad›klar› konular aç›s›n-dan farkl›laflmaktad›r. Bu kuramlar›n aralar›ndaki farkl›l›klar› anlayabilmek içinhipotetik bir soru ortaya atabiliriz: Bir adada yaflayan yeni bir toplumun keflfedil-di¤ini düflünelim. Bu ada toplumu dünya toplumlar›na nas›l entegre edilirdi? Ba-z› kuramc›lar flirketlerin derhal bu adan›n do¤al kaynaklar›na el koyaca¤›n› iddiaedecektir. Daha sonra s›ra bu kaynaklar› iflleyebilmek için adaya mühendisler yol-lamaya ve ucuz ifl gücünden yararlanabilmek için fabrikalar kurmaya gelecektir.Baflka bir grup dünyadaki süper güçlerin adaya temsilciler yollayarak güçlü birdevlet kurulmas›n› sa¤laman›n ve bu devletle iliflkileri gelifltirmenin en do¤ru yololdu¤unu iddia edebilir. Yeni devletin küresel siyasette yer almas› gerekecektir.Bu süreçte çok uluslu flirketlerin dan›flmanl›k ve destek hizmetleri vermesi önem-lidir. Üçüncü bir grup kuramc› her devlette oldu¤u gibi yeni kurulacak bu devletiçin de yeterli say›da dan›flman›n adaya gönderilerek gerekli her türlü kurumunkurulmas›na yard›m etmesi gere¤inin alt›n› çizecektir. Dördüncü bir grup kuram-c› ise ada toplumunun kendi kültürel miras›n› koruyabilmesi ve dünya kültürü-nün istilas›na karfl› koyabilmesi için gerekli dengenin öneminden bahsedecektir(Lechner & Boli, 2000: 49).

Dolay›s›yla, adan›n entegrasyonu ekonomik sömürü, siyasal antlaflmalar ve itti-faklar, küresel modellere göre yap›lacak kurumsal reformlar ve kültürel bir kimlikaray›fl› seçeneklerinin hepsini içerebilir. Küreselleflmenin 1970’ler sonras› ortaya ç›-kan yeni bir olgu olmad›¤›n› iddia eden farkl› kuramlar vard›r. Bu kuramlar Marx’tanetkilenmifl olan “kapitalist dünya sistemi” ve “ba¤›ml›l›k” kuramlar› ile “dünyakültürü” kuram›d›r.

Kapitalist Dünya Sistemi ve Ba¤›ml›l›k Kuramlar›1960’lar›n ortalar›nda modernleflme kuramlar›n› elefltiren alternatif kuramlar gelifl-mifltir. Özellikle Latin Amerika ülkelerinde ithal ikâmeci endüstrileflme sürecinindinamizmini kaybetmesi modernleflme sürecinin sorgulanmas›na yol açm›flt›r (Lar-rain, 1989: 115-123). Ba¤›ml›l›k kuram› olarak adland›r›labilecek düflünceler çeflit-li olsa da ortak yönleri dünya kapitalist sistemi kavram›n› kabul etmeleri ve bu sis-temin çevresinde yer alan ülkelerin iç yap›lar›n›n d›fl güçler taraf›ndan belirlendi-¤ini öne sürmeleridir. Ön plana ç›kan düflünürler “kapitalist dünya ekonomisi”kavram›n› kullanan Andre Gunder Frank ve Immanuel Wallerstein’d›r. Frank “az-geliflmiflli¤in geliflmiflli¤i” kavram›n› ortaya atm›flt›r. Kapitalizmin 16.yüzy›lda Avru-pa’da bafllad›¤›n› ve tüm dünyay› uluslararas› bir sistem haline soktu¤unu iddiaeder. Bu kuram›n temel argüman› bütün ülkelerin ayn› anda geliflemeyecekleridir.Merkez ve çevre aras›ndaki iliflki sömürü iliflkisidir. Merkez ülkeler çevre ülkelerinüretti¤i art› de¤ere el koymaktad›r. Bütün ülkelerin ayn› anda geliflememesinin ne-deni de budur. Çevreden merkeze art› de¤er transferi gerek uluslararas› ifl bölümügerekse siyasal güç ile sa¤lan›r. Merkez ülkelerde daha fazla beceri gerektiren ifl-ler ve sermaye yo¤unlafl›r. Ayr›ca merkez ülkelerde daha güçlü devlet mekanizma-lar› vard›r. Bu eflitsizliklerin do¤al sonucu çevrenin geliflememesine karfl›l›k mer-kezin geliflmesidir. Ayn› süreçte sömürgeci ve ulusal sermaye ile ihracat sektörüdünya metropollerinin uydusu haline gelmifltir. Ulusal metropollerin uydusu hali-ne gelen taflra kentleri ise kendi yerel uydular›n›n yer ald›¤› taflra merkezlerine dö-nüflür. En son halkada k›rsal yörelerdeki tüccarlara ba¤l› köylüler yer al›r. Uydu ül-kenin üretti¤i ekonomik zenginli¤in tümüne yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararas›metropoller taraf›ndan el konulur. Çünkü sermaye birikimi dünya çap›nda gerçek-leflmektedir. Çevre ülkelerde ifl gücü, kendisini yeniden üretmesi için gerekli olanasgari ücretin dahi alt›nda ücretlerle çal›flt›r›lmaktad›r. Ba¤›ml› ülkelerdeki ifl gücü-


nün sömürüsü sayesinde ihraç edilen yiyecek fiyatlar› düflmekte ve merkez ülke-lerdeki eme¤in yeniden üretim maliyeti ucuzlamaktad›r. Çevre ülkelerdeki iflçi s›-n›f› kendi imâl etti¤i ürünleri tüketemezken merkez ülkelerde az say›da yönetici s›-n›ftan insanlar lüks tüketime sahip olmaktad›r. Wallerstein, Frank’›n görüfllerini ge-lifltirmifltir. Ona göre dünya ekonomik sisteminde üç konum vard›r: merkez, yar›-çevre ve çevre. Frank’tan farkl› olarak bu konumlar›n sabit olmad›¤›n› ve baz› ül-kelerin sistem içinde yer de¤ifltirmelerinin mümkün oldu¤unu öne sürmüfltür. Ya-r›-çevre ülkeler merkez ve çevre aras›ndaki kutuplaflmay› azalt›p sistemin kal›c›l›-¤›n› sa¤lamaktad›r.

Art› de¤er kavram›n› Marx emek-de¤er kuram› çerçevesinde kullanm›flt›r. Marxflu soruya cevap aram›flt›r: Serbest piyasa kural›na göre tüm metalar kendi eflitleriy-le mübadeleye (de¤ifl tokufla) girer. O zaman paras› olanlar niçin üretime yat›r›myapmaktad›r? Cevab› flöyledir: Yat›r›mc› kullan›ld›¤›nda maliyetinden daha fazla de-¤er yaratan, benzeri olmayan bir meta görmüfl ve onu sat›n alm›flt›r. Bu meta emekgücüdür. Kapitalist üretim biçiminin ortaya ç›kmas›yla birlikte emekçiler emek güç-lerini üretim araçlar›n›n mülkiyetini ellerinde tutanlara hem satmak zorunda kal›r;hem de bunu yapabilecek güçtedir. ‹flçiler, ürettikleri fleyler temel al›narak de¤il,kendilerinin ve çocuklar›n›n çal›flmak amac›yla varl›klar›n› idame ettirmelerini müm-kün k›lan g›da ve di¤er ihtiyaçlar temel al›narak ücretlendirilir. ‹flçinin kendini ge-çindirme de¤erinin (zaruri emek) normal flartlarda, çal›fl›lan saat toplam›ndan dahaaz zamanda üretilmesiyle “art› de¤er” yaratmak mümkün olur (Marshall, 1999: 184).

Ba¤›ml›l›k kuramlar› da temelde modernleflme kuramlar› gibi ideal bir geliflmetasavvur ettikleri ve çevre ülkelerin durumunu bu modele göre tan›mlad›klar› içinelefltirilmifltir.

Sassen, küresel ekonominin “dünya flehirleri” sayesinde hayat buldu¤una dik-katimizi çeker. Dünya flehirlerinden küresel ekonomiyi kontrol eden kifliler ge-rek yerel kültürlerin etkisinden, gerekse siyasi kontrolden uzaklafl›rlar. Buna pa-ralel olarak dünya flehirlerinde yaflayan küresel elitler ile asgari ücretle çal›flan ifl-çiler aras›ndaki eflitsizlik uçurumu artar (Sassen, 1998, aktaran Lechner & Boli,2000: 70-73).

1980’li y›llarda bir dünya flehri olan ‹stanbul’da da küreselleflme özelliklerini ta-fl›yan yeni mekânsal düzenlemeler ortaya ç›km›flt›r (Keyder, 2000: 185). Pek çokflirket yüksek kârlar getiren müteahhitlik ifline girmifltir. Mali liberalizasyon saye-sinde bankac›l›k sektörü dünya piyasalar› ile bütünleflmifl ve ‹stanbul yat›r›m aç›-s›ndan bir çekim merkezi haline gelmifltir. Bu koflullar çerçevesinde konut piyasa-s› ‹stanbul’un en kârl› sektörü olmufltur. Kentlerin ifllevleri dünyadaki yerlerineba¤l› olarak dönüfltürülmektedir (Keyder, 2000: 219). ‹stanbul önemli bir ulusafl›r›ticaret ve finans merkezi durumuna getirilmek istenmektedir.

Dünya Kültürü Kuram›Dünya kültürü kuram› (Lechner & Boli, 2005) küresel meta, insan ve kültür dola-fl›m› zincirlerini analiz eder. Küreselleflme sürecinde gerek mallar›n, gerekse insan-lar›n dolafl›m›n› görürüz. Örne¤in, Türkiye’ye yönelik düzensiz göç ve kad›n tica-reti küresel bir sorundur. Küresel çaptaki enformel ifl ve ticaret faaliyetleri ulusla-raras› nüfus hareketlerini etkilemekte, Türkiye de bundan pay›n› almaktad›r (Erderve Kaflka, 2003). Dünya kültürü kavram› meta dolafl›m› ve insan dolafl›m› süreciy-le, uluslararas› finans ve banka sistemiyle, iletiflim a¤›yla, uluslararas› kurumsallafl-malarla (Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararas› Çal›flma Örgütü, Dünya Bankas›, Dün-ya Satranç Federasyonu gibi) ve küresel popüler kültür ile bireylerde ulus ötesi ye-ni bir bilinçlenme düzeyine iflaret etmektedir. Üstelik bu kültür dinamiktir. Sürek-li oluflum ve yenilenme halindedir. Dünya kültürü kuram›, küreselleflmeye karfl› ç›-


kan Dünya Sosyal Forumu gibi küreselleflme karfl›t› platformlar›n da kaç›n›lmazolarak küresel çapta örgütlenmeleri gerekti¤ini vurgulamaktad›r.

Dünya kültürü kavram› e¤itsel, yönetsel, örgütsel ve yurttafll›kla ilgili pratikle-rin bütün toplumlarda benzer biçimler alm›fl oldu¤una iflaret eder. Öte yandan, gü-nümüzde önemli say›da toplum demokrasi ile yönetilirken, halen demokratik ol-mayan toplumlar da bulunmaktad›r. Baz› toplumlar henüz kad›nlara seçme hakk›tan›mam›flt›r. ‹nsan haklar› kavram› küresel düzeyde yayg›nlaflmam›flt›r. Buradasormam›z gereken soru kültürün nas›l yay›ld›¤›d›r. Ulusafl›r› ticaret ve neoliberalideoloji yay›ld›¤› ölçüde çok uluslu flirketler tarih sahnesine ç›km›flt›r. Hatta çokuluslu flirketler küresel aktörler olarak ulus devletlerin yerini almaya bafllam›flt›r.Ancak yine de her çok uluslu flirketin ana ofisinin bulundu¤u bir dünya kenti mev-cuttur. Dolay›s›yla, çok uluslu flirketlerin tarih sahnesine ç›km›fl olmas› ulusal s›n›r-lar›n sona erdi¤i anlam›na gelmemektedir. Dinsel gelenekler toplumlara ve birey-lere küresel düzlemde aidiyet hissi verdikleri ölçüde önemli dünya görüflleri ola-rak yay›labilmektedir. Dolay›s›yla, dünya kültürü yaklafl›m› küreselleflme sürecinindüflünüldü¤ü ölçüde bir homojenlik yaratmad›¤›n›; buna karfl›l›k “melezlenme”denebilecek oluflumlara yol açt›¤›n› öne sürmektedir. “Amsterdam’da Fasl› k›zlar›nTayland boksu yapmas›” bu duruma güzel bir örnektir (Nederveen Pieterse, 1995,aktaran Lechner & Boli, 2000:99-105). “Melezlenme” düflüncesi kültürel özcülük yada içe dönük kültür anlay›fl›na karfl› bir taraf oluflturursa anlaml› olabilir.

Küreselleflmenin kültürel boyuttaki çeflitlilikleri üzerine kapsaml› bir kaynak olarak BirKüre Bin Bir Küreselleflme. Ça¤dafl Dünyada Kültürel Çeflitlilik adl› kitaba bakabilirsiniz.(Peter, L. Berger & Samuel, P. Huntington, çev: A.Ortaç, ‹stanbul: Kitap Yay., 2003)

Küreselleflmeye iliflkin dünya kapitalist sistemi ve ba¤›ml›l›k kuramlar› ile dünya kültürükuram› aralar›ndaki temel farklar nelerdir? Kuramlar›n argümanlar›n› k›saca aç›klay›n›z.

EKONOM‹K KÜRESELLEfiME1970’lerin bafl›ndan itibaren kavramsal olarak sermayenin ulusal düzeyde tan›mla-namayaca¤› görüflü a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Bu tart›flman›n çerçevesini anla-yabilmek için sermayenin toplam sosyal döngüsünü oluflturan üç sürece aç›kl›kkazand›rmak gereklidir (Ercan, 2009: 173-74). Birinci aflamada ticari sermaye ulus-lararas›laflm›flt›r. Kapitalist üretim tekniklerinin geliflmesi üretim hacmini artt›rm›fl;dolay›s›yla uluslararas› ticaret artm›flt›r. Bu durumda çok uluslu flirketler güçlen-mifltir. 1970’lerin ortas›nda dünya ticaretinin % 30’u çok uluslu flirketlerin ellerin-dedir. Bu dönemde ticaret serbestli¤i savunulmufl; ticaretin devam edebilmesi içinparan›n hem ödeme arac› hem de ortak ölçü olma özellikleri gündeme getirilmiflve alt›n-para sistemi gerçeklefltirilmifltir.

‹kinci aflamada erken endüstrileflen ülkelerde sermaye afl›r› artm›fl; yeni kârl›l›kkoflullar›n›n aranmas› gündeme gelmifltir. Anonim flirketler geliflmifl ve toplumdavar olan mülkiyet haklar› tek elde yo¤unlaflm›flt›r. Buna ba¤l› olarak sermaye yara-t›c›s› bankalar güçlenmifl ve sermaye hem borç sermaye hem de hayâli sermayeolarak ulus d›fl›na ç›km›flt›r. Bu sürece para sermayesinin uluslararas›laflmas› de-mek mümkündür.

Üçüncü aflamada geliflen teknoloji ve ulafl›m maliyetlerinin ucuzlamas› üretimfaaliyetinin uluslararas›laflmas›na neden olmufltur. Üretim için gerekli ifl gücü veüretim araçlar›n›n sa¤lanmas›nda oldu¤u gibi üretim sürecinde yarat›lan art› de¤erde uluslararas›laflm›flt›r.

Sermayenin üç farkl› görünümünü kendi içlerinde toplayan firmalar hareketalanlar›n› geniflleterek kârl›l›k oranlar›n› artt›rabilmifllerdir. Baflka deyiflle, bir yan-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

dan firmalar üretimi sürdürürken, bankalar yat›r›m için para sa¤lamakta ve ticaretflirketleri ise üretilen mallar›n da¤›t›m›n› yapmaktad›r.

Neoliberal küreselleflme özellikle 1980 sonras›na iliflkin bir kavramd›r. 1980sonras›nda petrol ihracatç›s› ülkelerin ellerindeki petro dolarlar içe dönük sanayi-leflme modeli uygulayan az geliflmifl ülkelere yönlendirilmifl ve bu model bir süredevam edebilmifltir. Ayr›ca bu yönlendirme finansal piyasalar›n önemini artt›rm›fl-t›r. Sürecin sonunda ortaya ç›kan borç krizi içe dönük sanayileflme modelinin so-na ermesine ve küreselleflme ad› verilen sürecin bafllamas›na neden olmufltur. Ar-ka arkaya ç›kan petrol krizleri az geliflmifl ülkeler aras›ndaki dayan›flma duygusu-nu azaltm›flt›r. Az geliflmifl ülkeler uluslararas› yeni ekonomik düzen ça¤r›s›nda bu-lunmufllar ve geliflmifl ülkeler ise bu ülkelerin borçlar›n› ödeyebilmelerinin ancakihracata yönelmeleriyle mümkün olabilece¤ini düflünmüfllerdir. 1970’li y›llar›n so-nunda IMF ve Dünya Bankas›’n›n katk›lar›yla neoliberal ekonomi politikalar› azgeliflmifl ülkelerin büyük bir k›sm›na s›çram›flt›r. Bu politikalar az geliflmifl ülkelerid›fla aç›k serbest piyasa ekonomisi yönünde dönüfltürme yolunu seçmifltir. Al›nma-s› gereken önlemler çeflitlidir: D›fl ticaret, finans piyasalar›, do¤rudan yabanc› yat›-r›mlar serbestlefltirilecek; kamu iktisadi kurulufllar› özellefltirilecek; e¤itim, sa¤l›kve sosyal hizmet alanlar›nda özellefltirmeler gündeme gelecek; ifl gücü piyasalar›esneklefltirilecektir (Dedeo¤lu ve Subaflat, 2004: 16-17). Türkiye’de de bu modelOcak 1980’de önemli bir borç krizi s›ras›nda IMF ve Dünya bankas› ile yap›lan an-laflmalar ile uygulamaya konmufl ve alternatifsizlik söylemi içinde devam etmifltir.Neoliberal küreselleflme derinleflmifl ve yayg›nlaflm›flt›r. Bu süreçte baflat rol oyna-yan ülkelerin sürecin tersine çevrilmemesi konusunda gösterdikleri kararl›l›k saye-sinde küreselleflme devam edebilmektedir. ‹sviçre’nin Davos kentinde aralar›ndaMicrosoft yöneticisi Bill Gates’in de bulundu¤u flirket yöneticileri ve hükümet li-derleri taraf›ndan Dünya Ekonomik Forumu toplanm›flt›r. Öte yandan küresellefl-me karfl›t› toplumsal hareketler de geliflmektedir. 2001 y›l›n›n Ocak ay›nda on bin-den fazla insan, Brezilya’n›n Porto Alegre kentinde Dünya Ekonomik Forumu’naalternatif Dünya Sosyal Forumu’nda toplanm›flt›r. Bir Frans›z köylü liderinin bafl›n›çekti¤i bu forumda, insan›n ve do¤an›n merkezde oldu¤u yeni bir dünyan›n müm-kün oldu¤u görüflü dile getirilmifltir.

Günümüzde küreselleflme neoliberal ideolojiden ba¤›ms›z olarak düflünülebilir mi? Küre-selleflme süreci toplumumuzda hangi özellikleri ile göze çarpmaktad›r?


Resim 1.5

COCACOLA

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

4


Toplumsal de¤iflme olgusunun özelliklerini

s›ralamak.

Toplumsal de¤iflmenin temelde üç özelli¤i var-d›r: 1) Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r; 2) Top-lumsal de¤iflme genelde planlanmadan ortayaç›kar; 3) Toplumsal de¤iflme tart›flmal› bir süreç-tir. Toplumsal de¤iflme, içinde yaflan›lan toplu-mun teknoloji ve kültür düzeyi taraf›ndan belir-lenir. Çok dinamik ve çok yönlü bir süreçtir. Bi-reyleflme, medya iletifliminin geliflmesi, bürokra-si kurumunun karmafl›klaflmas› bu sürecin par-çalar›d›r. Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r. Amaherhangi bir toplumda genellikle maddi kültürdaha önce de¤iflirken bak›fl aç›lar›n›n, de¤er venormlar›n ayn› h›zda de¤iflmemesi “kültürel bofl-luk” duygusu yarat›r. “Geliflme” tart›flmal› birkavramd›r. Her de¤iflme geliflme anlam›na gel-memektedir.

Toplumsal de¤iflmeye neden olan etmenleri tan›-

y›p örneklendirmek.

Toplumsal de¤iflmeyi sosyokültürel farkl›laflma-lara, s›n›f çat›flmalar›na ve demografik geliflmele-re ba¤layan çeflitli görüfller vard›r. Sosyokültürelnedenler teknolojik geliflmelerin yan› s›ra, norm-lar ve de¤erlerdeki de¤iflmelerdir. Baflka bir gö-rüfle göre toplumsal de¤iflmeyi etkileyen önemlibir etmen toplumlardaki eflitsizliklerdir. Toplum-sal eflitsizlikler sadece s›n›flar aras›nda de¤il, ay-n› zamanda etnik gruplar ve toplumsal cinsiyet-ler aras›nda da vard›r. Toplumsal hareketlilik s›-n›f çat›flmas›n› ortadan kald›rmaz, sadece zay›fla-t›r. Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen önemli birbaflka etmen ise fiziksel çevre ve nüfus iliflkisidir.Belirli bir toplumda nüfus yo¤unlu¤unun artma-s› kaynaklar ve f›rsatlar›n da¤›l›m›nda dengesiz-lik yarat›r. Endüstrileflmifl ülkeler kaynak da¤›l›-m›n› ve nüfus art›fl›n› belli ölçülerde dengeleme-yi baflarm›flt›r. Endüstrileflmekte olan ülkelerdedengeyi sa¤layabilmek için nüfus planlamas› yap-mak zorunludur.

Toplumsal de¤iflme ile ilgili kuramlar› özetlemek.

Comte insan zihninin teolojik, metafizik ve pozi-tif aflamalardan geçerek en iyiye ulaflaca¤› inan-c›ndad›r. Her aflamada egemen olan düflünce bi-çimi o aflamadaki toplumsal yap›y› belirler. Spen-cer’e göre insan topluluklar› kal›t›msal nedenlerve çevre yüzünden farkl›lafl›r ve aralar›ndaki zen-ginlik ve güç farklar› giderek artar. Durkheim’agöre toplumda ifl bölümünün artmas› mekanikdayan›flmadan organik dayan›flmaya geçmemizeetki eder ama dayan›flmay› ortadan kald›rmaz.Çünkü, bireyler toplumda sürekli dayan›flmayaihtiyaç duyar. Marx toplumsal de¤iflmeyi etkile-yen en önemli unsurun s›n›f çat›flmas› oldu¤unuöne sürmüfltür. Tarih boyunca her toplumda de-¤iflen üretim biçimine karfl›l›k gelen de¤erlerintafl›y›c›s› olan s›n›f, gücü eline geçirmifl ve düze-ni de¤ifltirmifltir. Weber’e göre bir toplumda za-man içerisinde geliflen düflünceler de¤iflmeninetkili gücü haline gelir. Kitleleri harekete geçire-bilecek karizmatik liderler toplumsal krizler s›ra-s›nda ortaya ç›kar. Parsons’a göre herhangi birbireyin toplumsal eylemleri içinde yaflad›¤› top-lumun kurumlar› ve kültürü çerçevesinde ortayaç›kar. Birey bu çerçevede tercihler yapmak zo-runda kalaca¤› için toplumun dengede kalmas›beklenir. Touraine ise toplumsal hareketlerin de-¤iflme aç›s›ndan itici gücünü ön plana ç›kar›r.

Modernite ve modernleflme kavramlar›n› tan›y›p

iliflkilendirmek.

Modernleflme endüstrileflme ve kapitalizm ilebafllayan toplumsal de¤iflme sürecine verilenisimdir. Modernite ise Bat›’da bu süreçte de¤iflenkurumlar› ve davran›fl biçimlerini içerir. Modern-leflme a¤›rl›¤›n› yirminci yüzy›lda hissettirmifltir.Modern toplumda bireylerin davran›fllar› enfor-masyon ve denetim sistemleri ile eflgüdümlü ha-le getirilir. Politik örgütlenme biçimi ulus devlet-tir. Modern toplumda zaman ve mekân ayr›flma-s› vard›r ve toplum dinamiktir. Toplumsal iliflki-ler mekanik saatin ve evrensel takvim sistemininicâd› ile yeniden örgütlenmifltir. ‹fl gücü özgür-leflmifltir. Demokrasi ve insan haklar› kavramlar›da önemli ölçütlerdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Küreselleflme olgusunun özelliklerini tan›mla-

mak.

Küreselleflme özellikle 1970’lerden bu yana en-formasyon toplumunun ortaya ç›kmas› ve gelifl-mesi ile ba¤lant›l›d›r. ‹nternet sayesinde bilgi ak›-fl› h›zlanm›fl ve toplumlar gerek bilgi, gerek ser-maye ak›fl› sayesinde ekonomik ve siyasal aç›-dan ba¤lant›l› hale gelmifltir. Ulusafl›r› kurumlargeliflmifl, sivil toplum hareketleri ortaya ç›km›flve toplumsal problemler de ulusafl›r› s›n›rlar için-de dolafl›ma girmifltir. Küreselleflme olgusununönemli özellikleri zaman ve mekân›n s›k›flmas›ve tüketim kal›plar›n›n giderek standartlaflmas›-d›r. Yersiz-yurtsuzlaflma kavram› sosyal iliflkile-rin esnekleflti¤ine iflaret eder. Küreselleflme hertürlü eflitsizli¤i, çeliflkiyi ve yerel ile küresel kar-fl›tl›¤›n› içerir.

Küreselleflme olgusuna iliflkin farkl› kuramlar›

karfl›laflt›rmak.

Kapitalist dünya sistemi kuram› küreselleflmekavram› ile kapitalist sistemin dünyaya yay›lmasürecine iflaret etmektedir. Tüm ülkeler ayn› ka-pitalist sistem içerisinde geliflen iletiflim ve eko-nomi a¤lar› sayesinde zaman içinde birbirlerineba¤lanm›flt›r. Merkezdeki ülkelerin geliflmifl ol-mas›, çevredeki ülkelerin sömürülmüfl olmalar›yüzündendir. Ba¤›ml›l›k kuram›na göre geliflmifl-lik ve az geliflmifllik bir madalyonun iki yüzü gi-bidir. Merkez ve çevre ülkeler aras›ndaki eflitsiz-liklerin yeniden üretilmesi söz konusudur. Dün-ya kültürü kuram› küresel meta, insan ve kültürdolafl›m› zincirlerini analiz eder. Küreselleflmesürecinde ürünlerin oldu¤u kadar bilginin, en-formasyonun, de¤er ve düflüncelerin yan› s›ra in-sanlar›n dolafl›m›n› görürüz.

Küreselleflme olgusunun kültürel, siyasal ve eko-

nomik sonuçlar›n› irdelemek.

Kültürel küreselleflme aç›s›ndan sormam›z gere-ken soru kültürün nas›l yay›ld›¤›d›r. Dünya kül-türü yay›l›rken baz› kavram ve kurumlar›n ev-rensel düzeyde kabul edilmesini getirmifltir. De-mokrasi ve insan haklar› kavramlar›n›n yay›lma-s› bu duruma bir örnektir. Kültürel küreselleflmeayn› zamanda tüketim toplumu özelliklerinin deyay›lmas›na yol açmaktad›r. Bu duruma karfl› ç›k-mak mümkün müdür? Ulusafl›r› ticaret ve neoli-beral ideoloji yay›ld›¤› ölçüde çok uluslu flirket-ler tarih sahnesine ç›km›flt›r. Bunun sonuçlar› ne-lerdir? 1980 sonras›na iliflkin bir kavram olan ne-oliberal küreselleflme finansal piyasalar›n önemi-ni artt›rm›flt›r. IMF ve Dünya bankas› bu süreçtebaflat rol oynam›fl ve alternatifsizlik söylemi ya-rat›lm›flt›r. Dünya Sosyal Forumu’nun kurulmuflolmas› ekonomik kürselleflmeye alternatif olufl-turabilecek midir?

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflme süreci-nin özelli¤i de¤ildir?

a. Toplumsal de¤iflme kaç›n›lmazd›r.b. Toplumsal de¤iflme genelde planlanmadan or-

taya ç›kar.c. Toplumsal de¤iflme tart›flmal› bir süreçtir.d. Toplumun kurumlar› de¤iflen de¤erleri tafl›r.e. Yasalar›n de¤iflmesi insan psikolojisini de¤ifltirir.

2. Afla¤›dakilerden hangi kuramc› toplumsal de¤iflme-yi insan zihninin olgunlaflmas›na ba¤lam›flt›r?

a. Karl Marxb. Max Weberc. Herbert Spencerd. Auguste Comtee. Talcott Parsons

3. Durkheim’a göre toplumsal de¤iflmeyi etkileyen enönemli etmen afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kapitalizm sayesinde özgürleflen ifl gücüb. Toplumsal ifl bölümüc. Düflüncelerin kültürel birikim sa¤lamas› d. Bireylerin toplumsal eylemlerie. Kolektif bilincin geliflmesi

4. Toplumsal de¤iflmeyi aç›klamak için kullan›lan sis-tem modeline göre “sosyal süreç” kavram› neye iflaretetmektedir?

a. Bir toplumda üretim araçlar›n›n geliflmesine b. Bir toplumda süreç içinde ortak mülkiyetten özel

mülkiyet sahipli¤ine geçiflec. Bir toplumdaki sosyal aktörlerin örgütlenmeleri

sürecined. Bir toplumda makro, orta ve mikro düzeylerde

ortaya ç›kan de¤iflimleree. Bir toplumdaki insan say›s›n›n ço¤almas›na

5. Afla¤›dakilerden hangisi modern toplumun bir özel-li¤i de¤ildir?

a. Modern toplumun siyasal örgütlenme biçimi ulusdevlettir.

b. Bireyler günlük yaflamlar›n› ayn› zaman ve me-kânda geçirirler.

c. ‹fl gücünün özgürleflmesi önemli bir ölçüttür. d. Hesaplanabilirlik ve standardizasyon söz konu-

sudur.e. Bireyleri kontrol alt›nda tutan denetim sistemle-

ri vard›r.

6. Afla¤›da küreselleflmeye iliflkin verilen önermeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. ‹nternet sayesinde bilgi ak›fl› h›zlanm›flt›r.b. Siyasi planda ülkeler aras›nda iliflkiler geliflmifltir.c. Gerek toplumlar, gerekse toplumlardaki sosyal

gruplar aras›nda eflitlik artm›flt›r.d. Dünya piyasas› bir para piyasas›na dönüflmüfltür.e. Bir bütün olarak dünya bilinci yo¤unlaflm›flt›r.

7. Weber’e göre Bat› uygarl›¤› ötekilefltirdi¤i di¤er uy-garl›klardan üstündür. Neden?

a. Bat› uygarl›¤›nda hiç çocuk eme¤i kullan›lma-m›flt›r.

b. Bat› uygarl›¤›nda toprak sahiplerinin iktidar›nason verilmifltir.

c. Bat› uygarl›¤›nda endüstri devrimi gerçekleflmifltir.d. Bat› uygarl›¤›nda ak›lc›l›k (rasyonalite) geliflmifltir.e. Bat› uygarl›¤›nda sosyal hareketlilik mümkündür.

8. Dünya kapitalist sistemi kuram›n›n temel önermesiafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Her yeni kurulan devlet küresel siyasette yer al-mak zorundad›r.

b. Sistemin merkezindeki ülkelerin geliflmifl olma-s› çevredeki ülkelerin sömürülmeleri yüzün-dendir.

c. Çevredeki ülkelerin kültürel miraslar›n› koruya-bilmeleri sistemin dengede kalmas› için önemli-dir.

d. Küresel popüler kültür ulusafl›r› göç sayesindemerkezden, çevre ülkelere yay›lmaktad›r.

e. ‹nsan haklar› kavram› küresel düzeyde yayg›n-laflamam›flt›r.

Kendimizi S›nayal›m


9. Neoliberal ideoloji küreselleflme ile efl anlaml› ol-masa da küreselleflme sürecini h›zland›rm›flt›r. Afla¤›-daki ifadelerden hangisi bu önermenin do¤ru nedenide¤ildir?

a. Sermayenin avantajl› buldu¤u ülkelere ak›fl›n›teflvik etmifltir.

b. Azgeliflmifl ülkelerde kamu yat›r›mlar›n› özen-dirmektedir.

c. Çok uluslu flirketlerin ulus devletler gözetimin-de palazlanmas›n› sa¤lam›flt›r.

d. Sosyal haklar›n k›s›tlanmas›n› önererek ucuz iflgücü kullan›m›n› desteklemifltir.

e. ‹flçi haklar›n› koruyan sendikal örgütlenmeleriyasaklam›flt›r.

10. Sassen’in önerdi¤i “dünya kentleri” kavram› küre-selleflme aç›s›ndan hangi durumu ifade etmemekte-

dir?

a. Bu kentlerdeki ticari faaliyetler düzensiz göçüetkilemektedir.

b. Bu kentlerde küresel ekonomiyi kontrol edenkifliler siyasi kontrolden uzaklaflm›flt›r.

c. Dünya kentleri yat›r›m aç›s›ndan çekim merkezihaline gelmifltir.

d. Dünya kentlerinde gelir da¤›l›m› giderek eflit-lenmektedir.

e. Dünya kentlerinin ifllevleri dünyadaki yerlerineba¤l› olarak dönüfltürülmektedir.

Toplumsal De¤iflim ve Zaman Kavram›

Mübeccel K›ray

1962’de yap›lan bir çal›flmada, Türkiye’nin kuzeyindeh›zla de¤iflen çeflitli k›rsal topluluklarda, de¤iflme sonu-cu zaman kavram›n›n yeniden standardizasyonunu ana-liz etmeye çal›flt›k. Bu bölgede tar›m, kendine yeterlilikevresinden ticarî tar›ma do¤ru evrilmekteydi. Motorlukarayolu tafl›mac›l›¤› etkili bir biçimde kurulmufltu; buise mekândaki hareketlilik ve h›za yeni boyutlar, top-lumsal yap›ya yeni görünümler katmaktayd›.Zaman kavram›ndaki de¤iflim ve farkl›l›¤›n derecesinive bu tür kavramlar›n bireyin yaflam›ndaki çeflitlili¤inigöstermek için sistematik bir örneklem üzerinde yap›la-cak bir çal›flman›n ilginç olabilece¤ini düflündük. Butür bir toplumda, farkl› insanlar›n kendi zaman alg›lar›-n› farkl› ba¤lant›lar arac›l›¤›yla flekillendirecekleri veyaflamlar›n›n farkl› parçalar›nda bireylerin birden çoktoplumsal zaman kullanaca¤› umulabilir (....)Araflt›rmam›z, kasabada veya yak›n köylerde (en izoleolanlar›nda bile), özellikle h›zla ilgili olmak üzere yenideneyimler yaflayanlar›n, zaman alg›lar›n›n bir ya dabirçok parças›nda uluslararas› birimleri kullanmaya bafl-lad›klar›n› göstermifltir. Bu davran›fl›n en önemli kan›t›standartlaflm›fl zaman kavram›n› ölçmek için kullan›lanmekanik saatlerin say›s›d›r. Çal›flman›n yap›ld›¤› kent-sel topluluk içinde hane reislerinin yüzde 95.7’sinin kolsaati, yüzde 82. 4’ünün takvimi vard›. Köyde ise kolsaati olanlar›n oran› yüzde 82.3, takvimi olanlar›n oran›ise 63.2 idi (....). Ancak birey daha az izole bir toplulu-¤a geçti¤inde ya da topluluk geliflti¤inde, modern tek-nolojinin etkisinin derecesine ve h›zla ilgili deneyimle-rin yayg›nlaflmas›na ba¤l› olarak, uluslararas› zaman bi-rimleri yayg›n olarak kullan›lmaya bafllan›r ve bunlar›nkullan›m› giderek daha kesin bir hal al›r.

Kaynak: (1999) K›rsal Toplumlarda Zaman Kavram›.Toplumsal Yap› Toplumsal De¤iflme, 213-231. ‹stanbul:Ba¤lam

Yaflam›n ‹çinden

”

“


Küreselleflmenin Do¤as›

Do¤an Kuban

Türkiye’de gelifli güzel bir klifle olarak kullan›lan ulusalkültür, uygarl›k, demokrasi gibi kavramlar›n flu s›ralar-da dünyan›n içine girdi¤i kaotik koflullarda ne anlamageldikleri ve gelece¤i haz›rlamakta etkileri üzerinde ko-nuflmak her zaman yararl› olabilecek bir u¤raflt›r. Kültürü insan›n yaflamak için yaratt›¤› bütün fiziksel vekurumsal araçlar ve bunlar çerçevesinde oluflturulannesneler ve söylemler olarak tan›mlarsak üretilen herfley kültürdür. Bugün dünyadan izole edilmifl toplumkalmad›. Bazen Amazonlar’da yeni bir kabile bulundu-¤u haber olarak ç›ksa bile, iletiflim ve ulafl›m toplumla-r›n birbirinden izolasyonunu ortadan kald›rm›flt›r. Kültürlerin yaflama sayg›l› en üst, entelektüel, incelmifl,insanc›l üretimlerinin bütünü evrensel uygarl›¤› olufltu-ruyor. Atatürk’ün vaktiyle vurgulad›¤› gibi, günümüzdebir tane egemen uygarl›k var: Bütün kültürlerin evren-sel nitelikli yarat›lar›n› içeren ve bunu özümseme kabi-liyeti gösteren Bat› uygarl›¤›. En iyi örneklerin Bat›’da oldu¤u kabul edilse de uygar-l›k Do¤u’ya ya da Bat›’ya ait de¤ildir. ‹nsanlar›n ortakolduklar› de¤er yarg›lar›, yaflama sayg›, insana sayg›,güzeli aramak, ac›mak, sevmek, bilgiyi insan için kul-lanmak, yard›mlaflma, do¤ruyu arama, baflkalar›n›n hak-k›n› tan›ma, uygarl›¤› herkes için tan›mlar. UYGARLIK NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R

Kin, nefret, fliddet, dayatma, zorbal›k, eziyet etme, teh-dit uygarl›k de¤ildir. Zenginlik ve sömürü de uygarl›kde¤ildir. Uygarl›k ölümü, iflkenceyi, insanlara ac› çektir-me jestlerini içermiyor. Silah üretip, sömürge kurmak,atom bombas›yla bir kenti yok etmek uygarl›k de¤ildir.Evrensel bilim uygarl›kt›r. Atom bilgisi evrenseldir. Fa-kat atom bombas› uygarl›k jesti de¤ildir. Kimya uygar-l›k, t›p uygarl›k, zehirli gaz uygarl›k de¤ildir. Uygarl›k Antikite’den bafllayarak Çin’den Roma’ya bile-flenler içerir. Bu bileflenler inanc›n, akl›n ve sanat›nürünleridir. Fikirler dolafl›r, yaflam›n üst katlar›nda bu-luflur, uygarl›k dokusunu dokurlar. De¤iflik kültür alan-lar›n›n bilgeleri bunlar› özümser. Örne¤in, Budizm Çin’ive Uzak Do¤u’yu fetheder. Yunan felsefesi ve bilimi 9.Yüzy›lda ‹slam bilim ve felsefesine temel oluflturur. Ak-deniz çevresinde politika, din ve dil s›n›rlar› afl›larak ev-renselleflen bir uygarl›k kurgusu oluflur. Düflüncelerineski dünyada nas›l dolaflt›klar›n› gösteren ilginç bir kül-türel iliflkiyi bu ba¤lamda an›msatmak istiyorum:

‹slam felsefesi Profesörü Japon Toshihiko ‹zutsu’nun“Tasavvuf ve Taoizm” adl› ilginç bir kitab› var. ‹sa’danönce 4-3 yy.da flekillenen Taoizm Lao Tzu ve ChuangTzu’nun ö¤retilerini içerir. ‹zutsu’nun bunu karfl›laflt›rd›¤› tasavvuf düflüncesi ise,‹spanya’da 1165 y›l›nda do¤an Muhyiddin ‹bn Arabi’ninFusus el-Hikem (Bilgeliklerin Mücevherleri) adl›, 1229yaz›lm›fl yap›t›ndan al›nm›flt›r. Arada 1500 y›l var. Kitapta her iki ö¤retinin ideal insanve insan ontolojisi üzerine paralellikleri anlat›l›yor. Builiflki devletler, ülkeler, kültürler ve zamanlar aras›nda-ki büyük farklara karfl›n insan akl›n›n birlefltiricili¤ini veuygarl›k denilen insanl›k ürününün hepsinin üstündekikonumunu kan›tlar. Ak›l her iklimde benzer yeteneklere sahip. Benzer ko-nularda, özellikle soyut düflünürken benzer sonuçlaraulafl›yor. Kültürler aras›nda de¤iflik kökenli düflüncelerbirbirlerini döllüyor. Evrensel uygarl›¤›n temeli bu. Bu-gün dünyan›n büyük bir yo¤unlu¤u için bilim, teknolo-ji, görsel sanat, musiki, edebiyat, felsefe ortak ölçütleredayan›yor. Ticaret, finans, turizm, sinema, televizyon,internet ortak. Folklor ve müzelik eflya d›fl›nda ne ulu-sal kültür var, ne de farkl› uygarl›klar. Görünüfle göred›flar›da kalmak isteyen de pek yok. Fakat her toplum, bir yandan kendinin oldu¤unu var-sayd›¤› bir fleylere sar›l›rken öte yandan insanl›¤›n or-tak gösterisine kendisinin de katk›s› oldu¤unu kan›tla-mak için elinden geleni yap›yor. Din zaten ulus üstü,evrensel bir olgu. Kuran Arap’a ayr›, Türk’e ayr› emret-miyor. Müslümanlar dünyan›n her köflesinde yafl›yor. Bir soru ortada kal›yor. Ulusal kültür nerede bar›n›yor?Dil, özdeyifller, örf ve adetler, halk musikisi, mutfak ge-lenekleri, baz› duyarl›klar. Bunlar ulusal yaflam›n biryerlerinde ça¤dafl duyarl›¤a hitap edebildikleri oranda,örne¤in modern yorumlarla yeniden do¤duklar› zamanvarl›klar›n› belli ediyorlar. Gelece¤in dünyas›nda kimlik sadece dilde ve toplumla-r›n yeni uygarl›¤›n yarat›lmas›na kat›klar› ile belirlenecek.TAR‹H‹ DE⁄‹fi‹M Efi‹⁄‹NDEY‹Z

Dünyan›n bugünkü durumu, olas›l›kla bugüne kadargeçerli görünen bütün politik ve ekonomik hatta kültü-rel formüllerin boflald›¤›na iflaret ediyor. Serbest piyasaekonomisinin, bir sahtekârl›k k›l›f› oldu¤u son krizdekan›tland›. Ne var ki daha ciddi bir tarihi de¤iflim efli-¤indeyiz. Fiziksel dünya do¤al bir iklimsel dönemecegirdi. Bunda insanlar›n da biraz pay› var. Kurakl›k, su-suzluk, do¤al afetler, su bask›nlar›, yang›nlar dünyan›nkap›s›na dayand›.

Okuma Parças›


‹kinci eflik ise enerji bunal›m›. Petrol ve do¤al gaz kay-naklar› tükeniyor, pahal›lafl›yor. Yerlerine alternatifenerji üretmek zorunday›z. Geç kalan her ad›m ekono-mik gerileme demek. Bunu gerçeklefltirmek yeni birtoplumsal yap›laflma ile olas›. Yeni dünya toplumunungerçekleri politik, dinsel ya da ideolojik de¤il. Sadecebilimsel. Bütün dünyada ‘Ak›l’› egemen k›lacak kökten-ci politik de¤iflimler gerekiyor. Kurakl›k, susuzluk, açl›k, hangi dinden oldu¤umuzunfark›nda olmayacak. Yaflam›n sürdürülmesi için yarat›c›bir e¤itim ve bilimsel bir dünya görüflünün dünyayaegemen olmas› için özgür düflünce gerek. Özgür dü-flünce için özgür insan gerek. Özgür insan için gerçekdemokrasi gerek. Ve bu gerçekleflti¤i zaman küreselleflme flimdiki gibizenginin kölesi olmaktan farkl› bir fley olacak. Bu küre-selleflme o zaman gerçek içeri¤ine kavuflacak.

Kaynak: Do¤an Kuban, Cumhuriyet Gazetesi, BilimTeknoloji Eki, Y›l: 24, Say›: 1231, 22 Ekim 2010, s.2.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Süreci-nin Özellikleri” konusunu gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Ku-ramlar›” konusunu gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme Ku-ramlar›” konusunu gözden geçiriniz.


5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernite ve Modernlefl-me” konusunu gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme OlgusununÖzellikleri” konusunu gözden geçiriniz.


8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Kuramlar›”konusunu gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Kuramlar›”konusunu gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme Kuramlar›”konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Sistem modelinin temel varsay›m› toplumun denge ha-linde olmas› gerekti¤idir. Bu model çerçevesinde top-lumsal de¤iflme mikro, orta düzey ve makro gibi farkl›düzeylerde birbirini tetikleyen sosyal süreçler halindegerçekleflir. Sonuçta toplumda yeni fonksiyonlar ortayaç›kaca¤› için sistem denge durumuna kavuflur. Aksiyo-nalist modele göre toplumsal de¤iflmenin kökenindetoplumsal olaylar yatar. Bireylerin aksiyonlar› de¤iflmeiçin gereklidir. Toplumsal hareketler olmadan de¤iflmegerçekleflemez.

S›ra Sizde 2

Modernitenin ölçütleri çeflitlidir. Weber’e göre ak›lc›lafl-ma süreci, Marx’a göre özgür ifl gücü, Durkheim’a göreifl bölümünün artmas›, Simmel’e göre para ekonomisive bireyleflme, Ritzer’e göre standardizasyon ve denet-lenebilirlik en önemli ölçütlerdir. Ayr›ca modernite bili-min geliflmesini, sekülerleflmeyi ve insan haklar› dü-flüncesinin geliflmesini de içerir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Dünya Kapitalist Sistemi ile Ba¤›ml›l›k kuramlar› Mark-sist kuramdan etkilenmifltir ve ekonomik küreselleflme-ye vurgu yapar. Temel argüman Avrupa’da 16. yüzy›ldageliflen kapitalizmin dünyay› uluslararas› bir sistem ha-line soktu¤u ve tüm ülkelerin ayn› anda geliflemeye-cekleridir. Merkez ve çevre ülkeler aras›nda sömürüiliflkisi vard›r. Uluslararas› ifl bölümü ve siyasal güç sa-yesinde çevreden merkeze art› de¤er tafl›n›r. Bu süreç-te çevre ülkelerdeki ulusal sermaye dünya metropolle-rinin uydusu haline gelir. Uydunun üretti¤i ekonomikzenginli¤in tümüne uluslararas› metropoller taraf›ndanel konur. Dünya kültürü kuram› günümüzde e¤itsel,yönetsel, örgütsel ve yurttafll›kla ilgili pratiklerin bütüntoplumlarda benzer biçimler alm›fl oldu¤unu vurgular.Çok uluslu flirketler tarih sahnesine ç›km›flt›r ve bafloyunculard›r. Ne var ki, her çok uluslu flirketin ana ofi-sinin bulundu¤u dünya kenti mevcuttur.

S›ra Sizde 4

Günümüzde neoliberal ideoloji küreselleflmenin h›z ka-zanmas›na etki etmektedir. Bu ideoloji sayesinde ser-maye avantajl› buldu¤u ülkelere gitmekte ve çok ulus-lu flirketler güçlenmektedir. Bu sürecin kültürel sonucutüketim toplumu modelinin giderek daha fazla toplumayay›lmas›d›r. Küreselleflme süreci toplumumuzda finan-sal piyasalar›n artan önemi, yaflanan ekonomik krizler,buna karfl›l›k gittikçe artan say›da büyük al›flverifl mer-kezlerinin aç›lmas›, ‹stanbul gibi metropoliten alanlar›nfinans ve ulusafl›r› ticaret merkezi haline getirilmek is-tenmesi ile göze çarpmaktad›r.

Anderson, B. (1991). Imagined Communities: Reflecti-

ons on the Origin and Spread of Nationalism. Lon-don: Verso.

Antonio, R.J. (2000). Karl Marx. George Ritzer (Ed.).The Blackwell Companion to Major Social Theorists,

105-113. Oxford: Blackwell.Aybay, R. (1998). Teba-i Osmai’den T.C. Yurttafl›’na Ge-

çiflin Neresindeyiz? 75 Y›lda Tebaa’dan Yurttafl’a

Do¤ru, 37-42. ‹stanbul: Türkiye Ekonomik ve Top-lumsal Tarih Vakf› Yay›nlar›.

Bauman, Z. (2006). Küreselleflme (2.Bask›). AbdullahY›lmaz (Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt›.

Berger, P. L. & Huntington, S. P. (2003). (eds.). Bir

Küre Bin Bir Küreselleflme. Ça¤dafl Dünyada Kül-

türel Çeflitlilik. Ayla Ortaç (Çev.). ‹stanbul: KitapYay›nevi.

Castells, M. (1996). The Information Age (Vol.1): The Ri-

se of Network Society. Oxford: Blackwell.Dahrendorf, R. (1976). Class and Class Conflict in In-

dustrial Society. London: Routledge & Kegan Paul.Dedeo¤lu, S. & Subaflat T. (2004). Kalk›nma ve Küresel-

leflme. ‹stanbul: Ba¤lam.Ecevit, Y. (2008). ‹flgücüne Kat›l›m ve ‹stihdam. Türki-

ye’de Toplumsal Cinsiyet Eflitsizli¤i: Sorunlar, Önce-

likler ve Çözüm Önerileri, 11-207. Tüsiad Yay›n No:Tüsiad-T/2008-07/4G8, Yay›n no Kagider-001. ‹s-tanbul

Ercan, F. (2009). Modernizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifl-

lik (5.Bask›). ‹stanbul: Ba¤lam. Erder, S. (2001). ‹stanbul’a Bir Kent Kondu: Ümraniye

(2. Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.Erder, S., & Kaflka, S. (2003). Düzensiz Göç ve Kad›n Ti-

careti: Türkiye Örne¤i. UNFPA(Birleflmifl MilletlerNüfus Formu), IOM (International Organization ForMigration).

Ergun, D. (2004). Türk Bireyi Kavram›na Girifl (3. Bas-k›). ‹stanbul: ‹mge.

Esmer, Y. (1997). Devrim, Evrim, Statüko: Türkiye’de

Sosyal, Siyasal, Ekonomik De¤erler. ‹stanbul: TESEV.Esmer, Y., & Ertunç, B. http://www.un.org/millenni-

umgoals/Betam Araflt›rma Notu, 10/75.Esmer, Y., & Ertunç, B. http://www.un.org/millenni-

umgoals/Betam Araflt›rma Notu, 10/77.Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self

and Society in the Late Modern Age. California: Stan-ford University Press.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Giddens, A. (1998). Modernli¤in Sonuçlar›. Ersin Kufl-dil (Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt›.

Güvenç, B. (1976). Sosyokültürel De¤iflme. Ankara: Ha-cettepe Üniversitesi.

Hançerlio¤lu, O. (1977). Felsefe Ansiklopedisi. Kavram-lar ve Ak›mlar. ‹stanbul: Remzi Kitabevi.

Harvey, D. (1989). The Condition of Postmodernity. Ox-ford: Blackwell.

Keyder, Ç. (2000). Enformel Konut Piyasas›ndan Küre-sel Konut Piyasas›na. Ça¤lar Keyder (Ed.) ‹stanbulKüresel ile Yerel Aras›nda, 171-191. ‹stanbul: Metis.

K›ray, M. (1982). The New Roles of Mothers: ChangingIntra-Familial Relationships in a Small Town in Tur-key. Toplumbilim Yaz›lar›, 7, 443-456. Ankara: Ga-zi Üniversitesi ‹‹BF.

K›ray, M. (1982). Sosyal Yap› ve Nüfus Art›fl› Etkileflimi.Toplumbilim Yaz›lar›, 7, 21-39. Ankara: Gazi Üni-versitesi ‹‹BF.

K›ray, M. (2000). Ere¤li, A¤›r Sanayiden Önce bir Sahil

Kasabas›,(3.bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.K›ray, M. (1998). Taflköprü. K›rsal Topluluklarda Gelifl-

me ve Liderlik. De¤iflen Toplum Yap›s›, 89-132. ‹s-tanbul: Ba¤lam.

K›ray, M. (1999). Türk Toplumunda Yap›sal De¤iflme.Toplumsal Yap› Toplumsal De¤iflme, 327-342. ‹stan-bul: Ba¤lam.

K›ray, M. (1999). Kentleflme ve Yeni Siyasal ‹slam. Top-

lumsal Yap› Toplumsal De¤iflme, 342-349. ‹stanbul:Ba¤lam.

Kongar, E. (2002). Toplumsal De¤iflme Kuramlar› ve

Türkiye Gerçe¤i (9. Bask›). ‹stanbul: Remzi.Kösemihal, N.fi. (1968). Sosyoloji Tarihi. ‹stanbul: Rem-

zi. Kösemihal, N.fi. (1971). Durkheim Sosyolojisi. ‹stanbul:

Remzi.Larrain, J. (1989). Theories of Development. Oxford &

Cambridge: Polity Press.Lechner, F. J., & Boli, J. (2005). World Culture Origins

and Consequences. Oxford: BlackwellMardin, fi. (1997). ‹deoloji (4.Bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Osman Ak›nhay,

& Derya Kömürcü (Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat.Morrison, K. (2009). Marx, Durkheim, Weber: Formati-

ons of Modern Social Thought. Los Angeles & Lon-don: Sage.

Nederveen Pieterse, J. (2000). Globalization as Hybridi-zation. Frank J. Lechner & John Boli (eds.). The Glo-

balization Reader, 99-105. Oxford: Blackwell.

Nussbaum, M. (2000). Women and Human Develop-

ment: The Capabilities Approach. Cambridge: Cam-bridge University Press.

Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and

Global Culture. London: Sage.Ritzer, G. (1993). The McDonaldization of Society. New-

bury Park&California: Sage. Ritzer, G. (2007). The Globalization of Nothing 2. Lon-

don&New Delhi: Pine Forge Press.Sassen, S. (2000). Whose City Is It? Globalization and

the Formation of New Claims. Frank J. Lechner &John Boli (Eds.). The Globalization Reader, 71-76.Oxford: Blackwell.

Scaff, L.A. (2000). George Simmel. George Riter (Ed.).The Blackwell Companion to Major Social Theorists,

251-278. Oxford: Blackwell.Sztompka, P. (1993). The Sociology of Social Change.

Oxford&Cambridge: Blackwell. Szacki, J. (1979). History of Sociological Thought. Lon-

don: Aldwych. fienses, F. (2003). Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksul-

luk (3.bask›). ‹stanbul: ‹letiflim.Timur, S. (1972). Türkiye’de Aile Yap›s›. Ankara: Hacet-

tepe Üniversitesi Yay›nlar›.Tomlinson, J. (2004). Küreselleflme ve Kültür. Arzu Eker

(Çev.). ‹stanbul: Ayr›nt›. Touraine, A. (1977). The Self-production of Society. Chi-

cago: University of Chicago.User, ‹., Kümbeto¤lu, B., Akp›nar, A., & Karao¤lu Befl-

p›nar, Z. (2009). Bir fiiddet Tablosu: Küçük YafltaÇal›flma Yaflam›na Giren K›z Çocuklar›. Prof. Dr. Tü-lay Erkan (Ed.), Çocuk ve fiiddet Çal›fltay›. ‹stanbul

Tabib Odas› Çocuk Haklar› Komisyonu (12 Eylül2009) 202-223. ‹stanbul.

Walby, S. (2009). Globalization and Inequalities Comp-

lexity and Contested Modernities. London: Sage.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal hareketin kayna¤› olarak kolektif davran›fl› özetleyebilecek,Toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›na iliflkin görüflleri s›ralayabilecek,Toplumsal hareket biçimlerini tan›mlayabilecek,Toplumsal hareketlerin genel özelliklerini tan›mlayabilecek,Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilmifl kuramlar› ve yaklafl›mla-r› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal Hareketler• Kolektif Davran›fl

• Kalabal›k• MBSB Hareketleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi• TOPLUMSAL HAREKET VE

KOLEKT‹F DAVRANIfi• TOPLUMSAL HAREKET‹N

KAVRAMSALLAfiTIRILMASI• TOPLUMSAL HAREKETLER‹N

TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹• TOPLUMSAL HAREKET B‹Ç‹MLER‹• TOPLUMSAL HAREKET‹N

N‹TEL‹KLER‹ VE AfiAMALARI• TOPLUMSAL HAREKET

KURAMLARI


ToplumsalHareketler veKuramsal Yaklafl›mlar

Toplumsal Hareketlerve Kuramsal Yaklafl›mlar

G‹R‹fiToplumsal hareketler kendilerini çevreleyen toplumdaki derin ve köklü de¤iflim-lerin sonucu olarak modern yaflam›n art›rd›¤› rasyonelleflmeye tepki olarak ortayaç›km›flt›r (Scott, 1991; Habermas, 1973 aktaran Foweraker, 1995:9). Toplumsal ha-reketler bir anlamda toplumda yaflan›lan hoflnutsuzlu¤un d›fla vurumu, karfl›lan-mas› istenilen ihtiyaçlar›n dile getirilmesidir (fientürk, 2006:33). Toplumsal düzey-de hoflnutsuzluklar›n ya da ihtiyaçlar›n çeflitli biçimlerde ifade edilmesi, d›fla vuru-mu insanl›k tarihi kadar eskidir. Bu ifade edifllerin çok farkl› biçimleri insanlar›nhayatlar›nda de¤iflimlere yol açm›fl, çat›flmalar, baflkald›r›lar ve isyanlar toplumsalyaflamda her zaman var olmufltur. Bu ba¤lamda toplumsal hareketler insan yafla-m›nda çok eski zamanlardan bu yana önemli bir yere sahip olagelmifltir (Çetinka-ya, 2008:15). Günümüzde ise bütün toplumlar bir ‘hareket dünyas›’nda yafl›yor gi-bidir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 4). Toplumsal boyuttaki hareketler giderek çokdaha fazla önem kazanmakta ve ilgi çekmektedir. 1960’lardan bu yana toplumsalhareketler özellikle Bat› medeniyetinin kal›c› bir parças› haline gelerek kuramsalçabalar›n konusu olmufltur (Lipsky, 1968; Kornhauser, 1959 aktaran Weissmann,2008:7). Özellikle ça¤dafl Bat› toplumlar›nda çok yo¤un biçimde hemen her yerderastlanan yayg›n olgular haline gelmifl olan toplumsal hareketler; toplumsal de¤i-flimi sa¤layan temel mekanizmalardand›r. Karmafl›k bir süreçler bütünü olan top-lumsal hareketlerin baflar›lar›n›n, baflar›s›zl›klar›n›n ya da dinamiklerinin anlafl›la-bilmesi ise oldukça zordur (Crossley, 2002:8-9). Bu özellikleri nedeniyle toplumsalhareketlerin irdelenmesi, toplumsal de¤iflimin do¤as›n›n ve biçimlerinin daha iyianlafl›labilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.

Toplumsal hareketleri giderek daha çok akademik çal›flma konu edinmifltir.Bugüne dek toplumsal hareketlerin neden ve nas›l ortaya ç›kt›klar›na, geliflim sü-reçlerine ve tarihsel örneklerine iliflkin çeflitli yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Farkl› di-renifl ve çat›flma örüntülerini ifade eden toplumsal hareketlere yönelik düflünselçabalar hep var olmufltur ancak 19. yüzy›ldan itibaren modern sosyal bilimlerin ge-liflimiyle birlikte daha sistematik çözümlemeler yap›lmaya bafllanm›flt›r (Çetinkaya,2008:17).

Toplumsal hareketlerin toplumsal de¤iflimleri yans›tt›¤› düflünüldü¤ünde bü-yük benzerlikler tafl›malar› gerekti¤i sonucu ortaya ç›kar ancak toplumsal hareket-ler bunun tersine, birbirlerine benzemekten çok farkl›l›klar› ve çeflitlilikleriyle dik-kat çekmektedir (Foweraker, 1995:11). Bu bak›mdan toplumsal hareketlerin kay-

naklar›, tarihsel geliflimi, tan›mlanmas›, temel özellikleri ve ilgili kuramlar›n›n irde-lenmesi yararl› olacakt›r.

TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKT‹F DAVRANIfiToplumsal nitelikli hareketlerin, protestolar›n ve devrimlerin alt›nda yatan temeleylem, mücadeleci/kavgac› kolektif davran›flt›r (Tarrow, 1998:3). Toplumsal hare-ketler, kolektif davran›fl›n formlar›ndan birisi olarak yüksek düzeyde yap›land›r›l-m›fl bir kolektif davran›fl biçimi olarak tan›mlanabilir (Shephard, 2009:539; Snow,Soule ve Kriesi, 2004: 6).

Toplumsal hareketlere iliflkin alanyaz›nda yer alan bafll›ca tan›mlamalarda ko-lektif davran›fl olgusuyla toplumsal hareket aras›ndaki iliflki önemle vurgulanmak-tad›r. Bu tan›mlamalara göre, toplumsal hareket bir kolektif davran›fl formudur.Afla¤›daki tan›mlamalarda bu iliflki ifade edilmektedir (Türkdo¤an, 1997; Touraine,1999; Melucci, 1999 aktaran fientürk, 2006:33);

• Toplumsal hareket, toplumda yeni bir hayat tarz›n›, yeni bir modeli olufltur-mak için eylemde bulunan kolektif davran›fl biçimidir.

• Toplumsal hareket, birbiriyle egemenlik iliflkileri ve çat›flma düzlemindekarfl› karfl›ya gelen, ayn› kültürel yönelime sahip ve bu kültürün ortaya ç›-kard›¤› etkinliklerin toplumsal kontrolü için mücadele eden aktörlerin ko-lektif hareketidir.

• Toplumsal hareket, belli bir dayan›flmay› esas alan, bir çat›flma özelli¤i tafl›-yan ve yer ald›¤› sistemin s›n›rlar›n› zorlayan kolektif davran›fl biçimidir.

Kolektif davran›fllar bask›n grubun norm ve de¤erlerini zorlayan, çok say›da ki-flinin kat›ld›¤›, gönüllü ve genellikle planlanmadan, do¤açlama biçiminde gerçek-lefltirilen eylemlerdir. Çevreci örgütler ya da sendikalar gibi yap›larda ve kurumlar-da var olan organize davran›fltan farkl› olarak, belirlenmifl kural ya da prosedürle-rin, otorite hiyerarflisinin söz konusu olmad›¤› davran›fllard›r. E¤itim, din ve siya-set gibi kurumsal davran›fllardan farkl› olarak da kolektif davran›fllar› yönetecekkurumsallaflt›r›lm›fl normlar yoktur (Kendall, 2008:540).

Kolektif davran›fl, kurumlarla normal ve kurallar çerçevesinde iletiflim kurmaolanaklar› olmayanlar, baflkalar›na ya da otoritelere karfl› ç›kanlar ve yeni ya da ka-bul görmemifl iddias› olanlar taraf›ndan gerçeklefltirildi¤inde mücadeleci-kavgac›bir eyleme dönüflür. Mücadeleci kolektif eylem toplumsal hareketlerin temelinioluflturur ancak bu eylem fliddet ya da afl›r›l›k içermesinin yan› s›ra donan›ml› vegüç sahibi yönetimlere karfl› s›radan insanlar›n sahip olduklar› tek baflkald›r› yolu-dur. Kolektif davran›fl birçok biçimde ortaya ç›kabilir; k›sa ya da sürekli-kal›c›, ku-rumsallaflm›fl ya da y›k›c›-bozguncu, monoton-s›k›c› ya da dramatik nitelikte ger-çekleflebilir (Tarrow,1998:3).

Kolektif davran›fl› sosyolojinin tan›nabilir, aç›k bir alt alan› olarak temellendirenBlumer’e (1951) göre bu davran›fl büyük ölçüde planlanmam›fl, kurallara ba¤lan-mam›fl ve yap›land›r›lmam›fl grup etkinliklerini kapsar (aktaran; Buechler, 2004:49).

Kolektif davran›fl›n ortaya ç›k›fl›, ba¤lam› ve sonuçlar› bak›m›ndan farkl› biçim-leri söz konusudur. Bu biçimler aras›nda spor ve rock grubu fanatiklerinin uyum-lu biçimde alk›fllad›klar›nda ve tezahürat yapt›klar›nda ortaya ç›kan türden eylem-ler, marketleri ya¤malama gibi baz› ayaklanma eylemleri ve gangster hareketlerisay›labilir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6).

Smelser’e göre kolektif davran›fl biçimleri ve ilgili olduklar› sistem elementlerifarkl› aç›dan de¤erlendirilmektedir (Crossley, 2002:44);


Kolektif davran›fl biçimleriniflöyle s›n›fland›rabiliriz(Buechler, 2004: 47;Kendall, 2008:540);Kalabal›k (crowd), çeteler(mobs), ayaklanmalar(riots), panik, ç›lg›nl›k(fads), moda (fashions),kamu düflüncesi (publicopinion) ve dedi-kodu.

• De¤er yönelimli toplumsal hareketler - de¤erler• Norm yönelimli toplumsal hareketler - normlar• Düflmanca taflk›nl›klar - örgütlenme• Ç›lg›nl›k ve panik - durum kolaylaflt›r›c›larKolektif davran›fllar›n bu ba¤lamda daha çok olumsuz bir yaklafl›mla de¤erlen-

dirildi¤i görülmektedir. Olumsuzlu¤un yan›nda korkunç olarak da alg›lanan Stali-nizm ve faflizm gibi ideolojilerin etkisiyle oldukça negatif bir imaj tafl›yan kolektifdavran›fl, 1960’larda gerçekleflen toplumsal hareketler içinde otoriteler taraf›ndanolumlu nitelikleriyle birlikte ele al›nmaya bafllanm›flt›r (Tarrow, 1998:15).

Kolektif davran›fl biçimlerinin ortaya ç›k›fl›n› aç›klamaya yönelik farkl› yakla-fl›mlar gelifltirilmifltir. Ayn› zamanda toplumsal hareketlerin aç›klanmas›nda da kul-lan›lan kolektif davran›fllar› aç›klamak üzere gelifltirilen yaklafl›mlar flöyle ifade edi-lebilir (Buechler, 2004: 48-50);

• Kolektif hareketi aç›klayan temel bir yaklafl›m olarak gerginlik ve çöküfl(strain and breakdown) dönemleri yaklafl›m›na göre, gerginlik ve çöküfl dö-nemleri kolektif davran›fl üretir. Bu tür davran›fllar› s›n›rland›ran sosyal kon-troller ve moral buyruklar zay›flat›ld›¤›nda ya da yok oldu¤unda kolektifdavran›fllar ortaya ç›kar.

• Yoksunluk kuramlar›, bireylerin kendi durumlar›n› baflka gruplarla, kendigeçmiflleriyle ya da gelecekleriyle karfl›laflt›rarak de¤erlendirmelerde bulun-malar› ile ortaya ç›kan gerilim ve kolektif davran›fllar aras›ndaki iliflkiyi vur-gular.

• Kitle toplumu kuram› ise küçük toplumsal gruplar›n yok olmas›yla birliktemodern toplumun, soyutlanma, kifliliklerin kaybolmas› ve yabanc›laflman›negemen olmas› sonucunda kitle toplumuna dönüfltü¤ünü savunur. Bu ba¤-lamda özellikle soyutlanan ve yabanc›laflan bireylerin sosyal güvenlik ve s›-¤›nma sa¤layacak kolektif davran›fllar›n cazibesine daha çok kap›ld›klar›öne sürülmektedir.

Kolektif davran›fl nedir? Bafll›ca türleri nelerdir?

TOPLUMSAL HAREKET‹N KAVRAMSALLAfiTIRILMASIToplumsal hareketlerin meydana gelifl süreçleri, amaçlar›, biçim ve sonuçlar› bir-birinden farkl›l›klar gösterdi¤i için ortak bir tan›mlamadan söz etmek oldukça güç-tür. Toplumsal hareketler özgün dinamikleri içinde tan›mlanmakta, gerçekleflmiflolduklar› tarihsel ve toplumsal gerçeklik içinde aç›klanmaktad›r. Bu nedenle fark-

352. Ünite - Toplumsal Hareket ler ve Kuramsal Yaklafl›mlar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 2.1

Balina Av›na Karfl›bir GreenpeaceEylemi, Almanya.

l› zaman ve mekânlarda meydana gelen toplumsal hareketler için farkl› tan›mlama-lar yap›lm›flt›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:47).

Toplumsal hareketlere yönelik ortak bir tan›m›n yap›lmas› her ne kadar zor ol-sa da çeflitli toplumsal hareket örnekleri dikkate al›narak bir kavramsallaflt›rma ya-p›labilir. Toplumsal hareket örnekleri aras›nda flunlar say›labilir (Crossley,2002:1);

• Kad›n hareketi ya da feminizm,• ‹flçi hareketi ve ticaret birlikleri hareketleri,• Faflist hareketler,• Faflizm karfl›t›, ›rkç›l›k karfl›t› hareketler,• Psikiyatri karfl›t› ya da psikiyatrik çabalarla sorunlar›n› aflanlar›n hareketleri,• Milliyetçi hareketler,• Dayan›flma hareketleri,• Çevreci ya da yeflil hareket,• Kürtaj karfl›t› ya da savunucusu hareketler,• Hayvan haklar› hareketleri,• Bar›fl hareketleri

Yukar›daki örneklerde de görüldü¤ü üzere toplumsal hareketler birbirindençok farkl› biçimlerde ve ba¤lamlarda ortaya ç›kabilmekte ve çok farkl› amaçlara sa-hip olabilmektedir. Bu durum toplumsal hareketleri genel olarak kapsayabilecekbir tan›mlaman›n ve kavramsallaflt›rman›n yap›lmas›n› güçlefltirmektedir. Buna kar-fl›n alan yaz›nda çeflitli kavramsallaflt›rma çabalar› görülmüfltür.

‘’Toplumsal Hareket’’ kavramsal›n› ilk olarak Lorenz Von Stein, siyasal mücade-le ba¤lam›nda kullanm›flt›r. Bafllang›çta bu kavram, iflçi s›n›f›n›n özbilinciyle birlik-te iktidar› elde edece¤i, süreklilik gösteren birlefltirici bir süreç anlam›n› tafl›yordu.Von Stein ile ayn› dönemde Marx ve Engels de Komünist Manifesto’da bu anlam›benimsemifltir. 1848 y›l›nda politik analizciler ço¤ul olarak toplumsal hareketler-den bahsetmeye bafllam›fllard›r. 19.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ise toplumsal ha-reketler, örgütlü proleterlerin yan› s›ra çiftçileri, kad›nlar› ve hak talebinde bulunandi¤er kesimleri de kapsayacak biçimde geniflletilmifltir (Wirtz, 1981; Heberle, 1951aktaran Tilly, 2004:20).

Von Stein, mevcut kuramsal sistemler ve doktrinler ile toplumsal sistemler ara-s›nda kavramsal bir ayr›m yapm›fl ve toplumsal hareketleri sosyoloji alan›nda mer-kezi bir yere koymufltur. Bu yönüyle von Stein toplumsal hareketlerin kavramsal-laflt›r›lmas› bak›m›ndan oldukça önemli bir katk› sa¤lam›flt›r (Heberle, 1940:348).


Resim 2.2

Tunus’ta Ocak2011’de YaflananHalk Ayaklanmas›

Toplumsal hareketler kolektifdavran›fl›n bir biçimi olarakgörülmekle birlikte di¤erbütün kolektif davran›fltürlerinden oldukça farkl› veözgün niteliklere sahiptir.Toplumsal hareketlerinkavramsallaflt›r›labilmesiiçin niteliklerinin irdelemesigerekmektedir.

Lorenz Von Stein

Kaynak:http://www.lvstein.unikiel.de/t3/index.php?id=13

Alman sosyolog Lorenz vonStein 1789-1850 dönemindegerçekleflen Frans›ztoplumsal hareketlerinintarihsel sürecinide¤erlendirdi¤i kitab›ylatoplumsal hareket kavram›n›halk›n politik mücadelesineiliflkin bilimsel tart›flmalar›niçine sokmufltur (Tilly,2004:18-19).

Toplumsal hareket olgusunun kavramsallaflt›r›lmas› ve tan›mlanmas›nda önce-likle yukar›da da vurgulanan kolektif davran›flla iliflkisi ile di¤er kolektif davran›fltürlerinden farkl›l›klar› ortaya koyulmal›d›r.

Bir kolektif davran›fl türü olan toplumsal hareketler, süreklilik ve organize ol-mak gibi özellikler tafl›mas› aç›s›ndan di¤erlerinden ayr›lmaktad›r. Çünkü toplum-sal hareketlerde bulunan, üzerinde anlafl›lm›fl belirlenmifl ortak hedef, belli bir bi-rikim sonunda flekillendi¤i için süreklili¤i ve organize edilmeyi gerektirmektedir(fientürk, 2006:35).

Reformcu ve devrimci nitelikteki eylem biçimlerini kapsayan toplumsal hare-ketler (Türkdo¤an, 2004:31), Raschke (1985) taraf›ndan zamanla bütün toplumlarayeni de¤erleri yayacak derin toplumsal ya da kültürel dönüflümlerin en özgün ör-nekleri olarak tan›mlanm›flt›r (aktaran; Finger, 1992:312).

Toplumsal hareketlere iliflkin çok çeflitli tan›mlamalar genelde belirli eksenleretraf›nda yap›lmaktad›r (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6);

a. Kolektif davran›flb. De¤iflim yönelimli hedeflerc. Kurumsal kolektif davran›fl d. Belli bir düzeyde örgütlenme e. Geçici bir süreklilik.Bu temel kavramlar çerçevesinde tan›mlanan toplumsal hareketlerin kavram-

sallaflt›r›lmas›nda göz önünde bulundurulmas› gereken üç temel ilke söz konusu-dur. Bu üç ilke dikkate al›nmadan herhangi bir toplumsal hareketin aç›klanmas›söz konusu olamaz (Castells, 2006: 100; aktaran; Kökalan Ç›mr›n, 2010:49);

• Hareketin ortak kimli¤i• Hareketin karfl›t›n›n olmas› • Toplumsal hedefin olmas›Lofland (1996) ise baflka bir aç›dan toplumsal hareketlerin tan›mlay›c› dört te-

mel elementini belirlemifltir (aktaran Shephard, 2009:539); • Genifl ölçekte insan say›s›• De¤iflimi sa¤lamaya ya da engellemeye dönük ortak bir hedef • Belirli bir düzeyde liderlik ve organizasyon • Göreli olarak uzun bir dönemde kal›c›l›k ve süreklilikToplumsal hareketlerin kavramsallaflt›r›lmas› ve tan›mlanmas›nda yol gösterici

di¤er bir ölçüt ise harekete kat›lanlar›n ortak eylemlerinin niteli¤idir. Ortak eylem-ler flunlar› kapsamaktad›r (Della Porta ve Diani, 2006:20);

a. Aç›kça tan›mlanm›fl bileflenlerle çat›flmac› iliflkilerb. Biçimsel olmayan yo¤un a¤lar taraf›ndan iliflkilendirilmec. Özgün ortak bir kimli¤i paylaflmaToplumsal hareketler, kurumsal ya da örgütsel kanallar›n d›fl›nda devaml›l›k

gösteren ve belirli bir örgütlenme düzeyinde meydana gelen, parças› olunan dün-ya düzeni, toplum, grup ya da örgütte var olan otoriteyi savunmak ya da buotoriteye meydan okumak amac›yla gelifltirilen hareketlerdir (Snow, Soule ve Krie-si, 2004: 11). Toplumsal hareketler sosyal bir hedefe yönelik olarak, paylafl›laninançlar ve dayan›flman›n efllik etti¤i biçimsel olmayan etkileflim a¤lar› olarak ta-n›mlanabilir. Bu sosyal hedefler, toplumsal yap›ya ve/veya de¤erlere iliflkin bir de-¤iflimin sa¤lanmas›na ya da engellenmesine yönelik olabilir (Weissmann, 2008:7).


Toplumsal hareketler her nekadar bir dönem de¤iflimekarfl› direniflleri d›fllayanbiçimde tan›mlanm›flsa da(Vander Zanden, 1959: 312)yap›lan tan›mlamalardakiözellikler düflünüldü¤ündehareketlerin belirli birde¤iflimi gerçeklefltirmeyi yada bir de¤iflimi engellemeyihedefledi¤i görülmektedir.

Toplumsal hareketler 1750’den sonra Bat›’da geliflti¤i flekliyle üç unsurun sen-tezinden do¤mufltur (Tilly, 2004:17). Bu unsurlar toplumsal hareketlerin tan›mlan-mas›nda da önemli rol oynamaktad›r;

a. Hedef al›nan otoritelere karfl› ortak hak talebinde bulunan organize olmuflve süreklilik gösteren halk giriflimi (kampanya),

b. Çeflitli siyasal eylem türlerinin gerçeklefltirilmesi (özel amaçl› dernekler, bir-likler kurmak, mitingler düzenlemek, dilekçeler göndermek, gösteriler, res-mi kortejler vb. toplumsal hareket repertuar›),

c. MBSB (Makul olma, birlik, say› ve kendilerine ve/veya seçmenlerine ba¤l›-l›k) ilkelerini kat›l›mc›lar›n halk önünde uyumlu flekilde sergilemeleri, mbsbgösterileri.

Toplumsal hareketlere iliflkin kavramsallaflt›rma çabalar›n›n sonucu olarak orta-ya ç›kan çeflitli tan›mlamalara bak›ld›¤›nda, bütün farkl› biçimlerine ve özellikleri-ne karfl›n yine de belirli düzeyde ortak bir tan›mlamaya ulafl›labilece¤i görülmek-tedir. Yukar›da verilen temel unsurlar ba¤lam›nda kavramsallaflt›rma çabalar›n›nsonucu olmak üzere toplumsal hareketlerin üç tan›m› flöyle ifade edilebilir;

• Elitlere, otoritelere, baflka gruplara ya da kültürel kodlara karfl›, elitler, di¤ergruplar ve unsurlarla kal›c› bir etkileflim içinde, ortak hedeflere sahip ve da-yan›flma içinde olan bireyler taraf›ndan gelifltirilen kolektif eylemler (Tar-row, 1994; Tarrow,1998:4).

Ortak bir hedef do¤rultusunda bir araya gelenlerin taleplerini ve flikâyetlerinisergilemeleri; bireylerin birlikte hareket ederek hak, gönenç (refah) ve esenli¤eiliflkin flikâyetlerini, taleplerini caddelerde protesto vb. ortak eylemler ile dile ge-tirdikleri temel toplumsal davran›fl formu (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 3).

• Tarihselli¤in biçimi, kültürel yat›r›m, bilgi ve ahlak modelleri üzerindekiegemenli¤i ya da ba¤›ml›l›¤› ile tan›mlanan bir sosyal s›n›f›n, bu modellereiliflkin çat›flmac› hareketi (Touraine, 1999:51).

Toplumsal hareket tan›mlar›n›n ortak olarak vurgulad›klar› noktalar nelerdir?

TOPLUMSAL HAREKETLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹Binlerce y›ldan beri dünyan›n de¤iflik bölgelerinde farkl› biçimlerde halk ayaklan-malar› gerçekleflmifltir. Ancak çeflitli ç›kar gruplar›ndan oluflan genifl kapsaml› ör-gütlerin gelifltirdi¤i toplumsal hareketler 18.yüzy›l›n sonlar›nda Bat› Avrupa ve Ku-zey Amerika’da ortaya ç›km›flt›r (Tilly, 2004: 16).

Tarihsel dönüm noktalar›nda meydana gelen önemli toplumsal olaylar› tan›m-lamak için kullan›lan “toplumsal hareket” kavram›, 18.yüzy›l›n ortalar›ndan itiba-ren tart›fl›lmaya bafllanm›fl, 19.yüzy›ldan bu yana ise sosyal bilimlerde giderekönem kazanm›fl ve üzerinde yo¤un çal›fl›lm›flt›r. Bafllang›çta daha çok tarih alan›n-da ilgi gören toplumsal hareket olgusu zamanla sosyoloji çal›flmalar›nda da önem-li bir yer alm›flt›r. 19.yüzy›lda ortaya ç›kan toplumsal de¤iflimler ve toplumsal ha-reketlerin giderek önem kazanmas›, birçok toplumbilimcinin ilgisinin bu konuyayönelmesine yol açm›flt›r. Bu do¤rultuda toplumsal hareketlerin meydana gelifl bi-çimleri, nedenleri, türleri, anlamlar› ve toplumsal ya da bireysel etkileri üzerine sa-y›s›z araflt›rma yap›lm›flt›r. (Kökalan Ç›mr›n, 2010:47).

Kimi sosyologlar, Bat› toplumlar› ba¤lam›nda toplumsal hareketlerin kayna¤›n›,Frans›z Devrimine ve ölçüyü aflm›fl kalabal›klar›n olumsuzluklara karfl› göstedikle-ri tepkilere kadar dayand›rmaktad›rlar (Tarrow, 1998:10). Fakat modern toplumsalhareketlerin geliflim sürecinde 19. yüzy›l›n ikinci yar›s› bir bafllang›ç noktas› olarak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

kabul edilmektedir. Toplumsal hareket kavram› kolektif amaca dayal›, organize vesüreklilik sergileyen davran›fl biçimi olarak tan›mland›¤›nda bu bafllang›ç noktas›anlaml› görünmektedir. 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan önce de birçok toplumsal ni-telikli eylem yaflanm›flt›r ancak modern anlamda toplumsal hareketler 19. yüzy›l›nortas›nda görülmeye bafllanm›flt›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:49).

Toplumsal hareketler olgusu ve kavramsallaflt›rmas› büyük ölçüde 19. yüzy›lürünüdür. Tilly’e (1984) göre 19. yüzy›lda çok önemli bir de¤iflim meydana gelmiflve geleneksel olarak ya da cemaat gruplar› taraf›ndan gerçeklefltirilen savunmac›eylemlerden organize, öz bilincine sahip, daha kal›c› hareketlere ve yeni haklar ilef›rsat aray›fl›nda olan sald›rgan eylemlere do¤ru bir dönüflüm yaflanm›flt›r (aktaran;Foweraker, 1995:14).

Markoff (1996:45) ise günümüzde bilinen anlam›yla toplumsal hareketlerin 18.yüzy›l›n sonlar›nda ‹ngiltere’de filizlenmeye bafllad›¤›n› öne sürmektedir. 18. yüz-y›ldaki ekonomik de¤iflime koflut olarak topluluklar›n piyasadaki iletiflimi ve bir-birleriyle ba¤lant›s› güçlenmifltir. 19.yüzy›lda Avrupa, Kuzey Amerika ve baflkaco¤rafyalarda kök salan bu hareketler, ülkelerin siyasal koflullar›na, örgütlenerekhak talebinde bulunanlar›n profiline, ayr› mekânlardaki insanlar› ortak bir hareketduygusuyla birlefltiren yeni bilgi ve kitle iletiflim araçlar›na ve yayg›n okuryazarl›kgibi koflullara ba¤l› olarak geliflmifltir. Toplumsal çat›flmalar muhtemelen insanl›ktarihi kadar eskidir ancak kal›c› ve sürekli olan hareketler görece yak›n zamanlar-da devletlerin güç kapasitelerinin ve insanlar›n hareketlilik düzeyinin de¤iflmesininbir sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r.

Alan yaz›nda toplumsal hareketler genelde sadece Bat›’ya ait geliflmeler olarakde¤erlendirilmektedir. Bat› d›fl›ndaki toplumlara ve bu toplumlar›n tarihlerine or-yantalist bir yaklafl›m sergilenmekte, herhangi bir muhalefet ya da direnifl gelene-¤inden söz edilmemektedir (Çetinkaya, 2008: 42). Toplumsal hareketlerin tarihselolarak sadece Bat› toplumlar›ndaki sosyoekonomik de¤iflimlerle aç›klanmaya çal›-fl›lmas› genel bir yaklafl›m olarak gözlenmektedir. Gerçekte 20. yüzy›l öncesindekiküresel toplumsal hareketlere iliflkin dünya tarihi çal›flmalar› oldukça eksiktir vebu durum küreselleflen kapitalizme karfl› geliflmifl hareketlerin tam olarak çözüm-lenmesini zorlaflt›rmaktad›r (A¤artan, Choi ve Huynh, 2008:83). Türkdo¤an’a(2004:11) göre Osmanl› toplum yap›s› sistemli bir biçimde toplumsal hareketlerkapsam›nda incelenmemifltir. Örne¤in Celali isyanlar›, toplumsal taban›n› köylüle-rin oluflturdu¤u bir toplumsal hareket olarak de¤erlendirilebilir (Türkdo¤an,2004:652).

Bat› toplumlar›yla özdefl geliflen toplumsal hareketlere iliflkin yaklafl›mlarda dabir ölçüde Avrupa merkezcilik anlay›fl›n›n etkili oldu¤u söylenebilir. Bu durumdünyan›n di¤er bölgelerindeki toplumsal nitelikli hareketlerin göz ard› edilmesineyol açmaktad›r. Di¤er etken ise Bat› toplumlar›nda yaflanan özgün modernlik de-neyimi ve endüstrileflmenin do¤urgusu olan toplumsal koflullar›n üretti¤i özgünbir toplumsal hareket biçiminin varl›¤›n›n kabulüdür. Charles Tilly toplumsal hare-ketlerin modernli¤in bir ürünü oldu¤unu, örne¤in Çin hanedanl›klar›n› y›kan köy-lü isyanlar›n›n özellikleri nedeniyle toplumsal hareketlerden ayr›ld›¤›n› vurgula-maktad›r. Bu bak›fl aç›s›na göre toplumsal hareketler Frans›z ‹htilali’nden bu yanave dünya ölçe¤inde gerçekleflmektedir (Dirlik,2008: 65).

Özellikle 1750-1850 döneminde dünyada Avrupa merkezli hareketlerin d›fl›ndagerçekleflen toplumsal hareketleri genel olarak kapsayacak flöyle bir s›n›fland›rmayap›labilir (A¤artan, Choi ve Huynh, 2008:21);


Avrupa merkezcilik(eurocentrism), Avrupakültürünün üstünlü¤ünükabul eden ve olaylar›-olgular› Avrupal›perspektiften de¤erlendirenyaklafl›m. Bilinçli ya dabilinçsiz bir flekilde, Avrupa(ve genellikle Bat›l›)sorunlar›na, kültür vede¤erlerine, di¤erkültürlerden daha çok önemveren anlay›flt›r. Avrupamerkezcilik genellikleAvrupal› veya beyaz olmayankültürler üzerinde hak iddiaetmifl ya da onlar›n varl›¤›n›tamamen görmezdengelmifltir.

a. Amerika’daki köleli¤e karfl› isyanlar,b. Balkanlar’dan Amerika’ya uzanan, sömürgeci ve yay›lmac› sistemlerdeki

milliyetçi ve ayr›l›kç› hareketler,c. Asya ve Ortado¤u’dan Amerika’ya uzanan alanda, dünya ekonomisine kat›l-

maya ve bu ekonomiyle birleflmeye karfl› olan ve dünyan›n geri kalan› ileba¤lant›lar› koparmay› deneyen giriflimler,

d. Ortado¤u, Asya, Afrika ve Amerika boyunca görülen, Avrupa kültürüne vekapitalist kültüre direnen, genellikle dinsel ya da kültürel hareketler olarakadland›r›lan uygarl›kç› hareketler.

Modern anlamdaki toplumsal hareket olgusu ile tarih boyunca görülen toplumsal hareket-ler aras›ndaki temel farkl›l›klar nelerdir?

TOPLUMSAL HAREKET B‹Ç‹MLER‹Ortak noktalar› bulunmas›na karfl›n toplumsal hareketler özgün özellikler tafl›r. Ör-ne¤in sivil haklar hareketi ile çevreci hareketi karfl›laflt›rmak oldukça güçtür (Shep-hard, 2009:539).

fiekil 2.1’de görüldü¤ü üzere toplumsal ha-reketler oldukça genel bir s›n›fland›rmayla vedaha çok amaçlar› bak›m›ndan dört gruptaele al›nabilir. Bu grupland›rmaya göre bafll›catoplumsal hareket türleri bar›fl hareketleri,çevreci hareketler, iflçi hareketleri ve ifadeözgürlü¤ü-demokratik hareketlerdir.

Toplumsal hareketleri s›n›fland›rmak zorolmakla birlikte amaçlar›, hedefledikleri de¤i-flimin düzeyi vb. ölçütlere göre çeflitli s›n›f-land›rmalar yap›lm›flt›r. Örne¤in baz› toplum-

sal hareketler bireyleri baz›lar› ise toplumu de¤ifltirmeyi hedefler (Kendall,2008:553). Toplumsal hareket biçimleri flöyle s›ralanabilir (Aberle 1991: aktaranShephard,2009:539);


Resim 2.4

Three Mile IslandNükleer Kazas›

Resim 2.3

Kölelik Karfl›t›Hareket

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

• Devrimci Hareketler; Toplumu bütün olarak de¤ifltirmeyi hedeflerler. MaoZedong’un Çin’deki hareketi gibi.

• Reformcu Hareketler; Toplumda belirli alanlarda k›smi de¤iflimi hedefler.De¤iflimi savunucu ya da engelleyici olabilir. Kad›n özgürlü¤ü hareketi bu-na örnektir. Tersi bir örnek de kürtaja karfl› dinî gruplar›n yürüttü¤ü kam-panyalard›r.

• Kurtar›c› Hareketler; Bireylerin de¤iflimini hedefler. David Koresh’in dinselkültü buna bir örnektir.

• Alternatif Hareketler; Bireylerde s›n›rl› de¤iflimi hedefler. Nüfus Ba¤lant›s›(Zero Population growth) hareketi buna örnek olarak verilebilir.

Kendall (2008: 553-554) bu toplumsal hareket biçimlerinin farkl› özelliklerini vehedeflerini örneklendirerek aç›klam›flt›r;


fiekil 2.1

‹fadeÖzgürlü¤ü/Demokratik

Hareketler

Çevreci Hareketler

Bar›fl Hareketleri‹flçi Hareketleri

Toplumsal Biçimleri

Kaynak: Giddens,1990: 159

Resim 2.5

Hare KrishnaHareketi

• Reform hareketleri (Taban örgütlenmesine dayal› çevre hareketleri gibi top-lumsal yap›n›n belirli bir boyutunu de¤ifltirerek toplumu iyilefltirmeyi hedef-leyen hareketlerdir.),

• Devrimci hareketler (Toplumda bütüncül ve kökten bir de¤iflimi hedefleyenhareketlerdir, genellikle var olan sistemin içinde yer almamaya çal›fl›rlar. Buhareketler ideal bir toplum kurmay› hedefleyen ütopistlerden radikal yön-temleri kullanan terörist hareketlere kadar genifl bir yelpazede yer al›r.),

• Dinî hareketler (Bireylerin inanç sistemlerinin içsel de¤iflim yoluyla köklüde¤iflimini hedefler. Köktenci dinî hareketler kendileri gibi inanmayanlar›ninançlar›n› de¤ifltirmeyi hedeflerken birçok dinî hareket ‘’milenyumcu’’dur,son’un yak›n oldu¤unu savunur ve davran›fllarda h›zl› bir de¤iflim öngörür.Hare Krishnas, Scientology, Unification Church gibi yeni dinî ak›mlar, özel-likle ana ak›m dinlerin sa¤layamad›¤›n› savunduklar›, gençlerin hayat›n an-lam›n› keflfetme gereksinimlerine karfl›l›k vermeyi amaçlar.),

• Alternatif hareketler (‹nsan davran›fl›n›n belirli bir boyutunda s›n›rl› bir de-¤iflimi hedefler. 20. yüzy›l›n bafllar›ndaki ‘The Woman’s Christian Tempe-rance Union /Hristiyan Kad›nlar ‹çkiden Kaç›nma Birli¤i’ adl› derne¤in ge-lifltirdi¤i hareket insanlar›n alkol tüketiminden uzak durmalar›n› sa¤lama-y› hedefliyordu. 1990’larda yo¤unlaflmaya bafllayan New Age kökenli me-ditasyon, yoga, vejetaryenlik gibi hareketler de bu kapsamda de¤erlendi-rilebilir.),

• Direnifl hareketleri (De¤iflmeyi engellemeyi ya da var olan bir de¤iflimi orta-dan kald›rmay› hedefler.).

Bafll›ca toplumsal hareket biçimleri nelerdir?


Resim 2.6

The Woman’sChristianTemperance Union(Hristiyan Kad›nlar‹çkiden Kaç›nmaBirli¤i)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

TOPLUMSAL HAREKET‹N N‹TEL‹KLER‹ VE AfiAMALARIToplumsal hareketler insanlara normalde tek bafl›na elde edemeyecekleri, politikaoyununa girmeleri için kaynaklar sa¤lar (Kendall, 2008:552). Toplumsal hareket-lerde bireylerin kendili¤inden bir araya gelmesi söz konusudur, organize olmakzorunda de¤ildirler ancak organize de olabilirler. Formel örgütlere örnek olarak,bir siyasi parti toplumsal hareket de¤ildir ancak bu partinin üyeleri çeflitli toplum-sal hareketlerin içinde yer alabilirler. Örne¤in bir toplumsal hareket olmayan ‹sveçYefliller Partisi üyeleri daha iyi bir çevre için çeflitli konularda çaba göstermektedir-ler (Weissmann, 2008:7).

Sosyal bilimler alan yaz›n›nda toplumsal hareketlerin tan›mlamalar› ayn› za-manda hareketlerin nitelikleri hakk›nda da bilgi içerir. Hareketlerin kolektif birkimli¤e dayal›, organize olmufl, çat›flmac› ve süreklilik arz eden bir yap›ya sahip ol-mas›, ayn› zamanda bu hareketlerin nitelikleri olarak da kabul edilmektedir (Kö-kalan Ç›mr›n, 2010:49). Toplumsal hareketlerin kayna¤› olarak görülen kiflilerinhissettikleri rahats›zl›¤›n ve eflitsizli¤in türü ise hareketin kapsam› ile içeri¤ini debelirlemektedir (fientürk, 2006:31-32).

Tilly’e (2004:30-33) göre, toplumsal hareketlerin özellikleri flunlard›r;• Toplumsal hareketler, 18.yüzy›lda ortaya ç›k›fl sürecinden itibaren tekil giri-

flimler de¤il etkileflimli kampanyalar olarak yürütülmüfltür.• Toplumsal hareketler, program, kimlik ve durufl olmak üzere üç iddiay› bir-

lefltirir.• Program, kimlik ve durufla iliflkin savlar›n öne ç›kmas›, hareketin yap›s›, ha-

reketin içindeki hak talep eden insanlar ve hareketin aflamalar›na göre de-¤ifliklik gösterir.

• Demokratikleflme toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu yönde etkiler.• Toplumsal hareketler halk›n egemenli¤ini kabul eder.• Toplumsal hareketler siyasi giriflimcilere ba¤l›d›r.• Toplumsal hareketler model alma, iflbirli¤i ve iletiflim kanallar› ile farkl› or-

tamlarda da yerleflir.• Toplumsal hareketlerin yap›lar›, personeli ve iddialar› tarihsel olarak de¤iflir

ve evrilir.• ‹cat edilmifl bir kurum olan bir toplumsal hareket ortadan kalkabilir ya da

çok farkl› bir politika biçimine dönüflebilir.Heberle (1951) ise toplumsal hareketlerin özelliklerini flöyle ifade etmifltir (ak-

taran Vander Zanden, 1959: 313-314);1. Toplumsal hareketler, toplumsal yap›da ve özellikle mülkiyet ve emek ilifl-

kilerinin var oldu¤u temel kurumlarda köklü de¤ifliklikler meydana getirme-yi amaçlar.

2. Toplumsal hareketlerde yer alanlarda ortak duyarl›l›k, dayan›flma ve grupkimli¤i bilinci söz konusudur.

3. Toplumsal hareketlerde bir ideoloji ya da infla edici düflünceler seti vard›r.4. Üyeleri içinde biçimsel olarak örgütlenmifl gruplar bulunmakla birlikte top-

lumsal hareketler organize gruplar de¤ildir.5. Toplumsal hareketlerin gücü, üye kompozisyonunda de¤iflimler olsa bile

varl›¤›n› sürdürmeye yeter.6. Toplumsal hareketler k›sa dönemli de¤ildir ancak yine de bir gerçekleflme

süresi vard›r.Castells’in a¤ kuram›nda toplumsal hareketlerin boyutlar› ve nitelikleri flöyle s›-

ralanm›flt›r (Stalder, 2006: 77-78);


• Toplumsal hareketler öz bilinçlidir, Bir analiz sunar, üyeleri ile ve d›flar›da-kilerle iliflkilerini tan›mlar ve kolektif davran›fl için strateji belirler.

• Toplumsal hareketler otantik ve özerktir. Genifl toplumsal ba¤lamla s›n›rlan-d›r›l›r, ancak s›n›rland›rmalarla kendi mant›k ve de¤erlerini yans›tarak yara-t›c› biçimde bafla ç›kar.

• Toplumsal hareketler için birincil öncelik baflar› ya da baflar›s›zl›k de¤ildir,var olmakt›r.

• Toplumsal hareketler toplumsal yap›da do¤rudan ya da dolayl› olarak de¤i-fliklik meydana getirmeyi amaçlar.

• Toplumsal hareketler çat›flmac› ya da muhaliftir.Toplumsal hareketlerin geliflim süreci genel olarak üç aflamada gerçekleflir

(Kendall, 2008:568); 1. Bafllang›ç-haz›rl›k aflamas›: Alg›lanan bir sorun huzursuzluk yarat›r.2. Toplanma-birleflme aflamas›: Kifliler organize olmaya bafllarlar. 3. Kurumsallaflma aflamas›: Bir örgüt gelifltirilir. Liderlik konumlar›nda gönüllü-

lerle ücretli personel yer de¤ifltirir.Haz›rl›k ya da bafllang›ç aflamas› olarak tan›mlan ilk aflamada toplumsal bir ha-

rekete yol açacak bir huzursuzlu¤un varl›¤› söz konusudur. ‹nsanlar›n varl›ksal ni-telikleri, mevcut toplumsal sistemin dayatt›¤› ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürelalandaki iflleyiflte bir ayr›ma dönüfltü¤ünde ortaya rahats›zl›k ve güvensizlik duru-mu ç›kar. Sistemin zorunlu k›ld›¤› koflullar karfl›s›nda insanlar›n bir k›sm›, sahip ol-duklar› niteliklerinden dolay› kendilerini d›flar›da b›rak›lm›fl, ihmal edilmifl, sindi-rilmifl ya da ötekilefltirilmifl hisseder. Bu düflüncelerin toplumun belli bir kesimin-de kabul görmesi, rahats›zl›klar› do¤urur. ‹kinci aflama olan toplanma-birleflmeaflamas›nda ise ortaya ç›kan ve yayg›nlaflan rahats›zl›k koflullar›n›n mevcut yap›içinde hofl görülebilecek boyutu aflmas›, “protesto hareketleri”nin oluflmas› için ge-rekli ortam› haz›rlar. Bundan sonraki süreç; toplu halde normal düzen ve uyumiçinde yaflayan insanlar› belirli say›da, belirli bir amaç, fikir ve yöntemle hareketegeçiren protesto hareketidir (fientürk, 2006:31-32). Son aflamada ise bu protestohareketleri kurumsallaflmaya ve göreli olarak yerleflik olmaya bafllar. Kessler’in de(1985) belirtti¤i üzere, toplumsal hareketler zaman içinde kendine sabit ve sa¤lambir flekil vermeye e¤ilimlidir (aktaran; Türkdo¤an, 2004:51-52).

Crossley (2002:34) bir toplumsal hareketin aflamalar›n› flöyle tan›mlam›flt›r;a. Toplumsal istikrar-beklentiler ve gerçeklik aras›ndaki uyum. b. Beklentiler ve gerçeklik aras›nda gerilimin ortaya ç›kmas›. c. Toplumsal kontrol mekanizmalar›nda gevfleme. d. Temel kolektif davran›fllar›n ortaya ç›kmas›.e. Ajitasyon, grup ruhu, moral, ilkeler, ideoloji ve taktiklerin oluflmas›. f. ‹stikrarl› bir toplumsal hareketin ortaya ç›kmas›.g. De¤iflim için bask›n›n oluflmas›.Toplumsal hareketin oluflabilmesi için kampanya, hareket repertuar› ve MBSB

gösterilerinin yer almas› gereklidir. Kampanya bir seferlik dilekçe, miting ya dagösteriden fazlas›n› ifade eder. Kampanyada üç unsur bulunur; Kendi bafl›naoluflmufl talepçiler grubu, talep nesneleri ve bir grup halk. Hak talep edenlerin,nesnelerin ya da halk›n tekil eylemleri de¤il bu üçü aras›ndaki etkileflim top-lumsal hareketi oluflturur. Kampanya repertuvar›nda ise çeflitli siyasal eylem tür-leri bulunur (Tilly, 2004:17). MBSB hareketleri çeflitli özellikler tafl›r (Tilly,2004:18);


• Makul olma: Ölçülü davran›fllar, düzgün k›yafetler: din görevlilerinin, yük-sek rütbelilerin ve çocuklar›yla birlikte annelerin kat›l›m›.

• Birlik: Benzer rozetler, bandajlar, ilanlar ve kostümler, saflar halinde yürü-yüfl, flark› söyleme ve dua etme.

• Say›: Kat›l›mc› say›s›, imzalanan dilekçeler, seçmenlerin mesajlar›, sokakla-r›n doldurulmas›.

• Ba¤l›l›k: Kötü hava koflullar›n›n dikkate al›nmamas›, yafll› ve engellilerin gö-nüllü kat›l›m›, bask›ya direnç gösterme, gösteriflli fedakârl›k, ba¤›fl ve yard›m.

Toplumsal hareketlerin özelliklerini ve geliflim süreçlerini etkileyen önemli birunsur, içinde bulunulan çevrenin sosyal, ekonomik ve politik koflullar›d›r. Özellik-le devlet yap›lar›, egemen kültürler ve sivil toplum, toplumsal hareketleri etkiler-ken toplumsal hareketler de devleti, politikalar›, sivil toplumu ve kültürleri biçim-lendirebilir. Toplumsal hareketler zaman, mekân ya da üyelik bak›m›ndan s›n›rlan-d›r›lm›fl önceden belirlenmifl yap›lar de¤ildir, onlar› de¤iflen örgüt kümeleri, a¤lar,topluluklar ve aktivist bireyler oluflturur (Whittier, 2002:289).

fiekil 2.2’ de görüldü¤ü üzere toplumsal yap›n›n demokratik nitelikleri ve de-mokratikleflme düzeyi ile toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl› aras›nda bir etkileflimsöz konusudur. Demokratikleflme düzeyi artt›kça toplumsal hareketlerin ortaya ç›-k›fl›, ölçek ve alan bak›m›ndan geliflimi gerçekleflir.

Demokratikleflme ve toplumsal hareketler aras›nda güçlü bir iliflki vard›r. Builiflki flöyle ifade edilebilir (Tilly, 2004:201-203);


Resim 2.7

ProtestanlaraYönelik Bir Katliam1572, Fransa.

Kampanya, repertuvar veMBSB gösterileri tarihinçeflitli dönemlerinde hep varolmufltur. Örne¤in 1750’denönce Avrupal› Protestanlarinançlar›n› yaflatmak ad›naKatolik otoritelere karfl›defalarca süreklilik gösterenkampanyalardüzenlemifllerdir. MBSBgösterileri dinî flehitlik, halkfedakârl›¤› ve iflgale direniflbiçiminde gerçekleflmifltir.Ancak MBSB hareketleri verepertuvar›n birleflmesitoplumsal hareketinfarkl›l›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r(Tilly, 2004:18-19).

1. Demokratikleflme yok ya da yetersiz isetoplumsal hareket yoktur.

2. Yeni bafllayan bir demokratikleflme süre-ci söz konusu ise kampanyalar, repertu-varlar ya da MBSB gösterileri toplumsalhareketlerle benzerlik gösterir ancak top-lumsal hareket kampanyalar›n, repertu-arlar›n ve MBSB gösterilerinin olgun birbirleflimi de¤ildir.

3. ‹leri demokratikleflme süreci söz konusuise toplumsal hareketler s›n›rl› kesimlerdede olsa yine görülür.

4. Yayg›n demokratikleflme süreci söz ko-nusu ise, toplumsal hareketlerin prog-ramlar›n›n, repertuvarlar›n›n ve MBSBgösterilerinde, program kimlik ve yer aç›-s›ndan yayg›nlaflma görülür.

5. Yeni bafllayan bir uluslararas› demokra-tikleflme sürecinde ise toplumsal hareketuluslararas› nitelik kazan›r.

Demokratikleflmenin sa¤lad›¤› ortam toplumsal hareketleri besler. Demokratik-leflme sürecinin toplumsal hareketi destekleme yollar› flöyle s›ralanabilir (Tilly,2004:214-216);

a. Devlet ile vatandafllar aras›nda daha düzenli ve kategorik iliflkilerin oluflma-s›yla birlikte vatandafll›k iliflkisinin kurulmas›n›n sonucu olarak hak taleple-ri daha makul ve çekici bir hâl al›r.

b. Kamu politikas› çerçevesinde haklar›n ve yükümlülüklerin eflitlenmesi so-nucunda sosyal eflitsizliklerin giderilmesi, kategori ötesi koalisyonlar›n veyeni tesis edilmifl kimliklerin önündeki engelleri zay›flatarak toplumsal ha-reketlerin geliflimini kolaylaflt›r›r.


Toplumsal Hareket Yok

Benzerlikler

Birleflimler

Eriflebilme

Uluslararas› NitelikKazanma

1

1

ToplumsalHareketlerin Ölçek

ve Alan›

0

0Demokratikleflme

fiekil 2.2

DemokratikleflmeninFarkl› DerecelerindeToplumsalHareketlerin Ölçekve Alan›

Kaynak: Tilly,2004:202

Resim 2.8

Sivil HaklarHareketinin ÖncüsüMartin Luther

Kaynak: http://www.ilr.cornell.edu/events/102710_Social.html

c. Devlet politikas›na, kaynaklar›na ve personeline iliflkin de¤iflimlerde vatan-dafllar›n etkisinin artmas› ile birlikte hak talebinde bulunmak için yeni f›rsat-lar ve güvenli bir ortam oluflur.

d. Tamamlay›c› kurumlar›n oluflturulmas› ile seçim kampanyalar›, siyasi parti-ler, sendikalar, ticari kurulufllar, sivil toplum kurumlar› ve lobiler gibi ku-rumlar toplumsal hareketleri besler.

Tilly’nin yaklafl›m›na göre toplumsal hareketlerin ay›rt edici özellikleri nelerdir?

TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARIToplumsal yaflam›n herhangi bir noktas›nda ortaya ç›kan bir de¤iflim do¤rudan yada dolayl› olarak di¤er dinamikleri de etkiler. Dolay›s›yla ortaya ç›kan yeni bir ol-gunun tek bafl›na ve tek bir de¤iflken ile aç›klanmas› olas› de¤ildir. Toplumsal ha-reket kavram› da geçirmifl oldu¤u de¤iflim dinamikleri ba¤lam›nda farkl› süreçler-de, farkl› yaklafl›mlarla aç›klanmaktad›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:46).

Toplumsal hareketlerin 18. yüzy›lda ulusal düzlemde ortaya ç›kmas›n›n ard›n-dan ilk dönem kuramc›lar› hareketlerin üç boyutuna odaklanm›flt›r; afl›r›c›l›k, yok-sunluk ve fliddet (Tarrow,1998:4). Emile Durkheim’›n öncülük etti¤i 19. yüzy›l sos-yologlar› ise toplumsal hareketleri, anomi ve toplumsal çözülmenin sonucu olarakde¤erlendirmifllerdir. Bu dönemde ‘ç›lg›n kalabal›klar’ tan›mlamas› yayg›nd›r (Tar-row,1998:4). Toplumsal ölçekteki hareketlere iliflkin ilk sistematik yaklafl›m olarakgörülebilecek ‘’kalabal›klar’’ kuram›n›n en önemli temsilcisi Gustave Le Bon’dur(Çetinkaya, 2008:18).

Dönemin seçkinlerinin ve yöneticilerinin yaklafl›m›n› yans›tan, Le Bon’un tem-silcisi oldu¤u bu bak›fl aç›s›nda kitlelerin ve kalabal›klar›n y›k›c› rolü vurgulanm›fl-t›r. Kalabal›¤a girildi¤inde söz konusu kolektif fluur bireylerin akli melekelerini vekifliliklerini siler ve bilinçalt› egemen olur. Kalabal›klar›n bafltan ç›kmaya haz›r ol-du¤unu belirten ve afl›r›l›¤›n› vurgulayan Le Bon’a göre toplumsal hareketler dahaçok irrasyonellik durumudur (Çetinkaya, 2008:18-20).

Toplumsal hareketlerin temelinde yatan mücadeleci politik hareketleri aç›kla-maya yönelik en aç›k kuramsal giriflim ise protesto döngülerinin ve dalgalar›n kav-ramsallaflt›r›lmas›yla oluflmufltur. Buna göre toplumsal hareketler üç temel eksen-de aç›klanabilir (Koopmans, 2004: 40-41);

1. Mücadelenin bir co¤rafi ve toplumsal alanda ortaya ç›kmas› için ekolojik birperspektif gerekir. Mücadelenin biçimler; mücadeleci, destekçi, rakipleri vetarafs›z üçüncü kesimler aras›ndaki sosyal iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›r. Bubak›fl aç›s›yla, belirli bir grup için var olan politik f›rsatlar yap›sal etken de-¤ildir.

2. Mücadelenin ortaya ç›kmas› evrimsel bir süreçtir. 3. Politik istikrar ve istikrars›zl›k dönemleri mücadeleci hareketleri farkl› biçim-

lerde etkiler.Crossley (2002:10) toplumsal hareketlerin aç›klanmas›na dönük kuramsal yak-

lafl›mlar› iki zaman dilimi ve iki farkl› toplumsal ortam aç›s›ndan de¤erlendirmifltir.Buna göre 1970’ler öncesi ve sonras›nda farkl› yaklafl›mlar gelifltirilmifl ve bu fark-l›l›k ABD ve Avrupa ba¤lam›nda kendini göstermifltir (Tablo 2.1). ABD’de kolektifdavran›fl temelli aç›klamalardan kaynak hareketlili¤i ve politik süreçler gibi yakla-fl›mlara do¤ru bir geliflim gözlenirken Avrupa’da Marksizm temelli yaklafl›mlardanyeni toplumsal hareketler anlay›fl›na do¤ru bir geliflme yaflanm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Anominin sözcük anlam›normsuzluktur. Toplumsalkontroller zay›flad›¤›nda,ahlaki ve siyasalk›s›tlamalar ortadankalkt›¤›nda anomi ortayaç›kar. Durkheim’a göreanomi oldukça önemliboyutlarda bir toplumsaldüzensizlik potansiyelinesahiptir. Bu kargaflapotansiyeli birçok Avrupakentinde ‘kalabal›klar’›nç›lg›n davran›fllar› biçimindealg›lanm›flt›r.

Gustave Le Bon

Kaynak: (1841-1931).Ünlü bir Frans›zhekimi ve sosyologu

‹nsanlar›n belirli koflullaralt›nda bir arayatoplanmas›yla oluflan y›¤›n,kendisini oluflturan bireylerinözelliklerinden farkl› yeniözellikler tafl›r. Kalabal›klar vekitleler sadece y›k›c› bir roloynar (The Crowd, 1896).

20. yüzy›l›n ortalar›nda toplumsal tarih alan›n›n geliflimi ile birlikte insanlar›nmücadeleleri ve gündelik hayattaki deneyimleri sosyal bilimcilerin ilgi alan›na gir-mifltir (Çetinkaya, 2008:23). Özellikle II. Dünya Savafl› sonras› dönemde yaflanandüflünsel paradigma de¤iflimi farkl› yaklafl›mlar›n do¤mas›na yol açm›fl, bu yakla-fl›mlar sosyal hareket ve kolektif eylem kuramlar›nda karfl›l›k bulmufltur. Sosyal ha-reketlere iliflkin aç›klamalar ve kuramsal çabalar sürekli evrilmekte olan farkl› di-siplinlerin bir yans›mas› olarak görülmüfltür (Buechler, 2004: 47).

1970’lerden itibaren toplumsal hareketlere iliflkin yaklafl›mlar 1960’lar›n sonun-da gerçekleflen toplumsal hareketlere dayal› olarak de¤iflmifltir. Yaklafl›mlar›n ko-nusu olan toplumsal hareketler olgusu sürekli bir de¤iflim içindedir ve süregelenkuramsal çabalar da bu de¤iflimi yans›tmaktad›r (Buechler, 2004: 47). Marksizm’eiliflkin hayal k›r›kl›¤›n›n yafland›¤› 1970’li ve 1980’li y›llarda baz› otoriteler kültürba¤lam›nda ortaya ç›kan yeni paradigmalar do¤rultusunda kimlik yönelimli yakla-fl›mlar gibi yeni aç›klamalar gelifltirmifllerdir (Tarrow,1998:16). Alain Touraine top-lumsal hareketleri etkileyen kimlik yönelimli paradigmalar do¤rultusunda en geniflkuramsal çerçeveyi oluflturmufltur. Touraine, toplumsal hareketlerin, kimli¤in venormlar›n inflas› temelinde kendileri üzerine düflünmeleri, toplumun demokratik-leflmesine vurgu, kendini s›n›rlama ve kültürel konulara odaklanma gibi yeni bo-yutlar› üzerinde durmufltur (Cohen, 1999:122).

Benzer koflullara sahip farkl› toplumlarda ayn› ya da standart tepkiler meydanagelmez. Bunun nedeni, toplumsal davran›fllar› belirleyen de¤iflkenlerin toplumdantopluma farkl›l›k göstermesi, yap›sal de¤iflkenler ile sabit de¤iflkenlerin toplumlarüzerindeki farkl› etkisi ve toplumsal hareketler üzerinde toplumlara özgü belirlitoplumsal de¤iflkenlerin bask›n olmas›d›r (fientürk, 2006:37). Toplumsal hareketle-rin yap›s›n›n aç›klanabilmesi için politik süreç, yeni toplumsal hareketler ve kay-nak hareketlili¤i kuramlar›, kolektif kimlik paradigmas› gibi yaklafl›mlar›n ve ku-ramlar›n birlikte ele al›nmas› gerekmektedir (Whittier, 2002:289). Her yaklafl›mtoplumsal hareketlerin belirli bir boyutunu aç›klayabilmektedir. Bu nedenle top-lumsal hareketlerin, özgün koflullar› ba¤lam›nda ve bütün kuramlara dayand›r›la-rak aç›klanmas›nda yarar vard›r. Afla¤›da bafll›ca yaklafl›mlara ve kuramsal aç›kla-malara yer verilmifltir.

Kolektif Davran›fl Yaklafl›m›Toplumbilimciler toplumsal hareketleri 1900’lerin bafl›ndan itibaren psikolojik te-melli bir yaklafl›mla, kendi kontrolleri d›fl›ndaki koflullara duygusal tepki veren bi-reylerin davran›fllar› olarak de¤erlendirmifllerdir. Gustav Le Bon, Herbert Blumer,Wiliam Kornhauser ve Neil Smelser bu ba¤lamda yaklafl›m gelifltiren toplumbilim-ciler aras›ndad›r. Kolektif davran›fl yaklafl›m›na göre toplumsal hareketler (Cross-ley, 2002:11);

ABD Avrupa

1970’ler öncesi Kolektif Davran›fl Marksizm

1970’lerden beri Kaynak Hareketlili¤i,

Politik Süreç



Tablo 2.1ToplumsalHareketlerinÇözümlenmesineYönelik Dört Yaklafl›m

Kaynak: Crossley,2002:10

Alain Touraine

Kaynak: http://esouth.blog.lemonde.fr/2009/05/15/la-crise-et-apresconversation-avec-alain-touraine-ehess-paris/

Toplumsal hareketlerietkileyen kimlik yönelimliparadigmalar› aç›klamayaçal›flan Touraine’e göretemel problem, bir hareketinkimlik aray›fl›ndan de¤iflimsürecini kontrol etmeyiamaçlayan kolektif vetoplumsal bir hareketedönüflmesininkeflfedilmesidir (Cohen,1999:127).

Toplumsal hareketleriaç›klamak üzere ifle koflulanbafll›ca yaklafl›mlararas›nda Kolektif Davran›fl,Göreli Yoksunluk, KaynakHareketlili¤i, PolitikSüreçler, Katma De¤er, A¤Kuram›, Rasyonel Tercih veKimlik Yönelimli Yaklafl›mlarsay›labilir.

a. Yap›sal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikâyetler gibi olumsuzluklara verilentepkisel karfl›l›klar olarak ortaya ç›kar.

b. Yap›sal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikâyetler gibi zorluklar taraf›ndanatefllenen kolektif histerinin belirimi, irrasyonel ve psikolojik karfl›l›klar›d›r.

c. Toplumdan soyutlanm›fl, toplumla bütünleflememifl bireylerin kat›ld›¤› avam,ayak tak›m› hareketleridir.

d. Farkl›l›klar› ve siyasal do¤alar› dikkate al›nmaks›z›n, panik, moda, ç›lg›nl›kgibi di¤er kolektif davran›fllarla bir arada ele al›n›r.

Kolektif davran›fl kuram›na yönelik elefltiriler söz konusudur. Bu elefltirilere gö-re toplumsal hareketlerin toplumsal gerilimlere bir cevap oldu¤unun varsay›lmas›,hareketlerin ortaya ç›kt›¤› genifl politik ba¤lam› göz ard› etmektedir. Bunun yan›s›ra bireysel hoflnutsuzlu¤un toplumsal hareketlerin nedenleri aras›nda tan›mlan-mas› sorunlu görülmektedir. Ayr›ca bireyselci yaklafl›mlar›n, kolektif davran›fl›npolitik boyutunu ihmal etti¤i de öne sürülmektedir (McAdam, 1982 aktaran Buech-ler, 2004: 51).

Sembolik Etkileflimci Yaklafl›mKolektif davran›fl ekolünden gelen Herbert Blumer’in (1969) gelifltirdi¤i semboliketkileflimci yaklafl›m›, toplumsal huzursuzluk, hareket kültürü ve kimlik boyutla-r›na odaklanan sembolik etkileflimcilere örnek teflkil etmektedir (Crossley,2002:16).

Sembolik etkileflimcilik kolektif davran›fla dayan›r ve Blumer’e göre sosyolojide kolektif davran›fl› irdeler. Toplumsal dünya kolektif davran›fltan ibarettir. Blu-mer’in kolektif davran›fl ve toplumsal hareketlere iliflkin analizi üç aflamay› vurgu-lar; toplumsal huzursuzluk, temel kolektif davran›fllar ve son olarak toplumsal ha-reketler. Bu yaklafl›m, toplumsal hareketlerin ortaya ç›kt›¤› ortam›, yap›sal koflulla-r› ve toplumsal a¤lar› göz ard› etti¤i gerekçesiyle elefltirilmektedir (Crossley,2002:23-24;34-35).

Katma De¤er Kuram›Katma de¤er kuram›, toplumsal hareketlerin oluflmas› için belirli koflullar›n gerek-li oldu¤unu öne süren sosyolog Neil Smelser (1963) taraf›ndan gelifltirilmifltir.Smelser toplumsal hareketleri, di¤er kolektif davran›fllar gibi flekillendikleri top-lumsal sistemler içinde aç›klamaya çal›fl›r. Kurama göre toplumsal sistemler içindetoplumsal hareketler sorunlara ya da gerilimlere bir karfl›l›k olarak onlar› düzelt-mek amac›yla ortaya ç›kar (Crossley, 2002:40-41).

Ekonomi kaynakl› bir kavramsallaflt›rmaya dayand›r›lan katma de¤er kuram›,üretim sürecindeki her bir aflaman›n sonuçtaki ürüne bir fleyler ekledi¤ini var sa-yar. Kurama göre, toplumsal hareketlerin oluflumunda, afla¤›da belirtilen koflulla-r›n varl›¤› önem tafl›r (Smelser 1963 aktaran Kendall 2008:555);

1. Yap›sal durumdan kaynaklanan etkenler: ‹nsanlar önemli sorunlar› alg›laya-bilmeli, sorunlar›n fark›nda olabilmeli ve ortaklafla eylemlere kat›labilmeli-dirler. Toplumsal hareketler, genellikle kifliler ya da s›n›flar, ajanslar bir so-runun kayna¤› olarak d›flland›¤›nda; hissedilen rahats›zl›klar ve flikâyetlerdile getirilemedi¤inde ya da haks›zl›¤a u¤rayanlar kendi aralar›nda iletiflimkurma olana¤› bulduklar›nda ortaya ç›kar.


Blumer

Sembolik Etkileflimcilik

Kaynak: http://www.pipale.com/H.htmlpipale.com pipale.com

‘’Sosyoloji, sosyal düzen,adetler, kurallar, kurumlargibi bileflenlere yönelik çal›fl›rve onlar› olduklar› gibi inceler.Kolektif davran›fl ise sosyaldüzenin meydana geliflyollar›yla ilgilidir (Blumer,1969 aktaran Crossley,2002:24).

Neil J. Smelser

Kaynak: http://rhodesscholars.wordpress.com/2009/11/23/neil-j-smelser/

2. Yap›sal bask›dan ve gerilimden kaynaklanan etkenler: Bir toplumda ya datoplulukta gerginlik söz konusu oldu¤unda, bireylerin beklentileri karfl›la-namad›¤›nda sistemde bask› oluflur. Ard›ndan meydana gelen gerilim, çat›fl-ma ve bireylerin, ‘E¤er otoriteler beklenen fleyleri yapm›fl olsalard› sorun ya-flanmazd›’ biçimindeki inan›fllar›na dayal› olarak bir toplumsal hareket orta-ya ç›kar.

3. Bir inanc›n/görüflün yayg›nlaflmas›ndan kaynaklanan etkenler: Bir toplumsalhareketin geliflebilmesi için öncelikle sorun aç›k ifade edilmeli, soruna yolaçan nedenlere ve çözüm yollar›na iliflkin ortak bir görüfl paylafl›lmal›d›r.

4. H›zland›r›c› etkenler: Mevcut bir inanc›n güçlenmesini k›flk›rt›c› ya da dra-matik olaylar destekler.

5. Eylem için hareketlilik-seferberlik etkenleri: Toplumsal hareket önderlerieylemi organize ederler ve kat›l›mc›lar› yönlendirirler.

6. Sosyal kontrol etkenleri: Toplumda e¤er yüksek düzeyde sosyal kontrol sözkonusu ise ortak eylemlere kat›l›m ve toplumsal hareketlerin geliflimi zorlafl›r.

Katma de¤er yaklafl›m›, ifllevselci gelene¤e dayanmas› ve yap›sal zorlamalar›,bask›y› toplum aç›s›ndan birli¤i ve düzeni bozucu nitelikte görmesi nedeniyle elefl-tirilmektedir (Kendall,2008:556). Bunun d›fl›nda elefltirilen di¤er boyutu ise, kura-m›n daha çok kolektif davran›fl›n kurumsallaflm›fl biçimleri üzerine odaklanaraksosyal aktörlerin etkinli¤ine s›n›rlay›c› bir bak›fl getirmesidir (Crossley, 2002:48).

Göreli Yoksunluk Kuram›Göreli yoksunluk kuram›, James Davies, Ted Gurr ve Denton Morrison’un öncülü-¤ünde gelifltirilmifltir. Kurama göre hâlihaz›rdaki durumlar›ndan ve koflullar›ndanmemnun olan, doyum sa¤lam›fl insanlar toplumsal de¤iflime göreli olarak daha azgereksinim duyarlar. Toplumsal hareketler, insanlar›n adalet gere¤i haklar› oldu-¤una inand›klar› paylar›ndan yoksun b›rak›ld›klar›na iliflkin alg›lar›na bir yan›t ola-rak ortaya ç›kar. Göreli yoksunluk, bireylerin kendilerini benzer konumdakilerlekarfl›laflt›rd›klar›nda hak ettiklerinden daha az›na sahip olduklar›n› hissetmeleridir(Rose, 1982; Orum ve Orum, 1968; aktaran, Kendall,2 008:555).

Göreli yoksunluk kuram›, yoksunluk ve memnuniyetsizlik yaflayan baz› kiflile-rin toplumsal hareketlere neden kat›lmad›klar›n› aç›klayamaz. Memnuniyetsizlikya da yoksunluk duygular› baz› kiflileri toplumsal harekete yönlendirse de bu du-rum hareketlerin ortaya ç›kmas› için yeterli de¤ildir (Kendall,2008:555).

Rasyonel Tercih Kuram›Hareketleri kör inançlar›n ve sürü psikolojisinin sonucu olarak gören kalabal›klaryaklafl›m›n›n karfl›t› olan rasyonel tercih kuram›, hareketleri bireylerin rasyonel ey-lemlerinin tezahürü olarak aç›klar (Çetinkaya, 2008:21). Bu kurama göre bireylerrasyonel aktörlerdir ve kat›lacaklar› eylemlerin maliyet ve yararlar›n› hesaplayarakkendileri için olabildi¤ince çok yarar sa¤layacak olan› tercih ederler.

Mancur Olson (1971) rasyonel tercih kuram›n›n öncülerindendir (Crossley,2002:61). Olson’a (1965) göre bireyler her eylemde kâr-zarar hesab› yapan bir ç›-karc›d›r. Bu yaklafl›m, toplumsal hareketleri ya da kolektif eylemi gözü dönmüflkalabal›klarla iliflkilendirmez, ölçülebilir, tart›fl›labilir, incelenebilir bir olgu olarakele al›r (Çetinkaya, 2008:21-22).

Rasyonel tercih kuram›n›n birincil temel özelli¤i metodolojik bireyselcili¤idir.Toplumsal dünya temel olarak bireyler ve onlar›n eylemleriyle aç›klan›r. Kuram üçtemel unsura odaklan›r; talepler, f›rsatlar s›n›rl›l›klar ve rasyonalite (ussall›k) (Cross-


ley, 2002:57-59). Bireyler talepleri do¤rultusunda, f›rsatlar ile s›n›rl›l›klar› ussall›kçerçevesinde de¤erlendirerek kolektif davran›flta yer alma ya da almama karar›al›rlar.

Kaynak Hareketlili¤i Kuram›Kaynak hareketlili¤i kuram› da toplumsal hareketlere kat›lanlar›n rasyonel davra-nan birey oldu¤u düflüncesini benimser. Kurama göre bir toplumsal hareketin ka-t›l›mc›lar›n›n, hareketin baflar›s› için gerekli olan, belirli düzeyde siyasal ve ekono-mik kayna¤a sahip olmalar› gerekir (Kendall,2008:556). Toplumsal hoflnutsuzlu-¤un evrensel oldu¤una ancak ortaklafla eylemin evrensel olmad›¤›na iflaret edenbu yaklafl›m, toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›n›n ve düzenlenmesinin do¤as›gere¤i zor oldu¤unu öne sürer. Temel sorun, hareketin kal›c› hâle getirilebilmesive geniflletilebilmesi için gerekli kayna¤›n harekete geçirilmesidir. Yo¤un sosyala¤lar›n hareketlili¤i daha olas› k›ld›¤›n› ve ekonomik olanaklar›n farkl› yollarlakaynak hareketlili¤ini kolaylaflt›rarak harekete ivme kazand›rd›¤›n› var sayan kay-nak hareketlili¤i kuram› toplumsal örgütlerin düzeyinin hareketin derecesini ve bi-çimini etkiledi¤ine vurgu yapar (Foweraker, 1995:15-16).

Kaynak hareketlili¤i kuram›n›n genel olarak kabul gören varsay›mlar›n› flöyleifade edebiliriz (Cohen, 1999:114);

1. Toplumsal hareketler, kolektif davran›fllar›n çat›flmac› perspektifleaç›klanmas› olarak anlafl›lmal›d›r.

2. Kurumsal ya da kurumsal olmayan kolektif davran›fl aras›nda temel bir fark-l›l›k yoktur.

3. Ç›kar çat›flmalar› ve gruplar›n rasyonel biçimde savunulmas› söz konusudur.4. Amaçlar ve flikâyetler güç iliflkilerinin daimi ürünleridir, hareketlerin oluflu-

munu aç›klayamazlar.5. Hareketin oluflumu kaynaklara ve f›rsatlara ba¤l›d›r.6. Hareket baflar›ya, grubun siyasal aktör olarak tan›nmas› ya da artan maddi

yarar ile ulafl›r.7. Kaynak hareketlili¤i büyük ölçekli, özel amaçl›, bürokratik ve resmi örgüt-

lenmeleri de kapsar.Kaynak hareketlili¤i kuram›, di¤er kuramlarda yeterince dikkate al›nmam›fl

olan kaynak konusuna dikkat çekmektedir. Bir toplumsal harekette yer alanlar›npara, yetenek, zaman, medya, maddi araç-gereçler gibi kaynaklara ulaflmalar›na vekat›l›mc›lar›n kendi davalar› için harekete geçmelerine odaklan›r (Oberschall, 1973ve McCarty ve Zald, 1977; aktaran Kendall, 2008:556). Kurama göre toplumsal ha-reketlerin gereksinim duydu¤u kaynaklar flöyle ifade edilebilir (Edwards veMcCarthy, 2004: )

a. Materyal (para ve fiziki sermaye)b. Moral (dayan›flma ve hedeflere destek olma)c. Sosyal-örgütsel (örgütlenme stratejileri, sosyal a¤lar)d. ‹nsan (gönüllüler, personel ve liderler)e. Kültürel (eylem deneyimi, amaçlar›n ve konular›n alg›lanmas›-içsellefltiril-

mesi, ortak hareket etme bilinci)Kaynak hareketlili¤i kuram›n›n öncüleri olan John McCarthy ve Mayer Zald

protesto faaliyetlerinin iktisadi bilefleni olarak toplumsal hareket örgütleri konusu-na da vurgu yapm›fllard›r. Toplumsal hareket örgütleri ekonomik giriflimciler gibidavranarak kaynak toplar, personel sa¤lar ve görüfllerini olas› al›c›lara aktar›r. Gü-


Mancur Olson, ABD’lisosyalbilimci. (1932-1998)

Kaynak:http://www.wiwo.de/politikweltwirtschaft/warumlobbyistenerfolgreich-sind-406929/.

Olson’a göre bireyler kamusalç›karlardan daha çok kendiç›karlar›n› sa¤lamak üzerekolektif hareketlere kat›l›rlar.

nümüzde birbirileriyle rekabet içinde olan birçok örgüt vard›r ve bir toplumsal ha-reket endüstrisi oluflmufltur (Çetinkaya, 2008:24).

‹lk kuramsal yaklafl›mlar kolektif eylemlerin nedenlerine dikkat çekerken kay-nak hareketlili¤i kuram› harekette kullan›lan araçlara, kaynaklara odaklanm›flt›r.1980’lerde toplumsal hareketler alan›ndaki çal›flmalara egemen olan bu yaklafl›mayn› zamanda yo¤un elefltirilere de muhatap olmufltur. Bu elefltirilerin nedenleri,McCarthy ve Zald’in ekonomik bir dil kullanmalar›d›r. Hareket giriflimcileri, hare-ket endüstrileri ve hareket sektörleri kavramlar›n› kullanm›fllard›r. Ço¤u 1960’l› y›l-larda gerçekleflen hareketlerde yer alm›fl olan otoriteler taraf›ndan ideolojinin, ba¤-l›l›¤›n, de¤erlerin ve adaletsizli¤e karfl› mücadelenin vurgulanmay›fl› da elefltirilmifl-tir. Bunun d›fl›nda kuram›n elefltirildi¤i di¤er boyut, toplumsal hareket örgütleri ileç›kar gruplar›n›n birbirinden ay›rt edilemeyifli ve profesyonel toplumsal hareketörgütlerine odaklan›lmas› nedeniyle özellikle 1960 ve 1970’lerdeki tabana dayal›hareketlerin göz ard› edilmesidir (Tarrow,1998:16).

S›n›rl› kaynaklara sahip bireylerin oluflturduklar› toplumsal hareketleri aç›kla-maktaki baflar›s›zl›¤› (Kendall,2008:556) ve iradeyi d›fllayan bir analiz biçimi oldu-¤u için elefltirilen (Çetinkaya, 2008:32) kaynak hareketlili¤i kuram›n›n, ayr›ca me-todolojik bireyselcili¤e ba¤›ml› oluflu da zay›f yönü olarak görülmüfltür (Fowera-ker, 1995:17).

Yeni Toplumsal Hareketler Yaklafl›m› ‹flçi hareketi, feminist hareket, insan haklar› hareketi, bar›fl ve adalet hareketleri,ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mücadeleleri gibi üçüncü dünya hareket-leri eski hareketlerdendir. Bu hareketler ideolojik kökenlerini 20. yüzy›l›n moderntoplum projesinden almaktad›r (Finger,1992:313). Toplumsal yap›n›n ve koflullar›nkökten de¤iflti¤ini öne sürenler bu ba¤lamda ortaya ç›kan toplumsal hareketlerinde öncekilerden çok farkl› oldu¤unu savunarak yeni bir yaklafl›m gelifltirmifllerdir.Yeni toplumsal hareketler olarak adland›r›lan bu yaklafl›ma göre, s›n›f temeline da-yal› eski di¤er deyiflle geleneksel toplumsal hareketler kurulu düzenin parças› ol-mufl, buna tepki olarak yeni toplumsal hareketler sanayi sonras› toplum olarak ta-n›mlanan yeni toplumsal koflullar›n etkiledi¤i yeni bir siyaset biçimi olarak ortayaç›km›flt›r (Çetinkaya, 2008:33-34).

Yeni toplumsal hareketler yaklafl›m› ortak eylemlerin farkl›l›k gösteren biçimle-rine, düzenlerine, desenlerine ve bu eylemlerin politika, ideoloji ve kültüre dayan-ma tarzlar›na odaklan›r. Bunun yan› s›ra toplumsal hareketlerin ve ortak eylemle-rin kaynaklar› olarak ›rk, cinsiyet, s›n›f gibi kimlik etkenleri dikkate al›r. Ekofemi-nizm ve çevresel adalet hareketleri bunlara örnektir (Kendall, 2008:558). Yeni top-lumsal hareketler bir sonraki ünitede etrafl›ca ele al›nacakt›r.

Politik Süreçler Kuram›Farkl› devlet yap›lar›nda gerek baflar›lar› gerekse stratejileri ve yap›lar› aç›s›ndançeflitlilik gösteren toplumsal hareketlerin politika temelinde incelenebilece¤i savu-nulmufltur. 1960’lar›n bafllar›ndan itibaren özellikle ABD’de otoriteler toplumsalhareketleri aç›klamak üzere daha politik temelli bir yaklafl›m gelifltirmeye baflla-m›fllard›r (Tarrow, 1998:18). Söz konusu yaklafl›m, kaynak hareketlili¤i kuram›n›neksikliklerini gidermeye ve yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›yla kaynak hare-ketlili¤i kuram›n›n sentezine dönük, politik eksendedir. Avrupa merkezli ve top-lumsal hareketleri, kolaylaflt›r›c› ya da engelleyici politik süreçlerden ba¤›ms›z ola-


Politik f›rsatlar kuram› ya dapolitik f›rsatlar yap›s› olarakda bilinenpolitik süreçler kuram›siyaset sosyolojisinin etkisindegelifltirilmifltir ve temel olaraktoplumsal hareketlerinbaflar›s› ya da baflar›s›zl›¤›ndapolitik f›rsatlar›n belirleyicioldu¤unu savunur.

rak ele alan yaklafl›mlar ve toplumsal ba¤lam› göz ard› ederek örgütlenmenin po-litik sorunsal›na odaklanan Kuzey Amerika’daki yaklafl›mlar› inceleyen Tarrow po-litik süreç modeli ad›n› verdi¤i kuram› gelifltirmifltir (Foweraker, 1995:18).

Politik F›rsatlar olarak da adland›r›lan kurama göre toplumsal hareketlerinkat›l›mc›lar›n›n eylemleri belirli politik f›rsatlar›n varl›¤›na ya da yoklu¤una ba-¤›ml›d›r (Meyer,2004). Kültürel etkenleri göz ard› etti¤i için elefltirilen politik sü-reçler kuram›na göre toplumsal hareketlerin üç temel bilefleni vard›r (Tarrow,1994);

1. ‹syan bilinci: Toplumda baz› kiflilerin s›k›nt› ve flikâyetleri olur ve adaletsiz-lik alg›s›na dayanan bu flikâyetler sisteme yöneliktir. Ortaklafla bir adaletsiz-lik alg›s› ve bilinci olufltu¤unda bu bireyler toplumsal hareket kat›l›mc›lar›-na dönüflürler. Hareketlere kat›lanlar hedeflerini rastlant›sal seçmezler. Top-lumsal hareketler politik sistemin öne ç›kard›¤› flikâyetler ekseninde ortayaç›kar.

2. Örgütsel güç: Toplumsal hareket güçlü bir liderli¤e ve yeterli kaynaklara sa-hip olmal›d›r.

3. Politik f›rsatlar: Var olan siyasal sistem baz› meydan okumalara karfl› k›r›l-gan ise bu meydan okumay› toplumsal de¤iflim amac›yla kullanmak isteyen-lere f›rsat yaratm›fl olur.

Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilen kuramlar›n/yaklafl›mlar›n vurgulad›¤›ortak noktalar nelerdir?


Sidney Tarrow

Politik süreçlerkuram›nda toplumsalhareketler ile siyasalsistemler ve protestoeylemlerinin iliflkisiüzerine odaklan›r(Çetinkaya, 2008:25).

Kaynak: http://web.ceu.hu/soc_ant/faculty/tarrow.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Toplumsal hareketin kayna¤› olarak kolektif dav-

ran›fl› özetlemek.

Toplumsal hareketler, çok say›da kiflinin kat›ld›-¤› genifl ölçekli ve süreklili¤i olan ortak davran›fl-lar› ifade eder. Bireylerin belirli bir amaç için biraraya gelmeleri ve ortaklafla etkinliklerde bulun-malar› toplumsal hareketlerin bafllang›ç noktas›-d›r denilebilir. Kolektif davran›fllar egemen kül-türün norm ve de¤erlerini zorlayan, çok say›dakiflinin kat›ld›¤› gönüllü ve kendili¤inden oluflan,planlanmayan eylemlerdir. Bu ba¤lamda toplum-sal hareketler üst düzeyde yap›lanm›fl bir kolek-tif davran›fl biçimidir.

Toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›na iliflkin

görüflleri s›ralamak.

Toplumsal hareketler, ortaya ç›k›fl biçimleri,amaçlar› ve yöntemleri bak›m›ndan birbirindençok farkl› özelliklere sahiptir. Bu çeflitlilik ortakbir tan›mlamay› zorlaflt›rsa da toplumsal hareket-leri, ortak davran›fl, de¤iflimin hedeflenmesi, ör-gütlenme, ortak bir kimli¤in varl›¤›, göreli sürek-lilik gibi temel eksenler çerçevesinde tan›mlamaçabalar› söz konusudur.

Toplumsal hareket biçimlerini tan›mlamak.

Sahip oldu¤u ortak noktalara karfl›n toplumsalhareketler özgün özelliklere sahiptir ve çok bü-yük ölçekte çeflitlilik sergiler. Genel olarak top-lumsal hareket türleri, reformcu, devrimci, dinî,alternatif ve direnifl hareketleri olarak s›n›fland›-r›labilir.

Toplumsal hareketlerin genel özelliklerini tan›m-

lamak.

Toplumsal hareketler, bir de¤iflimi ya da de¤ifli-mi engellemeyi hedefleyebilir. Toplumsal hare-ketler etkileflimli kampanyalard›r; program, kim-lik ve durufl bir aradad›r. Demokratikleflme süre-ci toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu yön-de etkiler. Toplumsal hareketlerin yap›lar›, kat›-l›mc›lar ve hedefleri dönemden döneme de¤iflirve evrilir.

Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltiril-

mifl kuramlar›/ yaklafl›mlar› de¤erlendirmek.

‹lk kuramlarda ve yaklafl›mlarda toplumsal hare-ketler afl›r›c›l›k, yoksunluk ve fliddet eksenindeaç›klan›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Toplumsal ölçektekihareketlere iliflkin ilk sistematik yaklafl›m ise ‘’ka-labal›klar’’ anlay›fl› olmufltur. 1960 ve 1970’lerdeyaflanan dönüflümlere koflut olarak kolektif dav-ran›fl ve Marksizm temelli aç›klamalardan, kay-nak hareketlili¤i, politik süreçler ve yeni toplum-sal hareketler anlay›fl›na do¤ru bir geliflim göz-lenmifltir. Bu ba¤lamda kuramsal yaklafl›mlar bi-reysel oldu¤u kadar çevresel ve yap›sal koflullar›da dikkate alan aç›klamalar getirmifllerdir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Toplumsal hareketlerin temelinde yatan davran›fl tü-rü hangisidir?

a. Kolektif davran›flb. Panik Davran›fl›c. Reform Hareketid. Kalabal›k hareketlerie. Bar›fl hareketi

2. Hangisi kolektif davran›fl için söylenemez?

a. Haz›rl›ks›z ve planlanmayan davran›fllard›r.b. Grup etkinli¤idir.c. Egemen kültürün norm ve de¤erlerini zorlay›c›

niteliktedir.d. Kurallara ba¤l› de¤ildir.e. Kurumsallaflm›fl davran›flt›r.

3. Afla¤›dakilerden hangisi kolektif davran›fl türlerin-den de¤ildir?

a. Kalabal›kb. Çetelerc. Ayaklanmalard. Devrimci Hareketlere. Ç›lg›nl›k

4. Afla¤›dakilerden hangisi modern anlamda toplumsalhareketlere örnek olarak verilebilir?

a. Çevreci ya da yeflil hareketb. Çin hanedanl›klar›n› y›kan köylü isyanlar›c. Kürtaj karfl›t› ya da savunucusu hareketlerd. Hayvan haklar› hareketlerie. Bar›fl hareketleri

5. Hangisi toplumsal hareketin tan›mlar›nda görülenortak noktalardan de¤ildir?

a. fiiddeti benimsemifl oluflub. Kolektif, birlikte davran›fl olufluc. De¤iflim yönelimli hedeflerin bulunmas›d. Kurumsal kolektif davran›fl›n varl›¤›e. Belli bir düzeyde örgütlenmenin bulunmas›

6. Hangisi toplumsal hareket türlerinden de¤ildir?

a. Devrimci hareketlerb. Kalabal›k hareketleric. Reformcu hareketlerd. Kurtar›c› hareketlere. Alternatif hareketler

7. Afla¤›daki fl›klardan hangisinde toplumsal hareketinüç aflamas› do¤ru verilmifltir?

a. Bafllang›ç-Haz›rl›k-Toplanma/Birleflme-Kurum-sallaflma

b. Problemin ortaya ç›kmas›-Kurumsallaflma-Çö-zülme

c. Haz›rl›k-Toplanma/Birleflme-De¤erlendirmed. Liderlerin ortaya ç›kmas›-Örgütlenme-Kurum-

sallaflmae. Haz›rl›k-Kurumsallaflma-Toplanma/Birleflme

8. Kötü hava koflullar›na karfl› koymak, yafll› ve engel-lilerin gönüllü kat›l›m›, bask›ya direnç, gösteriflli feda-kârl›k, ba¤›fl ve yard›m davran›fllar› MBSB hareketlerin-den hangisini ifade etmektedir?

a. Makul olmab. Birlikc. Say›d. Ba¤l›l›ke. Örgütlenme

9. Bir toplumsal hareketin kat›l›mc›lar›n›n, hareketinbaflar›s› için gerekli olan, belirli düzeyde siyasal ve eko-nomik kaynaklara sahip olmalar› gerekti¤ini savunankuram hangisidir?

a. Kolektif Davran›flb. Yeni Toplumsal Hareketlerc. Kaynak Hareketlili¤id. Göreli Yoksunluke. Rasyonel tercih

10. Arzular, f›rsatlar,s›n›rl›l›klar ve rasyonalite ba¤la-m›nda toplumsal hareketlerin oluflumunu aç›klayan ku-ram hangisidir?

a. Rasyonel Tercihb. Kolektif Davran›flc. Yeni Toplumsal Hareketlerd. Kaynak Hareketlili¤ie. Göreli Yoksunluk



Finlandiya Ba¤›ms›zl›k Savafl›Finlandiya Ba¤›ms›zl›k Savafl›, I. Dünya Savafl›’ndan son-ra Avrupa’da ortaya ç›kan “Milliyetçi” ve “Sosyal” halkhareketlerinden biridir. Savafl Finlandiya’da 27 Haziran15 May›s 1918 aras›nda sosyal demokrat halk taraf›ndanyönlendirilmifltir. Sosyalistler “K›z›llar” olarak, karfl› taraf-taki anti-sosyalistler ise “Beyaz” olarak adland›r›lm›fl veK›z›llar; SSCB, Beyazlar ise Almanya taraf›ndan askeri,ekonomik ve motivasyon aç›s›ndan desteklenmifllerdir.Rusya ‹mparatorlu¤unun (Çarl›k Rusyas›) yenilmesi böl-gede bir çözülme hareketini bafllatm›fl ve Rusya’da1917’de Finlandiya ile anlaflma sorunlar› ç›karm›flt›r.Sosyal Demokratlar (Sol), gelenekçiler (Sa¤) ülkeyi böl-meyi düflünmeye bafllam›fllard›r...Mart 1917’ye kadar Finlandiya, orduya veya polis teflki-lat›na sahip de¤ilken sol ve sa¤, kendi güvenlik grupla-r›n› kurmaya bafllad›lar. Sa¤ Beyaz Muhaf›zlar ve sol K›-z›l Muhaf›zlar adlar› alt›nda iki ayr› güvenlik grubu kur-mufllard›r. Finlandiya’daki korku dolu atmosfer sonun-da Beyaz Muhaf›zlar›n Senato’da kendilerini ülkeninmilli ordusu ilan etmeleriyle, iki kutup aras›nda savaflbafllamas›yla doru¤a ç›km›flt›r. Beyazlar zafer kazanm›fl-lard›r. 1917-18 iç savafl krizinden sonra Finlandiyal›laryönlerini Rusya’dan çok Almanya’ya çevirmifllerdir. Hat-ta senato, “Alman Krall›¤›na Ba¤l›” mutlak monarfliyi di-le getirmifltir. Fakat Almanya’n›n I. Dünya Savafl›’ndanyenik ayr›lmas› bu fikri tek bafl›na “Ba¤›ms›z Demokra-tik Cumhuriyet” anlay›fl›na çevirmifltir.Sivil savafl ard›nda çeliflkili tart›flmalar› da kal›nt› olarakb›rakm›flt›r. Tahminen 37.000 insan bu halk hareketi so-nunda öldü ayr›ca ahlak d›fl› toplama kamplar› ve çat›fl-malar da toplumsal negatif etkiler uyand›rd›. Bu olayFinlandiya ekonomisini sarst› ve y›llarca politik görüflayr›l›klar›n› körükledi. Sol ve sa¤ aras›ndaki gerginlikuzun süre devam etti.

Savafl›n Arkaplan› Savafl›n ana sebepleri, I. Dünya Savafl› ve bu savafl›nRusya ‹mparatorlu¤unda bafllatt›¤› ve Eylül Devrimi’nekadar giden y›k›c› etkileriydi. Finlandiya, Rusya’n›n birparças› olarak Rus-Alman savafllar›na mekan olmufl veçat›flmalardan çok etkilenmiflti. ‹ki imparatorluk ekono-mik, askeri ve politik olarak Finlandiya’ya çok önemveriyorlard›. Erken bir kriz daha Rusya ile Federal Fin-landiya aras›nda 1899 y›l›nda olmufltu ve St. Peters-burg’da tart›fl›lm›flt›. Finlandiya’n›n ba¤›ms›zl›k e¤ilimi-ni fark eden “heterojen Rusya”, “Finlandiya’n›n Ruslafl-t›r›lmas›” bafll›¤› alt›nda, otonomsal bir program› bafllat-m›flt›. Finliler bunu “Rusya’n›n ilk büyük bask›s›” olarakadland›rm›fllard›. Sonuç olarak bu program daha sonraolacaklar›n ana hatlar›n› belirleme aç›s›ndan önemliydi.

Bask›n›n ilk döneminden önce, Finlandiya büyük birotonomluktan memnundu. Rusya’n›n di¤er bölgeleri ilekarfl›laflt›r›lacak olursa, Finno-Rus iliflkileri daha sakinve bar›flç›ld›. Bu politika Finlilerin anti-emperyalist fa-aliyetlere bafllamas›na kadar devam etti. Daha sonra si-yasi kutuplaflmalar oluflmaya bafllad›; en radikalleri, ak-tif hareket edenleri, Jäger önderli¤inde Almanya’n›nk›flk›rtmalar›yla çal›fl›yordu.Bu savafl›n esas sebepleri asl›nda 17.yy ‹sveç kökenli “s›-n›f fakl›l›klar›” idi. Bu antidemokratik s›n›f farklar› Finli-leri ekonomik, sosyal veya politik anlamda iki gurubaayr›lmaya yönlendirdi. Sol, 1899’dan sonra sadece Rus-laflt›rma politikas›na de¤il, di¤er tüm demokratik yap›yakarfl› aktivasyon gösteriyordu. Finlandiya’n›n nüfusu19.yy’da muazzam bir h›zla art›nca, endüstriyel bir iflçi s›-n›f›n›n ortaya ç›kmas› kaç›n›lmaz hale gelmiflti. ‘Sol’, ‘en-düstri devrimi’ ve ‘ekonomik özgürlük’ kavramlar›n›nFinlandiya’ya s›çramas› ve Çar’›n emperyalist ve otokra-tik yönetiminin olumsuz etkisiyle gittikçe güçlendi. Bu,daha sonra ortaya ç›kacak endüstrileflmenin ve ‹ngilteregibi ülkelerin ekonomik yap›s›ndan ö¤renilen tecrübele-rin etkisini göstermesiyle, solun faaliyetleri, iflçi s›n›f›n›nkendine güvenlerinin artmas›, insanlar›n daha yüksekhayat standard› istemesi, sayesinde yükselifle geçti. Fakatsadece sol yükselmiyordu. Onunla birlikte “nasyonalizm”ve “liberalizm” de farkl› sebeplerle yükseliyordu. Fakatinsanlar›n hayat standard›n›n yükselmesi, endüstrileflme,zengin ile fakir aras›ndaki uçurumu daha da art›rd›.Finlandiyal› iflçi hareketleri, 19. yy da “Evangelist Luther-ci Kilise” taraf›ndan desteklendi ve bunu takiben ‘Finlan-diya Sosyal Demokratik Partisi’ 1899’da kuruldu. Bu sos-yalist hareket, Rusya’n›n Japonya’ya yenilmesi (1905) sa-yesinde ortaya ç›kan siyasi iktidars›zl›ktan etkilendi. Kar-gafla parlamentoyu da etkiledi. Sosyal demokratlar %50oy kaybettiler. Rus çar› iktidar› tekrar sa¤lad› ve bölgede-ki bask›lar›n› art›rd›. Bu parlamentonun 1908-1917 ara-s›nda faaliyetlerini durdurmas›na sebep oldu.

Kaynak: http://www.msxlabs.org/forum/tarih/324719-finlandiya-bagimsizlik-savasi.html


”

“

Hiçbir politik hakka sahip olmayan Finli iflçiler.


BOSTON ÇAY PART‹S‹ ‹SYANIBoston Çay Partisi isyan›, esasen ‹ngiliz Parlamento-su’nun Pul Vergisi ‹syan›ndan sonra yürürlü¤e koydu¤uTownshend Yasas›’ndaki düzenlemelerden kaynaklan-m›flt›r. Bu yasalar ile ithalata konu olan baz› ürünlere ha-rici vergiler getirilmifl ve bu yolla ‹ngilizlerin kolonilerüzerindeki egemenlik hakk› güvenceye al›nm›flt›r. O dö-nemde yürürlü¤e konulan yasalar kapsam›nda ka¤›t,boya, cam, kumafl ve çay üzerine vergiler getirilmifltir.Bu vergilerin oranlar› hafif olduklar› halde, Amerikal›-lar vergilere karfl› tepki göstermifllerdir. Ortaya ç›kantepkiler karfl›s›nda ‹ngiliz hükümetinin sessiz kalmas›üzerine, yine Virginia’l›lar›n giriflimi ile ülke genelinde‹ngiliz mallar›na genel bir boykot bafllam›flt›r. Koloni hal-k› evlerini boyas›z b›rakmak, yerli kumafltan yap›lm›fl el-biseler giymek ve ‹ngiltere’den gelen süs eflyalar›n› kul-lanmamak suretiyle, bafllat›lan boykotu desteklemifller-dir. Bostonlular ise, di¤er kolonilerden farkl› olarak dahafliddetli tepkilerde bulunmufllard›r. ‹ngiliz askerleri ilehalk aras›ndaki gerginlik, 5 May›s 1770 tarihinde ortayaç›kan ve ‹ngiliz askerlerini kartopuna tutan halka karfl›atefl aç›lmas› üzerine üç Bostonlunun ölümüyle sonuçla-nan olayla büsbütün artm›flt›r. Boston Katliam› ad› veri-len bu olay, “‹ngiliz vicdans›zl›¤› ve ‹ngiliz zorbal›¤›n›nkan›t›” olarak nitelendirilmifl ve halk aç›kça isyana teflvikedilmifltir. Yaflanan bu olaylar üzerine ‹ngiliz Parlamen-tosu geri ad›m atarak ka¤›t, boya, cam ve kumafl üzerin-deki vergileri kald›rm›fl, ancak egemenlik hakk›n›n sem-bolü olarak Çay Vergisi’ni kald›rmam›flt›r. Çay Vergisi’ninkald›r›lmamas›n›n bir baflka nedeni de, o dönemde kötüdurumda bulunan Do¤u Hindistan fiirketi’nin mali yön-den desteklenmesidir. ‹ngiliz Parlamentosu bu flirketinkolonilere ithal edece¤i çay› vergi d›fl› b›rakarak, fiyat›-n›n ucuzlatmaya ve bu yolla çay alan›nda tekel olufltur-maya çal›flm›flt›r. Ancak, Boston Çay Partisi ‹syan›n›n ç›-k›fl nedenini sadece Çay Vergisi’ne karfl› gösterilen tepki-lere ba¤lamak yanl›flt›r. Çünkü Amerikal›lar, Çay Vergi-si’ni kabul etmeleri durumunda ‹ngiliz Parlamentosu’naher türlü vergiyi koyma imkan› vereceklerini bilmektey-diler. Bu nedenle onlar için esas önemli olan, kolonilerüzerindeki ‹ngiliz tehdidiydi ve bu tehdidin ortadan kal-d›r›lmas›nda mücadeleye giriflilmesi kaç›n›lmazd›. Kolonilerin bütün muhalefetine ra¤men ‹ngilizler, BostonLiman›’na getirdikleri gemilerdeki çay› ülkeye sokmak is-temifllerdir. Ancak Samuel Adams’›n liderlik etti¤i bir grupvatandafl›n bu olaya cevab› çok sert olmufltur. 16 Aral›k1773 gecesi Mohawk yerlisi k›l›¤›na giren baz› kifliler çayyüklü ‹ngiliz gemilerine sald›rm›fl ve çay yüklü sand›klar›denize boflaltm›fllard›r. Denize dökülen çaylar, suyun s›¤olmas›n›n da etkisiyle k›sa sürede kabarmaya bafllam›fl veBoston Liman› sular› çay rengini alm›flt›r. Bunun üzerineyaflanan bu isyanda rol alanlar çay partisi slogan›n› kul-lanm›fllar ve bu olay›n ironik bir ifadeyle Boston Çay Par-tisi olarak tarihe geçmesine neden Olmufllard›r. Yaflanangeliflmelerin ertesi günü isyan› yöneten John Adams, ko-lonilerin ba¤›ms›zl›k kararl›l›¤›n› ortaya koyan flöyle biraç›klama yapm›flt›r.”Çay›n imha edilmesi, o kadar cesur-

ca ve yürek isteyen bir ifltir ki; bunun öyle getirileri ya daönemli sonuçlar› olmal›d›r ki; bu olay›n tarihte bir dönümnoktas› olaca¤› yorumundan baflka bir fley yapam›yo-rum”. Yaflanan bu olay karfl›s›nda ‹ngiltere, o dönemdeimparatorlu¤un kaderini tayin edecek siyasi bir bunal›mile karfl› karfl›ya kalm›flt›r. Buna göre, e¤er çaylar›n imha-s›na karfl› ses ç›karmazsa ‹ngiliz Parlamentosu kolonilerüzerindeki hakimiyetinin zay›flad›¤›n› dünya kamuoyuönünde kabul etmek zorunda kalacakt›r. Bu nedenle ‹n-giliz hükümeti bir tak›m zorlay›c› yasalar ç›karma yolunagitmifltir. Bu zorlay›c› yasalar›n bafl›nda ise, Boston Lima-n› Yasas› gelmifltir. Bu yasaya göre, imha edilen çaylar›nbedeli koloniler taraf›ndan ödenene kadar Boston Lima-n› ticari gemilere kapat›lm›flt›r. Bu geliflme karfl›s›nda en-difleye kap›lan koloniler, toplumsal haklar›n› savunmakve uzlaflma sa¤lamak amac›yla, Pul Vergisi Kongresi’ndensonra 5 Eylül 1774 tarihinde Philadelphia’da toplanan ‹lkK›tasal Kongre’ye (First Continental Congress) temsilcilergöndermifllerdir. Kongre’de al›nan kararlar ba¤lam›nda,‹ngiliz Kral›na duyulan hassasiyeti ifade eden bir bildirigönderilmifltir. ‹ngiliz Kral› ise, bu bildiriye yan›t verme-mifltir. Bunun üzerine kolonilerde kurulan komisyonlaryavafl yavafl yönetimi ele geçirmeye bafllam›fl, toplananasker ve cephanelerle savafl haz›rl›klar› h›z kazanm›flt›r.15 May›s 1775 tarihinde Philadelphia’da ‹kinci AmerikanKongresi toplanm›fl ve yay›nlanan bildiri ile ba¤›ms›zl›kmücadelesi resmen bafllam›flt›r. Alt› y›l süren zorlu savafl-lardan sonra Amerikal›lar galip gelmifl ve 4 Temmuz 1776tarihinde ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifllerdir. Bu nedenledirki, Boston Çay Partisi ‹syan› Amerikan tarihinde önemlibir dönüm noktas› olmufltur. Ba¤›ms›zl›k mücadelesininkazan›lmas› ile birlikte vergi hakk›, Amerikan halk›n› tem-sil eden meclislere geçmifl, devlet gelir ve giderleri bumeclisler vas›tas›yla tayin ve tespit etmeye bafllanm›flt›r.Ancak temsilsiz vergilemeye tepki olarak giriflilen müca-delenin zaferle sonuçlanmas›, temsil ile vergilemenin ku-sursuz oldu¤unu kan›tlamam›fl, mahiyet de¤ifltiren vergi-leme alan›ndaki sorunlar devam ederek, temsil ile vergi-lemenin de kötü sonuçlar do¤urabilece¤i yaflanan yenivergi isyanlar› ile ispatlam›flt›r.Coflkun Can Aktan; Özgür Saraç ve Dilek Dileyici’nin‘’Avrupa ve Amerikan Tarihinde Vergi ‹syanlar›’’ adl›makalesinden al›nm›flt›r.

Kaynak: http://www.canaktan.org/canaktan_personal/canaktan-arastirmalari/maliye-tarihi/avrupa-isyan.pdf

Okuma Parças›

Boston Çay Partisi, 16 Aral›k 1773

Kaynak: http://wagingnonviolence.org/author/nathanschneider/page/3/


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket veKolektif Davran›fl” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket veKolektif Davran›fl” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket veKolektif Davran›fl” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketlerinTarihsel Geliflimi” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketinKavramsallaflt›r›lmas›” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketBiçimleri” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketinNitelikleri ve Aflamalar›” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketinNitelikleri ve Aflamalar›” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketKuramlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketKuramlar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.


Kollektif davran›fl, dominant grubun norm ve de¤erle-rini zorlayan, çok say›da insan›n kat›ld›¤› gönüllü ves›kl›kla planlanmadan gerçekleflen eylemlerdir. Bafll›catürleri, kalabal›k, çeteler, ayaklanmalar, panik, ç›lg›nl›k,moda, kamu düflüncesi ve dedikodu.

S›ra Sizde 2

Toplumsal hareket tan›mlar›n›n ortak olarak vurgula-d›klar› noktalar›, kolektif, birlikte davran›fl, de¤iflim yö-nelimli hedefler, kurumsal kolektif davran›fl, belli birdüzeyde örgütlenme, geçici bir sürekliliktir.

S›ra Sizde 3

Geleneksel ya da cemaat gruplar›nca gelifltirilen savun-mac› eylemlerden farkl› olarak modern toplumsal hare-ketler organize, öz bilincine sahip, daha kal›c›, yeni hak-lar ve avantajlar arayan sald›rgan eylemler niteli¤indedir.

S›ra Sizde 4

Bafll›ca toplumsal hareket biçimleri devrimci hareket-ler, reformcu hareketler, kurtar›c› hareketler, alternatifhareketlerdir.

S›ra Sizde 5

Tilly’nin yaklafl›m›na göre toplumsal hareketlerin ay›rtedici özelllikleri, kampanya, hareket repertvuar› veMBSB gösterilerinin bir arada bulunmas›d›r.

S›ra Sizde 6

Farkl› yaklafl›mlar, toplumsal hareketlerin amaçlar›n›,olufltuklar› ortam›, sosyopolitik koflullar›, bireylerin top-lumsal hareketlere kat›lmalar›na yol açan etkenleri vetoplumsal hareket ba¤lam›nda gelifltirilen eylem biçim-leri üzerinde durarak aç›klamalar gelifltirmifllerdir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar A¤artan, T.; Choi, W.Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist

Dünyan›n Dönüflümü: 1750-1850. Martin, G.W.(Koord.), Toplumsal Hareketler: 1750-2005; DiptenGelen Dalgalar. (s.21-86.) (Çev. Deniz Keskin.)Versus Kitap.

Akça, ‹. (2003). Küreselleflme ve Emek Stratejisi:Toplumsal Hareket Sendikac›l›¤›na Do¤ru.(Çev.G.Do¤an). E¤itim, Toplum, Bilim, 4-21.

Buechler, S.M. (2004). The Strange Career of Strain andBreakdown Theories of Collective Action. Snow,D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H. (Ed.). The BlackwellCompanion to Social Movements. Malden: BlackwellPublishing.

Bush, M. C. (2008). Reformcular ve Devrimciler: SistemKarfl›t› Hareketlerin Yükselifli ve ‹ktidar Paradoksu,1848-1917. Martin, W.G (koord.). ToplumsalHareketler 1750-2005: Dipten Gelen Dalgalar.(Çev.D.Keskin.) ‹stanbul: Versus Yay›nlar›.

Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni TeorikPradigmalar ve Sosyal Hareketler. K. Çay›r (ed.),YeniSosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (ss.109-130.)

Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.Philadelphia: Open University Press.

Çay›r, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: TeorikAç›l›mlar. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›.

Çetinkaya, Y.D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.



Davis, G.F.; McAdam, D.; Scott, W.R.; Zald, M.N. (2005).Social Movements and Organization Theory.Cambridge University Press.

Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: AnIntroduction. Blackwell Publishing.

Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde ToplumsalHareketler: Ça¤dafl Radikal Siyasetin Soya¤ac›üzerine düflünceler. Çetinkaya, Y.D. (Der).,Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim.‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Earl, J. (2004). Cultural Consequences of SocialMovements. Snow, D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H.(Ed.)., The Blackwell Companion to SocialMovements. Malden: Blackwell Publishing.

Edwards, Bob; John D. McCarthy (2004). “Resourcesand Social Movement Mobilization”. In Snow, Soule,and Kriesi (ed), The Blackwell Companion to SocialMovements. (pp. 116-52.). Oxford: Blackwell.

Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin YetiflkinE¤itimi Aç›s›ndan Do¤urgular›. (Çev.R.Günlü)Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri FakültesiDergisi. 25 (1).

Foweraker, J. ( ). Theorizing social movements. PlutoPress.

Giddens, A. (1990). The consequences of modernity.California. Stanford University Press.

Heberle, R. (1949). Observations on the Sociology ofSocial Movements. American Sociological Review, 14.

Heberle, R. (1951). Social Movements: an Introductionto Political Sociology. New York: Appleton-Century-Crofts.

Jasper, J. M. (2002). Ahlaki Protesto Sanat›. ToplumsalHareketlerde Kültür, Biyografi ve Yarat›c›l›k. Ayr›nt›Yay›nlar›, 49-65.

Kendall, D. (2008). Sociology in Our Times: TheEssentials.

Koopmans, R. (2004). Protest in Time and Space: TheEvolution of Wabes of Contention. David A. Snow,Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi (ed.). TheBlackwell Companion to Social Movements.Blackwell Publishing, (pp.19-46.)

Kornhauser, William. (1959). The Politics of Mass Society.Glencoe, Ill.: The Free Press,

Kökalan Ç›mr›n, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketlerve Kentsel Yaflam. Gümüfihane Üniversitesi SosyalBilimler Elektronik Dergisi, 2.

Lofland, J. (1996). Social movement organizations:Guide to Research on Insurgent Realities. NewJersey: Transaction Publishers.

Markoff, J. (1996). Waves of Democracy: SocialMovements and Political Change. California: PineForge Press.

Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten Gelen Dalgalar. (Çev. Deniz Keskin.)Versus Kitap.

Mccright, M.A.;Dunlap, R.E. (2008). The Nature AndSocial Bases of Progressive Social MovementIdeology: Examining Public Opinion Toward SocialMovements. The Sociological Quarterly 49, 825-848.

Meadows, P. (1946). Theses on Social Movements,Social Forces. 24, 408-412.

Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Actionin The Informaton Age. Cambridge University Press.

Meyer DS, Minkoff DC. (2004.) Conceptualizing PoliticalOpportunity. Social Forces.

Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). SocialMovements; Identity, Culture and The State. OxfordUniversity Press.

Olson, M. (1971). The Logic of Collective Action: PublicGoods and the Theory of Groups. Harward College.

Snow, A.; Soule, A.S;Kriesi, H. (2004). The BlackwellCompanion to Social Movements. (A. Snow, SarahAnne Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing.

Smelser, Neil J. (1963). Theory of Collective Behavior.Glencoe, IL: Free Press,

fientürk, Ü. (2006). Küresel Yeni Sosyal Hareketler veSavafl Karfl›tl›¤›. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 30 (1),31-46.

Shepard, J.M. (2009). Sociology. Cengage Learning, Inc.Stalder, F. (2006). Key Contemporary Thinkers: Manuel

Castells. Cambridge: Polity Press.Tarrow, S. (1994). Power in Movement: Collective Action,

Social Movements and Politics. CambridgeUniversity Pre.

Tilly, C. (2004). Toplumsal Hareketler. ‹stanbul: BabilYay›nlar›.

Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›naHaz›rlayan; K.Çay›r), 35-52.

Türkdo¤an, O. (2004). Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi.‹stanbul: IQ Kültür Sanat Yay›nc›l›k.

Vander Zanden, J.W. (1959). Resistance and SocialMovements. Social Forces Vol. 37 (4), 312-315

Weissmann M. (2008 ). The Missing Link - BridgingBetween Social Movement Theory and ConflictResolution. University of Gothenburg.

Whittier, N. (2002). Meaning and Structure in SocialMovements. Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.(Ed). Social Movements; Identity, Culture and TheState. Oxford University Press. 289-308.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal hareketlerde yaflanan dönüflümü özetleyebilecek,Yeni toplumsal hareketlerin geliflim sürecini ifade edebilecek,Yeni toplumsal hareketlerin biçimlerini tan›mlayabilecek,Yeni toplumsal hareketlerin özgün niteliklerini s›ralayabilecek,Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yaklafl›mlar› de¤erlendirebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Yeni Toplumsal Hareketler• Postmodernizm

• Yeni Orta S›n›f • Kimlik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN



• G‹R‹fi• TOPLUMSAL HAREKETLERDE

YAfiANAN DÖNÜfiÜM• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER

ANLAYIfiININ GEL‹fi‹M‹• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER

YAKLAfiIMINA YÖNEL‹KELEfiT‹R‹LER

• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER‹NN‹TEL‹KLER‹

• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERE‹L‹fiK‹N KURAMSAL YAKLAfiIMLAR

• KÜRESEL TOPLUMSALHAREKETLER


G‹R‹fiModernleflme, sanayileflme, kentleflme ve küreselleflme gibi süreçlerin yo¤un birflekilde yafland›¤› toplumlarda köklü dönüflümler söz konusudur. Bu dönüflümler-le birlikte toplumsal yap›da önemli farkl›laflmalar meydana gelmektedir. Bu de¤i-flim ve dönüflümlerin sonucunda toplumsal hareketlerin türü, kapsam›, konusu,aktörleri ve kaynakland›klar› paradigmalar da evrim geçirmektedir (fientürk,2006:39-40). Sonuçlar› bütün co¤rafyalarda giderek daha yo¤un yaflanmakta olanküreselleflme süreci ile birlikte yeni toplumsal hareketler ve sivil toplum politika-lar›n›n yeni biçimlerine yönelik yeni ortamlar oluflmaya bafllam›flt›r (Haarstad,2009:172). Toplumsal hareketlerin, protesto eylemlerinin kurumsallaflmas› ve ola-¤anlaflmas› Tarrow’un (1984) deyimiyle “toplumsal hareket toplumuna” yol açm›fl-t›r (aktaran Martin, 2008:8).

Modernli¤in neden oldu¤u bunal›mlar› aflmak üzere ortaya ç›kan yeni toplum-sal hareketler (Finger,1992:312), söz konusu dönüflüm ça¤›nda geçmifltekindençok farkl› niteliklerde geliflmeye bafllam›flt›r. Giderek artan bir h›zda yaflanan dö-nüflüm 1960’larda ortaya ç›km›flt›r. Endüstri toplumundan endüstri sonras› toplu-ma, modern toplumdan postmodern topluma geçifl olarak tan›mlanan bu süreçtoplumsal hareketler bak›m›ndan da yeni kavramsallaflt›rma ve tan›mlamalar›n ya-p›ld›¤› bir dönem olmufltur.

Literatürde “eski hareketler” olarak tan›mlanan toplumsal hareketler ideolojikkökenlerini 20. yüzy›l›n modern toplum projesinden al›rken (Finger,1992:313),1960’lardan sonra gözlenmeye bafllanan yeni birtak›m hareketler modernlik sonra-s› toplumun düflünce yap›s›n› ve toplumsal koflullar› yans›tmaktad›r. Özellikle sonyirmi y›lda ortaya ç›kan kolektif hareketler yafl, cinsiyet farkl›l›klar›, sa¤l›k, do¤a ileiliflki, insan neslinin devam› gibi daha önce gündeme hiç gelmemifl olan toplum-sal çeliflkilerden kaynaklanmaktad›r. Bu ba¤lamda hareketlerin sosyolojik analiziönem kazanmaktad›r (Melucci, 1999:81).

“Yeni toplumsal hareketler” kavramsallaflt›rmas› kabul görmüfl olsa da toplum-sal hareketlerin tan›mlanmas›na iliflkin tart›flmalar sürmektedir. Calhoun (1993:386),yeni toplumsal hareketler ve eski hareketler ayr›m›n› kabul etmekle birlikte bu ha-reketlerin postendüstriyel ya da postmodern toplumla iliflkilendirilerek aç›klanma-s›n› elefltirmifltir. Bu hareketlerin 18. yüzy›l›n sonu ve 19. yüzy›l›n bafllar›nda gelifl-mifl birçok hareketle benzerlikler gösterdi¤ini öne sürmüfl ve bu flekilde yanl›fl ta-rihsel varsay›mlar› terk etmenin, bir bütün olarak toplumsal hareketlerin tarihinin


daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layaca¤›n› belirtmifltir. Ça¤dafl hareketler, sistem karfl›t›hareketlerdir ve özellikle 1990’lar›n sonunda, kapitalizmin yeni küresel aflamas› iletoplumsal hareketler yo¤un biçimde iliflkilendirilmeye bafllanm›flt›r (Martin,2008:6,11). Günümüzde gerçekleflen toplumsal hareketlerin öne ç›kan niteli¤i, da-ha küresel ve uluslararas› olmas›d›r. Bu ba¤lamda küresel toplumsal hareketlerkavram› daha kapsay›c› bir kavram olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DÖNÜfiÜMToplumsal hareketler uzun süredir var olsa da ça¤dafl hareketler 1960’larda do¤anvizyonlara çok fley borçludur (Dirlik, 2008:73). Kuramc›lar›n ortaklafla vurgulad›k-lar› nokta da yeni toplumsal hareketlerin (YTH) yeni bir dönemi temsil ediyor ol-mas›d›r (Crossley,2002:150). Söz konusu yeni dönemin bafllang›c› olarak 1960’largösterilmektedir.

Gustave Le Bon ve Karl Marks’tan bu yana toplumsal hareketler büyük de¤iflimgeçirmifl, özellikle 1960’lardan itibaren nitel ve nicel aç›dan yo¤unluk, h›z ve çeflit-lilik kazanm›flt›r. Ticaret birlikleri, ö¤renci hareketleri ve klasik milliyetçi hareket-lerden baflka feminizm, çevrecilik, insan haklar› hareketleri, dinsel köktencilik,kültürel, etnik, cinsel tercih hareketleri birbiri ard›nca ortaya ç›km›flt›r (fiimflek,2004:111).

1960’lar›n sonlar›nda dünyada aç›kça gözlenebilen derin ve dramatik bir dönü-flüm ve kimilerine göre bir devrim söz konusuydu: 1970’lerin yeni siyasal ortam›n›flekillendirecek olan 1968 May›s›nda Fransa, Almanya, Britanya, ve Meksika’da baflgösteren ö¤renci gösterileri, ‹talya’daki K›zg›n Sonbahar’daki ö¤renci-iflçi koalisyo-nu, Frankocu Madrid, Komünist Prag gibi yerlerdeki demokrasi talepleriyle geliflenhareketler, Güney Afrika’dan Roma’ya kadar elefltirel Katolikli¤in geliflimi, kad›nve çevre hareketlerinin ilk iflaretleri. Bütün bu olgular köklü dönüflümün gösterge-leri olarak de¤erlendirilmektedir (Della Porta ve Diani, 2006:1).

Ö¤renci hareketlerine 1960’larda e¤itim krizi ve bask›c› siyasal yönetimler ileSo¤uk Savafl’›n getirdi¤i ekonomik ve siyasal koflullardan duyulan memnuniyetsiz-lik yol açm›flt›r. 1967’den itibaren 1973’e dek Fransa, Bat› Almanya, ‹spanya, ‹tal-ya, Polonya, ABD, Arjantin, Cezayir ve Senegal’de ö¤renci gösterileri ortaya ç›k-m›fl, k›sa sürede Kanada, Japonya, Güney Kore, Yunanistan, Hindistan, Zambiya,Pakistan, Kolombiya, Kosta Rika, Venezüella ve Ekvador gibi ülkelere yay›lm›flt›r(Katsiaficas, 1987 aktaran Kalouche ve Mielant,2008:221-224).


Resim 3.1

1968 May›s’›ndaFransa’dabafllayan ö¤rencihareketleriyaflanandönüflümün iflaretiniteli¤indedir.

1968’de Berlin Özgür Üniversitesi’nde ABD’nin Vietnam’a müdahalesine karfl›gösteriler yap›l›rken ‹talya’da 1970’lere dek sürecek olan iflçilerin, ö¤rencilerin, Ka-toliklerin ve orta s›n›f vatandafllar›n hak arama mücadelesi görüldü. Frans›z ö¤ren-ciler ve iflçiler ise De Gaulle ve Pompidou yönetimine karfl› koordineli eylemlerdebulundular. Kanada’da neredeyse her üniversitede bir baflkald›r› söz konusuydu,Meksika’daki ö¤renci gösterilerine yüz binden fazla kat›l›m oldu. Benzer hareket-ler Polonya ve Çekoslovakya’da da görüldü, ABD de 1968 hareketlerinde yer ald›:K›z›lderili hareketi öne ç›kt›, Vietnam Savafl› karfl›t› hareketler yo¤unlaflt›, MartinLuther King’in öldürülmesi yüzden fazla flehirde zencilerle polis aras›nda çat›flma-lara yol açt›, Yoksul Halk›n Yürüyüflü binlerce göstericiyi Washington’a toplad›,üniversitelerde gösteriler artt› (Tilly, 2004:113-115).

Dünya Savafllar›n›n sona ermesinin do¤urgular› olarak nitelendirilen bütünavantajlara sahip bir kuflak olan 1960’lar›n gençli¤i egemen Amerikan kültür de-¤erlerine karfl› bir durufl, bir kültür biçimlendirmifltir. Sivil Haklar hareketi örne¤in-de oldu¤u gibi ›rk ve benzeri yeni konular 1960’lardaki gösterilerin baflat konusuolmufltur (Götting, 2010:5).

Kalouche ve Mielant (2008:279) kapitalizmin, Yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaekonominin ve maddi yaflam›n her alan›na giderek daha fazla nüfuz etti¤ini ve bu-na koflut olarak sistem karfl›t› hareketlerin radikal nitelikte yeniden biçimlendi¤inisavunmaktad›rlar.

1968 dönemi sistem karfl›t› bütün hareketlerin dönüflüm geçirdi¤i bir süreç ol-mufltur. Bu dönemde Çin Kültür Devrimi, Küba Devrimi, Vietnam Savafl› gibi dün-ya ölçe¤inde gerçekleflen ve çok yönlü etkileri olan olaylar›n yan› s›ra pek çoktoplumsal hareket geliflip yay›lm›flt›r. Milliyetçi mücadeleler genelde sosyalist ide-olojiyi benimserken merkez ülkelerde kimlik hareketlerine yönelik bir geliflim vebuna paralel olarak çevre ülkelerde etnik ve dinî kimliklere yönelim gözlenmifltir(Kalouche ve Mielant,2008:221-223).

1960’lar›n sonlar›nda iflçi s›n›f› hareketi bir toplumsal hareket olarak ivme kay-betti¤inde yeni tip hareketler ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r (Wieviorka, 2005:5). ABD’de ve baflka ülkelerde 1968 çat›flmalar›na verilen tepkiler, iflçiler ve di¤er sömürü-len kesimler ad›na yürütülen “eski” toplumsal hareketlerin miad›n› doldurdu¤unungöstergeleri olarak kabul edilebilir. Özerklik, kendini ifade etme ve endüstri son-

633. Ünite - Yeni Toplumsal Hareket ler

Resim 3.2

1960’larda Afrikakökenli ABD’lilerinhaklar›n› savunanbir Sivil HaklarHareketi gösterisi,Alabama, ABD

Frans›z sosyolog AlaineTouraine 1968 y›l›nda yenitoplumsal hareketlerinbafllad›¤›n› ilan etti (Tilly,2004:117).

ras› toplumun elefltirisine yönelen “yeni” toplumsal hareketler eskilerinin yeri al-m›flt›r (Tilly, 2004:116).

Yeni Toplumsal Hareketler Kuram›, Marksizm’in yüksek düzeyde akademik veyap›sal yorumuna iliflkin yaflanan düfl k›r›kl›¤›na dayand›r›lm›fl, ayn› dönemde ge-lifltirilen Kaynak Seferberli¤i Kuram› da özellikle ABD’de geliflmifl olan, eski, Ko-lektif Eylem Kuram›n›n psikolojik indirgemecili¤ini aç›k bir biçimde reddetmifltir.‹ki yaklafl›m›n da 1960’larda ABD’deki kad›n hareketi, sivil haklar hareketi, savaflkarfl›t› hareket ve Avrupa’daki ö¤renci hareketleri, bar›fl hareketi, nükleer karfl›t›hareket ve yeflil hareketinin bafllang›ç aflamalar›yla birlikte sosyal hareketlerde gö-rülen h›zl› ve ani art›fla cevap vermek üzere gelifltirilmifltir (Foweraker, 1995:9).

Kapitalizmin hemen her yerde sosyokültürel de¤erleri etkisi alt›na ald›¤›n› vur-gulayan Kalouche ve Mielant (2008:279) bu etkilemenin sonucu olarak ortak ç›-kan, din ya da etnisiteye dayal› kimliklerin ve yerel gruplar›n yan› s›ra sosyalizm,milliyetçilik ve komünizm ideolojilerinin de zay›flad›¤›n› belirtmifllerdir. Ayn› za-manda insan hareketlili¤inin ivme kazanmas›na koflut olarak ötekinin kötülenme-si ve fleytanlaflt›r›lmas› yoluyla kimlik inflas›na yönelik e¤ilimleri güçlendirmifltir.

YTH anlay›fl›, kapitalist toplumda var olan temel iki s›n›f›n, burjuva ve proletar-yan›n mücadelesine dayal› çözümlemeyi reddeder. YTH kuramc›lar›na göre top-lum de¤iflmifltir ve Marks’›n ortaya koydu¤u modele uygun de¤ildir. Marks’›n dev-rimci bir ifllev atfetti¤i proletarya s›n›f› etkinli¤ini yitirmifl ve iflçi hareketi iflçi parti-leri arac›l›¤›yla toplumun bir parças› haline gelmifltir. Touraine’in de belirtti¤i gibitoplum postendüstriyel olmaya do¤ru evrilmifltir (Crossley,2002:151).

Bütün dünyada gözlenen de¤iflim ve dönüflümlerle birlikte toplumsal hareket-lerdeki evrilmeler de 1960’lar ve 1970’lerle s›n›rl› kalmam›fl, artan bir h›z ve yo¤un-lukla süreklilik kazanm›flt›r. Kalouche ve Mielant’›n (2008:221-226) belirttikleri gi-bi 1980’ler ve 1990’larda Sovyetler Birli¤i’nin bir alternatif olma özelli¤ini kaybet-mesi ve ard›ndan y›k›lmas›yla birlikte devlet sosyalizmi ömrünü tamamlarken ye-ni dinsel ve etnik kimlikler geliflmeye bafllam›flt›r.

Ö¤renci hareketleri 1980’lerde e¤itim biçiminin dünya çap›nda dönüflümüyleönemli ölçüde ivme kaybederken, feminist, cinsiyet özgürlü¤ü, çevreci, bar›fl, dinîve etnik hareketler de son otuz y›lda geliflerek süreklilik kazanm›flt›r. Bir toplum-sal hareket olarak adland›r›lan bu oluflumlar›n gerçekte farkl› yönelimlere sahipolanlar›n karmafl›k bir gruplaflmas› niteli¤inde oldu¤u öne sürülmektedir (Kalouc-he ve Mielant,2008:256-257).

Toplumsal hareketler, toplumsal iliflkiler ve toplumsal bilinçle birlikte dönüflümgeçirmifltir. ‹deallere sahip, ahlaki de¤erleri savunan pek çok birey 1980 ve 1990’lar-da artan biçimde gösterilere kat›lm›fllard›r. Ancak bunlar, toplumsal hareket olaraktan›mlanabilecek türden de¤ildir. Devleti ele geçirmeyi amaçlayan eski hareketle-rin tersine YTH, politika belirleyicileri üzerinde lobicilik yapmay› ve kamuoyunuetkilemeyi hedeflemifltir (Kalouche ve Mielant,2008:280).

Toplumsal hareketlerde 1960’larda yaflanan temel dönüflümün kayna¤› nedir?

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININGEL‹fi‹M‹Toplumsal hareketlere iliflkin de¤erlendirmelerdeki farkl›l›klara dikkat çeken Mar-tin (2008:7), Kuzey Amerika ve Avrupa kaynakl› çal›flmalarda devrimlerin ve flid-det içerikli sol gösterilerin, rasyonelleflmeleri, normalleflmeleri ve kurumsallaflma-lar› üzerinde durmufltur. Siyasi süreç ekolü olarak adland›r›lan bu yaklafl›ma göre,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

kuzeydeki emek, insan haklar› ve yefliller hareketi ile Güney’deki milliyetçi hare-ketler devletler taraf›ndan giderek kurumsallaflt›r›lm›fl ve siyasi partilere dönüfltü-rülmüfl, bunun sonucunda 1960’lara dek görülen radikal, ütopyac› hareketler art›ktarihsel yapay olgular olarak görülmeye bafllanm›flt›r.

Alan yaz›nda, yeni toplumsal hareketlere yönelik yeni protesto hareketleri, ye-ni politikalar, yeni popülizm, neoromantizm, antipolitik, Ortodoks olmayan siya-sal davran›fl, düzensiz politikalar gibi kavramlar kullan›lm›flt›r. Bu kavramlarda,yaflanan k›r›lma ve devams›zl›k vurgulan›rken yeni çat›flmalar teamüle uymayanbiçimde tan›mlanmaktad›r. Ancak daha kapsay›c› bir tan›mlama olarak yeni poli-tikalara göndermede bulunan “alternatif hareketler” kavram› kullan›lm›flt›r (Offe,1999:60-61).

Yeni toplumsal hareketler kavram› 1970’lerin ortalar›ndan beri geliflmekte olanbar›fl hareketleri, feminist hareketler, çevre hareketleri ve yerel özerklik hareketle-rini aç›klamaya çal›flan kuramc›lar taraf›ndan genifl kabul görmüfltür. Ancak hare-ketlerde gerçek anlamda yeni olan›n ne oldu¤u ve bu yenili¤in siyasal etkileri tamolarak aç›kl›¤a kavuflturulmam›flt›r (Cohen, 1999:109). Bir olgunun yeni oluflu,kendi özgün yap›lanmas›n›n, benzer ve eski olarak tan›mlanan olgudan ayr›flt›¤›noktada belirginleflecektir (fientürk, 2006:32).

1960’lar öncesindeki toplumsal hareketler, eski endüstriyel topluma ait olduk-lar› için eski olarak adland›r›lmaktad›rlar. YTH ise Touraine’e göre devlet gücünükontrol etme düflüncesinden uzaklaflmas› ve sivil iliflkileri dönüfltürmeyi hedefle-mesi nedeniyle yenidir (Çay›r, 1999:16-17).

1968’den sonra, analistler ve kat›l›mc›lar, biçimsel kurumsallaflma kanallar›n›nd›fl›nda iflleyen ve ekonomik ç›karlardan çok yaflam biçimi, etik ya da kimlik ko-nular›n› vurgulayan ‘YTH’ den söz etmeye bafllam›fllard›r (Calhoun, 1993:385). Buhareketlerin konular, kulland›klar› taktikler ve kat›l›mc›lar aç›s›ndan yeni oldu¤uiddia edilmifltir (Calhoun, 1993:385). YTH paradigma olarak eski olan iflçi hareket-lerine, politikan›n merkez olgusunun s›n›f oldu¤unu ve politik ekonomik dönüflü-mün bütün toplumsal hastal›klar› iyilefltirece¤ini varsayan Marksizm ile sosyalizmeve sabit kimlikler ile ç›karlara odaklanan geleneksel liberalizme karfl› olmas› nede-niyle yenidir (Calhoun, 1993:385-386).

YTH’nin yeni politikalar›, sorunlaflt›rd›klar› konular, ilgileri, de¤erleri ve hare-ket biçimleri bak›m›ndan de¤erlendirilmelidir (Offe, 1999:56). YTH, özellikle ‹kin-ci Dünya Savafl› sonras› egemen olan “eski paradigma”dan konular, ilgileri, de¤er-leri ve hareket biçimleri aç›s›ndan farkl›l›klar gösteren “yeni paradigma”dan kay-naklanmaktad›r. Eski paradigman›n egemen oldu¤u dönemde Bat› Avrupa’da,ekonomik büyüme, refah da¤›l›m› ve güvenlik, politikan›n baflat konular› olmufl-tur (Offe, 1999:56). YTH’de ise bu konular›n yerini bask›n kolektif aktörler, kurum-sallaflm›fl bask› gruplar› ve siyasal partiler alm›flt›r. Toplumsal ve siyasal çat›flmala-r›n çözüm mekanizmas› kolektif pazarl›klar, parti rekabeti ve temsili hükümettir(Offe, 1999:59).

Özellikle Avrupal› otoriteler taraf›ndan günümüzde yaflanan toplumsal hareket-lerin geçmifltekilerden köklü farkl›l›klar içerdi¤i ileri sürülmektedir. Bu ba¤lamdagelifltirilen Yeni Toplumsal Hareketler Kuram›, 1970’lerin postyap›salc› ve post-Marksist e¤ilimlerinden kaynaklanm›flt›r (Foweraker, 1995:14). Toplumda gözle-nen çat›flma ve hareketlerde ekonomik ve politik sorunlara odaklanan eski politi-kalardan farkl› olarak eflitlik, farkl›l›k, kat›l›m ve kimlik inflas›n› esas alan yeni birkimlik politikas› söz konusudur (Çay›r, 1999:27).


YTH’ye kaynakl›k eden yeni paradigman›n bir di¤er boyutu da hareket biçimi-dir. Bireylerin birlikte hareket etme biçimleri (içsel hareket biçimi) ile kolektif ak-tör olma biçimleri enformel, devams›z, ortama ba¤l› ve eflitlikçidir. D›fl dünyaya vepolitik muhaliflere karfl› ç›kma biçimleri (d›flsal hareket biçimi), gösteriler ve çoksay›da insan›n fiziksel mevcudiyeti söz konusudur (Offe, 1999:64).

YTH, liberal siyaset kuram›na göre özel ve kamusal biçimindeki s›n›fland›rma-ya uymamakta ve üçüncü bir ara kategoriye, kurumsal olmayan siyaset alan›nayerleflmektedir. Konular› ne özel ne de kamusald›r ancak özel ya da kurumsal si-yasal aktörleri kolektif olarak ilgilendiren sonuçlar do¤urmaktad›r (Offe, 1999:61).

YTH, siyasetteki geleneksel sa¤ sol ayr›mlaflmas›n› reddetmifl, siyasetin tan›m›-n› daha önce alan›n d›fl›nda kalan olgular› da kapsayacak biçimde geniflletmifltir(Scott, 1990; aktaran, Calhoun, 1993:386). YTH’nin gelifliminde toplumsal yap›dayaflanan s›n›fsal de¤iflimlerin ve yeni oluflumlar›n da etkisi büyüktür. S›n›f çözüm-lemesine dayal› eski hareketlerden farkl› olarak yeni orta s›n›f›n geliflimi ve küçükburjuvazi YTH’nin ortaya ç›k›fl›nda yaflamsal öneme sahiptir. Söz konusu s›n›f›nYTH’ye kaynakl›k eden fark›ndal›klar› flöyle s›ralanabilir (Eder, 1985:878): Ekoloji,bar›fl ve mahremiyet doktrini (yeni moral konular›), klasik ideal aile ve ekonomikbüyüme ortodoksisi, yeni duyarl›l›k idealleri, sonsuz bar›fl ve insan›n do¤ayla uyu-muna iliflkin heteredoksi.

YTH’yi, eskisinden ay›ran, ekonomik boyuttan çok kimli¤e dayal› olmas›, kül-türel eflitsizli¤i kendine temel almas›, ulusüstü oluflu, k›sa sürede gerçeklefliyoroluflu, herhangi bir din, ›rk, s›n›f ve ideolojiye indirgenmemesi, aktörlerinin varl›k-l› ve e¤itimli olmas› gibi özelliklere sahip olmas›d›r. Asl›nda bu ayr›flman›n teme-linde, moderniteden postmoderniteye ve sanayi toplumundan sanayi sonras› bili-flim toplumuna geçifl yatmaktad›r (fientürk, 2006:32).

YTH’lerin flehirleflme ve kentsel dönüflümler ile de yak›n iliflkisi vard›r. Oluflanyeni kentsel yap› ve kültür hareketleri YTH’leri etkileyerek dönüfltürmüfltür.

Alan yaz›nda yeni toplumsal hareketler olarak adland›r›lan “yeni” hareketlerfarkl› biçimlerde tan›mlanabilmektedir. “Kentsel toplumsal hareketler” olarak daadland›r›labilecek bu yeni olgular, daha çok kent merkezlerinde ve yeni kentlilertaraf›ndan üretilmifl olmalar› nedeniyle ayr›cal›kl› bir öneme sahiptir. Kentsel top-lumsal hareketlerin ele ald›¤› konular daha çok kent yasam› ve üretimi ile ilgilidir.Ayr›ca kat›l›mc›lar›n›n daha çok kentli ve orta s›n›f çal›flanlardan oluflmas›, bu ha-reketi geçmiflteki klasik hareketlerden ay›rmaktad›r (Kökalan Ç›mr›n, 2010:52).

Yeni kentsel toplumsal hareketler kavram› 1960’l› y›llar›n sonundan itibaren or-taya ç›kan ekoloji, feminist, savafl karfl›t›, cinsiyet haklar› ve az›nl›k hareketleriniifade etmek üzere kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Toplumsal hareketlerin tarihi aç›s›n-dan “yeni” ifadesinin kullan›lmas›, eski hareketlerden farkl› olan bir hareket türü-nün gerçekleflti¤ini ifade eder. Her iki hareket türü de amaçlar›, konular›, örgütlen-me yap›lar›, meydana geldi¤i sosyal ve politik ortamlar›, kat›l›mc›lar›n›n nitelikleri(s›n›f yap›s›) vb. özellikler dikkate al›nd›¤›nda birbirlerinden oldukça farkl›d›r. Buba¤lamda hareketler için kullan›lan ‘yeni’ vurgusunun tan›mlay›c› olmas›n›n öte-sinde bu hareketlerin amaçlar›na ulaflmak için izledikleri yola iliflkin anlamlar daiçerdi¤i söylenebilir. 1960’l› y›llardan sonra h›z kazanan bu tür hareketleri “yeni”k›lan en temel özelliklerden biri de çat›flma alan›n›n ekonomik, endüstriyel alan-dan kültürel alana kaymas›d›r. Devlet iktidar›n› amaçlamad›¤› gibi, eski toplumsalhareketlerden farkl› olarak ekonomik unsurlardan daha çok kültürel alanlarda mü-cadele etmenin gereklili¤ini savunur (Kökalan Ç›mr›n, 2010:53).


Claus Offe (d.1940),Frankfurt Okulu’namensup Almansiyaset sosyologu.Yeni toplumsalhareketlerkuram›n›n Almanversiyonunugelifltirmifltir.

Kaynak:http://camilatribess.blogspot.com/2010/06/claus-offe-em-curitiba-2a-parte.html

YTH yön veren yeniparadigmay› ifade edecekkavram konusunda önemlibir öneri Raschke’nin“yaflam tarz›”paradigmas›d›r (Offe,1999:60).

Özellikle 1980’li y›llardanitibaren küresel geliflmelereba¤l› olarak ortaya ç›kanyeni bir s›n›f›n varl›¤›ndansöz edilmektedir. ‹ngilizce“Yuppie” yani “genç”(young), “kentli” (urban) ve“profesyonel” (professional)sözcüklerinin ilk harfleriyleoluflturulmufl kavram dahaönceki s›n›flardanfarkl›laflan bir “yeni ortas›n›f”› tarif etmek içinkullan›lmaktad›r(Çölo¤lu,2010).

Yeni toplumsal hareketler kavram›na kaynakl›k eden temel paradigman›n özellikleri ne-lerdir?

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINAYÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LERYTH’nin kavramsallaflt›rmas›nda en çok anlam karmaflas›na yol açan unsur “yeni”kavram›d›r. Calhoun (1993) ve di¤er yazarlar›n vurgulad›klar› gibi gerçekten yeniolan fley hareketlerin kendisinden daha çok hareketleri aç›klamaya dönük kuram-lard›r (Williams, 2009:341).

Calhoun, “19. yüzy›l Bafllar›n›n Yeni Toplumsal Hareketleri” bafll›kl› nükteli birmakale ile YTH kavramsallaflt›rmas›na elefltirel yaklaflm›flt›r. 19. yüzy›lda etnikaz›nl›k kad›n ve iflçi haklar› ile dinsel canlan›fla yönelik düzenli bir biçimde yürü-tülen hareketlerin de özerklik ve kimlik taleplerini vurgulad›¤›n› öne sürerek top-lumsal hareketlerin yayg›nlaflmas›n›n moderniteye özgü oldu¤unu ve özel bir aç›k-lama gerektirmedi¤ini belirtmifltir (Tilly, 2004:117-118).

Yeni toplumsal hareketler ve eski toplumsal hareketler ayr›m›n›n önyarg›laradayand›¤› görüflünden yola ç›kan Çetinkaya (2008) da 18. yüzy›ldan itibaren gö-rülmeye bafllanan hareketlerle yeni olarak tan›mlanan hareketler aras›nda ciddibenzerlikler oldu¤unun alt›n› çizer. Örnek olarak YTH’nin kimlik üzerinde durma-s›, farkl› araçlar kullanmas› ve gündelik hayat› siyasallaflt›rmas› gibi özellikleri ge-çen yüzy›ldan beri gerçekleflen milliyetçilik hareketlerinde de görülmektedir (Çe-tinkaya, 2008:36-37).

YTH’nin sahip oldu¤u özgün niteliklerine karfl›n geçmifl ile olan ba¤› bütünüy-le kopuk de¤ildir. Her hareket için geçerli olmamakla birlikte örne¤in kad›n hare-keti 19. yüzy›lda Amerika’da seçme seçilme hakk› talebinden kaynaklanm›flt›r. Ay-n› flekilde New Age hareketleri de eski ruhani ö¤retilerden ve Do¤u felsefesindenizler tafl›r (Johnston, Larana ve Gusfrield;1999:138).

Calhoun (1993: 389), akademisyenlerin YTH kavram›n› karfl› örne¤e (19. yüzy›lsonu ve 20. yüzy›l bafl›ndaki iflçi hareketleri) göre gelifltirdiklerini öne sürmüfl vebu kavram› tekçi bir yaklafl›mdan kaynaklanmas› nedeniyle elefltirerek toplumsalhareketlerin her zaman ço¤ulcu bir çeflitlilik içerdi¤inin alt›n› çizmifltir.

Pichardo (1997) ise YTH’yi sadece sol e¤ilimli hareketlere odaklanmas›, sa¤e¤ilimli ve tepkisel hareketleri göz ard› etmesinin d›fl›nda deneysel bulgulara da-yanmaktan çok kuramsal bir yaklafl›m olmas› nedeniyle de elefltirmifltir (akta-ran;Williams, 2009:341).

K›sa sürede, YTH kavram› Touraine’nin postendüstriyel bask›ya yönelik eleflti-risine kolayca oturtulamayacak, d›fla vurumcu feminizm, eflcinsel haklar›, yeri hak-lar, çevre gibi hareketleri kapsayacak biçimde geniflletilmifltir (aktaran Tilly,2004:117).

YTH’nin kavramsallaflt›r›lmas›na yöneltilen temel elefltiri nedir?

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER‹N N‹TEL‹KLER‹‹flçi hareketi, feminist hareket, insan haklar› hareketi, bar›fl ve adalet hareketi,

ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mücadeleleri gibi üçüncü dünya hareket-leri olarak örneklendirilebilecek eski hareketlere karfl›l›k yeflil hareket, yeni bar›flhareketi ve New Age hareketi gibi yeni hareketler, modernli¤e bak›fl, siyasal eylemanlay›fl› ve e¤itim konular›nda birbirlerinden oldukça farkl›d›r (Finger,1992:313).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Direnifl hareketlerinin modern dünyan›n biçimlenmesinde çok önemli rol oynad›-¤›n› belirten A¤artan, Choi ve Huynh (2008:21) her fleyden önce bu hareketleri dö-nüfltürücü hareketler olarak adland›rm›fllard›r.

Hank Johnston ve di¤erleri (1999) YTH ile geleneksel olarak da adland›r›lan es-ki hareketler aras›ndaki farklar› flöyle s›ralam›fllard›r (aktaran fiimflek,2004:115):

a. YTH’nin aktörlerinin sosyoekonomik yap›lar›, özellikleri kurulu s›n›f s›n›rla-r›n› geçer.

b. YTH’nin ideolojik çerçevesi ço¤ulcu, pragmatist ve kat›l›mc› de¤erlerle çizilir.c. YTH yeni kimlikler oluflturur ya da bask› alt›ndakileri ortaya ç›kar›r.d. YTH ortaklafla ve bireysel olan aras›ndaki s›n›rlar› dönüfltürür, bireyler top-

lumsal hareketlerin içinde kiflisel özerkliklerini ve grup kimliklerinin tad›n›ç›kar›r.

e. YTH, insan yaflam›n›n, kürtaj, cinsel tercih gibi özel boyutlar›n› yans›t›r.f. YTH, fliddet karfl›t› ve sivil itaatsizlik davran›fllar›n› eklemleyerek yeni hare-

ketlilik biçimleri gelifltirir.g. Bireylere karar alma sürecine kat›l›m konusunda alternatifler sunar,h. Ço¤ulcu ve merkezci olmayan yap›larda örgütlenmeye e¤ilimlidir.Yeni toplumsal hareketler devlete karfl› toplumun kendisini korumas›n› dikka-

te al›r, postburjuva, postpatriyarkal ve demokratik bir sivil toplum için mücadeleeder (Cohen, 1999:110). Calhoun her ne kadar kimlik politikas›n›n yeni olmad›¤›-n›, kad›n hareketinin iki yüzy›ll›k bir geçmifle sahip oldu¤unu ve 19. yüzy›l milli-yetçiliklerinin politikalar›n› öne sürse de YTH’de öne ç›kan özellik farkl›l›k ve öte-kilik vurgusudur (Çay›r, 1999:27-28).

YTH, s›n›f temelli geleneksel toplumsal hareketlerden farkl› niteliklere sahiptir.Jenkins (1982) YTH’nin farkl›l›klar›n› üç alanda ifade etmifltir (aktaran Hannigan,1990:247):

1. Müdahaleci ya da savafl sonras› refah devletinin gözetimi alt›nda emek vesermaye iliflkisinden farkl› yeni konulara odaklan›r.

2. Üniversiteler, mahalleler gibi önceki toplumsal çat›flmalarda öne ç›kmam›fltoplumsal tabaka ve alanlarda harekete geçer.

3. Analitik bir özerklik sergiler; toplumsal problem analizleri ve reform talep-leri geleneksel s›n›f analizi kategorisini keser.

Heywood’a (1997 aktaran fiimflek, 2004:113) göre ise YTH’nin özellikleri flun-lard›r:

1. Yeni orta s›n›flara dayal›d›r.2. Maddecilik sonras› yönelimlere sahiptir.3. Az ya da çok ortak bir ideolojiye ba¤l›d›r.4. Yeni sol ile ba¤lant›l›d›r.5. Performans ve uygulama bak›m›ndan ademimerkeziyetçi, kat›l›mc›, yenilik-

çi ve teatraldir.YTH içinde yer alanlar aras›nda her fleyi politik aç›dan de¤erlendirenlerin yan›

s›ra politikay› bütün olarak reddedenler de söz konusudur (Wieviorka, 2005:7).Eski ve yeni toplumsal hareketlerin temel farkl›l›klar› dayand›klar› paradigma-

lardan kaynaklanmaktad›r. Eski ve yeni paradigmalar›, toplumsal hareketlerin te-mel unsurlar› olan aktörler, konular, de¤erler ve hareket biçimleri aç›s›ndan karfl›-laflt›rd›¤›m›zda bu farkl›l›klar daha iyi anlafl›lacakt›r. Tablo 3.1’de görüldü¤ü üzereiki paradigma aras›nda önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r.


YTH, eski hareketlerden amaçlar, semboller, örgütlenme gibi aç›lardan olduk-ça farkl›d›r (fiimflek, 2004:111).Yeni paradigmadan kaynaklanan YTH’nin nitelikle-rini Tablo 3.1’de incelemek yararl› olacakt›r.

Aktörler Aç›s›ndanYTH’de yer alan aktörler yüksek düzeyde kültürel fark›ndal›k sahibi olarak nite-lendirilmektedirler. Toplumsal yönelimli olmaktan çok kültürel yönelimlidirler; ya-flad›klar› toplumdaki kültürel yönelimlere meydan okuma konusunda bir tedirgin-lik ya da çekingenlik göstermezler ve her fleyleriyle otoriteye karfl› dururlar (Wievi-orka, 2005:6).

YTH’nin aktörleri kendilerini sa¤-sol, liberal-muhafazakâr gibi belirli siyasal yada iflçi s›n›f›, orta s›n›f, yoksul-vars›l, k›rsal-kentsel nüfus gibi sosyoekonomik kod-lara dayand›rarak tan›mlamazlar. Aktörler kendilerini daha çok kat›ld›klar› hareke-tin konusu do¤rultusunda, toplumsal cinsiyet, yafl, mekân vb. de¤iflkenlerle kod-larlar (Offe, 1999:66).

Temalar Aç›s›ndan‹flçi hareketi ve Avrupa sosyal demokrat partilerinin araçsal ve ekonomik hedefle-rinden farkl› olarak YTH’lerin kimlik politikalar›na odakland›¤› görülmektedir(Aronovitz, 1992 aktaran Calhoun, 1993:393).

YTH’nin temel niteliklerinden biri, kimli¤in kurgulanmas› sürecidir. Kad›n ha-reketleri, gay ve lezbiyen hareketleri gibi cinsiyete dayal› hareketlerin d›fllanm›flkimlikleri politik olarak görünür k›lmak ve bu kimliklerin kamusal alanda kabulgörmesi için mücadele etmesi bunun bir göstergesidir (Çay›r, 1999:27).

YTH ekonomik alandan daha çok kültürel alanda ortaya ç›kan kimliklere odak-lan›r. S›n›f temelli eski hareketlerde de yer almas›na karfl›n bu kimlikler YTH’desistem taraf›ndan emilmifl kimliklerin karfl›t› olarak özerklik ve kendini gerçeklefl-tirmeye yönelik kimlikler olarak ele al›n›r (Williams, 2009:341).

Toplumsal talepleri öne ç›karan YTH’de ö¤renciler de yaflam koflullar›na iliflkinzorluklar› dile getirirler (Wieviorka, 2005:6).YTH devlet ve ekonominin genifl öl-

Eski Paradigma Yeni Paradigma

Aktörler Grup olarak hareket eden, gelir

da¤›l›m› çat›flmas›na müdahil sos-

yo-ekonomik gruplar

Grup gibi davranmayan, belli te-

malar etraf›nda bir araya gelmifl

topluluklar lehine hareket eden

sosyoekonomik gruplar

Temalar Ekonomik büyüme ve refah›n da-

¤›l›m›, askerî ve toplumsal güven-

lik, toplumsal kontrol

Bar›fl›n, çevrenin ve insan haklar›-

n›n korunmas›

De¤erler Özgürlük, tüketim güvenli¤i ve

maddi ilerleme

Merkezî kontrolün karfl›s›nda ki-

flisel özerklik ve kimlik

Hareket Biçimleri ‹çsel: Resmî örgütlenmeler, bü-

yük ölçekli temsil birlikleri

D›flsal: Ço¤ulcu ya da korporatist

ç›kar arac›l›¤›, siyasal parti reka-

beti ve ço¤unluk oyu

‹çsel: Biçimsel olmama, düflük dü-

zeyde dikey ve yatay farkl›laflma

D›flsal: Olumsuz kavramlarla ifade

edilmifl taleplere dayanan protes-

to politikalar›


Tablo 3.1Eski ve YeniParadigmalar›nTemel Nitelikleri

Kaynak: Offe,1999:67

çekli sistemlerine odaklanmaktan çok gündelik hayat› politize etti¤i için eski hare-ketlerden farkl›d›r. Savafl sonras› hareketler politik süreçlerin temel konular› olanekonomik büyüme, da¤›t›mc› kazan›mlar, yasal korumalar vb. odaklan›rken,YTH’ler cinsiyet, kad›na yönelik fliddet, ö¤renci haklar› ve çevrenin korunmas› gi-bi gündelik hayat›n bireysel boyutlar›n› gündeme tafl›r (Calhoun, 1993:398).

De¤erler Aç›s›ndanEski hareketlerden farkl› olarak günümüzdeki toplumsal hareketler genelliklepostendüstriyel süreçteki Bat› toplumlar›nda ortaya ç›kmaktad›r ve s›n›f olgusu iledaha az ilgilidir; ›rksal eflitlik, feminizm, bar›fl, çevre ve yerel konular gibi siyasi vekültürel konular etraf›nda geliflmektedir (Touraine, 1981; Habermas,1987;aktaran,Williams, 2009:341).

Toprak, hareket alan› ya da beden, sa¤l›k ve cinsel kimlik, komfluluk, flehir,kültürel, etnik ve ulusal miras ve kimlik gibi konular› içeren YTH’de (Offe, 1999:62)da¤›n›k ve birbiriyle ilgisiz gibi görünen bu konular belirli de¤erler ba¤lam›nda or-tak kökene sahiptir. Asl›nda yeni olmayan ancak YTH içinde farkl› bir önem veaciliyet kazanan bu de¤erlerin bafll›calar›; adem-i merkeziyetçilik, kendi kendineyetme gibi örgütsel aç›l›mlar, özerklik, kimlik, etki alt›na girmeye, kontrole, ba¤›m-l›l›¤a, bürokratikleflmeye, düzenlemeye karfl› muhalefet etme vb. de¤erlerdir (Of-fe, 1999:64).

Hareket Biçimleri Aç›s›ndanEski toplumsal hareketler ütopistti, toplumu bütün olarak yeniden infla etmeyi,toptan de¤ifltirmeyi hedeflemifller ve sald›rganlard›. Buna karfl›n YTH ise daha çoksavunmac›d›r (Calhoun, 1993:396).

YTH’nin temel özellikleri nelerdir?

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLERE ‹L‹fiK‹N KURAMSALYAKLAfiIMLARYeni toplumsal hareketler kuram›, hareket kültürü ve kimlik konular›na odaklan›r,hareketlerin kültür, kimlik, ideoloji ve politika ile iliflkileri üzerinde durur (Kendal,2005). Yeni toplumsal hareketler anlay›fl›nda postendüstriyel topluma, büyüyenorta s›n›fa, bireysel olarak tan›mlanm›fl gereksinimlere ve refah devletinin geniflle-tilmesine odaklan›lm›flt›r. Alan yaz›nda hareketlerin olumlu örnekleri, 1950’lerdekimuhafazakâr sükûnetin ard›ndan 1960 ve 1970’lerde gözlenen yayg›n hareketler-den verilmektedir (Calhoun, 1993:390).

Toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal ve araflt›rmaya dayal› oldukça genifl biralan yaz›n mevcuttur (fiimflek, 2004:112). YTH’ye iliflkin olarak gelifltirilmifl iki ra-kip yaklafl›m söz konusudur; bunlar kaynak hareketlili¤i ve kimlik yönelimli para-

Amaçlar/Araçlar/AktörlerBaflar›ld›¤›nda Toplumun

Geneline Ulaflmayan

Toplumun Geneline

Ulaflan

Meflruiyeti Tan›nmam›fl Özel suç Terörizm

Meflruiyeti Tan›nm›fl Sosyokültürel Hareketler Sosyopolitik Hareketler


Tablo 3.2Yeni ToplumsalHareketlerinBiçimleri

Kaynak: Offe,1999:62

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

digmalard›r (Cohen, 1999:110). Kimlik yönelimli paradigma için en genifl kuramsalçerçeveyi Alaine Touraine oluflturmufltur. Touraine, YTH’nin kendilerine di¤er birdeyiflle hareketlere ve ideolojilerine iliflkin yorumsamac› yaklafl›m›na dikkat çek-mektedir (Cohen, 1999:121).

Kuramc›lar, hareketlerin siyasi hedeflerin ifadesi olan sosyopolitik yönünü de-¤il de¤erler, normlar ve kimlik yap›lar›ndaki de¤iflikli¤i amaçlayan sosyokültürelboyutunu ön planda de¤erlendirmektedirler (Çay›r, 1999:23).

YTH’nin 60’l› ve 70’li y›llardaki köklü dönüflümlere koflut olarak ortaya ç›kma-s› klasik kolektif hareket paradigmas›n›n sorgulanmas›na yol açm›flt›r. Hareketlerinkayna¤›nda bir ekonomik kriz ya da çöküfl söz konusu de¤ildir, kat›l›mc›larda daanomik ya da irrasyonel sapk›n nitelik gözlenmemifltir. Bu ba¤lamda ABD’de kay-nak hareketlili¤i ve Avrupa’da yeni toplumsal hareketler paradigmalar› oluflmufltur(Çay›r, 1999:20).

1960’lardan sonra ortaya ç›kan kuramsal tart›flmalarda iki temel gruptan sözedilebilir. Bunlardan ilki Charles Tilly ve Anthony Oberschall’›n öncülük etti¤i kay-nak hareketlili¤i kuram›na dayal› yaklafl›md›r. Bu yaklafl›mda toplumsal hareketpolitik sistemde konumlanabilmek için bir araya gelmifl bireylerin rasyonel davra-n›fllar› olarak aç›klan›r. Bireyler bu konumlar›n› sürdürebilmek için zaman zamanfliddeti de kapsayabilen bütün kaynaklar› harekete geçirirler. Öte yandan Tourai-ne’in öncülük etti¤i ikinci yaklafl›mda ise toplumsal hareket, kurulu düzene mey-dan okuyan bireyin davran›fl› olarak görülür (Wieviorka, 2005:4).

Kaynak Hareketlili¤i yaklafl›m›, eski kuramlardaki yap›sal gerilimin ve ideolojiegemenli¤i karfl›s›nda bir durufl olarak gelifltirilmifltir. Özellikle Tilly, McCarthy veZald gibi kuramc›lar gerilimlerin toplumda daima var oldu¤unu ve hareketlilik içinhem kaynaklar›na hem de harekete rasyonel bir yönelim kazand›r›lmas› gerekti¤i-ni vurgulam›fllard›r (Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:133).

‹ki rakip paradigmay›; Kaynak Hareketlili¤i ile Yeni Toplumsal Hareketleri bir-lefltiren Cohen ve Arato ise YTH’yi hem sistem hem de günlük yaflam düzeyindeele al›rlar. Hareketlerin kimlik inflas› rolünü benimserler ancak bu sürecin hem si-vil hem de politik alanda güç mücadelesi gerektirdi¤ini vurgularlar (Çay›r, 1999:27).

Yeni toplumsal hareketler kuram›, k›ta Avrupas›ndaki politik felsefe ve sosyalteori gelene¤ine dayanmaktad›r, bu yaklafl›m büyük ölçüde klasik Marksizmin ko-lektif davran›fl› aç›klamadaki yetersizli¤ine karfl›l›k olarak ortaya ç›km›flt›r (Buech-ler, 1995:441). Cohen (1999:121), kuramc›lar›n Neo-Marksist kurama yak›nl›k duy-malar›na karfl›n toplumsal hareketlerin Marksist analizinin yetersizli¤inin bilincin-de olduklar›n› öne sürer.

Yeni toplumsal hareket kuram›na iliflkin dört önemli kuramc›yla birlikte dörtülke ve gelenekten söz edilebilir; Manuel Castells (‹spanya), Alaine Touraine (Fran-sa), Alberto Melucci (‹talya) ve Jurgen Habermas (Almanya) (Buechler, 1995:443).

YTH’yi postendüstriyel toplum modeli üzerine yap›land›ran Touraine’e göre buhareketler postendüstriyel toplum taraf›ndan gerçeklefltiklerinden dolay› yenidir(Çay›r, 1999:24).

Bir di¤er kuramc› Melucci ise YTH’yi, farkl› gruplarla diyalog ve mücadeleleryoluyla kolektif kimli¤in infla edildi¤i bir toplumsal iliflkiler a¤› olarak görür (Ça-y›r, 1999:24).


Charles Tilly (1929-2008) ABD’lisosyolog.

Kaynak:http://crookedtimber.org/2008/04/30/charles-tilly/

Hareketlerin ortaya ç›kt›¤›toplumsal sistem,tarihselli¤in üretildi¤i,çat›flmalar›ngerçeklefltirildi¤i ve özneninbilincinin temellendirildi¤ibir aland›r (Touraine,1999:47).

Alaine Touraine(d.1925) Post-endüstriyelkavram›n› ortayakoyan ünlü Frans›zsosyolog.Touraine’e göretoplumsal hareket birtoplumsal durumagösterilen tepkide¤ildir aksinekültürel modellerinkontrolünühedefleyençat›flman›n birsonucudur(Touraine, 1999:49).

Castells, kapitalist dinamiklerin kentsel dönüflümler üzerindeki etkisine ve busüreçteki kentsel toplumsal hareketlere odaklanm›flt›r. Kentleri, toplumsal ç›karve de¤erler çat›flmas›n›n bir sonucu ve toplumsal bir ürün olarak gören Castells’egöre toplumsal hareketler, kentsel toplumsal yaflam› yeniden düzenlemeyi iste-yen devlet ve di¤er politik güçlerin diyalektik rekabetleri sonucunda yükseliflegeçmifltir. Kentlerdeki tepkisel hareketler üç konu etraf›nda flekillenir (Buechler,1995:443);

a. Baz› talepler devlet taraf›ndan temin edilen kolektif tüketim biçimlerineodaklan›r,

b. Baz› talepler kültürel kimli¤in önemine odaklan›r, c. Baz› talepler ise öz yönetim ve özerk karar almaya odaklan›r. Toplumsal hareketlerin sosyolojik analizinde genellikle düalizmden yararlan›l-

m›flt›r. Hareketler, çöküfl/dayan›flma ya da yap›/motivasyon gibi yaklafl›mlarlaaç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak 1970’lerde sosyolojik kuram bu düalizmleri aflm›fl,Avrupa’da Touraine ve Habermas’›n sistemik yaklafl›mlar› çerçevesinde, yeni çat›fl-ma tipleri ve postendüstriyel kapitalizmin yeni oluflan yap›s› aras›nda ba¤ kurul-mufltur. ABD’de ise kaynaklar›n mobilizasyonuna ve çevreyle iliflkilerde süreklili-¤in sa¤lanmas›na odaklan›lm›flt›r (Melucci, 1999:83-84).

Habermas, YTH’yi dünya sistemine karfl› bir direnifl olarak görürken Touraine,sivil toplumun ekonomiye ve devlete karfl› özerklik hedefli mücadelesinin bir par-ças› olarak de¤erlendirmektedir (Calhoun, 1993:390).

Habermas, YTH’lerin yükseliflini dünyadaki sömürgecilik ve kültürel fakirleflmeekseninde irdelemektedir. Bu kuramsallaflt›rman›n anlafl›labilmesi için öncelikletoplum kuram›n›n anlafl›lmas› gerekir. Toplum kuram›na göre, toplumun bütünü,sistem ve yaflam-dünya etkileflimi ile oluflur (Crossley,2002:154).

Son yirmi y›lda Avrupa ve Kuzey Amerika’da gözlenen toplumsal hareketler,eski kuramsal yaklafl›mlar›n aç›klama kapasitelerini zorlay›c› nitelikte ortaya ç›k›pgeliflmektedir. Bu kapsamda bar›fl hareketleri, ö¤renci hareketleri, nükleer karfl›t›hareketler, az›nl›k milliyetçili¤i, eflcinsel haklar›, kad›n haklar›, hayvan haklar›, al-ternatif t›p, köktenci dinî hareketler, New Age ve ekoloji hareketleri s›ralanabilir(Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:131). Bu durum yeni kuramsal çabalara vetoplumsal hareketleri bütün yeni biçimleriyle birlikte olabildi¤ince kapsay›c› nite-likte aç›klayacak yeni yaklafl›mlara gereksinim do¤urmufltur.


Resim 3.3

Alberto Melucci(1943-2001)‹talyan sosyolog.

Manuel Castells(d.1942) ‹spanyolsosyolog. Touraine’intakipçisi olan Castells,YTH’i kentseldönüflümçerçevesinde elealm›flt›r.

Kaynak:http://icis2002.aisnet.org/keynote_speakers.htm

Jürgen Habermas(d.1929) ÜnlüAlman filozof vesosyolog. Elefltirelteori ve pragmatizmgelene¤indengelmektedir.

Kaynak:http://en.academic.ru/dic.nsf/enwiki/9780

YTH’ye iliflkin kuramlar›n ve yaklafl›mlar›n ortak noktalar› nelerdir?

KÜRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER1960’larda yaflanan toplumsal de¤iflimlerin eski toplumsal hareketleri dönüflümeu¤ratarak daha önce var olmayan yeni hareketlerin ortaya ç›kmas›na yol açt›¤› gi-bi günümüz koflullar› da kendine özgü yeni hareketler üretmekte ve var olanlar›nda evrilmesine neden olmaktad›r. Toplumsal hareketlere biçim veren bu koflullaraburada de¤inmek yerinde olacakt›r. Günümüz toplumlar›na iliflkin kuramsal veamprik bilgiler flu noktalar› vurgulamaktad›r (Melucci, 1999:81-82):

1. Yeni çat›flmalar konjonktürel de¤ildir, kal›c›d›r. Yeni dayan›flma ve hareketbiçimleri toplumsal sistemlerin de¤iflmez parças› olmufltur.

2. Yeni çat›flmalar›n temelindeki dayan›flma a¤lar› toplumsallaflma ifllevi gör-mektedir. Bu a¤lar gruplaflma ve seçkinlerin oluflumuna yönelik yeni kanal-lar açar.

3. Temsil ve karar alma mekanizmalar› ile sivil toplum aras›ndaki mevcut bofl-luk ça¤dafl toplumlar›n karmafl›kl›¤› sonucunu do¤urmaktad›r.

fiimflek (2004:111) YTH’lerin, küresel iletiflimin artmas› ve teknolojik geliflmele-rin sonucu olarak 1980’lerden sonra giderek daha çok görünür ve yayg›n hale gel-di¤ini vurgulamaktad›r. Wieviorka (2005:8-9) ise yeni toplumsal hareketler döne-minin geride kald›¤›n› öne sürer. YTH geçmiflteki iflçi hareketleri ile bugünün kü-resel hareketleri aras›ndaki, endüstriyel toplumla postendüstriyel olmaktan çok a¤toplumu olarak tan›mlanabilecek toplum aras›ndaki geçifl aflamas›na denk düfl-müfltür. Bu ba¤lamda Wieviorka’ya göre toplum düflüncesine meydan okunmufl-tur. Çok uzun süreden bu yana ö¤renci hareketi gerçekleflmemifltir, ekolojik hare-ketler ise ya kurumsallaflm›fl ya da güçlü olmayan radikal sol biçimlere dönüflmüfl-tür. Feminizm, modernlefltirici siyasal bask› ve entelektüel ya da felsefi tepkilerkombinasyonuna dönüflerek nitelik de¤ifltirmifltir. Bölgesel hareketler de oldukçade¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Baz›lar› ahlaki kayg› gözetmeyen fliddet çemberine dâhil ol-mufl baz›lar› da yeni politik güçlere evrilmifltir. Bireyselcili¤in yo¤unlaflt›¤› 1980’lerve 1990’lar boyunca eski toplumsal hareketler ve 1970’lerdeki yeni tip hareketlerzaman içinde gözden kaybolmufltur.

Crossley’e (2002:149) göre de “Yeni Toplumsal Hareketler” kavram› h›zla sonkullanma tarihine yaklaflmaktad›r. YTH kavram›n›n at›f yapt›¤› 1960’larda ortayaç›km›fl birtak›m hareketlerin ço¤u art›k yeni de¤ildir. Bunun yan›nda Tarrow’un(1998) belirtti¤i gibi YTH kapsam›nda farkl› hareketler ortaya ç›kmaktad›r (Akta-ran, Crossley, 2002:149).

1960’lardaki hareketler ile 1980’lerdeki diktatörlükleri deviren hareketlerin ar-d›ndan 1990’lar›n sonundan bafllayarak geliflen süreçte hareketlerdeki patlamayadikkat çeken Martin’e (2008:5) göre bu hareketlerin iki temel özelli¤i vard›r; anti-kapitalist karaktere sahip olmalar› ve bilinçli ve artan bir flekilde çok uluslu ve k›-talararas› birliktelikler üzerinden ifllemeleri.

Küreselleflmenin bütün a¤›rl›¤›yla yafland›¤›, sivil toplum kurulufllar›n›n önemkazand›¤› günümüzde ulus devlet çerçevesiyle s›n›rland›r›lmay› reddeden küre-selleflmenin toplumsal yaflam ve kültür üzerindeki etkilerine karfl› direnç ve tep-ki gösteren yeni mücadeleler görülmektedir. Bugün küresel hareketler olarakadland›rabilece¤imiz, eski ve yeni hareketlere benzeyen özelliklere de sahip


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

olan üçüncü tip hareketlere dahil birçok hareket söz konusudur (Wieviorka,2005:8-9).

Köle karfl›t› hareket, iflçi s›n›f› hareketi, sömürge karfl›t› hareket ve milliyetçi yada savafl karfl›t› hareketlere bak›ld›¤›nda k›talar aras› hareketlerin tarihinin asl›ndaepeyce uzun bir geçmifle dayand›¤› görülmektedir (Martin, 2008:13). Dünya çap›n-daki sistem karfl›t› eylem kümeleri asl›nda son 250 y›l içinde aç›kça görülebilir ni-teliktedir. Bu durum ulus-afl›r› hareketlerin özellikle son 20-30 y›ldaki küresellefl-menin sonucu olarak ortaya ç›kt›¤› düflüncesini y›kmaktad›r (Martin, 2008:283).Ancak yine de toplumsal hareketlerdeki küresel niteli¤in 1990’lardan itibaren da-ha belirginleflti¤i söylenebilir. Örne¤in bar›fl hareketlerinin oldukça önemli ulusüstü etkileri söz konusudur. Ulusal düzlemde ortaya ç›kan bir toplumsal hareketilk kez küresel düzeyde etki yaratmaktad›r (Melucci, 1999:104).

1989 sonras› döneme ait sistem karfl›t› potansiyele sahip hareketlere örnek ola-rak (Kalouche ve Mielant,2008:254 ve devam›); uluslararas› terör hareketi, kimlikhareketi, yeni-Luddite hareketi ve yerli hareketi, küreselleflme karfl›t› hareket, et-nik ve dinsel hareket, dünya çap›ndaki kitlesel göç hareketi, radikal çevre hareke-ti vb. verilebilir.

Ça¤dafl toplumsal hareketler mekân ve zaman aç›s›ndan küreseldir. Bu ba¤lam-da Seattle’da dünya çap›nda 1500 örgütün kat›ld›¤› Dünya Ticaret Örgütü karfl›t›gösteri örnek olarak gösterilebilir (Dirlik, 2008:76).


Resim 3.4

Ad›n› Ned Ludd’danalan Luddite’ler 19.yüzy›lda endüstridevriminin ürünüde¤iflime karfl› olanve dokumamakinelerinin tahripedilmesieylemlerindebulunan, ‘makinek›r›c›lar›’ olarak daadland›r›lan tekstilzanaatkârlarlar›d›r.Günümüzdeteknolojiye karfl›olan gruplar›nhareketleri de Neo-Ludizm olarakadland›r›lmaktad›r.

Günümüzde gerçekleflen toplumsal hareketlerde iletiflim teknolojileri yo¤un bi-çimde kullan›lmaktad›r (Rheingold,2003). 1999’da Seattle’daki gösterinin organi-zasyonunda cep telefonu, internet siteleri, diz üstü bilgisayar vb.teknolojinin yo-¤un kullan›ld›¤› bilinmektedir (Tilly,2008:147).

‹leri dönemde gerçekleflecek toplumsal hareketlerin önemli dönüflümler geçi-rece¤i öne sürülmektedir. Kampanyalar, repertuvarlar ve MBSB gösterilerinde ge-lecekte etkili olmas› beklenen köklü de¤iflimler söz konusudur. YTH’nin program-lar›, kimlik ve durufl eksenleri 21. yüzy›l hareketlerindeki dönüflümlerin bir göster-gesi olarak kabul edilebilir. 21. yüzy›l ilk döneminde gözlenen baz› geliflmeler ak-la hayale gelmeyecek türdendir. Hayvan haklar› savunucular›n›n büyük maymun-lara vatandafll›k haklar› verilmesi için düzenledikleri kampanyalar bu geliflmelerinörneklerindendir. Giderek ivme kazanan teknoloji ve hareketlerin artan çeflitlili¤ive içerdi¤i farkl›l›klar toplumsal hareket gösterilerinin yöntemlerini kuflkusuz de-¤iflime zorlayacakt›r (Tilly, 2004:231).

Küresel toplumsal hareketlerin temel özellikleri nelerdir?


Resim 3.5

1999’da ABDSeattle’dadüzenlenenküreselleflme karfl›t›gösteriler küreselölçekteki benzerhareketlere esinkayna¤› olmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Toplumsal hareketlerde yaflanan dönüflümü

özetlemek.

Toplumsal hareketlerin tan›mlanmas›, ortaya ç›-k›fllar›n›n ve geliflim süreçlerinin aç›klanabilmesiiçin çeflitli yaklafl›mlar gelifltirilmifltir. Endüstridevrimi sürecinde ve sonras›nda görülen ve eskitoplumsal hareketler olarak adland›r›lan hareket-lerin aç›klanmas›nda modernizm ideolojisine ves›n›f temelli çözümlemelere a¤›rl›k verilmifltir.Toplumsal hareketler daha çok iflçi hareketleri,kad›n hareketleri ve milliyetçi hareketler ba¤la-m›nda ele al›nm›flt›r. Bu hareketlerin ortaya ç›k›flnedenleri, kat›l›mc›lar›n›n özellikleri ve hareketbiçimleri boyutlar›nda benzerlikler tafl›d›¤› önesürülmüfltür. Ancak 1960’larda yaflanan köklütoplumsal dönüflümlerin sonucu olarak postmo-dernizm ya da postendüstriyalizm olarak tan›m-lanan yeni ve öncekinden çok farkl› bir dönemegirilmifltir. Toplumsal düzlemde yaflanan bu de-¤iflimlerin toplumsal hareketlere de yans›malar›olmufltur. Toplumsal hareketler, ortaya ç›k›fl ne-denleri, kat›l›mc›lar›n›n özellikleri, hedefler vehareket biçimleri bak›m›ndan postmodern duru-ma uygun olarak kökten de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r.Yine bu dönemde birbirinden çok farkl› ve geç-mifle oranla daha çok say›da yeni toplumsal ha-reket ortaya ç›km›flt›r.

Yeni toplumsal hareketlerin geliflim sürecini ifade

etmek.

Yeni toplumsal hareketler kavram›, postmoderntoplumun ürünü olan farkl›, çeflitli ve çok say›-daki hareketi tan›mlamak üzere 1960’larda üretil-mifltir. Bu dönemde toplumsal s›n›flar›n de¤ifli-mi, s›n›fa dayal› çözümlemelerin yetersiz kalma-s›, kimli¤e dayal› yaklafl›mlar›n yo¤unluk kazan-mas› ve toplumda yaflan›lan sorunlar›n farkl›lafl-mas› sonucunda eskiden var olmayan yeni hare-ketler ortaya ç›km›flt›r. Bu dönüflüme koflut ola-rak toplumsal hareketlerin aç›klanmas›nda da ye-nilikler olmufltur. Yeni toplumsal hareketler kav-ram› bu dönüflümün bir sonucu olarak ortayaç›km›flt›r. Yeni orta s›n›f›n kat›ld›¤›, kimliklerind›fla vurumunu önemseyen, iktidar› hedefleme-yen ve kültürel alanda geliflen yeni hareketlerh›zla artm›fl ve yayg›nlaflm›flt›r.

Yeni toplumsal hareket biçimlerini tan›mlamak.

Yeni toplumsal hareketler birbirinden çok farkl›olan hareketlerdir. Genel olarak bak›ld›¤›nda si-vil haklar, yefliller, eflcinsel haklar›, hayvan hak-lar›, insan haklar›, nükleer karfl›t› hareketler, ba-r›fl hareketleri ve kürselleflme karfl›t› hareketlerörnek olarak verilebilir.

Yeni toplumsal hareketlerin özgün niteliklerini

s›ralamak.

Endüstri sonras› toplumun temel paradigmalar›-na dayanan yeni toplumsal hareketler s›n›f te-melli de¤ildir, herhangi s›n›fsal sorundan kay-naklanmaz, kat›l›mc›lar› yeni orta s›n›fa mensup-tur ve çok çeflitli fark›ndal›klar› söz konusudur.Kat›l›mc›lar kimliklerini toplumsal hareketin ko-nusuna göre tan›mlarlar, homojen de¤ildirler.Yeni toplumsal hareketlerde iktidar hedeflen-mez, kültürel alanda dönüflümler amaçlan›r, ya-tay örgütlenme görülür, ademimerkeziyetçilikesast›r. Gittikçe daha çok küresel nitelik kazan-maktad›r ve teknolojiden yo¤un biçimde fayda-lanmaktad›r.

Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramlar› ve

yaklafl›mlar› de¤erlendirmek.

Yeni toplumsal hareketleri aç›klamaya yönelikiki temel kuram/ yaklafl›m söz konusudur. Birbi-rine rakip olarak da görülen ve ABD’de gelifltiri-len bu yaklafl›mlardan ilki, bireylerin politik sis-temde konumlanabilmek için bir toplumsal hare-ket içinde bir araya geldikleri ve rasyonel bir dav-ran›fl gelifltirdikleri görüflünden yola ç›kmaktad›r.Öte yandan Touraine’in öncülük etti¤i ikinci yak-lafl›mda ise toplumsal hareket, kurulu düzenemeydan okuyan bireylerin davran›fl› olarak görü-lür. Burada kimlik yönelimli hareket yaklafl›m›esast›r.

Özet

1NA M A Ç

3NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi eski toplumsal hareketler-dendir?

a. ‹flçi hareketib. Yeflil hareketic. Yeni bar›fl hareketi d. New Age hareketie. Nükleer karfl›t› hareket

2. 1960’larda toplumsal hareketlerde yaflanan dönü-flümle ilgili olarak hangisi söylenemez?

a. Endüstri sonras› topluma uygun hareketler orta-ya ç›km›flt›r.

b. S›n›f analizine dayal› Marksist yaklafl›m toplum-sal hareketi aç›klamada yetersiz kalm›flt›r.

c. S›n›f çat›flmas›n› esas alan iflçi hareketleri ço¤ald›.d. Kimli¤i öne ç›karan hareketler görülmüfltür.e. Toplumsal hareketler nitel ve nicel olarak h›zla

artm›fl ve çeflitlenmifltir.

3. 1960’larda toplumsal hareketleri kökten de¤ifltirensüreci bafllatan ve dönemin sembolü olan ö¤renci hare-ketleri nerede ortaya ç›km›flt›r?

a. Çinb. ABDc. Almanyad. ‹ngilteree. Fransa

4. Hangisi yeni toplumsal hareketleri tan›mlamak üze-re kullan›lan kavramlardan de¤ildir?

a. Yeni politikalarb. Kolektif eylemc. Yeni popülizmd. Neo-romantizme. Antipolitik

5. Hangisi yeni toplumsal hareketlere yön veren yeniparadigman›n özelliklerinden de¤ildir?

a. Geleneksel sa¤ sol bölünmesinin reddib. Enformel, devams›z, ortama ba¤l› ve eflitlikçi ey-

lem biçimleric. Yeni orta s›n›f›n geliflimi ve küçük burjuvazid. Çat›flma alan›n›n ekonomik alandan kültürel ala-

na kaymas›e. Ekonomik büyüme

6. Yeni toplumsal hareketler tan›mlamas›n› ilk olarakkullanan kimdir?

a. Alberto Meluccib. Manuel Castellsc. Alaine Tourained. Claus Offee. Charles Tilly

7. Hangisi yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›na yö-neltilen elefltirilerden de¤ildir?

a. Kimi eski hareketlerin de özerklik ve kimlik ta-leplerini vurgulamas›

b. Yeni ve eski toplumsal hareketler ayr›m›n›n ön-yarg›lara dayanmas›

c. Hareketlerdeki çeflitlili¤e karfl›n tan›mlamalar›ntekçi olmas›

d. Endüstriyel toplum de¤erlerinden kaynaklanmas›e. Bafllang›çtaki kapsam›n›n geniflletilmesi ve çok

farkl› hareketleri kapsamas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi yeni toplumsal hareketlerinözelliklerinden de¤ildir?

a. Ekonomik ç›karlara dayal›l›kb. Ortak ideolojiye ba¤l›l›kc. Performans, uygulama bak›m›ndan ademi mer-

keziyetçilik, d. Kat›l›mc›l›ke. Yenilikçi ve teatral olmalar›

9. Yeni toplumsal hareketlerin aktörleri bak›m›ndanhangisi söylenemez?

a. Yüksek düzeyde kültürel fark›ndal›k sahibidirler.b. S›n›f bilincine sahiptirler.c. Kültürel yönelimlidirler.d. Bütün biçimleriyle otoriteye karfl› dururlar.e. Kendilerini içinde bulunduklar› hareketlerin ko-

nusundan yola ç›karak kodlamaktad›rlar

10.Touraine’in yaklafl›m› aç›s›ndan hangisi söylene-

mez?

a. Toplumsal hareketler post-endüstriyel toplummodeli üzerine yap›land›r›l›r

b. Toplumsal hareket bir toplumsal duruma tepkide¤ildir

c. Toplumsal hareket kurulu düzene meydan oku-yan bireyin davran›fl›d›r

d. Toplumsal hareket politik sistemde konumlana-bilmek için bir araya gelmifl bireylerin rasyoneldavran›fllar›d›r.

e. Toplumsal hareketler kimlik yönelimlidir.



Almanya’n›n baflkenti Berlin “Atom santrallerine flimdison” bafll›kl› bir gösteriye tan›kl›k etti. Y›l›n en büyükgösteri ve mitingine SPD Genel Baflkan› Sigmar Gabri-el, Yefliller Eflbaflkanlar› Cem Özdemir ve Claudia Rothbaflta olmak üzere çok say›da politikac› kat›larak destekverdi. Berlin Ana ‹stasyonu (Hauptbahnhof) ve Hükü-met Mahallesi (Regireungsviertel) çevresinde toplananyüz bine yak›n gösterici Federal Hükümetin atom san-trallerinin kullan›m süresini uzatma çabas›n› protestoetti. Çok say›da sivil dernek ve inisiyatifin de destekverdi¤i protesto eyleminde Merkel hükümeti on binle-rin sesine kulak ver ça¤r›s›nda bulunuldu.Berlin ‹dare Mahkemesi’nin “on binlerce insan çimleriezer gerekçesiyle Reichstag (Meclis) önüne yap›lmas›naizin vermedi¤i miting için Hauptbahnhof’ta toplanan obinlerce gösterici meydana s›¤mad›. Bund für Umweltund Naturschutz (BUND), Die Anti-Atom-OrganisationAusgestrahlt ve das Netzwerk Campact’›n ça¤r›s› ile dü-zenlenen atom karfl›t› gösteri Hauptbahnhof önündebulunan Washingtonplatz’da saat 12.00’de bafllad›. Gös-teriye Berlin’de faaliyet gösteren e¤lence kulüpleri dedestekte bulundu. Gösteri ve miting için yaklafl›k 3 bin700 polis görev yapt›.

Gösteri ve mitingle ilgili Sabah’a aç›klamalarda bulunanYefliller Partisi efl baflkan› Cem Özdemir “Söz konusuolan çocuklar›m›z›n gelece¤idir. Atom enerjisi yerinedönüfltürülebilir ve tasarruflu enerji kullanmam›z gere-kiyor. Hükümet daha önceki anlaflma ve yasalara mü-dahale ederek Atom santrallerinin ömrünü uzatmayaçal›fl›yor, bu çabalar› Eyaletler Meclisi’nde geçmeyecekve Anayasa Mahkemesi’ne gidecektir. Anayasa Mahke-mesi de hükümeti hayal k›r›kl›¤›na u¤ratacak” dedi ve“Türk ve göçmenlerin gösteriye destek verdi¤ini ancakdaha genifl ve sivil toplum düzeyinde de ülke politika-lar›na destek vermek gerekti¤i ça¤r›s›nda bulundu.”

Kaynak: http://www.news-eu.com/haber/532-tum-berlin-atom-icin-ayaga-kalkti.html

Bir Toplumsal Hareket Olarak “Irkç›l›k Karfl›t›

Dünya Kupas›”

Yavuz Y›ld›r›m

1968’in Avrupa’daki en önemli sonuçlar›ndan biri, gün-

lük hayat› ve iliflkileri siyasal bir tart›flman›n içine çek-

mifl olmas›d›r. K›sa süren sars›nt›n›n uzun dönemli et-

kisi, çok farkl› konular›n art›k siyasal hareketlerin mer-

kezi haline gelmesi, di¤er bir deyiflle aile, e¤itim tarz›,

cinsellik, kültürel iliflkiler gibi farkl› konular üzerinden

yeni siyaset yapma pratiklerini gelifltirebilmesi oldu.

1968-sonras›nda, “hareketler” art›k sadece bütün resmi

de¤il, ondan önce ve belki de sadece resmin içindeki

parçalar› önemsemeye bafllad›lar. Böylece, toplumsal

hareketler çok parçal› bir yap› seyrederken, siyasal

olan’›n zemini, uzun yüzy›llar sonra ilk kez bu kadar

geniflledi. Afla¤›da bir “örnek olay” çerçevesinde an-

lamland›rmaya çal›flaca¤›m gibi, bu zemin futbolu dahi

içine alm›fl durumda. Bu konu asl›nda tam olarak, Ran-

ciere’in belirtti¤i, “iliflkisizleri iliflkilendirme” vurgusu

ile birlikte anlam kazan›p, yeni pratik aç›l›mlar için bi-

ze yol gösteriyor.

Hareketlerin konu baz›ndaki parçal› yap›s›n›n bir geti-

risi olarak, kat›l›m boyutunda farkl› kesimlerin, ›rklar›n,

bak›fl aç›lar›n›n bir araya gelebilmesi olana¤› olufltu. Bu

çok-seslilik eski tarz siyasetin pek de al›fl›k olmad›¤› ve

nas›l yönetilmesi gerekti¤ini bilmedi¤i bir aland›. 40. y›-

l›n› geride b›rak›rken, ‘68 bize hala bu sürecin nas›l yö-

netilece¤i ve etkili hale getirilece¤ine dair tart›flmalar›n

ortas›nda tutuyor; bugünkü ne yapmal› sorusunu, biraz

da eski ile yeninin, ‘68 do¤umlu bu tart›flmas› oluflturu-

yor. Günümüzde farkl› alanlarda harekete geçen olu-

flumlar, bu tart›flmay› teorik ve pratik boyutlar›yla bir-

likte deneyimliyorlar. Farkl› bir deyiflle, yaparken ö¤re-

niyorlar.

Irkç›l›k Karfl›t› Dünya Kupas›, bu teorik çerçevede, tam

da yeniden üretilen muhafazakar s›n›rlara karfl›, bir kar-

fl›-hareket olarak, bir arada olma pratiklerini hayata ge-

çiren bir “eylem”. Merkezinde spor ve daha da özelin-

de futbol olmas›, tam da ‘68 ruhuna uygun bir flekilde

gündelik hayat›n içinden üretilen bir karfl›-hareket ol-

mas›n› sa¤l›yor. Bu hareket, oluflturulan s›n›rlar› aflmak

ad›na, farkl› kültürden insanlar›n bir araya gelmeleri

için birçok neden oldu¤unu ve futbolun “bile” bunlar-

dan biri olabilece¤ini ortaya koyuyor.


”

“Okuma Parças›


Tabii ki yeni nesil hareketlerin do¤as›na dair çok elefl-

tiri getirildi ve bu devam ediyor. Yukar›da söyledi¤im

gibi ne yapmal› meselesine dair tart›flma olarak görüyo-

rum bunu. Hareketlerin parçal› yap›s› ve s›n›f yerine

gündelik hayat pratiklerini öne ç›karan do¤as›, elefltiri-

nin en merkezi noktas›. Hele ki içine futbol gibi, baflta

sosyalistler olmak üzere, toplumu dönüfltürmek ad›na

çaba gösteren kimi kesimlerin tüylerini diken diken

eden bir alana dair “hareket”, hiç de gündeme al›nma-

s› gereken bir mesele olarak görünmüyor. Ama bence

tam tersi. Çünkü dönüflüm, tam da bu tip-daha önce

önemsenmeyen- alanlarda bafll›yor.

Yukar›da çizdi¤im kavramsal çerçeve, sadece basit bir

girifl de¤il, yeni nesil hareketlerin asl›nda tarihsel arka

plan›n›n ne kadar güçlü oldu¤unu gösterme denemesi.

Birçoklar› taraf›ndan ilgisiz ve alakas›z görünebilir ama

asl›nda yeni toplumsal hareketler, yo¤un biçimde gün-

delik iliflkilerin ve s›radan meselelerin siyasetini yapma-

ya hevesli. Dolay›s›yla, hareketin öznesi, bilinç kazan-

m›fl bir eylemci ya da yurttafl de¤il, televizyonunun kar-

fl›s›nda oturan ya da sokakta futbol oynayan herhangi

bir dünyal› olabilir.

1997’den beri ‹talya’n›n Bologna kentinin Casallechio

Di Reno “beldesinde” düzenlenen Irkç›l›k Karfl›t› Dün-

ya Kupas›, her y›l daha fazla kifliyi televizyonlar›n›n kar-

fl›s›ndan kald›r›p ya da sokaktan tutup çekip, kamp

alanlar›nda bir araya getiriyor. Türkiye’den kalk›p bu

etkinli¤e giden ilk ekip, biz Adana Demirsporlulard›.

Hem bir ilki gerçeklefltirmenin hem de “hareket”e dâhil

olman›n keyfini ve gururunu yaflad›k.

Bizi oraya götüren, ya da harekete geçiren, temel ne-

den, sporla günlük hayat›n iç içe oldu¤u ve tüm bun-

larla siyasetin ayr›lmaz bir parças› oldu¤u düflüncesiydi.

Sporun her türlüsü ile günlük hayat›n birbirinden ayr›-

lamaz oldu¤unu düflünenler için, sporda fliddet ya da

ayr›mc› davran›fllar, yine sokakla ilgilidir. Sokakta flid-

det devam ederken, tribünde ya da stad/salon çevresin-

de olmamas›n› bekleyemeyiz. Ama bizim gibi sporse-

verler, fliddet ve ayr›mc›l›k karfl›tl›¤›n› kendi alanlar›n-

dan kurmaya bafllad›kça bunun soka¤a da mutlaka yan-

s›mas› olacakt›r.

Irkç›l›k Karfl›t› Dünya Kupas›, tam da bu güdülerle ha-

rekete geçmifl insanlar›n eylemi. Sporun, gerek saha-

da ve tribünde yer alan mülteci ve göçmenlerle, ge-

rekse kad›nlar ve eflcinsellerle birlikte yaflan›lan bir

deneyim oldu¤unu, olmas› gerekti¤ini vurgulayan ve

bu alandaki bizden olmayan her kesimle dayan›flma

içinde olman›n yollar›n› arayan bir giriflim. Burada,

hem sporun farkl› kesimleri bir araya getiricili¤inden

yararlan›l›yor hem de bu farkl›l›klar›n, göçmenlik, ay-

r›mc›l›k, homofobi gibi alanlarda neler yapabilece¤i

konufluluyor.

Bu y›l 8-12 Temmuz günleri aras›nda gerçeklefltirilen

etkinlik, a¤›rl›¤›n› cinsiyet ayr›mc›l›¤›na kayd›rm›flt›.

Festival alan›n›n birçok yerinde “Stop and Kick Se-

xism” pankart› yerlefltirilmiflti. Piazza Antirazzista (Irk-

ç›l›k Karfl›t› Meydan) çad›r›ndaki etkinli¤in en büyük

ortak alan›yd›, göçmenlik ve güvenlik hukuku, spor-

da ayr›mc›l›k, kad›n bedeninin ticarileflmesi, sporda

homofobi, Avrupa’daki Afrika diasporas› ve 2010 Dün-

ya Kupas› bafll›kl› sunumlar ve seminerler gerçeklefl-

tirildi. Etkinli¤in bir di¤er ana konusu da, G8 zirvesiy-

di. 10 Temmuz’da, Bologna’daki gösterilere kat›l›m›

sa¤lamak için, futbol turnuvas›na ara verildi. Piaz-

za’da G8 ile ilgili toplant›lar da yap›ld›. Etkinli¤in te-

mel sloganlar›ndan biri, “kazanacak bir fley yok” olsa

da son gün çeflitli ödüller verildi. Piazza Antirazzista

Kupas›, alandaki sunum ve tart›flmalara katk›s›ndan

dolay Alman sendikac›lardan kurulu DGB tak›m›na;

Kick Sexism kupas›, kad›n-erkek kar›fl›k oyuncular-

dan kurulu ve beyaz kurdela kampanyas›n› yürüten

Republica Internationale’ye verildi. Fair Play Kupas›

Bologna’n›n Pratello Cezaevi’nde tutuklularla maç

yapmaya giden Polisportiva Zelig tak›m›na; Kilometre

Kupas›, en uzaktan gelen ve Stand Up Space’te sam-

ba workshoplar› yapan Brezilyal› ekibe, Arkadafll›k

Kupas› geçen y›l ölen ve Antirazzisti ekibinin içinde

yer alm›fl Parmal› bir taraftar›n yak›nlar›na, Ultras Ku-

pas› bar ve kahvalt› çad›r›nda çal›flan taraftarlara; Gö-

rünmezler Kupas›, Avrupa’ya göç edenlerin yaflad›k-

lar›na dair bir site olan fortresseurope.blogspot.com’a

verildi. Bu kupa, çeflitli vize sorunlar›yla festivale ka-

t›lamayan Afrikal› tak›mlara adand› ve sahnede bir sü-

re tek bafl›na sergilendi.

Biz, sadece sahada oynayacak 7 kiflilik bir ekibi denk-

lefltirip orada renklerimizi temsil ettik. Orada gündeme

ortak olup, derdimizi daha iyi anlatmak için, daha kala-

bal›k bir grupla gitmek gerekti¤ini fark ettik. Haz›rlad›-

¤›m›z duvar gazetesi oldukça ilgi toplasa da daha fazla

görsel malzeme veya sunumlara kat›lmak için farkl› dö-

kümanlar haz›rlanabilirdi. Bir ilk deneyim olarak, flim-

dilik sadece gözlem yapma f›rsat› bulduk.

Ama orada ö¤rendi¤imiz kimi pratikleri burada, yaflad›-

¤›m›z flehirde veya kendi çevremizde hayata geçirmek

için de motive olduk. “Etkinli¤in bir benzerini Türki-

ye’de yapabilir miyiz-nas›l yapabiliriz” sorular› kafam›z-


da dolan›p duruyor. Sporun farkl› kesimleri bir araya

getirebilmesi, Türkiyeli toplumsal hareketlerin ve sivil

toplum örgütlerin de konusu olmal›. Böylece, bir yan-

dan memleketin her anlamda “farkl› renkleri”, d›fllan-

m›fllar›, bizden görülmeyenlerini sürece katmak için de

bir araç kazanm›fl olurken, de¤iflimin günlük pratikler-

den bafllamas› gerekti¤ine dair sesi, biraz daha gür ç›-

karm›fl oluruz. Bu süreç, kurumsal alanda gittikçe mefl-

rulu¤unu ve sempatisini yitiren siyasetin, “iliflkisizleri

iliflkilendirme” gücüne sahip oldu¤unu ortaya koyarak,

fazlas›yla ö¤retici olacakt›r.

Kaynak: http://www.birikimdergisi.com/birikim/ma-

kale.aspx?mid=566

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketlerdeYaflanan Dönüflüm” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketlerdeYaflanan Dönüflüm” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal HareketlerdeYaflanan Dönüflüm” bölümünü yeniden gözdengeçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal HareketlerAnlay›fl›n›n Geliflimi” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal HareketlerAnlay›fl›n›n Geliflimi” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal HareketlerAnlay›fl›n›n Geliflimi” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal HareketlerYaklafl›m›na Yönelik Elefltiriler” yeniden göz-den geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal HareketlerAnlay›fl›n›n Geliflimi” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketle-re ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketle-re ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Yaflanan temel dönüflümün kayna¤›, endüstri devrimi-nin ve modernizmin sona ermesi ve endüstri sonras›toplumdan postmodern topluma geçilmesi ve bununsonucunda modern dönemin koflullar›nda ortaya ç›k-m›fl toplumsal hareketlerin varl›klar›n› sürdürememesi,yeni ortaya ç›kan hareketlerin de eski yaklafl›mlarlaaç›klanamamas›d›r.

S›ra Sizde 2

Yeni toplumsal hareketler kavram›na kaynakl›k edentemel paradigman›n özellikleri, eflitlik, farkl›l›k, kat›l›mve kimlik inflas›n› esas alan yeni bir kimlik politikas›d›r.Bireylerin kolektif aktör olma biçimleri enformel, de-vams›z, ortama ba¤l› ve eflitlikçidir. Politikadaki gele-neksel sa¤ sol bölünmesi reddedilmifltir.

S›ra Sizde 3

YTH’nin kavramsallaflt›rmas›n› yöneltilen temel elefltiriön yarg›l› ve tekçi bir yaklafl›m olarak, toplumsal hare-ketlerdeki tarihsel evrilme ve geliflme sürecini göz ard›etmesi. Eski ve yeni hareketler aras›ndaki benzerlikleriyok saymas›.

S›ra Sizde 4

YTH’nin temel özellikleri, yeni orta s›n›fa dayal›, mad-decilik sonras› yönelimlere sahip, az ya da çok ortak birideolojinin söz konusu olmas›d›r. Performans, uygula-ma bak›m›ndan ademi merkeziyetçi, kat›l›mc›, yenilikçive teatraldir. Kimliklerin d›fla vurumu esast›r, siyasal yada ekonomik yönelimli olmaktan çok kültüreldir.

S›ra Sizde 5

Yeni toplumsal hareketlerin postmodern topluma özgüolmas›, kimlik yönelimli olmas›, kültür alan›nda varl›kgöstermesi, bireyselleflmenin artmas›, yeni orta s›n›f›nkat›l›m›, küresel ve ulusüstü niteli¤in giderek artmas›.

S›ra Sizde 6

Küresel toplumsal hareketler teknolojik geliflmelerdenolabildi¤ince yararlanmaktad›r. Etkinlik alan› belirli birmekan ile s›n›rl› kalmamaktad›r giderek daha çok ulusüstü etkinlikler düzenlenmektedir.

A¤artan, T.; Choi, W. Y.; Huynh, T. (2008). KapitalistDünyan›n Dönüflümü: 1750-1850. Martin, G. W. (Ed.)Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten Gelen Dal-

galar. (s.21-86) (Çev. Deniz Keskin.) Versus Kitap. Atkinson, J. D. (2010). Narrative Capacity, Resistance

Performance, and the “Shape” of New Social Move-ment Networks. Communication Studies, 61 (3),321-338

Buechler, S. M. (1995). New Social Movement Theories.The Sociological Quarterly, 36 (3), 441-464

Calhoun, C. (1993). “New Social Movements” of theEarly Nineteenth Century. Social Science History,

17, (3), 385-427Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik Pra-

digmalar ve Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal Hareket-

ler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r),(109-130)

Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.

Philadelphia: Open University Press.Çay›r, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›m-

lar. ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›Çetinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:

Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Çölo¤lu, D. Ö. (2010). Türkiye’de Yeni Orta S›n›f Üze-

rine Bir Analiz, Iss›z Adam; Yuppie Alper. Marma-

ra ‹letiflim Dergisi. 16, 187-200De La Piscin, T. R. (2007). Social Movements in the Pub-

lic Sphere New Forms of Communication Arise and

Transgress Old Communication Codes. Zer english

edition, 1, p. 63-87Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An

Introduction. Blackwell Publishing.Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal Ha-

reketler: Ça¤dafl Radikal Siyasetin Soya¤ac› ÜzerineDüflünceler. Çetinkaya, Y.D. (Der), Toplumsal Ha-

reketler: Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Eder, K. (1985). The “New Social Movements”: MoralCrusades, Political Pressure Groups, or Social Mo-vements? Social Research, 52 (4), 869-890

Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin YetiflkinE¤itimi Aç›s›ndan Do¤urgular›. (Çev. R. Günlü),Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Der-

gisi. 25, (1) Götting, A. C. (2010). New Social Movements. Grin Ver-

lag. Norderstedt, Germany

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Haarstad, H. (2009). Globalization and the New Spacesfor Social Movement Politics: The Marginalization ofLabor Unions in Bolivian Gas Nationalization. Glo-

balizations, 6, (2), 169-185Hannigan, J. A. (1990). Apples and Oranges or Varieti-

es of the Same Fruit? The New Religous Movementsand the New Social Movements Compared. Review

of Religous Research, 31 (3), 246-258Johnston, H.; Larana, E.; Gusfrield, J.R. (1999). Kimlik-

ler, fiikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler. Yeni Sos-

yal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rla-yan; K. Çay›r), 131-161

Kendall, D. (2005). Sociology In Our Times, ThomsonWadsworth.

Kökalan Ç›mr›n, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketlerve Kentsel Yaflam. Gümüflhane Üniversitesi Sosyal

Bilimler Elektronik Dergisi, 2, 45-58Mackenzie, J. (2004). The Continuing Avalanche Of

Historical Mutations: The New Social Movements.Social Alternatives, 23 (1), 50-55

Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 1750-

2005; Dipten Gelen Dalgalar. (Çev. Deniz Keskin.)Versus Kitap

Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action

in The Informaton Age. Cambridge University PressMelucci, A. (1999). Ça¤dafl Hareketlerin Sembolik Mey-

dan Okumas›. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›-

l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r), ss.81-108Meyer, D. S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social Mo-

vements; Identity, Culture and The State. OxfordUniversity Press.

Offe, C. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Poli-tikan›n S›n›rlar›n›n Zorlanmas›. Yeni Sosyal Hareket-

ler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›na Haz›rlayan; K.Çay›r),ss.53-80

Reger, J.;Myers,D.J.;Einwohner,R.L. (Ed) (2008). Iden-tity Work in Social Movements. University of Min-nesota Press

Scott, A. H.; Benford, R. D. (2004). Collective Identity,Solidarity and Commitment. Snow, A.; Soule, A. S;Kriesi, H. (2004). The Blackwell Companion to So-cial Movements. (Ed: David A. Snow, Sarah AnneSoule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing

Snow, A.; Soule, A. S; Kriesi, H. (2004). The BlackwellCompanion to Social Movements. (Ed: David A.Snow, Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Black-well Publishing

fiimflek, S. (2004 ). New Social Movements in TurkeySince 1980. Turkish Studies, Vol. 5, No. 2, pp.111-139

fientürk, Ü. (2006). Küresel Yeni Sosyal Hareketler VeSavafl Karfl›tl›¤›. C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 30,(1)ss. 31-46

Tilly,C. (2004). Toplumsal Hareketler. ‹stanbul: BabilYay›nlar›.

Tilly, C. (2008). Toplumsal Hareketler 21. Yüzy›la Giri-yor. Çetinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Ha-reketler: Tarih, Teori ve Deneyim. ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Aç›l›mlar. (Yay›naHaz›rlayan; K.Çay›r), ss.35-52

Wieviorka, M. (2005). After New Social Movements. So-cial Movement Studies, 4, (1), pp. 1-19

Williams, D. M. (2009). Anarchists And Labor Unions:AnAnalysis Using New Social Movement Theories.TheJournal of Labor and Society, 12, pp. 337-354

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kimlik kavram›n›n tan›mlanmas›na iliflkin de¤erlendirmeleri tan›mlayabilecek,Kimlik ve yeni toplumsal hareketler aras›ndaki iliflkiyi de¤erlendirebilecek,Yeni toplumsal hareketler ba¤lam›nda kimli¤in boyutlar›n› de¤erlendirebilecek,Toplumsal hareket ve kimlik aras›ndaki etkileflimi aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kimlik• Kolektif Kimlik• Yeni Toplumsal Hareketler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi• K‹ML‹K KAVRAMI• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER VE

K‹ML‹K• K‹ML‹⁄E DAYALI TOPLUMSAL

HAREKETLER• TOPLUMSAL HAREKET

BA⁄LAMINDA K‹ML‹K• K‹ML‹K ‹LE TOPLUMSAL

HAREKETLER‹N ETK‹LEfi‹M‹

Yeni ToplumsalHareketler veKimlik


G‹R‹fi1960’lardan bu yana giderek artan bir yo¤unlukta ve çeflitlilikte görülmekte olanyeni toplumsal hareketlerin en belirgin özelliklerinden biri de kimlik olgusudur.Kimlik, postmodern ya da endüstri sonras› toplum olarak adland›r›lan toplumsalyap›da küreselleflmenin etkisiyle dönüflüme u¤ram›fl, böylece kimli¤in yeni vefarkl› yönleri öne ç›kmaya bafllam›flt›r. H›zla de¤iflen dünyada kimlik olgusu da di-namik bir yap› göstermektedir. Çoklu kimliklerin giderek yayg›nlaflt›¤› günümüz-de kimliklerin, kabul görme ve toplumsal yap›da, kamusal alanda tan›nma taleple-ri yo¤unluk kazanm›flt›r. Bu koflullar toplumsal hareketlerde kimlik olgusununmerkezî bir rol oynamas›na yol açm›flt›r.

Küreselleflmenin bütün yo¤unlu¤uyla yafland›¤› günümüzde, geleneksel nite-likteki siyasal ve toplumsal yap›lar çözülürken simgesel s›n›rlar, kültürel farkl›l›k-lar ve etnik çat›flmalar daha çok önem kazanm›flt›r. Bu olgulara yüklenen anlamlarda giderek daha farkl›laflm›flt›r (Sackmann, Peters ve Faist, 2003:1). Söz konusu ge-liflme toplumsal hareketlere yön veren paradigmalar› dönüfltürmüfltür. Yeni top-lumsal hareketler, ideolojiler ba¤lam›nda ve s›n›f temelli gerçekleflen eski toplum-sal hareketlerden farkl› olarak dünyada yaflanan dönüflümleri yans›tmaktad›r. ‹de-olojik temelde de¤il de kimlikler temelinde yeni yap›lanmalar ortaya ç›kmaktad›r.

Kimlik olgusu, çat›flma halindeki “uygarl›klar alan›” olarak tan›mlanabilecekgünümüz dünyas›nda özellikle Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan ideolojile-rin yerini alm›flt›r (Maalouf, 2009:181,184). Dünyada “kimliklerin çoklaflmas› vepatlamas›” olarak tan›mlayabilece¤imiz bir süreç yaflanmaktad›r. Kolektif gruplargelifltirdikleri yeni kimliklerini bütün kanallarla alenilefltirme ve kamulaflt›rma ça-bas› içindedir (Alankufl,1996; Akt. Gökalp, 2004: 60).

Eski toplumsal hareketlere kaynakl›k eden paradigman›n dönüflüme u¤ramas›ve yeni toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›yla birlikte toplumsal hareketleri aç›k-lamak üzere gelifltirilen yaklafl›mlarda da köklü de¤iflimler gözlenmifltir. Öncekiyaklafl›mlar›n yeni toplumsal hareketleri aç›klamada yetersiz kald›¤›n› öne sürenotoriteler, toplumsal hareketlere kaynakl›k eden çat›flmalar›n siyasal yönlerine a¤›r-l›k veren ve kimli¤in bugün neden önem kazand›¤›n› aç›klayabilen bir yaklafl›maihtiyaç oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu do¤rultuda kaynak hareketlili¤i paradigmas›n›nyan› s›ra kimlik yönelimli paradigma da yeni toplumsal hareketleri aç›klamak üze-re gelifltiren temel bir yaklafl›m olarak ortaya ç›km›flt›r (Cohen, 1999:110,121).

Yeni Toplumsal Hareketlerve Kimlik

Toplumsal hareketler ba¤lam›nda “kimlik” olgusu, küreselleflme sürecine koflutolarak çoklu, farkl› ve melez kimliklerin ortaya ç›kmas›n›n bir do¤urgusu olarakbüyük önem kazanm›flt›r. Yeni toplumsal hareketlerin çözümlenebilmesi ve anla-fl›labilmesi için kimlik kavramsal›n›n irdelenmesi, kimli¤in boyutlar›n›n ve toplum-sal hareketlerle etkilefliminin de¤erlendirilmesi gerekmektedir.

K‹ML‹K KAVRAMIGünümüz dünyas›nda “kimlik” en büyüleyici ve en ilgi çekici kavramlardan birihaline gelmifltir. Kimlik, bir özellik ve bir nitelik ifade eder. Ayn› zamanda farkl›-l›klar› da ortaya koyan kimlik en genifl anlam›yla bireyin bütün özelliklerini kap-sar. Bu ba¤lamda bireyin kendini nas›l gördü¤ü ve toplum taraf›ndan nas›l alg›lan-d›¤› kimlikle yak›ndan iliflkilidir (Aflk›n, 2007: 213).

Kimlik kavramsal›n›n sosyal bilimlerdeki geçmifli görece yeni olsa da oldukçazengin bir alanyaz›na sahiptir. Psikoloji ve sosyoloji alanlar›nda çeflitli yaklafl›mlar-da ele al›nan kimlik olgusu 1940’larda Erikson’un öncülü¤ünde sosyal bilimlerdekullan›lmaya bafllanm›fl, kuramlaflt›rma çabalar› gözlenmifl ve deneysel araflt›rma-lar gerçeklefltirilmifltir (Vryan, Adler, Patricia ve Adler, 2003: 367).

Bireyin kim oldu¤una iliflkin bir kavram kimlik, devam eden bir süreç halinde-dir ve ifllenmektedir bu nedenle tamamlanm›fl bir süreci ifade etmez. Sürekli birdönüflüme ve dahas› parçalanm›fll›¤a maruzdur (Martin ve Nakayama, 2007:154;Hall, 1996:4; Shi, 2005: 57). Kimli¤in bu dinamik yap›s› toplumsal yap›yla ve top-lumsal yap›da meydana gelen dönüflümlerle etkileflimi aç›s›ndan önem tafl›r. Birey-ler kimliklerini toplumsal yap›larla etkileflim içinde sürekli olarak infla ederler.Kimli¤in bu özelli¤i onun ayn› zamanda kurgusal olarak ve bireylerin zihinsel sü-reçleri kanal› ile biçimlendirildi¤inin bir göstergesidir.

Hall’a (1993) göre kimliklerin varl›¤› temel olarak kurgusald›r. Ulusal kimliklergenelde safl›k, homojenlik iddias›yla sunulur ancak gerçekte kurgusald›r ve melezkimlikler oluflturulabilir. Hobsbawm (1993) da bu ba¤lamda aidiyet gruplar›n› zi-hinsel topluluklar olarak nitelendirmifltir (aktaran Bilgin,1999: 78-79).

Bireylerin sahip olduklar› kimliklerin çok katmanl› bir yap›s› vard›r. Birçok kim-li¤in ayn› zamanda tafl›nmas› söz konusu olabilmektedir. Kimliklerin çok katman-l› yap›s› bütüncül bir kimlik tan›m› yap›lmas›n› zorlaflt›rmaktad›r. Kimlikler bireyle-rin toplumsal yap›daki konumlar›, içinde bulunduklar› belirli gruplar ve toplumsalkategoriler ile yak›ndan iliflkilidir. Smith-Lovin (2003:169) bu ba¤lamda kimli¤i üçboyutta s›n›fland›rm›flt›r:

a. Toplumsal yap›daki konumlarla ba¤lant›l› rol kimliklerib. Grup ve örgütlere üyelikle ba¤lant›l› toplumsal kimliklerc Baz› kiflisel özelliklerle ve baz› niteliklerle özdeflleflmenin sonucu olarak ka-

tegori üyeliklerinden kaynaklanan kimliklerKimlik konusunda çok say›da farkl› yaklafl›m gelifltirilmifltir. Genel kabul gör-

müfl tek bir yaklafl›mdan söz edilemez. Bu nedenle kimli¤in tan›mlanmas›na iliflkinyaklafl›mlar› de¤erlendirerek, ortak noktalar›n üzerinde durmak yararl› olacakt›r.Kimlik tart›flmalar› temelde iki gelene¤e ayr›labilir (Marshall,1999:405):

a. Psikodinamik yaklafl›mlar veb. Sosyolojik yaklafl›mlarPsikodinamik ve sosyolojik yaklafl›mlar, kimli¤i tutarl› ve yaflam boyunca çok

az de¤iflen bir nüve ya da öz -gerçek ben- olarak gören özcü yaklafl›mlardan fark-l› olarak kimli¤in de¤iflkenli¤ine ve infla edilen bir süreç olufluna vurgu yapar. Fre-


Kimlik tart›flmalar›sosyolojide hep ön plandaolmufltur ancak net birkimlik anlay›fl›ndan sözedilemez. Kimlik kavram›,genifl kapsamda bireyinkendi benlik duygusuna,kendine iliflkin duygular›nave düflüncelerine göndermeyap›larak kullan›lmaktad›r(Marshall,1999:407).

Erik Erikson(1902-1994) Danimarkakökenli Almanpsikolog vepsikanalist. Sosyalgeliflim kuram›n›gelifltirmifltir. ‘Kimlikkrizi’ kavram›n› ilkortaya koyan bilimadam›d›r.

‹kinci Dünya Savafl›s›ras›nda kiflisel ayn›l›k vetarihsel süreklilikduygusunu kaybetmiflhastalara at›fla “kimlikkrizi” kavram›n› gelifltirenErikson, bunu insan›n sekizyaflam evresi modelineuyarlam›fl ve gençlikdönemini potansiyel kimlikkar›fl›kl›¤›ndan oluflanevresel bir kriz dönemiolarak tan›mlam›flt›r(Marshall,1999:405).

Kimlik (identity) kavram›n›nkökeni süreklilik ve ayn›l›kifade eden Latince “idem”kökünden gelmektedir ancak20. yüzy›la kadar popüler birkavram olmam›flt›r(Marshall,1999:405).Türkçede ise kimlik hüviyetinkarfl›l›¤› olarakkullan›lmaktad›r, kökeni“kim” soru zamirinedayanmaktad›r. TDKsözlü¤ünde de kimlik,toplumsal bir varl›k olarakinsan›n nas›l bir kimseoldu¤unu gösteren belirti,nitelik ve özelliklerin bütünüolarak tan›mlanmaktad›r.

ud’un görüfllerinden kaynaklanan psiko-dinamik gelenek, psiflik yap›n›n sürekliama genellikle çat›flan bir kimli¤i içerdi¤ini varsayar. Erikson ise topluluk ile bireyaras›nda ba¤ kurarak kimli¤i, hem bireyin kiflisel özünde hem de toplumsal boyu-tunda yerleflmifl bir süreç olarak görmüfltür.

Sosyolojik gelenekte kimlik kuram› sembolik etkileflimcilikle ba¤lant›l›d›r veWilliam James ile G.Herbert Mead’›n tart›flt›¤› pragmatik benlik kuram›na dayand›-r›l›r. Benlik, insanlar›n iletiflim ve dil arac›l›¤›yla kendi do¤alar› ve toplumsal dün-ya üzerinde düflünmelerini sa¤layan insana özgü bir yetenektir. Benlik iki aflama-l›d›r: ‹çteki öznel, yarat›c›, belirleyen ve bilinmeyen ben (I), d›fltaki, belirlenmifl vetoplumsal aflamay› yans›tan ben (me). Goffman ve Berger ilerleyen süreçte kimli-¤in toplumsal olarak verilmifl, sürdürülmüfl ve dönüfltürülmüfl bir fley oldu¤unubelirtir. Postyap›salc› yaklafl›ma göre ise benlik, bizim kim oldu¤umuzu belirleyen,kimlik duygumuzu biçimlendiren kiflisel niteliklere, yeteneklere ve davran›fl biçim-lerine atfedilen anlamlard›r (Marshall,1999:405-406).

Bu alandaki çal›flmalar büyük ölçüde Mead’›n (1934) kendilik ve topluma ilifl-kin kuramsal çabalar›na dayanmaktad›r. Bireysel kimlikler, kimliklerin toplumsalgruplarla ba¤lant›s›na oldu¤u kadar kolektif kimlik yap›s›na iliflkin de temel katk›-lar sa¤lam›flt›r. Mead, kendilik ve toplum aras›nda diyalektik bir iliflki oldu¤unuöne sürer. Önceden var olan toplumsal yap›lar, anlamlar ve ba¤lamlar kendili¤ingeliflim koflullar›n› belirler ve kendilik baflkalar›yla etkileflim içinde sosyal yap›lar›,anlamlar› ve ba¤lamlar› biçimlendirir. Mead’›n yaklafl›m› ve izleyicileri olan sembo-lik etkileflimciler üç temel varsay›mdan hareket ederler (Blumer, 1969 aktaranHunt ve Benford,2004:435). Buna göre;

1. Bireysel kimlik sembolik etkileflim süreciyle oluflur.2. Etkileflim sürecinde dil merkezi rol oynar. 3. Kimlik, bir yap› olarak bir taraftan toplumsal yap›, anlam ve ba¤lam taraf›n-

dan biçimlendirilir di¤er taraftan da onlar› flekillendirir.Sembolik etkileflimcilik gelene¤ine göre kimlik kavramsal›, kiflinin kendisini ta-

fl›d›¤› çeflitli ve farkl› kimliklerin kombinasyonu olarak görmesini ve sosyal iliflkilera¤›nda yer alan rollere iliflkin içsellefltirilmifl anlamlar setini ifade eder (Streyker,Owens ve White, 2000:6). Kimlik kuram›, prototip sorusu, ‘neden baz› insanlarbofl zamanlar› oldu¤u bir ö¤leden sonras› arkadafllar›yla golf oynarken baz›lar›çocuklar›n› hayvanat bahçesine götürür? ’ olan yap›sal sembolik etkileflimcilikkaynakl› rol iliflkili tercih-seçim davran›fl› kuram›d›r. Sembolik etkileflimci çerçevebireylerin, yaflamlar›ndaki tercihleri alg›layabilen aktörler olduklar›n› varsayar. Et-kileflim ve davran›fllar durumlar›n, ba¤lamlar›n tan›mlanmas›yla biçimlendirilir. Ta-n›mlamalar etkileflim sürecinde gelifltirilen paylafl›lm›fl inan›fllar temelinde yap›l›r(Stryker, 2000:26).

Tajfel (1978) ve Turner (1985) gibi sosyologlar taraf›ndan kimli¤in çeflitli boyut-lar›na yönelik, özellikle bireysel ve grup kimli¤i aras›ndaki iliflkiler ba¤lam›nda çoksay›da çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r (Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:11). Taj-fel’in öncülük etti¤i toplumsal kimlik yaklafl›m› gerek kimlik olgusunun gereksetoplumsal hareketler ba¤lam›nda toplumsal kimliklerin anlafl›lmas›na yard›mc› ola-cak niteliktedir.

Toplumsal kimlik, bireylerin kim olduklar›na ve baflka insanlar›n da kendileri-ne ve di¤erlerine iliflkin anlay›fllar›n› ifade eder (Jenkins, 2002: 3-5).

Bireylerin içinde bulunduklar› kategoriler aras›ndaki çat›flmalar› aç›klamaya ça-l›flan toplumsal kimlik kuram›, grup ve toplumsal kategori kavramlar›n› efl anlam-

874. Ünite - Yeni Toplumsal Hareket ler ve K iml ik

Kimlik iki boyutta eleal›nabilir: Öznel kimlik:Bireyin kendine iliflkinalg›s›na dayal› tan›mlad›¤›kimlik. Nesnel kimlik: Bireyinkendine iliflkin alg›s›ndanba¤›ms›z, biyolojik vesosyolojik olarak sahipoldu¤u kimlik.

Kimlik konusunda psikolojikve sosyolojik yaklafl›mlar›nyan› s›ra sosyal-psikolojikyaklafl›m da söz konusudur.Sosyal-psikolojik yaklafl›m,klasik yaklafl›mlara ekolarak özellikle kendilik vekimlik kavramsallar›nailiflkin varsay›mlar›ylamodern sosyolojikdüflüncede önemli bir yeralm›flt›r (Strykervd.2000;Cerulo, 1997aktaran Hunt ve Benford,2004:435).

Henri Tajfel (1919-1982) Polonyakökenli ‹ngiliz sosyalpsikolog,önyarg›lar›n biliflselboyutlar›na vetoplumsal kimlikkuram›na iliflkinçal›flmalar›ylatan›nm›flt›r.

l› olarak kullan›r. Buna karfl›n kimlik kuram› grup ve kategoriler aras›nda ayr›m ya-par. Kategori ayn› karakteristikleri paylaflan bireyleri kapsarken (Katolik, Katalon-yal›, eflcinsel vb) grup, etkileflim içindeki bireylerin ifllevsel bir birimidir. Bireylerkategoriler içinde de¤il gruplar içinde yaflarlar (Stryker, 2000:30). Kimlik kuram›nagöre bireyin üyesi oldu¤u toplumsal gruplar, bireyin duygu, düflünce ve davran›fl-lar›n› belirlemede önemli bir rol oynar. Kuram toplumsal kimli¤in bireyin ait oldu-¤u gruplara ba¤l› olarak geliflti¤ini varsayar (Tajfel, 1982; Turner, 1978 aktaran Afl-k›n, 2007: 214). Bu noktada toplumsal kimlik ve toplumsal hareket aras›ndaki et-kileflimin, hareketin içinde yer alanlar›n oluflturdu¤u grup yap›s›n›n, de¤erlerinin,hedeflerinin ve üyeler aras›ndaki iliflkilerin ürünü oldu¤u söylenebilir.

Toplumsal kimlikler çoklu bir yap›ya sahiptir. Bireyler ayn› zamanda birdenfazla gruba üye olabilirler ve birçok kimli¤i tafl›mak durumunda kalabilirler. Dea-ux (1991)’e göre sosyal kimlikler gönüllü-gönülsüz ve istenir-istenmez biçimindes›n›fland›r›labilir. Gönüllü kimlik bireyin kendisinin seçti¤i kimlik, gönülsüz kimlikise özgür seçimi gerektirmeyen, baflkalar›n›n bireyi kategorize etmesiyle oluflankimliklerdir. ‹stenir kimlikler bireyin hakk›nda olumlu oldu¤u düflünülen, isten-mez kimlikler ise olumsuz oldu¤u düflünülen kimliklerdir. Bu ba¤lamda kimlikle-ri flu örneklerle aç›klayabiliriz (aktaran Gudykunst ve Kim, 2003: 98):

a. Gönüllü-istenir kimlikler: Katolik, kulüp üyeli¤i, demokrat-cumhuriyetçi, fe-minist, arkadafl, efl, anne-baba, ö¤renci.

b. Gönüllü-istenmez: Alkolik, ba¤›ml›, eflcinsel, sigara kullanan.c. Gönülsüz-istenir: Afro-Amerikan, k›z-erkek evlat, Hispanik, Yahudi, erkek,

kad›n.Kimlik konusunda gelifltirilen farkl› yaklafl›mlar kimlik olgusunu çeflitli yönle-

riyle aç›klamaya çal›fl›r ancak bütüncül bir aç›klaman›n gelifltirilebilmesi söz konu-su yaklafl›mlar›n eksikliklerinin giderilmesi ve belirli bir sentezle ele al›nmas›naba¤l›d›r. Kimlik kavramsal›na iliflkin farkl› yaklafl›mlar›n içerdi¤i sorunlar›n çözüm-lenmesi, kimlik kavramsal›n›n potansiyelini toplumsal hareket kuram› ve araflt›r-malar› aç›s›ndan daha belirginlefltirebilir. Bu sorunlar› flöyle ifade edebiliriz (Stryker,2000:25-26):

1. Toplumsal kategori ve grup kavramlar›n›n birbirlerine denk olarak ele al›n-mas›, ayn›laflt›r›lmas›.

2. Toplumsal hareketler ve bu hareketlere kat›lanlar aras›ndaki iliflkilere yöne-lik önemli sorular sorma ve bu sorular› cevaplama konusunda yetersizlik.

3. Bir hareketin bütün olarak de¤erlendirilmesi ya da farkl› hareketler aras›ndakarfl›laflt›rma yap›labilmesi için yeterli olan kimli¤in kategorik, kültürel vekolektif kavramsallaflt›r›lmalar›n›n aktörlerin farkl› hareketlerinin çözümlen-mesinde yetersiz kalmas›.

4. Bireysel ve kolektif kimlikler aras›ndaki iliflkilerdeki önemli kuramsal ve de-neysel konular› çözen tan›mlamalarda bireysel ve kolektif kimliklerin birlefl-tirilmesi.

5. Bireysel ve kolektif kimliklerin pekifltirici niteli¤inin önemli konular› aç›kla-d›¤›n›n varsay›lmas›.

6. Sadece harekete dayal› kimlik çözümlemesinin, kimlik ve harekete kat›l›m›nçok yönlü iliflkilerini anlama konusunda yetersiz olmas›.

Kimli¤in tan›mlanmas›na iliflkin yaklafl›mlarda vurgulanan temel noktalar nelerdir?


Kimlik karmafl›k bir yap›d›r.Bireyin toplam bütün kimli¤ibirbiriyle örtüflen, üst üstegelen boyutlardan ya da altkimliklerden ibarettir.Kimlik, milliyet, etnisite,bölge, cinsiyet, cinsellik,yafl, kuflak, meslek, politiküyelik, çeflitli sosyalgruplara üyelik (ortak hobiya da ortak deneyim vb) veyasa d›fl› gruplarda yeralmak ile yak›ndan iliflkilidir(Imahori ve Cupach,2005:197).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER VE K‹ML‹KToplumsal hareketler konusunda çal›flan otoritelerden bir k›sm› hareketlere flika-yetler, kaynaklar ve d›fl güçler taraf›ndan sa¤lanan f›rsatlar aç›s›ndan d›flar›dan ba-karken di¤er k›sm› öz bilinçli kararlar, hareketlerin içindeki de¤erler ile aktörlerinharekete kat›lmadan önce ve kat›ld›ktan sonraki durumlar› ve hareket içindeki yer-leri ba¤lam›nda bakm›fllard›r (Meyer, 2002:12).

Bilgin (1999: 173)’in belirtti¤i gibi, farkl›l›¤›n yüceltildi¤i ça¤›m›zda her yerdecinsiyet, kültür ve do¤a ile ulusal ve bölgesel kod farkl›l›klar› olabildi¤ince ortayakonulmaktad›r. 1960’larda otoriteler s›n›f temelli olmayan feminist, çevreci ve sivilhaklar gibi toplumsal hareketleri, devrimci iflçi s›n›f›n›n yoklu¤u ve bunun yaratt›-¤› hayal k›r›kl›¤› ile sosyalist devletlerdeki demokratik olmayan e¤ilimler nedeniy-le demokratik de¤iflimlerin yeni arac›lar› olarak de¤erlendirmifllerdir. Bu ba¤lamdakolektif kimlik, hareketlili¤in ve bireylerin toplumsal hareketlere kat›l›mlar›n›n biretkeni olarak s›n›f bilincinin yerini alm›flt›r (Hunt ve Benford, 2004:437).

1960’lar›n sonlar›nda Amerikal› sosyologlar taraf›ndan, toplumsal hareketlerekat›lanlar›n kimliklerine yönelik ilginin artt›¤› vurgulanm›flt›r. Ralph Turner (1969),kiflisel kimlik ile kiflisel dönüflümü toplumsal hareketler alan›n›n giderek önemi ar-tan konular› olarak belirtirken Klapp (1969), kolektif kimlik aray›fl›n› modern top-lumun fakirlefltirdi¤i etkileflime bir karfl›l›k olarak de¤erlendirmifltir (Laraña, John-ston ve Gusfield, 1994:10). 1960’lardaki dönüflümle birlikte toplumsal s›n›flar›n yada kurumsal otoritelerin siyasi, ekonomik taleplerinin, bireylerin yeni toplumsalhareketlere kat›l›mlar›nda belirleyici olmad›¤› görüflü egemen olmufltur. Art›k bi-reyler yeni kimliklerinin ve yaflam tarzlar›n›n tan›nmas›n› ve kabul görmesini talepetmektedirler (Poletta ve Jasper, 2001:286).

Inglehart (1990), toplumsal de¤iflme ile kimlik arayan davran›fllar aras›ndakiiliflkinin postmodernizmin dört özelli¤inden kaynakland›¤›n› öne sürer (aktaranJohnston, Larana ve Gusfield,1999:139);

• Maddi zenginlik, • Afl›r› bilgi yüklemesi, • Alternatif kültürel çeflitlili¤in birey üzerinde yaratt›¤› karmafla,• Sistemin bireyin kendini tan›mlamas› için kurumsal temelli ve kültürel nor-

matif alternatifleri sa¤lama konusunda yetersizli¤i. Yeni toplumsal hareketlerin oluflumu kolektif kimlik aray›fl›na dayan›r (John-

ston vd. 1994 aktaran Hunt ve Benford,2004:437). Yeni toplumsal hareketleri eskihareketlerden ay›ran temel özelliklerden biri de önceki hareketlerde zay›f olan vegeri planda kalan kimlik boyutudur. Hareketlere ivme kazand›ran etkenler ve fli-kâyetler kimlik sorunsal›yla iliflkili kültürel ve sembolik konulard›r (Johnston, La-rana ve Gusfield,1999:136).

Yeni toplumsal hareketler yaklafl›m›na göre hareketlerin temelini kimlik aray›-fl› oluflturur. Harekete yol açan etkenler, harekette yer alan aktörlerin kendilerinigüçlü hissedecekleri farkl› bir toplumsal gruba ait olma duygusu ba¤lam›nda, kül-türel ve sembolik temalar etraf›nda yo¤unlaflmaktad›r. Bunlar egemen sistemi sor-gulayan alt kültürel yönelimlerdir (Melucci, 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gus-field,1994:139).

Toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun yeni bir konu olmad›¤›n›n öne sürül-mesine karfl›n yeni toplumsal hareketlerle iliflkili yeni kimlik politikalar›nda yeniolan özellik, farkl›l›k ve ötekilik üzerine yap›lan vurgudur. Modern zamanlardatoplumsal hareketlere yön veren itici güç eflitlik ideali iken yeni toplumsal hareket-


Yeni toplumsal hareketkuramc›lar›na göre, kolektifdavran›fl biçimlerindegözlenen köklü dönüflümleretoplumsal yap›dakidönüflümler yol açm›flt›r.Yeni yap›y› Touraine (1981)postendüstriyel, Melucci(1996) enformasyon,Castells (1997) a¤ toplumuolarak adland›rm›flt›r(Poletta ve Jasper,2001:286).

D’Emilio (1983) bireyin özelyaflam alan›na olanaktan›yan kentleflme veendüstrileflmenin yenitoplumsal hareketlerdekiyeni kimliklerin oluflumundaetkili oldu¤unu varsayar.Buna örnek olarak eflcinselhareketlerdeki kimlik olgusuverilebilir. Eflcinsel seks herzaman var olmufl olsa da buyüzy›l›n bafl›na kadarsapma, gayri ahlaki veyasad›fl› bir davran›fl olarakalg›lan›rken art›k sapk›n birkimlik olarak da görülmeyebafllanm›flt›r (Poletta veJasper, 2001:287).

lerdeki aktörler özgün kimliklerini, kendilerini tan›mlama ve baflkalar› taraf›ndantan›nma süreçlerini öne ç›karmaktad›rlar (Çay›r, 1999:28). Kimli¤in yeni biçimler-de tan›mlanmas› ve “farkl›l›¤›n” kimlik tan›mlamas›ndaki ayr›cal›kl› konumu yenitoplumsal hareketlerin ay›rt edici bir özelli¤i haline gelmifltir. Bireyin kendini ta-n›mlama süreci kolektif örgütlenmelerden ayr›flm›fl, kolektif kimli¤i reddederekde¤il ama bu kimli¤i araçsallaflt›rarak geliflme sürecine girmifltir (Leyla, 2006:36).

Yeni kimlik politikalar› ve bu ba¤lamda geliflen yeni toplumsal hareketler, mev-cut toplumsal düzeni ve yerleflik normlar› sorgulamakta, yeni de¤erlerin, seçkinle-rin ve hayat tarzlar›n›n ortaya ç›kmas›na yol açmaktad›r (Çay›r, 1999:33).

Toplumsal hareketleri aç›klamak üzere gelifltirilen kimlik yönelimli kuramlarda(Touraine gibi) hareketler, modern toplumun ve toplumsal de¤iflimin itici gücüolan toplumsal çat›flmalar›n özel bir türü olarak yeni siyasal kimlik kaynaklar› ola-rak görülmektedir (Marshall,1999:748).

Calhoun’a göre (1994) yeni toplumsal hareketlerin temel çat›flma alanlar›ndanbiri de kimli¤in kurgulanma sürecidir. Kad›n hareketleri, gay ve lezbiyen hareket-leri gibi de¤iflik ak›mlar›n d›fllanm›fl kimliklerini politik olarak görünür ve kamusalalanda kabul görmüfl k›lmak için mücadele etmesi, kimli¤in önemli bir siyasal mü-cadele alan› oldu¤unun bir göstergesidir (aktaran Çay›r,1999:27).

Toplumsal hareketlerin aktörlerini rasyonel eylemciler olarak gören kaynak ha-reketlili¤i ve politik süreçler yaklafl›mlar›nda göz ard› edilen kimlik inflas› olgusu,gerçekte aktörlerin ilgilerinin nas›l olufltu¤unu aç›klama konusunda önem tafl›r(Lee,2008:37).

Günümüzde ortak kimlik, bireyleri bir arada tutan unsurlar›n bafl›nda gelmekte-dir. Kimlik bireyin kendini ifade edebildi¤i en önemli araçt›r. Bu nedenle toplum-sal hareketlerde yeni kimlik aray›fllar› önemli bir rol oynar. Yeni kimlik aray›fl›na ikiörnek verebiliriz: Bunlardan biri çevre kirlili¤i ile ilgili sorunlar di¤eri nükleer savafltehdididir. Örne¤in nükleer bir savafl insanlar›n oluflturdu¤u ve ölçülemez niteliktezararlara yol açabilecek büyük bir tehdittir. Bireylerin tek bafl›na bu soruna çözümbulmalar› olanaks›zd›r. Bu durumda bireylerin kendilerini toplumsal sistem karfl›-s›nda aciz hissetmeleri, antinükleer harekette oldu¤u gibi, ortak bir kimlik etraf›ndatoplanmalar›na yol açar. Böylece nükleer savafl ya da çevre kirlili¤i tehdidi bireyle-ri sürekli olarak toplumsal bir harekete yönlendirir (K›l›ç, 2002:102).

Yeni toplumsal hareketler ile kimlik aras›ndaki iliflki nas›l aç›klanabilir?

K‹ML‹⁄E DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERBireyler yeni yaflam biçimlerinin ve toplumsal kimliklerinin tan›mlanaca¤›, hayatageçirilece¤i yeni topluluklar arama ve yeni toplumsal alanlar üretme çabas› içinde-dirler (Habermas, 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gusfield,1999:140). Bu çabakimli¤e dayal› toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl›ndaki temel itici güçtür.

Bat› toplumlar›nda yo¤un olarak gözlenen feminist, çevreci ve bar›fl hareketle-ri gibi yeni toplumsal hareketlere yönelik son dönem araflt›rmalar›nda kolektifkimlik aray›fl› önemli bir yer tutmaktad›r. Yeni hareketler, eski hareketler kapsa-m›ndaki iflçi hareketleri gibi kaynaklar›n yeniden da¤›t›m›n› de¤il kültürel de¤ifl-menin sa¤lanmas›n› ve aktörlerin yeni kimliklerinin inflas›n› hedefler (Lee,2008:36).

1970’ler ve 1980’lerde ileri endüstri toplumlar›nda ortaya ç›kan yeni kolektifdavran›fl biçimleri, toplumsal hareket olgusunun yeniden kavramsallaflt›r›lmas›nayönelik çal›flmalar› gerektirmifltir. Bar›fl hareketleri, ö¤renci hareketleri, nükleerkarfl›t› hareket, az›nl›k milliyetçilikleri, eflcinsel haklar›, hayvan haklar›, kad›n hak-


Baflkalar›yla eflit düzlemdekamusal alana girifltalebinin yan› s›raotantikli¤in savunulmas›yeni toplumsalhareketlerinin ço¤unun enbelirgin özelli¤idir (Çay›r,1999:29).

Toplumsal hareketleralan›ndaki kültürelyönelimle birlikte biranlamda yeniden keflfedilenkimlik olgusu bütünpopülerli¤ine karfl›n hâlâkarmafl›k bir kavramd›r.Bunun nedeni kavram›nafl›r› geniflletilmesidir(Jaspers, 1997 aktaranDunlap veMcCright,2008:1046).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

lar›, alternatif t›p, köktenci dinî hareketler, çevreci hareketler ve New Age hareket-leri bu dönemde ortaya ç›kan hareketlerdir (Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:3).

Eski hareketlerden farkl› olarak düflünce ve de¤erler aç›s›ndan ço¤ulcu bir ni-teli¤e sahip olan yeni toplumsal hareketlerde, yeni kimlikler ya da kimliklerin da-ha önce zay›f ve geri planda kalan boyutlar› öne ç›kmaktad›r. Melucci (1985), ye-ni toplumsal hareketlere yol açan etkenlerin ekonomik s›k›nt›lardan daha çok kim-likle ba¤lant›l› kültürel ve sembolik konular› kapsad›¤›n› vurgulamaktad›r (Laraña,Johnston ve Gusfield, 1994:7).


Resim 4.1

Meksika’daki EZNLhareketi,Zapatistalar

Resim 4.2

Bask Bölgesi’ndebir gösteri, Bilbao,‹spanya

‹spanya’daki Katalan ve Bask, ABD’deki Hispanik ve Asya ile Rusya’daki etnikhareketler modern dünyada oluflan yeni kimliklere dayal›d›r ( Laraña, Johnston veGusfield, 1994:7).

Kimli¤e dayal› toplumsal hareket örneklerini belirtiniz.

TOPLUMSAL HAREKET BA⁄LAMINDA K‹ML‹KToplumsal hareketleri aç›klamaya yönelik de¤erlendirmelerde yeni hareketlerinkültürel boyutlar› daha çok vurgulanmaktad›r. Bu do¤rultuda aktörlerin kimlikleri-ni biçimlendirme süreçleri ile toplumsal hareketin dinamiklerinin kimlikleri biçim-lendirme süreçleri önem tafl›maktad›r (Dunlap ve McCright,2008:1046).

Burke ve Stets’in (2009: 3) belirttikleri gibi kimlik, bireyleri belirli bir grubun üye-si olarak gören, onlar› biricik bir kifli olarak tan›mlayan anlamlar bütünüdür. Birey-lerde bir kolektif kimlik aray›fl› söz konusudur ve bu gereksinimlerini toplumsal ba¤-lama göre birtak›m gruplara üye olarak karfl›lamaya çal›fl›rlar (Bilgin, 1999: 173).

Toplumsal hareketlere iliflkin yeni çal›flmalar›n hepsinde kültürel ve düflünseletkenlerin önemi vurgulanmaktad›r. Bu ba¤lamda kolektif kimlik, biliflsel praksisve çerçeveleme gibi kavramlar toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl›, geliflimi ve kül-türel etkilerinin daha iyi anlafl›lmas› için kullan›lmaktad›r (Boström, 2004:73).

Sosyoloji alan›nda kolektif kimlik, toplumsal hareket kuramlar›ndan olan kay-nak hareketlili¤i ile politik süreçler yaklafl›mlar›nda hareketlerin ortaya ç›k›fl›, de-vam etmesi ve etkileri gibi de¤erlendirmelerdeki boflluklar›n doldurmas› aç›s›ndanönem tafl›maktad›r. Bu yaklafl›mlarda eski hareketlerin aktörleri, sistemin zorlukla-r›n›n ve kalabal›klar›n etkisiyle hareketlere kat›lan irrasyonel bireyler olarak görül-mesine karfl›n, bireylerin/aktörlerin flikâyetler ve s›k›nt›lar konusunda ortak dav-ranmalar›na yol açan kaynaklar›n temellendi¤i yap›sal de¤iflimlere odaklan›lmak-tad›r. Ancak bu yaklafl›mlarda sadece ‘nas›l’ sorusu dikkate al›nm›fl, ‘neden’ soru-su göz ard› edilmifltir (Poletta ve Jasper, 2001:283).

Toplumsal hareketlerde kimlik olgusu, hareketlerin nitelikleri ve çevreyle etki-leflimi, harekete kat›lan aktörlerin konumu, harekete yön veren kimlik ile aktörle-rin infla ettikleri kimlik gibi farkl› aç›lardan ele al›nabilir.

Toplumsal hareketlerde kimli¤in, harekete yönelik etkisi ve kimlik ile hareketaras›ndaki iliflki aç›s›ndan üç boyutlu bir yap›ya sahip oldu¤u söylenebilir. Bu bo-yutlar; güçlendirme için kimlik, strateji olarak kimlik ve hedef olarak kimliktir(Bernstein, 2002:87). Burada hareketin itici gücü olan ve temel talepleri ifade edenkimli¤in hareket içindeki konumland›r›l›fl› söz konusudur.

Kimlik ile toplumsal hareket iliflkisi ba¤lam›nda kimli¤in yap›land›r›lmas› temelal›nd›¤›nda ise kimli¤in iki boyutu tan›mlanabilir (Snow ve McAdam,2000;Streyker,Owens ve White, 2000:8);

• Kimlik yak›nsamas›-çak›flmas›: Üzerinde anlaflmaya varm›fl bireylerin ve ha-reketin birleflimine at›f yapar.

• Kimlik inflas›: Kiflilerin ve kolektif kimliklerin ba¤lant›land›klar› ve bireyinkendilik alg›s› ve ç›karlar›yla uyumlu hale geldi¤i süreçlere at›f yapar.

Bir harekette ve bu hareket ba¤lam›nda yap›lan eylemlerde kimli¤in rolünündört aflamas› flöyle ifade edilebilir (Poletta ve Jasper, 2001:286);

• Kolektif iddia ve taleplerin oluflturulmas›• Hareket için aktivistlerin, gönüllülerin toplanmas›• Strateji ve taktiklere iliflkin kararlar›n al›nmas›• Hareketin sonuçlar›n›n ortaya ç›kmas›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kimlik bireylerin bir toplumsal harekete ve hareketin etkinliklerine kat›lmas›y-la farkl› biçimler alabilir (Corrigall-Brown,2008:6). Toplumsal hareket analizcileritaraf›ndan kimlik olgusuna verilen önem giderek artmaktad›r. Bu ba¤lamda birçokfarkl› kimlik türleri tan›mlanm›flt›r (Mccright ve Dunlap,2008:657). Gamson’a göre(1991) kolektif kimli¤in birbirine yap›fl›k üç katman› söz konusudur (Corrigall-Brown,2008:7);

1. Bir toplumsal harekete özgü örgütsel aktivist kimlik2. Farkl› hareketlerde yer alanlar›n oluflturduklar› daha genifl anlamdaki akti-

vist kimlik3. Yaflan›lan toplum ya da mensubu olunan etnik grup gibi toplumsal katego-

rilere dayal› kolektif kimlikToplumsal hareket kimli¤ini Johnston, Larana ve Gusfield (1994) bireysel, ko-

lektif ve kamusal olarak; Hunt, Benford ve Snow (1994) baflkahraman, düflman-ha-s›m ve izleyici olarak boyutland›rm›fllard›r. Jasper (1997) ise bütüncül ve deneyselverilere dayal› bir kimlik tipolojisi gelifltirmifltir (aktaran Dunlap veMcCright,2008:1047). Buna göre;

1. Kiflisel kimlik, yafl gibi nitelikler ve koflucu, at›k de¤erlendirici gibi eylemlerile ‹talyan-Amerikal› gibi özellikleri ifade eden ortakl›klarla özdeflleflmedir.

2. Kolektif kimlik, s›n›f, din, cinsel tercih gibi bir grubun s›n›rlar›na, ilgilerineve özgünlüklerine iliflkin bir ortak alg›d›r.

3. Hareket kimli¤i, feminist ya da çevreci olmak gibi de¤iflim arayan bir gücünparças› olmay› ifade eder.

Bu yaklafl›mlar Dunlap ve Mccright (2008:657) taraf›ndan sentezlenerek, top-lumsal hareket kimlikleri toplumsal hareket kimli¤i kavramsallaflt›rmas› çerçeve-sinde belirli kategorilerde tan›mlanm›flt›r;

1. Hareketin hedefleri do¤rultusunda yap›lan çal›flmalarda etkin biçimde yeralan aktif kat›l›mc›lar.

2. Hareketin hedeflerine sempati duyan ve destekleyen ancak etkinliklerine ka-t›lmayanlar.

3. Hareketlere çok az ilgili olan, tarafs›zlar.4. Karfl›t hareketlere sempati duyanlar. Bireylerin bir toplumsal harekete kat›lma karar›n› verirken kendilerini nas›l ta-

n›mlad›klar›n›n ve kimliklerinin bir toplumsal hareketin kolektif kimli¤ine nas›l dö-nüfltü¤ünün anlafl›lmas›n›n büyük önemi vard›r (Lee,2008:38). Bu ba¤lamda otori-teler toplumsal hareketlerin geliflmesinde kolektif kimli¤in oynad›¤› rolün önemi-ni vurgulamakta, grup bilinci, dayan›flma ve ba¤l›l›¤›n oluflabilmesi için grupta ko-lektif kimli¤in gelifltirilmesinin gereklili¤ine dikkat çekmektedirler.

Raschke (1987) sembolik bütünleflmenin yeni toplumsal hareketlerin temelözelliklerinden biri oldu¤unu öne sürmektedir. Buna göre toplumsal hareketiniçinde yer alan grup “biz” duygusuyla nitelendirilir. Bu aidiyet duygusu, “di¤erlerive onlar” gibi farkl›laflt›rmaya dayan›r ve hareketin ortak, kolektif kimli¤ini ortayaç›kar›r. Grup için bir anlamda s›n›r görevi yapan bir biz duygusu söz konusudur(K›l›ç, 2002:99).

Kolektif kimlik toplumsal hareketlerde afla¤›daki nedenlerden dolay› önem ta-fl›maktad›r (Lee,2008:36-37);

a. Kültürel de¤iflim sürecindeki kat›l›mc›lar gündelik yaflamlar›nda de¤iflimideneyimler ve kendilik alg›lar› önem kazan›r,

b. Hareketi düzenleyenler, kiflileri harekete geçirmek için cinsiyet gibi kimlik-leri belirginlefltirmek ve çekici hale getirmek durumundad›rlar.


Toplumsal hareketler ba¤lam›nda kolektif kimlik, çeflitli analizlere koflut olarakfarkl› kuramsal yaklafl›mlarda ele al›nm›flt›r: Hareketlerin ortaya ç›k›fl›, geliflme sü-reci ve etkileri aç›s›ndan merkezî bir rol oynayan kolektif kimlik (Poletta ve Jasper,2001), flikayet yap›lar›n›n ve çerçeveleyici süreçlerin analizinde de kullan›lmakta(Hunt vd.,1994) ve bireylerin harekete kat›l›m›n› güdüleyen etkenler aç›s›ndan eleal›nmaktad›r (aktaran Hunt ve Benford,2004:433).

Kolektif kimli¤e iliflkin ça¤dafl yaklafl›mlar klasik ve sosyal-psikolojik temellerüzerinde flekillenmifltir. Bu ba¤lamda Marks, Durkheim ve Weber grup kimli¤ininbiçimlenmesine yönelik yap›sal-kültürel temellerinin anlafl›lmas›na zemin sa¤la-m›fllard›r. Marks’›n devrim için gerekli gördü¤ü s›n›f bilinci, toplumsal hareketler-deki kolektif kimlik anlay›fl›yla benzerlik göstermektedir. ‹ki yaklafl›m da kolektifdavran›fl, karfl›l›kl›l›k duygusu ve dayan›flman›n yan› s›ra ortak de¤erler, ç›karlar,hedefler, duyarl›l›k ve s›n›f gibi ortak görüflleri kapsamaktad›r (Hunt ve Ben-ford,2004:434).

Marks gibi Durkheim da bilinç ve dayan›flmaya merkezî bir önem atfetmifltir.Dayan›flma toplumsal bütünlü¤ü güçlendirir, özdeflleflmeye ve fark›ndal›¤a ba¤l›-d›r. Kolektif bilinç ise karfl›l›kl›l›k sa¤lar, paylafl›lm›fl moral de¤erler ve hedeflerba¤lam›nda bireylerin iliflki kurmalar›na olanak tan›r. Dayan›flman›n geliflmesininen dramatik yolu kolektif coflkudur. Weber’in bak›fl aç›s›na göre Marks üretimivurgularken grup özdeflleflmesinin ve toplumsal davran›fllar›n di¤er temellerini gözard› etmifltir. Weber kolektif davran›fl›n›n grup özdeflleflmesinin üç özgün kayna-¤›ndan temellendi¤ini öne sürer; s›n›f, statü ve parti. Berger ve Luckmann’›n (1966)yap›salc› perspektifi de kimlik konusunda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r (Berger,1966aktaran Hunt ve Benford,2004:435). Bu yaklafl›ma göre kolektif kimlik bir gerçek-li¤in toplumsal inflas›d›r. Bu bir grup, örgüt ve harekete atfedilmifl kimli¤in gerçek-li¤inin nesnellefltirilmesidir. Avrupa ve Kuzey Amerika kaynakl› sosyal psikolojikyaklafl›mlar, kolektif kimli¤in içerdi¤i önemli farkl›l›klara karfl›n etkileflimin ve sos-yal yap›lar›n bir ürünü oldu¤unu, onlar taraf›ndan flekillendirildi¤ini varsayar (Huntve Benford,2004:436).

Kolektif kimlik; yayg›n kullan›lan cinsiyet, çok kültürcülük, kimlik politikalar›,etnik köken, milliyetçilik ve toplumsal hareketlere iliflkin toplumsal yorumlar› vesosyal bilimsel çal›flmalar› canland›rm›flt›r. Snow’un (2001) vurgulad›¤› üzere ko-lektif kimlik 20.yy’›n son çeyre¤inin can veren bir kayna¤› olmufltur (aktaran Huntve Benford,2004:433).

Kolektif kimlik alanyaz›nda hem kolektif hareketlerin öncülü hem de ürünüolarak de¤erlendirilmektedir (Hunt ve Benford,2004:433). Yeni toplumsal hareket-ler perspektifi de kolektif kimlik aray›fl›n› en temel kolektif davran›fl biçimi olarakgörür. Melucci’ye göre (1985) kolektif kimlik, kolektif davran›fl› mümkün k›lanpaylafl›lm›fl inan›fl› ifade eder (Stryker, 2000:23).

Kolektif kimlik kavram› toplumsal protestolar›n birçok farkl› boyutunu ve dina-miklerini aç›klamak üzere kullan›lmaktad›r (çevre ya da hayvan haklar› aktivisti gi-bi). Toplumsal kategorilerin yani kamusal kimliklerin aç›kça sergilenmesiyle birlik-te bireyler bulunduklar› konumla ilgili ortak tan›mlamalar› da paylafl›rlar. Kolektifkimliklerin d›fla vurumu isimler, semboller, sözel stiller, ritüeller, elbiseler gibi kül-türel araçlarla gerçekleflir. Ancak yine de kültürel materyallerin her biri kolektifkimli¤i yans›tmaz (Poletta ve Jasper, 2001:284-285).

Kimli¤in toplumsal hareketlerde merkezî rol oynayan üç boyutu tan›mlanm›flt›r.Bunlar; bireysel kimlik, kolektif kimlik ve kamusal kimliktir. Kimli¤in iki merkezi


Kolektif kimlik, bir toplumsalhareketteki üyeli¤e, s›n›rlarave eylemlere iliflkinpaylafl›lan inan›fllar› ifadeeder (Streyker, Owens veWhite, 2000:6).Toplumsal hareketba¤lam›nda kimlik sözkonusu oldu¤unda otoritelertaraf›ndan kimlik ve kolektifkimlik kavramlar› birbirininyerine dekullan›labilmektedir (Dunlapve McCright,2008:1047).

boyutu olan bireysel ve kolektif kimlik kamusal kimlik taraf›ndan flekillendirilir(Johnston, Larana ve Gusfield,1999:159; Laraña, Johnston ve Gusfield, 1994:11-12);

• Bireysel kimlik: Bireysel kimlik kavram› ço¤u sosyolog aç›s›ndan do¤as› ge-re¤i tart›flmal›d›r. Cinsiyet ve soya iliflkin ba¤lardan ba¤›ms›z olarak bir kifli-nin kim oldu¤unu ve toplumsal süreçlerde neye dönüfltü¤ünü ifade eder.Birkaç aç›dan bireysel kimlik toplumsal hareketlere kat›l›m›n anlafl›lmas›ndaönemlidir. Bütün olarak kiflisel özelliklerle iliflkilidir, biyolojik kal›t›m vetoplumsal yaflam›n etkileflimiyle infla edilir, kendine özgü bir biyografi ola-rak toplumsal hareketlere dahil edilir ve içsellefltirilir.

• Kolektif kimlik: Üyelik, s›n›rlar ve grup içinde yap›lan etkinliklere iliflkin ka-bul görmüfl tan›mlamalara gönderme yapar. Hareketin üyeleri, içinde bulu-nulan durum, hareketin yaratt›¤› etkileflim ile müzakere ve çat›flma süreçle-ri do¤rultusunda kolektif “biz”i infla ederler (Laraña, Johnston ve Gusfield,1994:15).

• Kamusal kimlik: D›fl kamunun toplumsal harekette yer alan aktörlerin ken-dileri hakk›nda düflünmelerine yol açan etkilerini kapsar. Örne¤in devletinve medyan›n rolü bu ba¤lamda önem tafl›r.

Toplumsal hareketlerde kimli¤in boyutlar›n› aç›klay›n›z.

K‹ML‹K ‹LE TOPLUMSAL HAREKETLER‹N ETK‹LEfi‹M‹Yeni toplumsal hareket kuramc›lar›na göre kimlik hareketleri, d›fla vurumcu stra-tejileri ifle koflarak egemen kültürde dönüflümü ve yeni toplumsal kimliklerin ta-n›nmas›n› talep eder (Bernstein, 2002:86). Bu süreçte kimlik ve toplumsal hareketile hareketin çevresi aras›nda çok boyutlu bir etkileflim söz konusudur.

Taylor’a (1994: 25) göre ulusal, bireysel, siyasal, toplumsal ya da etnik, her tür-lü kimlik, “öteki”ni tan›ma/tan›mama ya da yanl›fl tan›ma eylemleriyle biçimlenir.Kiflilerin düflünceleri monolog düzeyinde de¤il, diyalog düzeyinde flekillenir. Bi-rey, kimli¤ini ancak baflkalar›n›n kendi tav›r ve davran›fllar›na verdi¤i tepkiyi de-neyimleyebildi¤inde oluflturur. Bu nedenle “öteki” ile diyalo¤a girmeden kimlikoluflturmak olanaks›zd›r ya da çok zordur (aktaran Kaya ve Kentel, 2005: 34). Birtoplumsal harekette yer alanlar›n kimlik geliflimi de gerek kendi aralar›ndaki ileti-flim gerekse d›flar›dakilerle girdikleri diyaloglarla flekillenir. Toplumsal olarak inflaedilmifl olan toplumsal hareketin kolektif kimli¤i de aktivistin kimli¤i de hareketinaktörleri ve karfl›tlar›nca müzakere ile oluflturulur. Kolektif kimlik, toplumsal yap›ve yap›sal f›rsatlar aras›nda dinamik bir etkileflim söz konusudur (Meyer, 2002:15).

Kimli¤in toplumsal hareketlerdeki de¤iflken rolü harekete kat›lanlar, yasalar,yasalar›n flekillendirdi¤i inançlar, de¤erler vb. kapsayan genifl bir politik çevreyleetkileflim içinde biçimlendirilir (Katzenstein, 1998 aktaran Bernstein, 2002:87-88).Bir toplumsal hareket kimli¤inin niteli¤i, harekete iliflkin inan›fllar›n yap›s› ve ka-muoyuna yans›mas› ile yak›ndan iliflkilidir (Mccright ve Dunlap, 2008:674). Devletyap›s› ve toplumsal hareketler aras›ndaki iliflkiyi vurgulayan Meyer de (2002:13)devletin uygulamalar›yla muhalifler yaratma sürecinin ortak bir dava ve kimlikle-rin oluflumundaki etkisine dikkat çekmektedir.

Kimli¤in kurgulanma süreci çok say›da yeni toplumsal hareketi biçimlendirir-ken bu hareketler de kimli¤i biçimlendirmektedir. Bu görüfl, yeni kimlik politika-lar› kuramlar›n›n gelifltirilmesine yol açm›flt›r (Çay›r,1999:27). Kolektif kimlikler, bi-reyler taraf›ndan harekete eklemlenen ortak noktalar, etkileflim ve ortak deneyim-ler sonucunda biçimlendirilir (Stryker, 2000:23). Bir hareket mobilize oldukça ak-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

törler hareket temelli bir etkileflim çerçevesinde d›fl ba¤lar›ndan koparak ortakkimliklerini güçlendirirler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:150).

Bireylerin toplumsal harekete kat›lma karar› ile kimlik aras›ndaki iliflkiyi vurgu-layan Stryker’a (2000:29) göre kiflilerin harekete kat›lma karar› al›p almamalar› sa-dece hareketin geliflimi, etkilili¤i, dönüflümü ve süreklili¤i aç›s›ndan önem tafl›maz.Bu durum örne¤in sendika üyelerinin grev ya da boykotlara kat›lma karar› da ver-mek zorunda olmalar›yla aç›klanabilir. Yine etnik ya da ulusal hareketlerde yeralanlar da zaman ve para konular›nda hatta ola¤anüstü durumlarda canlar›n› ver-me gibi yaflamsal öneme sahip kararlar almak durumunda kalabilirler. Bir hareket-te yer alanlar, hareketin liderlik rolünü üstlenme, hareketin içinde kalma ya da terketme karar› almak zorundad›rlar. Yeni toplumsal hareket kuramlar›nda aktörlerinhareket içindeki yaflamlar› ile d›flar›daki günlük yaflamlar› aras›ndaki ayr›ma dikkatçekilmektedir. Buna göre aktörlerin her iki yaflamlar›n› etkileyen farkl› etkenlerbirbirlerini etkiler (Stryker, 2000:29).

Tüm hareketler yaflamsal flikâyetlerin bireylerin gündelik yaflamlar›n› etkileme-si sonucunda ortaya ç›kan bireysel ve kolektif kimlik sorunlar›yla yak›ndan iliflki-lidir. Baz› hareketlerde kimlik sorunsal› önemli boyutlara ulaflabilmektedir, kürta-j›n popülerlefltirilmesinin baz› kad›nlar aç›s›ndan geleneksel annelik kavram›n›tehdit eden çok olumsuz bir durum olarak alg›lanmas› buna verilebilecek örnek-lerden biridir (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:153).

Yeni toplumsal hareketler kimlik ve flikâyetler aras›nda paradoksal bir iliflki ser-giler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:154);

• fiikâyetlerin niteli¤i, yeni toplumsal hareketlerin kimlik kavram›yla yak›ndanilintili olmas›na yol açar. Örne¤in toplumsal cinsiyet/cinsel kimlik hareket-leri aç›s›ndan kolektif flikâyetler grup ba¤lam›nda bir kimlik aray›fl›n› günde-me getirir. Feminist ve eflcinsel haklara iliflkin hareketlerin kimlik odakl› ifl-levleri söz konusudur.

• fiikâyetlerin grup oluflumunda daha çok önem tafl›d›¤› durumlarda kimlikaray›fl› bilinçsiz olmas›na karfl›n grup oluflumunun baflat nedenidir. Baz›toplumsal hareketler aç›s›ndan ozon tabakas›n›n delinmesi, nükleer silahla-r›n art›fl› ya da balinalar›n kurtar›lmas› vb. sorunlar gündelik hayattan olduk-ça uzakt›r. Bu tür flikâyetler ancak süreklilik kazanan toplumsal kurgu vegruplar aras› etkileflimler sonucunda önemsenirler.

Sonuç olarak toplumsal hareket ile kimlik olgusu aras›ndaki iletiflimin çok bo-yutlu ve çok yönlü oldu¤u söylenebilir. Hareket bir kimlik talebi olarak ortaya ç›-karken ayn› zamanda söz konusu kimlik yap›s› taraf›ndan da biçimlendirilir. Süreçiçinde aktörlerin paylaflt›klar› bir ortak kimlik oluflur ve buna koflut olarak hareke-tin kendi kimli¤i geliflir. Bu süreçte aktörlerin kendi kimlik inflas› da gerçekleflir.Hareketin yer ald›¤› çevre ise gerek hareketi biçimlendiren düzenlemeler gerekseaktörlerin çevredeki di¤er aktörlerle iletiflimleri kanal›yla ortak kimli¤e etki eder.

Kimlik ile toplumsal hareket aras›ndaki etkileflim nas›l gerçekleflmektedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


Kimlik kavram›n›n tan›mlanmas›na iliflkin de-

¤erlendirmeleri tan›mlamak.

Farkl› boyutlar›yla kimlik olgusunu aç›klamayaçal›flan yaklafl›mlarda kimli¤in bireysel ve top-lumsal boyutlar› vurgulanmaktad›r. Kimlik dina-mik ve toplumsal bir süreçtir Bu nedenle top-lumsal süreçlerce biçimlendirilir. Kimlik, bireyinkiflisel olarak ve toplumsal ba¤lamda sahip oldu-¤u bütün özellikleri ve rolleri kapsayan bir kav-ram olarak tan›mlanmaktad›r.

Kimlik ile yeni toplumsal hareketler aras›ndaki

iliflkiyi de¤erlendirmek.

1960’larda toplumsal hareketlerde yaflanan dö-nüflümle birlikte eski hareketlerden çok farkl›hedef, yöntem ve kat›l›mc›lara sahip yeni top-lumsal hareketler ortaya ç›km›flt›r. Yeni toplum-sal hareketlerin en belirgin özelli¤i, s›n›f temelin-den çok ortaya yeni ç›kan farkl› kimliklere da-yanmas›d›r. Bu ba¤lamda yeni toplumsal hare-ketler yeni ve farkl› kimliklerin kabul görme ta-lepleri temelinde örgütlenmektedir.

Yeni toplumsal hareketler ba¤lam›nda kimli¤in

boyutlar›n› de¤erlendirmek.

Toplumsal hareketler ba¤lam›nda kimli¤in bo-yutlar› kiflisel kimlik, kolektif kimlik ve hareketkimli¤i olarak ifade edilebilir. Kimlikleri hareket-te yer alanlar aç›s›ndan ise dört grupta toplayabi-liriz. Bunlar hareketin hedefleri do¤rultusundayap›lan çal›flmalara ve eylemlere etkin biçimdekat›lan aktif kat›l›mc›lar, hareketin hedeflerinesempati duyanlar ve destekleyenler ve hareketleilgili konulara fazla ilgi göstermeyenler, tarafs›z-lar ile hareketin hedeflerine de¤il karfl›t hareket-lere sempati duyanlard›r.

Toplumsal hareket ile kimlik aras›ndaki etkilefli-

mi aç›klamak.

Toplumsal hareketler belirli kimlikler etraf›ndaörgütlenir ve belirli kimliklerin kamusal alandakabulünü hedefler. Bunun yan› s›ra hareketekat›lanlar aras›nda özgün bir kimlik de söz ko-nusudur. Bireyler kendilerini o kimlikle tan›m-lamaya bafllarlar. Hareketin ortak kimli¤inin, ha-rekette yer alanlar›n kimli¤i ile homojen oldu-¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Aktörlerin ar-ka planlar›, sahip olduklar› çoklu kimlik yap›s›,harekete kat›l›m amaçlar› ve hareket deneyimle-rindeki farkl›l›klar vb. nedenlerle bir hareketteher ne kadar ortak kimlikten söz edilse de hare-ketin içinde görece farkl› kimliklerin bulunmas›olas›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Hangisi toplumsal hareketlerde kimlik olgusununmerkezi bir rol oynamas›na yol açan etkenlerden de-

¤ildir?

a. Çoklu kimliklerin yayg›nlaflmas›b. Post-modern toplumda kimliklerin dönüflüme

u¤ramas›c. Küreselleflmed. Farkl› kimliklerin toplumda kabul görme talep-

lerinin ortaya ç›kmas›e. Endüstri devrimi

2. Kimlik konusundaki ilk kuram› gelifltiren ve kimli¤i,sosyal bilimlere sokan sosyal psikolog kimdir?

a. Eriksonb. Meadc. Bergerd. Piagete. Touraine

3. Kimli¤e iliflkin olarak afla¤›dakilerden hangisi söy-

lenemez?

a. Kimlik karmafl›k bir yap›d›r.b. Kimlik bireysel süreçlerle oluflur.c. Kimlik dinamik bir süreçtir.d. Kimlik toplumsal bir olgudur.e. Kimlik genifl anlamda bireyin bütün özellikleri-

ni kapsar.

4. Yeni toplumsal hareketler ve kimlik ba¤lam›nda han-gisi söylenemez?

a. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerde devar olan kimlikleri yans›t›r.

b. Yeni toplumsal hareketler kimliklerin dönüflü-me u¤ramas› sonucunda ortaya ç›km›flt›r.

c. Yeni toplumsal hareketler ile kimlik aras›nda et-kileflim söz konusudur.

d. Yeni toplumsal hareketlerin oluflumunun temelikimlik aray›fl›d›r.

e. Yeni toplumsal hareketler farkl› kimliklerin ka-musal tan›nma taleplerini yans›t›r.

5. Toplumsal hareketleri kimlik yönelimli paradigmatemelinde aç›klayan yaklafl›m hangisidir?

a. Katma De¤erb. Göreli Yoksunlukc. Rasyonel Tercihd. Kaynak Hareketlili¤ie. Yeni Toplumsal Hareketler

6. 1960’lar›n sonunda kimlik ile toplumsal hareket ara-s›ndaki iliflkiye dikkat çeken ve kolektif kimlik aray›fl›-n›n modern toplumun fakirlefltirdi¤i etkileflime karfl›l›kolarak ortaya ç›kt›¤›n› savunan otorite kimdir?

a. Bloomb. Turnerc. Klappd. Eriksone. Calhoun

7. Hangisi kimli¤e dayal› toplumsal hareketlere örnekolarak verilemez?

a. 19.yy. iflçi hareketlerib. Feminist hareketlerc. Etnik az›nl›k hareketlerid. Eflcinsel hareketlerie. Çevreci hareketler

8. Kolektif kimlik bak›m›ndan hangisi söylenemez?

a. Kolektif kimlik, üyelik, s›n›rlar ve grup için ey-lemlere iliflkin olarak üzerinde anlafl›lm›fl bir ya-p›d›r.

b. Kolektif kimlik, s›n›f, din, cinsel tercih gibi ko-nulara iliflkin olarak bir grubun ortak alg›lar› ifa-de eder.

c. Kolektif kimlik, bir gerçekli¤in toplumsal inflas›d›r. d. Kolektif kimlik, örgüt ve harekete atfedilmifl kim-

li¤in gerçekli¤inin nesnellefltirilmesidir.e. Kolektif kimlik, bütün olarak kiflisel özelliklerle

iliflkilidir, biyolojik kal›t›m ve toplumsal yaflam›netkileflimiyle infla edilir.

9. Toplumsal hareketlerde kimli¤in boyutlar› nelerdir? a. Bireysel kimlik, toplumsal kimlik, kamusal kimlik.b. Güçlendirme aç›s›ndan kimlik, strateji olarak

kimlik, hedef olarak kimlik.c. Kolektif kimlik, kamusal kimlik, hedef kimlik.d. Ulusal, siyasal, etnik kimlik.e. Melez kimlik, az›nl›k kimli¤i, hareket kimli¤i.

10. Toplumsal hareket ile kimlik iliflkisinin boyutlar›n-dan olan ve bireylerle kolektif kimliklerin ba¤lant›lan-d›klar›, bireyin kendilik alg›s› ve ç›karlar›yla uyumluhale geldi¤i süreçleri ifade eden boyut hangisidir?

a. Kimlik krizib. Kimlik çak›flmas›c. Kolektif kimlikd. Kimlik inflas›e. Bireysel kimlik



Sosyolojik Olarak Kimlik, Tekin Tanay, Radikal

(21.11.2009)

‹lk insan Hz. Adem’den beri düflünen bir varl›k olarak“insano¤lu” kendisini sosyal alanda ifade ederken baz›‘s›fat’lara ihtiyaç duydu¤unu biliriz. Bu s›fatlar; toplum-sal cinsiyet olarak erkek-kad›n, dinsel olarak Müslü-man-H›ristiyan, siyasi olarak solcu-sa¤c›, etnik olarakTürk-Kürt, co¤rafi olarak Avrupal›-Asyal› vs. fleklindeuzay›p gider. Peki, nedir bu kimlikleri önemli k›lan sihirli fley? ‹nsano¤lu kimlikleri yaflamlar›nda somutlaflt›r›rken dil-sel, dinsel, etnik, mesleksel, kültürel, sosyal ve siyasalsembollere/ritüellere baflvurmaktad›r. Buda kimliklerinadeta bir so¤an›n zarlar› gibi bir insanda birden fazlakimli¤in varl›¤›na iflaret etmektedir. Çünkü her fleydenönce bir insan önce insan kimli¤ini ve buna ba¤l› ola-rak sosyal yaflam içinde sahip oldu¤u erkek/kad›n kim-li¤ini, Müslüman/H›ristiyan kimli¤ini, ‹ngiliz/Almankimli¤ini, sosyolog/doktor kimli¤ini, liberal/sosyalistkimli¤ini kullanmaktad›r. Ancak her birey yeri geldi¤in-de “anahtar kimlik” ya da mesleki anlamda “anahtarstatü” diyebilece¤imiz bir bask›n kimli¤i ile kendini top-lumsal alanda ifade ederken öne ç›karabilir. Bu yerinegöre ve sergiledi¤i role göre de¤iflebilme özelli¤ini gös-termektedir. Örne¤in iflte doktor olan bir kad›n›n evdeanne olmas› ya da camide imam olan bir erke¤in evdekoca/baba olmas› gibi...

Yeni Kimliklerin Ortaya Ç›k›fl›

21. yüzy›lda yeni toplumsal hareketlerin ço¤almas› veküreselleflmenin yerelli¤i öne ç›karan söylemi ile birlik-te birçok yeni kimlik, infla edildi ve yeniden oluflturul-du. Toplumsal ve siyasal alanda bireylerin aidiyetlerinibelirlemede kimlik politikalar› son on y›ld›r giderek da-ha çok önem kazanmaktad›r. Günümüzde, yeniden in-fla edilen kimliklerden biri olumlanan, içsellefltirilen‘do¤ru’ kimlik iken, di¤eri ise, olumsuzlanan, d›fllanan‘öteki’ kimli¤idir. Bu ba¤lamda, kimliklerin birbirlerinegöre anlamlar›n farkl›laflmas› sonucunda kuruldu¤u,farkl›laflman›n ise ötekili¤e dönüfltürüldü¤ü vurgulan-mal›d›r. Ulusal kimliklerin genel olarak safl›k, homojenlik iddi-as›yla sunulduklar›n› ve hepsinin de kurgusal oldu¤unuve gerçek tarihin ise bize “melez kimlikler” verdi¤inibilmekteyiz. Bu anlamda, insano¤lu sosyal hayat›ndabirden fazla kimli¤i ile “aidiyet ekseninde” mevcudiye-tini sa¤lamaktad›r. Her birey kendine d›flar›dan bakt›-

¤›nda kendi sosyal yaflam alan›nda ço¤ulcu bir “kimlik-ler yuma¤›”n› çok net bir biçimde görebilecektir. Ancak, mevcut toplumlar her ne kadar kendi eflsiz kim-lik ve kültürlerinden flüphe etmiyorlarsa da, gerçektebu kimlikler tarihsel olarak oluflturulmufl ‘karma’ yap›-lard›r. Halklar›n tarihlerinde yeterince geri gidildi¤indeayn› kaptan yemek yemek zorunda olduklar› görüle-cektir. Daha sonra farkl›laflmay› sa¤layan as›l faktör varolan›n paylafl›m› ve kendini ifade etme tarzlar›ndaki ço-¤ulculuk anlay›fl›d›r. Kimlikler dünyas›nda, parçalan-may› ve farkl›laflmay› sa¤layan/h›zland›ran bir di¤erça¤dafl olgu ise ‘küreselleflme’dir.

Kimlik Belirlemede Küreselleflme Faktörü

Kimlik üzerine az›c›k araflt›rma yapan herkes bilir kikürselleflme olgusu günümüzde “yeni kimliklerin infla-s›nda” katalizör bir rol oynam›flt›r. Ancak küreselleflme-nin kimlikler üzerindeki sihirli etkisi daha çok sakl› kal-m›fl, bast›r›lm›fl veya yok olmaya mahkûm ettirilmifl/edil-mifl tüm kimliklerin hem görünür k›l›nmas›na hem defark edilmesine büyük bir etkisi olmufltur. Küreselleflmeyi tek boyutlu de¤il de iki boyutlu sonuç-lar› aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde, küreselleflme bir“dünya sistemi”nin geliflmesiyle ayn› fley olmad›¤› gibi“öylesine duran” bir fley de de¤ildir. Yerel/etnik yaflamkoflullar›yla do¤rudan s›n›rlanm›fl, bir ‘burada’d›r ayn›zamanda. Küreselleflmeyi tek bir yöne e¤ilimli bir süreçolarak de¤il, kar›fl›k ve oldukça s›k ‘z›t’ sonuçlar verenkarmafl›k bir de¤iflimler kümesi olarak düflünmeliyiz.Küreselleflmenin etkileri birlefltirici oldu¤u kadar parça-lay›c›d›r da, küreselleflme yeni katmanlaflma biçimleriyarat›r ve farkl› bölgeler ya da co¤rafyalarda s›kl›kla z›tsonuçlar üretir. Kültürel düzeyde, küreselleflme kültüreldiasporalar üretmeye e¤ilimlidir. Küreselleflme ayn› zamanda farkl›l›k üzerinde bir ›srara,kay›p yerel geleneklerin tekrar bulmaya yönelik bir ara-y›fla ve yerel kültürel kimlik üzerinde bir vurguya yolaçar. Bu ba¤lamda, son y›llarda dünya düzeyinde eflit-sizliklerin art›p bütünleflti¤ine, toplumdan d›fllananlar›nuyuflturucu ve fliddete yöneldi¤ine dikkat çekmekte ya-rar vard›r.

Modern Türkiye’de Kimlik Çat›flmalar› ve Çözüme Do¤ru

Endüstri sisteminin (modernleflme ba¤lam›nda) ege-menli¤ine, çeflitli direnifl biçimlerinden “afl›r› modern-leflme”, “karfl› modernleflme” ve “modernleflmeden ar›n-ma” olarak adland›raca¤›m›z üç direnifl biçimi ya da bu

Okuma Parças›


üç tepkinin ortak noktas›n›n gerek kiflisel, gerekse ko-lektif düzeyde, durmak bilmez bir kimlik aray›fl› oldu-¤unu bilinmektedir. Bu durum, modernleflmenin çelifl-kisinden kaynaklanmaktad›r. Bu sürecin Türkiye’yeyans›mas›na bak›ld›¤›nda, 60’l› y›llarda sa¤/sol kimlik-ler öne ç›karken 1980’lerden sonra ve 1990’l› y›llar›nbafl›nda Türkiye’de, etnik anlamda Kürt kimli¤i ve din-sel anlamda ‹slamc› kimlik öne ç›kan siyasi kimlikleroldu. Modernleflme ya da Türkiye’de devletçi-seçkinci blo-¤un toplumsal mühendislik olarak adland›rabilece¤imizprojesinin, Türkiye’ye yans›malar›na ve buna karfl› ç›-k›fllar› temsilen taraf olan muhafazakâr blo¤a bakt›¤›-m›zda, tarihsel süreç içinde kendi retori¤ini ve kendikimli¤ini tan›mlarken laiklik ve bat› karfl›t› bir söylemgelifltirdi¤ini görmekteyiz. Özellikle bu durumun yans›malar›, siyasallaflan ‹slamiduyarl›l›¤›n legal siyasi partileri üzerinde daha çok be-lirginleflmifltir. Devletçi/seçkinci zihniyetin, benzer birtahakkümcü tavr›n reflekslerini etnik kimlik üzerindeuygulad›¤›n› daha net görmek mümkündür. ÖzellikleTürkiye’de etnik kimlik alan›nda dile getirilen taleplerve bunun sonucu ortaya ç›kan çat›flma ortam›nda 30y›ld›r çok ac› fleyleri hep birlikte yaflad›k. Etnik kimliktalepleri konusunda Türkiye’de en çok öne ç›kan vetart›flma oluflturan kimlik ‘Kürt’ kimli¤i olmufltur. Gelinen noktada bugün için etnik ya da di¤er kimlik ta-leplerinin birer sorun olmaktan ç›k›p insan olman›n vekendini dilsel, dini, siyasi, ekonomik, toplumsal cinsi-yet olarak ifade edebilmenin bir arac› oldu¤unu kabul-lenmek gerekmektedir. Kimliklerimizi birer silah olarak, insanlar aras›nda birerçat›flma arac› olarak görmek/kullanmak yerine birbiri-mizin sahip oldu¤u ya da olmad›¤› ‘art›lar’ olarak, zen-ginlik olarak alg›lamak bugünün Türkiye’si için elzem-dir. Herkesi oldu¤u gibi kabul etme noktas›na geldi¤i-miz zaman “kimlik çat›flmalar›”n› geride b›rakm›fl bu-nun yerine her anlamda “zenginlikler” ülkesi olmufl birdemokratik Türkiye görürüz. Bugün insanl›¤›n geldi¤iaflamada demokratik bir Türkiye’ye hem vatandafl/yurt-tafl olarak bizim hem de baflta bölgemizin ve dünyan›nihtiyac› vard›r.

Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aTy-pe=Rad ika lDe tayV3&Ar t i c l e ID=961563&Da-te=21.11.2009&CategoryID=83

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketlerve Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimlik Kavram›” bölümünüyeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimlik Kavram›” bölümünüyeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketlerve Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketlerve Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketlerve Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kimli¤e Dayal› ToplumsalHareketler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket Ba¤lam›n-da Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket Ba¤lam›n-da Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket Ba¤lam›n-da Kimlik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1Kimlik bireysel ve toplumsal boyutlar› olan, dinamik,sürekli infla halinde olan bir süreçtir. Kimlik bireyselboyutlar› olmas›na karfl›n temelde toplumsal bir süreç-tir ve toplumsal etkileflimle infla edilir. Kimlik genifl an-lamda bireyin, kiflisel olarak ya da üyesi oldu¤u grup-lardan kaynakl›, sahip oldu¤u bütün özellikleri kapsar.

S›ra Sizde 2Yeni toplumsal hareketler ve kimlik aras›ndaki iliflkiyiaç›klarken, 1960’lar›n sonunda toplumsal hareketlerdeyaflanan dönüflüm, temel olarak küreselleflmeyle ivmekazanan toplumsal dönüflümlerin sonucunda ortaya ç›k-mas› önemlidir. Bu ba¤lamda giderek artan say›da veeskilerinden çok farkl› yeni toplumsal hareketler olufl-maya bafllam›flt›r. Bu yeni hareketler eski hareketlerdenfarkl› olarak kimlik taleplerini yans›tmaktad›r. Gerekortaya yeni ç›kan farkl› kimliklerin yeni hareketleri üret-mesi gerekse yeni hareketler ba¤lam›nda farkl› kimlik-lerin gelifltirilmesi biçiminde bir iliflkiden söz edilebilir.

S›ra Sizde 3Yeni toplumsal hareketler, geçmiflte hareketler ba¤lam›n-da çok fazla ön plana ç›kmam›fl kimliklerin boyutlar› yada yeni ortaya ç›km›fl kimlik taleplerini yans›t›r. 1960’lar-dan bafllayan dönüflümle birlikte cinsel kimlik, etnik az›n-l›k kimlikleri, yeni dinsel kimlikler vb temalar etraf›ndayap›lanan yeni toplumsal hareketler görülmektedir. Yenikad›n hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri, etnik milli-yetçi ve az›nl›k hareketleri örnek olarak verilebilir.

S›ra Sizde 4Kimlik, toplumsal hareketler ba¤lam›nda iki merkezîboyuta sahiptir: bireysel ve kolektif kimlik. Toplumsalhareketlere kat›l›m ba¤lam›nda ise merkezî bir rol oy-nayan kimli¤in üç boyutu tan›mlanm›flt›r: bireysel kim-lik, kolektif kimlik, kamusal kimlik. Kamusal kimlik di-¤er iki kimli¤i de flekillendirici bir rol oynar.

S›ra Sizde 5Kimli¤in kurgulanma süreci çok say›da yeni toplumsalhareketi biçimlendirdi¤i gibi ayn› zamanda söz konusuhareketler taraf›ndan da biçimlendirilmektedir. Kimli¤intoplumsal hareketlerdeki rolü, harekette yer alanlar, ya-salar, yasalar›n flekillendirdi¤i inançlar ve de¤erleri kap-sayan genifl bir politik çevreyle etkileflimi sonucunda be-lirlenir. Kimlik süreci bir taraftan yeni hareketlerin ortayaç›kmas›na yol açarken di¤er taraftan hareket içinde yenikimliklerin biçimlenmesine de neden olur.

Bakuniak, G.; Nowak, K. (1987). The Creation of aCollective Identity in a Social Movement: The Caseof “Solidarnosc” in Poland. Theory and Society, 16,401-429.

Belinda Robnett (2005). We Don’t Agree: CollectiveIdentity Justification Work in Social MovementOrganizations. Patrick G. Coy (ed.), Research inSocial Movements, Conflicts and Change, Volume26, Emerald Group Publishing Limited, 199-237.

Bernstein, M. (2002). The Contradictions of GayEthnicity: Forging Identity in Vermont. (Ed.Meyer,D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social Movements;Identity, Culture and The State. Oxford UniversityPress. 85-104.

Boström, M. (2004). Cognitive Practices and CollectiveIdentities within a Heterogeneous Social Movement:the Swedish environmental movement. SocialMovement Studies, 3 (1).

Cherrier, H.; Murray, J. (2002). Drifting Away FromExcessive Consumption: A New Social Movementbased on Identity Construction. Advances inConsumer Research, 29,245.

Cohen, J.L. (1985). Strategy or Identity: New TheorreticalPradigms and Contemporary Social Movements.Social Research, 52 (4), 663-716.

Corrigall-Brown, C. (2008). We Are Not All Activists:The Development and Consequences Of Identity inSocial Movement Contexts Presented At TheAmerican Sociological Association Conference,Boston.

Eskridge, W.N. (2001). Channeling: Identity-BasedSocial Movements and Public Law. University ofPennsylvania Law Review, 150, 418-525.

Grégoire, N. (2010). Identity Politics, Social Movementand the State: ‘Pan-African’ Associations and theMaking of an ‘African community’ in Belgium.African Diaspora 3 (2010) 160-182.

Hunt, S.A.; Benford, R.D. (2004). Collective Identity,Solidarity and Commitment. (Ed:David A. Snow,SarahAnne Soule,Hanspeter Kriesi) The BlackwellCompanion to Social Movements. BlackwellPublishing.

Karamichas, J. (September 2007). Key Issues in the Studyof New and Alternative Social Movements in Spain:The Left, Identity and Globalizing Processes. SouthEuropean Society & Politics, 12(3), 273-294

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


K›l›ç, S. (2002). Çevreci Sosyal Hareketlerin Ortaya

Ç›k›fl›,Geliflimi ve Sona Ermesi Üzerine Bir ‹nceleme

Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 57-2, 93-108.Laraña, E.; Johnston, H.; Gusfield, J.R. (1994). New social

Movements: from Ideology to Identity. TempleUniversity Press.Philadelphia.

Lee, C.W. (2008). Collective Identity, Individual Identity

and Social Movements: The Right-of-Abode Seekers

in Hong Kong. Asian and Pacific Migration Journal,

17 (1), 33-60.

Leyla, fi. (2006). Yeni Sosyal Hareketler Ba¤lam›nda

Türkiye’de Kad›n. Sosyoloji Dergisi, 15, 33-56.

Lipsitz, G. (2008). Walleye Warriors and White Identities:

Native Americans’ Treaty Rights, Composite

Identities and Social Movements. Ethnic and Racial

Studies 31 (1), 101_122.

Mccright, A.M.; Dunlap, R.E. Winter (2008). Social

Movement Identity And Belief Systems: An

Examination of Beliefs About Environmental

Problems Within The American Public. Public

Opinion Quarterly, 72 (4), 651-676.

McGarry, A. (2008). Ethnic Group Identity and the Roma

Social Movement: Transnational Organizing

Structures of Representation. Nationalities Papers,

36 (3), 449-470.

Meyer, D.S. (2002). Opportunitiea and Identities:

Bridge-Building in the Study of Social Movements.

(Ed.Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social

Movements; Identity, Culture and The State. Oxford

University Press. ss.3-21.

Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social

Movements; Identity, Culture and The State. Oxford

University Press.Poletta, F.; Jasper, J.M. (2001). Collective Identity and

Social Movements. Annual Review Social, 27,283-305.

Riley E. Dunlap, R.E.;Aaron M. Mccright,A.M ( ). Social

Movement Identity: Validating A Measure of

Identification with The Environmental Movement.

SOCIAL SCIENCE QUARTERLY, 89 (5), 1045-1065.

Snow, A.; Soule,A.S;Kriesi,H. (2004). The Blackwell

Companion to Social Movements. Blackwell

Publishing.

Stryker, S. (2000).Identity Competition: Key Differential

Social Movement Participation?. (Ed. S.Stryker;

T.J.Owens, R.W.White). Self Identity and Social

Movements. University of Minesota Press.

Stryker,S.;Owens,T.J.;White,R.W. (2000) Self, Identity,

and Social Movements. Univeristy of Minnesotapress.

Tilly, C. (1998). Social movements and (all sorts of)

Other Political Interactions - Local, National, and

International -including identities. Theory and

Sociely 11\ 453-480.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Feminist hareketin temel kavramlar›n› aç›klayabilecek,ABD, ‹ngiltere ve k›ta Avrupa’s›ndaki feminist hareketleri ve feminist hare-ketler içindeki farkl› düflünceleri tan›mlayabilecek,Bat› d›fl›nda geliflen feminist hareketleri iflaret edebilecek,Türkiye’deki kad›n hareketinin tarihçesini ve farkl› yaklafl›mlar› tan›mlayabi-lecek,Feminist hareketin Türkiye’de akademide çal›flma konular›n› belirleyebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Toplumsal hareketler • Kad›n Hareketi• Cinsiyet/Toplumsal Cinsiyet • Özcülük/Toplumsal inflaac›l›k • Ataerkillik (patriyarka/patriyarki)

• Sömürgecilik, fiark›yatç›l›k • Kad›n ve Toplumsal Cinsiyet

Çal›flmalar›; Erkeklik Çal›flmalar›• Queer, queer teori, LGBTT

Hareketi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNNN


Feminist Hareketler

• G‹R‹fi• FEM‹N‹ZM‹N BATIDAK‹ TAR‹HÇES‹ • BAZI ÖNEML‹ KAVRAMLAR• FEM‹N‹ZM ‹Ç‹NDE FEM‹N‹ZMLER• BATILI OLMAYAN FEM‹N‹ZMLER• TÜRK‹YE’DE KADIN HAREKET‹ • KADIN HAREKETLER‹N‹N

KARfiILAfiTIRMALI DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹

• AKADEM‹DE FEM‹N‹ZM• TÜRK‹YE’DE FEM‹N‹ST HAREKET‹N

ÇALIfiMA KONULARI• SONUÇ


G‹R‹fiToplumsal hareketler genel olarak kolektif olarak gerçeklefltirilen, bilinç artt›r›c› vetoplumsal de¤iflimi ve mevcut düzen içindeki güç iliflkilerini ezilenler lehine de¤ifl-tirmeyi hedefleyen hareketler olarak tan›mlan›rsa, feminist hareketler de, kad›nla-r›n de¤iflim için bir araya geldi¤i hareketler olarak nitelendirilebilir. Bu hareketlertemel olarak, 20. yüzy›l›n bafllar›nda bölgesel ya da ulusal düzeyde gerçekleflmifl,20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na gelindi¤inde ise küresel bir hareketle dönüflmüfltür.

E¤er feministler kad›nlar›n erkeklerle birlikte eflit haklara sahip olmas› gerekti-¤ini söyleyen gruplar ise feminizm de bu düflüncesinin politik bir de¤iflim yarat-mas›na yönelik fikir, ideoloji ve faaliyetler olarak tan›mlanabilir. Bu haliyle femi-nist düflüncenin tarihte farkl› zamanlarda var oldu¤u söylenebilir. Ancak, özellikle‹ngiltere ve ABD’de 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda geliflen aktivist bir kad›n hareketi bu-lunmaktad›r. Aktivizm, toplum içinde olumlu politik de¤iflim yaratmak ad›na bi-linçli olarak yap›lan eylemlerdir. Feminist aktivizm ise feminist düflüncenin aktivistalandaki eylemleridir. Günümüzde feminist aktivizm içinde kad›n yürüyüflleri or-ganize etmek; daya¤a, tecavüze, fliddete karfl› kampanyalar organize etmek ve yü-rütmek; sivil toplum kurulufllar› ile gerçeklefltirilen projelere kat›lmak say›labilir.

Feminist Hareketler

fiekil 5.1

Dünya Kad›nlarGünü Yürüyüflü(1900’lerin bafl›)

Kad›nlar›n henüz eflit vatandafllar olarak görülmedikleri dönemlerde, kad›nlaroy hakk› talep etmek için dernekler kurmufllard›r. Bu gruplar “sufrajist”ler, kad›n-lar›n oy kullanma hakk› için mücadeleleri de “sufrajist hareket” olarak tan›mlan-maktad›r. Günümüzde “do¤al” bir hak olarak görülmesine karfl›n, oy kullanmahakk› 19. yüzy›lda birçok kad›n için bir hayal idi. Örne¤in ABD’de, sadece mülkü-yet sahibi beyaz erkekler oy kullanabiliyordu.

FEM‹N‹ZM‹N BATIDAK‹ TAR‹HÇES‹ Feminist hareketler içinde yaklafl›mlarda farkl›l›klar bulunmas›na karfl›n, temel ola-rak kad›n erkek eflitli¤i, kad›na karfl› her türlü ayr›mc›l›¤›n önlenmesi, kad›n tica-retinin yasaklanmas› ve kad›na karfl› sömürünün durdurulmas› gibi konular ön pla-na ç›kmaktad›r.

Kabaca ay›rmak gerekirse, feminizm içinde iki farkl› co¤rafyada, iki farkl› tarih-sel arka plan›nda geliflen ve farkl› konulara odaklanan hareketler bulunmaktad›r.Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Frans›z feminizmidir. Ancak günümüzde,dünya genelinde bak›ld›¤›nda bu yaklafl›mlar›n çeflitlendi¤i görülecektir.

Anglo-Amerikan FeminizmiDaha çok kad›n-erkek “eflitli¤i”ne vurgu yapmas› ile, kad›nlar›n “farkl›l›klar›”n›vurgulayan Frans›z Feminizmi’nden ayr›lan Anglo-Amerikan feminizmi, kad›nlar›ne¤itimi gibi toplumsal-kültürel konulara odaklanm›flt›r. 19. yüzy›l ile 20. yüzy›l›nbafllar›nda geliflen Anglo-Amerikan feminizmi, kad›nlar›n oy hakk› talebi vurgu-suyla bilinir ve ayn› zamanda Birinci Dalga Feminizm olarak adland›r›l›r (Marshall,1999: 374).

Kad›nlar›n oy hakk› talep etmeleri ayn› zamanda onlar›n kamusal alan için-de varolma mücadeleleri anlam›na geldi¤inden önemlidir. Önceleri kad›nlarhukuk, din ve toplumsal normlar aç›s›ndan “ikinci s›n›f” vatandafll›¤a maruz b›-rak›l›yorlar; mülk sahibi olam›yorlar, ifl kuram›yorlar ve kendi hayatlar›n› kon-trol edemiyorlard›. Bir dokuma iflçisinin k›z› ‹ngiliz feminist yazar Mary Woll-stonecraft’›n (1759-1797) 1792’de yay›nlad›¤› Kad›n Haklar›n›n Korunmas› (AVindication of the Rights of Woman) ilk “feminist bildiri” olarak yorumlanmak-tad›r. Bu çal›flmas›yla yazar k›zlarla erkeklerin eflit e¤itim görme olanaklar›n›engelleyen Frans›z devrimcilerine karfl› görüfl belirtmifltir. Frans›z devrimcilerkad›nlarla erkekleri eflit bireyler olarak görmüyorlard›. Ancak Wollstonecraft’agöre kad›nlar›n süs bebekli¤ine ve ev ifline mahkum edilmesi kad›n do¤as›n›ngere¤i de¤ildi.

1960’larda, kad›nlar›n oy kullanma hakk›na sahip olmalar›ndan çok y›llar son-ra, Bat› dünyas›nda feminizm önemli bir güç olarak politik sahneye yeniden ç›kt›.Günümüzde ABD’li feminist Betty Freidan’›n Feminine Mystique (1963) adl› çal›fl-mas› ABD’li kad›nlar›n II. Dünya Savafl› sonras›ndaki toplum içindeki mutsuzluk-lar›n›n bir göstergesi olarak görülmektedir.

Asl›nda 1960 sonras›nda geliflen feminist hareketin sivil haklar ve özgürlüklertalep eden hareketlerle birleflmesi yeni de¤ildir. Özellikle 19. yüzy›l feministleriaras›nda Elizabeth Cady Stanton (1815-1902) ve Susan B. Anthony (1820-1906) gi-bi feminist aktivistler ayn› zamanda köleli¤in kald›r›lmas›n› da talep etmifllerdir(Moi, 1985: 23).


Kamusal/Özel Alan: Feministteorinin en temelkavramlar›ndan biri olankamusal/özel alan ayr›m›Yunan felsefesinden gelen birayr›m temelinde flekillenmifltir:Siyasetin kamusal dünyas› ileaile ve ekonomik iliflkilerin özeldünyas›. Modern sosyolojide buayr›m, ev ile iflin ayr›lmas›nave toplumsal cinsiyete dayal›geleneksel iflbölümününuygulanmas›na göndermeyapmaktad›r (Marshall, 1999:380). Ancak bu ayr›m dafeministler taraf›ndan yeterlibulunmamaktad›r.Feministlerin temel ald›¤›“kiflisel olan özeldir” cümlesiile özel alan›n kad›n›n en fazlabask›land›¤› alan oldu¤ubelirtilmektedir (Lamphere veRosaldo 1974). Ayr›ca dahasonraki y›llarda yap›lançal›flmalar da kamusal/özelalan ayr›m›n›n farkl›noktalarda elefltirilerinikad›nlar lehine sunmufltur.Örne¤in, e¤er bu farka aitfeminist elefltiriler olmasayd›,“ev ifli” kavram› feminist birbak›fl aç›s›yla çal›fl›lmayacak,“ev”de gerçekleflti¤i için “ifl”olarak bile görülemeyecekti.

Ataerkillik (patriyarka,patriyarki): Efl zamanl› olarakerkeklere ve erkekli¤e imtiyaztan›yarak, kad›nlar› vekad›nl›¤› afla¤› gören vekad›nlar› erkek tahakkümüalt›na alan toplumsalorganizasyon biçimi.Ataerkillik sözcü¤ü öncelerierkek aile reislerinin otoritesiüzerine kurulu toplumsalsistemleri tan›mlamak içinkullan›lm›flt›r. Daha sonralar›anlam› genifllemifl vekad›nlar›n ikincil durumunudo¤rudan kad›n›n “biyolojikzay›fl›¤›”na ba¤layarak, kad›n›sadece ev içi alana hapsedenve erkekleri de kamusal alanaait bireyler olarak niteleyen birdüflünce anlam›n› kazanm›flt›r(Marshall, 1999: 47).

Hegemonya: Bask›n gruplartaraf›ndan farkl› güçformlar›n›n (toplumsalcinsiyet, ›rk, s›n›f ve cinsellikgibi) elde tutulmas› vekullan›lmas›. Feministler içinen güçlü hegemonyabiçimlerinden biri ataerkillikolarak adland›r›lmaktad›r.

Öznellik (subjectivity): Kifliyeya da özneye olan bilinçliperspektif. Her ne kadar“öznellik” kavram› “nesnellik”kavram›na tezat bir kavramolarak düflünülmüfl vepozitivist toplumsal bilimcilertaraf›ndan olumsuz bir kavramolarak kullan›lm›flsa da,anlamsal ve yorumsamac›aç›dan toplumsal bilimlerdeözel bir öneme sahiptir(Marshall, 1999: 573).

Frans›z FeminizmiÖzellikle edebiyat odakl› geliflen ve daha çok kad›n yaz›n› (écriture feminine) ola-rak tan›mlanan, metinsel tasar›m› öncelikli olarak çal›flma konusu yapan Frans›zfeminizmi, kendisini “farkl›l›k” kavram› etraf›nda organize etmifltir. 1970’lerde vesonras›nda geliflen Frans›z feminizmi, ‹kinci Dalga Feminizm olarak da bilinir. Ka-d›n-erkek farkl›l›klar› konusuna edebiyat alan› d›fl›ndan yaklaflan Frans›z feministiSimone de Beauvoir’in (1908-1986), 1949 y›l›nda yay›nlad›¤› ‹kinci Cinsiyet (Ledeuxième sexe, Frans›zca parçalar olarak 1947, ‹ngilizce çeviri, 1953), ayn› zaman-da Marksist/Sosyalist feminizmin klasiklerinden biri olarak da say›l›r. Burada yazar,kad›n›n tarih boyunca erke¤in “öteki”si olarak ikincil konuma itildi¤ini ve kendiöznelli¤inin hiçe say›ld›¤›n› öne sürmüfltür (Moi, 1985: 92). De Beauvoir’›n kad›ndo¤as›n› reddeden ve toplumsal olarak kad›n olundu¤unu belirten cümlesi, “kad›ndo¤ulmaz, olunur,” bir anlamda toplumsal cinsiyet kavram›n›n ilk formülasyonuolarak say›labilir. De Beauvoir, feminizmi kad›nlar›n ikincil konumuna çözüm ge-tirecek bir ideoloji olarak görmekteydi. De Beauvoir, reformcu, yani iyilefltiricibir anlay›fl yerine, radikal bir feminizm anlay›fl› öneriyordu.

Frans›z feminizminin bir baflka önemli özelli¤i ise, 1968 ö¤renci hareketlerin-den sonra oluflan ve daha çok Marksist ve Maoist fikirlerden beslenen sol e¤ilim-li bir ortamda özellikle Avrupa’daki felsefe ak›mlar›n›n etkisinde filizlenmifl olu-fludur (Moi, 1985: 95). Ayr›ca Frans›z feministler Frans›z felsefeci Jacques Derri-da’dan ve Jacques Lacan’dan etkilenmifllerdir.

Günümüzde kad›n yaz›n› (écriture feminine) olarak da bilinen yaklafl›m, dahaçok Monique Wittig, Luce Irigaray ve Hélène Cixous’nun çal›flmalar›nda görülmek-tedir. Bu yazarlar dil konusundan yola ç›karak, dilin politik bir savafl alan› oldu¤u-nu öne sürerler. Bu grup feministler ataerkilli¤in “dil”i eril (maskülen) normlar da-hilinde sundu¤unu ve kendini “rasyonel” olarak tan›mlad›¤›n› belirtirler. Feministyazarlara göre fallosantrik (phallogocentric) olan erkek dili, kad›n dilini marjinali-ze etmektedir. Örne¤in Hélène Cixous, “Medusa’n›n Gülüflü” (The Laugh of theMedusa) adl› denemesinde (Frans›zca orijinal 1975, ‹ngilizce çeviri, 1976) arzulad›-¤› yeni bir yaz›ndan söz etmekte; Bat› dünyas›ndaki yaz›n›n daha bask›c› ve eril ol-du¤unu belirtmekte ve bunu fallosantrik/fallagosantrik olarak nitelemektedir (Kol-mar ve Bartkowski, 2005 [2000]: 51).

‹çlerinde bulunduklar› sosyo-co¤rafi temeller ba¤lam›nda hangi farkl› feminizmlerdensöz edilebilir ve bu yaklafl›mlar›n temel prensipleri nelerdir?

BAZI ÖNEML‹ KAVRAMLAR

Toplumsal Cinsiyet Günümüzde feminist düflüncenin temel ald›¤› kavramlardan biri toplumsal cinsiyetkavram›d›r. Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl› olarak kad›n ve erkekleriçin toplumsal olarak oluflturulmufl roller ve ö¤renilmifl davran›fl ve beklentilere ifla-ret etmek için kullan›l›l›r. Frans›z feminizminin öncü isimlerinden Simone de Beau-voir “kad›n do¤ulmaz, olunur,” ifadesiyle kad›n olman›n toplumsal olarak yarat›ld›-¤›n›n alt›n› çizmifltir. Sonraki y›llarda, Amerikal› feminist Joan Scott da toplumsal cin-siyet teriminin analitik bir kategori olarak kullan›m›na dikkat çekmifltir (Scott 1986).Toplumsal analizlerde sadece “kad›n”› de¤il, “kad›n”› “erkek”lerle iliflkilendirek, ana-litik bir kategori olarak kullan›lmas›n› öngören bu terim, ayn› zamanda herhangi bi-rini anlaman›n di¤erini de anlamaktan geçti¤ini vurgulamaktad›r (Scott, 2003: 3-4).

1075. Ünite - Feminist Hareket ler

Fallosantrik/Fallagosantrik:Fallus (phallus), yani,erkeklik organ›n›n sembolikolarak erkeklik temelli biryaklafl›m› belirtmesi. Cixousözellikle “farkl›l›k”temelinde ele ald›¤› edebiyatalan›nda bu terimi, “kad›nyaz›n›” konusunu tart›fl›rkenkullan›r. Özelliklefeminizmin yaz›nsaletmenleriyle ilgilenenfeministler bu terim ile dildeerkek egemenli¤inibelirtirler. JacquesDerrida’dan esinelenerekürettikleri bu terim, Bat›dünyas›n›n yaz›l› ve sözlükültür aras›ndaki bir güçiliflkisi kurmas›n› ve yaz›l›kültürü (ayn› zamanda erilolarak nitelendirilen kültür)di¤erinden üstünsaymalar›n› elefltirir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Analitik Analiz kelimesindetüreyen analitik kelimesi, birbütünü parçalar›na ay›rarakayr›nt›l› inceleme anlam›nagelir. Bir toplumsal süreci yada olguyu anlamak içinkullan›lan anahtarkavramlar olaraktan›mlanabilir.

Toplumsal Cinsiyet RolleriToplumsal cinsiyet rolleri içinde, çok kaba bir s›n›flamaya gidilirse, flu temel rollergöze çarpmaktad›r (Ecevit, 2003: 83).

Üretim ile ‹lgili Roller Erkek: Piyasa için üretim (parasal karfl›l›¤› olan) Kad›n: Ev/hane içi üretim (parasal karfl›l›¤› olmayan)

Yeniden Üretimle ilgili Roller Kad›n: Biyolojik yeniden üretim (Çocuk do¤urma ve yetifltirme)

Günlük yeniden üretim (Hanenin günlük iflleri ve hane üyelerini ertesigünün üretim sürecine haz›rlama)‹deolojik yeniden üretim (Çocuklar› toplumsal rolleri için haz›rlama)

Topluluk Düzeyinde, Hayat›n ‹damesine ‹liflkin Roller Kad›n: Hane içi yeniden üretim rollerinin bir uzant›s› olarak topluluk düzeyin-

de kad›n taraf›ndan yap›lan ifller: K›s›tl› ve toplu tüketime aç›k kaynak-lar›n kullan›m› (özellikle su, sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri)Kad›nlar›n karfl›l›k almaks›z›n ve “serbest” zamanlar›nda yapt›klar› dü-flünülen ifller.

Topluluk Düzeyinde Politik Roller Erkek: Ulusal düzeyde politika ile eklemlenen topluluk politikas›.

“Özcülük” ve “Toplumsal ‹nflaac›l›k” Temel olarak biyoloji ile kültür aras›nda ele al›nabilecek iki önemli kavram ya dayaklafl›m, özcülük ve toplumsal inflaac›l›k olarak belirtilebilir.

Özcülük, biyolojik ya da genetik belirlemelere daha yak›nd›r ve olgular› “do¤a”ya da “insan do¤as›” temelinde ele al›r. Örne¤in, kad›n›n toplumdaki ikincil konu-munu kad›n do¤urganl›¤›na ba¤lanmas› gibi. Felsefede “öz,” bir fleyin bütün nite-liklerinin sadece tek bir fley ba¤lam›nda alg›lanmas› anlam›na gelmekte ve özücü-

lük de bu anlay›fl› temsil eden fikirlerolarak yorumlanmaktad›r. Feministdüflüncede ise “özcülük” kad›nlar›nkad›n, erkeklerin de erkek olduklar›-n› biyolojik olarak temellendi¤ini vebunun de¤ifltirilemeyece¤inin belirtil-mesidir. Ancak böyle bir anlay›fltanbakmak, feministlerin kaç›nmak iste-dikleri stereotipleri de beraberindegetirmekte, hatta bunlar› güçlendir-mektedir. Bir baflka anlam›yla “özcü”olarak nitelendirilen baz› feminist an-lay›fllar, kad›n› “beyaz, orta s›n›f, he-teroseksüel” bir çerçevede tan›mla-m›fl ve lezbiyen, siyahi, ya da Üçün-cü Dünya kad›nlar›n› bu tan›m›n d›-fl›nda b›rakm›flt›r (Kolmar ve Bart-kowski, 2005 [2000]: 47-48).


fiekil 5.2

Kad›nlar Birleflin

Toplumsal inflaac› yaklafl›mlar ise, do¤a unsurunu tamamen d›fllayarak insanla-r›n toplumsal ya da kültürel olarak yarad›ld›klar›n› belirtir. Buna göre kad›nlar veerkeler aras›ndaki cinsiyete dayal› farkl›l›klar› çal›flmak için farkl› kültürel, toplum-sal ve tarihsel koflullara bakmak ve kad›n ve erkeklerin hangi koflullarda toplum-sal cinsiyet rollerini edindiklerini saptamak gerekir (Kolmar ve Bartkowski, 2005[2000]: 47).

‘Toplumsal cinsiyet rolleri’ denince hangi roller anlafl›lmaktad›r?

FEM‹N‹ZM ‹Ç‹NDE FEM‹N‹ZMLER

Radikal FeminizmKad›nlar› özgürlefltirmenin yolunun tamamen yeni bir düzenden geçmesi gerekti-¤ini vurgulayan yaklafl›md›r. Kad›nlar›n baflar› kazanma yollar›n› erkeklerinkindenfarkl› organizasyonlarda aramaya yönelir. Bütüncül bir kad›n ba¤›ms›zl›¤›n›n bi-reysel de¤iflimle mümkün olabilece¤ini savunmaktad›r.

Radikal feminizm içinde iki ayr› gruptan söz edilebilir: radikal-liberal feminist-ler ve radikal- kültürel feministler.

Radikal-Liberal FeministlerRadikal-liberal feministler genellikle 1960’larda ve 1970’lerde ilgi gören fikirleri sa-vunmaktad›rlar. Buna göre, kad›nlar›n do¤urganl›k özelli¤i onlar›n tamamen insanolarak geliflimini engellemektedir. O yüzden kad›nlar›n baz› erkeksi özelliklere sa-hip olmalar› gerekir. Bu grupta yer alanlar erkekler ve kad›nlar aras›ndaki temelfarkl›l›klar› biyolojik temeller ekseninde de¤erlendirirler ve kad›n do¤urganl›¤›n›temel bir engel olarak görürler.

Radikal-Kültürel Feministler Radikal-kültürel feministler kad›nl›k de¤erlerini savunduklar›ndan ve bunlar› kut-lad›klar›ndan, “erkeksi” kad›n olmak yerine “kad›ns›” kad›n olmay› daha de¤erlibulmakta ve kültürel olarak kad›nl›k de¤erlerini yüceltmektedirler. Radikal femi-nizm, ataerkil düzen taraf›ndan yerilen baz› kad›n özelliklerini (örne¤in tanr›ça im-gelerleri ya da kad›n›n besleyici olma durumu) ön plana ç›karm›flt›r. “Kad›n-odak-l›” bir kültürü kutlayan kültürel feminizm, ayn› zamanda “kad›nl›k” (femininity) ve“erkeklik” (masculinity) terimlerinin yeniden tan›mlanmas› gerekti¤ini de belirtir.Bu terimleri daha çok özcü temellerde flekillendiren erken dönem kültürel femi-nistler, kad›nlar›n do¤al olarak bak›c›, nazik, eflitlikçi olduklar›n› ve fliddetle e¤im-li olmad›klar›n› iddia etmifller ve erkeksi nitelikleri de daha çok bencillik, fliddet vecinsel davran›fllarda oto-kontrolün sa¤lanmamas› olarak belirlemifllerdir.

Ancak, bu yaklafl›mlara elefltirler baflka feministlerden de gelmifltir. Örne¤in, si-yahi kad›nlar kendi gruplar›ndaki erkekleri birinci derecede bask› yaratan grupolarak görmediklerinden, radikal kültürel feminizmi bir flekilde ›rkç› bulmaktad›r-lar. Bu yaklafl›m›n en önemli unsuru, ataerkillik taraf›ndan afla¤› görülen “kad›nbesleyici” pozisyonunu yükseltmeye çal›flmak olarak yorumlanabilir. Radikal femi-nizm, özellikle kad›nlar› bast›ran ve toplumu karmafl›k iliflkilere iten toplumsal sis-tem olan ataerkilli¤i, erkek üstünlü¤ü olarak tan›mlar ve sistemin radikal olarak ye-niden düzenlenmesini ister. ‹lk dönem radikal feministler 1960’larda II. Dalga fe-ministler, ataerkilli¤i tarihte ezelden beri varolan bir kavram olarak görmüfller vebunun sadece en eski hegemonya formu olarak de¤il, ayn› zamanda en baflat for-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

“Kad›nl›k” ve “Erkeklik”:Kad›nlara özgü hareket veduygu biçimlerini karfl›layanve erkeklik ile karfl›t olarakkullan›lan terimler. Temelolarak “do¤al” olarakgörülen özelliklerin (radikalfeminizm ve özcülükçal›flmalar›nda iflaretedildi¤i gibi) temelindeflekillenen bu fikirler,sosyologlar ve antropologlartaraf›ndan elefltirilmifl ve buözelliklerin toplumsal olarakoluflturuldu¤u belirtilmifltir(Marshall, 1999: 374).Ancak kültür içinde köksalm›fl olan kad›nl›k veerkeklik fikirleri en çokgündelik dilde kendinigöstermektedir. Her nekadar politik do¤ruluktafl›masa da, örne¤in, birkad›n›n fiziksel olarakgücünü belirtmek içinkullan›lan “erkek Fatma”tan›m› ile “kar› gibik›v›rtmak” terimlerinikarfl›laflt›rmak, bu konudabir fikir verecektir.

mu oldu¤unu belirtmifllerdir. Radikal feministlerin devlete karfl› tutumlar› da er-keklik/kad›nl›k normlar› etraf›nda flekillenmifltir ve devlet ya da hükümet müdaha-lerini, daha çok, annelik ve kad›n bedeni gibi konulara odakland›¤›ndan ataerkilmüdahaleler olarak görmektedirler.

Daha sonraki radikal yaklafl›mlar kültürel feminizmi de içine alacak flekilde ge-nifllemifl ve farkl› formlar yaratm›flt›r. Bunlar aras›nda say›labilecek olan LezbiyenFeminizm, temel olarak radikal feminizmden beslenmektedir. Lezbiyen feministleriçin lezbiyenlik cinsel bir yönelim ya da kiflisel bir karar olmaktan çok, kad›n mer-kezli olmalar›n› istedikleri bir dünyada ataerkil cinselli¤in reddedilmesine dayan-maktad›r. Bu anlamda lezbiyenlik, kad›n kontrolünde bir cinsellik biçimidir ve ka-d›nlar erkekler taraf›ndan kontrol edilen bir cinsellik yerine kendilerine daha uy-gun olduklar›n› düflündükleri cinselli¤i yaflamak istemektedirler.

Liberal (Burjuva) FeminizmBu yaklafl›m, mevcut ekonomik ve toplumsal düzen içinde kad›n erkek-eflitli¤ininmümkün olabilece¤ini ileri sürerken, daha çok orta ve üst-orta s›n›f kad›nlar›nbeklentilerini ve taleplerini dillendirmektedir. Bu görüflün temsiline en uygun ör-nek, kad›nlar›n “pozitif” imgelerinin yayg›nlaflt›r›lmas›na yönelik çabalarda verile-bilir. Fakat burada kad›n›n ikincil konumunun arkas›ndaki sebepler çok da fazlaelefltirilmemektedir.

Marksist (Sosyalist) FeminizmMaddeci feminizm olarak da bilinen Marksist feminizm, kapitalist toplumsal orga-nizasyonlarda toplumsal cinsiyet analizleri yaparken Marksist teoriden beslenmek-tedir. Marksist feminizm, kad›nlar›n özgürleflmesini ekonomik sistemin yeniden or-ganizasyonunda ararken, ataerkillik ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiye odaklan›r. Buanlamda kapitalizm içindeki iflgücü da¤›l›m› kad›n›n ikincil durumundaki temel so-run olarak görülmektedir (kad›n›n ev içinde, erke¤in ev d›fl›nda çal›flmas›). Mark-sist feminizm kaynakl› elefltirel bir bak›fl aç›s› metinsel oldu¤u kadar, temsili top-lumsal iliflkileri de kapitalist iliflkilerden kaynaklanan gelir eflitsizli¤inde görmekte-dir. Kad›n-erkek eflitsizli¤i kapitalist düzen sona ermeden son bulmayacakt›r.

Marksist feminizmde basamaklar dahilinde düzenlenmifl ve eflit olmayan bir fle-kilde da¤›t›lm›fl olan s›n›f iliflkileri zorlay›c› güç ve bask›lama kaynaklar›d›r ve bü-tün eflitsizliklerin temelidir. Cinsel bask›lama da bir çeflit s›n›fsal güç olarak eleal›nmaktad›r ve bu modele göre s›n›f farkl›kl›¤›n›n temelinde de erkek egemenli¤iyatmaktad›r. Özel mülkiyetin geliflmesi ile kad›nlar bir mal olarak görülmüfller veerkeklere verilen haklardan mahrum b›rak›lm›fllard›r. 19. yüzy›l kad›n hareketiiçinde bu farkl›l›klar›n giderilmesi gündeme gelmifl ve daha sonraki y›llar içinde, 8Mart 1857’de bir protesto yürüyüflünde ölen kad›n iflçilerin an›s›na 8 Mart DünyaKad›nlar Günü olarak ilan edilmifl ve dünya çap›nda kutlanmaya bafllanm›flt›r.

Radikal feministler ve Marksistler aras›ndaki tart›flmalar 1960’larda ve 1970’ler-de h›zlanm›fl ve sonraki y›llarda da ilerlemifltir. 1980’lerde de Heidi Hartman, Mark-sizm ve feminizm aras›ndaki iliflkiyi “mutsuz evlilik” olarak nitelemifltir. Hartman,Marksizm ile feminizmin birlikteli¤ini ‹ngiliz Medeni Kanununda tan›mlanan “kar›-koca”l›¤a benzetir ve Marksist feminizmin tek bir fleye, yani Marksizme dönüfltü-¤ünün alt›n› çizer (Hartman, ‹ngilizce orj. 1981; Türkçe çeviri, 2006).

Feminist yaklafl›mlar ideolojilerine, ya da savunduklar› çözüm önerilerine göre hangi bafl-l›klar alt›nda ele al›nabilir?


Heteroseksüellik: Karfl›cinse duyulan cinsel ilgi.

Homoseksüellik: Hemcinseduyulan cinsel ilgi.

Kad›n Hareketi: Kad›nhareketi kavram›,kad›nlar›n, toplum içindekikonumlar›n› kad›nlar lehinede¤ifltirme ve iyilefltirmeprojesi etraf›nda seferberedimesini anlat›r. Bu terims›kl›kla “Kad›nlar›nÖzgürlefltirme Hareketi” ileayn› anlamda, 1970’lerdensonraki feminizmitan›mlamak içinkullan›lmaktad›r.

8 Mart Dünya EmekçiKad›nlar Günü: Kad›nlar›nerkeklerle eflit ekonomikhaklara sahip olmak içingiriflti¤i zorlu sürecin önemlibir dönüm noktas› 8 Mart1857’dir. ABD’nin New Yorkkentinde tekstil sektöründeçal›flan kad›n iflçilerkendilerine ödenen düflükücretleri, uzun çal›flmasaatlerini ve insanl›k d›fl›çal›flma koflullar›n› protestoetmifllerdir. Ancak yürüyüflteüzerlerine atefl aç›lan 115kad›n, ç›kan yang›ndaölmüfltür. 1910’daKopenhag’da yap›lanuluslararas› bir toplant›dakad›n delegelerin önerisiyleo gün ölen emekçi kad›nlar›nan›s›na 8 Mart DünyaEmekçi Kad›nlar Günüolarak ilan edilmifl ve 1975y›l› da Uluslararas› Kad›nlarY›l› olarak kutlanm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

BATILI OLMAYAN FEM‹N‹ZMLERHer ne kadar feminizm Anglo-Saxon ve Avrupa kökenli bir ak›m olarak bilinse de,dünyan›n farkl› co¤rafyalar›nda kad›n hareketleri bulundu¤u ve Bat› dünyas› d›fl›n-da da (co¤rafi ya da ideolojik) haritalarda baflka feminist hareketler yafland›¤›n›nalt› çizilmelidir.

Üçüncü Dünya FeminizmiKabaca iflaret etmek gerekirse, bu terim Bat› toplumlar› d›fl›nda yaflayan ve dünya-daki kad›n nüfusunu oluflturan ço¤unluk kad›nlar› ya da Bat›’daki siyahi kad›nhareketini iflaret etmek için kullan›l›r. Bu ak›m›n en temel elefltirilerinden biri ›rksorunsal›d›r. Bu çerçevede siyahi kad›nlar, bat›l› feminizmler içinde temsil edilenkad›n›n evrensellefltirildi¤ini ve bu durumun sanki dünyadaki bütün kad›nlar› tem-sil edercesine ele al›nd›¤›n› belirtmifllerdir. Özellikle (ad›n› ve soyad›n› küçük harf-lerle yazan) bell hooks, Angela Davis ve Chandra Mohanty gibi feministlerin eser-lerinde bu elefltirileri görmek mümkündür (Scott ve Marshall, 2009).

Bu farkl›l›klar›n çal›fl›lmas› yolunda ortaya konulan “kesiflimsellik”, yani kaba-ca toplumsal iliflkilerin ve toplumsal kimliklerin ço¤ul boyutlar› aras›ndaki iliflki,Kimberlé Crenshaw taraf›ndan sunulan (1989) kavramsal bir çerçevedir. Yazar›nda belirtti¤i gibi, bu kavram tamamen yeni bir olguyu iflaret etmemekle birlikte,toplumsal cinsiyet konusunun kavflaklar›n›n çal›fl›lmas› aç›s›ndan önemlidir veözellikle siyahi Amerikan kad›n hareketinin de gerekli bir bilefleni olarak elefltirelperspektifleri bar›nd›rmaktad›r (Birkalan-Gedik 2011a).

Feminizm, bir yanda ›rk, s›n›f, etnisite gibi kavramlar etraf›nda farkl›lafl›rken,öte yanda dünyadaki kad›nlar›n birleflmesi de söz konusudur. Global feminizm,1975-1985 y›llar› aras›nda Mexico City, Kopenhag ve Nairobi’de gerçeklefltirilenkad›n toplant›lar›nda dile gelen görüfl olarak bilinmektedir. Buna göre, dünyan›nherhangi bir taraf›nda kad›nlar›n ezilmesi ya da bask›ya maruz b›rak›lmas›, dünya-n›n baflka taraf›ndaki kad›nlar› etkilemektedir. Kad›nlar her nerede olurlarsa olsun-lar, tamamen özgürlefltirilememifllerse bütüncül bir kad›n özgürlü¤ünden bahsedi-lemez. Bu noktada 1995 Birleflmifl Milletler Beijing Toplant›s› kad›nlar›n özgür-leflme yolunda temel ihtiyaçlar›n›n tesbiti için önemli bir ad›md›r (Bartkowski,2005 [2000]: 58).

Farkl› Örnekler: Ortado¤u, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta Asya’daFeminizmSiyahi feministlerin Bat›l› feministlere karfl› gelifltirdikleri ve Bat›l› feminizmleri be-yaz ve etnosantrik olarak niteledikleri elefltirileri dünyan›n baflka yerlerinde femi-nist kad›nlar seslendirmifllerdir. Burada özellikle Ortado¤ulu feministlere iflaret et-mek gerekirse, Ortado¤ulu feministler hegemonik bir güç olarak fiark›yatç›l›¤› gös-termifllerdir. Bask›lanmay› sömürgecili¤in bir uzant›s› olan fiark›yatç›l›k ba¤lam›n-da ele al›rlar ve Üçüncü-Dünya kad›n›n tek tiplefltirildi¤ini ve feminist metinlerde-ki analizlerin eflitsizlik temelinde sömürgeci bir söylem yaratt›¤›n› belirtirler (Gö-çek ve Balaghi 1994).

Ortado¤u ülkelerinde, örne¤in M›s›r’da kad›n hareketleri de daha çok ulus-dev-let kurulmas› süreciyle iliflkilendirilmektedir. Bu süreç, ayn› zamanda sömürgecigüçlerden kurtulma ve yeni bir kimlik kazanma süreci olarak görülse de, bu hare-ketlerin kad›n konusunda her zaman için baflar›l› olduklar› söylenemez (Pollard,2003: 204-207). Kuzey Afrika ülkeleri Libya, Tunus, Cezayir ve Fas’taki kad›n hare-


Etnosantrik: Entosantrikyaklafl›m, bir olay›n ya daolgunun baflkatoplumlardaki yap›lanma yada uygulanma biçiminin,kendi toplumdakinden dahageri oldu¤unu varsaymakanlam›nda kullan›l›r.

fiark›yatç›l›k: Kültürelteorisyen, elefltirmen,akademik ve aktivist EdwardSaid taraf›ndan tart›flmayaaç›lan bir olan fiark›yatç›l›ktemel olarak üç alan› iflaretetmektedir. fiark›yatç›l›k birgörüfl, temsil, alg› ve söylembiçimidir. Buna göre, Bat›kaynaklar›ndaki Do¤u alg›s›,asl›nda sömürgeci birideolojidir ve Bat›l›lara aitDo¤u hakk›ndaki jeopolitikbir bilincin, estetik, bilimsel,ekonomik, sosyolojik,tarihsel ve felsefi metinleriçinde yay›lmas›na iflareteder. Bu anlamdafiark›yatç›l›k, ayn› zamandabir akademik alan› dabelirtirken, ad› konmayan birco¤rafya olarak da ‹slamfikrine gönderme yapar(Said, 2006 [1999]: 11-37).

ketleri de sömürgeci ve post-sömürgeci süreçten farkl› koflullarda etkilenmifltir.Özellikle Fransa’n›n ve daha az olsa da ‹spanya’n›n sömürgesinden kurtulan bu ül-kelerde kad›n hareketleri öncelikle toplumsal de¤iflim ile beraber yürümüfltür (Bo-wen, 2003: 208-212). Arap Yar›madas›’ndaki sömürgeci güç ise ‹ngilizler olmufltur.Sömürge sonras› dönemde ise kad›n konusundaki çal›flmalar daha çok fleriat vefetvalarda bu meseleye e¤ilmifl, ancak 1980’lere gelindi¤inde kad›n ve e¤itim gibikonular a¤›rl›k kazanm›flt›r (Taminian, 2003: 213-216). Ürdün, ‹srail ve Filistin’de-ki kad›n hareketleri ve kad›nlarla ilgili çal›flmalar da özellikle II. Dünya Savafl› son-ras›nda geliflen süreçten ayr› düflünülemez (Moors, 2003: 217-221). ‹ran’da kad›nsorunu ile ilgili yaz›lar ve çal›flmalar 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar götürülebilir vekad›nlarla ilgili ciddi bir yay›nc›l›k anlay›fl›ndan bahsedilebilir. Ancak özellikle1979/80’de gelen ‹slam Cumhuriyeti ile birlikte kad›nlar›n sesleri diyasporada du-yulur hale gelmifltir. Çünkü önemli bir entelektüel nüfus bask›c› rejime dayana-mayarak ‹ran d›fl›na gitmifltir (Amin, 2003: 250-253).

Son olarak, Sovyet Orta Asya’s›na ve Azerbaycan’a bakmak gerekirse, bat›l› sö-mügelerden farkl› olarak Sovyetler’de Bolflevik Devrimi’nden sonra 1920’lerde,Komunist Parti bir kad›n birimi kurmufl ve kad›nlar hakk›nda bilgi üretmeye çal›-fl›rken, onlar› “dönüfltürmeye” yönelmifltir. 1927-29 y›llar› aras›nda Özbek kad›nla-r› çarflaflardan ç›kar›lmas› için bask›ya u¤ram›fl ve 2000’e yak›n kad›n Hücum Ha-reketi olarak bilinen olaylar s›ras›nda öldürülmüfltür (Kamp, 2006: 186).

TÜRK‹YE’DE KADIN HAREKET‹ Türkiye’de kad›n hareketi tarihsel olarak farkl› dönemler ve bu dönemlerin sorun-sallar› etraf›nda ele al›nabilir.

Osmanl› Kad›n Hareketi“Erken dönem” olarak bilinen Osmanl› Kad›n Hareketi, Cumhuriyet Dönemi Ka-d›n Hareketi (I. Dalga), 1980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi ve 1990’lardansonra geliflen III. Dalga kad›n hareketi gibi dönemlere ayr›labilir. Daha kabaca birs›n›flama ise I. Dalga ve II. Dalga kad›n hareketi olarak yap›labilir. Buna göre de,40-45 y›ll›k bir haz›rl›k dönemi ile oluflmufl olan 1910-1920 aras› dönem (I. Dalga)ve büyük bir duraklama dönemi ile gelen 1980 sonras› dönem de II. Dalga olarakisimledirilmektedir (Tekeli, 1998: 337).


Sömürgecilik: Dahageliflmifl ülkelerin Asya,Afrika, Latin Amerika gibibölgelerde resmi olarakotorite kurmas› demektir.Daha 15. yüzy›ldanbafllayarak, Amerikak›tas›n›n kuzeyinde vegüneyinde, ‹spanya,Portekiz, ‹ngiltere, Fransa veHollanda taraf›ndanuygulanmaya bafllanm›fl,daha sonra yay›larak 19.yüzy›lda hemen hemen tümAsya ve Afrika’y› içinealm›flt› (Marshall, 1999:691-692).

Diyaspora: Vatanlar›ndanuzak baflka memleketlerdeyaflayan göçmen gruplar içinkullan›lan genel tan›mlama(Lavenda ve Schultz, 2007:197). Örne¤in Almanya’daTürk diyasporas›, Fransa’daErmeni diyasporas›, ABD’de‹ran diyasporas› gibi.

Bolflevik Devrimi: 1917y›l›nda bafllayan ve 1923y›l›na kadar devam veRusya’daki Çarl›k rejimininy›k›lmas›yla sonlanan Leninönderli¤indeki Bolfleviklertaraf›nda SovyetlerBirli¤i’nin kurulmas›nakadar giden politik süreç.

fiekil 5.3

1913: Osmanl›’dailk feminist örgütsay›labilecekTeali-i Nisvankuruldu.

Son y›llara kadar pek üzerinde durulmayan bir hareket olan Osmanl› Kad›n Ha-reketi’ne ait bilgileri paylaflan Serpil Çak›r, Türkiye’deki kad›n hareketi konusundagenellikle Kemalist devrimlerle kad›n haklar› elde edildi¤i fikrini elefltirerek, kad›nhareketini daha eski tarihlere götürmüfl ve bunu Osmanl›’da aram›flt›r (Çak›r (1993[1996]).

Nükhet Sirman, Osmanl›’daki kad›n hareketinin çat›flan farkl› eksenler üzerin-den yürüdü¤ünü belirtir. “‹lerici” olarak nitelendirilenler, kad›n özgürleflmesininuygarl›k için bir ön koflul oldu¤unu savunmufllard›r (Sirman, 1989: 5-6). Benzer fle-kilde, fiirin Tekeli de görücü usülü evlilikler, boflanman›n erkekler tarf›nda gerçek-lefltirilmesi, çok efllilik gibi hususlar›n kad›nlar›n e¤itimleri ve özgürleflmeleri içintemel engeller olarak görüldü¤ünü belirtir (Tekeli, 1982: 196-199). Öte yanda Os-manl› kad›n hareketi’nde ayr› bir grup oluflturan ‹slamc›lar ise, kad›n haklar› konu-sunda Kuran’a s›k› s›k›ya ba¤l› kal›nmas› görüflünü savunmufllard›r. Kurtulufl Sava-fl› y›llar›nda ise, köylü kad›nlar cephede görev al›rken, ‹stanbul’lu e¤itimli kad›nlarmilliyetçi söylevler vererek hareketi desteklemifllerdir (Sirman, 1989: 8).

“Erken dönem” olarak bilinen 1890’larda yay›nc›l›k faaliyetleri de sürmüfltür.Bu dönemde Han›mlara Mahsus Gazete ç›kar›lm›flt›r. Osmanl› kad›n tarihinde Fat-ma Aliye, Nigâr Han›m, Makbule Leman gibi kad›nlar›n, kad›n haklar› konusundaçal›flmalar› bulunmaktad›r.

Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi’nde ise, kad›nlar erkekler gibi kamusal ya-flamda görünür hale getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. fiirin Tekeli, ilk bafllarda elit kad›nla-r›n seslerinin daha fazla duyuldu¤unu ve “kad›n sorunu”nun ele al›nmas›n›n bir“devlet feminizmi” içinde geliflti¤ini belirtir (Tekeli, 1986: 185). 1934 y›l›nda kad›n-lara sa¤lanan seçme ve seçilme hakk›, bu aç›dan Bat›’daki örnekleriyle k›yasland›-¤›nda tam bir “sufrajist” hareket olarak nitelendirilemez. Ancak bununla birlikte,1926-1934 y›llar› aras›ndan baz› kad›nlar›n oy hakk› için savaflt›¤›n›n da alt› çizil-melidir. Örne¤in, Nezihe Muhiddin (1889-1958), Birinci Dalga Cumhuriyetçi Femi-nizm’in önde gelen isimlerindendir. ‹ki kez evlenmesine ra¤men, babas›n›n soya-d›n› alm›fl, sosyoloji, psikoloji gibi alanlarda çal›flmalar yapm›fl bir düflünür olanNezihe Muhiddin, Kad›nlar Halk F›rkas›’n›n kurucular›ndand›r. Muhiddin, Cumhu-riyet’in ilan›ndan önce, cumhuriyet rejimini kad›n haklar›n›n al›nmas› için çok uy-gun bir zemin olarak görmüfltür. 1923 y›l›nda kurulan Kad›nlar Halk F›rkas› prog-ram›nda kad›nlar›n milletvekili, hatta asker olmas› talepleri yer alsa da, bu taleplerafl›r› bulundu¤u için, parti kapat›l›r (Zihnio¤lu 2003).

Serpil Çak›r’›n 1993 y›l›nda yay›nlad›¤› ve Türkiye’de “kad›n hareketinin” Osmanl›’dakiköklerine inen çal›flmas›nda Kemalist devrimler öncesinde de Osmanl›’da bir kad›n hare-ketinin mevcut oldu¤una dair bilgi bulabilirsiniz.

1980 Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi1980 askeri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratarak farkl› feminizmlerin ortayaç›kmas›na araç olmufltur (Y. Arat, 1995: 80). “Kad›n” konusunun ve devlet feminiz-minin sorguland›¤› bir dönem olan 1980’lerde, Osmanl›’daki ve Türkiye’deki ka-d›nlarla ilgili reformlardan sonra, önceki dönemlerin elefltirileri yap›lm›flt›r (Arat1993; Sirman 1989; Özbay 1990; Tekeli 1995 [1990], Tekeli 1992a; Berktay 1995[1990]). Bu dönemde aktivist kad›nlar, erkek tarafl›l›klar›n› ve toplumsal bilimlerepistemolojisindeki tarafl›klar› gidermeye çal›flm›fllard›r (Tekeli 1988b; Kandiyoti,


Kad›nlar Halk F›rkas› veKad›n Birli¤i: 1923 y›l›ndaNezihe Muhiddin taraf›ndankurulmaya çal›fl›lan Kad›nlarHalk F›rkas› baflar›s›zolunca, tüzüklerindede¤ifliklik yaparak, 7 fiubat1924 tarihinde Kad›nlarBirli¤i ismini al›r. Kurucular›aras›nda, Nezihe Muhiddin,Latife Bekir (Çeyrekbafl›) veSabiha Zekeriye Sertel yeralmaktad›r. Kad›n Birli¤iolarak kurulan dernek, 1927y›l›nda Türk Kad›n Birli¤iad›n› al›r (Zihnio¤lu 2003).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1996: 2-3, Abadan-Unat, 1995: 15). Kad›nlar›n politik olarak erkeklerle eflitli¤ininsa¤lanmas›, aile içi fliddetin ve cinsiyete dayal› iflbölümünün ortadan kald›r›lmas›gibi konular gündemin öncelikli maddeleri olmufltur.

Özellikle, aile içi fliddet konusunun tart›fl›lmas›yla bu konu kamusal alanda da-ha görünür hale gelmifl; Mor Çat› da kad›na karfl› uygulanan fliddetin engellenme-si konusunda Türkiye’de çal›flan ilk organizasyon olarak öne ç›km›flt›r. May›s1987’de “Daya¤a Karfl› Kad›n Dayan›flmas› Kampanyas›” ile bafllayan kampanya,ayn› zamanda 12 Eylül sonras›nda gerçeklefltirilen ilk miting olmufltur. Daha son-ra Ba¤›r, Herkes Duysun adl› kitap ile kampanya devam etmifltir. Kitapç›k, kad›n-lara karfl› uygulanan fliddetin erkek egemenli¤inin devlet taraf›ndan onaylanan birparças› oldu¤unu belirtmekteydi (Sirman, 1989: 19). fiiddete u¤rayan kad›nlar içinbir s›¤›nak kurulmas›na yönelik olarak Mor Çat› Kad›n S›¤›na¤› Vakf› 1990’da ku-rulmufl ve 1995’de s›¤›na¤›n› açm›flt›r (Mor Çat›, 2000: 9; Arat 1998b).

Cinsel tacize karfl› gelifltirilen ve “‹ffetli Kad›n Olmak ‹stemiyoruz!” kampanya-s›nda ise sembol olarak mor i¤ne seçilmifltir. ‹¤ne, cinsel tacizin sembolüydü ve birtür silah olabilecek bir fleyi kullanman›n meflru müdafaa oldu¤unu belirtmekteydi(Savran, 2005a: 85). Kampanyan›n ikinci aflamas› ise cinsel tacize karfl› protestoolacakken, büyük ölçüde Türk Ceza Kanunu’nun 438. maddesinin de¤ifltirilmesi-ne yönelik olarak evrilmifltir. Bu maddeye göre, seks iflçisi kad›nlar tecavüze u¤ra-y›nca üçte iki ceza indirimi uygulanmaktayd›. Sebep olarak da zaten “iffetsiz” olankad›nlar›n tecavüzü hak etti¤i ve “iffetli” kad›nlara göre çok daha az hasar ald›¤›öne sürülmekteydi. Kad›nlar, sadece seks iflçisi kad›nlara tecavüzün meflrulu¤unude¤il, kad›nlar›n iffetli-iffetsiz ayr›m›na tutulmas›n› da protesto etmifllerdi. TCK’n›nilgili maddesi daha sonra de¤ifltirilmifltir (Savran, 2005a: 87-88).

1980’lerdeki feminist hareket, Ankara ve ‹stanbul’da küçük ev toplant›lar› ilebafllam›flt›r (Timisi ve A¤duk-Gevrek 2002; Sirman 1989). Bu dönemin feminist ya-z›n hareketi ise, YAZKO’nun 1981’de fiirin Tekeli’ye kad›n sorunu üzerine yazmateklifi getirmesiyle oluflmufltur. fiirin Tekeli, Gülnur Savran ve Stella Ovadia gibi fe-ministler Somut’ta kad›n sorunu üzerine bir sayfa yazmaya bafllam›fllar (Sirman1989; Timisi ve A¤duk-Gevrek 2002, 15; Koçak 2007) ve bu süreçte kad›nlar, Ba-t›’daki feminist hareketin teori ve pratiklerini tan›maya çal›flm›fllard›r (Koçak 2007).

Bu dönemin önemli bir çizgisini Marksist feminizm oluflturmufltur. 1970’lerdeMarksizme ba¤l› baz› sol gruplar kad›n hareketini desteklemeye bafllam›fllar ve ka-d›n örgütleri içinde yer alm›fllard›r. Bunlar burjuva feminizmi reddetmifller ve ken-dilerini daha çok toplumsalizm içinde tan›mlayarak, toplumdaki mücadeleyi s›n›fmücadelesi olarak görmüfller ve aileyi feminist çal›flmalar›n merkezine yerlefltirmifl-lerdir (Sirman, 1989: 22). Türkiye’de II. Dalga Kad›n Hareketi ile feministler 1980sonras›nda politikada ve kamuoyu gündeminde görünür olmaya bafllam›flt›r. 1980öncesinde kad›n haklar› için çal›flan, temel ald›klar› ideoloji Marksizm olan ve 1975y›l›nda kurulan ‹KD (‹lerici Kad›nlar Derne¤i) kökenli bir çok kad›n II. Dalga Ha-reket içinde yer alm›flt›r (Tekeli 1998, 342). ‹KD Türkiye Komünist Partisi’nin bafl-latt›¤› bir hareket olmas›na karfl›n, TKP’nin kad›nlar›n eseridir (Özkal, 2005).

1980’lerin en önemli kazan›mlar›n› hat›rlamak gerekirse, 1981 y›l›nda bilinçyükseltme gruplar›n›n kurulmas›, 1986 y›l›nda Kad›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›-l›¤›n Önlenmesi Sözleflmesi’ne Türkiye’nin de imza atmas›, 1987’de daya¤a karfl›kampanya yürütülmesi say›labilir. 1980’li y›llar›n ilk feminist örgütlenmesi ise 1984y›l›nda kurulan Kad›n Çevresi olmufltur. Kad›n Çevresi, ev içinde ya da d›fl›nda, üc-retli ya da ücretsiz çal›flan kad›nlar›n çal›flmalar›n› de¤erlendirmek olmufltur (Sir-man, 1989: 17). Kad›n Çevresi’nde tan›flan kad›nlar›n ilk ç›kard›klar› yay›n, 1987-


Baflbakanl›k Kad›nSorunlar› Genel Müdürlü¤üve ÇATOM: 1990’da kurulanKad›ndan Sorumlu DevletBakanl›¤› feministleri Kad›nBakanl›¤› çat›s›nda ortakhareket etmeye ça¤›rm›flt›r(Koçak 2007). Ancak,Devletin kad›n “sorununa”bir müdahalesi olarakgörülen Baflbakanl›k Kad›nSorunlar› Genel Müdürlü¤üve bu oluflum üzerine birçoktart›flma olmufltur.Bafll›bafl›na bir kad›n projesiolmasa da ÇATOM (ÇokAmaçl› Toplum Merkezleri),Güneydo¤u Anadolu Projesi(GAP)’›n bir parças› olarak1995 y›l›nda kurulmuflt›r.ÇATOM, kad›nlar›ngeleneksel aktiviteleriyleonlar› güçlendirmeyiamaçlamaktad›r. fiu anda 9ilde-Ad›yaman, Batman,Diyarbak›r, Gaziantep, Kilis,Mardin, Siirt, fianl›urfa vefi›rnak’ta-30 adet ÇATOMfaaliyet göstermektedir.

1990 y›llar› aras›nda yay›nlanan Feminist Dergi’dir. Hem flekilsel, hem içerik olarakdaha önce Türkiye’de yay›nlanm›fl dergilerden farkl› bir yap›ya sahip olan dergi,feminist teori aç›s›ndan önemli olmufltur. Dergide sadece yorumlar de¤il, kifliseldeneyimler de anlat›l›yordu ki bu da özel alan›n politikas›n›n yap›lmas› anlam›nagelmekteydi (Koç 2005).

1995’de ayl›k Pazartesi yay›n hayat›na bafllam›flt›r. Üzerinde durdu¤u konularfliddet, tecavüz gibi sorunlard›r (Tekeli, 1998: 343; Koç 2005).

1980’lerde, akademik ortamda, Aytunç Alt›ndal’›n haz›rlad›¤› Türkiye’de Kad›n:Marksist bir Yaklafl›m (1985) adl› çal›flma ise, Türkiye’deki kad›n konusunu do¤ru-dan Kemalizm ile iliflkilendiren görüfle elefltiri getirmifltir. Türkiye’deki kad›n hak-lar›n›n burjuva taraf›ndan benimsenmesinin zorunlu oldu¤unu belirtirken, 1930’lar-dan beri Türkiye’deki sosyalistlerin ve komünistlerin kad›n sorununa e¤ilmedikle-rini vurgulamaktad›r (Alt›ndal, 1977: 123-124). Yine, Marksist bir bak›fl aç›s›yla ya-z›lan Türkiye’de Kad›n Olmak adl› çal›flmada Sibel Özbudun (1994), daha farkl› biryaklafl›mla Türkiye’deki kad›n olgusunu 1980 sonras›ndaki toplumsal-politik-eko-nomik hayata dayal› olarak, kapitalizm ba¤lam›nda analiz etmektedir. ÖzbudunKemalist yaklafl›m›n, farkl›laflan feminizm içinde esasen sadece bir ak›m› olufltur-du¤unu ve Kürt kad›nlar› ile sosyalist plumsalist kad›nlar›n örgütlenme çabalar›n›nda ayr› bir ak›m› temsil etti¤ini belirtmifltir (Özbudun, 1994: 58-59).

1980’lerde ortaya ç›kan en önemli alanlardan di¤eri de, ‹slam ve feminizm ilifl-kisidir. Bir yanda ‹slamc›l›k, kendi feminist kad›nlar›n› yarat›rken, bir yandan dadaha “seküler” olan araflt›rmac›lar bu görüflü elefltirmifllerdir. 1980’lerde, ‹slamc›kad›n hakk›nda yap›lan araflt›rmalarda önemli art›fl olup politika ve politik de¤iflimkonusu ile iliflkilendirilmifltir (Y. Arat 1998, 1995 [1990]; Acar 1995 [1990]). 1990’lar‹slamc› feminizmin uzant›lar›n›n görüldü¤ü ve politik olarak günlük hayatta dahada belirginleflti¤i bir dönemdir. ‹slamc› feministlerin talep alanlar› en fazla örtün-me, ya da türban konusunda görülmektedir. 1995 seçimlerinde bu görüfl, RefahPartisi’nin kazand›¤› baflar› ile daha görünür hale gelmifltir, ama daha sonra partikapat›lm›flt›r. Bu aç›l›m daha sonra 2000’li y›llarda AKP döneminde ortaya ç›kma-ya bafllam›flt›r.

1990 Sonras› (III. Dalga) Kad›n Hareketi1990 sonras›nda geliflen feminist hareket III. Dalga Feminizm olarak adland›r›l-maktad›r. Kad›n hareketi 1990’larda, o zamana dek ayr›lmam›fl reformist, sosyalistve radikal feminizm yorumlar›n›n ayr›flmaya bafllad›¤› bir harekete dönüflmüfltür.Bu dönemin en belirgin özelli¤i daha önceki feminist düflüncenin daha çok “ev-renselci” bir çizgide geliflmesinin, orta s›n›f olmas›n›n elefltirisini yapmas›d›r. Özel-likle modernite ile kad›n iliflkisinin elefltirel bir biçimde ele al›nd›¤› 1990’lar›nuzant›s›nda “farkl› feminizmler” görülmüfltür.

Bu tarihe de¤in ayr›lmam›fl olan Türkiye’de feminizm, daha çok Türk feminiz-mi olarak okunmufl ve Kürt kad›nlar›n›n feminist talepleri de yeteri kadar de¤er-lendirilememifltir. Baz› araflt›rmac›lar›n da alt›n› çizdi¤i gibi, 1980’lerin feminist ha-reketi içinde yer alamayan Kürt kad›nlar, ayr› bir feminist hareket bafllatm›fllard›r(Bora ve Güral 2002, 8). Yeflim Arat da 1989 y›l›n›n 8 Mart Dünya Kad›nlar günün-de Kürt feministlerin Kürtçe konuflma konusunda Türk feministlerden ayr›ld›¤›n›belirtir (Arat 2008: 414).

1990’larda ayr›ca, Türkiye’de Kürt kad›nlar›na yönelik sivil toplum hareketlerioluflmufl ve Kürt kad›nlar›yla ilgili yay›nc›l›k yap›lmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in1997’de kurulan, Jiyan (Hayat), Kürt kad›nlar›na dan›flmanl›k yapmas›na ek ola-


Epistemoloji: Yunanca’dakibilgi ve bilim terimlerindentüreyen ve bilimin bilgisianlam›na gelen bu terim,bilginin hangi koflullarda,kimlerden ve kimlertaraf›ndan edinilddi¤inisorgular. Feministler, tarihboyunca sözü edilenbilginin, ismi konmaaks›z›n,erkek bilgisi oldu¤unu ve erilbir ideoloji tarf›ndanüretildi¤ini belirttirler.Ancak, bunun yerinekoyduklar› “kad›n bilgisi”ise olduça tart›flmal› birkonudur; çünkü, kad›nbilgisi ile hangi kad›n›n kastedildi¤i (s›n›fsal, ›rksal veetnik farkl›l›klar göz önüneal›nd›¤›nda) mu¤lak halegelmektedir (Kolmar veBartkowski, 2005 [2000]:45).

Kad›n Çevresi: 1983bafllar›nda Somut’ta kad›nsayfas› ç›karmaya bafllayankad›nlar, Mart 1984’te art›kbunun yetersiz oldu¤unu,feminizmi kendioluflturacaklar› yap›lararac›l›¤›yla tart›flman›nzaman› geldi¤ini düflünerekKad›n Çevresi’nikurmufllard›r (Koçak 2007).

Feminist Dergi: Daha çokkendilerine radikal feministdiyen kad›nlar taraf›ndanç›kar›l›yor olsa da, bukad›nlar hareket içinde di¤erkad›nla ortakdavranm›fllard›r (Koçak2007). Daha sonra Kad›nÇevresi’nden ayr›lan birgrubun ç›kard›¤› SosyalistFeminist Kaktüs, teorikolarak Feminist Dergi’yiç›karan kad›nlardanayr›lm›flt›r. Kaktüs’ü ç›karankad›nlar, özellikle sosyalistkad›nlara hitap etmekistediklerinden, dergi ad›nda“sosyalist” sözcü¤ünükullan›lm›flt› (Sirman, 1989:21; Savran, 2005b: 121).

Kad›nlara Karfl› Her TürlüAyr›mc›l›¤›n ÖnlenmesiSözleflmesi: ‹ngilizcek›saltmas›yla CEDAW,Birleflmifl Milletler GenelMeclisi taraf›ndan 18 Aral›k1979 tarihinde ilan edilensözleflme. Özellikle kad›nticaretinin önlenmesi vekad›n haklar›n›n dünyaça›p›nda yayg›nlaflt›r›lmas›.CEDAW’da Türkiye’yi FerideAcar temsil etmektedir.

rak, Kürt kad›nlar›n› bir araya getirmeyi ve Kürt olarak politika içinde yer almala-r› konusunda onlara yard›mc› olmay› hedeflemifltir (Birkalan-Gedik 2011a). Bun-dan baflka, Kürt feministler 1996-2000 y›llar› aras›nda Roza, Jujin ve Jin› Jiyan1998 adl› dergileri yay›nlam›fllard›r (Aç›k 2002). Yaflamda Özgür Kad›n (1998-2000), Özgür Kad›n›n Sesi dergileri yay›nlanm›fl olsa da, Özgür Kad›n›n Sesi dev-let taraf›ndan kapat›lm›flt›r. Ancak bu dergiler tonlar›nda farkl›l›k da göstermekte-dir: Necla Aç›k, Roza ve Jujin dergilerinin daha feminist ve k›smen milliyetçi ton-lara sahip oldu¤unu belirtir (Aç›k 2002). Genel olarak bu dergilerin taciz, tecavüz,ensest gibi konularda söz söylemeleri ve hem Kürt kad›nlara, hem de tüm Türki-yeli kad›nlara aç›k olduklar›n› söylemeleri fleklinde gerçekleflmifltir (Birkalan-Ge-dik 2011a).

Türkiye’de Kad›n Hareketi hangi dönemlerde ve hangi temel sorunsallar dahilinde ele al›-nabilir?

KADIN HAREKETLER‹N‹N KARfiILAfiTIRMALI DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹

I. ve II. Dalga Kad›n HareketleriI. Dalga ve II. Dalga kad›n hareketleri k›yaslan›rsa en temel benzerlikler her iki ha-reketin de e¤itimli, kentli ve orta s›n›f kad›nlardan gelmesi, her iki hareketin de be-lirgin bir lider ç›karamam›fl olmas›, her iki harekette de organizasyonun küçükgruplarca gerçeklefltirilmesi ve her iki hareketin de merkezi bir yap›dan yoksun ol-mas› yer almaktad›r. Aralar›ndaki en büyük farkl›l›k ise, I. Dalga Kad›n Haretininiçinde bir devlet unsuru bulunmas›, II. Dalga Hareketin ise, büyük ölçüde Kema-list feminizmi elefltirmesi bulunmaktad›r (Tekeli 1998, 340-343).

II. ve III. Dalga Kad›n Hareketleri II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak de¤erlendirmek gerekirse, II. Dal-ga hareket içinde mutlak eflitlik vurgusu bulunmas›, III. Dalga içinde de farkl›l›k-lar›n de¤erinin alt›n›n çizilmesi temel fark olarak belirtilebilir. Ayr›ca 2000’li y›llar-da, konular kad›n bedenine de odaklan›rken, fliddet, töre cinayetleri, bekaret test-leri ve fuhufl ile ilgili çal›flmalar ön plana ç›km›flt›r. Özellikle fliddet konusunda KA-MER’in çal›flmalar› dikkate de¤erdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baflka farkl›l›-¤› da 1990’larda feminizmin bir kent hareketi olmaktan ç›kmas›d›r ve yap›lan çe-flitli projeler ile feminizm yayg›nlaflt›r›l›r. Ancak bu durum, bir anlamda da feminiz-min politik içeri¤inin seyrelmesi olarak da yorumlanmaktad›r. Ayr›ca III. Dalga Fe-minist hareket içinde feminizm akademiye tafl›nm›fl ve kad›n çal›flmalar› bölümle-ri ya da merkezleri aç›lm›flt›r (Bora ve Güral 2002, 8-10).

II. ve III. dalga kad›n hareketlerinin en önemli farkl›l›klar› neler olmufltur?

AKADEM‹DE FEM‹N‹ZM‹lkin sivil alanda bafllayan ve bir aktivist kad›n hareket içinde geliflen feminist hareket1990’l› y›llarda akademide görülmeye bafllanm›flt›r. 1990’lar› tek bir sözcükle tan›mla-mak gerekirse, “kurumsallaflmak” sözcü¤ü uygun düflecektir. Bu hareket, ayn› za-manda kad›n çal›flmalar› bölümlerinin kurulmas›nda etkili olmufl; farkl› bölümlerdeders verenleri ise, kendi disiplinleri içinde feminist kurama yer açmaya çal›flm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

KAMER: 1997 y›l›ndan beriDo¤u ve Güneydo¤u AnadoluBölgesi’nin 23 ilinde kad›n›ninsan haklar› konusundaçal›flan bir kad›n örgütü.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Kad›n çal›flmalar›n›n 1990’larda aç›lmas›, Türkiye’de 1970’ler ve 1980’lerde ar-tan kültürel politikalar›n ve de¤iflimin bir sonucudur (Birkalan-Gedik, 2005: 783-785). Kad›n araflt›rmalar›n›n akademide görülmesi, 1990’larda iki farkl› eksen üze-rinden yürümüfltür: Araflt›rma merkezleri ve ba¤›ms›z bölümler arac›l›¤›yla. Araflt›r-ma merkezlerinde disiplinleraras› araflt›rma gruplar› oluflturulmufl ve bölümlerdeise lisans ve yüksek lisans düzeyinde dersler verilmeye bafllanm›flt›r. Ancak haliha-z›rda Türkiye’de Kad›n Çal›flmalar›’nda doktora programlar› bulunmamaktad›r.

1990’larda üniversitelerde kad›n çal›flmalar› ile akademide feminist kuram vemetoda do¤ru ciddi bir yönelim bafllam›flt›r. Ancak, kad›n konusundaki tüm çal›fl-malar›n feminist aç›yla yap›ld›¤›n› iddia etmek zordur (Ecevit 1996, Sancar 2003,2006). Serpil Sancar’›n da belirtti¤i gibi, “akademik feminizmin kendini tan›mlamasürecinde ortaya ç›kan bir akademik alan olarak kad›n çal›flmalar›’n›n ilk “sa-hip”leri ço¤unlukla, feminist hareketten gelen aktivist kad›nlar›n akademisyen ol-mas›yla ortaya ç›kan bir öncü kuflakt›” (Sancar, 2003: 167). Feminist kad›nlar ka-d›n çal›flmalar› alan›n›n oluflmas› ve geliflmesi için büyük çaba harcam›fllard›r.

Fakat, üniversitelerin farkl› bölümlerinde “kad›n” kategorisini halen normatifbir kategori olarak kullanarak verilen derslerde, feminist bir duruflun olmamas›, fe-minist kuram ve yöntemin gözle görülür eksikli¤inin bulunmas›, ayr› bir sorun ala-n› yaratmaktad›r.

Kad›n ve Toplumsal Cinsiyet Çal›flmalar›1990’lar›n bafl›ndan itibaren kurulmaya bafllanan Kad›n Çal›flmalar› Merkezleri yada Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ile feminist düflünce akademiye tafl›nm›fl ve kad›nve toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n›n yap›lmas› konusunda önemli bir zemin yarat-m›flt›r. Ancak Kad›n Çal›flmalar›’n›n tamam›n›n “feminist” bir vurgu tafl›d›¤› ne ya-z›k ki söylenemez. 1990’larda a¤›rl›kl› olarak toplumsal cinsiyet kavram›n›n anali-tik olarak kullan›ld›¤› ve feminist kuram ve epistemolojiye yer verildi¤i eserler gö-rülmüfltür. 1990’l› y›llar›n bafl›nda kad›n hareketinin kurumsallaflmas› ad›na, önem-li bir basamak oluflturan Kad›n Eserleri Kütüphanesi’nin kurulmas› da an›lmal›d›r.

Türkiye’de akademik alanda yap›lan Kad›n Çal›flmalar›’n› ve k›saca bu alan›n gelifliminide¤erlendirin.

Erkeklik Çal›flmalar› 2000’li y›llarda, 1990’l› y›llar›n feminizminin heteroseksist oldu¤unun elefltirisi ya-p›lm›fl, heteroseksüellik ve homoseksüellik konusular› gündeme gelmifltir. Yine buy›llarda cinsellik konusu da toplumsal cinsiyet çal›flmalar› içinde ele al›nm›flt›r (Bir-kalan-Gedik 2011b).

Kad›n çal›flmalar›n›n yap›lmas›yla birlikte ortaya ç›kan “toplumsal cinsiyet” ol-gusu, esasen bütünsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini anlamada ve analiz et-mede sadece kad›nlara odaklanmas›n›n yeterli olmayaca¤›n›, aterkil yap›y› ve bas-k›y› çözümlemek için erkeklerin de çal›fl›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. An-tropolog Matthew Guttman, yeni cinsiyet çal›flmalar›nda “erkeklik” teriminin kulla-n›mlar› üzerinde dururken bu kavram› dört farkl› gösterge alan›n› belirlemektedir:

1. Erkek kimli¤i 2. Erkeklik 3. Erkeksi nitelikler 4. Erkeklik rolleri


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Bu alanlar, feminizmle bafllayan ve feminist antropolojinin öncüleri taraf›ndankurulan paradigma içinde analiz edilmifl olan toplumsal cinsiyet kavram›n›n sade-ce “kad›n” kategorisini iflaret etmekten ç›kar›larak, toplumsal cinsiyet olgusununtoplumsal olarak nas›l yarat›ld›¤›n›; yine bu ba¤lam içinde erkeklik olgusunun na-s›l yarat›ld›¤›n›; erkekli¤in bireylerin hayatlar›nda, gruplarda, organizasyonlarda vekurumlarda ne anlama geldi¤ini; kad›nl›k ve erkeklik kavramlar›n›n daha genifl birdüzlemde “cinsiyet düzeni” içinde birbiriyle nas›l etkileflim içinde oldu¤unu sorgu-lamaktad›r (Birkalan-Gedik 2011).

Klasik antropoloji içinde farkl› adlar, adland›rmalar ve yaklafl›mlarla “erkek” ol-gusunun incelendi¤ini belirtmek gerekir: Bunlar aras›nda (‹lkel Toplumlarda Cin-sellik ve Bask›) Sex and Repression in Savage Society (Malinowski 1927); ‹lkellerinCinsel Hayatlar› (The Sexual Life of Savages), (Malinowski 1929); Nuerler Aras›ndaEvlilik ve Akrabal›k (Kinship and Marriage among the Nuer), (Evans-Pritchard1951); Azande Toplumunda Erkek ve Kad›n (Man and Woman among the Azan-de), (Evans-Pritchard 1974); Üç ‹lkel Toplumda Cinsiyet ve Mizaç (Sex and Tempe-rament in Three Primitive Societies), (Mead 1935); Akrabal›¤›n Temel Yap›lar› (TheElementary Structures of Kinship), (Lévi-Strauss 1969) say›labilir. Fakat bu eserler-de “erkeklik” ve “kad›nl›k” konusu sistematik olarak çal›fl›lmam›flt›r ve erkekler er-kek olarak de¤il, adlar› konmaks›z›n kültürün tek temsilcileri olarak ele al›nm›flt›r.Ancak 1980’lerde sistematik çal›flmalar oluflmufl ve bir kavram çerçevesi olarak “er-keklik” üzerinden yürütülmüfltür.

Türkiye’de erkeklik konusunda ilk kuramsal çal›flmalar aras›nda, Deniz Kandi-yoti’nin Müslüman toplumlarda erkeklik paradokslar› üzerine yapt›¤› çal›flma (1994)önemli bir yer tutmaktad›r. Ayr›ca Kandiyoti, 2000’li y›llar›n bafl›nda medyada gö-rünürlük kazanan transseksüelleri, toplumsal cinsiyet ideolojisi ve özellikle de ka-d›nlar›n ikincil durumlar› ba¤lam›nda de¤erlendirmifltir (Kandiyoti 2002). Arus Yu-mul’un Türkiye’deki erkeklik durumlar›n› de¤erlendiren çal›flmas› da önemlidir(1999). Alan araflt›rmas›na dayal›, feminist bir çerçeveden gerçeklefltirilmifl bir bafl-ka erkeklik konulu çal›flma ise Serpil Sancar’›n 2009 y›l›nda yay›nlad›¤› Erkeklik:‹mkans›z ‹ktidar: Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler adl› çal›flmas›d›r. Sancar,modern kapitalist toplumlardaki egemen cinsiyet rejimlerini anlamaya yöneldi¤inibelirtmekte ve temel olarak Türkiye’de kad›nlar›n mücadelesinin neden orta s›n›f,modernlik ve laiklik de¤erlerinin tafl›y›c›s› elit erkekler taraf›ndan desteklenmedi¤isorusunu sormaktad›r.

Erkeklik Çal›flmalar› hangi farkl› alanlara iflaret etmektedir? Genel olarak akademide veakademik eserlerde “erkeklik” hangi biçimlerde ele al›nm›flt›r?

Queer ve Queer Teori Türkçe’de tam oturmufl bir karfl›l›¤› da bulunmayan “queer” sözcü¤ü ‹ngilizce-Türkçe sözlüklerde, daha çok “acayip,” “garip,” “homoseksüel,” “sahte,” “tuhaf,”“yad›rganan” gibi farkl› anlamlar karfl›l›¤›nda kullan›lmakta; ayr›ca “terso” sözcü¤übaz› gruplarca “queer” yerine kullan›lmaktad›r. Bu sözcü¤e homofobi karfl›t› bu-luflmalardaki baz› oturumlar›n metinlerinde, bazen bafll›k olarak rastlamak müm-kündür. Öte yanda kuramsal olarak de¤erlendirildi¤inde “queer teori” temel ola-rak, “normatif” olma ve “heteroseksüellik” durumunu; sosyalleflme ve cinsel kim-li¤in etkilerini sorgulamaktad›r.

Queer teori konusunda, Türkiye’deki çal›flmalara bak›ld›¤›nda ise, Aksu Bo-ra’n›n feminist düflünce ile eflcinsel hareketi birlefltici noktan›n toplumsal iliflkiler-


Hegemonik erkeklik:Hegemonik erkeklik, küçükbir grubun erkeklikoluflumlar›n›, ideallerini vepratiklerini nas›l yönetti¤i vebunlar› dayatt›¤›yla ilgilidir.Hegemonik erkeklik di¤ererkek ve kad›nlar› etkisialt›na alsa da, onlartaraf›ndan de¤ifltirilebilir.Hegemonik erkeklik kavram›,bundan yaklafl›k olarak 25y›l önce Connel taraf›ndanortaya kondu¤unda,erkekler, toplumsal cinsiyetve toplumsal hiyerarflilerüzerinden bir tan›mlamagetirmifl ve Carrigan,Connell ve Lee taraf›ndansistematize edilmifltir(Connell ve Messerschmidt,2005: 830; Connel 1995).Örne¤in erkeklik, Bat›toplumundaheteroseksüellik, evlenme,otorite ve fiziksel güç ileiliflkilendirilmektedir. Do¤utoplumlar›nda ise daha çok“onur” kavram› üzerindenyürümektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Cinsel Yönelim ve CinselKimlik: Cinsel yönelim, bireyinhangi cinsiyete/cinsiyetlereyönelik cinsel ve/veya duygusalhisler besledi¤ini ifadeederken, cinsel tercih, bireyintercihen yapt›¤› bilinçli biredimi ifade eder. Eflcinsellik,heteroseksüellik, biseksüellikbirer cinsel yönelimdir. Genelyarg›n›n aksine iradi bir“tercih” de¤ildir vede¤ifltirilemeyece¤i kabul edilir(Güner, 2011: 5-6).

Lezbiyen: Kad›n eflcinsel.

Gey: Erkek eflcinsel.

le ve iktidarla iliflkili bir konu oldu¤unu belirtmesi, bu iliflkiler içinde sadece eleal›nd›¤›nda “neden bir ortakl›k olabilir” sorusuna bence çok da yerinde bir cevapvermektedir (Bora 2007a). Türkiye’de cinselli¤in queer ba¤lam›nda sorgulanmas›,Gülnur Acar-Savran’›n da belirtti¤i gibi, heteroseksüel cinselli¤in de sorunsallaflt›-r›lmas›na neden olmufltur (Acar-Savran 2009). Konuya heteroseksizm ve ataerkil-lik üzerinden yaklaflmas› ataerkilli¤in elefltirisini yapmas› bak›m›ndan cinsel kim-liklerin de kimlik politikas› yönünü vurgulamaktad›r. Dolay›s›yla queer teori bunoktada feminist teoriye katk› sunmaktad›r. Buna ek olarak Ayfle Düzkan da eflcin-sel hareketle kad›n hareketi aras›ndaki iliflkinin gerek teorik, gerekse pratik aç›lar-dan önemine dikkat çekerken, her iki hareketin de ataerkilli¤e karfl› mücadele et-ti¤ini belirtmektedir (Düzkan 2007). Ancak queer alan› tan›mlarken, queer’in cin-sellik vurgusundan da farkl› bir yerde tart›flmay› konumland›ramamaktad›r.

Queer ve Queer teori nedir? Genel olarak ve Türkiye özelinde ne yapmakta ve neyi amaç-lamaktad›r?

LGBTT Hareket Türkiye’de 1990’larda önem tafl›yan ve akademi d›fl›nda geliflen LGBTT (Lezbi-yen, Gey, Biseksüel, Travesti ve Transseksüel) hareketi sivil toplum örgütleri fe-minizm içinde ve ötesinde önemli bir dönüm noktas› yaratm›flt›r. Kurulan gruplararas›nda aras›nda Lambdaistanbul, Türkiye’de ilk gey ve lezbiyen dergi ç›karanKaos GL, Pembe Üçgen ‹zmir Eflcinsel Kültür Grubu say›labilir. Kaos GL, 1996-1997 y›llar› aras›nda ‹stanbul Ekoloji Platformu’nda yer alan ilk gey lezbiyen bi-seksüel ve transgender program›n› sürdürmüfltür. Ancak, bu sivil hareket birçoksorunla karfl› karfl›yayd›-Türkiye’de kad›n hareketinin de önündeki en büyük en-gellerden biri olan “hegemonik erkeklik” bu hareketin de en büyük sorunsal› idi.Queer teori akademiye henüz daha tam anlam›yla tafl›namam›fl iken, kad›n hare-ketinde oldu¤u gibi, sivil alanda bir LGBTT hareketi oluflmaya bafllam›fl ve bu ha-reket politika yapan etnik ve çevreci baflka hareketlere de destek vermifltir. Bukapsamda homofobi karfl›t› buluflmalar düzenlenmifl ve yay›nlar yap›lm›flt›r. Öteyanda “queer” teori, Türkiye’de ad›n› iki konferansla duyurmufltur. Ancak konfe-ranslar ertesinde çok fazla tart›flma oluflmam›flt›r. Bu aç›dan bu konferanslar›n birölçüde LGBTT hareketinden kopuk gerçekleflti¤ini söylemek de mümkündür(Birkalan Gedik 2011b).

LGBTT hareket Türkiye’de nas›l geliflmifltir ve baflka hangi aktivist hareketlerle kesifl-mifltir?

TÜRK‹YE’DE FEM‹N‹ST HAREKET‹N ÇALIfiMA KONULARI1990’larda akademide tart›fl›lan konulara örnek olarak, siyaset, istihdam, e¤itim,medya ve fliddet, kad›n tarihinin haritaland›r›lmas› ve göç gibi konular verilebilir.Bu konular›n birço¤u, ayn› zamanda 2000’li y›llar›n gündemini de meflgul etmifltir.En fazla çal›fl›lan konular›n bafl›nda gelen siyaset ve kad›nlar›n siyasi kat›l›mlar› ko-nusunda, kad›nlar›n temsilini daha yüksek düzeyde sa¤lamak için yürüyüfller,kampanyalar, paneller sempozyumlar vb. aktiviteler düzenlenmifl, siyasette kad›nadaylar› desteklemifllerdir. Bundan baflka çal›fl›lan konular› de¤erlendirmek gere-kirse baz› alt bafll›klar üretilebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Transgender: Her hangi bircerrahi müdahale geçirmifl ya dageçirmemifl kad›n veyaerkeklerden biyolojik cinsiyetineve görünümüne bir flekildemüdahale edenlerin tamam›n›kapsayacak flekilde, ‹ngilizce birtan›mlama olup Türkçe’dekitravesti ve transseksüeltan›mlamalar›n›n ikisini dekapsar.

Homofobi: Genel anlam›ylaeflcinsellere iliflkin olumsuzduygu, tutum ve davran›fllarolarak tan›mlan›r. Homofobi,kiflisel bir korku ve irrasyonel birinanç olman›n çok ötesinde kültürve anlam sistemleriyle, kurumlarve toplumsal geleneklerle iliflkiliolarak ele al›nmas› gerekenpolitik bir alanda oluflan, gruplararas› bir sürece iflaret eder.Homofobi, daha bireysel (kiflilik,benlik alg›s›, biliflsel yap›lar vb.)süreçlerin de etkiledi¤i,eflcinsellerin ve biseksüellerinbir d›fl grup olarakkavramsallaflt›r›lmas›

sonucunda oluflan ve belirlistereotiplerin efllik etti¤i birgruplar aras› iliflki ideolojisiolarak görülebilir. Homofobikideoloji kendili¤inden kiflisel birözellik olarak de¤il, belirli birsosyo-kültürel ba¤lam içindeoluflur. Kültürel ve bireyselkoflullar ve süreçlere dayal›bütün köklerine ra¤men pek çoktoplumsal psikolog,homofobinin ›rkç›l›k ve seksizm(cinsiyetçilik) ba¤lant›lar›içinde anlafl›labilece¤inidüflünür. Homofobi bu anlamdaseksizmin önemli bir uzant›s›d›r(Güner, 2011: 5-6).

Transseksüel: Kendisini karfl›cinsten biri olarak tan›mlayankifli. Kifli erkek oldu¤u haldekad›n olmay› isteyebilir, kad›noldu¤u halde erkek olmay›isteyebilir. Ancak transseksüel,daha çok ruhsal e¤ilimler içinbelirleyici bir kelimedir. Kiflinindavran›fllar›ndan çok içdünyas›nda kendisini karfl›cinsten biri gibi görmesi,hissetmesidir. Bu yüzdentransseksüel bireyleri d›flgörünüfllerinden belirlemek sözkonusu de¤ildir. Transseksüellikcinsiyete dair kimli¤i ifade eder;bireylerin cinsel yönelimi ilealakas› yoktur. Transseksüel birbirey, heteroseksüel, biseksüelveya eflcinsel olabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

fiiddet1999 y›l›nda Türkiye genelinde düzenlenen Kad›n S›¤›naklar› ve I. ve II. Kurultay-lar› tutanaklar›n›n yay›nlanmas› kad›na yönelik fliddet konusunun gündemdeki ye-rini korumas›na yard›mc› olmufltur. Kurultayda s›¤›naklar›n neler olduklar›, nedenihtiyaç duyulduklar›, kad›na yönelik fliddete karfl› politika üretimi, medeni kanuntasar›s›, deprem sonras› kad›nlar›n maruz kald›klar› fliddet gibi konular tart›fl›lm›flve politika üretmeye yönelik çal›flmalar yap›lm›flt›r (Mor Çat› 2000, Birkalan-Gedik2011a). 1997 y›l›nda kurulan Kamer Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da kad›na yö-nelik fliddet, namus ad›na ifllenen cinayetlere karfl› çal›flmalar yürütmektedir.

Bu dönemde, töre cinayetlerine karfl› yürütülen kampanya ön plana ç›kmakta-d›r. Tecavüze u¤rad›¤› için hamile kalan ve çocu¤u do¤urmak için ‹stanbul’a ka-çan Güldünya Tören çocu¤unu do¤urduktan sonra ailesi taraf›ndan bulunmufl vesokakta kurflunlanm›flt›r. Ancak ad›¤› kurflun yaralar›yla ölmeyen Güldünya kald›-r›ld›¤› hastanede hiçbir güvenlik önlemi al›nmad›¤›ndan öldürülmüfltür. Güldünyaile özdeflleflen kampanyalar düzenlenmifltir: Yeni Türk Ceza Kanunu’nun de¤iflti-rilmesi ve ailesinden kaçanlar için s›¤›nak yap›lmas› talebi olmufltur.

2000’li y›llarda da devam fliddet konusu hakk›nda, özellikle Yeflim Arat ve Ay-fle Gül Alt›nay’›n Türkiye çap›ndaki çal›flmas› (2007) verilebilir. Ayr›ca, kad›nlarayönelik cinayetler (Sirman 2004, Ko¤ac›o¤lu 2007, Kümbeto¤lu 2011) farkl› pers-pekiflerden konuya yaklaflm›fllard›r.

‹stihdam ve Kad›n Eme¤i ‹stihdam ve kad›n eme¤i de 1990’lar›n önemli konular› aras›ndad›r. Kad›n eme¤ikavram›nin feminist çal›flmalarda kullan›lmaya bafllanmas›, 1980’li y›llar›n ortalar›-na rastlar (bkz. Ecevit 1986). Bu çal›flmadan sonra gerçekleflen çal›flmalar, daha ön-ceden “görünmez” olan bu kavram›n akademide bir anlam ifade etmesini sa¤la-m›flt›r. Örne¤in Belk›s Kümbeto¤lu’nun yay›nlanmam›fl doktora tezi (1992) enfor-mel sektörde çal›flan kad›nlar›n aileye katk›lar›n› ele alm›flt›r. 1990’larda, kad›neme¤i konusu üzerine Jenny White da Money Makes Us Relatives: Women’s Laborin Urban Turkey adl› bir çal›flma yay›nlam›fl (1994) ve çal›flmas›, Para ile Akraba:Kentsel Türkiye’de Kad›n Eme¤i ad›yla Türkçe’ye çevrilmifltir (1999). ‹stanbul gece-kondular›nda “ucuz” kad›n eme¤i, bu eme¤in yaratt›¤› üretim alan› ve bu üretimalan›yla beraber ortaya ç›kan toplumsal ve ekonomik iliflkileri incelemifltir.

Kad›n eme¤i ile ilgili çal›flmalar, daha sonraki y›llarda da devam etmifltir. Örne-¤in, Y›ld›z Ecevit kad›nlar›n ekonomiye neden düflük oranda kat›ld›klar›n› (2005);kad›nlar›n ne flekilde güçlenebileceklerini (2006), kad›n eme¤i ile sigortal› çal›flmakonusunu (2004); çal›flma hayat›nda kad›n-erkek eflitli¤ini; kad›n giriflimcilik kav-ram›n› (2007) ele alm›flt›r. Belk›s Kümbeto¤lu, “Enformelleflme Süreçlerinde GençGöçmen Kad›nlar ve Dayan›flma A¤lar›” (2005a) çal›flmas›n› yay›nlam›flt›r. Kümbe-to¤lu’nun kad›n istihdam› ile küreselleflme iliflkisini ele alan çal›flmalar› da (Küm-beto¤lu 2002b; Kümbeto¤lu ve Ça¤a 2000) önemli bulgulara iflaret etmektedir.

2000’li y›llarda say›sal olarak art›fl gösteren kad›n eme¤i odakl› çal›flmalar ara-s›nda Gül Özye¤in gündelikçi kad›nlar ve ev sahipleri aras›ndaki iliflkileri iktidariliflkileri ba¤lam›nda de¤erlendirmifltir (‹ngilizce orj. 2001; Türkçe çevirisi 2004).Aksu Bora, ücretli ev hizmetlerini, cinsiyet ve s›n›f temelli ayr›mlar›n ve eflitsizlik-lerin yarat›ld›¤›, sürdürüldü¤ü ve bunlara karfl› ç›k›ld›¤› gündelik pratikler içindeanlafl›lmas› noktas›nda ele al›rken, “kad›nlar› eve ba¤layan zincirler” konusunae¤ilerek, kad›n eme¤ini sorgulamaktad›r (Bora 2008a). Eski Sovyetler Birli¤i’nden


Kad›n Eserleri Kütüphanesive Bilgi Merkezi Vakf›:Kad›nlar›n geçmiflinitan›mak ve tan›tmakamac›yla 1989 y›l›nda JaleFüsun Akatl›, fiirin Tekeli,Füsun Yarafl ve Asl› Davazöncülü¤ünde kurulankütüphane ayn› zamandaaraflt›rmalar yürütmüfl vetoplant›lar organize etmifltir(Akkent 1994).

Uçan Süpürge: 1996 y›l›nda,Ankara’da, bafl›ndan berikad›n hareketi içindebulunan kad›nlar taraf›ndankurulan bir kad›n kuruluflu.Amac› kad›n kurulufllar› vekad›n hareketine duyarl›kifliler aras›nda iletiflim,iflbirli¤i ve dayan›flmay›artt›rmak, onlar›ndeneyimlerini gençkuflaklara aktarmak, ulusalve uluslararas› bir iletiflima¤› oluflturmakt›r (Kardamve Ecevit 2002).

göç eden kad›nlar›n enformel sektördeki durumlar›n› “enformel çal›flma” çerçeve-sinden “ideal ev kad›n›” durumuna nas›l geldi¤ini araflt›ran Ayfle Akal›n (2007); Ta-hire Erman ve arkadafllar› göç eden kad›nlar›n kentte enformel sektördeki durum-lar›n› ele alm›flt›r (Erman, Kalayc›o¤lu ve Rittersberger-T›l›ç 2002; ayr›ca bkz. Ka-layc›o¤lu ve Rittersberger-T›l›ç 2001).

YoksullukTürkiye’de feminist bir bak›fl aç›s›yla yoksulluk olgusu ancak son on y›lda tart›fl›l-m›fl, bu konuda araflt›rmalar yap›lm›flt›r. Bu çal›flmalara örnek olarak sosyoloji veantropoloji alan›ndaki çal›flmalar örnek oluflturmaktad›r (Kümbeto¤lu 2002, Ecevit2007, Bora 2007b). Yoksulluk ve kad›nlar aras›ndaki kavramsal iliflkiyi de¤erlen-dirmede önemli bir kavram, “yoksullu¤un kad›nlaflmas›” kavram›d›r. Diane Piarcetaraf›ndan ilk olarak 1978 y›l›nda kullan›lm›fl ve araflt›rmac› 1970’li y›llarda ABD’deyoksullar›n 2/3’ünü kad›nlar›n oluflturmas›na ve zaman içinde kad›nlar›n iflgücünekat›l›m oran›ndaki art›fla ra¤men 1950-70 aras›nda kad›nlar›n ekonomik konumla-r›n›n giderek kötüleflmesine dikkat çekmek üzere kullanm›flt›r (Ulutafl 2009).

SONUÇBu ünitede feminist teorinin temel kavramlar› aç›klanm›fl; ABD, ‹ngiltere ve k›taAvrupa’s›ndaki feminist hareketler ve feminist hareketler içindeki farkl› düflüncelerele al›nm›flt›r. Böylelikle Bat› d›fl›nda geliflen feminist hareketlere de iflaret edilmifl-tir. Ayr›ca, Türkiye’deki feminist hareketin tarihçesi ele al›nm›fl, farkl› yaklafl›mlarbelirtilmifltir. Daha sonra feminist hareketin akademideki yans›mas›na örnek ola-rak, Kad›n Çal›flmalar› Bölümleri ve Merkezleri hakk›nda k›sa notlar düflülmüfltür.Son olarak, feminist teoriyle iliflkili olarak queer teori, erkeklik çal›flmalar› gibi ko-nular ele al›nm›flt›r.


Enformel Sektör: Piyasa d›fl›çal›flmalar› anlatmak içinkullan›lan terim. Bukavram›n içine ald›¤›alanlar çok genifltir: ev çieme¤i, tüketime yönelikçal›flma, piyasa d›fl› üretkenemek, yasa d›fl› ticaret vb...bu sektörün içinegirmektedir (Marshall 1999,339-340).

Kad›n Eme¤i, Ev ‹çi Emek:Emek, daha çok “ücretli”eme¤in efl anlaml›s› olarakkullan›l›r. Ancak özellikleantropolojide geliflenfeminist tart›flmalarekseninde “ev içi eme¤ininineme¤e dönüflmesi” ya dasosyolojik analizlerde ücretliistihdamdan ziyadeçal›flmayla da eflitlenmifltir(Marshall, 1999: 183). Buterimin toplumsal bilimlerdekullan›lmas› ayn› zamandakamusal/özel alan›n›ntart›fl›lmas›na da katk›dabulundu¤undan, önemlidir.Çünkü, toplumsal cinsiyetrollerinde üretim rollerihat›rlanacak olursa,kad›nlar›n daha çok hane içiolan ve parasal karfl›l›¤›olmayan üretimehapsedildi¤i görülecektir.Oysa ki, kad›n eme¤ikavram›n› gündemegetirmek, hane içi eme¤inde bir art› de¤eryarat›lmaktad›r.


Feminist hareketin temel kavramlar›n› aç›kla-

mak.

Feminist hareketler kad›nlar›n de¤iflim için bir

araya geldi¤i hareketler olarak nitelendirilen ha-

reketlerdir. Bu hareketler temel olarak, 20. yüz-

y›l›n bafllar›nda bölgesel ya da ulusal düzeyde

gerçekleflmifl, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na gelindi-

¤inde küresel bir harekete dönüflmüfltür. Femi-

nist hareketlerin üzerinde durdu¤u en önemli

kavramlardan biri ataerkilliktir. Ataerkillik, efl za-

manl› olarak erkeklere ve erkekli¤e imtiyaz tan›-

yarak, kad›nlar› ve kad›nl›¤› afla¤› gören ve ka-

d›nlar› erkek tahakkümü alt›na alan toplumsal

organizasyon biçimidir. Feminist düflünce ise top-

lumsal cinsiyet kavram›n› temel alarak toplumsal

bir de¤iflim hedeflemektedir. Toplumsal cinsiyet,

biyolojik cinsiyetten farkl› olarak kad›n ve erkek-

ler için toplumsal olarak oluflturulmufl roller ve

ö¤renilmifl davran›fl ve beklentilere iflaret etmek

için kullan›l›l›r.

ABD, ‹ngiltere ve k›ta Avrupa’s›ndaki feminist

hareketleri ve feminist hareketler içindeki farkl›

düflünceleri tan›mlamak.

Kabaca ay›rmak gerekirse, feminizm içinde iki

farkl› co¤rafyada, iki farkl› tarihsel arka plan›nda

geliflen ve farkl› konulara odaklanan hareketler

bulunmaktad›r. Bunlar Anglo-Amerikan feminiz-

mi ve Frans›z feminizmidir. Özellikle kad›n-er-

kek “eflitli¤i”ne vurgu yapan ve kad›nlar›n erkek-

lerden “farkl›l›klar›”n› vurgulayan Frans›z Femi-

nizmi’nden ayr›lan Anglo-Amerikan Feminizmi,

kad›nlar›n e¤itimi gibi toplumsal-kültürel konu-

lara odaklanm›flt›r. Özellikle edebiyat odakl› ge-

liflen ve daha çok kad›n yaz›n› (écriture femini-

ne) olarak tan›mlanan, bir metinsel tasar›m› ön-

celikli olarak ele alan Frans›z Feminizmi, kendi-

sini “farkl›l›k” kavram› etraf›nda kurgulam›flt›r.

1970’lerde ve sonras›nda geliflen Frans›z Femi-

nizmi, ‹kinci Dalga Feminizm olarak da bilin-

mektedir. Ancak günümüzde, dünya genelinde

bak›ld›¤›nda bu yaklafl›mlar çeflitlenmifltir.

Bat› d›fl›nda geliflen feminist hareketleri iflaret

etmek.

Her ne kadar feminist hareketler genel olarak

Bat›’da geliflmifl ve dünyaya buradan yay›lm›fl ha-

reketler olarak bilinse de, Bat› d›fl›nda da geliflen

feminist hareketler bulunmaktad›r. Kabaca iflaret

etmek gerekirse, Bat› toplumlar› d›fl›nda yaflayan

ve dünyadaki kad›n nüfusunu oluflturan ço¤un-

luk kad›nlar› ya da Bat›’daki siyahi kad›nlar› ifla-

ret etmek için Üçüncü Dünya Feminizmi terimi

kullan›lmaktad›r. Bu ak›m›n en temel elefltirile-

rinden biri ›rk sorunsal›d›r. Bu çerçevede siyahi

kad›nlar, bat›l› feminizmler içinde temsil edilen

kad›n›n evrensellefltirildi¤ini ve bu durumun san-

ki dünyadaki bütün kad›nlar› temsil edercesine

ele al›nd›¤›n› belirtmifllerdir.

Türkiye’deki kad›n hareketinin tarihçesini ve

farkl› yaklafl›mlar› tan›mlamak.

Türkiye’de kad›n hareketinin temelleri Osmanl›

dönemine kadar götürülebilir. Bu dönem kad›n

hareketi erken dönem kad›n hareketi olarak da

bilinmektedir. Bu dönemde kad›n hareketi çat›-

flan farkl› eksenler üzerinden yürümüfltür. “‹leri-

ci” grup olarak nitelendirilenler kad›n özgürlefl-

mesinin uygarl›k için ön koflul oldu¤unu savu-

nurken, ‹slamc›lar da kad›n haklar› konusunda

Kuran’a s›k› s›k›ya ba¤l› kal›nmas› görüflünü ileri

sürmüfllerdir. Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hare-

keti’nde kad›n›nlar erkekler gibi kamusal yaflam-

da görünür hale getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Öncele-

ri elit kad›nlar›n sesleri daha fazla duyulmufl ve

kad›n sorunu “devlet feminizmi” içinde ele al›n-

m›flt›r. ‹lerleyen y›llarda farkl› tarihsel, politik ve

kültürel ba¤lamlarla flekillenen kad›n hareketi-

nin dönüm noktas› 1980’ler olmufltur. 1980 aske-

ri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratm›fl ve fark-

l› feminizmler ortaya ç›km›flt›r. “Kad›n” konusu-

nun ve devlet feminizminin sorguland›¤› bir dö-

nem olan 1980’lerde, Osmanl›’daki ve Türki-

ye’deki kad›nlarla ilgili reformlardan sonra, ön-

ceki dönemlerin elefltirileri yap›lm›flt›r. Bu dö-

nemde özellikle, aile içi fliddet konusunun tart›-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


fl›lmas›yla bu konu kamusal alanda daha görü-

nür hale gelmifl; Mor Çat› da kad›na karfl› uygu-

lanan fliddetin engellenmesi konusunda Türki-

ye’de çal›flan ilk organizasyon olarak öne ç›km›fl-

t›r. 1990 sonras›nda geliflen feminist hareket III.

Dalga feminizm olarak adland›r›lmaktad›r. Kad›n

hareketi 1990’larda, o zamana dek ayr›lmam›fl

reformist, sosyalist ve radikal feminizm yorumla-

r›n›n ayr›flmaya bafllad›¤› bir harekete dönüflmüfl-

tür. Bu dönemin en belirgin özelli¤i daha önce-

ki feminist düflüncenin daha çok “evrenselci” bir

çizgide geliflmesinin, orta s›n›f olmas›n›n elefltiri-

sini yapmas›d›r. Özellikle modernite ile kad›n

iliflkisinin elefltirel bir biçimde ele al›nd›¤› 1990’la-

r›n uzant›s›nda “farkl› feminizmler” görülmüfltür.

Feminist hareketin Türkiye’de akademide çal›fl-

ma konular›n› belirlemek.

1990’lar›n bafl›ndan itibaren kurulmaya bafllanan

Kad›n Çal›flmalar› Merkezleri ya da Kad›n Çal›fl-

malar› Bölümleri ile akademiye tafl›nm›fl ve ka-

d›n ve toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n›n yap›lma-

s› konusunda önemli bir zemin yaratm›flt›r. An-

cak Kad›n Çal›flmalar›’n›n tamam›n›n “feminist”

bir vurgu tafl›d›¤› ne yaz›k ki söylenemez. Bu-

nunla birlikte Kad›n Çal›flmalar› bölümlerinin ba-

z›lar›nda erkeklik çal›flmalar› ad› alt›nda da çal›fl-

malar yap›lmakta, feminist kuram ve metod ile

erkeklik ve kad›nl›k iliflkileri kurulmaya çal›fl›l-

maktad›r. Bu çeflitlenme büyük ölçüde toplum-

sal cinsiyet kavram›n›n yeniden düflünülmesi ile

ilgilidir. Kad›n çal›flmalar›n›n yap›lmas›yla birlik-

te ortaya ç›kan “toplumsal cinsiyet” olgusu, esa-

sen bütünsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini

anlamada ve analiz etmede sadece kad›nlara

odaklanmas›n›n yeterli olmayaca¤›n›, aterkil ya-

p›y› ve bask›y› çözümlemek için erkeklerin de

çal›fl›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. Günü-

müzde akademik feminizm alt›nda özellikle ka-

d›n›n siyasetteki yeri, kad›n eme¤i ve istihdam,

kad›na yönelik fliddet, kad›n ve göç, kad›n ve

yoksulluk gibi konular özellikle ele al›nan konu-

lar aras›ndad›r.

5NA M A Ç


1. Erkekler taraf›ndan belirlenen toplumsal organizas-yon biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Oligarflik sistemb. Anaerkil (matriyarkal) sistemc. Ataerkil (patriyarkal) sistem d. Eflitlikçi sisteme. Anarflizm

2. Afla¤›daki feminist yaklafl›mlardan hangisi toplumsalcinsiyetin kültürel bir terim olarak ortadan tamamenkald›r›lmas›na yöneliktir?

a. Sosyalist feminizmb. Muhafazakar feminizmc. Liberal feminizm d. Radikal feminizme. Birinci dalga feminizm

3. Türkiye’de ilk dalga kad›n hareketi ne zaman baflla-m›flt›r?

a. 1800’lerin ortas›b. 1700’lerin ortas›c. 1920’lerd. 1960’lare. 1980’ler

4. Radikal feministlere göre kad›na nas›l bir tav›r al›n-mal›d›r?

a. Kad›n olmak kutlanmal› b. Kad›nlardan korkulmal›c. Kad›nlardan nefret edilmelid. Kad›nlar gizli kalmal›e. Kad›nlar ezilmeli

5. “Kad›n do¤ulmaz, olunur,” sözü kime aittir? a. Mary Wollstanecraft b. Simone de Beauvoir c. Margaret Meadd. fiirin Tekelie. Y›ld›z Ecevit

6. Afla¤›dakilerden hangisi 1990’larda yay›nlanmayabafllanan bir dergidir?

a. Kaktüs b. Somutc. Feminist Dergid. Pazartesie. Han›mlara Mahsus Gazete

7. I. ve II. Dalga kad›n hareketleri aras›ndaki en büyükfarkl›l›k nedir?

a. Her iki hareket de küçük gruplarca organizeedilmifltir.

b. Her iki hareket de belirgin bir lider ç›karama-m›flt›r.

c. Her iki hareket de devlet taraf›ndan desteklen-mifltir.

d. Her iki hareket de e¤itimli, kentli ve orta s›n›fkad›nlardan gelmifltir.

e. Her iki hareket de merkezi bir yap›dan yoksun-dur.

8. Afla¤›dakilerden hangisi erkeklik çal›flmalar› olarakadland›r›lan alan›n çal›flma konular› aras›nda say›la-

maz?

a. Prostat kanserine ba¤l› ödemelerin sa¤l›k sigor-talar› ba¤lam›nda ele al›nmas›

b. Erkek çocuklar› büyütürken onlara oyuncak ye-rine silah, kamyon, ya da “action man” gibi fi-gürlerin verilmesinin geliflimleri üzerine etkisi

c. Spor salonlar›nda kas gelifltirmeye gelen erkek-lerinin bedenlerini nas›l de¤ifltirmek istedikleri

d. ‹lkel toplumlarda erkekleri savaflmaya teflvikeden nedenlerin araflt›r›lmas›

e. Erkeklerin hastal›k ve sa¤l›k kavramlar›na ver-dikleri sosyo-psikolojik tepkilerin belirlenmesi

9. Yoksullu¤un kad›nlaflmas› kavram› ilk olarak kimintaraf›ndan kullan›lm›flt›r?

a. Borab. Kalayc›o¤lu ve Rittersberger-T›l›çc. Kümbeto¤lud. Ecevite. Pierce

10. Dünya genelinde kad›nlar, erkeklerin kazand›¤› her1 Dolar’a karfl›l›k olarak 73 cent kazanmaktad›r. Bu du-rum toplumda refah ve güç alanlar›ndaki eflit olmayanda¤›l›m› göstermektedir. Cinsiyetler aras›ndaki eflitsizli-¤e verilen ad afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yoksullu¤un kad›nlaflmas›b. Toplumsal cinsiyetin tabakalaflmas› c. Birincil cinsel özelliklerd. ‹kincil cinsel özellikler e. Toplumsal çürüme



Güldünya göre göre soldu

Güldünya Tören, göz göre göre ‘töre’ kurban› oldu. ‹s-tanbul Barosu, genç kad›n›n korunmas› için önlem al-mayan polis hakk›nda suç duyurusu yapacak RAD‹KAL - ‹STANBUL - Güldünya, törenin namlusu al-t›nda aylar geçirdi. ‹ki kez ölümden kurtuldu. Polisleres›¤›nd›. Kendini güvende hissetti. Ama her seferindeonu kurtaracak bir çözüm bulunmadan yaln›z b›rak›ld›.‹nfazdan ilk kurtuluflunda polis, aileden ‘öldürülmeye-ce¤i’ sözünü almak ve bir güvenilir kifliye teslim etmek-le yetindi. Aile, sözü tutmayaca¤›n› kurflunlar s›karakgösterdi. Yaral› kurtulan Güldünya, hastanede de yal-n›z b›rak›ld›. Üstelik yan›nda, Güldünya’n›n hep kork-tu¤u amcas› vard›. Avukat kad›nlar, görevi ihmal gerek-çesiyle polisler hakk›nda suç duyurusunda bulunacak.

Teyze o¤luyla yasak aflk

Güldünya Tören’in ‹stanbul’da 22 yafl›nda son bulanöyküsü, Bitlis’in Güroymak ilçesine ba¤l› Budakl› Kö-yü’nde bafllad›. Ailesi ‘fiego’ afliretine ba¤l›yd›. Çevrede-ki bütün aileler gibi kalabal›kt›lar ve törelere ba¤l›l›kla-r› sürüyordu. Güroymak’ta esnaf olan 27 yafl›ndaki Ser-vet Tafl da ailedendi. Servet, Güldünya’n›n teyzesinino¤luydu ve ayn› zamanda amcas›n›n k›z›yla evliydi. ‹kiçocu¤u vard›. Ancak Güldünya, birlikte büyüdü¤ü Ser-vet Tafl’› her fleyi göze alacak kadar seviyordu. Zaman-la Güldünya ile Servet’in yasak aflk› bafllad›. Gizlice bir-likte oluyorlard›. Güldünya hamile kald›.

‹lk karar ‘ölüm’ de¤ildi

Güldünya, karn›ndaki fliflli¤i gizlemeye çal›fl›rken, aile-si hamileli¤ini fark etti. Bir odaya kapat›ld›. Bask›lar so-nucu çocu¤un babas›n›n Servet Tafl oldu¤unu söyledi.Aile Servet Tafl’la görüfltü. Tafl, önce inkâr etse de, son-ra gerçe¤i aç›klad›. Aile, olay› ‘fiego’ afliretinin büyükle-rine anlatt›. Afliret büyükleri, Servet Tafl’›n Güldünya’y›kuma olarak almas›na ve birlikte köyü terk etmelerinekarar verdi. Tafl, Güldünya’y› kumal›¤a kabul etti. AmaGüldünya bunu istemiyordu. Tafl kaçt›, Güldünya’n›nise gidecek yeri yoktu. Bir odaya kapat›ld›. Ailenin ilkkarar› ‘ölüm’ de¤ildi, ‹stanbul Fatih’teki amcas› MehmetTören’in yan›na gönderildi.

Kendisini asmas›n› istediler

Güldünya, öldürülme korkusuyla yaflamaya bafllad›.Amcas›, “Seni biriyle evlendirebiliriz, ama çocu¤u nas›laç›klar›z” diyordu. Güldünya, do¤um yapt›¤›nda çocu-¤unun öldürülece¤ini düflünüyordu. Alt› ay önce Bit-lis’ten a¤abeyi ‹rfan geldi. Amac› kardeflini öldürmekti.

Güldünya’n›n odas›na girdi. Öldüremedi. Güldünya’yabir ip uzat›p, kendisini asmas›n› söyledi. Odadan ç›kt›.Güldünya da pencereden atlay›p evden kaçt›. Bir polisekibinin yan›na s›¤›nd› ve Fatih’teki fiehremini PolisMerkezi’ne götürüldü. Güldünya, bafl›ndan geçenlerianlatt› ve öldürülece¤ini söyledi. Polis, amcas› MehmetTören ve a¤abeyi ‹rfan Tören’i karakola getirdi. Amcave a¤abey, Güldünya’y› öldürmeyeceklerine söz verdi.Genç kad›n onlara güvenmiyordu. Tek güvendi¤i kifli,bir arkadafl›n›n babas› olan ve Bitlis’teki köylerindeuzun süre imaml›k yapan Alaattin Ceylan’d›. Polise,Ceylan’›n yan›nda kalmak istedi¤ini söyledi. Ailesi ka-bul etti. Polis, Güldünya’y› amcas›na teslim etti. Amcas›da Ceylan’›n evine götürdü. Oysa Güldünya’n›n dahagüvende olaca¤› ‹l Toplumsal Hizmetler Müdürlü¤ü’nünkonukevi ve Küçükçekmece’de kad›n s›¤›nma evi var-d›. Alaattin Ceylan, befl y›l önce emekli olmufl ve ‹stan-bul’a yerleflmiflti. Küçükçekmece’de oturuyordu. Cey-lan, törenin kurallar›n› biliyordu ve tedirgindi. Güldün-ya’y› çocuklar›ndan ayr› tutmad›.

Bebe¤inin ad› ‘Ümit’

1 Aral›k 2003’te sanc›lar› bafllad› Güldünya’n›n. Sa¤l›kl›bir erkek çocu¤u dünyaya getirdi. Gelece¤ine dair ümi-di olmayan genç kad›n, bebe¤ine ‘Ümit’ ad›n› verdi.Bebe¤inin ailesince öldürülmesinden korkuyordu. Onaal›flmadan, tan›d›¤› bir arkadafl›na evlatl›k verdi. ‹ki günboyunca odas›ndan ç›kmad›, yemek yemedi, süreklia¤lad›. Ama bebe¤inin baflka kurtuluflu olmad›¤›n› bili-yordu. Çocuk do¤duktan sonra ailesinden kimse gel-memiflti. Tehdit edilmiyordu. Kendisine yeni bir hayatkurabilece¤ine inanmaya bafllam›flt›. Ceylanlar’dan ken-disine bir ifl bulunmas›n› istedi.

Aflirette toplant›

Ama Bitlis’te dedikodu yay›l›yordu. Bir buçuk ay önce‘fiego’ aflireti yine topland›. Baz›lar›, törenin uygulan-mas›n› istiyordu. fiubat ay›n›n bafl›nda ‹stanbul’a Gül-dünya’n›n babas› fierif Tören geldi. ‹ki gün Alaattin Cey-lan’›n yan›nda kald›. K›z›n›n yüzüne ise hiç bakmad›.Baba Tören, Bitlis’e döndükten birkaç gün sonra, 25fiubat’ta Ceylanlar›n kap›s› yine çal›nd›. Gelen, a¤abeyi24 yafl›ndaki ‹rfan Tören’di. ‹rfan, Güldünya’y› Bursa’da-ki teyzelerine götüreceklerini, orada ifle sokacaklar›n›söyledi. Ceylan, Güldünya’ya eflyas›n› toplamas›n› söy-ledi. ‹rfan, “Eflyalar›n› toplamana gerek yok” dedi¤inde,Ceylan flüphelendi. Güldünya da korkuyordu. Endifle-lenen Ceylan, “Otogara birlikte gidelim” dedi.


“


Pusudaki kardefl

Güldünya, Alaattin Ceylan ve ‹rfan, ö¤le saatlerinde ev-den ç›kt›lar. 100 metre uzaktaki Güvercin Caddesi’negeldiklerinde ‹rfan, beklemelerini, taksi çevirece¤inisöyledi. Güldünya’n›n 20 yafl›ndaki kardefli Ferit Törenpusudayd›. Güldünya, küçük kardeflinin yaklaflt›¤›n›gördü. Eli paltosunun cebindeydi. Birden silah›n› ç›kar-d›, ateflledi. Güldünya kalças›ndan vuruldu. Ceylan,genç k›z› korumak için üzerine yatt›. Ferit Tören silah›-n› tekrar ateflleyemedi, kaçt›. Ferit kaçarken, ‹rfan dayan›nda kofluyordu.

Hastanede yapayaln›z

Ceylan, Güldünya’y› yak›ndaki bir özel hastaneye gö-türdü. Oradan Bak›rköy Devlet Hastanesi’ne gönderi-len Güldünya, hemen ameliyata al›nd›. Güldünya’n›nyan›na, Ceylan’dan haberi alan amcas› Mehmet Törengeldi. Güldünya amcas›ndan korkuyordu. Hastaneninhaber vermesi üzerine polis geldi. Güldünya’n›n ifade-si al›nd›. Her fleyi anlatt›¤› ifadesini, “Kardefllerimdenflikâyetçi de¤ilim” diyerek bitirdi. Onu vuran kardeflleriyakalanmam›flt›. Ama polis, bir koruma b›rakmadanhastaneden ayr›ld›. Genç kad›n acil serviste yatarken,hastanenin bahçesinde iki kardefli vard›. Polis ise orta-da yoktu. Saat 03.45 s›ralar›nda refakatçisi oldu¤unusöyleyerek kardefllerden biri içeri girdi. Namluyu Gül-dünya’n›n bafl›na çevirdi ve iki kez atefl etti. Güvenlikgörevlileri, h›zl› ad›mlarla hastaneden ç›kan esmer birgenç gördü. Eflkâl Ferit Tören’e benziyordu. Genç, kaç-may› baflard›. K›sa süre sonra Güldünya’n›n beyin ölü-mü gerçekleflti. Yetkililer aileyi arad›. Ona ölüm cezas›-n› veren aileye, yaflam destek ünitesinin fiflinin çekilipçekilmemesi soruldu. Yan›tlar› zaten biliniyordu. “Fifliçekin” dediler. Aile önce cenazeyi istemedi¤ini söyledi.Ancak afliret devreye girerek Güldünya’n›n cenazesiniald›.

Afliret topra¤a verdi

Dün Baba Mehmet fierif Tören ve yak›nlar› 60 araçl›kkonvoyla cenazeyi Bingöl il s›n›r›nda karfl›lad›. Cenaze-yi Budakl› Köyü’ne getiren konvoyu da, 2 bin kifli kar-fl›lad›. Baba Tören, Güldünya’n›n aile meclisi karar›ylaöldürüldü¤ü iddialar›n› yalanlad›, onu yaflatmak için ‹s-tanbul’a gönderdi¤ini söyledi.

Kaynak: http://www.radikal.com.tr/haber.php?

haberno=108064 1 Mart 2004

Türkiye’de, ilkin akademi d›fl›nda geliflen kad›n hareke-tinin akademideki yans›malar› 1990’l› y›llarda Kad›n Ça-l›flmalar› Bölümleri ya da Merkezleri’nin kurulmas›ylaolmufltur. Kad›n Çal›flmalar› konusunda hem akademiiçinde, hem de d›fl›nda emek veren Prof. Dr. Y›ld›z Ece-vit’in bir konuflmas›ndan al›nan afla¤›daki parça, kad›nçal›flmalar›n›n ne oldu¤u ve neler yapt›¤› konusundabir fikir verecektir.

2002 Ankara Üniversitesi Kad›n Araflt›rmalar›

Toplant›s› Aç›l›fl Paneli Konuflmas›______________________________________________

Say›n Rektör, de¤erli konuklar, ö¤retim üyeleri ve ö¤-rencilerimiz,Üzerinde çok düflündü¤üm, yazd›¤›m ve hala cevapla-yamad›¤›m birçok sorumun oldu¤u bir alanda k›sa birkonuflma yapman›n zorluklar›n› bilerek bafll›yorum bukonuflmama. Konuflmam›n flöyle bir plan› var: ÖnceTürkiye’de kad›n çal›flmalar› disiplininin geliflimine k›-saca de¤inmek istiyorum. Sonra temsilcisi oldu¤um OD-TÜ Kad›n Çal›flmalar› Yüksek Lisans Program› hakk›n-da bilgi vermeye çal›flaca¤›m. Daha sonra da kad›n ça-l›flmalar› alan›nda sorgulamam›z gereken baz› konular›dikkatinize sunaca¤›m. Bu toplant›y› düzenledikleri içinAnkara Üniversitesi Kad›n Sorunlar› Araflt›rma Merke-zi’nde çal›flan arkadafllar›ma teflekkür ediyorum.Türkiye’de kad›n çal›flmalar›n›n bir disiplin olarak ta-n›nmas› ve yayg›nlaflmas›n›n tarihi oldukça k›sa.1980’lerde kad›n hareketi bafllad›¤›nda, üniversitelerdene kad›n çal›flmalar› yüksek lisans programlar› ne dekad›n araflt›rma merkezleri vard›. Son yirmi senede bualana duyulan ihtiyaç ve artan ilginin bir sonucu bugün‹stanbul Üniversitesi’nde, Ankara Üniversitesi’nde, OrtaDo¤u Teknik Üniversitesi’nde ve Ege Üniversitesi’nde,Sosyal bilimler Enstitülerine ba¤l› dört ana bilim dal›var. 1991 de kurulan ilk kad›n araflt›rma merkezindensonra bu merkezlerin say›s› on üçe yükseldi. [....]Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Kad›n Çal›flmalar›

Anabilim Dal›

Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde Kad›n Çal›flmalar›Yüksek Lisans Program› Kad›n›n Statüsü ve Sorunlar›Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan sa¤lanan Birleflmifl Millet-ler Kalk›nma Fonu (UNDP) deste¤iyle fiubat 1994’te ku-rulmufltur. Program›n temel özelli¤i displinleraras› biryap›ya sahip olmas›d›r. Hem ö¤retim kadrosunun hemde programa kabul edilen ö¤rencilerin farkl› disiplinler-den geliyor olmalar› ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› YüksekLisans Program›’na kendine özgü bir zenginlik kazan-

Okuma Parças›

”


d›rmaktad›r. ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› Program›’n›n aka-demik kadrosu Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Sosyolo-ji, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, ‹flletme, Tarih, Fel-sefe ve Psikoloji bölümlerinde hem e¤itim ile u¤raflanhem de kad›n çal›flmalar› alan›nda uzun y›llard›r araflt›r-malar yürüten, ulusal ve uluslararas› nitelikli ö¤retimelemanlar›ndan oluflmaktad›r. ODTÜ Kad›n Çal›flmalar›Yüksek Lisans Program›na, kuruldu¤undan bu yana ka-bul edilen ö¤renciler ise Sosyoloji, Psikoloji, Felsefe,Tarih, Siyaset Bilimi, ‹ktisat, Uluslararas› ‹liflkiler, Ame-rikan Kültürü ve Edebiyat›, Matematik, Elektrik Elektro-nik Mühendisli¤i, Fizik Ö¤retmenli¤i, T›p ve EndüstriMühendisli¤i gibi çeflitli lisans bölümlerinden mezunolup, kad›n çal›flmalar› ve toplumsal cinsiyet konular›n-da e¤itim görme iste¤inde olan ve burada ald›klar› e¤i-timi kendi alanlar›n›n deneyimleri ile birlefltirerek uz-manl›k konular›nda çok boyutlu bir yaklafl›m gelifltirmeamac› güden kiflilerdir. ODTÜ Kad›n Çal›flmalar›, elefltirel bir bak›fl aç›s›yla top-lum ve toplumsal cinsiyet konular›n› irdeleyerek, kuram-sal ve uygulamal› bilimsel çal›flmalar yürüterek özellikleTürkiye’de kad›n›n toplumsal konumuna, çok yönlü vekapsaml›, bir aç›kl›k getirmeyi hedefliyor. Bu ba¤lamda,program›m›z e¤itim, araflt›rma ve savunuculuk misyonla-r›na sahip. Amaçlar›m›z› ise k›saca flöyle s›ralayabilirim.• Toplumsal cinsiyet ve kad›n çal›flmalar› alan›nda ya-

p›lan e¤itim ve araflt›rmalar›n geliflmesine kuramsalve ampirik düzlemlerde katk›da bulunmak;

• Kad›n çal›flmalar› alan›na duyarl› ve bilgili toplumsalkesimler oluflturmak;

• Kad›nlar›n güçlenmesine ve kad›n-erkek eflitli¤ininsa¤lanmas›na yönelik genel bilinç ve zihniyet dönü-flümü sürecine katk› sa¤lamak;

• Toplumsal ve akademik çevrelerde, özellikle Üni-versitelerde, toplumsal cinsiyet rolleri ve kad›n-er-kek eflitli¤i alan›nda elefltirel bir bak›fl aç›s›n›n yara-t›lmas› yönünde, iflbirli¤ine dayal›, kurumsal ve po-litika yönelimli çal›flmalar yürütmek;

• Toplumsal cinsiyet konular›nda uluslararas› gelifl-meleri izlemek, bu alandaki birikimleri kullanmakve onlara katk›da bulunmak.

Özünde toplumsal de¤iflim sürecine katk›da bulunmakgibi bir misyonu olan kad›n çal›flmalar› program›n›n buamaca ulaflmas› üç boyutlu bir hedefe do¤ru yönelme-sini gerekli k›lmaktad›r. Bu hedef, bilgi/kuram (akade-mik kurumlar), uygulama/eylem (kad›n hareketi ve si-vil toplum kurulufllar›) ve siyasa oluflumu (yerel, ulusalve uluslararas› karar verme odaklar›) alanlar›n› kapsa-maktad›r. ODTÜ Kad›n Çal›flmalar› Yüksek Lisans Program› tezlive tezsiz olmak üzere iki alt programdan oluflmaktad›r.

Program›m›z bünyesinde bugüne kadar 29 tezli, 21 tez-siz olmak üzere toplam 50 kifliye Kad›n Çal›flmalar› Yük-sek Lisans derecesi almaya hak kazand›. Öte yandan yi-ne program çerçevesinde, çok say›da toplumsal cinsi-yet konulu, ulusal ve uluslararas›, k›sa ve uzun dönem-li e¤itim ve araflt›rma projeleri yürütüldü. Buna ek ola-rak ulusal ve uluslaras› kongreler düzenlendi; panellerve söylefliler yap›ld›. Kad›n örgütleriyle birlikte çal›flma-lar yürütüldü. Bunlar yapabildiklerimizdi, ama yapamad›klar›m›z dabir hayli çok. ‹nan›yorum ki bütün e¤itim kurumlar›n›nhiç durmadan kendilerini programlar›yla akademik kad-rolar›yla, e¤itime yönelik hedefleri ba¤lam›nda sorgula-malar› ve öz de¤erlendirme sürecini b›kmadan usanma-dan sürdürmeleri gerek. Biz de ODTÜ de bunu yap›yo-ruz ve eksiklerimizi gidermeye, yenilenmeye ve gelifl-meye çal›fl›yoruz...[....]Son söz olarak flunlar› söylemek istiyorum: Kad›n çal›fl-malar› ister akademi içi, ister d›fl› yap›ls›n, zor bir alan!Çünkü feminizm hala çok yanl›fl anlafl›l›yor ve çarp›t›la-rak kullan›l›yor. Kendinizi anlatmakta güçlük çekebilir,nesnel olmamakla yarg›lanabilirsiniz. Çal›fl›p çal›fl›p birarpa boyu yol gitmedi¤inizi sand›¤›n›z zamanlar olabi-lir. Kendinizi üniversite içinde veya d›fl›nda yaln›z veyal›t›lm›fl hissedebilirsiniz.Unutmay›n ki bu uzun bir koflu! ‹stek, heves, kendiniadama ve çok çal›flma gerektiriyor. Ama ayn› zamandakad›n çal›flmalar› çok da keyifli bir alan. Akademik vepolitik doyumu var. Çünkü çal›flmalar›n›zdan elde ettik-lerinizi kad›n hareketine tafl›yabiliyor, kad›n hareketininsize kazand›rd›klar› ile akademik çal›flman›z› zenginlefl-tirebiliyorsunuz. Bu süreçte kimli¤inizi sorguluyor vekendinizi tan›yorsunuz. Bir politik tav›r sürdürebiliyorve kad›n olarak politik mücadelenizi verebiliyorsunuz. Unutmay›n ki bu uzun bir koflu! ‹stek, heves, kendiniadama ve çok çal›flma gerektiriyor. Ama ayn› zamandakad›n çal›flmalar› çok da keyifli bir alan. Akademik vepolitik doyumu var. Çünkü çal›flmalar›n›zdan elde ettik-lerinizi kad›n hareketine tafl›yabiliyor, kad›n hareketininsize kazand›rd›klar› ile akademik çal›flman›z› zenginlefl-tirebiliyorsunuz. Bu süreçte kimli¤inizi sorguluyor vekendinizi tan›yorsunuz. Bir politik tav›r sürdürebiliyorve kad›n olarak politik mücadelenizi verebiliyorsunuz.

Kaynak: Y›ld›z Ecevit. 2002 Ankara Üniversitesi Kad›nAraflt›rmalar› Toplant›s› Aç›l›fl Paneli Konuflmas›.


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizmin Bat›daki Tarih-çesi” bölümünü gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm ‹çinde Feminizm-ler” bölümünü gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Kad›n Hareketi”bölümünü gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Feminizm ‹çinde Feminizm-ler” bölümünü gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z Feminizmi” bölü-münü gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1980 Sonras› (II. Dalga) Ka-d›n Hareketi” bölümünü gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kad›n Hareketlerinin Karfl›-laflt›rmal› De¤erlendirilmesi” bölümünü gözdengeçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Erkeklik Çal›flmalar›” bölü-münü gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yoksulluk” bölümünü göz-den geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yoksulluk” bölümünü göz-den geçiriniz.


Kabaca ay›rmak gerekirse, feminizm içinde iki farkl›co¤rafyada, iki farkl› tarihsel arka plan›nda geliflen vefarkl› konulara odaklanan hareketler bulunmaktad›r.Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Frans›z feminiz-midir. Daha çok kad›n-erkek “eflitli¤i”ne vurgu yapma-s› ile, kad›nlar›n “farkl›l›klar›”n› vurgulayan Frans›z Fe-minizmi’nden ayr›lan Anglo-Amerikan Feminizmi, ka-d›nlar›n e¤itimi gibi toplumsal-kültürel konulara odak-lanm›flt›r. Özellikle edebiyat odakl› geliflen ve daha çokkad›n yaz›n› (écriture feminine) olarak tan›mlanan, birmetinsel tasar›m› öncelikli olarak çal›flma konusu ya-pan Frans›z Feminizmi, kendisini “farkl›l›k” kavram› et-raf›nda organize etmifltir.

S›ra Sizde 2

Toplumsal cinsiyet rollerinin içine, üretim ile ilgili rol-ler, yeniden üretim ile ilgili roller, topluluk düzeyindehayat›n idamesine iliflkin roller ve topluluk düzeyindepolitik roller girmektedir.

S›ra Sizde 3

Radikal Feminizm, kad›nlar› özgürlefltirmenin yolununtamamen yeni bir düzenden geçmesi gerekti¤ini vurgu-

lar ve kad›nlar›n baflar› kazanma yollar›n› erkeklerin-kinden farkl› organizasyonlarda aramaya yönelir. Bü-tüncül bir kad›n ba¤›ms›zl›¤›n›n bireysel de¤iflimlemümkün olabilece¤ini savunmaktad›r. Radikal feminizm içinde iki ayr› gruptan söz edilebilir:radikal-liberal feministler ve radikal- kültürel feminist-ler. Radikal-liberal feministler genellikle 1960’larda ve1970’lerde ilgi gören fikirleri savunmaktad›rlar. Bunagöre, kad›nlar›n do¤urganl›k özelli¤i onlar›n tamameninsan olarak geliflimini engellemektedir. O yüzden ka-d›nlar›n baz› erkeksi özelliklere sahip olmalar› gerekir.Radikal-kültürel feministler ise kad›nl›k de¤erlerini sa-vunduklar›ndan ve bunlar› kutlad›klar›ndan, “erkeksi”kad›n olmak yerine “kad›ns›” kad›n olmay› daha de¤er-li bulmakta ve kültürel olarak kad›nl›k de¤erlerini yü-celtmektedirler. Liberal (Burjuva) Feminizm, mevcut ekonomik ve top-lumsal düzen içinde kad›n erkek-eflitli¤inin mümkünolabilece¤ini ileri sürerken, daha çok orta ve üst-ortas›n›f kad›nlar›n beklentilerini ve taleplerini dillendir-mektedir.

S›ra Sizde 4

Türkiye’de kad›n hareketi, Osmanl› (Erken dönem) Ka-d›n Hareketi, Cumhuriyet Dönemi Kad›n Hareketi, 1980Sonras› (II. Dalga) Kad›n Hareketi ve 1990’lardan sonrageliflen III. Dalga kad›n harketi gibi dönemlere ayr›la-rak ele al›nabilir.

S›ra Sizde 5

II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak de¤er-lendirmek gerekirse, II. Dalga hareket içinde mutlakeflitlik vurgusu bulunmas›, III. Dalga içinde de farkl›l›k-lar›n de¤erinin alt›n›n çizilmesi temel fark olarak belir-tilebilir. Ayr›ca 2000’li y›llarda, konular kad›n bedeninede odaklan›rken, fliddet, töre cinayetleri, bekaret testle-ri ve fuhufl ile ilgili çal›flmalar ön plana ç›km›flt›r. Özel-likle fliddet konusunda KAMER’in çal›flmalar› dikkatede¤erdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baflka farkl›l›-¤› da 1990’larda feminizmin bir kent hareketi olmaktanç›kmas›d›r ve yap›lan çeflitli projeler ile feminizm yay-g›nlaflt›r›l›r. Ancak bu durum, bir anlamda da feminiz-min politik içeri¤inin seyrelmesi olarak da yorumlan-maktad›r. Ayr›ca III. Dalga Feminist hareket içinde fe-minizm akademiye tafl›nm›fl ve kad›n çal›flmalar› bö-lümleri ya da merkezleri aç›lm›flt›r (Bora ve Güral 2002,8-10).



S›ra Sizde 6

Türkiye’de 1990’lar›n bafl›ndan itibaren kurulmaya bafl-lanan Kad›n Çal›flmalar› Merkezleri ya da Kad›n Çal›fl-malar› Bölümleri ile feminist hareket akademiye tafl›n-m›flt›r. Ancak Kad›n Çal›flmalar›’n›n tamam›n›n “femi-nist” bir vurgu tafl›d›¤› ne yaz›k ki söylenemez. 1990’lar-da a¤›rl›kl› olarak toplumsal cinsiyet kavram›n›n anali-tik olarak kullan›ld›¤› ve feminist kuram ve epistemolo-jiye yer verildi¤i eserler görülmüfltür.

S›ra Sizde 7

Kad›n çal›flmalar›n›n yap›lmas›yla birlikte ortaya ç›kan“toplumsal cinsiyet” olgusu, esasen bütünsel olarak top-lumsal cinsiyet iliflkilerini anlamada ve analiz etmedesadece kad›nlara odaklanmas›n›n yeterli olmayaca¤›n›,aterkil yap›y› ve bask›y› çözümlemek için erkeklerin deçal›fl›lmas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. AntropologMatthew Guttman, yeni cinsiyet çal›flmalar›nda “erkek-lik” teriminin kullan›mlar› üzerinde dururken bu terim,erkek kimli¤i, erkeklik, erkeksi nitelikler ve erkeklikrolleri gibi alanlar› iflaret etmektedir.

S›ra Sizde 8

Türkçe’de tam oturmufl bir karfl›l›¤› da bulunmayan“queer” sözcü¤ü ‹ngilizce-Türkçe sözlüklerde, daha çok“acayip,” “garip,” “homoseksüel,” “sahte,” “tuhaf,” “ya-d›rganan” gibi farkl› anlamlar karfl›l›¤›nda kullan›lmak-ta; ayr›ca “terso” sözcü¤ü baz› gruplarca “queer” yerinekullan›lmaktad›r. “Queer teori” temel olarak, “normatif”olma ve “heteroseksüellik” durumunu; sosyalleflme vecinsel kimli¤in etkilerini sorgulamaktad›r. Türkiye’deyap›lan çal›flmalar bu konua farkl› aç›lardan yaklaflm›fl-t›r: Sosyal iliflkiler ve iktidar iliflkisi, heteroseksüel cin-selli¤in de sorunsallaflt›r›lmas›; heteroseksizm ve ataer-killik elefltirisi gibi yaklafl›mlar bunlardan baz›lar›d›r.

S›ra Sizde 9

Türkiye’de 1990’larda önem tafl›yan ve akademi d›fl›ndageliflen LGBTT hareketi sivil toplum örgütleri feminizmiçinde ve ötesinde önemli bir dönüm noktas› yaratm›fl,sivil alanda bir LGBTT hareketi oluflmaya bafllam›flt›r.Bu hareket politika yapan etnik ve çevreci baflka hare-ketlere de destek vermifltir. Homofobi karfl›t› buluflma-lar düzenlenmifl ve yay›nlar yap›lm›flt›r. Ayr›ca, “queer”teori, Türkiye’de ad›n› iki konferansla duyurmufltur.

Abadan-Unat, N. 1995 [1990]. Kad›n Araflt›rmalar›n›nAmaç, Neden ve Kapsam›. N. Arat, (der). Türkiye’de

Kad›n Olgusu, 15-28. Istanbul: Say. Acar, F. 1995 [1990]). Türkiye’de ‹slamc› Hareket ve Ka-

d›n. fi. Tekeli (der.). 1980’lerde Kad›n Bak›fl Aç›s›n-

dan Kad›nlar, 79-100. ‹stanbul: ‹letiflim. Acar-Savran, G. (2009). Heteroseksizm: Patriyarkan›n

En Güçlü Dayana¤›. Uluslararas› Homofobi Karfl›t›

Buluflma, 151-155. Ankara: KAOS GL. Aç›k, N. (2002). Ulusal Mücadele, Kad›n Mitosu ve Ka-

d›nlar›n Harekete Geçirilmesi. A. Bora ve A. Güral(der.). ‘90’larda Türkiye’de Feminizm, 279-306. ‹s-tanbul: ‹letiflim.

Akal, E. (2003). K›z›l Feministler: Bir Sözlü Tarih Çal›fl-

mas›. ‹stanbul: TÜSTAV. Akal›n, A. (2007). Hired as a Caregiver, Demanded as a

Housewife: Becoming a Migrant Domestic Workerin Turkey. European Journal of Women’s Studies 13(3): 209-225.

Akis, Y., Özak›n, Ü. ve Sancar, S. (2009). Türkiye’de Fe-minizm ve Kad›n Hareketi. Cogito (48): 245-258.

Akkent, M. (1994.) Kad›n Hareketinin Kurumsallaflma-

s›: F›rsatlar ve Rizikolar. ‹stanbul: Metis.Alt›nay, A. G. (der.). (2000). Vatan, Millet, Kad›nlar. Is-

tanbul: ‹letiflim.Alt›nay, A. G. ve Arat, Y. (2007). Türkiye’de Kad›na Yö-

nelik fiiddet. ‹stanbul: Metis. Alt›ndal, A. (1985). Türkiye’de Kad›n: Marksist bir Yak-

lafl›m. ‹stanbul: Süreç.Amin, C. M. (2003). Iran: Early 20th Century to Present,

EWIC (1): 250-253.Arat N. (der.) (1995). Türkiye’de Kad›n Olgusu: Kad›n

Gerçe¤ine Yeni Yaklafl›mlar. ‹stanbul: Say.Arat, N. (der.). (1998). Ayd›nlanman›n Kad›nlar›. Is-

tanbul: Cumhuriyet. Arat, Y. (2008). Contestation and Collaboration Wo-

men’s Struggles for Empowerment in Turkey. R. Ka-saba (der.). The Cambridge History of Turkey (4):388-418. Cambridge: CUP.

Arat, Y. (1993). Women’s Studies in Turkey: from Ke-malism to Feminism. New Perspectives on Turkey

(9): 119-136.Arat, Y. (1995). 1980’ler Türkiyesi’nde Kad›n Kareketi:

Liberal Kemalizmin Radikal Uzant›s›. N. Arat (der.).Türkiye’de Kad›n Olgusu, 75-95. Istanbul: Say.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar


Berktay, F. (1992). Türkiye’de Kad›n Araflt›rmalar›: 1980-

1990. Kad›nlar›n Belle¤i: Uluslararas› Kad›n Kü-

tüphaneleri Sempozyum Tutanaklar›. Kad›n Araflt›r-

malar› Kütüphanesi (der.), 130-145. Istanbul: Metis.

Berktay, F. (1995 [1990]). Türkiye Solu’nun Kad›na Ba-

k›fl›: De¤iflen bir fiey Var m›?” fi. Tekeli, (der.).

1980’ler Türkiyesinde Kad›n Bak›fl Açs›ndan Ka-

d›nlar, 313-326. Istanbul: ‹letiflim.

Berktay, F. (2003). Osmanl›’dan Cumhuriyete Femi-

nizm.” Tarihin Cinsiyeti, 88-111. Istanbul: Metis.

Birkalan-Gedik, H. (2005). Women, Gender and Wo-

men’s Studies Programs in Muslim Countries: the

Caucasus and Turkey. EWIC (1): 783-785.

Birkalan-Gedik, H. (2011a). Feminist Antropoloji: Kül-

türleraras› Perspektifler. Istanbul: Yap› Kredi.

Birkalan-Gedik, H. (2011b). Türkiye’de 2000’li Y›llarda

Farkl›l›k, Cinsel Kimlikler ve Kimlik Politikalar›n›n

Yönetimi. Cogito (65-66): 340-352.

Bora, A ve A. Günal. ‘90’larda Türkiye’de Feminizm.

‹stanbul: ‹letiflim.

Bora, A. (2007a). Cinsel ve Politik Kimlikler Ortak Pay-

day› Sa¤layabiliyor mu? KAOS GL Feminizm ve Efl-

cinsellik Özel Say›s›, 19.

Bora, A. (2007b). Kad›nlar ve Hane: “Olmayan›n Nesini

‹dare Edeceksin? N. Erdo¤an, (der.). Yoksulluk Hal-

leri, 97-133. ‹stanbul: ‹letiflim.

Bora, A. (2008). Kad›nlar›n S›n›f›: Ücretli Ev Eme¤i ve

Kad›n Öznelli¤inin ‹nflas›. ‹stanbul: ‹letiflim.

Bowen, D. L. (2003). North Africa: Early 20th Century to

Present. EWIC (1): 208-212.

Bozok, M. (2009). Feminizmin Erkekler Cephesindeki

Yank›s›: Erkekler ve Erkeklik Üzerine Elefltirel ‹nce-

lemeler. Cogito (48): 270-284.

Cixous, H. (1976). The Laugh of the Medusa. K. ve P.

Cohen (çev.). Signs (1/4): 875-93.

Connel, R. W. (1995). Masculinities. Berkeley: Univer-

sity of California Press.

Connell, R. W. ve Messerschmidt, J. W. (2005). Hege-

monic Masculinity: Rethinking the Concept. Gender

and Society (19/6): 829-859.

Crenshaw, K. (1989). Demarginalizing the Intersection

of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Anti-

discrimination, Feminist Theory, and Antiracist Poli-

tics. The University of Chicago Legal Forum, 139-167.

Çak›r, S. (1993 [1996]). Osmanl› Kad›n Hareketi. Istan-

bul: Metis.

de Beauvoir, S. (1953). The Second Sex. New York: Vin-

tage.

Demir, H. (1998). ‹slamc› Kad›n›n Aynadaki Sureti. ‹s-

tanbul: Sel. Do¤ramac›, E. (2000). Women in Turkey and the New

Millennium. Ankara: Atatürk Research Centre.Düzkan, A. (2007). Eflcinsel Genç Adam Komflusundaki

Ev Kad›n›yla Ne Konuflur? KAOS GL Feminizm ve

Eflcinsellik Özel Say›s›, 20-21. Ecevit, Y. (1986). Gender and Wage Work: A Case Study

of Turkish Women in Manufacturing Industry. KentÜniversitesi: Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.

Ecevit, Y. (1996). Türkiye’de Kad›n Çal›flmalar›: Durum,Sorunlar ve Gelecek. H. Coflkun, (der.). Akademik

Yaflamda Kad›n: Türk ve Alman Üniversitelerinde

Kad›n Kariyerlerinin Karfl›laflt›r›lmas›, 319-336. An-kara: Türk Alman Kültür ‹flleri Kurulu.

Ecevit, Y. (1998). Türkiye’de Ücretli Kad›n Eme¤ininToplumsal Cinsiyet Temelinde Analizi. 75 Y›lda Ka-

d›nlar ve Erkekler. A. Berktay Hac›mirzao¤lu, (der.),267-284. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›.

Ecevit, Y. (2001).Yerel Yönetimler ve Kad›n Örgütleri‹liflkisine Elefltirel bir Yaklafl›m. A. ‹lyaso¤lu ve N.Akgökçe (der.). Yerli Bir Feminizme Do¤ru, 227-258. Istanbul: Sel.

Ecevit, Y. (2002). Ankara Üniversitesi Kad›n Araflt›rma-lar› Toplant›s›’nda Yap›lan Konuflma.

Ecevit, Y. (2003). Toplumsal Cinsiyetle Yoksulluk ‹liflki-si Nas›l Kurulabilir? Bu ‹liflki Nas›l Çal›fl›labilir? C. Ü.

T›p Fakültesi Dergisi Özel Eki (25/4): 83-88. Ecevit, Y. (2005). Türkiye’de Kad›n Hareketi ve Ulusal

Kad›n Politikas›. Kad›nlar Gelece¤i Örgütlüyor, 39-46. Ankara: Goethe Enstitüsü.

Ecevit, Y. (2007). Yoksullu¤a Karfl› Feminist Strateji ‹çin.Amargi (Güz): 14-18.

Erman, T, Kalayc›o¤lu, S. ve Rittersberger-T›l›ç, H.(2002). Money-earning Activities and EmpowermentExperiences of Rural Migrant Women in the City:The Case of Turkey. Women’s Studies International

Forum (25/4): 395-410.Evans-Pritchard, E. E. (1951). Kinship and Marriage

Among the Nuer. Oxford: OUP.Evans-Pritchard, E. E. (1974). Man and Woman Among

the Azande. Londra: Faber and Faber.“Feminism.” (2009). A Dictionary of Sociology. J. Scott

ve G. Marshall (der.). OUP. [Oxford Reference On-line. Oxford http://www.oxfordreference.com.proxy.ub.uni-frankfurt.de/views/ ENTRY.html?subview=Main&entry=t88.e821 (19 Ocak 2011)].

Freidan, B. (1963). Feminine Mystique. New York: Nor-

ton.


Göçek, F. M. ve Balaghi, S. (1994). Introduction: Re-constructing the Gender in the Middle East throughVoice and Experience. Reconstructing the Gender

in the Middle East. Göçek, F. M. ve Balaghi, S. (der.).(s: 1-19). New York: Columbia University Press.

Göçek, F. M. ve Balaghi, S. (der.). (1994). Reconstruc-

ting the Gender in the Middle East. New York: Co-lumbia University Press.

Göle, N. (1991). Modern Mahrem: Medeniyet ve Örtün-

me. Istanbul: Metis.Gutman, M. (1997). Trafficking in Men: the Anthropo-

logy of Masculinity. Annual Review of Anthropology

(26): 385-409.Güldünya Göre Göre Soldu. Radikal. http://www.

radikal.com.tr/ haber.php? haberno=108064. (2004,Mart 1/19 Ocak 2011).

Güner, U. (2011). S›kça Sorulan Sorular Kitapç›¤›. An-kara: Ayr›nt›.

Hartmann, H. (2006). Marksizm’le Feminizmin Mutsuz

Evlili¤i. ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.‹lyaso¤lu, A. (1994). Örtülü Kimlik: ‹slamc› Kad›n Kim-

li¤inin Oluflum Ö¤eleri. ‹stanbul: Metis.‹lyaso¤lu, A. ve Akgökçe, N. (der.). (2001). Yerli Bir Fe-

minizme Do¤ru. ‹stanbul: Sel.Kalayc›o¤lu, S. ve Rittersberger-T›l›ç, H. (2001). Evleri-

mizdeki Gündelikçi Kad›nlar: Cömert “Abla”lar›n

Sad›k “Han›m”lar›. ‹stanbul: Su.Kamp, M. (2006). The New Woman in Uzbekistan: Is-

lam, Modernity, and Unveiling Under Communism.Seattle: University of Washington Press.

Kandiyoti, D. (1994). The Paradoxes of Masculinity: So-me Thoughts on Segregated Societies. Dislocating

Masculinity: Comparative Ethnographies. A. Corn-wall ve N. Lindisfarne (der.), 113-132. Londra: Rout-ledge.

Kandiyoti, D. (1996). Contemporary Feminist Scholars-hip and the Middle East Studies. D. Kandiyoti, (der.).Gendering the Middle East, 1-27. New York: Syracu-se University Press.

Kandiyoti, D. (2002). Pink Card Blues: Trouble and Stri-fe at the Crossroads of Gender. Fragments of Cultu-

re: The Everyday of Modern Turkey. D. Kandiyoti veA. Saktanber, (der.), 277-293. New Brunswick, N.J.:Rutgers University Press.

Kardam, F. ve Ecevit, Y. (2002). 1990’lar›n Sonunda birKad›n ‹letiflim Kuruluflu: Uçan Süpürge. A. Bora veA. Günal (der.). ‘90’larda Türkiye’de Feminizm, 87-108. ‹stanbul: ‹letiflim.

Koç, H. (2005). Feminist Dergisi Deneyimi. B. Kum vearkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Hare-

ketinde Mücadele Deneyimleri. (s: 101-117). Istan-bul: Amargi.

Koçak, M. (2007). 80’li Y›llarda Kad›n Hareketi.http://www.feminisite.net/news.php?act= deta-ils&nid=216 (20 Ocak 2011).

Koçali, F. (2005). Pazartesi Dergisi (1995-2000 dönemi).B. Kum ve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken:

Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 137-151.Istanbul: Amargi.

Ko¤ac›o¤lu, D. (2007). Gelenek Söylemleri ve ‹ktidar›nDo¤allaflmas›: Namus Cinayetleri Örne¤i. Kültür ve

Siyasette Feminist Yaklafl›mlar (3): 181-214.Kolmar, W. ve Bartkowski, F. (der.). (2005 [2000]). Fe-

minist Theory: A Reader. 3. Bask›. NY: McGraw Hill.Kümbeto¤lu, B. (2005). Enformelleflme Süreçlerinde

Genç Göçmen Kad›nlar ve Dayan›flma A¤lar›. Folk-lor ve Edebiyat (41): 5-26.

Kümbeto¤lu, B. (1992). Women’s Informal Sector: Con-tribution to Their Households in Urban Turkey. Mar-mara Üniversitesi: Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi.

Kümbeto¤lu, B. (2002a). Afetler Sonras› Kad›nlar veYoksulluk. Y. Özdek (der.). Türkiye ‹nsan Haklar›

Hareketi Konferans› Bildirileri, 129-142. Ankara:TODA‹E.

Kümbeto¤lu, B. (2002b). Küreselleflme ve Kad›n ‹stih-dam›. Toplumbilim (15): 117-127.

Kümbeto¤lu, B. ve Ça¤a, N. (2000). Çal›flan Kad›nlar veKüreselleflme. Görüfl (44): 56-65.

Lamphere, L. ve Rosaldo, M. (der.). (1974). Woman,

Culture and Society. Stanford: Stanford UniversityPress.

Lavenda, R. H. ve Schultz, E. A. (2007). Core Concepts

in Anthropology. Boston: Mac Graw Hill. Lévi-Strauss, C. (1969). The Elementary Structures of

Kinship. Boston: Beacon Press.Malinowski, B. (1927). Sex and Repression in Savage

Society. New York: Kegan Paul, Trench, Trübner &Co. Ltd.

Malinowski, B. (1929). The Sexual Life of Savages. Lon-dra: G. Routledge & Sons.

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. O. Ak›nhay veD. Kömürcü (çev.). Ankara: Bilim ve Sanat.

Mead, M. (1935). Sex and Temperament in Three Primi-

tive Societies. Londra: George Routledge & Sons,Ltd.

Moi, T. (1985). Textual/Sexual Politics. Londra: Rout-ledge.


Moors, A. (2003). Jordan, Israel, and Palestine: Early20th Century to Present. EWIC (1): 217-221.

Mor Çat›. (der.). (2000). Kad›n S›¤›naklar›: I. ve II. Ku-rultaylar›. ‹stanbul: Mor Çat›.

Ovadia, S. (2005). Feminist Hareketin ‹lk Günleri (Ör-gütlenme Zorluklar›, Özgün Örgütlenme Deneyim-leri. B. Kum ve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Arar-ken: Kad›n Hareketinde Mücadele Deneyimleri, 59-90. Istanbul: Amargi.

Özbay, F. (1990). Women, Family, and Social Changein Turkey. Bangkok: UNESCO.

Özbudun, S. (1994). Türkiye’de Kad›n Olmak. Istanbul:Yaz›n.

Özkal, S. (2005). ‹lerici Kad›nlar Derne¤i. B. Kum ve ar-kadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Hare-ketinde Mücadele Deneyimleri, 21-35. Istanbul:Amargi.

Özye¤in, G. (2001). Untidy Gender: Domestic Service inTurkey. Philadelphia, PA: Temple University Press.

Pollard, L. (2003). Egypt: Early 20th Century to Present.EWIC (1): 204-207.

Said, E. (2006 [1999]). fiark›yatç›l›k: Bat›’n›n fiark Anla-y›fllar›. B. Ülner (çev.). ‹stanbul: Metis.

Sancar, S (2003). Üniversitede Feminizm? Ba¤lam, Gün-dem ve Olanaklar. Toplum ve Bilim (97):164-182.

Sancar, S. (2009). Erkeklik: ‹mkans›z ‹ktidar. ‹stanbul:Metis.

Savran, G. (2005a). ‘80’li Y›llar›n Kampanyalar› ve ÖzelAlan›n Politikas›: Sorunlar ve Sorular. B. Kum vearkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›n Ha-reketinde Mücadele Deneyimleri, 81-99. Istanbul:Amargi.

Savran, G. (2005b). Kaktüs Dergisi Deneyimi. B. Kumve arkadafllar› (der.). Özgürlü¤ü Ararken: Kad›nHareketinde Mücadele Deneyimleri, 119-135. ‹stan-bul: Amargi,

Scott, J. (1986). Gender as a Useful Category of Histori-cal Analysis. The American Historical Review (91/5):1053-1075.

Scott, J. (2007). Toplumsal Cinsiyet: Faydal› bir TarihselAnaliz Kategorisi. ‹stanbul: Agora Kitapl›¤›.

Sirman, N. (1989). Feminism in Turkey: A Short History.New Perspectives on Turkey (3/1): 1-34.

Sirman, N. (2004). Kinship, Politics, and Love: Honourin Post-colonial Contexts-The Case of Turkey. S.Mojab ve Abdo, N. (der.). Violence in the Name ofHonour: Theoretical and Political Challenges, 39-56. Istanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Taminian, L. (2003). Arabian Peninsula: Early 20th Cen-tury to Present. EWIC (1): 213-216.

Tekeli, fi. (1979). “Türkiyede Kad›n›n Siyasal HayattakiYeri. N. Abadan-Unat, (der.). Türk Toplumunda Ka-d›n, 393-413). Ankara: Ça¤.

Tekeli, fi. (1982). Kad›nlar ve Siyasal - Toplumsal Ha-yat. Istanbul: Birikim.

Tekeli, fi. (1986). Emergence of the Feminist Movementin Turkey. The New Women’s Movement. D. Dahle-rup (der.), 177-199). Londra: Sage.

Tekeli, fi. (1988a). Kad›nlar ‹çin: Yaz›lar (1977-1987).Istanbul: Alan.

Tekeli, fi. (1988b). Kad›nlar ve Sosyal Bilimler. Kad›n-

lar ‹çin: Yaz›lar (1977-1987), 387-398). Istanbul:Alan.

Tekeli, fi. (1992a). Kad›n Eserleri Kütüphanesi ve BilgiMerkezi. Kad›n Araflt›rmalar› Kütüphanesi (der.).Kad›nlar›n Belle¤i/Women’s Memory: Uluslararas›Kad›n Kütüphaneleri Sempozyum Tutanaklar›, 120-128). Istanbul: Metis.

Tekeli, fi. (1995 [1990]). 1980’ler Türkiyesi’nde Kad›nlar.fi. Tekeli (der.). 1980 Türkiyesi’nde Kad›n Bak›flAç›s›ndan Kad›nlar, 15-50. ‹stanbul: ‹letiflim.

Tekeli, fi. (1998). Birinci ve ‹kinci Dalga Feminist Hare-ketlerin Karfl›laflt›r›lmal› ‹ncelenmesi Üzerine bir De-neme. A. Berktay Hac›mirzao¤lu, (der.). 75 Y›ldaKad›nlar ve Erkekler, 337-346). ‹stanbul: Tarih Vakf›.

Tekeli, fi. (der.). (1995 [1990]). 1980’ler Türkiyesi’ndeKad›n Bak›fl Aç›s›ndan Kad›nlar. Istanbul: ‹letiflim.

Timisi, N. ve A¤duk-Gevrek, M. (2002). 1980’ler Türki-yesi’nde Feminist Hareket: Ankara Çevresi, A. Borave A. Güral (der.). ‘90’larda Türkiye’de Feminizm,16-18. ‹stanbul: ‹letiflim.

Ünlütürk-Ulutafl, Ç. (2009). Yoksullu¤un Kad›nlaflmas› veGörünmeyen Emek. Çal›flma ve Toplum (2): 25-40.

White, J. (1994). Money Makes us Relatives. Texas: Uni-versity of Texas Press.

White, J. (1999). Para ile Akraba. Istanbul: ‹letiflim. Wollstonecraft, M. (1792). A Vindication of the Rights of

Woman. http://books.google.com/books?id=rUg4d_8UMQsC&printsec=frontcover&dq=A+Vindication+of+the+Rights+of+Woman.&hl=de&ei=PAU4Td6xKYyI4QaoyeyRCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDEQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false, 20 Aral›k 2010.

Yumul, A. (1999). Scenes of Masculinity from Turkey.Zeitschrift für Türkeistudien (1): 107-117).

Zihnio¤lu, Y. (2003). Kad›ns›z ‹nk›lap: Nezihe Muhid-din, Kad›nlar Halk F›rkas›, Kad›n Birli¤i. ‹stanbul:Metis.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Uluslararas› göçe iliflkin kavram ve kategorileri tan›mlayabilecek,Küreselleflmeyle ba¤lant›l› olarak eme¤in küreselleflmesinin göç süreçlerineetkilerini aç›klayabilecek,Göçmen haklar› mücadelesinin önemini tan›mlayabilecek,Ulus-ötesi göçü ve göçmenlerin ulus-ötesi pratiklerini tan›mlayabilecek; ulus-ötesi göçün göç alan ve gönderen ba¤lamlara etkilerini aç›klayabilecek,Göçmen aktivizminin koflullar›n› betimleyebilecek,Uluslararas› göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketin ortaya ç›kt›¤› ba¤lam, süreçve koflullarla hareketin geliflimi ve farkl› eylemsellik türleri aras›ndaki iliflkiyiaç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Uluslararas› Göç• Küreselleflme ve Emek• Ulus-Ötesilik• Ulus-Ötesi Göç• Ulus-Ötesi Toplumsal Hareketler

• Göçmen Haklar›• Göçmen Siyasi Kat›l›m›,

Seferberli¤i ve Aktivizmi• Göçmen Dayan›flma A¤lar›• Hemflehri Dernekleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


• ULUSLARARASI GÖÇ• KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE

DÜZENS‹Z GÖÇ• GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES‹:

SORUNLAR VE YEN‹ YÖNEL‹MLER• S‹YAS‹ KATILIM, SEFERBERL‹K, TEMS‹L VE

TOPLUMSAL HAREKETLER• GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹ VE S‹YASAL KATILIMI• GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹N‹N KOfiULLARI• ULUS-ÖTES‹ TOPLUMSAL HAREKETLER• ULUS-ÖTES‹ GÖÇ VE GÖÇMENLER‹N

ULUS-ÖTES‹ AKT‹V‹ZM‹• ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI

TOPLUMSAL HAREKETLERDEN ÖRNEKLER• GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL

HAREKETLERLE ‹LG‹L‹ ARAfiTIRMALARDAYEN‹ YÖNEL‹MLER


Uluslararas›Göçle Ba¤lant›l›ToplumsalHareketler

ULUSLARARASI GÖÇGöç belirli bir süre için siyasi ya da idari bir s›n›r›n geçilmesi anlam›na gelmekte-dir. Devletler aras› s›n›rlar›n afl›lmas›yla gerçekleflen uluslararas› göç yeni bir olguolmasa da yaflad›¤›m›z dünya üzerindeki etkilerinin hiçbir zaman bugünkü kadargörünür ve büyük olmad›¤›n› söylemek mümkündür. Sömürgecilik, emperyalizm,savafl, ulus-devletlerin oluflumu ve sanayileflme göç ça¤›n›n birinci aflamas›n› orta-ya ç›kar›rken (Hatton ve Williamson, 1998: 1-2), II. Dünya Savafl› ve küreselleflme-nin h›z kazanmas›yla halen içinde bulundu¤umuz göç ça¤›n›n ikinci aflamas›na ge-çilmifltir (Castles, 2008: 3). Uluslararas› göç “modern dünyada toplumsal dönüflü-mü sa¤layan bir güç” haline gelmifltir (Castles ve Miller, 1998: xiii).

Uluslararas› göç bugün dünya üzerindeki her ülkeyi bir boyutuyla ilgilendirenküresel bir olgudur. Küreselleflme h›zla derinleflen ve geniflleyen ba¤lant›larla bir-birine ba¤lanan bir dünya yaratmaktad›r. Böyle bir dünyada küreselleflmenin enönemli göstergesi her türlü s›n›r› aflan ak›md›r. Mal, sermaye ve hizmetlerin ticare-ti ve dolafl›m› beraberinde eme¤in hareketlili¤ini ve küreselleflmesini de getirmek-tedir. “Geliflmifl” ülkelerin nüfus art›fllar›ndaki düflüfl ve nüfusun yafllanmas› sosyalrefah rejimleri üzerinde bask› yaratmakta ve göçmen eme¤ine olan ihtiyac› art›r-maktad›r. S›n›r aflan ak›mlar›, eme¤in hareketlili¤ini düzenleyen ülkeler aras› a¤larise göç alan ülkelere giriflin giderek daha s›k› bir flekilde denetimini beraberindegetirmektedir (Hollifield, 2004: 901).

Uluslararas› göç yeni bir olgu olmamas›na karfl›n, günümüzde göç s›n›rlanmas›ve denetlenmesi gereken bir sorun olarak tan›mlanmaktad›r. Bu konudaki tart›fl-malar göçü yasal, yasal olmayan ve s›¤›nmac› ak›fllar› gibi kategorilere ay›rarak herbiri için ayr› düzenlemelere gitmeyi uygun görmektedir. Göçün s›n›r aflan ve top-lumlar› yeniden flekillendiren dinamizmi, ulus-devletlerden kurulu uluslararas› sis-temin koydu¤u s›n›rlar› ve bu s›n›rlarla belirlenmifl siyasal, ekonomik ve sosyo-kültürel düzeni do¤rudan ve derinden etkilemektedir. Küreselleflme ve ulus-ötesigöç, süreçler, ba¤lant› ve a¤lar ulus-devletlerin içinde yerleflik bulundu¤u sosyalyap›y› de¤ifltirmekte ve ulus-ötesilefltirmektedir. Bunun yan› s›ra neo-liberalizmküresel sermayenin ulus-devletle kurdu¤u iliflkiyi dönüfltürmektedir. Tüm bu gelifl-meler hem ulus-devletin uluslararas› siyasetteki ve sistemdeki merkezî rolünü hemde uluslararas› göçü iki devlet aras›ndaki insan hareketlili¤ine indirgeyen ulus-dev-let merkezli klasik göç anlat›s›n› sorgulamaya açm›flt›r.

Uluslararas› Göçle Ba¤lant›l›Toplumsal Hareketler

Ulus-ötesileflme: Ulus-ötesilik kavram› ulusals›n›rlar› aflan ve ulusalhükümetlerin do¤rudandenetiminde olmayan olgu,aktör, süreç vemekanizmalar› tan›mlamakiçin kullan›lmaktad›r.Toplumsal hayat, siyasalhareketler, dinler, ekonomikpazarlar ve ifllemler, suça¤lar›, müzik, göç ve benzerigibi s›n›r aflan, s›n›rlar›dönüfltüren ve sosyal,siyasal, ekonomik ve kültüreloluflumlar›, aktörleri vemekanlar› yenidentan›mlayan olgu ve süreçlerulus-ötesili¤in bileflenleridir(Khagram ve Levitt, 2005:3).

Güvenliklefltirme: Yenigüvenlik kuram›na göregüvenlik “belirli birretoriksel yap›” (Huysmans,1998: 500) olaraktan›mlanabilir. Buna göre,bir olgunun siyasal kurumve aktörler ya da medyan›ngüvenli¤e tehdit olaraktan›mlanmas› ile güvenliksorunu haline gelmesimümkündür. Böyleceola¤anüstü durumlar içinola¤anüstü önlemlerigüvenlik gerekçesinikullanarak meflrulaflt›raneylemler arac›l›¤›yla, normalsiyasal süreçlerin bir tarafab›rak›lmas›, güvenliköncelikli ve mevcutkurallar›n üzerinde biriflleyifle geçilmesi için uygunbir zemin haz›rlanm›fl olur(Buzan ve di¤erleri, 1998:514).

Günümüzde giderek artan kitlesel göçe paralel olarak güvenliklefltirici söylem-ler ve göçü k›s›tlayan politikalar ortaya ç›kmaktad›r. Ulus-ötesi göç sadece ulus-devletlerin s›n›rlar›n› de¤il, ulusal ve kültürel türdefllik iddialar›n›, vatandafll›k vesosyal vatandafll›k rejimlerinin yan› s›ra aidiyet ve kimlik kategorilerini de sorgula-maya açt›¤›ndan bir “sorun” ve hatta “tehdit” olarak alg›lanmaktad›r (Zolberg,2006: 226). So¤uk Savafl’›n sona ermesini takiben yaflanan nüfus hareketlili¤i 1990’l›y›lllarda Bat› demokrasilerinin karfl›laflt›¤› bir “güvenlik sorunu” statüsüne ulaflm›fl-t›r (Ibid: 234). So¤uk Savafl ve 11 Eylül sonras› dönemde ise uluslararas› göç gü-venlikle ba¤lant›l› olarak ele al›nmaya bafllanm›flt›r. Devletlerin ve uluslararas› ör-gütlerin göçü denetim alt›na almaya yönelik politika, giriflim ve pratikleri göçmenve insan haklar› ihlallerini ortaya ç›karmakta ve art›rmaktad›r (Trimikliniotis, 2008:58).

KÜRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VEDÜZENS‹Z GÖÇKüreselleflme ulusal s›n›rlar içerisinde düflünmeye al›flt›¤›m›z ifl gücü ve emek pi-yasas›n›n s›n›rlar›n› yeniden tan›mlamakta, küresel bir emek piyasas›n›n temelleri-ni atmaktad›r. Emek süreci de çok-uluslu flirketler gibi ulus-ötesileflme sürecinegirmifltir ve bilgi teknolojileri sektöründe oldu¤u gibi, baz› sektörlerde -sermayekadar hareketli olmasa da eme¤in küresel düzeyde hareketlili¤ini kolaylaflt›ran-birleflik bir emek piyasas› ortaya ç›kmaktad›r. Küresel ekonomik yeniden yap›lan-ma ve ifl bölümünde enformalleflme ve esnekleflme imalat sanayini ve düflük ma-afll› ve statülü iflleri “geliflmifl ülkelerden” “geliflmekte olan” “çevre” ya da “yar› çev-re”de yer alan ülkelere kayd›rmakta, bu yeniden yap›lanma özellikle kad›nlar içinbirçok “vas›fs›z” ifl kolu ve posizyonu yaratarak önemli eflitsizliklerin üretilmesineyol açmaktad›r (Munck, 2002: 25). Düflük gelirli ve statülü ifllerin kad›nlaflmas› sü-reci, kad›n› bu tür ifller için uygun olarak tan›mlayan, kad›n›n gelirini aile gelirineikincil düzeyde bir katk› olarak gören toplumsal cinsiyet rolleri ve normlar›ndan


Resim 6.1

Göçmenler ‹talyangümrük polisigözetiminde,Lampedusa,‹talya, 30 Mart2011.

Ulus-ötesi göç, göçgönderen ve alan ülkelerigöçmen a¤lar›, örgütleri vebirden fazla ba¤lamdayerleflik olan göçmenlerinpratikleri arac›l›¤la birbirineba¤lamaktad›r (Basch vedi¤erleri, 1997: 4). Ulus-ötesi göçmenler göç alanülkeye yerleflirken, göçgönderen ülkeyle ba¤lar›n›yat›r›m yaparak, oy vererekya da ibadet edereksürdürmektedirler (Levitt,2003: 850). Ulus-ötesi göçteönemli olan “ba¤lant›n›n eflzamanl›l›¤›”d›r (Levitt,2006: 396). Bu da göç alanve gönderen ülkekoflullar›n›n birbirinitamamlad›¤›n›n ve süreklietkileflim halinde oldu¤unungöstergesidir.

kaynaklanmaktad›r (Silvey, 2003: 133-4). Küresel süreçler ve neoliberal politikala-r›n gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› eflitsizlik ve yoksullaflma giderek daha fazla kad›n›ngöç etmesini tetiklemifl, bir di¤er deyiflle, uluslararas› göçün kad›nlaflmas›na yolaçm›flt›r. Ev içi alanda verilen hizmetleri “kad›n ifli” olarak tan›mlayan cinsiyete da-yal› ifl bölümü, nüfusun yafllanmas›, sosyal refah rejimlerinin içinde bulundu¤ukriz nedeniyle devletin sa¤l›k ve bak›m hizmetleri harcamalar›n› k›smas› gibi ne-denlerle birçok geliflmifl ülkede ev ve bak›c›l›k hizmetleri bir sektör haline gelmek-te ve giderek artan oranlarda kad›n göçmen bu sektörde istihdam edilmektedir(Ünlütürk-Ulutafl ve Kalfa, 2009: 14).

Emek piyasalar›nda enformalleflme, ekonomik yap›lar›n ve küreselleflen dünya-da dönüflmekte olan ekonomilerin bir parças› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Büyüyenenformel emek piyasas› ise düzensiz göçmen eme¤ini çekmekte ve istihdam et-mektedir. Düzensiz göçmenler çal›flt›klar› ifllerde oldukça düflük ücretlere çok da-ha fazla riske girebilmekte ya da tehlikeli ifllerde çal›flabilmekte; bir sorun ç›kt›¤›n-da kolayl›kla s›n›r d›fl› edilebilmektedirler. Dolay›s›yla baz› Avrupa ekonomilerin-de düzensiz göçmen eme¤ine karfl› yo¤un bir talep ve yap›sal bir ba¤›ml›l›k olufl-mufltur. Düzensiz göçmenlerin Avrupal› iflverenler için “ucuz, esnek ve sömürüle-bilir ifl gücü”nü temsil etti¤i bilinmektedir (Wentts, 2002: 141).

Yasal yollarla göç etmifl birçok göçmenin hukuki statüsü ve haklar› halen tar-t›flma konusuyken, düzensiz göçmenlerin durumunun daha vahim oldu¤u aç›kt›r.Peker’in düzensiz göçmenlerin durumuna iliflkin, “[G]örünmeyen insan›n temelhaklar›ndan nas›l söz edilebilir ki?” (2002: 49) sorusu bu konudaki ana soruna ›fl›ktutmaktad›r. Hukukun d›fl›na itilmifl düzensiz göçmenlerin hareketlili¤ini tan›mla-mak ve düzensiz göçün s›n›rlar›n› belirlemek de konunun s›n›r tan›mayan özelli-¤inden dolay› pek kolay de¤ildir. Bunun da ötesinde, düzensiz göçmenler yoksul-luk, toplumsal d›fllanma ve ayr›mc›l›k riskiyle karfl› karfl›yad›r. Genellikle “yasa d›-fl›” göçmen olarak tan›mlanmalar› nedeniyle kendilerini siyasal olarak ifade etmekflöyle dursun, e¤itim, sa¤l›k gibi temel hizmetlerden bile faydalanamamaktad›rlar.Göç ettikleri ülke ekonomilerine yapt›klar› katk›lar göz ard› edilirken ve bir “so-

1376. Ünite - Uluslararas› Göçle Ba¤lant › l › Toplumsal Hareket ler

Resim 6.2

Meksika-ABD s›n›r›ndaiki ülkeyi ay›ran duvar,2001. Duvardaki haçlars›n›r› geçmeye çal›fl›rkenhayat›n› kaybeden“kimli¤i meçhul”Meksikal› düzensizgöçmenleri sembolizeetmektedir.

run”, hatta bir “tehdit” olarak görüldüklerinden, yo¤un bir emek sömürüsüne, ay-r›mc›l›¤a ve hatta ›rkç› sald›r›lara maruz kalmaktad›rlar. Her ne kadar “geliflmifl” ül-keler uluslararas› insan haklar› ve sosyal haklar sözleflmelerine taraf olsalar da dü-zensiz göçmenlerin karfl›laflt›klar› sorunlar, hak ihlalleri bu alanda çok yol katedil-mesi gerekti¤ini göstermektedir. fiu anda AB’de mevcut olan yasal ve siyasal çer-çeve düzensiz göçmenlere yönelik ayr›mc› muamalenin önlenmesi konusunda ye-terli de¤ildir ve ayr›mc›l›k karfl›t› yasalar, farkl› türde ayr›mc› uygulamalar›n devametmesine ra¤men bu konuda sessiz kalmaktad›r (Bell, 2004: 346). 30 Ekim 2010’daCenevre’de düzensiz göçmenlerin insan haklar›n› ele almak üzere toplanan Küre-sel Göç Grubu, düzensiz göçmenlerin maruz kald›¤› uzun süreli al›koyma, ayr›m-c›l›k, fliddet, sömürü, yabanc› düflmanl›¤› gibi kötü muameleler ve temel insanhaklar›na ayk›r› uygulamalar konusunda kayg›lar›n› ifade etmifltir. Grup, göç alandevletlerin düzensiz göç olgusuna sadece “egemenlik, s›n›r güvenli¤i ve yasalar›nuygulanmas›” aç›s›ndan yaklaflmas›n›n yaratt›¤› sorunlar›n alt›n› çizmektedir(http://www.globalmigrationgroup.org).

GÖÇMEN HAKLARI MÜCADELES‹: SORUNLAR VEYEN‹ YÖNEL‹MLERGöçmen haklar›n›n devletlerce tan›nmamas› göçmenlerin haklar›na ulaflmas›ndaen temel engellerden biridir. Göçmenlerin d›fllanmas› iki boyutta sürmektedir:Göçmenlerin sosyal sistemden d›fllanmas› ve göçmenlerin haklar sisteminden d›fl-lanmas› (Gorodzeisky ve Semyonov, 2009: 402). Bireysel önyarg› ya da alg›larlailintili göçmen karfl›t› tutum önemli olmakla birlikte, göçmenlerin d›fllanmas›ndadaha etkili olan iki önemli unsur ekonomik koflullar ve göçmen grubunun büyük-lü¤üdür. Göçmen say›s›n›n art›fl›, kaynaklar› paylaflacak rakiplerin art›fl› olarak yo-rumlanabilmekte ve bu göçmene iliflkin farkl› korkularla birleflerek d›fllamaya dö-nüflebilmektedir. Ekonomik koflullar ise bu rekabet hissini ve tehdit alg›lamas›n›azalt›c› ya da art›r›c› rol oynayabilirler. Ekonomik koflullar›n kötüleflmesi d›fllay›c›tutum ve yaklafl›mlar› güçlendirebilir.

Göçmen haklar›n›n korunmas› aç›s›ndan en temel ilkeler ayr›mc›l›¤›n önlenme-si, eflitlik ve yasal olarak eflit düzeyde korunma haklar›d›r. Göçmenler genelliklegöç alan ülkenin vatandafll›¤›na sahip olmad›klar› için, haklar›na eriflmede ve ya-sal koruma flemsiyesi alt›na girmede sorunlar yaflamakta, dolay›s›yla ayr›mc›l›¤a vehaks›zl›¤a u¤ramaktad›rlar. Günümüzde “yasal” ve “yasa d›fl›” göçmen ayr›m› “ya-sa d›fl›” göçmen kategorisindeki düzensiz göçmenleri “yasal” göçmenlerin eriflebil-di¤i yasal haklardan da mahrum b›rakmaktad›r. Düzensiz göçmenler farkl› ve de-¤iflen düzeylerde hak ihlallerine maruz kalmaktad›rlar. Ayr›ca mevcut haklar mü-cadelesi “göçmenlik statüsü”ne odaklan›rken, toplumsal cinsiyet, etnisite ya da s›-n›f boyutunu dikkate almad›¤›ndan, bu mücadelede edinilmifl kazan›mlar göçmen-lerin karfl›laflt›klar› sorunlar› çözmede yetersiz kalmaktad›r (Piper, 2005: 90).

Geleneksel iflçi hareketleri ve toplumsal hareketler göçmen iflçilerin sorunlar›-n› ve taleplerini dikkate almada yavafl davranm›flt›r. Göçmenlerin haklar›na ulafla-mamas›nda sendikalar›n göçmen iflçilerin hak mücadelesine tam anlam›yla omuzvermemesi de önemli bir etmendir. Sendikalar›n göçmen iflçilere iliflkin tutumun-da sendikalar›n küresel emek iliflkilerinde ve eme¤in küresel örgütlenmesinde et-kisinin zay›flamas› ve rolünün azalmas›n›n da etkisi bulunmaktad›r. Ancak bu, sen-dikalar›n önemini yitirdi¤i anlam›na gelmemektedir. Ayr›ca sendikalar küresel sü-reçleri ve göçmen eme¤inin küresel süreçlerle ve eme¤in küresel örgütlenmesi ile


Küresel Göç Grubu 2006y›l›nda Birleflmifl MilletlerGenel Sekreteri taraf›ndanUluslararas› Göç KüreselKomisyonu’nun tavsiyesiylekurulmufltur. Grup, göçleba¤lant›l› olgular vesorunlar üzerine çal›flan 16uluslararas› örgüt vekuruluflun üst düzeytemsilcilerini bir arayagetiren bir oluflumdur.

ba¤lant›s›n› daha do¤ru anlamak ad›na çaba sarfetmektedir (Ibid: 88). Bunun daötesinde, Uluslararas› Sendikalar Konfederasyonu göçmen haklar›n› farkl› alanlar-da savunagelmifltir ve sadece göçmen haklar› konusunda de¤il, göçmenlerin ma-ruz kald›¤› ayr›mc›l›k ve yabanc› düflmanl›¤›na karfl› da bir durufl sergilemektedir.

Ancak meseleye ulusal düzeyde yaklafl›ld›¤›nda göç alan ülke sendikalar› aç›-s›ndan temel sorun, büyük bölümü yerli iflçiler taraf›ndan sa¤lanan kaynaklar›n›nbir k›sm›n› göçmen iflçilerle ilgili meselelerde kullanmada ortaya ç›kmaktad›r. Göçgönderen ülke sendikalar› ise yerli iflçilerin meselelerine öncelik verirken, ülkedengöç etmifl üyeleriyle ilgili faaliyetlere kaynak ve zaman ay›rmada zorluk yaflamak-tad›rlar. Göçmenlerin do¤rudan temsili, onlar için hizmetler sunmak ve göçmenle-ri örgütlemek genel olarak sendikalar›n temel faaliyet alan›n›n (toplu sözleflmeler)ötesinde bir çaba ve yönelimi gerektirmektedir. Kaynak s›k›nt›s› çeken ve göç ala-n›nda uzmanl›¤› ve deneyimi s›n›rl› olan sendikalar›n ise bu alanda yapabilecekle-ri s›n›rl› görünmektedir. Göçmenler, özellikle de düzensiz göçmenler, gerekli ka-y›t ve izinlere sahip olmadan sendikalara üye olmaya çekinmektedirler.

Göçmen hareketine ivme kazand›ran ve destek veren yap›lanmalar daha çokgöçmen yanl›s› STK’lar olmufltur (Lyons, 2006: 2). Piper, göçmen iflçi STK’lar›n›dörde ay›rmaktad›r: Göç alan ülkedeki göçmen yanl›s› vatandafllar›n STK’lar›, göçgönderen ülkeden gelen aktivistlerin kurdu¤u göçmen yanl›s› STK’lar, göçmentoplulu¤unun hem göç gönderen hem de göç alan ülkenin politikalar›na yönelikfaaliyetler yürütmek üzere kurdu¤u STK’lar ve son olarak göçmenlerden ve göç-men yanl›s› aktivistlerden oluflan ve tüm göçmen topluluklar›n›n haklar› için mü-cadele veren STK’lar (2005: 106 Aktaran Lyons, 2006: 3). Ayr›ca göçmen haklar›n›savunan, örgütlenme düzeyine göre yerel, ulusal, bölgesel ve küresel a¤lar da or-taya ç›km›flt›r. Göçmen haklar› için mücadele eden bölgesel a¤lara bir örnek, 260STK, dernek ve sendikadan oluflan Asya merkezli Asya Göçmen Forumu’dur. Fo-rum hem göçle ba¤lant›l› aktörler aras›nda arac›l›k yapmakta hem de göçmenlereiliflkin ayr›mc› yasa ve uygulamalar, göçmenlere yönelik fliddet, göçmenlerin haya-t›n› olumsuz etkileyen kötü yaflam koflullar›, iflsizlik gibi meselelerini gündeme ge-tirmekte ve çözüm üretme yolunda çaba sarf etmektedir (Lyons, 2006:3).

Sendikalardan farkl› olarak STK’lar sadece göçmenlerin meselelerine odaklana-billir ve kaynaklar›n› bu mücadele için seferber edebilirler (Piper, 2005: 102). An-cak bu alanda baflar› için sendikalar ve STK’lar aras›nda sürekli bir iflbirli¤ine ihti-yaç vard›r. ‹ki aktör aras›ndaki iflbirli¤i daha çok ortaya bir kriz ç›kt›¤›nda gerçek-leflti¤inden k›sa sürelidir. ‹flbirli¤inin de ötesinde, göçmen iflçilerin küresel iflçi ha-reketinin önemli unsurlar›ndan biri oldu¤undan hareketle göçmenlerin siyasi ör-gütlenmesi ve aktivizminin yeniden tan›mlanmas› gerekmektedir. Bu yeniden ta-n›mlama ulus-ötesi göçe paralel bir flekilde ulus-ötesi bir dayan›flma a¤›n›n inflaedilmesi ile mümkün olacakt›r.

Sendika ve STK’lar›n faaliyetlerinin ötesinde göçmen haklar›n› korumak ama-c›yla uluslararas› yasal ve normatif bir çerçevenin oluflturulma çabalar› halen sür-mektedir. Küresel kurumsal yap›lar ulus-ötesi siyasal eylemleri kolaylaflt›r›c› bir roloynayabilir. ‹nsan haklar› söylemi ve haklar mücadelesinin uluslararas› düzeydemeflruiyeti de ulus-ötesi aktörlerin faaliyetleri için bir meflruiyet zemini olufltur-maktad›r (Østergaard-Nielsen, 2001: 15-6). Eylemlerinde insan haklar› ve demok-rasiye vurgu yapmak göçmen örgüt ve hareketlerinin insan haklar› örgütleriyle ifl-birli¤ini kolaylaflt›rmakta, hatta karar mekanizmalar›na ulaflma ve etki etme flansla-r›n› art›rmaktad›r (Ibid: 17). Birleflmifl Milletler, Uluslararas› Af Örgütü, ‹nsan Hak-lar› ‹zleme Örgütü gibi uluslararas› örgütler de göç olgusuyla yak›ndan ilgilenmek-


Uluslararas› SendikalarKonfederasyonu dünyaçap›nda çal›flan insanlar›ntaleplerini ve haklar›n›temsil eden bafll›cauluslararas› sendikalörgüttür. Konfederasyon 1-3Kas›m 2006’da Viyana’dakurulmufltur. 151 ülkeden ve301 üye örgütten oluflanKonfederasyon’un 176milyon kay›tl› üyesibulunmaktad›r(http://www.ituc-csi.org).

te ve göçmenlerin meselelerinin çözümü için fark›ndal›k yaratmaya çabalamakta-d›rlar. 1990 tarihli “Tüm Göçmen ‹flçilerin ve Aile Fertlerinin Haklar›n›n Korunma-s›na Dair Uluslararas› Sözleflme” bu yolda at›lm›fl en önemli ad›mlardan biridir.

Geleneksel iflçi hareketleri ve sendikalar›n göçmen iflçilerin sorunlar›na yönelik yaklafl›-m›n› belirleyen etmenler nelerdir?

S‹YAS‹ KATILIM, SEFERBERL‹K, TEMS‹L VETOPLUMSAL HAREKETLERToplumsal hareketler ortak ç›karlar için mücadele etmek ya da (toplumun yenidenörgütlenmesi ya da düzenlenmesi gibi) ortak hedefleri gerçeklefltirmek için mev-cut kurumsal yap› ve oluflumlar›n d›fl›ndaki kolektif eylem, giriflim ve çabalar ola-rak tan›mlanabilir. Toplumsal hareketler, toplumsal de¤iflimi tetiklemek ya da onakatk›da bulunmak amac›yla ortaya ç›karlar, yasa ve politikalarda de¤iflikli¤e yolaçabilirler. Tarrow’a göre toplumsal hareketlerin toplumsal dönüflümü sa¤lamada-ki en önemli etkisi, uluslararas› sistem içinde yer alarak kurulu düzeni tehdit etme,bozma ve hatta y›kma yönündeki yetilerinden kaynaklanmaktad›r (1998 AktaranMilani ve Laniado, 2007: 16). Toplumsal hareketlerin bir amac› da yerel düzeydeeflitsizli¤e u¤ram›fl ya da reddedilmifl kimliklere ve farkl›l›klara iliflkin fark›ndal›koluflturmak, çeflitlili¤i ve farkl›l›klar› koruyarak onlar›n geliflebilece¤i bir çerçeve-nin oluflmas› için mücadele vermektir (Ibid: 20).

Yeni toplumsal hareketler toplumsal yap›lar› tamamen dönüfltürmek yerine ba-z› sosyal ya da kültürel de¤erlerin dönüfltürülmesini hedeflemektedirler. Yeni top-lumsal hareketlerin taban› s›n›fsal olmaktan çok farkl› gruplardan oluflmaktad›r(kad›n hareketi, çevreci hareket gibi). Bu nedenle baz› araflt›rmac›lar “küresel top-lumsal hareket toplumu”na do¤ru gidildi¤ini iddia etmektedirler (Giddens, 2009:1011). Yeni toplumsal hareketler, devleti hedef alan ve onu etkilemeyi amaç edi-nen eylemsellikten çok, kitleleri harekete geçirerek de¤er ve davran›fllarda de¤i-flikli¤i amaçlamakta; kat›, formel ve bürokratik bir örgütlenme modeli yerine, da-ha esnek ve üyelerinin aktif kat›l›m›n› teflvik eden bir örgütlenme modelini tercihetmektedirler (Abercrombie ve di¤erleri, 2006: 358).

Eski ya da yeni, tüm toplumsal hareketler içinde gelifltikleri siyasi çerçeveninsundu¤u f›rsat yap›lar› içinde örgütlenirler. Charles Tilly 1978 tarihli SeferberliktenDevrime bafll›kl› çal›flmas›nda kolektif eylemin ve insanlar› seferberli¤e iten koflul-lar›n analizi için bir model önermifltir. Ulusal toplumsal hareketin ortaya ç›kmas›-n›n ulus-devletlerin ortaya ç›kmas›yla ba¤lant›l› oldu¤unu ortaya koyan Tilly, top-lumsal hareketlere iliflkin çal›flmalar›n siyasete referansla yap›lmas› gerekti¤ini be-lirtmifl, toplumsal hareketlerin farkl› siyasal ortamlarda farkl› strateji, yap› ve bafla-r› flans›na sahip olacaklar›n› iddia etmifltir. Buna göre, siyasal f›rsat ve k›s›tlamalar-da meydana gelen bir de¤iflim yeni siyasal ve toplumsal mücadeleri tetikleyebilir.

Siyasal kat›l›m› vatandafll›¤›n “aktif boyutu” olarak alg›lamak mümkündür (Mar-tinello, 2005: 3). Siyasal kat›l›m kavram›, bireysel bir eylem olarak ve vatandafl bi-reyin siyasal tercihini oy verme yoluyla ifadesi olarak tan›mlan›r (Bousetta, 2001:12). Ancak siyasal kat›l›m sadece seçimlerde oy kullanmakla s›n›rlanamaz; protes-tolara, grevlere ve boykotlara kat›lmak gibi boyutlar› da olabilir. Siyasal seferber-lik ise kolektif aktör ve kimli¤in oluflmas› süreciyle ilgilidir (Martinello, 2005: 3).Bir grubun ya da toplulu¤un tamam›n› kapsayan bütünsel kimliklerin yerine tikel(k›smi, bütünü de¤il bir grubu temsil eden) kimliklerin ve kimlik siyasetinin siya-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Siyasal f›rsatlar insanlar›siyasal mücadeleyegiriflmeye teflvik edenkoflullar olaraktan›mlanabilir. Siyasalk›s›tlamalar ise siyasi erksahiplerinin bireyleri siyasimücadeleye giriflmektenal›koyabilme ya dacayd›rabilme yetisi ve bundabaflvurabilecekleri araçlarve ba¤lamsal etmenlerdir.

sal süreçlerde ve seferberlikte giderek daha fazla rol oynad›¤› gözlemlenmektedir(Bousetta, 2001: 13). Siyasal temsil demokratik yönetimlerde vatandafllar›n seçimsüreciyle kendileri ad›na hükümet edecekleri göreve getirmeleri ve hükümet poli-tika ve faaliyetlerinin meflrulaflt›r›lmas› olarak tan›mlanabilir (Martinello, 2005: 3).

GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹ VE S‹YASAL KATILIMIGöçmenler, siyasal sürecin aktif kat›l›mc›lar› olmaktan çok edilgen al›c›lar› olarakgörüldüklerinden (Bousetta, 2001: 13) son dönemlere dek göçmen siyasi kat›l›m›ve aktivizmi konusundaki yaz›n s›n›rl› olmufltur. Avrupa ba¤lam›nda göçmenlerinvatandafll›k haklar›na ve siyasal kat›l›m kanallar›na ve süreçlerine eriflimi önünde-ki engeller ve uluslararas› göçün kal›c› olarak alg›lanmamas›, göçmenlerin siyasalkat›l›m ve eyleyicili¤ine olan ilgi azl›¤›n›n nedenleri aras›nda say›labilir. Bu yakla-fl›m göçmenin sadece ekonomik katk›s›na odaklanmakta, göçe ve göçmene iliflkininsani boyutu ve göçmenin eyleyicili¤ini ve özerkli¤ini göz ard› etmektedir. MaxFrisch’in “Biz ifl gücü ça¤›rd›k, ama insanlar geldi.” sözü bu yaklafl›m› en k›sa veöz flekilde ifade etmektedir.

Göçmenlerin siyasal edilgenli¤ini varsayan hakim yaklafl›m, göçmenlerin siya-sal kurum ve süreçlerde var olamamas› ya da görünür olmamas›ndan kaynaklan-maktad›r. Bu yaklafl›m ayr›ca göç gönderen ülkelerin genellikle otoriter, bask›c›yönetimlere sahip oldu¤unu, dolay›s›yla göçmenlerin siyasal kat›l›ma iliflkin dene-yimlerinin yetersiz ve s›n›rl› oldu¤unu varsaymaktad›r. Daha da ileri giderek göç-menlerin düflük siyasi kat›l›m›n›n kökenlerini kültürel farkl›l›kta ve hatta “geri kal-m›fll›kta” arayan yaklafl›mlar da bulunmaktad›r. Yo¤un siyasi mücadelelerin içindeyer ald›ktan sonra ya da bunun sonucunda göç etmifl göçmenlerin hikayeleri buvarsay›m›n ve göçmen siyasi kat›l›m›na iliflkin di¤er baz› genellemelerin yanl›fll›¤›-n› ortaya koymaktad›r. Ayr›ca siyasal kat›l›m›n düflüklü¤ü bir direnifl göstergesi yada savunma takti¤i de olabilir (Martinello, 2005: 5). Toplumsal hareketin en görü-nür oldu¤u protesto gösterileri ya da yürüyüfller kolektif eylemi tan›mlar göründü-¤ünden, uzun zamana yay›lan ve dereceli olarak dönüflümü gerçeklefltirmeyi he-defleyen toplumsal hareketler daha az dikkat çekmektedir. Göçmenlerin uzunerimli mücadeleleri çok ön plana ç›kmazken, protestolar ve fliddet içeren eylemlergöçmenleri bir “sorun” olarak görünür k›lmaktad›r.

Toplumsal hareketlerin ortaya ç›kt›¤› en önemli ba¤lam ulus-devlettir. Ulus-devlet, ulus-ötesi süreçler ve küreselleflme süreçleri hem yerel hem ulus-ötesi dü-zeyde ortaya ç›kan aktörler nedeniyle siyasal kat›l›m›n, seferberli¤in ve temsilintek alan› olmasa da halen en önemli alan› olma özelli¤ini korumaktad›r (Ibid: 8).Her ne kadar göçmen aktivizmi için k›s›tl› bir alan sunsa da göçmen siyasi kat›l›m›ve toplumsal hareketlerinde dikkate al›nmas› gereken hem göç alan hem de göçgönderen devlettir. Göçmenin devletin siyasal alan›na kat›l›m› seçim siyaseti, etnikya da göçmen az›nl›klar›n parlamentoda ya da yerel yönetimde temsiliyle müm-kündür. Devlet alan›n›n d›fl›ndaki siyasal alana kat›l›m, siyasal partilere, sendikala-ra, hak ve özgürlük mücadelesi yürüten farkl› bask› gruplar›na kat›l›m olarak ta-n›mlanabilir. Ayr›ca bu kat›l›m, göçmen toplulu¤unun etnik ya da dinî kimlik mü-cadelesi için do¤rudan seferberli¤i yoluyla da mümkündür (Ibid: 11). Göçmenlerve etnik az›nl›klar ayr›ca farkl› siyasal hak mücadelelerinden (sol partilerin, daya-n›flma örgütlerinin ve sivil toplum kurulufllar›n›n) ve onlar›n kazan›mlar›ndan vebu kazan›mlar›n siyasal kat›l›m›n önündeki engelleri azaltmas›ndan faydalanm›fl-lard›r (Bousetta, 2001: 20). Göçmen dayan›flma a¤lar›, örgütleri ve hareketleri, çok-


uluslu flirketler ve küresel kapitalizmin toplumlar aras›nda art›rd›¤› eflitsizlikleri ha-fifletmeye ya da ortadan kald›rmaya çabalamaktad›rlar (Portes, Escobar ve Rad-ford, 2005: 441).

Göçmen siyasi kat›l›m› ve aktivizmine iliflkin yaz›n›n s›n›rl› olmas›n›n nedenleri nelerdir?

GÖÇMEN AKT‹V‹ZM‹N‹N KOfiULLARIGöçmenlerin, göç edilen ba¤lamdaki aktivizmini, kurumsal yap› ve siyasal kültü-rün kendilerine sundu¤u imkanlardan yararlanma ya da önlerine ç›kard›¤› engel-leri aflabilme derecesini belirleyen belli bafll› etmenler aras›nda flunlar say›labilir:göçmenlerin, (1) siyasete iliflkin bireysel fikir, de¤er ve deneyimleri; (2) e¤itim dü-zeyleri, toplumsal statüleri, yafl, cinsiyet, etnik grup gibi özellikleri; (3) göçmen ör-gütlerinin kurumsallaflma düzeyi; (4) göç alan ülke ya da ba¤lam›n siyasal-kurum-sal yap›s›na iliflkin bilgileri; (5) göçmen derneklerinin faaliyetleri ve (6) göçmenle-rin sosyal sermayeleri (Martinello, 2005: 6).

Göçmen siyasi ve sosyal kat›l›m› ve hareketleri göçmen topluluklar›n›n özellik-lerine göre de flekillendi¤inden kat›l›m›n anlam› ve kat›l›m flekilleri her toplulukiçin yeniden tan›mlan›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1235). Göçmen toplulu-¤unu flekillendiren ve onun siyasal kat›l›m›na etki eden etkenler aras›nda, (1) göç-menin göç etme biçimi (göçün ekonomik ya da siyasal nedenlerden kaynaklanma-s›, bireysel ya da toplu halde göç edilmesi gibi), (2) göç edilen ülkede bulunmasüresi, (3) göçmenin ya da mültecinin göç alan ülkenin emek piyasas› ve toplum-sal yap›s›ndaki konumu ve (4) göçmen toplulu¤unun göçmeni entegre etmeye yada d›fllamaya yönelik mekanizmalarla etkileflimi say›labilir (Østergaard-Nielsen,2001: 10-11). K›rsal kesimden gelen göçmenler daha çok siyasi amaç gütmeyenhemflehrilik derneklerinde örgütlenirlerken, kent kökenli göçmenler ise göç gön-deren ülkenin siyasal ve kültürel hayat›na kat›lmak için siyasal partiler, dinî ve kül-türel örgütlere üye olmakta ve onlar›n faaliyetlerinde aktif görev almaktad›rlar(Portes, Escobar ve Radford, 2005: 18).

Siyasi amaç gütmeyen ve gönüllülük esas›na dayanan dernek ve kurulufllarakat›lman›n, bu derneklerin üyeleri aras›nda siyasal faaliyeti teflvik etti¤i 1960’l› y›l-lardan itibaren yap›lan çeflitli çal›flmalarla ortaya konmufltur (Teorell, 2003: 49).Örne¤in, ‹talya’daki göçmen örgütlerinin faaliyetlerinin ço¤unun siyasi olmaktançok yurttafll›kla ilgili olmas›na ra¤men (Pilati, 2010: 145), bu oluflumlar, göçmentopluluklar›n›n eylemleri için kaynak ve deneyim sa¤layarak göçmenlerin siyasikat›l›m›na dolayl› olarak zemin haz›rlamaktad›rlar (Ibid: 147). Gönüllülük esas›nadayanan dernekler, bireyleri çevreleyen a¤larla aralar›nda gevflek ba¤lar yarat›r vebireyleri siyasal kat›l›m taleplerinin oldu¤u alana çekerler (Teorell, 2003: 50). Gö-nüllülük esas›na dayanan dernek bir okul vazifesi görerek yurttafll›kla ilgili yetilerkazand›r›r ve demokrasi ve siyasal kat›l›m konusunda bilgi ve deneyim birikimisa¤lar. Göçmenlerin sahip olduklar› sosyal sermaye ile siyasal kat›l›mlar› aras›ndabir iliflki söz konusudur. Bu derneklere kat›l›m›n kendisi birebir sosyal sermayekayna¤›d›r; çünkü bireyleri iliflkiler a¤›na ba¤lar ve bu iliflkiler a¤› bireyi siyasal ka-t›l›m konusunda ikna eder.

Granavotter’in gevflek ba¤lar›n gücü kuram›yla ortaya koydu¤u üzere s›k› ilifl-kilerle örülmüfl bir a¤ bireylere daha s›n›rl› bilgi sunmaktad›r; çünkü s›k› iliflkiler-de bulunan bireylerin arkadafl çevreleri ve çevreleriyle iliflkileri birbiriyle örtüflür.Gevflek ba¤larla örülmüfl bir iliflkiler a¤›nda ise bireyin farkl› birey ve çevrelerle


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Hemflehri “aile kökeni ayn›co¤rafi alan olan vekendisiyle hemflehrilik ba¤›tan›mlanan kiflidir”(Kurto¤lu, 2005). Ayn› köy,flehir ya da bölgeden olankifliler göç ettikleriba¤lamda hemflehrilikba¤›yla bir araya gelerekörgütlenirler. Hemflehridernek ve vak›flar› buörgütlenmenin formelflekilleridir ve insan vekaynak seferberli¤ikonusunda önemli imkanlarsunarlar. Hemflehridernekleri maddikaynaklar›n toplanmas›ndave göçmen örgütlerinindeneyim, bilgi ve insangücünden faydalanaraktoplumsal eylemlerinörgütlenmesinde önemliroller oynarlar (Østergaard-Nielsen, 2001: 13).

iliflkide olma olas›l›¤› daha yüksektir (1973: 1362-5). Daha dar bir çerçevede birey-ler aras›nda yüz yüze, gündelik, siyasal olmayan etkileflimlerle geliflen iliflki a¤lar›daha genifl bir çerçevede ve çapta, siyasetle do¤rudan ya da dolayl› ba¤lant›l›örüntülere dönüflebilmektedir. Bu genifl çaptaki örüntüler ise yine kendilerinioluflturan dar çerçevedeki bireysel etkileflimleri etkilemekte ve dönüfltürmektedir-ler (Ibid:1360). Böylece göçmenlerin derneklerde örgütlenmesi, görünürlük ka-zanmalar›na ve taleplerinin siyasal alanda temsil edilmesine imkan tan›r.

Göçmenlerin, göçmen dernek, örgüt ve hareketlerine aktif kat›l›m›n› belirleyenetmenler aras›nda e¤itim ve gelir düzeyi öne ç›kmaktad›r. Araflt›rmalar daha iyie¤itimli ve daha yüksek gelir sahibi göçmenlerin daha aktif bir kat›l›m sergiledik-lerini göstermektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 17). Yasal statüye sahipolmak da kat›l›m› kolaylaflt›rmakta ve teflvik etmektedir. E¤itimli göçmenler, hemgöç gönderen hem de göç alan ülkedeki siyasi ve sosyal geliflmeleri yak›ndan ta-kip edebilmekteyken, göç alan ülke vatandafll›¤›na sahip olmak ulus-ötesi alandas›n›rlamalar› daha kolay aflarak hareket edebilmeyi sa¤lamaktad›r. Uzun süredirgöç alan ülkede bulunmak ve belli bir birikime sahip olmak ulus-ötesi faaliyetlerekat›l›m› kolaylaflt›r›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1229). Bu nedenle göç alantopluma asimilasyon ya da tam entegrasyonun, ulus-ötesi faaliyetlere ve göçmenhareketlerine aktif kat›l›m›n önünde bir engel oluflturmad›¤›n›, ikisinin ayn› andamümkün olabilece¤ini söylemek mümkündür (Portes, Escobar ve Radford, 2005:18). Bir ülkeye yeni gelmifl göçmenin yeni ba¤lama al›flma aflamas›nda olmas›,kaynaklar›n›n yetersiz olmas› ve yasal statüsüyle ilgili belirsizlikler ya da sorunlargöçmen hareketi ya da ulus-ötesi faaliyetlere kat›lm›n› engelleyebilmekte ya daolumsuz etkileyebilmektedir (Ibid: 23).

Devletler, göçmenlere oy kullanma hakk› vermek ya da vermemek, vatandafll›-¤a geçifli ve göçmen örgütlenmesini ve hak mücadelesini kolaylaflt›rmak ya da zor-laflt›rmak suretiyle göçmenlerin siyasal kat›l›m süreçlerine etki eder. Devletlerinkurumsal yap›lar› ve mekanizmalar› bu süreçleri belirlemede önemli rol oynarlar.Göç gönderen devlet de göç süreçlerine do¤rudan etki edebilen ve bu süreçlerdenyo¤un bir flekilde etkilenen bir di¤er etmen ve aktördür. Bu iki ba¤lam› birbirineba¤layan göçmen dayan›flma a¤lar› ise göçmenlerin varolufl stratejilerinde oldu¤ukadar aktivizmlerinin örgütlenmesinde de rol oynarlar. Bu nedenle bu üç etmenafla¤›da daha detayl› olarak ele al›nacakt›r.

Siyasi amaç gütmeyen dernek ve kurulufllar›n üyelerinin siyasal kat›l›m›n› teflvik eden et-men ve koflullar nelerdir?

a) Göç Alan Ba¤lam›n Göçmen Örgütlenmesine Etkileri: Toplumsal ak-törlerin eylemleri, içinde gelifltikleri mekâna ya da çevreye ba¤l› olarak flekillenir.Siyasal ba¤lam ve kurumsal yap›, etnik ve göçmen siyasallaflmas› ve siyasal sefer-berli¤inde temel belirleyici unsurlardan biridir (Bousetta, 2001: 13). Farkl› eylemve örgütlenme türlerinin etki ve baflar› düzeyleri, içinde gelifltikleri ba¤lama vekoflullara göre de¤ifliklik gösterebildi¤inden, toplumsal hareketleri ve siyasal ey-lemleri do¤ru analiz edebilmek için içlerinde gelifltikleri ba¤lam›n önemi göz ar-d› edilmemelidir.

Uluslararas› göçün a¤›rl›kl› olarak kentlere do¤ru akmas› nedeniyle, göçün kentüzerindeki etkileri ve kentin göçmenlerin entegrasyonu üzerindeki etkileri üzerin-de de araflt›rmalar ve çal›flmalar yo¤unlaflm›flt›r. Göçmen entegrasyonu esas olarak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

yerel düzeyde gerçekleflti¤inden yerel yönetimlere, entegrasyon politikalar› olufl-turmalar› amac›yla daha fazla yetki ve kaynak aktar›m› söz konusudur (Ibid: 3).Kentler giderek daha fazla göçmenlerin siyasal, ekonomik ve sosyo-kültürel haktaleplerini dile getirdi¤i ve örgütlendi¤i ve yine giderek artan bir flekilde göç alantoplumun temel hak ve hizmetlerine iliflkin süreç ve mekanizmalar›ndan d›flland›-¤› alanlar haline gelmektedir (Horta ve di¤erleri, 2008: 165). Bu nedenle, Avru-pa’n›n birçok kentinde göçmenlerin kente entegrasyonunu amaçlayan dan›flmakonseylerinin kurulmas› yoluna gidilmifltir. Ulus-ötesi ve küresel süreçler de fleh-rin göçmen siyasi kat›l›m› ve aktivizminde oynad›¤› merkezî rolün önemini dahabelirgin bir flekilde ortaya ç›karmaktad›r.

Göçmenlerin örgütlenmesinde göç alan ülkenin yasal, siyasal, kurumsal yap›s›büyük önem tafl›maktad›r. Göç alan ba¤lamda göçmene iliflkin alg› da göçmenleriortak hareket etmeye sevk edici bir rol oynayabilir. Bir göçmen grubu sosyal ya dakültürel farkl›l›klar› nedeniyle ayr›mc›l›¤a ve haks›zl›¤a maruz kalabilir. Bu, göç-men grubunu savunmac› bir tutum benimseyerek dayan›flmaya ve birlikte hareketetmeye teflvik edebilir. Bu, ayr›ca göçmen grubunu kendi farkl›l›k, de¤er ve sem-bollerini muhafaza etmeye, hatta içe kapanmaya da itebilir. Göçmenler aç›s›ndantoplumsal hareketlili¤in afla¤›ya do¤ru oldu¤u daha d›fllay›c› bir ba¤lam göçmen-lerin göç gönderen ülke ve toplumla ba¤lant›lar›n› korumalar›na, hatta güçlendir-melerine neden olmaktad›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1218). Göçmene yö-nelik ayr›mc› bir alg› ve tutumun olmad›¤› bir ba¤lamda ise göçmenler aras›ndagruplaflmadan çok, göç alan topluma bireysel ve farkl› türde entegrasyon biçimlerigözlemlenebilir. Ayr›ca orta ve üst s›n›f de¤er ve gelir grubuna daha yak›n göç-menlerin, göç alan toplumun orta s›n›f de¤erlerini daha h›zl› benimsedi¤i, toplumadaha h›zl› entegre oldu¤u görülmektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 19).

Klasik asimilasyon kuram› göçmenin göç gönderen ülkeyi ve ülkeye karfl› his-setti¤i aidiyeti ve kimliklerini geride b›rak›p, göç alan ülke ve sosyokültürel ba¤la-ma tam anlam›yla entegrasyonunu öngörür. Bu kuram, göç alan ülkenin siyasal-kurumsal yap›s›na dahil olman›n ve toplumsal de¤erlerini benimsemenin bu en-tegrasyonu h›zland›raca¤›n› iddia ederken, göç gönderen ülkeyle ba¤lar› sürdür-menin göç alan ülkeye olan aidiyeti zay›flataca¤›n› varsayar. Ancak asimilasyon sü-reci beklendi¤i üzere do¤rusal bir flekilde geliflmez, hep müzakereye aç›k bir sü-reçtir (Tilly, 1990: 86) ya da asimilasyon parçal› bir flekilde olabilir ve bunda göçalan ba¤lam›n önemli etkisi bulunmaktad›r.

Konuya iliflkin birkaç örnek göç alan ba¤lam›n göçmen örgütlenme ve hareket-lerine etkisini daha aç›k bir flekilde ortaya koyabilir. Singapur’da yabanc› STK’lar›nresmi olarak kay›t olmas› zorunlulu¤u ve yerel olarak faaliyette bulunmas› önün-deki engeller göçmenlerin örgütlenmesini güçlefltirmektedir. Bu nedenle göçmenSTK’lar›n›n say›s› oldukça s›n›rl›d›r ve göçmenlerin ulus-ötesi aktivizmi de s›n›rl›bir ölçüde gerçekleflmektedir (Lyons, 2006: 5). Milano’da M›s›rl› ve Filipinli göç-men topluluklar›n›n ‹talyan siyasal yaflam›na kat›l›m›na ve bu topluluklar›n örgüt-lerinin faaliyetlerine iliflkin alan araflt›rmas› sonuçlar›, Milano’da ‹talyan örgütleriy-le ba¤lant›s› olmayan göçmen derneklerinin ve örgütlerinin yaln›zl›¤a itilebildi¤inive önemli ba¤lant› ve kaynaklardan uzak kalabildiklerini göstermektedir (Pilati,2010: 147). Dolay›s›yla, göçmen aktivizmi ve kat›l›m›, yerel aktörler dolay›s›yla veonlar›n filtresinden geçerek mümkün olabilmektedir.

1980’lerin bafl›ndan itibaren göçmen iflçiler Japonya ve Güney Kore ekonomi-leri için, özellikle de küçük ve orta ölçekte iktisadi kurulufllar için, vazgeçilmez ha-


Parçal› asimilasyon kuram›,ikinci neslin göç alanülkedeki toplumsaltabakalaflmaya entegrasyonsürecini ve bununsonuçlar›n› araflt›ran birkuramd›r. Portes ve Zhou’yagöre (1993) ABD’dekigöçmenler için Amerikantoplumuna uyumun üçörüntüsü bulunmaktad›r:orta s›n›fa entegrasyon, altve yoksul s›n›flaraentegrasyon ve en alt s›n›faentegrasyon. Bu kuramagöre bir göçmen için,“Amerikal› olma”n›n de¤erive faydas› göçmeninAmerikan toplumunun hangitabakas›na entegreoldu¤una göre de¤iflmekte,e¤er görece daha yoksul vealt s›n›flara entegrasyon sözkonusu ise, göçmentoplulu¤unun toplumauyumsuzlu¤u “sorunu”ortaya ç›kmaktad›r.

le gelmifllerdir. Buna ra¤men, her iki ülke toplumlar›n›n türdeflli¤ini korumak ad›-na toplumlar›n›n birli¤i ve huzuruna bir “tehdit” olarak gördükleri göçü k›s›tlay›c›politikalar› uygulamaya koymufltur. Ayn› zamanda göçmen eme¤ine duyulan ihti-yac›n artmas› nedeniyle göçmenleri kategorilefltirerek ve bu kategoriler aras›ndahiyerarfliler kurarak göçü s›k› denetim alt›nda tutan aflamal› politikalar›n› sürdür-müfllerdir. Mevcut politikalar göçmen eme¤inin -özellikle de düzensiz göçmeneme¤inin- yo¤un olarak sömürülmesine yol açmakta ve eflitsizlik üretmektedir. Ja-ponya ve Güney Kore’de düzensiz göçmenlerin yan› s›ra mevcut göç politikalar›n-ca yarat›lm›fl “stajyer” kategorisi de bulunmaktad›r (Lim, 2004: 5). Çok uluslu ya dauluslararas› ba¤lant›lar› olan flirketlere ülke d›fl›ndan stajyer getirme imkan› tan›yansistem 90’l› y›llarda di¤er flirketleri de kapsayacak flekilde dönüfltürülmüfltür. Busistem söz konusu devletlerin yo¤un denetim ve düzenlemelerine tabi olarak göç-men emek sömürüsünün sürmesine yol açmaktad›r. Düzensiz göçmenlerin yaflad›-¤› sorunlar ortadayken, stajyerler iflçi kategorisine de girmediklerinden daha bü-yük sorunlar yaflamakta, düzensiz iflçilerden çok daha düflük ücretlere çal›flmakta,sendikalara üye olamamakta ve iflverenlerin kötü muamele ve uygulamalar› karfl›-s›nda haklar›n› aramada yaln›z kalmaktad›rlar (Ibid: 8-9). Bu, ayn› zamanda, dü-zensiz göçün ve göçmen emek sömürüsünün hükümet politikalar›yla ne kadar ya-k›ndan ilgili oldu¤unun da bir göstergesidir.

Japon sivil toplumunun Güney Kore’ninkine k›yasla görece daha güçsüz ve et-kisiz olmas› Japon STK’lar›n›n göçmen yanl›s› mücadelesinin de daha s›n›rl› olma-s›na yol açm›flt›r (Ibid:21). Güney Kore’de ise diktatörlü¤e karfl› yürütülen mücade-lenin yaratt›¤› genifl tabanl› koalisyon Güney Kore toplumunu insan haklar› ve de-mokratik yaflama iliflkin uluslararas› normlara çok daha aç›k hâle getirmifltir. Göç-men haklar› mücadelesinde bu arka plan›n büyük etkisi olmufltur. Bu mücadeleninen ön saflar›nda Güney Kore’deki kiliselerin kurdu¤u bir oluflum yer almaktad›r. Buoluflum göçmen iflçilerin, hem Güney Koreli iflçilerin yararland›¤› hem de uluslara-ras› normlarda belirtilen haklardan yararlanmas› için kampanyalar düzenlemifl, Gü-ney Kore’de uluslararas› normlarla çeliflen kanun, düzenleme ve uygulamalar› gün-deme ve mahkemelere tafl›ma yönünde bir strateji izlemifltir (Ibid: 15). Göçmenprotestolar›n›n örgütlenmesinde de Güney Koreli STK’lar›n çal›flmalar› ve destekle-ri etkili olmufltur. Göçmenlerin protesto ve eylemleri onlar› ve sorunlar›n› görünürk›lmaya yönelik eylemlerdir. Göçmenleri “tehdit” olarak infla eden devlet söylemi-ne ve yaklafl›mlar›na karfl› bu eylemler esas korunma alt›na al›nmas› gerekenin göç-menler oldu¤unu göstermek suretiyle vurucu etkide bulunmaktad›rlar (Lim, 1999:14). Ayr›ca göçmenler toplumun d›fl›na itilmiflliklerini çok etkili bir flekilde kullan-mak suretiyle siyasetçilere, karar al›c›lara ve medyaya, toplumdaki konumlar›yla öl-çülemeyecek bir etki yaratabileceklerini, gösterebilmektedirler.

Fransa’ya Türk göçü 1966 y›l›nda Fransa ve Türkiye aras›nda imzalanan ifl gücüanlaflmas›n› müteakiben bafllam›flt›r. 1974’de göçmen al›m anlaflmalar›na son veril-se de Türk göçü aile birleflmeleri, politik s›¤›nmac›lar ve düzensiz göç fleklinde de-vam etmifltir. Fransa’daki Türkiye kökenli göçmenlerin derneklere, dan›flma kurul-lar›na ve siyasi faaliyetlere kat›l›m›n›n çok yüksek oldu¤unu söylemek mümkünde¤ildir. Türk kökenli göçmenlerin % 3’ü sosyokültürel faaliyet yürüten dernekle-re, % 7’si göçmen toplulu¤unun derneklerine ve % 4’ü dinî alanda faaliyet göste-ren derneklere kat›lmaktad›r (Petek, 2008: 82). Fransa siyasetinde Türk kökenligöçmen derneklerinin ve toplumsal hareketlerinin varl›¤› ve görünürlü¤ü oldukças›n›rl›d›r ve Fransa’ya göçe, göç ve göçmen entegrasyonu politiklar›na iliflkin tar-t›flma ve müzakerelerde sesleri duyulmamaktad›r (Ibid: 86).


Yap›lan araflt›rmalar Fransa’daki Türk kökenli göçmenlerin, di¤er göçmen top-luluklar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, entegrasyona en fazla direnen grup oldu¤unu orta-ya koymaktad›r. Bunu sadece göçmen toplulu¤unun tikel ve “kültürel” özellikle-riyle aç›klamaya çal›flmak sorunlu bir yaklafl›md›r. Fransa’n›n göçmenlere sundu¤uyasal-kurumsal ba¤lam›n incelenmesi bize farkl› bir bak›fl aç›s› sunacakt›r.

Frans›z yurttafll›k yasas› Fransa’da do¤an ya da yaflayan ve Frans›z de¤erlerineba¤l›l›¤›n› ifade eden herkese Frans›z vatandafll›¤›na geçme hakk› tan›r (Kaya,2008: 40). Ancak Frans›z entegrasyon modeli göçmenler aç›s›ndan mesleki ve sos-yal hareketlilik yaratamamaktad›r ve sanayisizleflme nedeniyle yaflanan iflsizlik,göçmenler ve ikinci ve üçüncü nesiller aç›s›ndan en temel sorunlardan biridir(Ibid: 44). Göçmen topluluklar›n›n Frans›z kültürü ve de¤erlerine asimile olmas›beklentisi tam tersi yönde tepkiler yaratmakta ve göçmenler aras›nda kimlik siya-setinin taraftar bulmas›na neden olmaktad›r. E¤itim hayat›na ve emek piyasas›nagirememe konusunda en çok sorun yaflayan göçmen kökenli genç nüfustur ve bu-nun yaratt›¤› öfkenin gençler taraf›ndan farkl› flekillerde d›fla vurumu söz konusu-dur. Fransa’da 5 milyona yak›n Müslüman göçmen bulunmas›na ra¤men Frans›zParlamentosu’nda temsil edilmemeleri, Müslümanlar›n yerel yönetimlerde görevalmalar›n›n önünde ç›kar›lan engeller, göçmenlerin yo¤un flekilde ayr›mc›l›k veyabanc› düflmanl›¤› ile karfl›laflmalar› da entegrasyona iliflkin sorunlar›n afl›lmas›n›güçlefltirmektedir (Ibid: 68). Türkiye kökenli göçmenlerin siyasal kat›l›m ve akti-vizminin s›n›rl› olmas›n› ve “entegrasyon konusunda yaflad›klar› sorunlar›” bir debu aç›dan ele almak gerekmektedir.

b) Göç Gönderen Ülke ve Göçmen Aktivizmi: Göçmenler her ne kadar ye-ni bir ülkeye yerleflse ve yaflasa da kendi ülkelerinin seçmenlerinin önemli bir bö-lümünü oluflturmaya devam etmekte, bu da göç gönderen ülkedeki siyasal parti veaktörlerin göçmenleri hedef alan kampanya ve faaliyetler içine girmelerine nedenolmaktad›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1214). Göçmenlerin ülkelerindekiseçim süreçlerine ulus-ötesi kat›l›m›, göç gönderen ülkedeki siyasal partilere üye-lik, maddi katk› ve siyasal kampanyalara aktif kat›l›m fleklinde olmaktad›r. Göç-menlerin ülkelerindeki seçim d›fl› süreçlere kat›l›mlar› ise, hemflehrilik dernekleri-ne üyelik, göçe kaynakl›k eden flehirdeki kalk›nma, altyap› projelerine maddi kat-k› ve yard›m örgütlerinde düzenli üyelik fleklindedir. Göçmenler projelere maddidestek vererek ve yerel yönetimler üzerinde etki oluflturarak görüfl ve öncelikleri-nin dikkate al›nmas›n› sa¤lad›klar› için bu faaliyetler de siyasal olarak tan›mlan-maktad›r (Ibid: 1223).

Göç gönderen ülkenin siyaseti, göçmenlerin göç alan ülkenin siyasal yap›lar›-na kat›l›mlar›nda belirleyici etken olabilir. Göç gönderen devletlerin hükümet tem-silcileri ve diplomatlar›, mesailerinin önemli bir bölümünü, baflka bir ülkede göç-men statüsünde ikamet eden vatandafllar›n›n ulus-ötesi faaliyet ve aktivizmlerinidesteklemek ya da kendi ç›kar ve beklentileri yönünde flekillendirmek için harca-maktad›rlar (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 15). Göçmenlerin aile ve ülkelerinegönderdikleri maddi deste¤in artan önemi, göçmenlerin kendi köy, kasaba ya daflehirlerinde yapt›klar› yat›r›m ya da kalk›nma projeleri ve yard›m faaliyetleri göçgönderen ülkeler aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.

Göçmenin dahil oldu¤u a¤›n büyüklü¤ü ve etki gücü göçmenin siyasal ve top-lumsal hareketlere kat›l›m›nda çok önemli bir de¤iflkendir. Dolay›s›yla, göçe kay-nakl›k eden ülkeye aile, akrabal›k, hemflehrilik, dinî veya etnik ba¤larla ba¤l› veayn› ülkeden ya da flehirden gelen göçmen toplulu¤uyla önemli ba¤lar› olan göç-menlerin siyasal kat›l›m olas›l›¤› daha yüksektir. Göç sürecini geçici ve k›sa süreli


bir deneyim olarak gören göçmenlerin, kaynak ülkedeki geliflmeleri ve hayat› da-ha yak›ndan takip ettikleri gözlemlenmektedir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003:1232).

Karpathakis’in New York’a göç etmifl olan Yunanl›lara iliflkin araflt›rmas› Yu-nanl›lar›n Yunanistan’a iliflkin meselelerde söz sahibi olabilmek ve Yunanistan’adestek verebilmek ad›na Amerikan siyasetine yak›ndan ilgi gösterdi¤ini, hatta si-yasal yaflama aktif bir kat›l›m sergilediklerini ve siyasal kurumlar›na dahil oldukla-r›n› göstermektedir (1999: 55). Yunanl› göçmenlerin Amerikan siyasetine girmele-rini mümkün k›lan, iki ulusa aidiyetlerini ifade ederek örgütlenmeleri olmufltur(Ibid: 57). 1965 öncesi ABD’ye gelmifl olan göçmenler Amerikan siyasetindenuzak dururlarken ve hatta kendilerini ABD’ye ait hissetmezlerken, 1965 sonras›gelen göçmenler Yunanistan’da olup bitenle do¤rudan ilgili olmufllard›r. Bunda odönemde Yunanistan’da askeri diktatörlü¤ün bulunmas›n›n ve göçmenlerinin ai-leleri ya da sevdikleri için duyduklar› endiflenin de etkisi büyüktür. Türkiye’nin1974’te K›br›s’›n kuzeyine düzenledi¤i harekât Yunanl› göçmenlerin ve ikinci nes-lin, ABD’nin Türkiye ve Yunanistan’a yönelik d›fl politikas›n› etkilemek amac›ylaörgütlenmesine yol açm›flt›r (Ibid: 57). Bu örgütlenmede, daha önceden kurulmuflgöçmen dayan›flma dernekleri ve yay›n organlar›n›n ve ABD’deki Yunan Orto-doks Baflpiskoposlu¤u’nun yan› s›ra Yunan hükümet temsilcilerinin faaliyetleri deönemli rol oynam›flt›r.

Göçmen örgütleri, göçmenlerin ABD’ye aidiyetlerini güçlendirme kampanyala-r›n›n yan› s›ra, göçmenlerin Amerikan vatandafll›¤›na geçmeleri, oy vermek için ka-y›t olmalar› ve mali kaynak toplamalar› yönünde de kampanyalar yürütmüfllerdir(Ibid: 70). Önce yerel siyasetçilere ve onlar arac›l›¤›yla Demokrat Parti’nin ulusaldüzeydeki siyasetçilerine ulafl›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra göçmen dernekleri lobi faali-yetlerine giriflmifllerdir (Ibid: 66). Bu faaliyetlere liderlik edenler a¤›rl›kl› olarak or-ta ya da üst s›n›f mensubu ikinci ve üçüncü nesillerdir. 1990’l› y›llara geldi¤imizdebu giriflimlerin sonucu olarak “Yunan Lobisi” ortaya ç›km›fl ve bu lobi Türk-Ameri-kan ve Yunan-Amerikan iliflkilerinde önemli bileflenlerden biri hâline gelmifltir.

Yunanl› bir göçmenin o¤lu olan Michael Dukakis’in 1987 y›l›nda Amerikan bafl-kanl›k yar›fl›nda Demokrat Parti’den aday olmas›yla (Dukakis seçimleri kazanama-m›fl olsa da) Yunan lobisi önemli bir dönüflümden geçmifl ve ABD’de ulusal düzey-de etkide bulunma hedefine, bu kampanyada aktif görev alarak, ulaflm›flt›r (Ibid:67). Bugün tüm Yunan siyasi partilerinin ABD’de temsilcileri ve kollar› bulunmak-tad›r ve Yunan iç siyasetindeki de¤ifliklikler ABD’deki Yunan toplulu¤una ve onla-r›n Amerikan siyasal kurumlar›na kat›l›m›na do¤rudan etkide bulunmaktad›r.

Göç gönderen ülkenin politika ve kurumlar› ile göçmen örgütlenmesi ve a¤la-r›n›n etkileflimine iliflkin bir di¤er örnek ABD’deki Meksikal› göçmenlerin dene-yimleriyle ilgilidir. Michoacán Meksika’n›n orta bat›s›nda yer alan ve ABD’ye yo-¤un olarak göç gönderen bir eyalettir. Buradaki yerel politikac›lar seçim kampan-yalar› sürecinde ve sonras›nda ABD’deki göçmen Michoacán nüfusunu da dikkatealmak durumundad›rlar. fiikago’daki Michoacánl› göçmenler, Meksika ve Micho-acán siyasetiyle yak›ndan ilgili olman›n ötesinde kurduklar› hemflehri derneklerive Meksikal› siyasi partilerin fiikago’daki kollar› arac›l›¤›yla son y›llarda artan birflekilde Michoacán (yerel) ve Meksika (ulusal) siyasal hayat›n›n belirleyici unsurla-r›ndan birine dönüflmektedirler. Dolay›s›yla, göçmenler göç gönderen ba¤lama sa-dece para havaleleri, göçmen dayan›flma a¤lar› ve devam eden göç ak›mlar› arac›-l›¤›yla aktard›klar› sosyal etkilerle de¤il, siyaseten de etki etmektedirler. Göçmen-lerin siyasal aktivizmi Meksika hükümetini de göçmenlerce kurulan ulus-ötesi a¤-


lar› ve hareketleri dikkate almaya itmektedir (Shütze, 2010: 2). Artan göçmen akti-vizminin önemini gören Meksika federal hükümeti göçmenlerin Meksika siyaseti-ne ulus-ötesi kat›l›m›na olanak veren bir program oluflturmufltur. Göçmenler pro-je gelifltirmekte ve Meksika yönetimi ile müzakerelere giriflerek belediye, eyaletyönetimi ve federal hükümetin bu projeyi ne flekilde finanse edece¤ini belirlemek-tedirler. Bu program, altyap› infla projelerini, ö¤rencilere burs vermeyi hedefleyensosyal projeleri ve giriflimcileri desteklemeyi hedefleyen üretimle ba¤lant›l› proje-leri kapsamaktad›r (Ibid: 4).

c) Göçmen Dayan›flma A¤lar›: Tilly’e göre göç edenler, göçmenler ya da ha-neler de¤il, birbirine farkl› türde toplumsal iliflkiler ve a¤larla ba¤l› insanlardanoluflan topluluklard›r. A¤lar, göçmenlerin göç yolculu¤una haz›rlanmas› ve göçalan ülkede yerleflmesine destek verirlerken, göçmenlerin bireysel faaliyetleri vekat›l›m› bu a¤lar› yeniden üreterek sürekli k›lar ve güçlendirirler. Göç sürecindea¤lar yeni biçimler alabilir ve farkl› yönlere do¤ru geliflebilirlerken, a¤lar›n kap-samlar› geniflleyip daralabilir (1990: 84-85).

Göçmen dayan›flma a¤lar› insanlar ve onlar› saran sosyo-kültürel çevreleri ara-s›ndaki iliflkiyi flekillendiren görünmez bir toplumsal sözleflme gibi bir ifllev gö-rürler. Göçmen dayan›flma a¤lar› ekonomik kriz, iflsizlik, artan ›rkçl›k ve ayr›mc›-l›k gibi de¤iflen durumlarda göçmenin düflmesini engelleyen bir güvenlik ve des-tek a¤› vazifesi görebilirler. Ortak de¤erler ve deneyimler göçmen toplulu¤ununmensuplar›n›, kültürel norm ve kimliklerini yeni ba¤lamda yeniden üretmeye ite-bilir ve göçmenler aras› dayan›flmay› güçlendirebilirler.

Göçmen dayan›flma a¤lar› arac›l›¤›yla göç alan ve gönderen ba¤lamlar aras›ndainsan, sembol ve maddi kaynaklar›n ak›fl› sürer. Göçmenler ülke ve ailelerine parahavalelerinin yan› s›ra yeni bak›fl aç›lar› ve davran›fl kal›plar›, kimlikle ba¤lant›l›, et-nik ya da dinî semboller ve sosyal sermaye gibi “sosyal havaleler” de gönderirler(Levitt, 2001: 54). Sosyal ve kültürel kaynaklar ve deneyimler sosyal havalenin te-mel hammaddeleridirler. Sosyal havaleleri aktaran dayan›flma a¤lar› birbirine s›k› veyo¤un bir flekilde ba¤l› a¤lard›r. Sosyal havaleler ulus-ötesi göçün yerel düzeydeyaratt›¤› sosyo-kültürel dönüflümü anlamam›z ve analiz etmemizi sa¤lamaktad›rlar.

Göçmen topluluklar› sadece insani sermaye ve kaynaklar› göç alan ülkeye tafl›-mazlar, ayn› zamanda yeni ortama, yeni göçmen dayan›flma a¤›na ba¤l› olarak ye-ni bir sosyal sermaye ve kaynak olufltururlar (Yans-McLaughlin, 1990: 12). Kaynakseferberli¤i kuram›n›n bir kolu olan toplumsal a¤larla ilgili toplumsal hareket ku-ram›, örgütler ile aktivist birey ve gruplardan oluflan a¤lar›n siyasal eylemlerindekaynaklar›n rolünün alt›n› çizmektedir (Pilati, 2010: 47). Göçmen dayan›flma der-nekleri ve a¤lar› aç›s›ndan sosyal sermaye, ba¤lay›c› sermaye ve köprü kurucu ser-maye olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Ba¤lay›c› sermaye, göçmen a¤› içerisinde bireyle-ri ve gruplar› birbirine ba¤larken, köprü kurucu sermaye, göçmen dayan›flma a¤›-n› hem göç alan topluma hem de ulus-ötesi a¤lara ba¤lamaktad›r (Horta ve di¤er-leri, 2008: 167). Göçmen dayan›flma a¤lar›n›n ve iliflkilerinin daha yo¤un oldu¤uba¤lamlarda göçmenlerin siyasi kat›l›m›n›n da daha yüksek oldu¤u gözlemlen-mektedir. Göçmen toplulu¤unun örgütsel yap›s›, üye örgütlerin say›s›, üyelik dü-zeyi ve faaliyetlerin çeflitlili¤i göçmen toplulu¤unca üretilen sosyal sermaye oran›-n› etkiler ve belli kolektif hedeflerin gerçeklefltirilmesini sa¤lar (Ibid: 168). Göç-men a¤lar›ndaki güven sosyal sermayeye dönüflmekte, sosyal sermaye ise siyasalkat›l›m›n kap›s›n› aralamaktad›r. Di¤er örgütlerle daha fazla ba¤lant›s› olan örgüt-ler ve yap›lanmalar genellikle en büyük, en iyi donan›ml› ve en fazla kayna¤a sa-hip olan örgütler ve a¤lar olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Ibid: 199).


Göçmen dayan›flma a¤lar›nda sosyal sermaye ve kaynak oluflumunu etkileyen etmen ve ko-flullar nelerdir?

ULUS-ÖTES‹ TOPLUMSAL HAREKETLER20. yüzy›l›n son çeyre¤inde tabandan örgütlenen toplumsal etkileflimin s›n›rlar› ta-rihte olmad›¤› ölçüde genifllemifltir. Birden fazla ulus-devleti etkileyen bu ulus-öte-si ba¤lant›lar genellikle insan hareketlili¤i ile ortaya ç›kmaktad›r (Guarnizo, Portesve Haller, 2003: 1211-12). 1990’l› y›llardan itibaren ulus-ötesi küresel a¤lar ve top-lumsal hareketler “küresel sosyal adalet” mücadelesinin bafl aktörleri haline gel-mekte ve bu alanda ulus-devletin hakimiyetine ve belirleyici rolüne meydan oku-maktad›rlar (Milani ve Laniado, 2007: 10).

Küreselleflme, bir yandan yeni aktörlerin ve pratiklerin ortaya ç›kmas›na olanaktan›rken, di¤er yandan ekonomik alanda küresel düzeyde bir entegrasyon sa¤la-maktad›r. Böylece kendisine alternatif teflkil edebilecek ya da farkl› küreselleflmeyollar› önerebilecek ulus-ötesi aktör ve toplumsal hareketlere zemin haz›rlamaktave yeni ifade kanallar› sa¤lamak suretiyle olanaklar sunmaktad›r. Neoliberal ide-oloji ile beslenen yukar›dan küreselleflme, emek piyasas›n› yeniden ve küresel öl-çekte oluflturarak nüfuz ve etki alan›n› geniflletmektedir. Bu durum yukar›dan kü-reselleflmeyi, küreselleflme karfl›t› hareket ve mücadelere karfl› daha aç›k ve savun-mas›z hâle getirmektedir. Haberleflme ve ulafl›m alan›ndaki yeni teknolojik gelifl-meler ulus-ötesi aktörlerin devlet s›n›rlar› ötesinde örgütlenmesini kolaylaflt›r›rken,bu alanlar›n devlet taraf›ndan denetimini zorlaflt›rmaktad›r. Dolay›s›yla küresellefl-me, yeniden yap›lanma sürecine girmifl olan küresel emek hareketlerine ve örgüt-lerine mücadelelerini küresel düzeyde sürdürme etkisi ve olana¤› sunar (Munck,2002: 27). Afla¤›dan küreselleflme ba¤lam›nda ortaya ç›kan “yeni” toplumsal hare-ketler, parti siyasetinden ba¤›ms›z bir flekilde ve sivil toplumu devletin önünde tu-tarak örgütlenirler, iktidar› “yayg›n ve ço¤ul” bir fley olarak yeniden tan›mlarlar(Ibid: 36).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Resim 6.3

Afla¤›danküreselleflmeninküresel dayan›flma,tabandanörgütlenme vefarkl› örgütlenmeve toplumsalhareketleraras›ndakietkileflim sonucuoluflumu.

Küreselleflme farkl› birimlerve düzeylerdeincelenebilecek çok boyutlubir olgudur. Yukar›danküreselleflme ya daneoliberal küreselleflme;Bretton Woods kurumlar›gibi küresel ekonomikaktörlerin, çok-ulusluflirketlerin, k›sacas› küreselsermayenin ve yöneticiseçkinlerin, kapitalistpazarlar›n genifllemesi veküreselleflmenin kendiç›karlar› do¤rultusundailerlemesi için faaliyet vestratejilerini koordineetmeleri olaraktan›mlanabilir. Afla¤›danküreselleflme ise, ekonomikküreselleflme ve onunberaberinde getirdi¤i ya daderinlefltirdi¤i eflitsizlikleredirenen insanlar›n,örgütlerin, oluflumlar›n vehareketlerin iliflkileri,etkileflimleri ve mücadeleleribütünüdür.

Hem ulusal hem küresel düzeydeki demokrasi aç›¤›, eflitsizlikler ve ayr›mc›l›k-lar, ulus-ötesi toplumsal hareketlerin taban›n› ve etki alan›n› geniflletmesine yolaçmaktad›r. Bu hareketler sadece süregelen ve yeni ortaya ç›kan sorun ve eflitsiz-likleri dünyan›n gündemine tafl›makla kalmamakta, yerel, ulusal ve küresel düzey-de dönüflümün tetikleyicisi ve parças› olmay› hedeflemektedirler. “Siyasal alan”›ns›n›rlar›n›n yeniden tan›mland›¤› bu süreçte ulus-ötesi toplumsal hareketler adale-tin “siyasal” içinde tan›mlanmas›n›n önemine ve adaletin kural ve ilkelerinin belir-lenmesinin gere¤ine vurgu yapmakta, dünya siyasetinde yeni normlar›n ve yöne-tiflim flekillerinin oluflmas› için mücadele vermektedirler (Milani ve Laniado, 2007:15).

Afla¤›dan ulus-ötesileflme ulus-devletin s›n›rlad›¤› siyasal alanda kendilerini ifa-de etme olanaklar›ndan d›fllanm›fl birey ve gruplar için siyasal kat›l›m ve eyleyici-lik olanaklar› sunar. Ancak bu, yeni aktörlerin mevcut küresel kurallar ve normla-r› tamamen ortadan kald›rmas› ya da onlar› meflrulaflt›ran mevcut eflitsizlikleri so-na erdirmesi anlam›na gelmez (Evans, 2000: 230). Yine de bu hareketler, mevcutdüzendeki eflitsizliklere meydan okuyarak yerel ve küresel düzeyde etkide bulu-nabilirler. Neredeyse bir slogan haline gelmifl “küresel düflün yerel düzeyde hare-ket et” anlay›fl›n› tersine çevirerek “yerel düflün küresel düzeyde hareket et” anla-y›fl›n› benimseyen bu hareketler, yerel düzeyde ortaya ç›kan sorunlara ulus-ötesidüzeyde örgütlenerek ve kampanyalar düzenleyerek çözüm bulmaya çal›fl›rlar(Ibid: 231).

Yatay olarak örgütlenen ulus-ötesi toplumsal hareketlerin ortaya ç›k›fl› dikey vehiyerarflik olarak örgütlenen uluslararas› kurum ve yap›larla çeliflmektedir. Bununda ötesinde bu toplumsal hareketler ulus-devletin egemenlik alan›n› ve dünya si-yasetindeki yeri ve konumunu tart›flmaya açmaktad›rlar. Bu aç›dan siyasal alan›nkamusaldan özele, ulusaldan ulus-ötesine ve ulus-devletin tekelinden devlet d›fl›aktörlere kaymakta oldu¤unu söylemek mümkündür (Milani ve Laniado, 2007:14). Uluslararas› örgütlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda ulus-ötesi toplumsal hareketlerin s›-n›rlar›n›n ve yap›lar›n›n kat› olmad›¤› gözlemlenebilir. Gücü ve yetkiyi kendindetoplayan bir liderlik modeli yerine, liderli¤i yayarak gücü ve yetkiyi da¤›tan yenibir siyaset etme biçimi tercih edilmektedir. Kimlik, bu siyaset etme biçimindeanahtar bir rol oynamakta, hem eylemlere anlam ve yön veren hem de hareketinmensuplar›n›n harekete ba¤l›l›¤›n› art›ran bir etken olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r(Ibid: 23-4).

Ulus-ötesi toplumsal hareketler kendilerini oluflturan aktör ve gruplar aç›s›n-dan bak›ld›¤›nda daha heterojen, çoklu-kimlikli ve çok daha ak›flkan bir yap› or-taya koymaktad›r (Ibid: 11). Bu yap›da örgütler, harekete kaynak, üye, fikir, ey-lemler için strateji ve taktik sa¤lamak suretiyle hareketi sürekli k›lmakta, eylem-lerin kolektif olmas› için kat›l›m› yönlendirmekte, yeni de¤erler ve normlar konu-sunda kat›l›mc›lar› e¤itmekte ve bilgilendirmekte, yerel, ulusal ve küresel aras›n-daki ba¤lar›n oluflmas›nda anahtar rol oynamaktad›rlar (Ibid: 12). Bu yap›lanma-da bilginin üretimi ve paylafl›m› hem kat›l›mc›lar› özgürlefltirici hem de toplum-sal hareketi -dayan›flma ve iflbirli¤ini beslemek suretiyle- güçlendirici bir ifllevesahiptir.


Yönetiflim: Yeni kamuyönetimi anlay›fl›na göreyönetiflim kavram› devletmerkezli bir yönetim yerinetoplum merkezli bir yönetimiöngörmektedir. Yönetiflimkavram› farkl› düzeylerdeki(yerel, ulusal, bölgesel,küresel) farkl› kurum veaktörleri (devlet kurumlar›,özel kurumlar, sivil toplumkurulufllar›, yerel, bölgeselve uluslararas› aktörler)yönetime katmak anlam›nagelmektedir (Palab›y›k,2004: 63). Yönetiflim birtoplumda ya da siyasalsistemdeki bütün aktörlerinetkileflimi, ortak çabalar›n›nkoordine edilmesi ve yönetimsürecinde pay ve etki sahibiolmalar› olarak datan›mlanabilir (Özer, 2006:60).

Sermayeninküreselleflmesinde kilit roloynayan çok-ulusluflirketlerin, küresel medyan›nve ulus-üstü siyasaloluflumlar›n sahip olduklar›siyasal güç ve ekonomikkaynaklarla farkl›toplumlara, siyasal veekonomik sistemlere etkietmesi, yerel ve küreseldüzeyde süreçleri hareketegeçirerek ulus-ötesisüreçleri yukar›dan yönetmeve flekillendirme olanaklar›n›kullanmalar› yukar›danulus-ötesileflme olaraktan›mlanabilir. Afla¤›danulus-ötesileflme ulus-ötesialanda merkezileflmegiriflimlerine direnen, yerelve tabandan örgütlenenaktör, hareket, a¤, süreç vepratiklerden oluflmaktad›r(Guarnizo ve Smith, 1998:3). Afla¤›dan ulus-ötesileflmede çevre, insanhaklar›, emekçi haklar›,demokrasi alanlar›ndamücadele eden sivil toplumkurulufllar› ve toplumsalhareketler ile göçmenlerönemli bir yere sahiptir.

ULUS-ÖTES‹ GÖÇ VE GÖÇMENLER‹N ULUS-ÖTES‹AKT‹V‹ZM‹Portes ve di¤erleri, ulus-ötesi göçün ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel olmaküzere üç kategoride incelenebilece¤ini vurgulamaktad›rlar (1999: 221). Bu üç ka-tegoride kurumsallaflma düzeyinin yüksek ya da düflük olmas›na göre farkl› türdekurumsallaflmalar ortaya ç›kabilir. Levitt ve di¤erleri bu üç kategoriye dördüncü birkategori daha eklemektedirler: dinî ulus-ötesilik (2003: 567). Levitt’in ABD’ninBoston flehrindeki “ulus-ötesi köy” olarak tan›mlad›¤› Miraflores köyünden gelenDominikli göçmenler hakk›ndaki araflt›rmas›, ulus-ötesi göçmen topluluklar›n›nkurumsal ve kurumsal olmayan ba¤lamlardaki gündelik dinî pratiklerinin göç alanve gönderen ülke ve süreçleri birbirine ba¤lad›¤›n› ortaya koymaktad›r. Levitt buçal›flmas›yla ayr›ca, afla¤›dan ve yukar›dan ulus-ötesileflme düzeyleri aras›nda araya da orta bir düzeyin daha var oldu¤unu da göstermektedir (2001: 6).

Aç›kt›r ki günümüzde ulus-ötesi göç tüm göçmenlere uygulanabilecek genelbir paradigma de¤ildir (Armbruster, 2002: 17). Ayr›ca, ulus-ötesi göçmenler ulus-ötesi alana farkl› düzeyde ve farkl› yo¤unlukta kat›lmaktad›rlar. Bir di¤er deyiflle,göçmenler “kapsaml›” ya da “seçici” ulus-ötesi aktivizmi benimseyebilirler ve buseçici ulus-ötesilik sürekli ya da f›rsat buldukça gerçekleflebilir (Levitt ve di¤erleri,2003: 570). Ulus-ötesi ba¤lar›n oluflmas›nda etkin olan göçmenlerin eyleyicili¤ininen temel özelli¤i düzenli olmas›d›r (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1213). Ulus-ötesilik “dar”dan “genifl”e uzanan ulus-ötesilik türleri aras›nda kurumsallaflma de-recesi, göçmen grubunun büyüklü¤ü ve etkinlik alanlar› ile ulus-ötesi alanda ha-reketlilik derecesine ba¤l› olarak farkl› flekillerde ortaya ç›kabilir (Itzigsohn, 1999:317). Dar ulus-ötesilik beraberinde düzenli göçmen kat›l›m› ve hareketlili¤i ileyüksek düzeyde kurumsallaflma gerektirirken, genifl ulus-ötesilik, göçmenlerinulus-ötesi faaliyetlere ara ara ve seçici bir flekilde kat›l›m› ve düflük düzeyde ku-rumsallaflma anlam›na gelmektedir (Ibid: 323).

Ulus-ötesilik göçmenlerin göç alan topluma entegrasyonu önünde bir engeloluflturmaz, entegrasyon ve ulus-ötesi kat›l›m ayn› anda ve göçmenlerin hayattakalma stratejilerine ba¤l› olarak farkl› oranlarda gerçekleflebilir (Levitt ve di¤erleri,2003: 571). Ulus-ötesi aktivizm göçmenlerin hem göç gönderen topluma karfl› duy-duklar› sorumluluklar›n› yerine getirmelerini ve aidiyetlerini sürdürmelerini sa¤la-yan hem de göç alan topluma entegrasyonunu, aktif kat›l›m›n› ve -maddi yard›m-lar, yat›r›mlar, bilgi, deneyim ve yeni de¤erlerin aktar›m› ile- katk› yapma çabalar›n›destekleyen yap›c› bir süreçtir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1239). Ayr›ca,ulus-ötesi siyasal hareketler ve eylemler göçmenlere kendilerini ifade etme, hakla-r›n› arama ve özgürleflme kanallar›n› açar. Göçmenlerin ulus-ötesi alana ve hare-ketlere katl›m›n› üç aç›dan ele almak mümkündür. “Do¤rusal ulus-ötesilik” paragönderme, göçmen a¤ ve dernekleri kurma gibi ulus-ötesi pratikler ve kat›l›m ara-c›l›¤›yla göçmenleri göç gönderen ba¤lama ba¤lar. “Kaynaklara ba¤›ml› ulus-ötesi-lik” göçmenlerin sahip olduklar› ve göç sürecinde edindikleri kaynaklar ölçüsün-de ulus-ötesi faaliyetlere kat›lmalar› ve göç gönderen ba¤lamla ba¤lant› kurmalar›durumudur. “Tepkisel ulus-ötesilik” ise göçmenlerin göç alan ülkede yaflad›klar›d›fllay›c› ve olumsuz deneyimler sonucunda bu ülke toplumuna tepki duymas› vegöç gönderen ülkeye yönelmeleri durumudur (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo,2005: 899).


Göç alan ve gönderen ülkelerin politikalar›, yasal-kurumsal yap›lar› ve faaliyet-leri ulus-ötesi ba¤lar›n örülmesinde önemli roller oynarlar. Göç gönderen devlet-lerin ne ölçüde göçmenlerin hayat›na müdahil oldu¤u ve göç alan ülkenin yasal-kurumsal yap›s›n›n göçmenleri ve onlar›n a¤ ve kurumlar›n› entegre etmeye ne öl-çüde aç›k oldu¤u, ulus-ötesi aktivizmi engelleme ya da kolaylaflt›rma yönünde et-kide bulunur. Ancak göçmenlerin ulus-ötesi aktivizmi ulus-devletler taraf›ndanulusun istikrar›na ve devletin egemenli¤ine bir tehdit olarak alg›lanmaktad›r (Wim-mer ve Glick-Schiller, 2003: 589). Ulus-ötesi göçmenler kat› bir flekilde tan›mlan-m›fl aidiyet ve kimlik kategorilerine ve vatandafll›k rejimlerine meydan okumakta-d›rlar. Çifte vatandafll›k rejiminin devletler taraf›ndan kabul görmesi göçmenlerinbirden fazla devlete aidiyet duyma durumunu ortaya ç›karmaktad›r. Bunun da öte-sinde, ulus-ötesi siyasal, sosyo-kültürel ya da dinî örgütler, kurumlar ve a¤lar ulus-ötesi göçmen aktivizmininin yap›land›r›ld›¤› alanlar olarak ortaya ç›kmakta ve göç-men aktivizmi için yeni alanlar açmaktad›rlar. Bu nedenle, ulus-ötesi göçmen ak-tivizmini s›n›rlamay› hedefleyen politikalar›n uzun vadede baflar›s›z olmas› kaç›n›l-maz görünmektedir. Portes’in de ifade etti¤i gibi, ulus-ötesilik kaplan› kafesindenç›km›flt›r ve çok-uluslu seçkinlerin ve ulusal hükümetlerin onun arkas›ndan kap›y›kapamalar› nafile bir çabad›r (1997: 20).

Göçmenlerin ulus-ötesi alana kat›l›m flekilleri nelerdir?

ULUSLARARASI GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERDEN ÖRNEKLERGöçmen siyasal aktivizmi seçimlerde oy kullanman›n ötesinde siyasal seferberlik,protestolar, ulus-ötesi siyasal çaba ve faaliyetler gibi “siyasal”› yeniden tan›mlayanfaaliyetleri içermektedir (Gutiérrez, 2010: 35). Afla¤›da farkl› flekillerde örgütlenenve farkl› flekillerde eylemselliklerini ortaya koyan göçmen topluluklar›n›n toplum-sal hareketlerinden örnekler sunulmaktad›r.

“Bizsiz Bir Gün” eylemi: 1 Mart 2011 tarihinde Avrupa’n›n farkl› flehirlerindegöçmenlerin Avrupa’ya yapt›¤› katk›y› görünür k›lmak ad›na “Bizsiz 24 Saat” eyle-mi yap›lm›flt›r. Eylemlere farkl› ifl kollar›nda çal›flan göçmenlerin yan› s›ra göçmen-lere destek olmak amac›yla birçok sivil toplum kuruluflu da kat›lm›flt›r. 1 Mart tari-hinin seçilmesi tesadüfi de¤ildir. 1 Mart 2005’te Fransa’da “Yabanc›lar›n girifl, otur-ma ve iltica hakk› alabilme yasas›” yürürlü¤e girmifltir. Bu yasa göçmenli¤i, sade-ce ekonomik kriterler ölçütünde kabul edilebilir bir fley olarak tan›mlad›¤›ndan,“göçmensiz bir gün”ün düzenlenmesine zemin haz›rlam›flt›r. Eylem 2010 y›l›nda ‹s-panya, ‹talya ve Yunanistan’a ve di¤er Avrupa ülkelerine ulaflarak ulus-ötesi birgöçmen grevi niteli¤i kazanm›flt›r. Bu bir gün süresince eyleme kat›lan göçmen veSTK’lar herkesi çal›flmamaya ve tüketimini durdurmaya davet etmekte, böylecegöçmenlerin toplumlar›n süreklili¤i ve refah›na yapt›¤› önemli katk›y› vurgulama-y› amaçlamaktad›r (http://www.la-journee-sans-immigres.org/).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

1 Mart’ta düzenlenen göçmen protestolar› sadece Avrupa ile s›n›rl› de¤ildir.2006’dan beri ABD’nin farkl› flehirlerinde düzenlenen yürüyüfller ve grevler degöçmenlerin varl›klar›n› ve katk›lar›n› görünür k›lmay› hedeflemektedir. 1 Mart2011’de ABD’nin 50 flehrinde a¤›rl›kl› olarak Latin Amerikal› göçmenlerin kat›l›-m›yla yürüyüfller düzenlenmifltir. fiikago’da 300,000 kadar göçmen “Bugün yürü-yoruz, yar›n oy kullanaca¤›z.” slogan›yla yürümüfltür (Hamilton, 2011). Kat›l›m herflehirde yüksek olmasa da bu eylem, göçmen örgütlenmesi aç›s›ndan önemli birad›md›r.

Göçmen haklar› ve göç yasas› protestosu için yürüyüfl: ABD’nin LatinAmerika’ya yapt›¤› ekonomik ve siyasi müdaheleler ABD’ye göçü tetikleyici yön-de bir rol oynam›flt›r. Latin Amerikal› göçmenler a¤›rl›kl› olarak Kaliforniya, Tek-sas, Arizona ve New Mexico eyaletlerinde yerleflmifl ve buralarda yo¤un göçmendayan›flma a¤lar›n›n kurulmas›na öncülük etmifllerdir. Aile ve hemflehrilik ba¤lar›üzerinden örgütlenen dernekler göçmenlerin toplumsal hayat›nda ve varolufl stra-tejilerinde önemli roller oynamaktad›rlar. Farkl› türde eflitsizlik ve ayr›mc›l›klarlakarfl›laflan Latin Amerikal› göçmenler dernekler ve a¤lar arac›l›¤›yla örgütlenerektaleplerini daha yüksek sesle ifade etmeye bafllam›fllard›r. Göçmen iflçilerin kitle-sel hareketi, ABD’deki dura¤anlaflan ve sessizleflen iflçi hareketi aç›s›ndan önemlibir hareketlenmeyi temsil etmektedir. Bu hareketin bir sendikal yap› içerisinde ol-maks›z›n, ABD’deki iki siyasi partiden (Cumhuriyetçi ve Demokrat Parti) ba¤›ms›zbir flekilde yatay örgütlenme modeliyle örgütlenmesi de eme¤in örgütlenmesi aç›-s›ndan önemli bir yenilik ve katk›d›r (Petras, 2006).

25 Mart-21 May›s 2006 tarihlerinde ABD’nin 100 flehrinde 5 milyona yak›n göç-men iflçi ve onlar›n destekçileri yürüyüfller ve gösteriler düzenlemifltir. Bu ABD ta-rihindeki en büyük ve en genifl kat›l›ml› gösteridir. Bu büyük çapl› gösterinin arkaplan›na bak›ld›¤›nda Meksika, Orta Amerika ve Karayip kökenli göçmenlerin de-neyimleri, karfl›laflt›klar› ayr›mc›l›klar ve katlanmak zorunda olduklar› sömürülerinonlar› eyleme sevketti¤i söylenebilir. Ancak bu eylemin en temel hedefi, AmerikanKongresi’ndeki düzensiz göçmen iflçileri suçlu kategorisine sokan, yeni ve eskigöçmen iflçiler aras›nda bir ayr›m yaratan yasa tasar›s›n›n geçmesini engellemekti.


Resim 6.4

‹talya’n›n Bolognaflehrindeki göçmeniflçiler ‹talyantoplumunayapt›klar› katk›n›nalt›n› çizmek için“Bizsiz Bir Gün”Eyleminde, 10 Mart2010. Foto¤raf:GiorgioBenvenuti/EPA

Göçmen örgütleri ise tüm göçmenlerin düzenli hale getirilmesini talep etmifllerdir.Orta s›n›flara mensup göçmenlerin denetimindeki göçmen örgütleri ve sendikalarkanal›yla bu taleplerini seslendiremeyen göçmenler, büyük çapl› bir gösteriyle ses-lerini duyurmaya karar vermifllerdir (Petras, 2006).

1 May›s 2010’da tüm ABD eyaletlerinde, Arizona’da “yasa d›fl› göç”ü durdurmakad›na kabul edilen yeni göç yasas› da protesto edilmifltir. Yeni göç yasas› yabanc›-lar›n, polisin “yasa d›fl› göçmen” olduklar›ndan flüphelenmesi durumunda göster-mek üzere, kimlik ve kay›t belgelerini yanlar›nda tafl›malar›n› flart koflmaktayd›. Buyasa karfl›t› çevrelerin, bunun göçmenlere yönelik ayr›mc›l›¤› art›raca¤› uyar›s›ndabulunmalar› etkili olmufl ve yasada yap›lan bir de¤ifliklikle polisin, göçmenleri sa-dece hukukun ve düzenin sa¤lanmas› uygulamas›yla ba¤lant›l› olarak durdurabile-ce¤i karara ba¤lanm›flt›r. Ancak bu de¤ifliklik bile göçmen protestolar›n› azaltma-m›flt›r (Hamilton, 2011).

Göçün kad›nlaflmas›na karfl› kampanya ve protestolar: Singapur’da s›n›rl›göçmen aktivizmi sendikalar›, dinî kurumlar› ve yabanc› devlet temsilciliklerinigöçmen haklar›n›n korunmas› için daha yo¤un bir çaba içine girmeye itmifltir. Ka-d›n göçmen iflçiler bu çaban›n odak noktas›n› oluflturmaktad›r. Bunda 90’l› y›llardagöçmen bak›c› ve temizlik iflçisi kad›nlar›n say›lar›n›n h›zla artmas›n›n ve kad›ngöçmenlerin karfl›laflt›klar› fliddet ve ayr›mc›l›¤›n rolü büyüktür. 1995 y›l›nda Singa-pur’da çal›flan Flor Contemplacion isimli Filipinli kad›n temizlik iflçisinin tutuklan-mas› ve idam›n› izleyen süreç bu yöndeki çabalar› daha da yo¤unlaflt›rm›flt›r. Özel-likle Katolik Kilisesi bu yönde çaba gösteren en aktif aktörlerden biri haline gelmifl-tir. 2001 y›l›nda 19 yafl›ndaki Endonezyal› bir göçmen kad›n iflçinin iflvereni taraf›n-dan dövülerek öldürülmesi Singapur bas›n›nda genifl yer bulmufl ve bu olay, göç-men kad›n emekçilerin haklar›n›n korunmas› ve onlara iyi muamele edilmesi içinfark›ndal›k yaratmak amac›yla kampanyalar yürüten, Çal›flma Komitesi isimli hare-ketin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur (Lyons, 2006: 7-8). Bu komitenin faaliyetle-ri göçün kad›nlaflmas›na yol açan yerel, bölgesel ve küresel söylemlerden oldukçaetkilenmektedir. Ancak bu ilgi söylem düzeyinde kalmakta, uluslararas› STK ve ör-gütlerle yeterli düzeyde ba¤lant› kurulamamaktad›r.


Resim 6.5

Göçmen iflçiler DünyaKad›nlar Günü s›ras›ndaLübnan’›n baflkentiBeyrut’ ta düzenlenengösterilerde göçmenbak›c›lar›n ve temizlikiflçilerinin haklar›n›savunan bir postertafl›rlarken, 8 Mart 2009.Posterde “Yemek piflirmek,temizlik yapmak vebak›c›l›k bir ifltir.”yazmaktad›r. Foto¤raf:REUTERS

Göçmen ayaklanmalar›: 2000 y›l›nda 19 yafl›ndaki Cezayir kökenli RyadHamlaoui’nin bir polis taraf›ndan Fransa’n›n kuzeyindeki Lille flehrinde öldürülme-si, göçmenlerin Lille belediyesine do¤ru yürüyüfle geçmesiyle bafllayan ve iki günsüren göçmen ayaklanmalar›na yol açm›flt›r. Bu olay ve ayaklanmalar sadece Fran-sa’yla s›n›rl› kalmam›fl, benzer olaylar Avrupa’n›n di¤er ülke ve flehirlerinde degöçmen ayaklanmalar› ve protestolar›na yol açm›flt›r. (Bousetta, 2001: 2). 1980 ve90’larda Frans›z banliyölerindeki kargafla ve huzursuzluklar, 1991’de Belçika’n›nBrüksel flehrinde, 2001’de ‹ngiltere’nin Bradford, Oldham ve Burnley flehirlerindeve 2005 y›l›nda Paris’in banliyölerinde bafllayan ve Fransa’da hayat› felç eden göç-menlerin kar›flt›¤› fliddet eylemleri, koflullar de¤iflmezse gelecekte de bu ayaklan-malar›n devam edebilece¤ini göstermektedir.

Bu ayaklanmalar› ve protestolar›, göçmenlere yönelik ayr›mc›l›k ve fliddet olay-lar›na anl›k tepkiler olarak yorumlamak güçtür. 70’lerin ortalar›na dek göçmeneme¤ine ihtiyaç duyan ve onlar› davet eden sanayileflmifl ülkelerin sanayileflmesonras› bir safhaya geçifli ve ekonomilerinde hizmet sektörünün a¤›rl›k kazanma-s›yla göçmen eme¤inin marjinalleflmesi, göçmenlerin çöküntü alanlar›nda yaln›z-laflt›r›lm›fl bir flekilde yaflamas› ve vatandafll›k haklar› ve siyasal süreçlere kat›l›mla-r›n›n önündeki engeller, göçmenlerin yaflad›klar› flehirlerde örgütlenmesi ve siya-sal kat›l›m derecelerini belirleyen etmenler aras›nda say›labilir (Ibid: 2). ÖzellikleMüslüman göçmenler, flehirlerin çeperlerindeki yal›t›lm›fl mahalleleriyle, okullar›y-la ve gündelik soysal hayatlar›yla toplumsal ve siyasal hayat›n merkezinden dahada d›flar›ya itilmektedir (Kaya, 2008: 53). Bu da göçmenleri bir yandan etnisite, din,dil gibi -onlar› göç alan toplumdan farkl› k›lan- kimliklerinin siyasetine yönlendi-rirken, özellikle gençleri, kendilerini ancak fliddete baflvurarak görünür k›laca¤›n›bildikleri eylem, gösteri ve ayaklanmalara itmektedir.

Göçmenlerin açl›k grevi: Yunanistan’›n Atina ve Selanik flehirlerinde eflitsosyal ve siyasal haklar ve süresiz oturma izni için mücadele veren ço¤unlu¤u Ku-zey Afrikal› olan 300 göçmen, 25 Ocak 2011 tarihinde bafllad›klar› ve 6 hafta sü-ren açl›k grevlerini Yunan hükümeti ile yapt›klar› anlaflma ile sona erdirmifllerdir.Her ne kadar hükümet göçmenlerin süresiz oturma izni talebini kabul etmeyerekgeçici oturma izni vermeye raz› olduysada göçmenler bu uzlaflmay› bir zafer ola-rak alg›lam›fllard›r. Uzun y›llard›r Yuna-nistan’da yafl›yor ve çal›fl›yor olmalar›nara¤men, “yasa d›fl› göçmen” olarak görü-len göçmenlere, Yunan hükümetinin ge-çici de olsa oturma izni vermesi göçmen-ler aç›s›ndan önemli bir baflar›d›r. Eyle-me destek veren STK’lar ve hareketlerde açl›k grevinin duyurulmas› için inter-net üzerinden, özellikle sosyal paylafl›msiteleri ve bloglar üzerinden, grevle ilgiligeliflmeleri ve görüntüleri paylaflarak,Yunan hükümetini hedef alan protesto-lar›n destekçilerini art›rmaya ve uluslara-ras› kamuoyunun ilgisini bu konuya çek-meye gayret göstermifllerdir. Göçmenle-re ve s›¤›nmac›lara muamelesi nedeniyle


Yunanistan’daaçl›k grevi yapangöçmenlerhastaneyegötürülürlerken, 1 Mart 2011.

Resim 6.6

elefltirilen Yunan hükümeti, açl›k grevi görüntülerinin Avrupa ve dünya kamu-oyuna yans›mas› nedeniyle bask› alt›nda kalm›flt›r. Dolay›s›yla grevin sona erme-si Yunan hükümeti aç›s›ndan da rahatlat›c› olsa da bu, bu alanda Yunan hüküme-tine yöneltilen elefltirilerin sona erece¤i anlam›na gelmemektedir (http://gocmen-dayanisma.org; Smith, 2011; http://www.bbc.co.uk/news/ world-europe-12694104).

Türkiye’den göçmenlerle dayan›flmaya bir örnek: 2010 y›l›nda kurulanGöçmen Dayan›flma A¤›, Türkiye’deki göçmen bar›nma merkezlerinin kapat›lma-s›, göçmenlerin maruz kald›klar› zorlu koflullar›n ve s›n›r d›fl› uygulamalar›n›n so-na erdirilmesi için protestolar, kampanyalar ve toplant›lar düzenlemekte, Türki-ye’de göç olgusuna iliflkin fark›ndal›k yarat›lmas› için bas›n, radyo ve internet üze-rinden yay›nlar yapmakta ve Türkiye d›fl›ndaki dayan›flma a¤lar› ve STK’larla ba¤-lant› içinde faaliyetlerini yürütmektedir. Henüz yeni bir oluflum olmas›na ra¤menGDA’n›n dinamizmi ve eylemleri, yak›n gelecekte Türk toplumunda bu konuda birfak›ndal›k yaratmada önemli bir katk› sunaca¤›n›n ipuçlar›n› vermektedir(http://www.gocmendayanisma.org/index.php/features).

Ulus-ötesi göçten ulus-ötesi toplumsal harekete: Alevilerin Türkiye’den Av-rupa’ya göçü 1960’l› y›llarda Türkiye’nin Almanya’yla ve di¤er Bat› Avrupa ülkele-riyle yapt›¤› ikili anlaflmalar arac›l›¤›yla bafllam›flt›r. 1970’li y›llar›n sonunda ve 1980darbesi sonras›nda Almanya ve Avrupa’ya s›¤›nan siyasi mülteciler aras›nda Alevi-ler de bulunmaktad›r. Göçün ilk aflamalar›nda Türkiye merkezli sol örgütlerin Al-manya’daki kollar› içinde ve sol ideoloji etraf›nda örgütlenen Aleviler, Türkiye’deAlevilere yönelik baz› sald›r›lar karfl›s›nda mensubu olduklar› sol örgütlerin sessizkalmas›n› protesto ederek bu örgütlerden ayr›lm›fllard›r. Türkiye’deki siyasi duru-mun yan› s›ra 80’li y›llarda Almanya’da Türklere yönelik ›rkç› sald›r›lar›n ortayaç›kmas›, buna tepki olarak ortaya ç›kan çok kültürlü politikalar›n ve ›rkç›l›k karfl›-t› söylemin göçmen örgütlenmesi için uygun bir ortam sa¤lamas›, yine ayn› dö-


Resim 6.7

Göçmen Dayan›flma A¤›üyeleri, Kumkap›’dakiYabanc›lar“Misafirhanesi”ninönünde bir eylems›ras›nda. Posterlerlefarkl› dillerdegöçmenlere “yaln›zde¤ilsin” mesaj›iletiliyor. Foto¤raf: DHA

nemde dünyada sol politikalardan kimlik politikalar›na kay›fl ve bunun Alman-ya’daki siyasal ve toplumsal hareketler üzerindeki etkileri, Alevilerin kimlik konu-lar›yla yak›ndan ilgilenmesini sa¤lam›flt›r. 90’l› y›llarda Türkiye’de meydana gelenSivas ve Gazi olaylar› da Alevileri Almanya’da Alevi kimli¤i etraf›nda örgütlenme-ye itmifltir. Bu örgütlenme Almanya’ya s›n›rl› kalmam›fl ve Alevi kökenli göçmen-leri, ikinci ve üçüncü nesillerin bulundu¤u di¤er Avrupa ülkelerindeki Alevi örgüt-lenmeleriyle ve ayn› zamanda Türkiye’deki Alevi hareketiyle ba¤lant›l› ve etkileflimhalinde çal›flmaya itmifltir.

Sökefeld, Almanya’daki Alevileri sadece diyasporik bir topluluk olarak tan›mla-mak yerine, ulus-ötesi bir toplumsal hareket olarak tan›mlamaktad›r. Bu yap›lanma-n›n toplumsal hareket olarak adland›r›lmas›n›n nedenleri aras›nda; Alevi göçmenle-rin ortak bir dava u¤runa harekete geçmesi, bu mücadele s›ras›nda bireylerdentoplumsal de¤iflimin aktörleri ve eyleyicilerine dönüflmeleri, Alevi diyasporas›n›nüyeleri olarak bu örgütlenmeye farkl› düzey ve flekillerde farkl› a¤lar üzerinden ka-t›l›mlar›, eyleyicilikleri, nitelikleri ve deneyimleri say›labilir (2008: 250). 1989’daHamburg’da düzenlenen ve Alevi toplumsal hareketini kamusal alanda görünür k›-lan Alevi Kültür Haftas›’ndan 2002 y›l›nda Avrupa Alevi Birlikleri Konfederasyo-nu’nun kurulufluna dek geçen süre zarf›nda ortaya birbiriyle ba¤lant›l›, ancak bazenbirbirine rakip olabilen, baz› durumlarda ise iflbirli¤ine giden çok sesli, renkli ve di-namik Alevi dernekleri ve a¤lar›ndan oluflan bir oluflum ç›km›flt›r. Bu süre boyuncaAlevi göçmenlerin; Türkiye’deki Alevi hareketini, gönderdikleri parasal ve sosyal ha-valelerle, cemevlerinin inflas› için kaynak sa¤lamak suretiyle, Türkiye’ye geri dönenAlevi göçmenlerin aktivizmiyle (Özyürek 2009: 240) ve haberleflme ve ulafl›m tekno-lojisinin imkanlar›n› kullanarak yo¤un bir flekilde etkiledikleri görülmektedir.

Almanya’daki yasal-kurumsal ba¤lam›n göçmen örgütlenmesine sundu¤u ola-naklar ölçüsünde örgütlenen Alevi hareketi, ayr›ca AB ba¤lam›n›n göçmen dinî ör-gütlerine sundu¤u yap›sal olanaklardan, desteklerden ve fonlardan da faydalan-maktad›r. AB ba¤lam› göçmen dinî örgütlerine, hak mücadelelerini ve taleplerinievrensel insan haklar› ve vatandafll›k haklar› söylemini kullanarak ifade etme imka-n›n› sunmaktad›r (Nuho¤lu-Soysal, 2000: 10). Alevi hareketi de kurumsallaflma ça-balar›n› bu söylemi kullanarak AB kurum ve yap›lar›na yöneltmektedir.

GÖÇE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE ‹LG‹L‹ARAfiTIRMALARDA YEN‹ YÖNEL‹MLERMartinello göçmenlerin siyasi kat›l›m› ve seferberli¤ine akademik ilginin giderekartt›¤›n› belirtirken bu ilginin yeterince yo¤unlaflmad›¤› baz› alanlara ya da konu-nun farkl› boyutlar›na dikkatimizi çekmektedir. Bu alanlardan biri konunun top-lumsal cinsiyet boyutudur ve kad›n ve erkek göçmenler aras›ndaki siyasete kat›l›mdüzey ve süreçlerindeki fark›n daha detayl› ve karfl›laflt›rmal› çal›flmalarla araflt›r›l-mas›na ihtiyaç vard›r (2005: 15).

Araflt›rmalar kad›n ve erkek göçmenlerin göç alan ülke toplumuyla iliflkilerin-de farkl›l›klar buludu¤unu ortaya koymaktad›r. Birbiriyle ba¤lant›l› süreçler olangöçmen entegrasyonu ve göçmenlerin ulus-ötesi faaliyetleri ve ulus-ötesi alana ka-t›l›mlar› toplumsal cinsiyet yap›lar›nca etkilenen deneyimlerdir (Itzigsohn ve Gior-guli-Saucedo, 2005: 895). Mevcut araflt›rmalar ve göç deneyimi göstermektedir kiulus-ötesi göçmen siyasetinin de yerel liderleri erkeklerdir. Kad›nlar, bu ulus-öte-si a¤lara ve hareketlere önemli katk›lar sunmalar›na, aileleri ve çevrelerindeki in-sanlar› harekete geçirerek hareket için kat›l›mc› ve maddi kaynak sa¤lamadaönemli rol oynamalar›na ra¤men, liderlik konumunda bulunmamaktad›rlar (Schüt-


ze, 2010: 7). Bunun nedenlerinin farkl› çal›flmalarla ortaya konmas›na ihtiyaç var-d›r. Bat› Java (Endonezya)’da 1995, 1998 ve 2000 y›llar›nda iki köyde yap›lan alanaraflt›rmas›n›n bulgular›, kad›n göçündeki farkl› örüntülerin, göçmen dayan›flmaa¤lar›n› oluflturan farkl› grup ve aktörlerin, ve söz konusu sosyo-kültürel ba¤lam-da bu farkl›l›klara iliflkin alg›lar›n, göçmen kad›nlar›n toplumsal hareketlere kat›l›-m› ve siyasal aktivizmini belirleyici rol oynad›¤›n› ortaya koymaktad›r (Silvey,2003: 149). Dolay›s›yla, göçmenlerin entegrasyon süreçlerini etkileyen s›n›f ve et-nik-milli kökenin yan› s›ra toplumsal cinsiyet bilefleni de dikkate al›nmal›d›r (Itzig-sohn ve Giorguli-Saucedo, 2005: 896).

Daha fazla araflt›rma gerektiren bir di¤er alan da din-göç iliflkisi ba¤lam›nda or-taya ç›kan toplumsal hareket, kat›l›m ve örgütlenme modelleridir. Din boyutu gi-derek artan bir flekilde göçmenlerin siyasal seferberli¤ini tetiklemektedir. Özellik-le Müslüman göçmenlerin entegrasyon sürecinde, göç alan ülkenin din-devlet ilifl-kileri ve kurumsal yap›s›yla etkileflim süreci göçe dayal› toplumsal hareketlerin or-taya ç›k›fl›yla ilgili yeni veriler ortaya koymaktad›r. Göçmenlerin ulus-ötesi siyasalaktivizminin Avrupa’ya etkileri ve sonuçlar›, göçmen siyasal kat›l›m›nda din ve si-yaset iliflkisi, internetin göçmen aktivistler taraf›ndan nas›l ve ne derece kullan›ld›-¤› ve bunun örgütlenmede nas›l bir rol oynad›¤› gibi konular da daha kapsaml›araflt›rma ve çal›flmalar› gerektiren konular aras›ndad›r (Martinello, 2005: 15-16).



Uluslararas› göçe iliflkin kavram ve kategorileri

tan›mlamak.

II. Dünya Savafl›’ndan günümüze, içinde bulun-du¤umuz ça¤ göç ça¤›d›r. Devletler aras› s›n›rla-r›n afl›lmas›yla gerçekleflen uluslararas› göç bu-gün dünya üzerindeki her ülkeyi ilgilendiren kü-resel bir olgudur. Göç ça¤›nda ulus-ötesi göç,göç gönderen ve alan ülkeleri göçmen a¤lar›, ör-gütleri ve birden fazla ba¤lamda yerleflik olangöçmenlerin pratikleri arac›l›¤›yla birbirine ba¤-lamaktad›r. Göçmen dayan›flma a¤lar› göçmen-lerin göç yolculu¤una haz›rlanmas› ve göç alanülkede yerleflmesine destek vermekte, göçmen-lerin faaliyetleri ve kat›l›m› ise bu a¤lar› yenidenüreterek sürekli k›lmakta ve güçlendirmektedir.Uluslararas› göçün s›n›r aflan ve toplumlar› yeni-den flekillendiren dinamizmi, ulusal ve toplum-sal s›n›rlar›, kavramlar› ve kategorileri sorgula-maya açan yap›s›, ulus-devletlere, vatandafll›krejimlerine, sosyal refah rejimlerine meydan oku-yan s›n›r aflan özelli¤i ise onu güvenliklefltirmepolitikalar›n›n hedefi yapmaktad›r. Güvenliklefl-tirme göç olgusunu, güvenli¤e yönelik tehdit ola-rak tan›mlanan bir sorun haline getirmektedir.Günümüzde devletler ve uluslararas› örgütlergöçmenleri “yasal” ve “yasa d›fl›” göçmenler ola-rak iki ana kategoriye ay›rmakta ve düzensiz göç-menleri “yasa d›fl›” göçmen kategorisine yerlefl-tirmektedir. Düzensiz göç ve kad›n göçünün art-mas›na ra¤men, göçmenler göç alan ülkelerdehak mücadelelerinde ve örgütlenmede engeller-le karfl›laflmaktad›rlar.

Küreselleflmeyle ba¤lant›l› olarak eme¤in küresel-

leflmesinin göç süreçlerine etkilerini aç›klamak.

Küreselleflme küresel bir emek piyasas›n›n te-mellerini atmaktad›r. Emek piyasalar›nda enfor-malleflme, ekonomik yap›lar›n ve küreselleflendünyada dönüflmekte olan ekonomilerin bir par-ças› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Büyüyen enfor-mel emek piyasas› ise düzensiz göçmen eme¤iniçekmekte ve istihdam etmektedir. Düzensiz göç-menler çal›flt›klar› ifllerde oldukça düflük ücretle-re çok daha fazla riske girebilmekte ya da tehli-keli ifllerde çal›flabilmekte; bir sorun ç›kt›¤›ndakolayl›kla s›n›r d›fl› edilebilmektedirler. Dolay›-

s›yla göç alan baz› ülke ekonomilerinde düzensizgöçmen eme¤ine karfl› yo¤un bir talep ve yap›salbir ba¤›ml›l›k oluflmufltur. Ayr›ca küresel süreçlerve neoliberal politikalar›n gelir da¤›l›m›nda ya-ratt›¤› eflitsizlik ve yoksullaflma giderek daha faz-la kad›n›n göç etmesini tetiklemekte ve uluslara-ras› göçün kad›nlaflmas›na yol açmaktad›r.

Göçmen haklar› mücadelesinin önemini tan›m-

lamak.

Göçmen haklar›n›n korunmas› aç›s›ndan en te-mel ilkeler ayr›mc›l›¤›n önlenmesi, eflitlik ve ya-sal olarak eflit düzeyde korunma haklar›d›r. Göç-men STK’lar› ya da göçmen yanl›s› hareketler,Birleflmifl Milletler, Uluslararas› Af Örgütü, ‹nsanHaklar› ‹zleme Örgütü gibi uluslararas› örgütlergöçmen haklar›n›n korunmas›n›n gerekti¤ini ifa-de etmekte, göçmenlerin meselelerinin çözümüiçin fark›ndal›k yaratmaya çabalamaktad›r. An-cak göçmenler genellikle göç alan ülkenin va-tandafll›¤›na sahip olmad›klar› için, haklar›na erifl-mede ve yasal koruma flemsiyesi alt›na girmedesorunlar yaflamakta, dolay›s›yla ayr›mc›l›¤a vehaks›zl›¤a u¤ramaktad›rlar. Geleneksel iflçi hare-ketleri ve sendikalar da göçmen iflçilerin sorun-lar›n› ve taleplerini dikkate almada etkisiz ve ye-tersiz kalmaktad›r. Yasal yollarla göç etmifl bir-çok göçmenin hukuki statüsü ve haklar› halentart›flma konusuyken, düzensiz göçmenlerin du-rumunun daha vahim oldu¤u aç›kt›r. Düzensizgöçmenlerin ço¤u yoksulluk, toplumsal d›fllan-ma ve ayr›mc›l›k tehlikesiyle karfl› karfl›yad›r.Göçmenlerin göç alan ve gönderen ülke ekono-milerine yapt›klar› katk›lar göz ard› edilirken,göçmenler emek sömürüsü, ayr›mc›l›k ve hatta›rkç› sald›r›lar gibi temel insan haklar›na ayk›r›uygulamalara maruz kalmaktad›r. Bu nedenle,göçmenlerin sahip oldu¤u haklar konusunda far-k›ndal›k yarat›lmas›, göçmen haklar›n› ifllevselhale getirmek için hangi stratejilerin, örgütlenmebiçimlerinin ve mücadele yöntemlerinin kullan›-labilece¤inin tüm boyutlar›yla tart›fl›lmas› ve uy-gulamaya konmas› büyük önem tafl›maktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Ulus-ötesi göçü ve göçmenlerin ulus-ötesi pratik-

lerini tan›mlayabilmek; ulus-ötesi göçün göç

alan ve gönderen ba¤lamlara etkilerini aç›k-

lamak.

Yaflant›lar›n› ve faaliyetlerini devlet s›n›rlar› öte-sinde sürdüren göçmenler ve ulus-ötesi göç, ta-bandan örgütlenen afla¤›dan ulus-ötesileflme sü-reçlerinin bir parças›d›r. Ulus-ötesi göç, göç gön-deren ve alan ülkeleri göçmen a¤lar›, örgütlerive pratikleri arac›l›¤la birbirine ba¤lamaktad›r.Ulus-ötesilik göçmenlerin göç alan topluma,onun yasal-kurumsal yap› ve mekanizmalar›nave emek piyasas›na entegrasyonu önünde bir en-gel oluflturmaz, entegrasyon ve ulus-ötesi kat›l›mayn› anda ve göçmenlerin hayatta kalma strateji-lerine ba¤l› olarak farkl› oranlarda gerçekleflebi-lir. Göç alan ülkedeki göçmenler sosyal serma-yeleri, kaynaklar› ve di¤er imkanlar› ölçüsündegöç gönderen ülkeyle ba¤lar›n› para göndere-rek, yat›r›m yaparak, oy vererek, göçmen daya-n›flma dernekleri kurarak sürdürebilirler. Böyle-ce iki ülkenin koflullar› birbirini tamamlar ve ulus-ötesi sürekli etkileflim a¤lar› örülür. Göç alan vegönderen ülkelerin politikalar›, yasal-kurumsalyap›lar› ve faaliyetleri de ulus-ötesi ba¤lar›n örül-mesinde önemli roller oynar. Bu a¤lar arac›l›¤›y-la iki ba¤lam aras›nda maddi kaynaklar›n, mil-li/etnik/dinî/kültürel sembollerin, de¤erlerin vedeneyimlerin ak›fl› sürer. Bu ak›fl göçmenlerineyleyicilikleriyle birleflerek hem göçmenleri hemde her iki ba¤lam› dönüfltürür.

Göçmen aktivizminin koflullar›n› betimlemek.

Göçmen siyasi kat›l›m›n› ve toplumsal hareketle-rini etkileyen ve onlar›n ortaya ç›k›fl koflullar›n›flekillendiren temel aktörler göç alan ve göç gön-deren devletlerdir. Göçmenlerin siyasete iliflkinbireysel fikir, de¤er ve deneyimleri, e¤itim dü-zeyleri, toplumsal statüleri, yafl, cinsiyet, etnikgrup gibi özellikleri, göçmen toplulu¤unun ken-dine has özellikleri, göçmen örgütlerinin kurum-sallaflma düzeyi, göçmenlerin göç alan ülkeninsiyasal-kurumsal yap›s›na iliflkin bilgileri, göç-men derneklerinin faaliyetleri, göçmen dayan›fl-ma a¤lar›n›n büyüklü¤ü ve etkisi, göçmenlerinsosyal sermayeleri, göç gönderen devletin göç-menlere yönelik politika ve yaklafl›mlar› göçmenaktivizmini belirleyen ve flekillendiren koflullar›oluflturmaktad›r.

Uluslararas› göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketin

ortaya ç›kt›¤› ba¤lam, süreç ve koflullarla hare-

ketin geliflimi ve farkl› eylemsellik türleri aras›n-

daki iliflkiyi aç›klamak.

Toplumsal hareketler ortak ç›karlar için mücade-le etmek ya da ortak hedefleri gerçeklefltirmekiçin mevcut kurumsal yap› ve oluflumlar›n d›fl›n-daki kolektif eylem, giriflim ve çabalar olarak ta-n›mlanabilir. Göçmenlerin ortak bir dava u¤runaharekete geçmesi, bu mücadele s›ras›nda birey-lerden toplumsal de¤iflimin aktörleri ve eyleyici-lerine dönüflmeleri, toplumsal hareket ve örgüt-lenmeye farkl› düzey ve flekillerde farkl› a¤larüzerinden kat›l›mlar›, eyleyicilikleri, nitelikleri vedeneyimleri göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketle-rin ortaya ç›kmas›na yol açar. Etkinlikler ve pro-testolar göçle ba¤lant›l› toplumsal hareketi göçalan ve gönderen ülkelerin kamusal alanlar›ndagörünür k›lar. Göçmen siyasal aktivizmi seçim-lerde oy kullanman›n ötesinde siyasal seferber-lik, protestolar, ulus-ötesi siyasal çaba ve faali-yetler gibi “siyasal”› yeniden tan›mlayan faaliyet-leri içermektedir. Farkl› eylem ve örgütlenme tür-lerinin etki ve baflar› düzeyleri, içinde gelifltikleri(göç alan ve gönderen) ba¤lama ve koflullara gö-re de¤ifliklik göstermektedir. Göçmen dayan›flma a¤lar›n›n ve iliflkilerinin da-ha yo¤un oldu¤u ba¤lamlarda göçmenlerin siya-si kat›l›m›n›n da daha yüksek oldu¤u gözlemlen-mektedir. Göçmenin dahil oldu¤u a¤›n büyüklü-¤ü ve etki gücü, göçmenin siyasal ve toplumsalhareketlere kat›l›m›nda çok önemli bir de¤iflken-dir. Dolay›s›yla, göçe kaynakl›k eden ülkeye ai-le, akrabal›k, hemflehrilik, dinî veya etnik ba¤lar-la ba¤l› ve ayn› ülkeden ya da flehirden gelengöçmen toplulu¤uyla önemli ba¤lar› olan göç-menlerin siyasal kat›l›m olas›l›¤› daha yüksektir.Göçmen toplulu¤unun örgütsel yap›s›, üye ör-gütlerin say›s›, üyelik düzeyi ve faaliyetlerin çe-flitlili¤i göçmen toplulu¤unca üretilen sosyal ser-maye oran›n› etkiler ve belli kolektif hedefleringerçeklefltirilmesini sa¤lar.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Siyasal f›rsatlar kuram›n› kim ortaya koymufltur?a. Mark Granavotterb. Alejandro Portesc. James Hollifieldd. Charles Tillye. Sidney Tarrow

2. Afla¤›dakilerden hangisi göçmen hak mücadelesininaktörlerinden de¤ildir?

a. Sendikalarb. Uluslararas› örgütlerc. STK’lard. Göçmenlerin kurdu¤u örgütlere. Çok-uluslu flirketler

3. “Biz ifl gücü ça¤›rd›k, ama insanlar geldi” sözü kimeaittir?

a. Stephen Castlesb. Peggy Levittc. Max Frischd. Ronaldo Muncke. Martin Sökefeld

4. “Sosyal havaleler” kavram› kime aittir?a. Peggy Levittb. José Itzigsohnc. Luis Eduardo Guarnizod. Alejandro Portese. Nicola Piper

5. Afla¤›dakilerden hangisi Piper’›n ele ald›¤› göçmeniflçi STK’lar›ndan de¤ildir?

a. Göç alan ülkede göçmen yanl›s› vatandafllar›nSTK’lar›

b. Göç gönderen devletin kurdurdu¤u STK’lar c. Göç gönderen ülkeden gelen aktivistlerin kur-

du¤u göçmen yanl›s› STK’lard. Göçmenlerin ve göçmen yanl›s› aktivistlerin tüm

göçmen topluluklar›n›n haklar› için kurdu¤uSTK’lar

e. Göçmen toplulu¤unun kurdu¤u STK’lar

6. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-ötesi göç kategorile-rinden biri de¤ildir?

a. Siyasib. Ekonomikc. Sosyo-kültüreld. Dinîe. Askeri

7. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-ötesi göçün bir özelli-¤i de¤ildir?

a. Göç alan ve gönderen ba¤lam› birbirine ba¤lar.b. Ulus-ötesi a¤lar üzerinden insan, kaynak, sem-

bol, düflünce ve de¤erlerin ak›fl›na ba¤l›d›r.c. Göçmenin göç etti¤i ülkede yerleflmesiyle son

bulur.d. Göç alan ve gönderen ülkelerin politika ve pra-

tiklerine göre flekillenir.e. Afla¤›dan ulus-ötesileflme süreçlerinin bir parça-

s›d›r.

8. Afla¤›dakilerden hangisi göçmen ayaklanmalar›n›nnedenleri aras›nda say›lamaz?

a. Sanayileflmifl ülkelerin post-endüstriyel bir safha-ya geçifliyle göçmen eme¤inin marjinalleflmesi

b. Göçmenlerin çöküntü alanlar›ndaki zor yaflamkoflullar›

c. Göçmenlerin vatandafll›k haklar› ve siyasal sü-reçlere kat›l›mlar›n›n önündeki engeller

d. Göç alan ülke kurumlar›n›n göçmenleri ve ta-leplerini dikkate alan politika ve uygulamalar›

e. Göçmenlerin e¤itim sisteminde karfl›laflt›klar›eflitsizlikler

9. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-ötesi toplumsal hare-ketlerin özelliklerinden de¤ildir?

a. S›n›rlar› ve yap›lar› kat› de¤ildir.b. Liderli¤i yayarak gücü ve yetkiyi da¤›t›rlar.c. Dikey ve hiyerarflik olarak örgütlenirler.d. Heterojen, çoklu-kimlikli ve ak›flkan bir yap›ya

sahiplerdir.e. Hareketin içinde bilgi üretimi dayan›flma ve ifl-

birli¤ini beslerler.

10. Afla¤›dakilerden hangisi göçmenlerin göçmen der-nek, örgüt ve hareketlerine aktif kat›lm›n› kolaylaflt›ranetkenlerden biri de¤ildir?

a. Düzensiz göçmen olmak b. ‹yi bir e¤itim derecesine sahip olmakc. Yüksek gelire sahip olmakd. Sosyal sermayeye ve kaynaklara sahip olmake. Yasal statüye sahip olmak



Padmini Palliyaguruge eskiden Sri Lanka’da bir ilkokulö¤retmeniydi. Ayr›ca yerel kad›n örgütlerinde bir ey-lemciydi. Düflük ücret alan ö¤retmenlerin koflullar›n›iyilefltirmek için bir grevde yer ald›ktan sonra iflsiz kal-d›. Kocas› ve iki çocu¤unun geçimi onun kazanc›naba¤l›yd› ve kocas› onun eylemcili¤ine hiçbir zaman s›-cak bakmam›flt›. ‹fl konusunda çaresiz kalan PadminiPalliyaguruge, Sri Lankal› kad›nlara Suudi Arabistan’daev içi hizmetçiler olarak ifl sa¤layan 450 Sri Lanka ajan-s›ndan biriyle anlaflmaktan baflka bir seçene¤i olmad›-¤›na karar verdi. Hizmetçi olarak çal›flan bir kad›n OrtaDo¤u’da Sri Lanka’dakinin 30 kat› daha fazla ücret al›-yordu. 500 ila 1.000 dolar aras›ndaki ajans ücretine veonlar› ifllere yerlefltiren erkeklerin kad›nlar› taciz etti¤iile ilgili söylentilere karfl›n, f›rsat kabul edilmeye de¤ergörünüyordu.1

1984’de ço¤u k›sa dönemli sözleflmelerle olmak üzere,tahminen 18.000 Sri Lankal› kad›n deniz afl›r› ülkelereücretli ifl bulmak için göç etti. Yabanc› ülkelerde istih-dam edilmek konusunda Sri Lankal› kad›nlar ilk defaSri Lankal› erkekleri geçiyordu. 1987’de Orta Do¤u’daanlaflmal› çal›flan 200.000 Sri Lankal›’n›n yüzde 70’i hiz-metçi olarak çal›flan kad›nlard›. Ço¤u evliydi. Ço¤u, Sin-halese etnik toplulu¤undan geliyordu, ki bu toplulu¤unerkekleri devlet dairelerinde egemen pozisyonlarda ça-l›fl›yordu. Yurtd›fl›nda çal›flan kad›nlar›n ülkeye geri dö-nen kazançlar›, yabanc› para havalelerini çaydan sonraSri Lanka’n›n ikinci döviz sa¤lay›c›s› haline getirdi.2

Di¤er Sri Lankal› hizmetçiler gibi Padmini, Suudi Ara-bistan’a gelir gelmez iflverenine bütün gün hizmet sa¤-lamak zorundayd›. Haftan›n yedi günü, genellikle gün-de 18 saatten fazla çal›flt›. Koflullar› anlat›yor:

Kad›nlar›n dinlenmeleri ya da e¤lenmeleri müm-kün de¤ildir. Kendi kültürel çevresinden ayr›l-m›fl ve kendilerini çok yorucu ifl koflullar› alt›n-da bilinmeyen bir dünyada, kendi bafllar›na b›-rak›lm›fl bulan bu kad›nlar psikolojik travmalaryaflarlar. Sa¤l›k tesisleri neredeyse hiç yoktur.Kad›n her çeflit ifli yapmaya zorlan›r ve kad›nla-r›n birço¤u fliddetli fiziksel ve cinsel suistimalemaruz kal›r.3

Baz› hizmetçiler için bu tecritin bedeli son derece yük-sek ve ac› verici olmufltur. Padmini, Orta Do¤u’daki ifl-lerinden katatonik4 veya tekerlekli sandalyede geri dö-nen kad›nlar›n foto¤raflar›n› gösteriyor. Onlar, elektrik-li aletleri çal›flt›ramamalar›, uzun saatler boyunca çal›fl-maya isteksizlikleri veya cinsel tekliflere direnmeleri

yüzünden sab›rs›zlanan öfkeli iflverenlerin taciz ya dafiziksel sald›r›lar›n›n kurbanlar›. Bu tecrübelere ra¤men,ailelerinin para sorunuyla yüzleflen baz› kad›nlar, arac›kuruma geri dönüyorlar ve yurtd›fl›nda baflka bir temiz-lik ve yemek yapma turu için para ödeyip, anlaflma ya-p›yorlar. Ve böylece Sri Lanka’ya havale ak›fl› devamediyor ve hükümetin ödenmemifl d›fl borçlar›n›n faizle-rini ödemesini sa¤l›yor.5

Padmini Palliyaguruge, 1985’de Nairobi’deki BirleflmiflMilletler Kad›n›n On Y›l› konferans›nda konufluyordu.Bir kurban olarak de¤il, bir örgütleyici olarak konufltu.Hükümet destekli olmayan ve göçmen olan kad›n iflçi-lerin özel sorunlar›n› görünür k›lmak amac›yla düzenle-nen bir panelin kat›l›mc›lar›ndand›. Paneli düzenleyen-ler, uluslararas› siyaset konusunda bilinçli olan femi-nistler aras›nda bile göçmen kad›nlar›n siyasi meselele-rini gündemde tutman›n ne kadar zor oldu¤unu anlatt›.Bu meseleler, gözden kolayca kaç›yor gibiydi. Bu yüz-den Nairobi’de ayr› bir panel düzenlemek onlar›n ko-flullar›n› di¤er kad›nlara ve hükümetlere görünür k›l-mak için kas›tl› bir çabayd›. Ayn› zamanda kad›n örgüt-leyicilere analizlerini ve stratejilerini birbirleriyle pay-laflma f›rsat› vermek için tasarlanm›flt›. Padmini Palliyaguruge, Nairobi’de Sri Lanka’n›n ‹lericiKad›n Cephesi’ni temsil ediyordu. Peru’dan, Meksi-ka’dan, Filipinler’den, Japonya’dan ve Cezayir’den, hep-si göçmen iflçi olmufl veya yurtd›fl›nda çal›flan kad›nlar›örgütlemeye yard›m etmifl olan kad›nlarla fikir al›flveri-flinde bulunuyordu. Yerel sendikalar›n onlar›n sorunla-r›n› ciddiye almas›n› sa¤lamak neredeyse imkâns›z ol-mufltu. Birçok sendikal› erkek, hizmetçileri gerçek iflçi-ler olarak görmüyordu. Onlar›n iflleri, efllerinin evdeher gün para almadan yapt›klar› ifllere fazla benziyor-du. Üstelik bu hizmetçilerin iflverenlerinin kendileri dekad›nd›lar, yani sendikal› erkeklerin pazarl›k yapabile-cekleri, kayda de¤er rakiplerden say›lm›yorlard›!Nairobi’de tart›fl›lan ev içi çal›flanlar›n tecrübeleri, Birin-ci Dünya/Üçüncü Dünya ayr›m›n›n ne kadar da basitoldu¤unun ve günümüzün uluslararas› siyasetlerini an-lamak için ne kadar yetersiz oldu¤unun alt›n› çizdi. Ger-çekten de, Üçüncü Dünya ülkelerinde yüzbinlerce ka-d›n daha zengin, baflka Üçüncü Dünya kad›nlar›n›n ev-lerini temizliyor ve çocuklar›na bak›yor. Bugün Çin’de-ki hükümet ve Komünist Parti’nin kendi Kad›n Federas-yonu resmen kentli aileleri di¤er kad›nlar›n ev ifli so-rumluluklar›n› azaltmak için hizmetçiler tutmaya teflvikediyor. ‹ngiltere’de ve ABD’de oldu¤u gibi, hizmetçilerkariyer sahibi kad›nlar›n “çifte eziyeti”ne çözüm olarak

Okuma Parças›


görülüyor. Latin Amerika’da “ev içi iflçili¤i” kad›nlar içinen büyük ifl kategorisi. Bu kad›nlar›n ço¤u baflka ka-d›nlar için çal›fl›yor. Ayr›ca Körfez Ülkeleri’nde çal›flanSri Lankal› kad›nlar ve Singapur ve Hong Kong’da çal›-flan Filipinli birçok kad›n bizim hâlâ “Üçüncü Dünya”toplumlar› diye bahsetti¤imiz yerlerde çal›fl›yor. Hizmetçi olarak çal›flan kad›nlar› güçlendirmek için ile-tiflim a¤lar›n›n ve kurumlar›n yarat›lmas›, eylemcileri,ülke içi ve ülkeler aras› güç iliflkilerini de¤ifltirmenin“ev”, “annelik” ve “ifl”e dair düflüncelere nas›l ba¤l› ol-du¤unu yeniden düflünmeye ça¤›rm›flt›r. Siyasi olarak aktif olan hizmetçiler için konuk oldukla-r› ülkelerdeki feministler her zaman güvenilir müttefik-ler olmam›flt›r. Genellikle, deniz afl›r› ülkelerden ya dakendi ülkelerinin yoksul kesimlerinden hizmetçileri it-hal eden ülkelerdeki yerel feminist gruplar›n›n bafl›n›çekenler, tam da ev içi iflçilerini ücret karfl›l›¤›nda çal›fl-t›ran toplumsal s›n›ftan kad›nlard›. Ücretlendirilmifl eviflinin siyasetleri, onlara genellikle efllik eden dil ve ›rkfarkl›l›klar›yla birleflince, engellerin üstesinden gelmekoldukça zordu. Son olarak, siyasi olarak aktif olan ka-d›nlar›n baz›lar›, ev içi hizmetçilerini “iflçi”olarak gör-mekte bile zorland›lar. Di¤er bir kad›n›n mutfa¤›n› y›-karken karfl›lafl›lan tehlikeler ve verilen mücadeleler, s›-cak ve tozlu bir fabrikada kot pantolon dikerken karfl›-lafl›lan tehlikeler ve mücadelelerden daha az belirgin-dir. Nairobi’deki panel düzenleyicilerinin aç›klad›klar›gibi, “Ço¤u kez iflveren bir kad›nd›r. Ev içinde olanonun mülkiyetidir, onun nesnesidir, onun minik evcilhayvan›d›r ya da bunlar›n tümüdür.”6 Brezilya’daki eviçi çal›flanlar› kuruluflunun liderlerinden biri olan MaryCastro, ittifak kurmaya çal›fl›rken karfl›laflt›¤› güçlükler-den baz›lar›n› flöyle anlat›yor:

Feministler kendi önceliklerini dayat›rlar; tabi kicinsellik, erkeklerle ya da aileyle olan sorunlarbizim de sorunlar›m›z. Sonuçta yasa d›fl› kürtajyüzünden ölen kim? Biziz, yoksul ev içi çal›flan-lar›; ama onlar [feministler] bize daha fazla ilgigöstermeliler, birisinin hiç ailesi yoksa veya hük-meden, sald›rgan bir iflverene katlanmak zorun-daysa tek arkadafl›n›n erkek arkadafl› olabilece-¤ini anlamal›lar. Zaten iflverenlerimiz olarak fe-ministler bize bu kadar kötü davrand›¤› sürece,onlara nas›l güvenelim ki?7

Ev içi çal›flanlar›n›n bu tecrübelerden ç›kard›klar› so-nuçlardan biri kendi örgütlerini oluflturmaya ihtiyaçlar›oldu¤u. Bafll›ca müttefikleri gittikleri ülkelerdeki iflçisendikalar› veya o ülkenin feministleri de¤il, kendi ül-kelerinde çal›flan kad›nlar olabilir. Ev içi çal›flanlar›, buba¤lant›lar› kurarak, hükümetlerinin düflük ücretli fab-

rika ifllerini kad›ns›laflt›ran siyasetleriyle kad›nlar›n, an-neler ve efller olarak IMF taraf›ndan uygulanan kamuhizmetlerindeki kesintilerin yükünü tafl›malar›na gü-venmeleri ve kad›nlar›n kendi içsellefltirdikleri ailevigörevlerine dair inançlar› aras›ndaki ba¤lant›lar› gözönüne seriyor.8

Kaynak: Enloe, Cynthia. (2003). Muzlar, Plajlar ve As-keri Üsler: Feminist Bak›fl Aç›s›ndan Uluslararas› Siya-set, Çev. Berna Kurt ve Ece Ayd›n, ‹stanbul: Çitlembik,247-250.

1 Padmini Palliyaguruge, Migrant Women Claim TheirRights: Nairobi and After içinde “Sri Lanka House Maidsand Free Trade Zone Workers”, Geneva, World Coun-cil of Churches, dosya no. 15, Temmuz 1986, s. 21-4.

2 Centre for Society and Religion, “Alone in a StrangeLand”, Asian Migrant, cilt: 1, say›: 1, Ocak-fiubat,1988, s. 16. Asian Migrant Catholic ScalabriniCentrum, Quezon City, Philippines, taraf›ndanyay›nlan›r. Ayr›ca bkz., Asoka Bandarage, “Womenand Capitalist Development in Sri Lanka, 1977-1987”,Bulletin of Concerned Asian Scholars, cilt: 20, say›: 2,1988, s. 69-71.

3 Palliyaguruge, a.g.e.4 Katatonik: D›fl ortamla ilginin kesildi¤i bir çeflit flizof-

reni belirtisi (ç.n.).5 A.g.e. Ayr›ca, Prema Embuldeniya, “Their Suffering is

Beyond Human Endurance: From the Report of theCommittee on Migrant Workers, Sri Lanka”, MigrationToday, say›: 40, 1988, s. 12-13.

6 Linda Basch ve Gail Lerner, Migrant Women Claim The-ir Rights: Nairobi and After, Girifl yaz›s›, a.g.e., s. 11.

7 A.g.e. Hizmetçi olarak çal›flan kad›nlarla onlar›n ortas›n›f Latin Amerikal› iflverenleri aras›ndaki iliflkilerhakk›nda daha fazla bilgi için bkz. Ximena Bunsterve Elsa Chaney, Sellers and Servants: Working Womenin Lima, Peru, South Hedlay, MA: Bergin Publishers,1988; Elsa Chaney ve Marcey Garcia Castro taraf›ndanyay›na haz›rlanan Muchachas No More: HouseholdWorkers in Latin America and the Caribbean,Philedelphia: Temple University Press, 1989. Bat› HintAdalar›’ndan gelen bir kad›n›n kendisinin ABD’liiflveren evsahibi üzerine izlenimlerini çizimlerlebetimleyen bir roman: Paula Fox, A Servant’s Tale,Londra ve New York: Penguin, 1984.

8 Hizmetçilerin, hükümetin modernleflme siyasetleri-nin hemen ard›ndan iflsizli¤in artmas›yla Çin flehirle-rine geri dönüflü hakk›nda bilgi için bkz., ElizabethCroll, “Grannies, Maids and Housekeepers”, ChinaNow, say›: 118, 1986, s.21-3.


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasi Kat›l›m, Seferberlik,Temsil ve Toplumsal Hareketler” konusunugözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Haklar› Mücadele-si: Sorunlar ve Yeni Yönelimler” konusunu göz-den geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Aktivizmi ve Siya-sal Kat›l›m›” konusunu gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Aktivizminin Ko-flullar›” konusunun “Göçmen Dayan›flma A¤la-r›” alt bölümünü gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Haklar› Mücadele-si: Sorunlar ve Yeni Yönelimler” konusunu göz-den geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Ötesi Göç ve Göç-menlerin Ulus-Ötesi Aktivizmi” konusunu göz-den geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Ötesi Göç ve Göç-menlerin Ulus-Ötesi Aktivizmi” konusunu göz-den geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Göçe Dayal›Toplumsal Hareketlerden Örnekler” konusunugözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulus-Ötesi Toplumsal Ha-reketler” konusunu gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göçmen Aktivizminin Ko-flullar›” konusunu gözden geçiriniz.


Geleneksel iflçi hareketleri ve sendikalar göçmen iflçile-rin sorunlar›n› ve taleplerini dikkate almada yavafl dav-ranm›flt›r. Sendikalar›n göçmen iflçilere iliflkin tutumun-da, sendikalar›n küresel emek iliflkilerinde ve eme¤inküresel örgütlenmesinde etkisinin zay›flamas› ve rolü-nün azalmas› etkili olmufltur. Göç alan ülke sendikala-r›, büyük bölümü yerli iflçiler taraf›ndan sa¤lanan kay-naklar›n›n bir k›sm›n› göçmen iflçilerle ilgili meseleler-de kullanmada s›k›nt› yaflarken; göç gönderen ülke sen-dikalar› yerli iflçilerin meselelerine öncelik vermekte,ülkeden göç etmifl göçmenlerle ilgili faaliyetlere kay-nak ve zaman ay›rmak konusunda zorluk yaflamakta-d›rlar. Ayr›ca, göçmenlerin do¤rudan temsili ve onlariçin hizmetler sunmak ve göçmenleri örgütlemek sen-dikalar›n temel faaliyet alan›n›n (toplu sözleflmeler) öte-sinde bir çaba, yönelim ve uzmanl›k gerektirmektedir.

S›ra Sizde 2

Göçmenler siyasal sürecin aktif kat›l›mc›lar› olmaktançok edilgen al›c›lar› olarak görülmektedir. Göçmenle-rin vatandafll›k haklar›na ve siyasal kat›l›m kanal ve sü-reçlerine eriflimi önündeki engeller ve uluslararas› gö-çün kal›c› olarak alg›lanmamas› göçmenlerin siyasalkat›l›m ve eyleyicili¤ine olan ilgi azl›¤›n›n nedenleriaras›nda say›labilir. Göçmenlerin siyasal edilgenli¤inivarsayan hakim yaklafl›m, göçmenlerin siyasal kurumve süreçlerde var olamamas› ya da görünür olmamas›-na dayanmaktad›r. Göçmenlerin göç gönderen ve alanülkedeki aktivizmini göz ard› eden baz› yaklafl›mlar,göçmenlerin düflük siyasi kat›l›m›n›n kökenlerini kültü-rel farkl›l›kla ve hatta “geri kalm›fll›k”la aç›klamaya ça-l›flmaktad›r. Ayr›ca göçmenlerin uzun erimli mücadele-leri çok ön plana ç›kar›lmazken, protestolar ve fliddetiçeren eylemler göçmenleri bir “sorun” olarak görünürk›lmaktad›r.

S›ra Sizde 3

Gönüllülük esas›na dayanan dernekler, bireyleri çevre-leyen a¤larla aralar›nda gevflek ba¤lar yarat›r ve birey-leri siyasal kat›l›m taleplerinin oldu¤u alana çeker. Gö-nüllülük esas›na dayanan dernek bir okul vazifesi göre-rek yurttafll›kla ilgili yetiler kazand›r›r ve demokrasi vesiyasal kat›l›m konusunda bilgi ve deneyim birikimisa¤lar. Bu derneklere kat›l›m göçmenlere sosyal serma-ye kazand›rarak siyasal aktivizm için kaynak sa¤lar. Ay-r›ca birbirine gevflek ba¤larla ba¤l› bireylerin farkl› bi-rey ve çevrelere ba¤l› olma olas›l›¤› daha yüksektir. Bi-reyler aras› küçük ölçekteki etkileflimler büyük çaptaörüntülere dönüflmekte ve böylece göçmenlerin der-neklerde örgütlenmesi siyasal alanda taleplerinin temsiledilmesine ve görünürlük kazanmalar›na imkan tan›-maktad›r.

S›ra Sizde 4

Bir göçmen toplulu¤unun örgütsel yap›s›, üye örgütle-rin say›s›, üyelik düzeyi ve faaliyetlerin çeflitlili¤i göç-men toplulu¤unca üretilen sosyal sermaye oran›n› etki-ler ve belli kolektif hedeflerin gerçeklefltirilmesini sa¤-lar. Göçmen a¤lar›ndaki güven sosyal sermayeye dö-nüflmekte, sosyal sermaye ise siyasal kat›l›m›n kap›s›n›aralamaktad›r. Di¤er örgütlerle daha fazla ba¤lant›s›olan örgütlerin ve yap›lanmalar›n genellikle en büyük,en iyi donan›ml› ve en fazla kayna¤a sahip olan örgüt-ler ve a¤lar oldu¤u görülmektedir.



S›ra Sizde 5

Göçmenlerin ulus-ötesi alana ve hareketlere katl›m›n›

üç aç›dan ele almak mümkündür. “Do¤rusal ulus-ötesi-

lik”e göre; para gönderme, göçmen a¤ ve dernekleri

kurma gibi ulus-ötesi pratikler ve kat›l›m arac›l›¤›yla

göçmenleri göç gönderen ba¤lama ba¤lar. “Kaynaklara

ba¤›ml› ulus-ötesilik”e göre; göçmenler sahip olduklar›

ve göç sürecinde edindikleri kaynaklar ölçüsünde ulus-

ötesi faaliyetlere kat›l›r ve göç gönderen ba¤lamla ba¤-

lant› kurarlar. “Tepkisel ulus-ötesilik” ise, göçmenlerin

göç alan ba¤lamda yaflad›klar› d›fllay›c› ve olumsuz de-

neyimlerin etkisiyle göç alan topluma tepki duyarak

göç gönderen ülkeye yönelmeleri durumudur.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAbercrombie, Nicholas, Stephen Hill and Bryan S.

Turner (2006). The Penguin Dictionary of Sociology,

London: Penguin.

Basch Linda et al. (1997). Nations Unbound: Transna-

tional Projects, Postcolonial Predicaments and De-

territorialized Nation-States, Amsterdam: Gordon

and Breach Publishers.

Bell, Mark. (2004). “Invisible Actors? Irregular Migrants

and Discrimination” in Barbara Bogusz, Ryszard

Cholewinski, Adam Cygan and Erika Szyszczak

(eds.) Irregular Migration and Human Rights:

Theoretical, European and International

Perspectives, Leiden/Boston: Martinus Nijhoff

Publishers; 345-362.

Bousetta, Hasan (2001). “Post-Immigration Politics and

the Political Mobilisation of Ethnic Minorities. A

Comparative Case-Study of Moroccans in Four

European Cities,” ECPR Joint Sessions Grenoble,

April 6-11.

Buzan, Barry, Ole Waever and Jaap de Wilde. (1998).

Security: A New Framework for Analysis, Boulder:

Lynne Rienner Publishers.

Castles, Stephen. (2008). “Understanding Global

Migration: A Social Transformation Perspective,”

Paper Presented at the Conference on Theories of

Migration and Social Change, Oxford, 1-3

Temmuz.

Castles, Stephen ve Mark J. Miller. (1998). Age of Migra-

tion: International Population Movements in the Mo-

dern World, London: Macmillan Press.

Evans, Peter (2000). Fighting Marginalization with

Transnational Networks: Counter- Hegemonic

Globalization. Contemporary Sociology, 29, 230-41.

Giddens, Anthony (2009). Sociology, Cambridge: Polity

Press.

Gorodzeisky, Anastasia and Moshe Semyonov (2009).

Terms of Exclusion: Public Views Towards

Admissions and Allocation of Rigths to Immigrants

in European Countries, Ethnic and Racial Studies,

32 (3), 401-423.

Granovetter, Mark S. (1973). The Strength of Weak Ties,

American Journal of Sociology, 78 (6), 1360-1380.

Guarnizo, Luis Eduardo, Alejandro Portes and William

Haller. (2003). Assimilation and Transnationalism:

Determinants of Transnational Political Action

among Contemporaray Migrants, AJS, 108 (6), 1211-

48.

Guarnizo, Luis Eduardo and Michael Peter Smith. (1998).

The Locations of Transnationalism’in Michael Peter

Smith and Luis Eduardo Guarnizo (eds.)

Transnationalism From Below, New Brunswick:

Transaction Publishers, 3-35.

Gutiérrez, Marisol Raquel. (2010). “The Power of

Transnational Organizing: Indigenous Migrant

Politics in Oaxacalifornia,” NACLA Report on the

Americas, 32-45.

Hamilton, Anita. (2011). “A Day Without Immigrants:

Making a Statement”, Time Online Edition, March 1.

Hatton, Timothy J. and Jeffrey G. Williamson. (2008).

Global Migration and the World Economy: Two

Centuries of Policy and Performance, Cambridge:

The MIT Press.

Hollifield, James F. (2004). The Emerging Migration

State, International Migration Review, 38 (3), 885-

912.

Horta, Ana Paula Beja, Jorge Malheiros ve António da

Graça. (2008). Ethnic Civic Communities and

Political Participation: The Case Study of

Capeverdean Associations in Three Municipalities

of the Lisbon Metropolitan Area and in Rotterdam,

in Maria Lucinda Fonseca (ed.) Cities in Movement:

Migrants and Urban Change, Lisbon: Lisbon

University, 165-203.

Huysmans, Jef. (1998). Revisiting Copenhagen: Or, On

the Creative Development of a Security Studies

Agenda in Europe, European Journal of

International Relations, 4 (4), 500.


Itzigsohn, José and Silvia Giorguli-Saucedo. (2005).Incorporation, Transnationalism, and Gender:Immigrant Incorporation and TransnationalParticipation as Gendered Processes, IMR, 39 (4),895-920.

Itzigsohn, José et al. (1999). Mapping DominicanTransnationalism: Narrow and Broad TransnationalPractices, Ethnic and Racial Studies, 22 (2), 316-339.

Karpathakis, Anna. (1999). Home Society Politics andImmigrant Incorporation: The Case of GreekImmigrants in New York City, International

Migration Review, 33 (1), 55-78.Kaya, Ayhan (2008). Fransa Türkleri: Cumhuriyetçi En-

tegrasyon Modelinin Elefltirisi, Didem Dan›fl ve Ver-da ‹rtifl (der.), Entegrasyonun Ötesinde Türkiye’den

Fransa’ya Göç ve Göçmenlik Halleri, ‹stanbul: ‹s-tanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 35-72.

Khagram, Sanjeev and Levitt, Peggy. (2005). “Towardsa Field of Transnational Studies and a SociologicalTransnationalism Research Program”, Hauser Centerfor Nonprofit Organizations Working Paper No. 24.

Kurto¤lu, Ayça. (2005). Mekansal bir Olgu olarakHemflehrilik ve Bir Hemflehrilik Mekan› OlarakDernekler, European Journal of Turkish Studies, 2.

Levitt, Peggy. (2006). Immigration. in Helen RoseEbaugh (ed.) Handbook of Religion and Social

Institutions, New York: Springer, 391-410.Levitt, Peggy. (2003). You Know, Abraham Was Really

the First Immigrant: Religion and TransnationalMigration`, IMR, 37 (3), 847-873.

Levitt, Peggy. (2001). The Transnational Villagers,

Berkeley: University of California Press.Levitt, Peggy et al. (2003). International Perspectives on

Transnational Migration: An Introduction IMR, 37(3), 565-575.

Lim, Timothy. (2005). “Political Activism and theExpansion of Rights for Transnational MigrantWorkers: South Korea and Japan in ComparativePerspective”, Paper presented at the annual meetingof the International Studies Association, Hawaii,March 05.

Lim, Timothy. (2004). “Political Activism and theExpansion of Rights for Transnational MigrantWorkers: South Korea and Japan in ComparativePerspective,” Korea and Global MigrationConference Papers, December 11.

Lim, Timothy. (1999). The Fight for Equal Rights: ThePower of Foreign Workers in South Korea,Alternatives: Social Transformation and Humane

Governance, 24 (3), 329-360.

Lyons, Lenore. (2006). “The Limits of TransnationalActivism: Organizing for Migrant Worker Rights inMalaysia and Singapore,” Paper Presented at theWorkshop “Transnationalisation of Solidarities andWomen Movements”, University of Montréal, April27-28.

Martinello, Marco. (2005). “Political Participation,Mobilization and Representation of Immigrants andtheir Offspring in Europe”, Wily Brandt Series ofWorking Papers in International Migration andEthnic Relations, 1/05, School of InternationalMigration and Ethnic Relations, Malmö University.

Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2007).Transnational Social Movements and theGlobalization Agenda: A Methodological ApproachBased on the Analysis of the World Social Forum,Brazilian Political Science Review (Online), 1 (2),10-39.

Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2006).Transnational Social Movements and the Globaliza-tion Agenda: A Methodological Approach Based onthe Analysis of the World Social Forum, Paper Pre-sented at the Workshop “Transnationalisation of So-lidarities and Women Movements,” University ofMontreal, April 27-28.

Munck, Ronaldo (2002). Eme¤in Yeni Dünyas›: Küresel

Mücadele, Küresel Dayan›flma, (Çev. MahmutTekçe), ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.

Narayan, Gopalkrishnan (2001). What about the GlobalPoor? Globalization From Above and Below, Social

Alternatives, 20 (3), 40-44.Nuho¤lu-Soysal, Yasemin. (2000). Citizenship and

Identity: Living in Diasporas in Post-War Europe?Ethnic and Racial Studies, 23 (1), 1-15.

Özer, M. Akif. (2006). Yönetiflim Üzerine Notlar,Say›fltay Dergisi, 63, 59-89.

Özyürek, Esra (2009). The Light of the Alevi Fire WasLit in Germany and Then Spread to Turkey: ATransnational Debate on the Boundaries of Islam,Turkish Studies, 10 (2), 233-253.

Østergaard-Nielsen, Eva K. (2001). “The Politics ofMigrants’ Transnational Political Practices,” WPTC-01-22, Paper Presented at the Conference onTransnational Migration: Comparative Perspectives,Princeton University, June 30-July 1.

Palab›y›k, Hamit. (2004). Yönetimden Yönetiflime Geçiflve Ötesi Üzerine Kavramsal Aç›klamalar, Amme

‹daresi Dergisi, TODA‹E, 37 (1), 63-85.


Peker, Y. Bülent. (2002). ‘Kaçak Göçmenler’, ‘Yasad›fl›‹nsanlar: Yeni Köleci Dünya Düzeninde Türkiye,Birikim, Say›: 154, 49.

Petek, Gaye. (2008). Türkiye Kökenli Göçmenlerin Fran-sa’da Siyasi Kat›l›m› ve Temsiliyeti, Didem Dan›fl veVerda ‹rtifl (der.), Entegrasyonun Ötesinde Türki-

ye’den Fransa’ya Göç ve Göçmenlik Halleri, ‹stan-bul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 73-89.

Petras, James. (2006). “The Rise of the Migrant Workers’Movement”, Left Turn - Notes from the Global

Intifada, September 1st, http://www.leftturn.orgPilati, Katia. (2010). Civic and Political Engagement by

Immigrant Organisations in Italy. The Case Study ofMilan, Revista Migrações, Say›: 6, 145-159.

Piper, Nicola (2005). Transnational Politics andOrganizing of Migrant Labour in South-Asia - NGOand Trade Union Perspectives, Asia-Pacific

Population Journal, 20 (3), 87-110.Portes, Alejandro, Cristina Escobar and Alexandria

Walton Radford. (2005). “Immigrant TransnationalOrganizations and Development: A ComparativeStudy”, Princeton University Center for Migrationand Develeopment Working Paper Series, CMDWorking Paper No. 5-07.

Portes, Alejandro et al. (1999). The Study ofTransnationalism: Pitfalls and Promise of anEmergent Research Field, Ethnic and Racial Studies,22 (2), 217-237.

Portes, Alejandro (1997). “Globalization from below:The rise of Transnational Communities”, WorkingPaper, WPTC-98-01.

Portes, Alejandro and Min Zhou. (1993). The NewSecond Generation: Segmented Assimilation and ItsVariants, The Annals of the American Academy of

Political and Social Science, 530 (1), 74-96.Shütze, Stephanie. (2010). “Gendered Empowerment:

The Construction of Transnational Political Spacesbetween Chicago and Michoacán,” Paper Presentedat the SGIR 7th Pan-European International RelationsConference, Stockholm, September 9-11.

Silvey, Rachel. (2003). Spaces of Protest: GenderedMigration, Social Networks, and Labor Activism inWest Java, Indonesia, Political Geography, 22, 129-155.

Smith, Helena. (2011). Illegal Migrants Risk Death forRight to Stay in Greece”, Guardian Online, 6 March.

Sökefeld, Martin (2008). Struggling for Recognition: The

Alevi Movement in Germany and in Transnational

Space, New York: Berghahn Books.

Teorell, Jan. (2003). Linking Social Capital to PoliticalParticipation: Voluntary Associations and Networksof Recruitment in Sweden, Scandinavian Political

Studies, 26 (1), 49-66.Tilly, Charles. (1990). “Transplanted Networks” in

Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration

Reconsidered: History, Sociology and Politics,Oxford: Oxford University Press, 79-95.

Tilly, Charles (1978). From Mobilization to Revolution,New York: Random House.

Trimikliniotis, Nicos. (2008). “Migration States or Statesof Exception? Social Movements Confront Authori-tarian Statism”, in Helga Rittersberger-T›l›ç et al.(eds.) Rethinking Global Migration: Practices, Poli-

cies and Discources in the European Neighbourho-

od, Ankara: KORA-METU, 57-66.Ünlütürk-Ulutafl, Ça¤la ve Al›can Kalfa. (2009). Göçün

Kad›nlaflmas› ve Göçmen Kad›nlar›n ÖrgütlenmeDeneyimleri, Fe Dergi, 1 (2), 13-28.

Wentts, Julie R. (2002). Immigration Policy and the

Challenge of Globalization: Unions and Employers

in Unlikely Alliance, New York: Cornell UniversityPress.

Wimmer, Andreas and Nina Glick Schiller. (2003).Methodological Nationalism, the Social Sciences,and the Study of Migration: An Essay in HistoricalEpistemology, IMR, 37 (3), 576-610.

Yans-McLaughlin, Virginia. (1990). “Introduction” inVirginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration

Reconsidered: History, Sociology, and Politics,Oxford: Oxford University Press, 3-21.

Zolberg, Aristide R. (2006). Managing a World on theMove, Population and Development Review, 32. 222-253.

“Yunanistan’da açl›k grevinde 300 göçmen içindayan›flma ça¤r›s›” http://gocmendayanisma.org

“Migrants end Greek hunger strike after governmentoffer” http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-12694104

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra, Bar›fl hareketinin tarihsel kökenlerine yönelik bilgi edinebilecek;Bar›fl hareketinin Bat›’daki geliflimini tan›mlayabilecek,Küreselleflmenin bar›fl hareketinde yaratt›¤› dönüflümleri irdeleyebilecek,Bar›fl hareketinin Türkiye’deki geliflim sürecini ve farkl› kampanyalar›n›de¤erlendirebilecek,Bat› d›fl› bar›fl giriflimleri hakk›nda bilgi edinecek;Bar›fl hareketini, organizasyon modelleri, eylem repertuarlar›, çerçevelemeve elde ettikleri kazan›mlar aç›lar›ndan analiz edebileceksiniz.

‹çindekiler

• Modernite; Ulus / Devlet• Bar›fl Hareketi• Pasifizm• Savafl Karfl›tl›¤›• So¤uk Savafl• Nükleer Silahlanma

• Vietnam Savafl›• Irak Savafl›• Küreselleflme• Vicdani Red • Çerçeveleme / Organizasyon

Modelleri / Eylem Repertuar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

NN


Bar›fl Hareketleri

• G‹R‹fi• BATI’DAK‹ BARIfi HAREKET‹N‹N

TAR‹HÇES‹• ABD’DE VE AVRUPA’DA BARIfi

HAREKET‹• BALKANLAR’DA BARIfi

HAREKETLER‹NE ÖRNEK• TÜRK‹YE’DE BARIfi HAREKET‹• BARIfi HAREKET‹N‹N GENEL

DE⁄ERLEND‹RMES‹


G‹R‹fiBar›fl hareketi, savafllar›n durdurulmas›, savafl ç›kma tehlikesinin ortadan kald›r›l-mas› ve genel olarak fliddet kullan›m›n›n en aza indirilerek bar›fl hâlinin sa¤lanma-s› ve kal›c› k›l›nmas› gibi amaçlarla örgütlenen çeflitli grup ve bireylerin seferber-liklerine verilen genel add›r. Bu genel kategori alt›nda, farkl› meseleler üzerine yo-¤unlaflm›fl de¤iflik bar›fl kampanyalar› ve hareketleri bulunmaktad›r. Di¤er toplum-sal hareketler gibi bar›fl hareketleri de moderniteyle beraber ortaya ç›km›fl, modernsiyaset yapma biçimlerinden biridir. Özellikle ulus devletlerin oluflmas› ve bunaba¤l› olarak savaflman›n biçim ve anlam de¤ifltirmesi karfl›s›nda, Bat›’da 19. yüzy›l-dan itibaren bar›fl hareketinin alt›nda kitlesel kampanyalar oluflturulmaya bafllan-m›flt›r. Ulus devlet merkezli dünya siyasal düzeni içinde a¤›rl›kla ulusal düzeydeörgütlenen kampanyalar, uluslararas› düzeyde de iflbirli¤ine girmektedir. Bar›fl ha-reketinin ulusal karakteri 20. yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren küreselleflme süre-ciyle beraber de¤iflmeye bafllam›flt›r. Son dönem bar›fl hareketleri ulus ötesi iliflki-ler kurarak yerel ve ulusal özelliklerinin yan› s›ra ulus ötesi özellikler de kazanm›fl-t›r. Günümüzde bar›fl hareketleri genel olarak, savafl karfl›tl›¤›, silahs›zlanma, ma-y›nlar›n temizlenmesi, vicdani red, fliddet içeren yerel çat›flmalar›n durdurulmas›gibi konular üzerinde yo¤unlaflmaktad›r.

BATI’DAK‹ BARIfi HAREKET‹N‹N TAR‹HÇES‹

Ulus Devletlerin Ortaya Ç›k›fl›Savafl, modern ulus devletin oluflmas›nda çok önemli bir rol oynam›flt›r. CharlesTilly’nin (1985) modern devletin ortaya ç›k›fl sürecini Avrupa tarihinde incelerken,bu süreçte belirledi¤i 4 temel etkenden biri savaflt›r. Tilly devletlerin tarihinin sa-vafllar›n tarihiyle iç içe geçti¤ini söyler. Siyasi otoritenin merkezîleflmesi ve mu¤lâkolan s›n›rlar›n netleflmesi, k›sacas› modern devletin ortaya ç›kmas›, di¤er devlet“adaylar›yla” yap›lan savafllar sayesinde mümkün olmufltur. Modern devlet, tan›mgere¤i s›n›rlar› içinde egemen olan tek güç ya da fliddeti tekeline alabilmifl devlet-tir (Weber, Gerth ve Mills, 1967 içinde). Modern devletlerin geliflme sürecinde tümsiyasi güçlerin (devlet adaylar›n›n) hedefi oldu¤u için savafl kaç›n›lmaz olmufltur.Savafl, devletler için siyasi rakipleri yok etmek ve fliddeti tekellefltirmek için tarih-sel olarak en önemli yöntem olmufltur (Tilly 1985). Modern ulus devletlerin oluflu-mundan sonra da savafl, belirleyici önemini korumufltur. Savafllar modern ulus

Bar›fl Hareketleri

devletin oluflumunda büyük bir rol oynasa da siyasi otorite gücünü sadece fliddet-ten de¤il, ayn› zamanda kurdu¤u meflruiyet zemininden al›r. Tarihsel süreç içerisin-de devletler siyasi rakipler aras›ndan s›yr›l›p otoritelerini merkezîlefltirmeye çal›fl›r-ken, egemenlik kurduklar› topraklarda yaflayan nüfusun merkeze ba¤l›l›¤›n› daönemsiyorlard›. Devletler bu ba¤l›l›k karfl›l›¤›nda askerî koruma ve olas› tehditlerekarfl› savunma vaat etmifltir. Modern ulus devlet, bu vaadi daha etkin bir biçimde ye-rine getirdikçe, merkezî otoritesini ve ayn› zamanda, meflruiyetini güçlendirmifltir.

Ayn› zamanda meflruiyet sa¤lama ihtiyac›, vatandafll›k haklar›n› güçlendirdi. Gi-derek merkezî pozisyonunu güçlendiren modern ulus devlet, bu pozisyonun de-vam›n› sa¤lamak için s›k s›k savaflmak zorundayd›. Savafllar›n yüksek maliyeti veinsan kayna¤› ihtiyac› ise, halktan toplanan vergi ve vatandafllar›n askere al›nma-s›yla karfl›lan›yordu. Ulus devletin sa¤lamlaflt›rd›¤› s›n›rlar içersindeki bu kaynakaray›fl›, halk›n hoflnutsuzlu¤unun devlete yöneltilmesine yol açt› (Mann, 1993).Kaynak aktar›m›na karfl› durufl, ulus devletin vatandafll›k haklar›n› geniflletme vedemokratikleflme yönünde tavizler vermesine yol açt›. Temsili kurumlar, mahke-meler ve haklar›n garanti alt›na al›nmas› bu “taviz”lerin kapsam›n› oluflturmufltur(Tilly 1985). Devletin artan gücüne karfl› yayg›n direnifl “temsil yoksa vergi deyok”, anlay›fl›nda özetlenebilir. Yirminci yüzy›lda da vatandafllar›n savafla kat›lma-s› karfl›l›¤›nda siyasi ve sosyal haklar geniflletilmifltir.

Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya Ç›k›fl›Modern ulus devletlerle vatandafllar›n aras›ndaki iliflkide belirleyici unsurlar›n ba-fl›nda toplumsal hareketler gelir. Toplumsal gruplar›n aras›ndaki çat›flmalar›n birifade flekli olan toplumsal hareketler, ilk olarak Avrupa’da moderniteyle berabermeydana gelmifl bir olgudur (Tarrow, 1998; Tilly, 2004). Çat›flma, insanl›k tarihininayr›lmaz bir parças› olarak, her zaman mevcuttu. Ancak, toplumsal çat›flmalar mo-dernite öncesi toplumlarda modern toplumlardakinden daha farkl› flekillerde vü-cuda gelmifltir.

Feodal Avrupa’da siyasi erk bir dizi siyasi aktör aras›nda parçalanm›fl hâldedirve merkezî otoriteler oldukça zay›ft›r. Toplum ve siyasi güç merkezleri aras›ndakiba¤lar korumac› iliflkiler temelinde flekillenmifltir. 16. yüzy›ldan itibaren ticaretingeliflimiyle güçlenmekte olan flehirler say›lmazsa, nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturanhalk, derebeylerin topraklar› üzerinde birbirinden kopuk ve ayr›flm›fl cemaatler hâ-linde yaflamaktad›r. Cemaatler aras›nda iletiflim ve ba¤lar yok denecek kadar azd›r.Bu ba¤lamda, yerel cemaatler, u¤rad›klar› herhangi bir adaletsizli¤e “yerel ayak-lanmalarla” cevap vermifltir. Bu ayaklanmalar›n genel özellikleri, cemaatlerle bire-bir ilgili meseleler üzerine olmalar›, çat›flmalar›n yerel cemaatlerin d›fl›na taflmama-s›, her bir yerel toplulukta farkl› tezahür etmesi ve çat›flmalar›n›n nedeni olarakmerkezî bir otoriteyi hedeflenmemeleridir (Tilly, 2004). Yerel ayaklanmalar›n, ananedenleri vergilerin artmas›, açl›k, haks›zl›k sonucu ortaya ç›kt›¤› düflünülen ölüm-ler, toprak ve su kullanma haklar›n›n gasp edilmesi olmufltur. H›zl› bir flekilde or-taya ç›kan ve k›sa süren bu yerel ayaklanmalarda, topluluklar suçlad›klar› aktörle-re - karar al›c› veya kararlar› uygulay›c› olmalar› fark etmeksizin- do¤rudan müda-halelerde bulunmufl, ço¤unlukla karfl›tlar›na fliddet uygulam›flt›r (Tilly, 2004; Ta-row, 1998).

Ancak modernleflme süreciyle beraber çat›flma siyaseti dönüflüm geçirmifltir.Modern ulus devletin oluflmas›yla siyasi güç merkezde toplanmaya bafllam›flt›r.Vergi toplama, askere alma, adalet da¤›tma gibi faaliyetler, güçlerini oluflturup pe-kifltirmeye bafllayan merkezî devletler taraf›ndan yürütülmeye bafllanm›flt›r. Bunun


Modernite öncesi dünyada,ayaklanmalara neden olanbir baflka konu da dindir.Ancak, tek tanr›l› dinlerinevrensel yaklafl›mlar›n›netkisiyle, dinî seferberliklerdi¤erlerinden farkl› olarakyerelliklerin ötesine geçerek,ulusal veya uluslararas›düzeyde çat›flmalara nedenolmufltur (Tarrow, 1998: 33).

sonucunda, toplumlar›n gözünde u¤rad›klar› haks›zl›klar›n kayna¤› da merkezîlefl-mifl ve merkezî devlet, seferber olan çeflitli toplumsal gruplar›n hedefi olma konu-muna geçmifltir. Toplumsal gruplar›n kendi aralar›ndaki çat›flmalarda da devletbaflvurulan ana çözüm mecras› olarak görülmeye bafllanm›flt›r (Tilly, 2004). Bunaparalel olarak, ekonomik alanda kapitalizmin geliflmesi ve yay›lmas› ile sanayilefl-me süreçleri feodal toplumlarda daha önce görülmemifl bir sosyal devinim sa¤la-m›flt›r. Ayn› zamanda, modern s›n›flar›n oluflmas›na neden olarak, toplumsal aidi-yetlerin yerel a¤lar›n ötesine geçmesine neden olmufltur. Ayn› zamanda, s›n›flararas› eflitsizlikle beraber üzerinde seferber olunacak yeni ihtilaf ve çat›flma mese-leleri ortaya ç›km›flt›r. Öte yandan, ulus devletlerin s›n›rlar› içerisinde yaflayan nü-fuslar› birlefltirici etkisiyle yerel topluluklar›n daha büyük bir toplulu¤un parças›oldu¤u fikri insanlar›n tahayyüllerini flekillendirmifltir. Daha önceleri, parçalanm›flve kopuk hâlde yaflayan topluluklar birlefl(tiril)erek, ulusal topluluklara dönüfl-müfltür. Artan okuma yazma oranlar›yla beraber roman, gazete, dergi ve el ilan› gi-bi yaz›l› iletiflim araçlar›n›n geliflimi ve derneklerin yayg›nlaflmas› sonucunda yafla-nan canl›l›k, daha önce kopuk bir flekilde yaflayan yerel topluluklar›n birbirleriyleba¤lar kurmas›nda etkili olmufltur. Böylelikle birbirleriyle iletiflime geçerek bilgi vetecrübelerini paylaflan yerel topluluklar aras›nda a¤lar oluflmufltur (Anderson,1991). Bütün bu geliflmeler modern toplumsal hareketlerin oluflmas›n›n önünü aç-m›flt›r. Yerel ayaklanmalardan farkl› olarak toplumsal hareketler çerçevesinde top-lumsal gruplar yerel olmaktan ç›kararak, daha genifl kesimleri ilgilendiren mesele-ler üzerine seferber olmaya bafllam›fllard›r. Eylemler ve hareketler farkl› zaman vemekanlarda tekrarlanabilme özelli¤i kazanm›flt›r. Korumac› iliflkilerinin de¤iflme-siyle özerkliklerini kazanan gruplar, u¤rad›klar› haks›zl›klar›n kayna¤› olarak gör-dükleri karfl›tlar›yla seferberlikleri s›ras›nda do¤rudan karfl› karfl›ya gelmifltir. Top-lumsal çat›flmalarda fliddet kullan›m› modernite öncesi döneme göre oldukça azal-m›fl ve yeni bar›flç›l eylem biçimleri kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Sonuçta, 17. yüzy›l-da bafllayan toplumsal hareketlerin oluflma süreci, 20. yüzy›la gelindi¤inde tamam-lanm›flt›r. O günden bugüne, modern toplumsal hareketler, modern siyasal ve top-lumsal hayat›n ayr›lmaz bir parças› olmufltur. (Tilly, 2004; Tarrow, 1998; della Por-ta ve Diani, 2006).

Modern Bar›fl Giriflimlerinin Bafllang›c›Bar›fl fikri, Antik Ça¤’dan itibaren felsefecilerin, düflünürlerin, yazarlar›n ve dinle-rin üzerinde düflündü¤ü konulardan biri olmufltur. Kavram, genel olarak ahlakî, si-yasi ve toplumsal çat›flma ve do¤ayla uyum boyutlar›yla ele al›nm›flt›r (Chatfield veIiukhina, 1994). Tek tanr›l› dinlerin bir k›s›m kollar› da pasifizmi dinî ö¤retilerinintemel tafllar›ndan oldu¤unu savunmufllard›r (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 95).

Bu dinî ve ahlaki temelli karfl› ç›k›fllar›n yan› s›ra, savafl dönemlerinde artan ver-giler ve askere al›nma uygulamalar› gibi toplumlara ve bireylere getirilen yüksekmaliyetlerinden dolay› da savafl, tarih boyunca rahats›zl›klara ve çat›flmalara nedenolmufltur. Modernite öncesi toplumlarda, savafl›n neden oldu¤u toplumsal rahats›z-l›klar, yukar›da da irdelendi¤i gibi, birçok yerel ayaklanmaya neden olmufltur.

Bar›fl›n ve savafl karfl›tl›¤›n›n modern toplumsal hareketler olarak ifade edilme-si, ulus devletlerin ortaya ç›k›fl›na rastlar. Ulus devletlerin kitlesel ve düzenli ordu-lar kurmas›, zorunlu askere al›nma uygulamalar› bafllatmalar›yla beraber bir dizisavafl karfl›t› giriflim de oluflmufltur. Bu giriflimler 17. yüzy›lda baz› dinî oluflumla-r›n savafl faaliyetine ahlaki olarak karfl› ç›kmalar›yla bafllar. 17. yüzy›l Amerika’s›n-

1717. Ünite - Bar ›fl Hareket ler i

Pasifizm, genel olarakfliddetin her türüne karfl›ç›kan ve fliddetin tümtoplumsal ve siyasalpratiklerden d›fllanmas›gerekti¤ini savunan dinî veahlaki temelli düflünceak›m›d›r.

Savafl karfl›tl›¤›, özellikledevletler aras›nda yürütülensavafllara, devletlerinfliddetin tekelini elindebulundurmas›na ve askerîkurumlar›n varl›¤›na karfl›ç›kan düflüncelerin genelad›d›r.

da, Quakers, Brethern Kilisesi ve Menonitler gibi reformist Protestan cemaat vemezhepler öldürme faaliyetlerinin dinî inançlar›na ters düfltü¤ünü savunarak sa-vafllara karfl› olduklar›n› ilan etmifllerdir (Chatfield, 1994: 10). Kölelik, kad›n hakla-r› gibi konularla ilgili adaletsizliklere de karfl› ç›kan bu ‘bar›flç›l’ gruplar, bireyseldavran›fllardan uluslararas› siyasete kadar hiçbir alanda fliddet kullan›m›n›n olma-mas› gerekti¤ini savunmufltur. Bunun için de çeflitli bar›fl topluluklar› oluflturmuflve sonras›nda bar›fl hareketine sürekli olarak destek vermifltir.

Dinî kökenli olmayan, seküler bar›fl giriflimleri ise 18. yüzy›ldan itibaren flekil-lenmeye bafllam›flt›r (Marullo ve Meyer, 2004: 644). ‹lk bar›fl cemiyetleri 1815 y›l›n-dan itibaren Amerika ve Britanya’da kurulmufltur. 1828 y›l›nda genifl kapsaml›Amerikan Bar›fl Cemiyeti kurulmufltur. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Sa-vafl›’na kadarki dönemde bir dizi bar›fl kongresi de düzenlenmifltir. Bu kongreler,Avrupa çap›nda 1843-1850 y›llar› aras›nda düzensiz olarak organize edilirken, 1889tarihinden itibaren Avrupa’da, 1892 y›l›ndan itibarense dünya genelinde düzenliolarak her y›l yap›lmaya bafllanm›flt›r (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 96; Chatfield,1997: 23). Bu bar›fl konferanslar›n›n da etkisiyle, bar›fl organizasyonlar› Amerika veBritanya’da say›ca artm›flt›r. Bunun yan› s›ra Fransa, ‹talya, Hollanda ve ‹skandi-navya ülkeleri gibi Avrupa’n›n de¤iflik bölgelerinde birçok bar›fl örgütü ve toplu-lu¤u kurulmufltur (Passy, 1896; Chatfield, 1997). 1900 y›l›ndaki bar›fl örgütü say›s›Britanya’da 46, Almanya’da 72, Fransa’da 16, Amerika’da 15, Rusya’da 1 ve ‹skan-dinavya ülkelerinin toplam›nda 216 tanedir (Lyons, 1963, aktaran Kaldor ve di¤er-leri, 2007: 96). Bu dönemdeki bar›fl organizasyonlar›n›n amaç ve bar›fl kavram›nayaklafl›mlar›nda belirgin farkl›l›klar vard›r. Ancak hemen hemen hepsinin üstündedurdu¤u ortak tema devletler aras› anlaflmazl›klar›n çözülebilmesi için uzlaflmamekanizmalar›n›n oluflturulmas›d›r (Chatfield, 1997: 23-24).

Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda durma noktas›na gelen bar›fl giriflimleri, savaflsonras›nda tekrar canlanm›fl ve bar›fl›n kal›c› bir hâl almas› için aray›fllar devam et-mifltir. Çeflitli bar›fl örgütlerinin de çabalar›yla, uluslararas› iliflkileri güçlendirmekve devletler aras›nda uzlaflma sa¤lamak amac›yla Milletler Cemiyeti kurulmufltur(Chatfield, 1997).

Bar›fl hareketinin ulus devletlerin oluflumuyla ba¤lant›s› nedir?

ABD’DE VE AVRUPA’DA BARIfi HAREKET‹Bar›fl hareketi, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitiminden günümüze kadar genifllemifl vekal›c› bir harekete dönüflmüfltür. Özellikle Amerika ve Avrupa’da geliflen hareket,baz› dönemlerde canl›l›k gösterip belli bafll› kampanyalarla seferber olurken, di¤erdönemlerde yavafllayarak eylemsizlik hâline geçmektedir. Baflka bir deyiflle, di¤erhareketlerde görüldü¤ü gibi bar›fl hareketi çat›flma döngüleri/protesto dalgalar› hâ-linde ilerler.

Buna göre, siyasal alanda, di¤er siyasal aktörlerden gelen deste¤in artmas›, ka-rar alma mekanizmalar›na eriflim kolayl›¤›, devlet bask›s›n›n azalmas›, siyasal elitgruplar›n parçalanmas› ve hükümet de¤iflikli¤i gibi de¤ifliklikler meydana gelir.Toplumsal hareket gruplar›n›n baz›lar› bu siyasal de¤ifliklikleri, lehlerine kullana-bilecekleri “siyasi f›rsatlar” olarak de¤erlendirir (Tarrow, 1998). Böylelikle, üzerin-de seferber olduklar› konu hakk›nda kazan›m elde edeceklerine inanan “öncü”gruplar eylemlerine bafllar. ‹lk eylem ve seferberlikler sonucunda, hareketin mese-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1Toplumsal hareketkampanyas›, belirli birhedefe ulaflmak içintoplumsal hareket aktörleriveya STKlar taraf›ndandüzenlenen tematik, sosyalve zamansal olarak birbütünlü¤e sahip eylemlertoplam›na verilen add›r(della Porta ve Rucht, 2002:3).

Toplumlar›n seyrinebakt›¤›m›zda, baz›dönemlerde çat›flma veeylemler artar ve yo¤unlafl›r;di¤er dönemlerde ise azal›rve seyrekleflir. Çat›flmalar veprotestolar›n bu iniflli ç›k›fll›örüntüsüne çat›flmadöngüleri veya protestodalgalar› denir (della Portave Diani, 2006: 188-189).

lesi gündeme oturur ve siyasi alanda yeni f›rsatlar ortaya ç›kar. Bunu gören di¤erbenzer gruplar da eylemlere kat›l›r. Seferber olan gruplar›n artmas›, aralar›ndakietkileflimin fazlalaflmas› ve tek bir amaç için bir araya gelmeleriyle kampanyalarmeydana gelir. Bu protesto döngüsü/protesto dalgas›n›n en üst noktas›d›r. Bundansonra, artan toplumsal hareket bask›s› sonucunda siyasi elitler ve partiler müzake-relere girer ve konu kurumsal siyasete tafl›n›r. Bir baflka olas›l›k da devlet bask›s›-n›n artmas› sonucunda taleplerin karfl›lanma ihtimalinin azalmas› ya da toplumsalhareket gruplar› aras›nda yöntem ve/veya hedefler aç›s›ndan anlaflmazl›klar›n or-taya ç›kmas›d›r. Her iki durumda da kampanya ve seferberlik hâli düflüfle geçer(della Porta ve Diani, 2006: 188-189; Tarrow, 1998: 147-150).

Protesto döngüsünün/protesto dalgas›n›n en dip noktas›nda toplumsal hareketgruplar› bekleme konumuna geçer. Gruplar bekleme konumundayken fazla görü-nür de¤illerdir, ama bu hareketinin yok oldu¤u anlam›na gelmez. Aksine, bar›fl ha-reketi organizasyonlar› ve a¤lar› küçülmelerine ra¤men, eylemsizlik sürecinde deaktiflerdir ve bir sonraki kampanya için çal›flmalara devam ederler (della Porta veDiani, 2006; Tarrow, 1998).

Bar›fl hareketi de yukar›da tarif edilen protesto dalgalar› üzerinden seyreder.Gündemdeki konular›n önem s›ras›, siyasi f›rsatlar ve seferberlik kabiliyetlerinegöre her dönem farkl› bar›fl kampanyalar› düzenlenir ve bar›fl hareketi canlan›r. Bubölümde, Amerika ve Avrupa kökenli çeflitli bar›fl kampanyalar›n›, ‹kinci DünyaSavafl›, So¤uk Savafl ve So¤uk Savafl sonras› dönemlerde ele alaca¤›z.

‹kinci Dünya Savafl› S›ras›nda Nükleer Silahlanma Karfl›t›GiriflimlerAmerikan bar›fl hareketinin ilk kapsaml› kampanyas› 1936-1937 y›llar› aras›nda AcilBar›fl Kampanyas› (EPC) ad› alt›nda gerçekleflmifltir. Birinci Dünya Savafl› sonras›dönemde, çeflitli pasifist ve liberal gruplar, ABD’nin tarafs›zl›k politikas› izlemesive ekonomik alanda uluslararas› iflbirli¤i güdülmesi amac›yla birleflmifltir. 1700 ci-var›nda yerel ofisi bulunan EPC, Amerikan Kongresi’nde tarafs›zl›k politikas›n›destekleyen kararlar al›nmas› için lobicilik faaliyetlerinde bulunmufltur. Bu faali-yetler sonucunda, 1936 ve 1937 y›llar›nda kongrede bu yönde kanunlar›n ç›kma-s›nda oldukça etkin olmufltur. Kampanya, bar›fl gruplar› aras›nda ç›kan anlaflmaz-l›klardan dolay› 1937 y›l›nda sona ermifltir (Kleidman ve Rochon, 1997: 48-49).

‹kinci Dünya Savafl›’n›n son y›llar›na kadar pasif konumda kalan bar›fl hareke-ti, nükleer silahlanma karfl›t› faaliyetlerle tekrar harekete geçmifltir. 1942 y›l›ndaABD’nin nükleer bafll›kl› silah gelifltirme amac›yla bafllatt›¤› Manhattan Projesi so-nucunda üretilen atom bombas›, 1945 y›l›nda Japonya’n›n Nagasaki ve Osaka fle-hirlerinin bombalanmas›nda kullan›lm›flt›r. Atom bombas›n›n kullan›lmas›, savafl›nbitmesinde önemli bir etken olmas›na ra¤men milyonlarca insan›n ölmesi ve yara-lanmas›na neden olmas›ndan dolay› izleyen y›llarda büyük kayg› ve korkulara dayol açm›flt›r. Bu durumdan rahats›zl›k duyan ve aralar›nda Manhattan Projesi’nedâhil olmufl baz› bilim adamlar›, Amerikan Atom Bilim Adamlar› (FAS) (daha son-ra Amerikan Bilim Adamlar›) adl› örgüt alt›nda toplanm›flt›r. FAS, yay›nlad›¤› bildir-gelerle ad›m at›lan nükleer ça¤›n getirdi¤i tehlikeler hakk›nda kamuoyun iktidarsahiplerine uyar›larda bulunmufltur. Manhattan Projesi’nin direktörü ünlü fizikçiJulius Robert Oppenheimer da nükleer enerjiyle ilgili her türlü araflt›rma, gelifltir-me proje ve uygulamalar›n›n uluslararas› bir örgüt taraf›ndan denetlenmesi öneri-sini getirmifltir. Bilim adamlar›n›n öneri ve giriflimleri her ne kadar somut sonuçlargetirmese de nükleer enerji konusunda yapt›klar› uyar›lar çeflitli sivil toplum kuru-


lufllar›n›n (STK’lar) dikkatini çekmifl ve bilim adamlar›na nükleer silahlar›n kullan›-m›n›n denetimi konusunda destek vermeye bafllam›fllard›r (Mekata, 2006: 185).Böylelikle, So¤uk Savafl dönemi boyunca etkili bir flekilde var olan nükleer silahkarfl›t› hareketin ilk temelleri at›lm›flt›r.

So¤uk Savafl Dönemi‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda uluslararas› siyasette ve savafl yapma biçimlerindeköklü de¤iflimler yaflanm›flt›r. Savafl›n sonunda nükleer silahlar›n kullan›lmas›yla,“nükleer ça¤”a girilmifl oldu. Bu dönem boyunca, insanl›k dünyada büyük y›k›m-lara neden olabilecek nükleer savafllar›n her an meydana gelme tehdidiyle karfl›karfl›ya kalm›flt›r. Nükleer tehdidi art›ran bir baflka etken de dünyan›n iki kutba ay-r›larak, devlet bloklar›n›n birbirleriyle silahlanma yar›fl›na girmeleri olmufltur. Öteyandan, devletler aras› diyalog, iflbirli¤i ve savafllar›n durdurulmas› amaçlar›ylaBirleflmifl Milletler gibi uluslararas› organizasyonlar›n kurulmas› da bu dönemdünya siyasetindeki olumlu geliflmelerdendir. Nükleer silahlanma ve kurulan ulus-lararas› kurulufllarla birlikte, bar›fl hareketi gruplar›n›n hedef, faaliyet alan› veönündeki f›rsatlar aç›s›ndan büyük dönüflümler meydana gelmifltir. Böylelikle, ba-r›fl hareketi sadece sürmekte olan savafllara karfl› de¤il, savafl tehdidini art›ran si-lahlanma politikalar›na karfl› da büyük seferberlikler yürütmüfltür (Marullo ve Me-yer, 2004: 642).

So¤uk Savafl dönemi boyunca, bar›fl hareketlerinin üzerinde seferber oldu¤u 2ana konu Vietnam Savafl› ve nükleer savafl tehdidi olmufltur. Hem ABD hem de çe-flitli Avrupa toplumlar›nda silahs›zlanma kampanyalar› yürütülürken, Amerika’daise Vietnam Savafl› karfl›t› gösteri ve eylemler önce ülke geneline sonra da dünya-n›n birçok yerine yay›lm›flt›r.

Nükleer Silahlar›n Denenmesine Karfl› Kampanyalar‹kinci büyük kampanya dalgas›, So¤uk Savafl y›llar›nda, devletlerin nükleer silah-lar› gelifltirme amac›yla yapt›¤› nükleer silah denemeleriyle gelmifltir. ABD, 1954y›l› Mart ay›n›n ilk günü adalar›nda ilk kez hidrojen bombas› denemeleri yapm›fl-t›r. Bunun üzerine, nükleer silahlar üzerine tart›flmalar bir kez daha alevlenmifltir.Atom bombas›ndan yüzlerce kat daha etkili ve ölümcül olan bombaya tepki budefa 1957 y›l›nda kurulan New York merkezli Makul Nükleer Politikalar Komite-si’nden (Committee for a Sane Nuclear Policy, SANE) gelmifltir. Bir y›l sonra, 1958y›l›nda da Londra merkezli Nükleer Silahs›zlanma Kampanyas› (Campaign forNuclear Disarmament, CND) ilk toplant›s›n› yapm›flt›r. Bu gruplar, e¤itim, bilgi-lendirme çal›flmalar› ve reklamlarla, özellikle Amerikan ve Britanya kamuoyunundikkatini çekmeyi ve nükleer silahlar›n denenmesini çok tarafl› olarak yasaklan-mas› talepleri etraf›nda kamuoyu yaratmay› baflarm›flt›r (Mekata, 2006; Meyer,1993;

Bunun yan› s›ra, dünyaca ünlü entelektüel ve bilim insanlar› Bertrand Russellve Albert Einstein 1955 y›l›nda ortak olarak “Russell-Einstein Manifestosu” ad›ylaan›lan bir ça¤r› yapm›flt›r. Ça¤r›da, nükleer silah denemelerinin ve silahlanma ya-r›fl›n›n durdurulmas› talebinde bulunulmufltur (Meyer, 1993a). 1957 y›l›nda konu-lar›nda uzman 22 bilim insan›n›n kat›ld›¤› ve nükleer denemelerin dünya çap›ndayasaklanmas› talebinde bulunuldu¤u Pugwash Konferans›’n›n temelinde de “Rus-sell-Einstein Manifestosu” vard›r (Meketa, 2006). Bütün bu giriflimlerin yan› s›ra,ABD’de çeflitli küçük sol ve pasifist gruplar sivil itaatsizlik eylemleri düzenleyerekkampanyan›n içinde yer alm›flt›r. 1950’lerin son döneminde, iki eylemci gemisinin


‹lave bilgi için bkz.www.cnduk.org.

Pasifik’teki nükleer deneme sahas›na girifl yapmaya çal›flmas› ve eylemcilerin de-falarca tutuklanmalar›, konu hakk›nda medyan›n ilgisini art›rm›flt›r. Böylelikle ka-muoyunun konu hakk›ndaki artan bilgisiyle, pasifist gruplar›n yürüyüfl, oturma ey-lemi ve di¤er sivil itaatsizlik eylemleri yayg›nl›k kazanm›flt›r (Meyer, 1993).

Merkezinde STK’lar›n bulundu¤u ve bilim insanlar›n›n bilimsel destek verdikle-ri ikinci büyük nükleer silah karfl›t› seferberli¤in yaratt›¤› kamuoyu bask›s› sonu-cunda ABD, Sovyetler Birli¤i ve Bileflik Krall›k 5 A¤ustos 1963 tarihinde S›n›rland›-r›lm›fl Nükleer Denemeleri Yasaklama Antlaflmas›n› imzalam›flt›r. Bu antlaflmayagöre, taraf ülkeler denizalt›nda, karada, atmosferde ve uzayda nükleer denemeyapmayacaklar›n› taahhüt etmifltir. Ancak, yer alt› nükleer denemeleri konusundaherhangi bir yasak söz konusu olmam›flt›r (Mekata, 2006).

Vietnam Savafl› Karfl›t› HareketNükleer denemelerin Yasaklanmas› Kampanyas›’ndan sonra, 1960’lara damgas›n›vuran bir baflka kampanya da Vietnam Savafl› karfl›t› hareket olmufltur. 1968-1972aras›ndaki y›llarda bar›fl hareketi a¤›rl›kl› olarak Vietnam Savafl› karfl›tl›¤› çerçeve-sinde flekillenmifltir. ABD’nin Vietnam’da girdi¤i savafl bafllang›çta fazla tepki çek-memifltir. Ancak, Vietnam’a sevk edilen asker say›s›nda art›fl, ölen Amerikan aske-ri say›s›n›n yükselmesi ve medyada konu üzerine yap›lan haberler sonucunda sa-vafl karfl›tlar› eylemlerine bafllam›flt›r. Özellikle, daha önceki y›llarda bafllayan sivilhaklar ve ifade özgürlü¤ü hareketleri çerçevesinde seferber olan birçok eylemci,Vietnam Savafl› karfl›t› harekete kat›lm›flt›r. Amerikan üniversite gençli¤i aras›ndah›zla yay›lan savafl karfl›tl›¤› sonucunda, üniversite kampüsleri Vietnam karfl›t›kampanyan›n üsleri hâline gelmifltir. K›sa sürede kampanya üniversitelerin d›fl›nataflm›fl ve genifllemifltir. Kampanya boyunca aktivistler, orduya yaz›lmama, silah al-t›na al›nma belgelerini yakma ve ülkeyi terk etme gibi çeflitli sivil itaatsizlik eylem-lerinde bulunmufltur. Bunlar›n yan› s›ra, askere al›nma merkezlerine sald›r›lar dü-zenlemek ve orduya yaz›lanlar› engellemek ve afla¤›lamak gibi fliddet içeren yön-temlere baflvuran radikal gruplar da ortaya ç›km›flt›r. Böylelikle, Amerikan devleti-


Foto¤raf 7.1

Bernie Bostonisimli gazetecitaraf›ndan 22 Ekim1967 tarihindeWashington’daçekilen bufoto¤rafta,protestolar›engellemeye çal›flanaskerlerintüfeklerine bireylemci taraf›ndançiçek yerlefltirilmesigörüntülenmektedir. “Çiçek gücü”isimli bu foto¤raf,savafl karfl›t›hareketinsembollerindenbirisi olmufltur.

nin askere alma faaliyetleri yavafllat›lm›flt›r (Marullo ve Meyer, 2004). Vietnam Sa-vafl›, Cumhuriyetçi Richard Nixon’›n 1969 y›l›nda baflkanl›¤a seçilmesinin sonras›n-da devam etse de Amerika toplumunun genelinde savafl karfl›tlar›na olan destekdüflmeye bafllam›flt›r. Bunun bafll›ca nedeni, yukar›da bahsedilen fliddet içeren ey-lemlere karfl› kamuoyunun tepki duymas› olmufltur. Her ne kadar, ilk aflamalar›n-daki ivmesini yitirmeye bafllam›fl olsa da Vietnam karfl›t› hareket etkisini sürdürme-ye devam etmifltir. Nixon’›n da ifade etti¤i gibi, ABD’nin savafl› bitirmek için nük-leer sald›r› tehdidini kullanma plan›, savafl karfl›tlar›n›n eylemleri nedeniyle yürür-lü¤e konamam›flt›r (Nixon, 1978, aktaran Marullo ve Meyer, 2004). 1972 y›l›nda ise,Amerikan Kongresi’nin karar›yla Vietnam Savafl› sona ermifltir. Vietnam Savafl› kar-fl›t› hareket, bar›fl hareketi tarihinin en baflar›l› kampanyalar›ndan biridir. Savafl kar-fl›tlar›, Vietnam Savafl› s›ras›ndaki eylemleri ile savafl karfl›tl›¤› fikrini kamuoyundacanl› tutarak devlet için savafl›n maliyetini art›rm›fl; Amerikan devletini zorda b›ra-karak savafl›n bitirilmesinde büyük rol oynam›flt›r (McAdam ve Su, 2002).

1970’lerde Savafl Karfl›t› KampanyalarVietnam Savafl›’n›n sürdü¤ü y›llarda, tabandan gelen nükleer silah karfl›t› kampan-yalar gölgede kalm›flt›r. Kamuoyunun ilgisi ço¤unlukla Vietnam Savafl› üzerindeoldu¤undan, nükleer silahlanma kampanyas› bilim insanlar›n›n ve uzmanlar›n ön-cülü¤ünde devam etmifltir. Yine de önceki dönemlere göre daha az yo¤un olsa danükleer silahs›zlanma kampanyalar› varl›¤›n› sürdürmüfl ve baz› baflar›lar elde et-mifltir. Fransa ve Çin’in de nükleer güç hâline gelmesi ve nükleer silahlara sahip ül-kelerin say›s›ndaki art›flla beraber artan tedirginlik ve bask› sonucunda Nükleer Si-lahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Antlaflmas› 1 Temmuz 1968 tarihinde imzalanm›flt›r.Zaman›n iki süper gücü ABD ve Sovyetler Birli¤i, yay›lan Vietnam Savafl› karfl›t›gösterilerin de etkisiyle 1969-1972 y›llar› aras›nda stratejik silahlar›n s›n›rland›r›lma-s› müzakerelerini yürütmüfltür. Paralel baflka bir geliflme de Nixon hükümeti tara-f›ndan yürürlü¤e konmas› planlanan anti-balistik füze sistemleri projesi olmufltur.Proje çerçevesinde, çeflitli Amerikan flehirlerinin yak›n›na yerlefltirilecek füzelerlebu bölgelerin olas› bir nükleer füze sald›r›s›na karfl› korunmas› amaçlanm›flt›r. An-cak proje önce Amerikan bilim insanlar› ve baz› kongre üyeleri taraf›ndan maliye-ti ve olumsuz etkileri aç›s›ndan elefltirilmifltir. Daha sonra bu çabalar, SANE’nin vesöz konusu flehirlerde yaflayan eylemcilerin de kat›l›m›yla, protestolara dönüflmüfl-tür. Nükleer silahlanmaya ve anti-balistik füze sistemlerine karfl› oluflan tepkilerinsonucunda, Birinci Stratejik Silahlar› S›n›rlama Antlaflmas› (SALT I) ve Anti-BalisticFüze Sistemleri Antlaflmas› (ABM) 1972 y›l›nda imzalanm›flt›r (Mekata, 2006; Me-yer; 1993; Marullo ve Meyer, 2006). SALT II için görüflmeler 1979 y›l›nda bafllasa daSovyetler Birli¤i’nin ayn› y›l Afganistan’› iflgal etmesiyle, müzakereler sonland›r›ld›ve SALT II ABD Senatosu taraf›ndan onaylanmam›flt›r (Oran, 2001: 35).

1980’li Y›llarda Nükleer Silahs›zlanma Hareketleri1980’lerin bafl›ndan itibaren Ronald Reagan yönetimindeki Cumhuriyetçilerin ikti-dar›yla beraber ABD ve Sovyetler Birli¤i aras›ndaki gerilim artm›flt›r ve her iki ül-ke h›zl› bir silahlanma yar›fl›na girmifltir. Artan nükleer silahlanman›n etkisiyleözellikle Amerikan ve Avrupa toplumlar› nükleer savafl tehdidinden her zamankin-den daha fazla tedirgin olmaya bafllam›flt›r. 1979 y›l›nda Three Mile Island ve 1986y›l›nda Çernobil nükleer enerji santrallerinde meydana gelen kazalar da 1980’lerboyunca olas› bir nükleer savafl hakk›nda kamuoylar›n›n duydu¤u kayg›lar› artt›-ran etkenler olmufltur (Meyer, 1990: 11; Mekata, 2006: 188). H›zlanan nükleer si-


lahlanma yar›fl› hakk›nda kamuoyunda duyulan rahats›zl›k ve korku sonucunda,bir süredir aktif olmayan bar›fl hareketi, eylem ve di¤er faaliyetlerin yavafllad›¤› veölçe¤inin küçüldü¤ü eylemsizlik döneminden ç›km›flt›r. Atlantik Okyanusu’nunher iki taraf›nda nükleer savafl karfl›tlar› h›zla örgütlenerek nükleer silah karfl›t›kampanyalar bafllatm›flt›r.

1980’ler boyunca ABD’de nükleer silahlanma karfl›t› protesto ve faaliyetler ge-nifl tabanl› Nükleer Silahlanman›n Dondurulmas› Kampanyas› (Nuclear FreezeCampaign) çat›s› alt›nda meydana geldi. 1800 kadar yerel STK’n›n kat›ld›¤› kam-panyaya, daha önceki dönemde nükleer silahlar›n denenmesi karfl›t› protestolardabaflrolü oynayan SANE örgütü de kampanyaya kat›lm›flt›r. Washington’da etkili birflekilde örgütlenmifl olan ve yaklafl›k 150 bin üyesi bulunan SANE sayesinde, kam-panyan›n kurumsal siyaset alan›nda etkinli¤i artm›fl ve ayr›ca kitleselleflerek taba-na yay›lmas› kolaylaflm›flt›r. Merkezî olmayan ve esnek bir a¤ olarak flekillenenkampanyayla, hem ABD’nin hem de Sovyetler Birli¤i’nin her tür nükleer silah arafl-t›rma, gelifltirme ve yerlefltirme faaliyetlerinin dondurulmas› talep edilmifltir. Asl›n-da, nükleer silahlar›n dondurulmas› talebi, kampanyan›n hedeflerinin sadece ilketab›n› oluflturmufltur. As›l hedef nükleer silahlar›n ortadan kald›r›lmas› olsa da ge-rek medyan›n sadece silahlar›n dondurulmas› talebini öne ç›karmas›, gerekse kam-panyaya kat›lanlar aras›ndaki görüfl farkl›l›klar›n›n olmas› sonucunda, kampanya-n›n hedefi sadece nükleer silahlar›n dondurulmas› oldu¤u fleklinde sunulmufl vealg›lanm›flt›r (Meyer, 1993a).

Yap›lan çeflitli kamuoyu araflt›rmalar›na göre, Amerikan kamuoyunun yüzde 60ile 80 aras›nda bir kesimi nükleer silahlar›n dondurulmas› talebini desteklemifltir(Meyer, Marullo ve Meyer, 2004. 654). Sempatizanlar› hareketin içine çekmek venükleer silahlanma karfl›tl›¤›n›n toplumda say›sal olarak fazlal›¤›n› göstererek ABDhükümeti üzerinde bask› kurmak amac›yla bir dizi eylem gerçeklefltirilmifltir. Bueylemlerden bir tanesi de BM nezdinde giriflimlerde bulunmak olmufltur (Cortrightve Pagnucco, 1997: 83). Kampanya çerçevesinde aç›lan imza kampanyas›nda top-lanan yaklafl›k 2,3 milyon imza Birleflmifl Milletler’in Amerikan ve Sovyet heyetle-rine sunulmufltur. 12 Haziran 1982 tarihinde New Yok’ta toplanan yaklafl›k 1 mil-yon kifli tarihteki en büyük gösterilerden birini yaparak, nükleer silahlar›n dondu-rulmas› taleplerini hükümetlerine duyurmufltur (Mekata, 2006: 188).

Nükleer Silahlanman›n Dondurulmas› Kampanyas›, eylem biçimleri aç›s›ndançok genifl bir repertuara sahiptir. Medyan›n ilgisini çekebilmek için uygulananoturma eylemleri, ablukaya alma gibi sivil itaatsizlik eylemlerinin yan› s›ra, dahakurumsal ve al›fl›lagelmifl yollar› tercih eden gruplar, Washington’daki ba¤lant›lar›kullanarak ve lobicilik faaliyetleri göstererek Kongre’yi etkilemeyi hedeflemifller-dir. Yöntemlerdeki bu farkl›laflma, kongreyi etkileyip baz› politika de¤ifliklikleri el-de etmeyi amaçlayan gruplarla ve daha radikal de¤iflimler isteyen gruplar aras›ndaçekiflme ve anlaflmazl›klara da yol açm›flt›r (Marullo ve Meyer, 1993).

ABD Baflkan› Ronald Reagan’›n 1983 y›l›nda ilan etti¤i, amac› Sovyet balistik fü-zelerini uzaydan ve havadan durduracak bir savunma kalkan› yaratmak olan Stra-tejik Savunma Giriflimi (Strategic Defense Initiative-SDI), çok bilinen ad›yla “Y›ld›zSavafllar›” projesi, nükleer silahs›zlanma hareketine baflka bir ivme katm›flt›r. As›lhedefin Sovyetler Birli¤i’ni benzer bir giriflime sevk ederek ekonomik olarak zay›f-latmak olan proje, 1972 tarihli Anti-Balistik Füzeler (ABM) antlaflmas›na ayk›r› ol-du¤u ve iki süper güç aras›ndaki dengeleri de¤ifltirece¤i nedenleriyle gerek kamu-oyunda gerekse ABD senatosunda tepkilere yol açm›flt›r. Konu üzerine varl›¤›n›sürdüren UCD ve FAS gibi STK’lar üzerinden seferber olan bilim insanlar›, SDI’n›n


iddia edilenin tersine nükleer silahlanmay› artt›raca¤›n› öne sürerek Reagan hükü-meti üzerinde nükleer silahlanma konusunda uzay›n kullan›lmamas› için bask› yap-m›flt›r. Bunun yan› s›ra, nükleer silahlanma karfl›tlar›n›n ittifak yapt›¤› Demokrat Par-ti, SDI projesi karfl›s›nda muhalefetini art›rm›flt›r. ABD Kongresi’nde bu muhalefetinetkisiyle al›nan silahlanma bütçesini k›s›tlama ve silah kontrollerini artt›rma kararla-r›yla Reagan hükümetinin hareket alan› daralt›lm›flt›r. Proje, So¤uk Savafl dönemininkapanmas›yla rafa kalkm›flt›r (Meyer, 1993a: 472; Uzgel, 2001: 36; Mekata, 2006).

1980’lerin bafllang›c›ndan itibaren, Avrupa’da da nükleer silahlanma karfl›t› se-ferberlikler gerçekleflmifltir. Avrupa ülkelerinde seferber olan nükleer silah karfl›t›grup ve bireylerin kampanyalar›ndaki birinci hedef, kendi topraklar›na yerlefltiril-mesi planlanan Orta Menzilli Nükleer Füzelerinin (INF) engellenmesi olmufltur(Mekata, 2006: 188; Cortright ve Pagnucco, 1997). Avrupal› nükleer silah karfl›t› ba-r›fl eylemcileri, Amerika’daki eylemcilerin aksine, iki süper gücün kat›laca¤› çift ta-rafl› anlaflma aray›fl›n›n soruna çözüm getirmeyece¤ini iddia etmifl ve as›l sorununiki bloklu uluslararas› sistem oldu¤unu savunmufltur. Baflka bir deyiflle, k›sa vade-li hedeflerini elde edebilmek için, So¤uk Savafl politikalar›n› da genel olarak elefl-tiren Avrupal› savafl karfl›tlar›, nükleer silahlar›n tamamen kald›r›lmas› ve böylelik-le nükleer savafl tehdidinin bütünüyle bertaraf edilmesini talep etmifltir (Cortrightve Pagnucco, 1997: 84; Marullo ve Meyer, 2004: 654).

INF sorunu, Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü’nün (NATO) 1979 y›l›nda aç›k-lad›¤›, SSCB’nin Do¤u Avrupa ülkelerine yerlefltirdi¤i SS-20 füzelerine karfl›l›k Bat›Avrupa ülkelerine Pershing II ve Cruise füzelerinin yerlefltirilmesi plan›yla ortayaç›km›flt›r. 1983 y›l›ndan itibaren, eski nükleer bafll›kl› füzelerin bahsi geçen füze-lerle de¤ifltirilme ifllemine bafllanm›flt›r (Uzgel, 2001: 71). Bu geliflme, özellikle fü-zelerin yerlefltirildi¤i ülkelerin toplumlar›nda, bir süredir yat›flm›fl olan nükleer si-lahlanma karfl›s›ndaki korku ve kayg›lar› tekrar alevlendirmifltir (Rochon, 1988).Bir kez daha kitlesel olarak seferber olan bar›fl hareketi grup ve aktivistleri bir di-zi INF karfl›t› protesto ve eylemlere giriflmifltir. Önceleri, bu projeden en çok etki-lenecek ülke olan Federal Almanya’da bafllayan protestolar, daha sonra Britanya,Fransa, Belçika ve Hollanda’ya da yay›lm›flt›r (Soule, 2004: 298; Kriesi ve di¤erleri,1995). En son, bu karardan do¤rudan etkilenmeyecek olsalar bile ‹sviçre, Finlan-diya, Norveç, ‹sveç ve Danimarka’da da bar›fl hareketi grup ve bireyleri benzernükleer füze karfl›t› kampanyalar için seferber olmufltur (Soule, 2004: 298).

Britanya’da, 1970’ler boyunca bar›fl kampanyalar›n›n öncülü¤ünü yapan CNDönderli¤inde say›s›z yürüyüfl ve di¤er protestolar sahnelenmifltir. Federal Alman-ya’da bar›fl hareketi aktivistleri, Yefliller Partisi’nin de verdi¤i destekle, 1981 y›l›nda250 ile 300 bin aras›nda protestocunun kat›l›m›yla ülke tarihinin o güne kadarki enbüyük yürüyüflünü gerçeklefltirmifltir. Ayr›ca, 1960’tan beri geleneksel olarak her y›lFederal Almanya’n›n 300 kadar flehrinde yap›lan, ancak 1970’ler boyunca sönükgeçmifl nükleer silah karfl›t› Easter Yürüyüflü, INF karfl›tl›¤› temelinde yeniden can-land›r›lm›flt›r. Easter Yürüyüflü’ne, 1982 y›l›nda yaklafl›k 200 bin kifli kat›l›rken, 1986y›l›ndaki yürüyüfle kat›lanlar›n say›s› 400 ila 500 bin aras›nda bir say›ya ulaflm›flt›r(Mekata, 2006: 189). Bar›fl hareketinin artan bask›s› ve Amerikan Kongresi’nde yük-selen muhalefet sonucunda, Reagan yönetimi Sovyetler Birli¤i ile 1987 y›l›nda INFAntlaflmas›n› imzalayarak, INF ile ilgili projeyi sonland›rm›flt›r.

‹ki kutuplu So¤uk Savafl döneminde, nükleer silahlar ve nükleer savafl olas›l›¤›,tüm bar›fl hareketi gruplar› taraf›ndan dünya genelinde en büyük tehlike olarak al-g›lanm›flt›r. Baflka bir deyiflle, bar›fl hareketlerinin üzerinde seferber olduklar› ana


mesele olan nükleer silahlanman›n küresel bir boyutu vard›r. Bu küresel boyutlutehdit üzerine seferber olan farkl› ülkelerdeki bar›fl hareketi eylemcileri, birbirleriy-le baz› ulus ötesi iliflkiler gelifltirmifltir. Ancak farkl› ulusal ba¤lamlardan aktörlerinulusal s›n›rlar›n› aflarak gelifltirdi¤i iliflkiler ço¤unlukla bilgi al›flverifli düzeyindekalm›flt›r. Nükleer silahs›zlanman›n kendisi her ne kadar ulus ötesi bir mesele olsada, bar›fl hareketi eylemcileri esas olarak kendi ulusal kampanyalar›n› örgütlemiflve ulusal s›n›rlar› içerisinde faaliyetlerde bulunmufltur. Örnek olarak, ABD’deki veAvrupa’daki nükleer silahs›zlanma kampanyalar›n›n kat›l›mc› grup ve bireyleri, bir-birleriyle oldukça yüksek seviyede iletiflime geçmifllerdir. Özellikle, Avrupa bar›flhareketi, Amerika’daki muadillerinin tecrübelerinden oldukça yararlanm›flt›r. Fa-kat, sorunlara getirdikleri çözüm yollar›n›n farkl›l›¤›, ortak bir eylem plan›n›n ol-mamas› gibi nedenler, ulus ötesi bir bar›fl hareketinin tam anlam›yla ortaya ç›kma-s›n› engellemifltir. Ayr›ca, devlet bloklar› üzerinde temellenen dünya siyaset siste-minde, her iki blok toplumlar› aras›ndaki iliflkilerin zay›fl›¤› ve Sovyet blo¤unda et-kin bir bar›fl hareketinin bulunmamas› da ulus ötesi iliflki ve a¤lar›n yeterince geli-flememesinin nedenleri aras›ndad›r.

So¤uk Savafl döneminde bar›fl hareketinin, üzerinde seferber oldu¤u konular nelerdir? ‹kibloklu dünya siyasetinin, bar›fl kampanyalar› üzerindeki etkisi nedir?

So¤uk Savafl Sonras› DönemSo¤uk Savafl’›n bitifli di¤er toplumsal hareketler için oldu¤u kadar bar›fl hareketiiçin de dönüm noktas› olmufltur. So¤uk savafl dönemi sonras› bar›fl hareketleri in-celendi¤inde, bar›fl kampanyalar› ve faaliyetlerinin ulus ötesi özellikler kazand›¤›görülür. Bu dönüflümde, 1970’lerde temelleri at›lan ve sosyalist sistemlerin çökme-siyle h›z kazanan küreselleflme sürecinin etkisi büyüktür.

Genel anlam›yla küreselleflme süreci, bir zamanlar ulus devlet s›n›rlar›n›n içinehapsolmufl ve ulusal düzeyde tahayyül edilmifl toplumsal, ekonomik ve siyasi ilifl-ki ve faaliyetlerin ulus ötesileflmesi ve küresel ölçekte h›zla yay›lmas›d›r. Hâlen de-vam etmekte olan küreselleflme süreciyle beraber, dünya üzerindeki farkl› co¤raf-yalardaki yerellikler ulus devletleri ve s›n›rlar› aflarak ulus ötesi a¤lar kurmaktad›r.Dünyay› çepeçevre saran bu ulus ötesi a¤lar sayesinde, toplumlar aras›ndaki za-mana ve mekâna dayal› uzakl›klar ve engeller h›zla azalma e¤ilimine girmifltir(Giddens, 1991). Böylelikle, ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda küresel a¤lar›nyayg›nl›¤› artm›fl; küresel ba¤lant›lar yo¤unlaflm›fl; para, mal, insan ve bilgi ak›flla-r›n›n küresel düzeyde h›z› ve küresel ba¤lant›lar›n etkisi artm›flt›r (Held ve di¤erle-ri, 1999).

Siyasal alanda, küreselleflmenin yaratt›¤› en büyük etki ise ulus devletlerin rol,güç ve yetkilerinin dönüflüme u¤ramas› olmufltur. Ulus devletler, ulus üstü kurumve alanlar›n ortaya ç›kmas›yla en önemli siyasi mecra olma konumunu kaybetme-ye bafllam›flt›r. Ayn› zamanda, ulus ötesi aktör ve iliflkilerin oluflmas›yla ulus dev-let merkezli sistemdeki birincil siyasi aktör olma özelli¤ini de kaybetmifltir. Di¤erbir deyiflle, Uluslararas› STK’lar, ulus ötesi flirketler ve IMF, Dünya Ticaret Örgütü,Dünya Bankas› ve Birleflmifl Milletler gibi siyasi ve ekonomik uluslararas› kurum-lar›n artan önem ve güçleri karfl›s›nda, tamamen yok olmasalar da dünya siyasetsahnesindeki aktörlerden sadece biri olma konumuna gerilemifltir (Held ve di¤er-leri, 1999; Held and McGrew, 2007; Scholte, 2005).

Bütün küreselleflmeye ba¤l› dönüflümler, h›zla geliflen bilgi ve iletiflim tekno-lojilerinin etkisiyle de birleflince, toplumsal hareketlerin, STK’lar›n ve bireylerin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

küresel ölçekte ba¤lant›lar›n›n artmas›na, güçlenmesine ve yayg›nlaflmas›na ne-den olmufltur. Bütün bu aktörler ve faaliyetleri, dünyay› sarmakta olan “Küresel Si-vil Toplumu” ortaya ç›karm›flt›r (Anheier ve di¤erleri, 2001). Art›k, ulus devletlerereferansla siyasal alanda yap›lan “iç” ve “d›fl” ayr›m› ortadan kalkarken, toplumsalhareketler, kurduklar› ulus ötesi ba¤larla, yerel ve/veya küresel birçok meseleninüzerinde beraber seferber olmaya bafllam›flt›r.

Toplumsal hareketlerin ulus ötesileflme süreci kad›n, çevre, ve insan haklar› ha-reketlerinde oldu¤u gibi bar›fl hareketinde de görülmektedir. Bu yüzden, So¤ukSavafl sonras› dönemi, ulus ötesileflme ›fl›¤›nda tart›flmak gerekmektedir.

Birinci Körfez Savafl› Karfl›t› EylemlerIrak 90’l› y›llar›n bafl›ndan beri uluslararas› siyaseti ve bar›fl hareketi gündemleri-nin en önemli meselesi olmufltur. Birinci Körfez Savafl›, 1991 y›l›nda ABD’nin ön-cülü¤ünde oluflan uluslararas› askerî gücün Kuveyt’in Irak iflgal ve ilhak›ndan kur-tar›lmas› amac›yla, Irak’a askerî müdahalesiyle gerçekleflmifltir. BM’nin de destek-ledi¤i savafl›n sonucunda, Irak’›n Kuveyt’i iflgali sonland›r›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra,askerî müdahale sonras›nda Irak’taki Saddam Hüseyin yönetimine karfl› ekonomikambargo, Irak’›n petrol ihracat›n›n k›s›tlanmas› ve Irak topraklar›n›n BM denetimi-ne aç›lmas› gibi bir dizi yapt›r›m yürürlü¤e konmufltur. Birinci Körfez Savafl›, ön-ceki dönem savafllara göre iki farkl› özellik sergiler. Birincisi, BM’de 28 ülkeninonay›yla al›nan karar do¤rultusunda aç›lan bu savafl, ilk küresel savafl olma niteli¤initafl›r. ‹kinci olarak, Birinci Körfez Savafl› televizyondan yay›nlanan ilk savafl olmufl-tur. Bu geliflmeler, savafl karfl›t› tepkileri h›zla yükseltirken, So¤uk Savafl 1980’li ve1990l› y›llar›n en genifl savafl karfl›t› protestolar›na neden olmufltur (Klandermans,


Foto¤raf 7.2

Antartika’dabulunan McMurdo‹stasyon’undaaraflt›rmalar›nadevam eden biliminsanlar› da 19Ocak 2003 tarihindehep beraber bar›fliflareti oluflturarak,Irak Savafl› karfl›t›eylemlerekat›lm›fllard›r.Böylelikle, IrakSavafl› dünyaüzerinde 7 k›tadabirden protestoedilmifloldu.(Foto¤raf:Melaine Conner)

2010; Koopmans, 1999). Bu dönemdeki savafl karfl›t› seferberli¤in en önemli özel-li¤i protestolar›n ve seferberlik konusunun dünya genelinde yay›lmas› ve ulusla-raras›laflmas›d›r (Klandermans, 2010). Ancak yine de Birinci Körfez Savafl› s›ras›n-daki seferberlikler henüz ulus ötesi bir karakter kazanmam›flt›r. Örne¤in, BirinaKörfez Savafl› karfl›t› eylemler de¤iflik ülkelerde ayn› zamanda yap›lm›flt›r. Ancakbu durum sonraki büyük savafl karfl›t› seferberlikte oldu¤u gibi küresel düzeydeyürütülen bir koordinasyonla oluflmam›flt›r. Ulusal düzeyde örgütlenen savafl kar-fl›tlar›, eylem zamanlamalar›n›, Körfez Savafl›’na giden sürecinin kritik anlar›na -Irak’a tan›nan sürenin bitim tarihi- ve kendi iç seferberlik koflullar›na -eylemlerinhafta sonuna denk getirildi¤inde daha çok göstericinin seferber olmas› gibi- göreayarlam›fllard›r (Koopmans, 2009). Bununla birlikte, Körfez Savafl›’n›n küresel birmesele olarak alg›lanmas›, ortak sloganlar›n tüm ulusal bar›fl kampanyalar› taraf›n-dan sahiplenerek kullan›lmas›ndan dolay›, bar›fl hareketi ulus ötesileflme sürecinegirmifltir.

Irak Savafl› Karfl›t› KampanyaSo¤uk Savafl döneminin en büyük bar›fl seferberli¤i yine Irak üzerine meydanagelmiflti. 11 Eylül 2001 y›l›nda Dünya Ticaret Merkezi’nin bulundu¤u New Yorkflehrindeki ‹kiz Kulelere düzenlenen sald›r› So¤uk Savafl sonras› dönemin k›r›lmanoktas› olmufltur. Sald›r›, El Kaide taraf›ndan gerçeklefltirilmifl olsa bile, ABD’ninBush yönetimi, Saddam Hüseyin yönetimini de El Kaide’nin destekçilerinden biriolmakla suçlam›flt›r. ABD önderli¤indeki askerî koalisyon, 2001 y›l›n›n sonlar›ndaAfganistan’› iflgal ederek, Usama Bin Laden’le iliflkileri olan Taliban rejimini devir-mifltir. Bunun hemen sonras›nda di¤er hedeflerine yönelen Bush yönetimi, Irak,Kuzey Kore ve ‹ran’› teröre destek vermekle suçlayarak, bu ülkeleri “fier Ekseni”olarak tan›mlad›. Böylelikle, 21. yüzy›l›n ilk büyük savafl›n›n önü aç›lm›fl oldu.

2002 y›l›n›n Eylül ay›nda, ABD, BM Güvenlik Konseyinden Saddam Hüseyinyönetiminin devrilmesine yönelik operasyonlarda bulunulmas› için yetki isterken,bu giriflimden k›sa bir süre sonra, dönemin Britanya baflbakan› Tony Blair de sun-du¤u raporda, Irak yönetiminin kimyasal ve biyolojik silahlara sahip oldu¤unu ile-ri sürmüfltür. Bu iddialara dayanarak, Amerikan ve Britanya askerî güçleri Irak’›nuçufla kapal› bölgelerini 2002 y›l›n›n Eylül ay›nda bombalam›flt›r. ABD Kongre-si’nden Irak’a askerî müdahalede bulunma yetkisi alan Bush yönetimi, BM Güven-lik Konseyi’nden benzer bir karar›n ç›kmas› için bask› uygulamaya devam etmifltir.Ancak, Fransa, Çin ve Rusya gibi daimi üyelerin askerî müdahaleye karfl› ç›kmala-r› sonucunda, 8 Kas›m 2002 tarihinde 1441 say›l› BM karar› al›nm›flt›r. Kararda,Irak’tan topraklar›n› tamamen denetime açarak kitle imha silahlar›n›n tam listesininç›kar›lmas› ve sonras›nda silahlar›n imhas›na izin vermesi talep edilmifltir. SaddamHüseyin yönetimi baflta bu karar› kabul etse de 2003 y›l›n›n, Ocak ay›nda BM Si-lah Denetçilerinin fiefi Hans Blix ilerleyen süreçte Irak Devletinin yeterince iflbirli-¤i yapmad›¤›n› bildirmifltir. Bu durum karfl›s›nda, ABD, Britanya ve 6 ülke daha ifl-birli¤i yapma karar› al›p di¤er ülkelere de kendilerine kat›lma yönünde ça¤r›da bu-lunmufltur. Ancak, Fransa, Belçika ve Almanya gibi ülkeler sorunun diplomatikyollarla çözülmesinden yana tutumlar›n› de¤ifltirmemifltir. 14 fiubat 2003 tarihindeHans Blix’in Irak yönetiminin iflbirli¤ini art›rd›¤› yönündeki aç›klamalar›na ra¤-men, savafla do¤ru h›zla ilerlenmifltir. ABD, Britanya ve ‹spanya 24 fiubat 2003 ta-rihinde, BM Güvenlik Konseyi’nin askerî müdahaleye izin veren bir karar almas›için giriflimde bulunmufltur. Ancak, daimi üyelerden Çin, Fransa ve Rusya bu kara-ra kat›lmam›fl ve BM Güvenlik Konseyi’nden savafla izin karar› ç›kmam›flt›r. Kendi-


“Petrole Dökülecek Kan Yok”(“No Blood For Oil”) slogan›dünya genelinde KörfezSavafl›’na karfl› tepkigösteren tüm hareketlertaraf›ndan kullan›lm›flt›r. Buortak slogan, dünyaüzerindeki bar›fl hareketigruplar›n›n aralar›ndayapt›¤› iflbirli¤inin en iyigöstergelerindendir(Klandermans, 2010: 70).

leri için BM kanallar›n›n t›kand›¤›n› düflünen ABD ve müttefikleri, daha önce al›nan1441 say›l› BM karar›n›n askerî müdahaleye yeterli meflru zemini sa¤lad›¤›n› iddiaederek, 20 Mart 2003 tarihinde Irak’a karfl› sald›r›y› bafllatm›flt›r (Verhulst, 2010).

Irak Savafl›’yla ilgili diplomatik ve askerî süreç devam ederken, dünya genelin-de savafl karfl›tl›¤› h›zla artm›flt›r. Irak’a karfl› yap›lmas› düflünülen sald›r›ya olan tep-kiler k›sa bir süre içinde bütün dünyay› kapsayan ulus ötesi bir seferberli¤e dönüfl-müfltür. Bu seferberli¤in tepe noktas›, 15 fiubat 2003 tarihinde insanl›k tarihinin bu-güne kadarki en büyük ve genifl kapsaml› gösterisi olmufltur. Bu gösteri için, dün-yan›n 60’tan fazla ülkesinin 600’den fazla flehrinde milyonlarca savafl karfl›t› insanayn› tarihte bir araya gelerek ayn› amaç, yöntem ve hatta sloganlarla harekete geç-mifltir. Küresel Adalet Hareketi’nin koordinasyonuyla düzenlenen, küresel ölçekte-ki bugüne kadarki en büyük seferberlik, küreselleflmenin beraberinde getirmifl ol-du¤u iki alan sayesinde mümkün olmufltur: sosyal forumlar ve elektronik medya.

Sosyal forumlar, Küresel Adalet Hareketi (KAH) alt›nda kapitalist küreselleflme-ye karfl› seferber olmufl çeflitli STK, toplumsal hareket, sosyal a¤lar ve bireylerinher y›l düzenli olarak bir araya geldikleri platformlard›r. Dünya Ekonomik Foru-mu’na alternatif olarak düflünülen sosyal forumlar›n birincisi, 2001 y›l›nda Brezil-ya’n›n Porto Allegre kentinde Dünya Sosyal forumu olarak düzenlenmifltir. Bu ta-rihten sonra düzenli olarak her y›l yap›lan dünya sosyal forumlar›na, yerel, ulusalve bölgesel ölçekli sosyal forumlar da eklenmifltir.

Sosyal forumlarda; çevre, insan haklar›, bar›fl, eflitsizlik, kad›n haklar›, ›rkç›l›k,yerli topluluklar›n›n haklar› ve benzer di¤er birçok konuda kapitalist küresellefl-menin neden oldu¤u sorunlar masaya yat›r›l›r. Forumlar, GJM gruplar›n›n yerel ge-liflmeleri birbirlerine aktard›¤›; faaliyetlerini ve tecrübelerini paylaflt›¤› ve çözümyollar›n› tart›flt›¤› sosyal alanlard›r. Böylelikle, GJM a¤› içerisinde, aras›nda bilgi vefikir al›flverifli, iletiflim, dayan›flma ve yard›mlaflma konular›nda süreklilik sa¤lan-maktad›r (Rucht, 2003; Glassius and Timms, 2005; della Porta ve di¤erleri, 2006; Pi-anta ve Marchetti, 2007).

Irak Savafl’›na karfl› somut giriflimlerde bulunup küresel ölçekte seferber olun-mas› fikri, ilk kez Kas›m 2002’de Floransa’da toplanan ve önemli bölgesel forum-lardan olan Avrupa Sosyal Forumu’nda ortaya at›lm›flt›r. Avrupa’n›n çeflitli bölgele-rinden yaklafl›k 600 kadar bar›fl, çevre, küresel adalet, kad›n örgütleri ve sendika-lar›n kat›ld›¤› forumda, 15 fiubat 2003 tarihinde küresel ölçekte bir protesto ger-çeklefltirilmesi kararlaflt›r›l›rken, harekete temel oluflturacak “savafl karfl›t› ça¤r›”aç›klanm›flt›r. Tüm “Avrupa vatandafllar›na” yap›lan ça¤r›da, dünya genelinde tümsavafl karfl›t› grup ve bireylerin bir araya gelerek iflbirli¤i yapmas› ve Irak’a savaflaç›lmas›n› engellemek için ortak hareket edilmesi gerekti¤inin alt› çizilmifltir (Av-rupa Sosyal Forumu, 2002). Aral›k 2002 tarihinde Kopenhag kentinde bu kez ba-r›fl hareketi temsilcilerinin kat›ld›¤› bir haz›rl›k toplant›s› yap›lm›flt›r. Toplant›ya,Avrupa’n›n hemen hemen her bölgesinden bar›fl aktivistleri kat›l›rken, Filipinler veAmerikan bar›fl hareketi temsilcileri de yer alm›flt›r. Böylelikle, baflta Avrupa mer-kezli düflünülen Irak Savafl› karfl›t› mücadele dünyan›n di¤er bölgelerini de kapsa-maya bafllam›flt›r (Kaldor ve di¤erleri, 2003: 25; Verhulst, 2010: 10-11). Irak Sava-fl›’na karfl› yap›lan ça¤r›, baflka sosyal forumlarda da tekrarlanarak protestolar dün-yan›n her bölgesine yay›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Kat›l›mc›lar›n say›lar› ve co¤rafi köken-leri aç›s›ndan daha kapsaml› bir platform olmas›ndan dolay›, Porto Allegre’de dü-zenlenen üçüncü Dünya Sosyal Forumu, 15 fiubat küresel eyleminin haz›rl›¤› veyay›lmas› aç›s›ndan büyük bir f›rsat olmufltur (Verhulst, 2010).


Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için:http://www.guardian.co.uk/Iraq/page/0,12438,793802,00.html;http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/737483.stm).

Küresel Adalet Hareketi,kapitalist küreselleflmeninçevre, eflitsizlik, toplumsalcinsiyetçilik, insan haklar›gibi konularda yaratt›¤›sorunlara karfl› seferber olanve birbiriyle a¤lar,kampanyalar ve küreseletkinlikler çerçevesindedüzenli ulus ötesi iliflkilerkuran yerel, ulusal veküresel ölçektekihareketlerin içinde yer ald›¤›çat› hareketin ad›d›r (Piantave Marchetti, 2008: 31).

Dünya Sosyal Forumus›ras›yla, 2002 ve 2003y›llar›nda Brezilya’n›n PortoAllegre kentinde; 2004y›l›nda Hindistan’›n Mumbaikentinde; 2005 y›l›nda tekrarPorto Allegre’de; 2006’daçok merkezli olarakVenezüella’n›n Caracas,Mali’nin Bamako vePakistan’›n Karaçikentlerinde; 2007 y›l›ndaKenya’n›n Nairobi kentinde;2008 y›l›nda küresel olarakayn› anda birçok yerelnoktada; 2009 y›l›ndaBrezilya’n›n Belém kentinde;2010 y›l›nda tekrar merkezîolmadan dünya üzerindebirden fazla yerel noktada ve2011 y›l›nda ise Senegal’inDakar kentinde yer alm›flt›r.Konuyla ilgili daha fazlabilgi için bkz.:http://www.forumsocialmundial.org.br/main.php?id_menu=2&cd_language=2.

Sosyal forumlarda oluflturulan a¤lar›n devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› ve güçlendiril-mesi amac›yla Kopenhag toplant›s›n›n hemen sonras›nda, elektronik medya etkinbir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Oluflturulan e-mail gruplar› ve gruplar›n websayfalar›n›n birbirine ba¤lanmas› yoluyla kampanyaya kat›lan yerel, ulusal ve ulusötesi gruplar aras›nda sanal a¤lar kurulmufltur. Oluflan bu sanal a¤ içinde, ABDmerkezli Bar›fl ve Adalet ‹çin Birlik (United for Justice and Peace) ve Savafl› Dur-durmak ve Irkç›l›¤› Önlemek ‹çin Hemen Harekete Geç (ANSWER) ile Britanyamerkezli Birleflik Krall›k Savafl› Durdur ve Amerikan Bar›fl (UK Stop The War Co-alition) gibi bar›fl koalisyonlar› koordinasyon görevini üstlendi. Bu flemsiye örgüt-ler, dünyan›n çeflitli bölgelerinden gelen kampanya faaliyetlerini derleyerek websayfalar›nda sürekli yay›nlam›flt›r. Böylelikle, de¤iflik co¤rafyalarda seferber olanorganizasyon, grup ve bireyler birbirleriyle devaml› iletiflim içinde olup aralar›ndabilgi ve tecrübe ak›fl› h›zl› ve yo¤un bir flekilde gerçekleflebilmifltir (Shaw, 2005:141; Verhulst, 2010). Bunun bafll›ca nedenleri, özellikle internet kullan›m›n›n, ile-tiflim maliyetlerini düflürmesi ve iletiflimi kolaylaflt›r›p rahatlatmas›d›r. Bütün buolumlu etkilerinin yan› s›ra, internet harekete “daha genifl ölçekte, gevflek ba¤l› a¤-lar” olarak örgütlenebilmenin altyap›s›n› sa¤lam›flt›r (Bennet ve di¤erleri, 2010:234). Ayr›ca elektronik medya yoluyla, aktivistler klasik yaz›l› ve görüntülü med-yaya ba¤›ml› kalmadan, kendi bilgilerini kendileri üretebilmifllerdir. Örnek olarak,gösteriler s›ras›nda, protestocular cep telefonlar› ve dijital kameralar›n› kullanarakgösterileri s›ras›ndaki eylemlerini baflkalar›na aktarabilmifl ve gelen yorumlara gö-re eylem an›nda taktik de¤ifliklikler yapabilmifltir (Bennet ve di¤erleri, 2010: 235).Son olarak, oluflturduklar› elektronik medya a¤lar› sayesinde, kitlesel medyan›nkendilerine ulaflmas› ve ilk elden bilgi almas› kolaylaflm›flt›r (Shaw, 2005: 100).

K›saca, sosyal forumlar dünyan›n farkl› bölgelerinden aktivistleri bir araya ge-tirerek yüz yüze temaslarda bulunmalar›n› ve birbirleriyle tan›fl›p ba¤lar kurmala-r›n› sa¤layan platformlar olmufltur. Elektronik medya kullan›m› sayesinde de olufl-turulan ba¤lar›n dolayl› iliflkiler yoluyla devaml›l›¤› sa¤lanm›fl ve forumlara kat›l-mayanlarla yeni ba¤lar›n kurulmas›n›n yolu aç›lm›flt›r. Bu haberleflme ve iletiflima¤lar›yla, farkl› ulusal ba¤lamlardan çeflitli bar›fl hareket grup ve bireyleri ulusal s›-n›rlar›n› aflarak, taktik, strateji ve çerçeveleri hakk›nda sürekli fikir al›flveriflindebulunabilmifllerdir.

K›sa sürede, dünyan›n her yerinden milyonlar›n harekete geçti¤i Irak Savafl›karfl›t› kampanyalar, kat›l›mc›lar›n›n demografik özellikleri bak›m›ndan, her ne ka-dar ülkeler aras›nda farkl›l›klar görülse de oldukça heterojen bir yap›ya sahiptir.Kampanyada, her tür din, ›rk, etnik köken, cinsiyet, yafl grubu, e¤itim durumu ves›n›ftan insan yer alm›flt›r (Walgrave ve di¤erleri, 2010: 80-81). Yukar›da sözü edi-len kat›l›mc›lar›n köken farkl›l›klar› ortak seferberlik için afl›labilmesi, KAH grupla-r›n›n sa¤lad›¤› koordinasyonla mümkün olmufltur. KAH’›n etkisi bununla s›n›rl›kalmam›flt›r ve kampanyan›n konusunun çerçevelemesinde de oldukça büyük roloynam›flt›r. Irak Savafl›, birçok koalisyon ve hareket grubu taraf›ndan kapitalist kü-reselleflmenin bir sonucu olarak yorumlanm›flt›r. Örne¤in, Kahire’de 18-19 Aral›k2002 tarihinde yap›lan Ortado¤u ülkelerinden savafl karfl›tlar›n›n ve kapitalist kü-reselleflme karfl›tlar›n›n kat›ld›¤› Amerika’n›n Irak’a Sald›rganl›¤›na Karfl› Uluslara-ras› Kampanya taraf›ndan düzenlenen konferans›n sonunda, savafl karfl›t› ça¤r› tek-rarlanm›fl ve Irak halk›yla dayan›flman›n neo-liberal küreselleflmeye karfl› uluslara-ras› mücadelenin bir parças› oldu¤u ilan edilmifltir (Kahire Aç›klamas›, 2002). Klan-dermans’›n (2010b) sekiz Avrupa ülkesinde yapt›¤› araflt›rmaya göre, eylemcilerin


Çerçeveleme, toplumsalhareket aktörlerininseferberliklerini üzerineoturttuklar› anlamkümelerinin inflafaaliyetlerinin genel ad›d›r.Temel olarak, çerçeveleme,toplumsal hareketlerinneden (sorunun teflhisi), neamaçla (talep edilençözümler), hangimotivasyonlarla, kim olarak(ortak kimlik) ve hangiadaletsizliklere karfl›seferber oldu¤u sorular›n›yan›tlayan süreçlerinbütünüdür (Noakes veJohnston, 2005: 5-6).

büyük bir k›sm›n›n Irak Savafl› kadar neo-liberal küreselleflmeyi protesto etmekamac›yla seferber oldu¤u belirlenmifltir.

Hareket a¤lar›n oluflturulmas› esnas›nda, savafl karfl›t› eylemler de dünyan›n çe-flitli bölgelerinde h›zla sahnelenmeye bafllanm›flt›r. ‹ki dalga hâlinde oluflan buprotestolar, 15 fiubat 2003’te yap›lmas› planlanan Küresel Eylem Günü protestola-r›n›n bir nevi provas› olmufltur. fiemsiye örgüt ANSWER’›n koordinasyonunda ilki26 Ekim 2002 tarihinde, ikincisi ise 18 Ocak 2003 tarihinde sergilenen ulus ötesieylemlerde, dünyan›n birçok flehrinde savafl karfl›t› protesto yürüyüflleri düzenlen-mifltir (Simonson, 2003; Verhulst, 2010).

15 fiubat 2003 tarihinde ise Pasifik’teki küçük adalardan, Antartika’ya, LatinAmerika’dan Avrupa ve Kuzey Amerika’ya kadar dünyan›n her bölgesinde 60’tanfazla ülkeden tahmini olarak toplamda 10-15 milyon aras› insan›n kat›l›m›yla tari-hin en genifl kat›l›ml› küresel eylemi sahnelenmifltir.

Protesto yürüyüfllerinde, eylemciler ortak olarak “Benim Ad›ma Olmaz!” ve “Sa-vafl› Durdur” sloganlar› atarak Irak’a planlanan askeri sald›r›y› engellemeye çal›fl-m›flt›r. K›saca, 1 May›s ‹flçi Bayram›, 8 Mart kad›nlar Günü gibi dünya çap›nda ey-lem günleri daha önce var olsa da hiç biri 15 fiubat 2003 küresel bar›fl eylemi ka-dar “büyük ölçekli, küresel, dikkatli planlanm›fl ve koordine edilmifl” olarak ger-çekleflmemifltir (Verhulst, 2010: 15).

15 fiubat eylemi sonras›nda da bar›fl eylemcileri devam eden Irak Savafl›’n›durdurmak için çeflitli gösteriler, imza kampanyalar› ve engelleyici eylemlerlebask› yapmaya devam etmifltir. Ancak, seferberli¤in yayg›nl›¤› ve say›sal çoklu¤ukampanyan›n hedeflerine ulaflma baflar›s›n› beraberinde getirmemifltir. ABD ön-cülü¤ünde Mart 2003’te bafllayan askerî harekât, May›s 2003 tarihinde Irak’›n ifl-gali ve Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesiyle sonuçlanm›flt›r. Bu tarihten son-ra da gösteriler ve eylemler devam etse de hareketin tepe noktas› olan 15 fiubat2003’teki kitleselli¤i bir daha yakalayamam›flt›r ve düflüfle geçmifltir. Bu dönemboyu oluflturulan kampanya koalisyonlar›ndan baz›lar› hâlâ ayaktad›r. Bu koalis-yonlar, ABD’nin Irak’tan çekilmesi için eylem ve faaliyetlerini hâlâ devam ettir-mektedir. Ayn› zamanda hem di¤er bar›fl meseleleri için hem de kapitalist küre-selleflmeyle ilgili sorunlar hakk›nda Küresel Adalet Hareketi alt›nda giriflimlerdebulunmaktad›r.

Irak Savafl› karfl›t› koalisyonlar›n›n, kampanyalar› boyunca yaflad›¤› en büyükzorluk, çözüm önerilerinde birliktelik sa¤layamam›fl olmalar›d›r. Savafla ortak ola-rak karfl› ç›karken, savafl karfl›t› eylemci ayn› zamanda Saddam Hüseyin yönetimi-nin bask›c› bir rejim oldu¤unu ve Irak halk›n›n ezildi¤ini de kabul etmektedir(Klandermans, 2010: 100). Ancak, Irak Savafl›’n›n durdurulmas› için faaliyet göste-ren bar›fl hareketi aktivistleri aras›nda, savafl›n olmamas› hâlinde alternatifin neolaca¤› hakk›nda görüfl birli¤i oluflmam›flt›r. Bu durum da koalisyonlar›n içerisin-de çeflitli ayr›mlara yol açm›flt›r (Shaw, 2005; Kaldor ve di¤erleri, 2003).

Uluslararas› Anti-Personel May›nlar›n Yasaklanmas› Kampanyas›So¤uk Savafl dönemi sonras›nda dünya ölçe¤inde yürütülen baflar›l› bar›fl hareketikampanyalar›ndan bir baflkas› da anti-personel may›nlar›n›n (APMler) yasaklanma-s› konusu üzerine olmufltur. APM’ler, maliyetinin ucuz olmas›, döflenmesinin ko-layl›¤› ve yaratt›¤› etkinin büyük olmas› gibi nedenlerden dolay› 1990’lar›n ikinciyar›s›na kadar özellikle ülke s›n›rlar›n›n korunmas› amac›yla dünya genelinde yay-g›n olarak kullan›lm›flt›r. Bunun sonucunda, yap›lan hesaplamalara göre 1990’lar›n


Bu protestolar›n en büyükleris›ras›yla Roma’da 3 milyon,Barselona’da 1,3 milyon,Londra’da 1 milyon,Madrid’de 800 bin, NewYork’ta 500 bin, Berlin’de500 bin, Paris’te 350 bin veAtina’da 200 bin kiflininkat›l›m›yla gerçekleflmifltir(Verhulst, 2010: 16-17).

ilk yar›s›nda dünya genelinde her ay büyük ço¤unlu¤unu sivillerin oluflturdu¤u2000 civar›nda insan hayat›n› kaybetmifltir (Mekata, 2006: 194).

1992 y›l›nda, birçok Amerika ve Avrupa merkezli grup ve STK bir araya gelerekUluslararas› Anti-Personel May›nlar›n Yasaklanmas› Kampanyas›’n› (InternationalCampaign to Ban Landmines, ICBL) bafllatm›flt›r. Kampanya, anti-personel may›n-lar›n dünya ölçe¤inde kullan›lmas›n›n yasaklanmas›, kullan›lmakta olan APM’lerinetkisiz hâle getirilmesi ve APM ma¤durlar›na yard›m›n art›r›lmas›n› hedeflemifltir.Yaklafl›k 44-50 aras› ülkeden 750-1000 aras› STK’n›n kat›m›l›yla geniflleyen ICBL,enformel ve esnek bir STK a¤› olarak örgütlenmifltir. Kat›l›mc› STK’lar›n kendi hü-kümetleriyle iliflkileri konusunda ulusal ölçekte otonomilerinin olmas›na ra¤men,ICBL medya ve deste¤ini ald›klar› Kanada hükümeti ile iliflkiler konusunda JodyWilliams’›n koordinatörlü¤ünde homojen ve bütünleflmifl bir flemsiye STK olarakhareket etmifltir. Kendileri için önemli bir siyasi müttefik olan Kanada Hükümetinindestek ve iflbirli¤iyle, 1996 y›l›nda konuyla ilgili olarak Ottawa’da bir konferans dü-zenlenmifltir. Ottawa konferans›ndan sonra devam eden APM’lerin yasaklanmas›için uzlaflma aray›fllar› s›ras›nda, ICBL yasak yanl›s› devletlerin hükümetleriyle or-tak çal›flm›flt›r. Sürecin sonunda, 1997 y›l›nda, Ottawa’da toplanan 122 ülke, Anti-personel May›nlar›n›n Kullan›m›, Depolanmas›, Üretimi ve Transferinin Yasaklan-mas› ve ‹mhas› Sözleflmesi’ni imzalad›. 1999 y›l›nda yürürlü¤e konan antlaflma hâ-len geçerlidir. Antlaflman›n imzalanmas›ndan sonra ICBL, Ottowa Antlaflmas›n›n ta-raf olan devletlerce uygulanmas›n›n kontrolüne a¤›rl›k vererek faaliyetlerine de-vam etti. ICBL, 1997 y›l›nda Nobel Bar›fl Ödülü’ne lay›k görülmüfltür. APM’lerin ya-saklanmas›ndaki etkisinin yan› s›ra, ICBL’nin en büyük kazan›m›, toplumsal hare-ket ve STK’lar›n diplomatik süreçlerde etkin birer aktör olarak bulunduklar› “yenidiplomasi”nin oluflumuna ön ayak olmas›d›r (Mekata, 2006; Short, 1999).

2000’li y›llarla beraber bar›fl hareketi nas›l bir dönüflüm geçirmifltir?

BALKANLAR’DA BARIfi HAREKETLER‹NE ÖRNEK

Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde Savafl Karfl›t›Hareketler Örne¤iSo¤uk Savafl sonras› dönemdeki, en fliddetli savafllar›n baz›lar› eski Yugoslavyatopraklar›nda meydana gelmifltir. Etnik-milliyetçilik üzerinden yürütülen bu savafl-larda milyonlarca insan topraklar›ndan sürülmüfl, yaralanm›fl ya da hayat›n› kaybet-mifltir. Savafllar s›ras›nda, sivil toplum aktörleri taraf›ndan gerçeklefltirilen birçokbar›fl hareketi giriflimi bulunmaktad›r. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde savaflla-r› sürdürenlerin temel sav›, bu savafllara, yüzy›llard›r süren etnik anlaflmazl›klar›nneden oldu¤udur. Buna karfl›n, bar›fl hareketi temsilcileri ise ortak olarak etnik nef-retin sonradan “üretildi¤ini” savunmufllard›r (Kaldor, ve di¤erleri, 2007: 111)

Bar›fl hareketleri tüm eski Yugoslavya ülkelerinde faaliyet göstermifl ve faaliyet-lerini yürütmek amac›yla irili ufakl› birçok toplumsal hareket organizasyonu olufl-turulmufltur (Devic, 1997).

Bu giriflimler, boykot, imza kampanyas›, yürüyüfl, lobicilik ve bilgi toplama gi-bi de¤iflik eylem biçimleri kullanm›flt›r. Özellikle Bosna ve Kosova’da oldukça ge-nifl çapl› ve çarp›c› eylemler sahnelenmifltir. Örne¤in, Kosova’n›n özerkli¤inin S›r-bistan taraf›ndan kald›r›lmas›n›n üzerine Prifltine’de 400 bin Kosoval› Arnavut “De-mokrasi ‹çin; fiiddete Karfl›” ça¤r›s›n› imzalam›flt›r. Yine Kosova’da, Kosoval› Arna-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

vut kad›nlar 1990 y›l›ndaki 8 Mart Dünya Kad›nlar gününde yürüyüfllerini savaflkarfl›t› protestoya çevirmifltir. 1990 y›l›n›n fiubat ve Mart aylar› süresince, binlerceKosoval› Arnavut evlerinin balkonlar›nda mumlar yakm›fl ve tencerelerin içlerinekoyduklar› anahtarlarla sesler ç›kartarak sembolik olarak bar›fl›n anahtar›n›n ken-dilerinde oldu¤unu ima etmifllerdir (Clark, 2000: 57-58; Kaldor ve di¤erleri, 2007:114). 1991 y›l›n›n ortalar›nda çok kültürlülük ve hoflgörüye vurgu yapmak amac›y-la Sarayevo’da düzenlenen yürüyüfle yaklafl›k 50 bin kifli kat›lm›flt›r (Kaldor ve di-¤erleri: 2007:114; Devic, 1997. 136). Genel olarak de¤erlendirildi¤inde, 1990-1991y›llar›nda bar›fl giriflimlerinin faaliyetleri aras›nda savafl karfl›t› sokak gösterileri vedi¤er protesto eylemleri a¤›rl›ktayken, çat›flmalar›n ilerlemesiyle beraber bar›flSTK’lar› ve inisiyatifleri ifllenen savafl suçlar›n›n araflt›r›lmas›, dokümantasyonu veafifle edilmesi faaliyetlerine yo¤unlaflm›flt›r (Devic, 1997).

Yerel bar›fl hareketi gruplar›, kendi ülkelerindeki faaliyetlerinin yan› s›ra, di¤ereski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nden gruplarla dayan›flma ve iflbirli¤ine girerek,ulus ötesi iliflkiler de kurmufltur. 1994 y›l›nda, Makedonya, Bosna-Hersek, S›rbis-tan, H›rvatistan, Da¤l›k Karaba¤ ve Slovenya’dan bar›fl hareketi üyeleri Avustur-ya’da bir araya gelerek fikir al›flveriflinde bulunmufl ve aç›k bir bar›fl mektubu ya-y›nlam›fllard›r (http://www.wri-irg.org/statemnt/openlett.htm) . Bosna Savafl› s›ra-s›nda, S›rbistanl› savafl karfl›tlar› “Sarayevo’da Yaflamak” isimli bir kampanya alt›n-da birleflmifltir. Amaç, bu gruplar›n Sarayevo’yu ziyaret ederek yiyecek ve giyecekyard›m›nda bulunmak ve S›rbistan’dan getirdikleri destek mektuplar›n› vererek S›r-bistan’da milliyetçilik temelli bölünmelere karfl› olanlar›n varl›¤›n› Sarayevo’lularasembolik olarak göstermektir. 1994 y›l›n›n Nisan ay›nda, 38 kadar savafl karfl›t›, ça-t›flmalar›n sürdürdü¤ü Sarayevo’yu ziyaret etmifltir (Kaldor ve di¤erleri, 2007: 114).Ancak, kampanyalar›n ilk y›llar›nda ortaya ç›kan iflbirli¤i, özelikle savafl süresinceiletiflim altyap›s›n›n neredeyse yok edilmesiyle beraber oldukça zay›flam›flt›r (De-vic, 1997: 130).

Bunun yan› s›ra, küresel sivil toplum aktörleri de eski Yugoslavya cumhuriyet-lerindeki savafl karfl›t› hareketlere destek vermifltir. Örne¤in, Helsinki YurttafllarDerne¤i (HYD) 1991 y›l›nda, 40 aktivistin eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ni bafl-tan bafla bir otobüsle dolaflt›¤› “bar›fl karavan›” eylemini gerçeklefltirmifltir. “Bar›flkaravan›” eyleminin tepe noktas› ise her dinî ve etnik kökenden yaklafl›k on binkiflinin 1991 y›l›nda Sarayevo’da oluflturdu¤u insan zinciri olmufltur (Kaldor, 2003:131). Küresel sivil toplum aktörlerinin bu tip giriflimleri, son derece y›k›c› savaflla-r›n sürdü¤ü esnada, toplumlar›n›n geneli taraf›ndan “hainlikle” suçlanan bar›fl ha-reketi aktörlerine destek sa¤lam›flt›r. HYD Sarayevo’nun kurucular›ndan ZdravkoGreba’n›n yapt›¤› ça¤r›yla Sarayevo’da 200 bin kifli S›rp ve Müslüman askerî milis-lerin kurdu¤u barikatlar› y›kmak için sokaklara dökülmüfltür. Ancak, göstericilerinkeskin niflanc›lar›n açt›¤› atefle hedef oldu¤u gösteri, bar›fl hareketinin en canl› ol-du¤u Sarayevo’daki son kitlesel bar›fl eylemi olmufltur.

Her ne kadar, eski Yugoslavya topraklar›ndaki bar›fl hareketi eylemleri, etnikmilliyetçi kökenli savafllar› durduramasa da süreç s›ras›nda savafl suçlar›n›n belir-lenmesi ve çok-kültürlülük fikrinin canl› tutulmas› aç›s›ndan önemli olmufltur (Kal-dor ve di¤erleri, 2007: 114).

Küresel sivil toplum aktörleri eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ndeki bar›fl hareketini nas›letkilemifltir?


Helsinki Yurttafllar Derne¤i(HYD), 1988 y›l›nda Bat›,Orta ve Do¤u Avrupa’danbar›fl aktivistlerininkat›l›m›yla kurulmufl birSTK’d›r. Oldukça esnek vegevflek bir yap›ya sahip olanHYD, iç iflleyifllerinde özerkolan ulusal ölçekteörgütlemifl flubeler, y›lda 4ya da 5 kez toplanan birYürütücü Komite veYürütücü Komite’ninüyelerini seçen Uluslararas›Koordinasyon Komitesi’ndenoluflan bir a¤organizasyondur. Bu konudadaha çok bilgi bkz.: Dreano,1997; M. Kaldor, 2001.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

TÜRK‹YE’DE BARIfi HAREKET‹Bu bölümde, Türkiye’deki bar›fl hareketinin geliflimi 1980 öncesi ve sonras› olarakiki dönemde ele al›nacakt›r.

1980 Öncesi Bar›fl Hareketinin DurumuTürkiye’de bar›fl hareketinin tarihçesi çok gerilere gitmez. ‹lk bar›fl ve anti milita-rizm giriflimlerine 1950’lerde Türkiye’nin de dâhil oldu¤u Kore Savafl› s›ras›ndarastlan›r. 1960’lardan itibaren ö¤renci ve sol hareketin yükselifliyle beraber, savaflkarfl›t› eylemler artm›flt›r. 15 Temmuz 1968 y›l›nda ABD Alt›nc› Filosu’na ait savaflgemilerinin ‹stanbul’u ziyareti s›ras›nda, sol ö¤renci gruplar›n›n yapt›klar› eylem-lerle bu ziyareti protesto etmesi en bilinen anti-militarist (benzeri) eylemlerdendir(S.T.M.A, 1988:2085). Bunun yan› s›ra, yine sol gruplar Türkiye’deki Amerikan Üs-leri, NATO ve Vietnam Savafl›’na karfl› tepkilerini, sloganlar, pankartlar ve “NATOHaftas›” düzenlemek gibi çeflitli eylemler yoluyla s›kl›kla ifade etmifllerdir. Az say›-da pankartta da nükleer savafl karfl›t› söylemlere yer verilmifltir (S.T.M.A, 1988:2084). Ancak bu dönemde, Bat›’da görülen ana konusu bar›fl olan kampanya vetoplumsal hareket seferberlikleri Türkiye’de görülmemifltir. Bar›flla ilgili eylemler,antiemperyalizm ve ABD karfl›tl›¤› temelinde yükselen antimilitarist bir yaklafl›mifadesi olmufltur. So¤uk Savafl dönemindeki ideolojik kamplaflman›n etkisiyle, tep-kiler genel anlam›yla savafl kavram›ndan çok, karfl› ideolojik kampa ait ülkelerinsürdürdü¤ü savafllar üzerine olmufltur (Baydar, 2003: 200). Özetle, savafl karfl›tl›¤›,toplumsal hareketlerin ana meseleleri olmaktan çok, genellikle sol gruplar›n dev-rimci projelerin do¤rultusunda zaman zaman ifade etti¤i ve ideolojik tercihleriyleflekillendirdi¤i ikincil/tâli bir konu olarak kalm›flt›r.

Bar›fl Hareketi’nin kendi ayaklar› üzerinde duramad›¤› ve oldukça k›s›tl› oldu-¤u bu dönemde, bar›fl konusunda faaliyet gösteren sadece iki örgütlenme olmufl-tur. Bunlardan ilki, 1950 y›l›nda kurulan ve Türkiye’nin Kore Savafl›’na kat›lmas›nakarfl› ç›kan Bar›flperverler Cemiyeti’dir. Bir grup sosyalist entelektüel ve akademis-yen taraf›ndan kurulan örgütün üyeleri, ilk ve tek eylemleri olan savafl karfl›t› ilanda¤›tma faaliyetlerinden sonra tutuklanm›fllard›r. Örgüt de kurulmas›ndan 15 güngibi k›sa bir süre sonra kapat›lm›flt›r (Baydar, 2003: 198-199)

‹kinci bar›fl örgütü ise yine baz› sosyalist ayd›n, yazar, akademisyen ve sanatç›-lar taraf›ndan 1977 y›l›nda kurulan Bar›fl Derne¤i’dir. Merkezi Helsinki’de bulunanDünya Bar›fl Konseyi’nin de üyesi olan Bar›fl Derne¤i, nükleer silahlar›n yasaklan-mas› ve tüm askerî ittifaklar›n kald›r›lmas› talepleri ile faaliyetlerde bulunmufltur.Bar›fl Derne¤i kapsam›ndaki eylemler siyasi partilerle iliflkili olarak görülmüfltür veSo¤uk Savafl dönemi siyasi kamplaflma do¤rultusunda derne¤in bu iliflkilerin göl-gesi alt›nda kald›¤› iddia edilmifltir. Eski yöneticilerinden Baydar’›n da belirtti¤i gi-bi Bar›fl Derne¤i’nin faaliyetlerinde hedef genellikle “karfl› kampta” bulunan ABDve nükleer füzeleri olurken, ‹ran-Irak Savafl›, Afganistan veya Filistin gibi konular-


Ö¤renci ve sol hareketlerle derin ba¤lar› olan sosyalist Türkiye ‹flçi Partisi’nin (T‹P)

genel baflkan› Mehmet Ali Aybar, bu dönemin önde gelen bar›flseverlerindendir. Ay-

bar, 1967 y›l›nda ABD’nin Vietnam Savafl›’ndaki savafl suçlar›n› yarg›lamak ama-

c›yla kurulan Uluslararas› Savafl Suçlar› Mahkemesi’ne (Russell Mahkemesi) yarg›ç›

olarak seçilmifltir (S.T.M.A, 1988: 2092).

da fazla çal›flma yap›lmam›flt›r (Baydar, 2003:201). 12 Eylül 1980 askerî darbesi ta-raf›ndan kapat›lan ve kurucu ve yöneticileri tutuklanan Bar›fl Derne¤i, 2003 y›l›n-da tekrar aç›lm›flt›r.

2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Hareketi1980 sonras›nda, Türkiye’deki bar›fl hareketi fakl› bir yola girmifltir. Bu dönemde,Avrupa ve ABD’de 1960’lardan, Latin Amerika’da ise 1970’lerden beri var olan “ye-ni toplumsal hareketler” Türkiye’de de görülmeye bafllanm›flt›r.

Feminist hareketin kampanyalar›yla bafllayan toplumsal hareketlerdeki canlan-ma, insan haklar›, çevre ve kimlik alanlar›nda düzenlenen birçok kampanya ve ey-lemlerin artmas›yla devam etmifltir. Yeni toplumsal hareketler, 1980 öncesi ö¤ren-ci/sol hareketlerden farkl› olarak kimliklerini s›n›f aidiyeti üzerinden infla etmemiflve tek bir meseleye odaklanm›fllard›r. Daha esnek, gevflek ve aç›k organizasyonmodellerini tercih eden yeni toplumsal hareketler, ütopik ve bütüncül devrimciprojeler gerçeklefltirme hedefi yerine toplumsal ve siyasi hayatta k›smi dönüflüm-ler elde etmeyi öngörmüfltür (Göle, 2000; Toprak, 1994).

Türkiye’deki bar›fl hareketi ise di¤er yeni toplumsal hareketlerle karfl›laflt›r›ld›-¤›nda, daha geç ivme kazanm›fl ve ancak 2000’li y›llardan sonra geniflleyebilmifltir.Türkiye’deki bar›fl kampanyalar› genellikle uluslararas› ve ulusal olmak üzere ikiana eksen üzerinde seferber olmaktad›r. Birinci eksendeki seferberliklerin ana ko-nular›, Irak, Afganistan ve Filistin gibi Türkiye d›fl›ndaki savafllar›n durdurulmas›,Türkiye’nin fiili olarak bu savafllara kat›lmas›n› engellemek ve Türkiye’de Ameri-kan askerî üslerinin kapat›lmas› olmufltur. ‹kinci eksen ise Kürt sorunu ile ilgili ola-rak devam eden düflük yo¤unluklu savafl›n bitirilerek bar›flç›l çözüm aray›fllar› vevicdani red konusunun anayasal hak olarak kabulü gibi ulusal ve yerel konular et-raf›nda flekillenmesidir. Ancak yukar›da da belirtildi¤i gibi, küreselleflme süreciyleiç ve d›fl siyaset alanlar› aras›ndaki s›n›rlar mu¤laklaflm›flt›r. Bu yüzden de ulusal veuluslararas› konular›n iç içe geçti¤i bu dönemde, Türkiye’de oluflturulan bar›fl koa-lisyonlar› ve gruplar›, gerek uluslararas› gerekse ulusal konularda, ulus ötesi daya-n›flma a¤lar› ve di¤er ulus ötesi bar›fl seferberlikleriyle ba¤lant›lar kurmufltur. Buba¤lant›lar sayesinde, ulus ötesi aktörlerle bilgi al›flverifli gerçeklefltirilmifl ve iflbir-li¤i yap›lm›flt›r.

ABD’de gerçekleflen 11 Eylül sald›r›s›n›n ard›ndan Irak’a askerî müdahaleninsöz konusu olmas›yla, tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de bar›fl hareketi nitelve nicel bir de¤iflim yaflam›flt›r. Kurulan bar›fl koalisyonlar› ve eylemleri aç›s›ndansay›sal bir art›fl yaflanm›flt›r. Bu Irak Savafl› karfl›t› bar›fl koalisyonlar›n›n ortak özel-li¤i, gevflek, merkezî olmayan, fleffaf ve aç›k a¤lar fleklinde örgütlenmeleridir. Ay-r›ca, kolektif kimlikler de keskin çizgilerle çizilmemifl, çok katmanl› kimliklere aç›kve esnek bir flekilde oluflturulmufltur (Baydar, 2003; Karakafl, 2005). Böylelikle, ba-r›fl hareketinin kap›s› daha genifl kesimlere aç›ld›¤› için özellikle baz› eylemlerdebüyük kitlelerin seferberli¤i mümkün olmufltur. Kampanyada, bar›fl yanl›s› STK vegruplar›n yan› s›ra, savafl karfl›t› olup herhangi bir organizasyonun parças› olma-yan ba¤›ms›z bireyler de kendilerine yer bulmufltur (Karakafl, 2005). K›saca, geç-miflteki hiyerarflik, kat› ve disiplinli toplumsal hareket modellerinden ve getirdikle-ri olumsuzluklardan kaç›nmak mümkün olmufltur. A¤ tipi örgütlenmeler sayesin-de, hareketler belirgin ve kat› ideolojik durufllardan da kaçabilmifltir. Bunun yeri-ne, farkl› kimlik ve ideolojik durufllardan bireylerin ve gruplar›n ortak bir meseleüzerinden seferber olmas› imkan› do¤mufltur. Böylelikle Türkiye’deki son dönembar›fl hareketi koalisyonlar›, bar›fl fikrinin kat› ideolojilerin içinde erimesine izin


“Yeni toplumsal hareketler”,1960’lardan itibarenAmerika ve Avrupa gibisanayi sonras› toplumlardaortaya ç›kan ve tek bir konuüzerine seferber olantoplumsal hareketlerin genelad›d›r. ‹flçi hareketi gibi“eski” tip hareketlerdentemel farklar›, aktörleriningenellikle kendi “yaflamalanlar›n›” devletin vepiyasalar›nmüdahalelerinden korumayaçal›flan yeni orta s›n›flar veüniversite gençli¤ininolmas›; yatay ve esnekflekillerde örgütlenmeleri veçevre, kad›n, bar›fl, insanhaklar›, kimlik gibi konularüzerine seferber olmalar›d›r(Habermas, 1981: 33-35;Offe, 1984: 833-835).

vermeden ve bar›fl tan›mlar›n› insani, ahlaki ve vicdani temeller üzerinden yap-maktalar (Karakafl, 2005).

Irak Savafl›’yla ilgili Türkiye’de kurulan bar›fl platformlar›ndan biri Bar›fl Girifli-mi’dir. Baz› yazar, gazeteci, akademisyen ve entelektüeller taraf›ndan Irak Savafl›öncesinde 2002 y›l›n›n sonunda oluflturulan Bar›fl Giriflimi, Irak ve Filistin’de bar›-fl›n sa¤lanmas› amac›yla baz› eylem giriflimlerinde bulunmufltur. Ancak, yaflad›¤›kaynak ve organizasyon sorunlar› yüzünden, kamuoyuna eylemlerini duyurama-m›fl ve sonucunda kitleselleflememifltir. Daha sonra, kurulan bar›fl koalisyonlar›nakat›lan Bar›fl Giriflimi, Türkiye’deki Irak Savafl› karfl›t› kampanyan›n önemli aktör-lerinden biri olmufltur (Baydar, 2003).

Irak Savafl›’na kafl› kurulan koalisyonlar›n bafl›nda Savafla Hay›r Platformu gelir.Savafla Hay›r Platformu (SaHP), 4 Nisan 2002 tarihinde örgütlenmifltir. Ulus ötesiiliflkiler de kuran platforma kat›lanlar aras›nda, ‹nsan Haklar› Derne¤i (‹HD), Gre-enpeace, Devrimci ‹flçi Sosyalist Partisi (DS‹P), SODEV, Makine Mühendisleri Oda-s› oldu¤u birçok yerel, ulusal ve ulus ötesi dernek, siyasi parti, meslek odas›, ko-operatif, hareket organizasyonu ve bireyler bulunmufltur. Kitlesel savafl karfl›t› gös-teriler düzenlemek amac›yla, SaHP di¤er sendika, siyasi parti, insan haklar› örgüt-leri, savafl karfl›t› platform ve di¤er STK’lar›n da kat›l›m›yla 1 Aral›k Koordinas-yon’unu kurmufltur. Ça¤r›c› kurum say›s›n›n h›zla 159’a ç›kt›¤› koalisyonda ‹slamc›görüflleri olan insan haklar› derne¤i Mazlum-Der de vard›. Bu da dünyan›n di¤erbölgelerinde görülen türde politik görüfl, din, etnik köken, ›rk, yafl grubu, meslek,s›n›f ve e¤itim durumundan insan› birlefltiren bar›fl koalisyonlar›n›n bir benzerininde Türkiye’de ortaya ç›kt›¤›n›n habercisi olmufltur. Bunun yan› s›ra, bar›fl kampan-yalar›n› kapitalist küreselleflmeye karfl› süren küresel hareketin bir parças› olarakilan eden SaHP, farkl› gruplarla çeflitli ulus ötesi iliflkilere girmifltir (Karakafl, 2005).

1 Aral›k Koordinasyon grubunun yo¤un çal›flmalar› sonucunda, 1 Aral›k 2002tarihinde ‹stanbul’da ve 22 Aral›k 2002 tarihinde Ankara’da iki büyük bar›fl mitingidüzenlenmifltir. Etkili bir flekilde seferberlik çal›flmalar› bu gösterilerden sonra dadevam ederken, 15 fiubat 2003 tarihindeki Küresel Eylem Günü’nde, ‹stanbul’dakigösteriye 10 bin civar›nda eylemci kat›lm›flt›r. Bu arada, Bar›fl Giriflimi de genifl ta-banl› koalisyondaki çal›flmalar›na paralel olarak, 100’ler Meclisi’nin organize edil-


Foto¤raf 7.3

Yedi Greenpeaceüyesi, 6 fiubat, 2003tarihinde Iraksavafl› karfl›t›kampanyaçerçevesinde‹stanbul’dabulunan AtatürkKültür Merkezi’ne240 metrekarelikdev bir “SavaflaHay›r” pankart›asm›flt›r.

mesine de öncülük etmifltir. Irak Savafl›’na karfl› kurulan 100’ler meclisi toplamda20 meslek grubunun 100’er temsilcisinden oluflmaktad›r. 25 Ocak 2003 tarihinde‹stanbul’da yap›lan ve yaklafl›k 3 bin kiflinin kat›ld›¤› 100’ler Meclisi toplant›s›, ya-banc› aktivist, akademisyen, entelektüel, gazeteci ve sanatç›lar›n da kat›l›m›ylaulus ötesi bir özellik kazanm›flt›r. Bu toplant›da, meslek gruplar› temsilcileri ve di-¤er yerli ve yabanc› kat›l›mc›lar›n savafl karfl›t› konuflmalar›ndan sonra sonuç bil-dirgesinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti Hükümeti’nden ve BM Güvenlik Konseyigibi dünya üzerinde konuyla ilgili tüm kurum ve kurulufllardan Irak’a yönelik ola-s› bir savafl›n önlenmesi için çaba göstermeleri talep edilmifltir.

Türkiye’nin Irak’a karfl› yürütülen savafla girmemesi hedeflerinden biri olankoalisyon, Irak’a asker gönderme tezkeresinin görüflüldü¤ü 1 Mart 2003 tarihindeen genifl kat›l›ml› gösterisini Ankara’da S›hhiye meydan›nda yaklafl›k yüz bin kifli-nin kat›l›m›yla sahnelemifltir. Sonuç olarak, Türkiye’deki savafl karfl›tlar› di¤er bir-çok yerdeki eylemciden daha flansl› ve etkiliydi. Çünkü di¤er yerlerin aksine, mec-lis içinden hem muhalefet hem de bir k›s›m iktidar partisi üyelerinin de karfl› ç›k›-fl›yla tezkere meclisten geçmemifl ve Türkiye aktif savafl›n d›fl›nda kalm›flt›r. Böyle-likle, bar›fl koalisyonu eylemlerinin sonunda k›smi de olsa baflar› elde etmifltir.

Son dönem Türkiye bar›fl hareketinin, 1980 öncesine göre gösterdi¤i farkl›l›klar nelerdir?

BARIfi HAREKET‹N‹N GENEL DE⁄ERLEND‹RMES‹Her ne kadar kolektif bar›fl hareketi giriflimleri dünya üzerinde 19. yüzy›ldan itiba-ren görülse de Bar›fl Hareketi 1960’lardan itibaren ortaya ç›kan yeni toplumsal ha-reketlerin ana kollar›ndan biri olmufltur. Bu dönemden itibaren, iflleyifl biçimi, or-ganizasyon modelleri, kat›l›mc›lar›n kimlikleri ve eylem biçimleri aç›s›ndan kendi-ne has özellikler gelifltirmifltir. Böylelikle, farkl› dönemlerde yürütülen kampanya-lar için kal›c› bir altyap› oluflmufl ve hareketin süreklili¤i sa¤lanm›flt›r.

Bar›fl hareketleri, kulland›klar› taktik ve stratejiler göz önüne al›nd›¤›nda olduk-ça genifl bir eylem repertuar›na sahiptir. Bar›fl hareketinin kulland›¤› eylem biçim-leri iki ana gruba ayr›l›r: al›fl›lagelmifl eylemler ve engelleyici eylemler.

Al›fl›lagelmifl eylemler kümesi, daha önceden baflka hareketler taraf›ndan yay-g›n olarak kullan›lm›fl eylem biçimlerinden oluflur. Ayr›ca, bu eylemlerde kollukkuvvetleriyle do¤rudan karfl› karfl›ya gelinmez. Bar›fl hareketinin s›kl›kla baflvurdu-¤u al›fl›lagelmifl eylem biçimleri aras›nda lobicilik, kamusal bilinçlendirme, bilimselbulgular› kullanma ve imza toplama yer almaktad›r. Bu eylemlerden lobicilikle,kurumsal siyaset kanallar› kullan›larak, hükümetlerin ve di¤er siyasi güç odaklar›-n›n üzerinde bask› kurulmas› amaçlan›r. Toplumsal hareketlere deste¤i say›sal ola-rak göstermenin iyi yollar›ndan biri olan imza toplama kampanyalar›, baflvurulaneylem tiplerinin bafl›nda gelir. 1980’li y›llar s›ras›nda, Cruise ve Pershing II füzele-rinin yerlefltirilmesinden etkilenecek olan ‹talya, Almanya, Hollanda ve AmerikaBirleflik Devletleri baflta olmak üzere birçok ülkede milyonlarca insan›n kat›ld›¤›imza toplama kampanyalar› düzenlenmifltir (della Porta ve Diani, 2006: 172). ‹çer-di¤i risklerin az olmas› nedeniyle al›fl›lagelmifl eylem tarzlar›na daha fazla birey ka-t›lmaktad›r ve böylelikle hareket kitleselleflebilmektedir.

Kullan›lan engelleyici eylemler aras›nda, gösteri, yürüyüfl ve oturma eylemlerien çok görülen eylem tarzlar›d›r. Genel olarak, bu tarz eylemler 3 ana nedenle kul-lan›l›r. Birincisi, gösteri ve yürüyüfllerle iktidar sahiplerine toplumdaki savafl karfl›t-l›¤› fikrinin yayg›nl›¤›n› say›sal olarak göstermektir (della Porta ve Diani, 2006).Nükleer Silahlanman›n Durdurulmas› Kampanyas› çerçevesinde 1982 y›l›nda yak-


Bu konuda daha fazla bilgiiçin bkz.: Hürriyet,25.01.2003;www.imoistanbul.org.tr/ist-bulten/bulten64/BARISGIRISIMI1.doc).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Eylem repertuarlar›,toplumsal hareketlerineylem yapma biçimleri veeylem tecrübelerininbütününü oluflturan ortakbilgi da¤arc›¤›d›r.Toplumsal hareketlerönlerindeki repertuardan,di¤er bir deyiflle genel eylemkümesi, kendimücadelelerine uygun eylembiçimlerini seçer vegenellikle kullan›mlar›ndayenilikler ekleyerekrepertuarlar› geniflletirler(della Porta ve Diani, 2006:168-170).

lafl›k 1 milyon insan›n kat›ld›¤› Washington Gösterisi, 15 fiubat 2003 tarihinde Lon-dra’da 1 milyon, Roma’da ise 3 milyon insan›n yürüdü¤ü gösteriler toplumsal ha-reketler tarihinin en büyük kat›l›ml› gösterilerindendir. Çok kat›l›ml› kitlesel göste-riler, savafla olan toplumsal muhalefetin büyüklü¤ünün bir göstergesidir ve hükü-metlerin üzerindeki bask›y› artt›r›r. ‹kinci neden, toplumsal hareket aktörlerininmücadelelerine olan ba¤l›l›klar›n› ve birbiriyle olan dayan›flmalar›n› karfl›tlar›na vekamuoyuna simgesel olarak göstermek gayesidir. Al›fl›lagelmifl eylemlere göre en-gelleyici eylemler, daha riskli eylem biçimleridir. Bunun bafll›ca nedeni ise kamudüzeninin bozulmas› karfl›s›nda kolluk güçlerinin müdahale e¤ilimlerinin artmas›-d›r. Engelleyici eylemler s›ras›nda aktivistler fliddete maruz kalma, tutuklanma, gö-zalt›na al›nma gibi riskleri göze al›rlar. Zorluklara karfl› birlik içinde hareket etmeprati¤i, aktivistler aras›ndaki güven ba¤lar›n› ve dayan›flma iliflkilerini kuvvetlendi-rir. Ayn› zamanda, karfl›tlar›na da zor ve bask›c› koflullara ra¤men mücadelelerinisürdüreceklerinin mesaj›n› vermifl olurlar. Engelleyici eylem biçimlerinin kullan›l-mas›n›n üçüncü nedeni ise, toplumsal hareketlerin medyada yer alma iste¤idir.Toplumsal hareketler, tabanlar›n› geniflletmek için mesajlar›n› yaymak ve karfl›tla-r› üzerinde bask› kurabilmek için de varl›klar›n› hissettirmeyi hedefler. Bunlar› ya-pabilmenin en kolay ve etkili yolu ise medyada haber olmakt›r. Ancak, medya top-lumsal hareketleri haberlefltirirken seçici davran›r ve sadece baz› hareketlere yerverir. Toplumsal hareketler ise medyan›n ilgisini çekebilmek için ilginç ve çarp›c›eylemler ortaya koymaya çal›fl›r. Bu aç›dan de¤erlendirildi¤inde, engelleyici eylembiçimleri al›fl›lagelmifl eylemlere göre medyada daha çok yer al›r. Daha radikal sa-y›lan engelleyici eylemler, bar›fl hareketlerinin canlanma dönemlerinde daha s›kbaflvurulan ve kamuoyunun dikkatini çeken yöntemlerdir. Hareketin pasif konu-ma geçti¤i eylemsizlik dönemlerinde ise bu yöntemler genellikle medya taraf›ndanyok say›l›r ve hükümetler taraf›ndan kolayl›kla bast›r›l›r (Marullo ve Meyer, 2004:644).

Bar›fl hareketi aktivistleri kampanyalar›nda, al›fl›lagelmifl ve engelleyici eylem-leri birlikte kullan›rken sembolik eylemlere de s›k›l›kla baflvurmufllard›r. Mücade-lelerine olan ba¤l›l›klar›n›n bir ifadesi olarak, uzun yürüyüfller, fener alaylar›, top-lant›lar ve toplu dua seanslar›, s›kl›kla kullan›lan eylem biçimleri aras›ndad›r. Ayr›-ca, özellikle uluslararas› toplant›lar› s›ras›nda dünya liderlerinin oluflturulan insanzincirleriyle sembolik olarak ablukaya al›nmas› ve gösteriler s›ras›nda nükleer sa-vafl›n etkilerinin temsili olarak canland›r›ld›¤› sokak tiyatrolar› da birçok savafl kar-fl›t› gösteride rastlanan eylem biçimleridir (della Porta ve Diani, 2006: 178).

Bar›fl hareketleri, daha önce uygulanm›fl eylem biçimlerinin yan› s›ra “yenilik-çi” eylemlerle repertuarlar›n› geniflletmifllerdir. Yenilikçi eylemlerde amaç, al›fl›kolunmayan protesto biçimleriyle karfl›tlar›n› flafl›rtmakt›r. ‹lk defa yap›lan bu ey-lemlerle, medyan›n ve dolay›s›yla kamuoyunun ilgisi de kolayl›kla çekilebilmekte-dir. Bar›fl hareketinin “yenilikçi” eylem biçimlerine en iyi örnek savafl karfl›tlar›n›nözellikle askerî üslerin yan›nda kurduklar› “bar›fl kamplar›”d›r. 1981 y›l›nda Britan-ya’da kad›n akvitistler taraf›ndan kurulan kad›n bar›fl kamp› (Greenham Common)ilk modern “bar›fl kamp›” olarak say›lmaktad›r. Bar›fl kamplar›, k›sa bir sürede mo-


Engelleyici eylemler, kamu hayat›n› k›sa süreli sekteye u¤rat›p, kamuoyunun ve kar-

fl›tlar›n dikkatlerinin çekilmeye çal›fl›ld›¤› ve eylemcilerin dayan›flmalar›n› sergiledi-

¤i eylem biçimlerinin genel ad›d›r (della Porta ve Diani, 2006: 96).

düler hâle gelerek, di¤er bölge ve ülkelerde de bar›fl hareketi gruplar› taraf›ndanuygulanmaya bafllanm›flt›r (della Porta ve Diani, 2006: 183-184). Örne¤in, Brük-sel’de 1981 y›l›nda gerçekleflen Birinci Bar›fl ve Silahs›zlanma Avrupa Konvansiyo-nu s›ras›nda Avrupa’n›n birçok bölgesinde “bar›fl kamp›” oluflturulmufltur. Yenilik-çi olmas›n›n yan› s›ra, uzun sürelere yay›lan ve has›mlara karfl› omuz omuza dire-nifli simgeleyen “bar›fl kamplar›” yoluyla protestoya kat›lanlar aras›ndaki ba¤largüçlenmifl, ifl bölümü oluflturulmufl ve dayan›flma artt›r›lm›flt›r. Sonuç olarak, bar›flkamplar› sayesinde, bar›fl hareketi aktivistleri kolektif kimliklerini oluflturma konu-sunda önemli aflamalar kaydetmifltir (della Porta ve Diani, 2006: 179).

Bir baflka yenilikçi eylem ise, savafltan hemen önce Irak’a giderek sivillerin bu-lundu¤u stratejik noktalarda bekleyerek, varl›klar›yla bombard›man› önlemeye ça-l›flan “canl› kalkanlar”d›r. Bir di¤er eylem biçimi olan fliddet içeren eylemler, bar›flhareketlerinin genellikle kulland›¤› eylemler de¤ildir. Bar›fl hareketi aktivist vegruplar›n›n genifl bir kesimini oluflturan pasifistler, genel olarak taktiksel ve etikolarak fliddet kullanman›n yanl›fl oldu¤unu savunmaktad›r. Kald› ki, fliddet kulla-narak fliddete karfl› ç›kmak, hareket aç›s›ndan amaçsal ve araçsal, di¤er bir deyifl-le hedefler ve eylemler, aras›ndaki tutarl›l›¤› zedelemektedir. Ne var ki, bar›fl hare-keti tarihinde fliddet kullan›m›na baflvuran baz› istisnaî örnekler görülebilir. Örne-¤in, Vietnam Savafl› karfl›t› hareket çerçevesinde baz› radikal gruplar, askerî üsleribombalamak veya asker al›m merkezlerine sald›rmak gibi eylemlerde bulunmufl-tur. Bu durum, 70’li y›llarda toplumsal hareketlerin genelinde var olan fliddet kul-lan›m›n›n artma e¤ilimiyle denk düfler. 1980’lere gelindi¤inde, birçok toplumsalhareket, fliddet içeren protesto biçimlerinin etkinli¤i ve etik geçerlili¤ini sorgula-maya bafllad›. Asl›nda, fliddet içeren eylemler medyada daha fazla yer bulur ve kar-fl›tlara sembolik bir flekilde eylemcilerin mücadelelerinden vazgeçmeyeceklerinin


Foto¤raf 7.4

Londra’da,Britanyaparlamentobinas›n›nkarfl›s›nda BrianHaw isimli bar›flaktivistinin 2001y›l›nda tek bafl›nakurdu¤u bar›flkamp›, artandestekçi say›s›ylagünümüzde dedevam etmektedir.

mesaj›n› verir (Tarrow, 1998). Ancak, bu eylemler, içerdikleri risklerin fazlal›¤›ndandolay› radikal baz› grup ve bireyler d›fl›nda genifl kitlelerin harekete uzak durmas›-na neden olur. Bu da hareketleri daralt›r ve destekçi say›s›n›n azalmas›na nedenolur. Ayr›ca, eylemlerde fliddet kullan›m›, devletin toplumsal hareketlere karfl› uy-gulad›¤› bast›rma politikalar› için gerekçe olarak gösterilirken, karfl›tlar›n›n toplum-sal hareketleri olumsuz yönde etiketlemelerine neden olur. 1980’lerde Cruise vePershing II füzelerinin yerlefltirilmesine karfl› yürütülen kampanya, fliddet kullan›m›-n›n d›fllanmas› aç›s›ndan di¤er hareketler için de dönüm noktas› oldu. Bu kampan-yayla birlikte, eylemlerde fliddet kullan›m›n› d›fllaman›n, militarizme ve genel anla-m›yla fliddete karfl› ç›kman›n tek yolu oldu¤u genel olarak kabul edilmifltir (dellaPorta ve di¤erleri, 2006: 148).

Genel olarak toplumsal hare-ketler çeflitli grup, STK ve birey-lerin bir araya getirdi¤i belirli birhedef için seferber olmufl toplum-sal a¤lar olarak flekillenir (Diani,1994; della Porta ve Diani, 2006).Her hareket, merkezî-merkezî ol-mayan, yatay-dikey, esnek-kat›gibi farkl› parametreler aras›ndayapt›klar› seçimlere göre organi-zasyon modellerini kurar ve ku-rumsallafl›r. Seferberlik yap›lar›olarak adland›r›lan organizasyonmodelleri, toplumsal hareketlerinkarar alma mekanizmalar›n› do¤-rudan etkileyerek, kaynak kullan›m›, strateji belirleme, anlamland›rma ve seferber-lik gibi ana faaliyetlerin nas›l yürütülece¤ini belirleyen etkenlerin bafl›nda gelir.

Ana hatlar›yla, bar›fl hareketi grup ve bireyleri, seferberliklerinde koalisyonlarkurarak çeflitli konular üzerine kampanyalar düzenler (Meyer ve Rochon, 1997;Tarrow, 1998; Meyer, 1990). Bu modele göre, farkl› hedef ve stratejileri olsa da çe-flitli bar›fl örgüt ve giriflimleri, bir araya gelerek temel bir mesele üzerinde faaliyetgösteren bir koalisyon olufltururlar. Bar›fl örgüt ve hareketlerinin yan› s›ra, femi-nizm, insan haklar› ve çevre gibi örtüflen konularda seferber olan hareket ve ör-gütlerden de yard›m al›rlar. Kampanya etkinliklerinin koordine edilmesi ve müca-delelerinin bar›fl hareketinin d›fl›na da yay›lmas› amac›yla flemsiye örgütler kur-mufllard›r. Böylelikle, çeflitli toplumsal hareket gruplar› kaynaklar›n› birlefltiripiflbölümü yaparak daha etkin seferber olma imkan› elde etmifl olurlar (Kleidmanve Rochon, 1997: 47-48). Bu koalisyonlar, farkl› kesimlerden grup ve bireylerin ha-rekete kat›lmas› amac›yla daha genel, anlafl›labilinir ve kapsay›c› hedefler belirler.Öte yandan, farkl› politik ve ideolojik görüfllerin aras›nda ayr›l›k ve çekiflmelerinç›kmas›, karfl›tlar›n›n sald›r›lar› karfl›s›nda kolay da¤›lmalar› ve seferberlik konusu-nun sonuca ulaflmas› durumunda kampanyalar›n amaçlar›n› yitirmesi gibi neden-lerden dolay›, koalisyonlar›n ömrü genellikle k›sad›r (Kleidman ve Rochon, 1997).

Bar›fl hareketlerinin birço¤u mücadelenin azald›¤› dönemlerde daha düflükyo¤unlukta olsa da etkinliklerine devam eder. Amaç, bar›fl hareketinin altyap›s›n›ndevaml›l›¤›n› sa¤lamak ve çeflitli örgüt ve bireyler aras›ndaki iliflkileri canl› tutmak-t›r. Bir anlamda, sonraki kampanya için gereken hareket a¤lar›n›n ve seferberlik fa-


Foto¤raf 7.5

Britanyal› sanatç› GeraldHoltom taraf›ndanNükleer Silahs›zlanmaKampanyas› (CND) için1958 y›l›nda haz›rlanansembol, daha sonra di¤erbar›fl hareketi gruplar›taraf›ndan da kullan›lm›flve uluslararas› bar›flhareketinin en bilinensembolü hâline gelmifltir.

aliyetlerinin ön haz›rl›¤›n› yapmakt›r. Bununla birlikte, önceki kampanyada edini-len tecrübeler de bir sonraki kampanyaya aktar›lm›fl olur (della Porta ve Diani,2006). Bir baflka deyiflle, bar›fl hareketi koalisyonlar›na kat›lan çeflitli organizasyonve gruplar küçülerek etkinliklerine devam eder ve sonraki koalisyon merkezlikampanyalar›n yap› tafllar›n› olufltururlar (Marullo ve Meyer, 2004: 651; Meyer veWhittier, 1994).

Bar›fl koalisyonlar› kat›l›mc›lar›n›n birço¤u di¤er yeni toplumsal hareketlerdede yer alm›flt›r. Özellikle, feminist hareketle bar›fl hareketi aras›ndaki bu tip geçifl-ler oldukça fazlad›r. Vietnam Savafl› karfl›t› kampanyada aktif olan birçok grup vebirey, kampanya sonras›nda h›zla genifllemekte olan feminist harekete kat›lm›flt›r.Her ne kadar, iki ayr› hareket olarak var olsalar da feminist ve bar›fl hareketleri ara-s›ndaki yak›n ba¤ ve etkileflim taktik, organizasyon modeli ve çerçeveleme faali-yetlerinin paylafl›m› aç›s›ndan devam etmifltir. (Meyer ve Whittier, 1994; Soule,2004). Bar›fl hareketleri, feminist hareketin etkisiyle organizasyonlar›nda kad›nkimli¤inin ikinci plana itilmemesi konusunda hassasiyet kazanm›fl ve lider kadro-lar›nda kad›nlara daha çok yer vermeye bafllam›flt›r. Feminist hareketin s›kça kul-land›¤› sokak tiyatrolar›n›n, bar›fl hareketinin eylem repertuar›na girmesi ve kad›nbar›fl aktivistleri taraf›ndan uygulanan “bar›fl kamplar›”n›n kullan›m› eylem reper-tuarlar› aç›s›ndan etkileflimin en iyi örneklerindendir. Bar›fl hareketi, merkezî ol-mayan, yatay ve fleffaf olarak örgütlenme modellerini de feminist hareketten ö¤-renmifltir. Bu faaliyetlerin genel çerçevesinin belirlenmesi aç›s›ndan, kad›nlar›n sa-vafl üstündeki düflünceleri ve hissiyat› bar›fl hareketinin çoklukla baflvurdu¤u te-malar olmufltur. Ayr›ca, feministlerin savafl› patriarkal düzenle özdefllefltirmeleribar›fl hareketinin ana çerçevelerinden biri hâlini alm›flt›r. Buna karfl›l›k bar›fl hare-ketinin de feminist hareket üzerinde etkileri olmufltur. Feminist hareketin seferberoldu¤u meselelerin alan›n›n genifllemesi ve sadece kad›nlardan oluflan hareket veörgütlerle iflbirli¤ine gitmek yerine erkeklerin de var oldu¤u oluflumlara aç›k kap›b›rakmas›nda bar›fl hareketinin katk›lar› olmufltur (Meyer ve Whittier, 1994).

Son olarak, bar›fl hareketinin elde etti¤i sonuçlar› inceleyece¤iz. Bar›fl hareketi-nin as›l amac› dünyada bar›fl koflullar›n›n sa¤lanmas› ve devaml› k›l›nmas›d›r. Bugenel amaçtan hareketle, bar›fl hareketi eylemcileri kampanyalar›n› iki k›sa vadelihedef çerçevesinde gerçeklefltirmifltir: Sürmekte olan savafl(lar)›n engellenmesi vesavafl ç›kma olas›l›¤›n›n ortadan kald›r›lmas›. Ancak, önceki bölümlerde incelenenbar›fl kampanyalar› elde ettikleri kazan›mlar› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, bar›flhareketi bu hedeflere ulaflmakta ancak k›smi baflar›lar elde edebilmifltir. BirinciKörfez Savafl› ve Irak Savafl› s›ras›nda küresel ölçekte savafl karfl›t› seferberlikleriortaya ç›km›fl olmas›na karfl›n, bu savafllar›n bafllamas›na ve devam etmesine en-gel olunamam›flt›r. Öte yandan, en baflar›l› savafl karfl›t› kampanyalardan biri Viet-nam Savafl› karfl›t› kampanya olmufltur. Savafl karfl›tlar› kampanyalar› boyunca üçana kolda etkin olmufltur: Kamuoyunun savafl hakk›ndaki düflüncelerini etkilemeve de¤ifltirme; hükümetlerin savaflla ilgili politikalar›n› de¤ifltirmeye zorlama ve sa-vafl için gerekli siyasi ve kurumsal altyap›n›n zay›flat›lmas› (Marullo ve Meyer,2004: 641). Bu alanlardaki baflar›lar oldukça etkili olsa da hiç biri Vietnam Sava-fl›’n›n bitirilme karar›n›n al›nmas›nda tek bafl›na etkili olamam›flt›r. Bar›fl hareketininkazan›mlar› ancak genel kamuoyu bask›s›n›n artmas›, de¤iflen siyasi konjonktür,Amerikan Kongresi’ndeki muhaliflerin artmas›, savafl›n maliyetinin yükselmesi gi-bi ekonomik ve di¤er siyasi nedenlerle birleflti¤inde dolayl› flekilde etkili olmakta-d›r. Bu tip dolayl› etkileri, farkl› derecelerle di¤er savafl karfl›t› kampanyalarda dagörmek mümkündür. Baflka bir ifadeyle, bar›fl hareketleri, savafl karfl›tl›¤›n› gün-


Feminizm ve bar›fl konular›aras›nda oldukça s›k› birtarihsel ba¤ vard›r. ‹kidünya savafl› aras›ndakidönemde, Birinci DünyaSavafl›’na kat›lan her tarafülkelerden ve tarafs›zülkelerden kad›nlar, Bar›fl veÖzgürlük ‹çin Uluslararas›Kad›nlar Birli¤i (WILPF)isimli STK alt›ndaörgütlenmifl ve MilletlerCemiyeti’nin kurulmas›ndaönemli katk›lardabulunmufllard›r (Kaldor vedi¤erleri, 2007:97).

demde tutarak kamuoyunu etkileme ve hareket d›fl› muhaliflerle -siyasi partiler gi-bi- ittifaklar kurma yollar›yla savafl› açan devletlerin iflini zorlaflt›rmakta ve savaflhak›nda al›nan kararlar› dolayl› yoldan etkilemektedir.

Bar›fl hareketi, savafl ç›kma olas›l›¤›n› engelleme çabalar› konusunda ise k›smibaflar›lar elde edebilmifltir. Bu tip kampanyalar, özellikle silahs›zlanma konusundaseferber olmufltur. 20. yüzy›l boyunca çeflitli silahs›zlanma kampanyalar›n›n sonu-cunda, devletler üzerinde kamuoyu bask›s› yaratm›fllard›r. Bunun sonucunda dadevletler silahlanma politikalar›ndan geri ad›m atmak zorunda kalm›fllard›r. Nükle-er silahs›zlanma kampanyalar›n›n elde etti¤i sonuçlar genel olarak, devletlerin po-litikalar›nda silahlanma ile yapt›klar› k›smi de¤iflikliklerden ibarettir. Kampanyalarsonucunda silahs›zlanmayla ilgili çeflitli devletler aras› antlaflmalar imzalan›p, yü-rürlü¤e konulmufltur. Ancak, bu kazan›mlar, esas hedef olan nükleer silahlar›n ta-mamen ortadan kald›r›lmas› ve nükleer ça¤›n sona erdirilmesinden uzak kalm›flt›r.Her ne kadar genifl kitleler seferber edildiyse de hükümetler silahlanma politikala-r›nda talepler do¤rultusunda baz› de¤ifliklikler yapt›¤›nda, kamuoyunun konuya il-gisi ve kampanyalara deste¤i düflmüfltür (Mekata, 2006:190).

Ancak, bar›fl hareketi kampanyalar›, baflka önemli sonuçlar da do¤urmufltur.Birincisi, bar›fl hareketi, bar›fl fikrini devaml› canl› tutarak iktidar sahiplerinin, sa-vafllarla ilgili alaca¤› kararlarda toplumsal muhalefeti daha çok dikkate almas›n›sa¤lam›flt›r. Bunda medyan›n da etkisi büyüktür. Shaw (2005)’a göre, Vietnam’da-ki geliflmelerin ve asker kay›plar›n›n televizyonda sürekli yay›nlanmas›, Amerikankamuoyundaki tepkilerin artmas›na ve Vietnam Savafl› karfl›t› hareketin geniflleme-sine neden olmufltur. Savafl karfl›tlar›n›n büyüyen muhalefeti karfl›s›nda, Amerikanhükümetleri sonraki dönemlerdeki savafl politikalar›n› de¤ifltirerek, uzun süren veçok kay›p verilen savafllar yerine “h›zl› savafllar›” tercih etmifltir (Shaw, 2005: 13)‹kinci olarak, bar›fl hareketi genel anlam›yla demokrasilerin geliflimine katk› sa¤la-m›flt›r. Temsili demokrasilerde seçilmifl politikac›lar›n savafl gibi riskleri ve maliyet-leri yüksek olan ve birçok etik d›fl› taraf› bulunan bir konuda toplum ad›na kararvermesi bar›fl hareketi taraf›ndan sürekli sorgulanm›flt›r. Sekiz Avrupa ülkesindeyap›lan araflt›rmaya göre, hükümetleri Irak Savafl›’na fiili olarak giren veya destekveren ülkelerde, savafl karfl›t› muhalefet ve toplumsal hoflnutsuzluk düzeyleri ol-dukça yüksektir. Bu ülkelerde, savafl karfl›t› gösterilerde yer alanlar, kampanyayakat›l›rken savafl› engelleme hedeflerinin yan› s›ra, demokratik düzenin iflleyifl biçi-mini elefltirme amac›n› da gütmüfllerdir (Klandermans, 2010).

Son olarak, savafl› durduramam›fl olmas›na ra¤men, Irak Savafl› karfl›t› hareke-tin elde etti¤i büyük baflar› toplumsal hareketlerin küresel olarak örgütlenebilece-¤ini ve kitleselleflebilece¤ini göstermifl olmas›d›r. Dünyan›n tüm bölgelerinden,her tür yafl grubu, e¤itim durumu, s›n›f, etnik köken ve dinî inan›fltan insan›n da-yan›flma ve iflbirli¤i içine girdi¤i Irak Savafl› karfl›t› kampanya, küresel Kuzey-Gü-ney, Bat›- Do¤u ayr›mlar›n›n afl›labilece¤inin kan›t› olmufltur. Kampanyaya kat›langruplar, Bat›’n›n ve ‹slami dünyan›n beraber hareket edebilece¤ini göstermifl vekozmopolit bir anlay›fl›n yay›lmas› için ümit kayna¤› olmufltur (Kaldor ve di¤erle-ri, 2007: 28). Bunun en güzel örne¤ini kampanyan›n Britanya aya¤›ndaki öncü ro-lü üstlenen ve küresel ölçekte de kampanya koordinasyonunda önemli ifllevi olanSavafl› Durdur Koalisyonu’dur (Stop the War Coalition, STWC).

Bar›fl hareketi di¤er toplumsal hareketlerden nas›l etkilenmifltir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Bar›fl hareketinin tarihsel kökenlerine yönelik

bilgi edinmek.

Savafl, tarih boyunca çat›flma ve mücadele konu-su olmufltur. Modernite öncesinde, genellikle ar-tan vergiler ve askere al›nma üzerine ç›kan sa-vafllara ba¤l› çat›flmalar yerel ayaklanmalar flek-linde meydana gelmifltir. Modernitenin temelayaklar›ndan ulus devletlerin ortaya ç›k›fl›yla hemsavafl›n kendisi hem de savafl karfl›t› çat›flmalarde¤iflime u¤ram›flt›r. fiiddetin meflru kullan›m te-kelini elinde bulunduran ulus devletler, de¤iflensavafl teknolojileriyle beraber düzenli ordularkurmufllard›r. Bunun yan› s›ra savaflma, toplum-lar›n› tehlikelerden koruma sav›yla hareket edenmerkezî devletlerin meflruiyet kayna¤› olmufltur.Öte yandan siyasi gücün merkezîleflmesi ve top-lum içi ba¤lar›n feodalite döneminde birbirindenkopuk yaflayan yerel grup ve cemaatler aras›ndagüçlenmesiyle, modern toplumsal hareketler or-taya ç›km›flt›r. Böylelikle, merkezî devlet savafl-man›n tek sorumlusu olurken, savafl›n getirdi¤imaliyetlerden dolay› artan toplumsal gerilim veçat›flmalar modern bar›fl hareketleri olarak ifadeedilmeye bafllanm›flt›r. 19.yüzy›ldan itibaren gö-rülmeye bafllanan modern bar›fl hareketi, talep-lerini merkezî siyasal iktidarlara yöneltmifltir. Mo-dern bar›fl hareketi, ulusal düzeyde örgütlenip,yerel gruplar aras›nda kurulan ba¤lar üzerindeyükselmifltir. Bunlar›n yan› s›ra, modern bar›fl ha-reketi modern eylem repertuarlar›n›n parças› olantekrar edilebilen ve paylafl›lan eylem biçimlerinikullanm›fllard›r.

Bar›fl hareketinin Bat›’daki geliflimini tan›mlamak.

Bar›fl giriflimleri ilk olarak, Amerika ve Britan-ya’daki baz› dinî mezheplerin, dinî inançlar›naters düfltü¤ü gerekçesine dayanarak fliddetin hertürlüsünü reddetmesiyle -di¤er bir de¤iflle pasi-fizm- ortaya ç›km›flt›r. Dinî temelli pasifist görüfl-lerin yan› s›ra, özellikle sol kökenli siyasal grup-lar aras›nda filizlenen seküler savafl karfl›tl›¤›ylada çeflitlenen bar›fl hareketi, 19.yüzy›l boyuncadevletler aras› uzlaflma mekanizmalar›n›n geliflti-rilmesi için u¤rafl vermifltir. ‹kinci Dünya Sava-fl›’n›n sonlar›ndan itibaren, bar›fl hareketi sürek-lilik ve kitlesellik kazanm›flt›r. Bunun bafll›ca ne-

deni, insanl›¤› görülmemifl boyutlarda tehditeden “nükleer ça¤›n”, ‹kinci Dünya Savafl›’n›nsonunda atom bombas›n›n kullan›m›yla baflla-m›fl olmas›d›r. Nükleer silahlarla ilgili ilk bar›fl gi-riflimleri özellikle bilim insanlar›n›n oluflturdu¤uSTK ve yapt›klar› çeflitli ça¤r› ve konferanslararac›l›¤›yla yürütülmüfltür. So¤uk Savafl›n t›rma-nan siyasi gerilimi alt›nda geçen 1960’larda isenükleer silah denemelerinin yaratt›¤› olumsuzetkiler karfl›s›nda, Amerika ve Britanya’da kuru-lan bar›fl koalisyonlar› nükleer denemelerin dur-durulmas› için kampanyalar düzenlemifltir. Yeralt› d›fl›nda tüm alanlarda nükleer silah dene-melerinin yasaklanmas› baflar›s›n› elde eden ba-r›fl hareketi, 1960’lar›n sonundan itibaren dikka-tini Vietnam Savafl›’na vermifltir. Özellikle Ame-rika’da üniversite gençli¤iyle bafllayan VietnamSavafl› karfl›t› kampanya, kitlesel bir destek eldeetmifl ve ABD’nin savafl› bitirmesine dolayl› ola-rak etki etmifltir. 1970’lerde tekrar alevlenen nük-leer korku, nükleer silahs›zlanma kampanyalar›-n›n tekrar bafllamas›na yol açm›flt›r. 1980’li y›llar-da ise Amerika’da Reagan yönetiminin “Y›ld›zSavafllar›” projesine karfl› Nükleer Silahlanman›nDondurulmas› ve Avrupa’da ise Orta MenzilliNükleer Füzeler’in (INF) yerlefltirilmesinin en-gellenmesi için kampanyalar düzenlenmifltir. Bir-birleriyle Atlantik afl›r› iliflkiler de kuran bar›flkampanyalar›, silahs›zlanma hedefleri çerçeve-sinde çeflitli siyasi parti ve aktörlerin deste¤inialarak devletleri silahs›zlanmayla ilgili bir diziantlaflma imzalamaya zorlam›fl ve k›smi baflar›larelde etmifllerdir.

Küreselleflmenin bar›fl hareketinde yaratt›¤› dö-

nüflümleri irdelemek.

So¤uk Savafl›n 1980’lerin sonunda bitmesiyle be-raber, iki kutuplu dünya siyaset sistemi sona er-mifl ve dünya, küreselleflme sürecinin de h›zlan-mas›yla yeni bir döneme girmifltir.Küreselleflme döneminde, toplumsal hareketlergenel olarak çeflitli dönüflümler geçirmifltir. Dün-yan›n çeflitli bölgelerindeki bar›fl hareketi grupve bireyleri birbiriyle ulusal s›n›rlar› aflan ba¤larkurarak, kal›c› ulus ötesi toplumsal hareket a¤la-r› infla etmifllerdir. Ayr›ca, ulus devlet birincil si-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


yasi alan ve aktörleri olma konumlar›n› yitirmiflve devlet d›fl› aktörler siyasette etkinlik ve önemkazanm›flt›r. Bu geliflmelere paralel olarak, bar›flhareketi de flekillenen küresel sivil toplumuniçinde yer alarak ulus ötesi özellikler kazanmayabafllam›flt›r. Bar›fl hareketinin ulus ötesileflme sü-reci, Birinci Körfez Savafl› s›ras›nda ortaya ç›k-m›flt›r. Ortak bir küresel amaçla ve benzer sloganve eylemlerle seferber olan savafl karfl›t› kam-panyalar, ABD önderli¤inde oluflan küresel as-kerî gücün Irak’a sald›r›s›na muhalefet etmifltir.Önü aç›lan bar›fl hareketinin ulus ötesileflme sü-reci, 2003 y›l›nda bafllayan Irak Savafl›’n›n haz›r-l›k döneminden itibaren tamamlanm›flt›r. Dünya-n›n çeflitli bölgelerinde oluflturulan bar›fl koalis-yonlar›, sosyal forumlar›n ve elektronik medya-n›n etkin kullan›m›yla, iletiflime geçmifl ve küre-sel ölçekte koordine olmufllard›r. Küresel AdaletHareketi’nin içinde yer alan gruplar›n da deste-¤iyle küresel ölçekte ortak bir eylem plan› yap›l-m›flt›r. Bugüne kadar gerçekleflen dünyan›n enbüyük ve genifl kat›l›ml› küresel eylemi, 15 fiubat2003 tarihli küresel eylem gününde dünyan›n bir-çok flehrinde ayn› anda düzenlenen gösterilerlesahnelenmifltir.

Türkiye’deki bar›fl hareketinin geliflim sürecini ve

farkl› kampanyalar›n› de¤erlendirmek.

Türkiye’de bar›fl hareketinin kendi bafl›na ortayaç›k›fl› yak›n zamanda olmufltur. 1980 öncesi dö-nemde, Türkiye’de bar›fl talepleri ö¤renci hare-keti ve sol hareket alt›nda, di¤er meselelerin birparças› olarak ifade edilmifltir. Bu dönemde ku-rulan iki bar›fl derne¤i de So¤uk Savafl dönemi-nin siyasi kutuplaflmas›n›n etkisiyle ba¤›ms›z ola-rak hareket edememifl ve kitleselleflememifltir.1980’li y›llar›n ortas›ndan itibaren yeni talep vetoplumsal aktörlerin ortaya ç›k›fl›yla, Türkiye’detek mesele üzerinden seferber olan “yeni top-lumsal hareketler” görülmeye bafllanm›flt›r. Bar›flhareketi de feminizm ve çevre hareketi gibi di-¤er yeni toplumsal hareketlerden daha geç olsada oluflan yeni siyasi ortam›n etkisiyle kendiayaklar›n›n üzerinde durmaya bafllam›flt›r. Iraksavafl› s›ras›nda oluflturulan bar›fl koalisyonlar›ve kampanyalar› ise Türkiye’deki bar›fl hareketi-nin tepe noktas›n› oluflturur. Eski hareketlerdenfarkl› olarak esnek ve yatay hareket a¤lar› olarakörgütlenen bar›fl hareketi koalisyonlar›, genifl ka-t›l›ml› ve çok kimlikli yap›lar olarak oluflmufltur.

Kendilerini küresel bar›fl hareketinin bir parças›olarak gören ve ulus ötesi iliflkilere de giren IrakSavafl› karfl›t› koalisyonlar, Türkiye’de kitlesel ey-lemler düzenlemifl ve Türkiye’nin savafla fiili ola-rak girmemesinde etkin rol oynam›fllard›r. Bu-nun yan› s›ra, Türkiye’deki bar›fl hareketi grupla-r›, yerel konularda da çeflitli eylem ve faaliyetler-de bulunmaktad›r.

Bat› d›fl› bar›fl giriflimleri hakk›nda bilgi edinmek.

Her ne kadar bar›fl hareketi giriflimleri ilk kezAvrupa ve Amerika’da ortaya ç›km›fl olsa da za-man içinde bu co¤rafyalar d›fl›nda da birçok ba-r›fl hareketi oluflmufltur. So¤uk Savafl dönemisonras›nda dünyadaki en fliddetli savafllar›nmeydana geldi¤i eski Yugoslavya Cumhuriyet-leri’nde geliflen savafl karfl›t› kampanyalar, bat›d›fl› bar›fl hareketlerinin en iyi örneklerindendir.Etnik milliyetçilik üzerinden yürütülen savafllars›ras›nda, eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ninher birinde birçok savafl karfl›t› grup kurulmufl-tur. Bu bar›fl inisiyatifleri, savafllar›n durdurul-mas› için çeflitli eylem ve faaliyetlerde bulun-mufltur. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ndekibar›fl aktivistleri sadece ulusal düzeyde faaliyetgöstermemifl, ulusal s›n›rlar›n› aflarak di¤er cum-huriyetlerdeki savafl karfl›t› gruplarla iletiflim kur-mufl ve iflbirli¤i yapm›flt›r. Bunun yan› s›ra Hel-sinki Yurttafllar Derne¤i gibi uluslararas› STK’la-r›n deste¤ini de alm›fllard›r. Özellikle 1990’l› y›l-lar›n ilk zamanlar›nda kitlesel gösterilerle sesiniduyuran bar›fl hareketleri, kendilerine yönelikfliddet içerikli bask›lar sonucunda bar›fl gruplar›savafl suçlar›n› belirlemek amac›yla bilgi topla-mak ve insani yard›m gibi faaliyetlere yo¤unlafl-m›fllard›r. Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’ndekibar›fl hareketi aktörleri, savafllar›n suçlamas›ylakarfl› karfl›ya kalm›fllard›r. Bu durum da bar›flharekelreninin alanlar›n› ve kitleselleflebilmeolanaklar›n› k›s›tlamam›flt›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Bar›fl hareketini, organizasyon modelleri, eylem

repertuarlar›, çerçeveleme faaliyetleri ve elde et-

tikleri kazan›mlar aç›lar›ndan analiz etmek

Bar›fl hareketinin eylem repertuarlar› genel ola-rak de¤erlendirildi¤inde, farkl› eylem biçimlerinikulland›klar› görülür. Bar›fl hareketi eylemcileri,imza kampanyas›, lobicilik, kamusal bilinçlendir-me ve bilimsel verileri kullanma gibi al›fl›lagel-mifl eylem biçimlerinin yan› s›ra, gösteri, yürüyüflve oturma eylemleri gibi engelleyici eylemlerede s›kl›kla baflvururlar. Bunlar›n yan› s›ra, insanzinciri, bar›fl kamp› ve bar›fl karavan› gibi sem-bolik yan› olan bir dizi yenilikçi eylem biçimi debar›fl hareketi eylem repertuarlar›nda yer alm›fl-t›r. Bu eylemlerin ortak özelli¤i, fliddet kulan›m›-n›n -Vietnam Savafl› karfl›tlar› baz› gruplar d›fl›n-da- d›fllanm›fl olmas›d›r. fiiddet içeren eylemlerinkullan›lmas›n›n ana nedenleri, fliddet içeren yön-temlerin bar›fl hedefiyle tutarl› olmamas›, bu ey-lemlerin devletin bask› ve sindirme politikalar›için gerekçe olarak gösterilmesi ve fliddet kulla-n›m›n›n radikal gruplar d›fl›nda kamuoyunun ba-r›fl hareketine deste¤ini azaltmas›na neden olma-s›d›r. Organizasyon modelleri aç›s›ndan incelen-di¤inde, bar›fl hareketi kampanya dönemlerindeesnek, yatay ve kat›l›mc› koalisyonlar› olarak ör-gütlenmektedir. Bu a¤ tipi örgütlenme sayesinde

farkl› siyasi görüflten gruplar ortak bir amaç u¤-runa bir araya gelebilmektedir. Bar›fl hareketikoalisyonlar›n›n içinde benzer konularda sefer-ber olmufl hareketler de yer almaktad›r. Bar›fl ha-reketi, di¤er hareketlerle kampanya temelli, kon-junktüre ba¤l› iflbirli¤i yapman›n yan› s›ra, dahakal›c› ve yap›sal iliflkilere de girmifltir. Bu anlam-da, feminist hareketle bar›fl hareketi aras›nda or-ganizasyon modelleri, eylem repertuarlar› ve ko-lektif kimlik konular›nda karfl›l›kl› etkileflimlerolmufltur. Son olarak, elde edilen sonuçlar bak›-m›ndan, bar›fl hareketi genellikle k›smi baflar›lar-la yetinmifltir. Silahs›zlanma konusunda, artanbask›lar karfl›s›nda devletler baz› geri ad›mlar at-m›flt›r. Ancak, bar›fl kampanyalar›n›n öngördü¤üdüzeyde sonuçlar elde edilememifltir. Savafllar›nsonland›r›lmas› konusunda da bar›fl hareketi Bi-rinci Körfez savafl› karfl›t› kampanya ise savafl›nseyrinde dolayl› katk›larda bulunmufltur. Bar›flhareketinin elde etti¤i as›l baflar›lar bar›fl fikrininsürekli gündemde tutulmas›, kat›l›mc› demokrasiideallerinin gerçeklefltirilmesi ve toplumsal hare-ketlerin gerçek anlamda ulus ötesilefltirilmesi ola-rak s›ralanabilir.

6NA M A Ç


1. Savafl›n modern ulus devletlerin kuruluflundaki rol-leri aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yoktur?

a. Devletin savafl yoluyla meflruiyet sa¤lamas›b. Ordulara kat›lan yerel güç sahiplerinin etkilerini

art›rmas›c. Devletin fliddetin tekeline sahip olmas›n› sa¤-

lamas›d. Devleti kuranlar›n siyasi rakiplerini yok etmesie. Vatandafll›k kavram›n›n geliflimi

2. Moderniteyle birlikte ortaya ç›kan savafl karfl›t› se-ferberlikler afla¤›daki hangi özelli¤i tafl›r?

a. Yerel ayaklanmalar olarak gerçekleflmesib. Eylemlerin farkl› zaman ve mekanlarda tekrarla-

nabilir olmas›c. Hedeflerinin sadece yerel yöneticilerin olmas› d. Eylemcilerin sadece kendi cemaatlerinin ç›kar

ve talepleri üzerinden seferber olmalar›e. Karfl›tlar›na do¤rudan ve fliddet içeren müdaha-

lelerde bulunmalar›

3. 60’l› y›llardan itibaren “yeni toplumsal hareketlerin”bir parças› olarak say›lan bar›fl hareketi hangi özellikle-re sahiptir?

a. Hiyerarflik ve dikey organizasyon yap›s›b. Dar tan›ml› ve esnek olmayan kolektif kimlik

yap›s›c. Di¤er konular›n alt›nda kaybolmadan belirgin

olarak bar›flla ilgili konular üzerine seferberolma

d. Hedeflerini siyasi iktidar› ele geçirip, devrimciprojeler uygulayarak elde etme çabas›

e. ‹flbirli¤ini sadece sol siyasi aktörlerle s›n›rl› tutma

4. Afla¤›dakilerden hangisi, kad›n hareketinin bar›fl ha-reketine getirdi¤i yeniliklerdendir?

a. Merkezi organizasyon modelib. Yeni eylem biçimleric. Bar›fl konular›n›n sadece feminizme göre tan›m-

lanmas›d. Feminizm d›fl›ndaki di¤er hareketlerin d›fllanmas›e. Bilinçlenme etkinlikleri

5. Afla¤›dakilerden hangisi bar›fl hareketinin ortaya ç›-kard›¤› yenilikçi eylemlerden biridir?

a. Oturma eylemib. Gösteric. ‹mza kampanyas›d. Bar›fl kamp›e. Sokak tiyatrosu

6. Afla¤›dakilerden hangisi bar›fl hareketi kampanyala-r›n›n sonuçlar›ndan biridir?

a. Devletlerin, bar›fl kampanyalar›na tepki olaraksilahlanma politikalar›na a¤›rl›k vermesi

b. Bar›fl fikrininin kamuoyunun ve siyasi karar al-ma mekanizmalar›n›n gündeminde tutulmas›

c. Devlet aktörlerinin savafl konusunda karar almagüçlerini art›r›lmas›

d. Savafllar›n durdurulmas› konusunda do¤rudanetkili olunmas›

e. Silahs›zlanma hedefinin tam olarak elde edilmesi

7. Afla¤›dakilerden hangisi 1980’ler boyunca Avrupal›ve Amerikan nükleer silahlanma karfl›t› kampanyalar›-n›n ulus ötesi iliflkilerinin zay›f kalmas›n›n nedenlerin-dendir?

a. ‹ki bloklu dünya siyaset sistemi sonucunda dün-yada ortaya ç›kan siyasi kutuplaflma

b. Kendi ulusal s›n›rlar› d›fl›ndaki kampanyalaraeylemcilerin flüpheyle yaklaflmas›

c. Her ülkede bar›fl eylemcilerinin farkl› konularüzerine seferber olmas›

d. Ulus ötesi iliflkilerin daha önceki tecrübelere da-yan›larak etkisiz bulunmas›

e. Bar›fl hareketi eylem biçimlerinin ülkelere ba¤l›olarak farkl›l›k göstermesi

8. “Nükleer Ça¤” olarak da an›lan So¤uk Savafl döne-minde bar›fl hareketi aktörlerini seferber olmaya itenbirincil kayg› nedir?

a. ABD’nin nükleer silahlanma yar›fl›nda geridekalmas›

b. ABD ve Sovyetler Birli¤i d›fl›ndaki di¤er ülkele-rin de nükleer güç olamamas›

c. Ç›kacak olas› bir nükleer savafl sonucunda insanyaflam›n›n dünya üzerinde tehlike alt›na girecekolmas›

d. Nükleer silah teknolojisinin sa¤lad›¤› güvenli¤iniddia edilen derecelerde olmamas›ndan dolay›kayg› duyulmas›

e. Nükleer silahlanmaya ba¤l› olarak ordu yap›lar›-n›n de¤iflmesi



9. Küreselleflme süreci boyunca ortaya ç›kan bar›fl ha-reketi giriflimlerinin önceki dönemlerdeki bar›fl hareke-ti kampanyalar›na göre en büyük fark› nedir?

a. Bar›fl hareketi gruplar› aras›nda ulus ötesi iliflkive a¤lar›n geliflmesi

b. Bar›fl hareketinin sadece ulusal kampanyalar hâ-linde örgütlemesi

c. Ulus devletin birincil siyasi mecra ve aktör ola-rak görülmesi

d. Eylemlerde fliddet kullan›m›n›n artmas›e. Eylem biçimlerinin ve sloganlar›n bölgelere göre

farkl›laflmas›

10. 2000’li y›llarda Türkiye’de h›zlanan bar›fl hareketi-nin temel özelli¤i nedir?

a. Önceki dönem bar›fl organizasyonlar›n›n üze-rinde yükselmesi

b. Siyasi partilerin etkisi alt›nda olmas›c. Sadece yerel konular üzerine seferber olmalar›d. Kat›l›mc›lar›n sadece belirli STK ve gruplar›n

üyeleri olmalar›e. Çok kimlikli, esnek yap›lar olarak kurulmas›

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin Bat›’dakiTarihçesi: Modern Ulus devletlerin Ortaya Ç›k›fl›ve Savafl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin Bat›’dakiTarihçesi: Modern Toplumsal HareketlerinOrtaya Ç›k›fl›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Bar›fl Hareketi:2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Kampanyalar›ve Bar›fl Hareketinin Genel De¤erlendirmesi”konular›n› gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “2000’li Y›llarda YükselenBar›fl Kampanyalar›” konusunu gözdengeçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin GenelDe¤erlendirmesi” konusunu gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bar›fl Hareketinin GenelDe¤erlendirmesi” konusunu gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dö-nem” konusunu gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Dönemi: Nük-leer Silahlanma Karfl›t› Bar›fl Kampanyalar›” ko-nusunu gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl Sonras› Dö-nem” konusunu gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Bar›fl Hareketi:2000’li Y›llarda Yükselen Bar›fl Kampanyalar›”konusunu gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Ulus devletler moderniteyle beraber ortaya ç›kan siyasiyap›lard›r. Siyaset mekanizma ve kurumlar›n› merkezî-lefltiren ulus devletler, kendi s›n›rlar› içindeki tüm top-lumsal, siyasi ve ekonomik yap› ve iliflkileri de dönüfl-türmüfltür. Böylelikle, daha önce yerel düzeyde meyda-na gelen âni, ço¤unlukla fliddet içeren, birbirinden ko-puk ve cemaatlerin özel ç›karlar› üzerinden oluflan top-lumsal çat›flmalar da radikal farkl›l›klar gözlemlenmifl-tir. Toplumsal çat›flma ve hoflnutsuzluklar ulusal düzey-de yürütülen, bafll›ca hedefi merkezî siyasi otorite olan,yerel gruplar› birlefltiren ve eylemleri tekrar edilebilenmodern toplumsal hareketler yoluyla ifade edilmeyebafllanm›flt›r. Modernite öncesi savafllar›n getirdi¤i vergiverme ve askere al›nma gibi maliyetlerden kaynakla-nan çat›flmalar da ulus devletlerin oluflumuyla moderntoplumsal hareketlere dönüflmüfllerdir. Ayr›ca, savafl-mak ulus devletlerin meflruiyetini sa¤layan temel un-surlardan olmufltur. fiiddetin kullan›m›n› tekelini elinealan merkezî ulus devletler, savafl ç›karma, yürütme vesonland›rma konular›nda tek sorumlu oldu¤undan, sa-vafl karfl›t› hareketlerin bafll›ca hedefi olmufltur.

S›ra Sizde 2

So¤uk Savafl dönemi boyunca bar›fl hareketi kampan-yalar› nükleer silahs›zlanma ve Vietnam Savafl› konula-r› üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Her ne kadar Vietnam Savafl›boyunca Vietnam Savafl› karfl›t› kampanyan›n gölgesin-de kalsa da bu dönem boyunca Avrupal› ve Amerikal›bar›fl eylemcileri aral›klarla nükleer silahs›zlanmaya kar-fl› birçok kampanya düzenlemifllerdir. Nükleer savafltehlikesinin küresel ölçekte bir tehdit olmas›na ra¤men,bar›fl kampanyalar› genellikle ulusal düzeyde örgütlen-mifltir ve ulus ötesi ba¤lar yeterince geliflememifltir. Bu-nun bafll›ca nedenleri dünya siyasetinin iki devlet blo-¤u aras›nda kutuplaflm›fl olmas›d›r. Siyasi kutuplaflmayerküreyi çepeçevre saran ulus ötesi a¤ ve iliflkileringeliflmesine engel olmufltur.

S›ra Sizde 3

2000’li y›llarda meydana gelen Irak Savafl› karfl›t› kam-panya, bar›fl hareketinin ve dahas› genel olarak tümtoplumsal hareketlerin gerçek bir ulus ötesi seferberlikolarak meydana gelebilece¤inin en büyük göstergele-rinden olmufltur. So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile bera-ber h›zlanan küreselleflme süreci devlet d›fl› aktörleraras›nda ulus ötesi ba¤ ve iliflkilerin oluflumuna imkanveren altyap›y› sa¤lam›flt›r. Küreselleflmeyle beraber,bar›fl konusunun ulusal s›n›rlar› aflan küresel bir konuoldu¤u fikri iyice yerleflmifltir. Dünyan›n de¤iflik bölge-lerindeki çeflitli bar›fl hareketi grup ve eylemcileri Iraksavafl› karfl›t› kampanya boyunca birbirleriyle sürekli ves›k iliflkilere girmifl ve iflbirli¤ine gitmifllerdir. 15 fiubat2003 tarihinde efl zamanl› olarak gerçeklefltirilen küre-sel eylem günü bugüne kadar oluflan en büyük ve kap-saml› küresel seferberlik olmufltur.

S›ra Sizde 4

Eski Yugoslavya Cumhuriyetleri’nde meydana gelen sa-vafllar s›ras›nda bu cumhuriyetlerin her birinde yerel öl-çekli birçok bar›fl hareketi grubu ve koalisyonu ortayaç›km›flt›r. Bu gruplar ulusal düzeyde eylemler düzenle-dikleri kadar, birbirleriyle ba¤lant›ya geçerek ulus ötesigiriflimlerde de bulunmufllard›r. Ancak s›cak savafl›n de-vam etti¤i s›rada bu giriflimciler “vatan haini” olma suç-lamalar›yla ve kendilerine fliddet uygulanmas›yla karfl›karfl›ya kalm›fllard›r. Bu gruplara, Helsinki Yurttafllar Der-ne¤i gibi küresel bar›fl gruplar›n›n eylemleri ve giriflimle-riyle insani yard›m, bilgi ve moral deste¤i sa¤lam›fllard›r.

S›ra Sizde 5

1980 öncesinde bar›fl hareketi kendi ayaklar› üzerindeduramamaktayd›. Kurulan iki bar›fl örgütü d›fl›nda, ba-r›fl konular› sol hareket içinde ifade edilmekteydi. Buda bar›fl konusunun di¤er konulara ba¤l› olarak ele al›n-mas›na neden olmufltu. 1980’lerden itibaren ortaya ç›-kan yeni toplumsal hareketlerle beraber, Türkiye’de dekendi bafl›na seferber olabilen bar›fl koalisyonlar› vegruplar› oluflmufltur. Özellikle, Irak Savafl› karfl›t› kam-panya s›ras›nda eski toplumsal hareketlerden farkl› ola-rak esnek, genifl kat›l›ml› ve çok kimlikli koalisyonlarkurulmufltur. Ulus ötesi iliflkilere de giren bu bar›fl koa-lisyonlar›, dinî, etnik, s›n›fsal ve ideolojik farklar›n öte-sinde, çeflitli grup ve bireyleri bir araya getirebilmifltir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 6

Bar›fl hareketi di¤er hareketlerle eylem repertuarlar›,organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular aç›-s›ndan s›k› bir iliflki ve etkileflim içerisindedir. Özelliklefeminist hareketin bar›fl hareketi üzerinde etkisi büyük-tür. Bu etkiler; kad›n eylemcilerin ön plana ç›kar›lmas›,savafl konular›n›n çerçevelendirilmesinde erkek ege-men düzenin etkisinin alt›n›n çizilmesi, esnek ve mer-kezî olmayan organizasyon modellerinin kullan›lmas›ve bar›fl kamp›, sokak tiyatrolar› gibi yeni eylem biçim-lerinin kullan›m› olarak s›ralanabilinir. Bunun yan› s›ra,bar›fl hareketleri genifl koalisyonlar olarak örgütlendik-leri için, eylemlerinin kitleselleflebilmesi ve yayg›nlafl-mas› di¤er yeni toplumsal hareket gruplar›n›n bar›flkampanyalar›na kat›l›m›yla mümkün olmaktad›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAmerikan’›n Irak’a Sald›rganl›¤›’na Karfl› Uluslararas›

Kampanyas›, (2002). “Kahire Aç›klamas›”, Ameri-ka’n›n Irak’a Sald›rganl›¤›’na Karfl› Uluslararas› Kam-panyas› Konferans› Bildirgesi, http://de.indymedi-a.org/2003/01/38356.shtml.

Avrupa Sosyal Formu, (2002). “Anti-War Call”, Kas›m12, Avrupa Sosyal Forumu, Floransa, http://www.in-ternationalviewpoint.org/spip.php?article296.

Anderson, B. (1991). Imagened Communities: Reflecti-ons of the Origins and Spread of Nationalism, Lon-dra: Verso.

Anheier, H, M. Glasius and M. Kaldor (2001). “Introdu-cing Global Civil Society”, H. Anheier, M. Glasius veM. Kaldor (der.) Global Civil Soceity Yearbook 2001içinde, London: Sage, 3-22.

Baydar, O. (2003). “Bar›fl Giriflimi” içinde L. Sanl› (der.)Toplumsal Hareketler Konufluyor, ‹stanbul: Alan Ya-y›nc›l›k.

Bennet, W. L., T. E. Givens ve C. Breuning (2010). “Cros-sing Political Divides: Communication, PoliticalIdentification, and Protest Organization” içinde Wal-grave S. Ve D. Ruch S. (der) The World Says No ToWar içinde, Minneapolis: Universty of MinnesotaPress, 215-238.

Chatfield, C. (1994). “Peace as Reform Movement”, OAHMagazine of History, 8 (3), 10-14.

Chatfield, C. (1997). “Intergovernmental and Nongo-vernmental Associations to 1945”, J. Smith, C. Chat-field ve R. Pagnucco (der.) Transnationa Social Mo-vements and Global Politics: Solidarity Beyond theState içinde, Syracuse Universty Press, 19-41.

Chatfield, C. ve R. M. Iiukhina, (1994). Peace/MIR: AnAntholgy of Historic Alternatives to War, Syracuse:Syracuse Universty Press.

Clark, H., 2000. Civil Resitance in Kosovo, London andSterling, VA: Pluto Press.

Cortright, D. ve R. Pagnucco (1997). “Limist to transna-tionalism: Teh 1980s Freeze Campaing”, J. Smiht, C.Chatfield ve R. Pagnucco (der.) Transnational Soci-al Movements and Glosal Politics: Solidarity Beyondthe State içinde, 159-174. Syracuse, NY: SyracuseUniversty Press.

della Porta, D., M. Andretta, L. Mosca ve H. Reiter (2006).Globalization From Below: Transnational Activitsand Protest Networks, Minneapolis: Universty ofMinnesota Press.

della Porta, D. and M. Diani (2006). Social Movements:an Introduction, 2. Bask›. Oxford: Blackwell Publis-hing.

della Porta ve D. Rucht (2002). “Dynamics of Environ-mental Campaings”, Mobilization, 7, 1-14.

Diani, Mario (1995) Green Network. A Structural Analy-sis of the Italian Environmental Movement, Edin-burg: Edinburg University Press.

Dreano, B. (1997). “The Helsinki Citizen’s Assembly”,Peace Review, 9:3, 393-398.

Devic, A. (1997). “Anti-War Initiatives and the Un-ma-king of Civic Identities in the Former Yugoslav Re-publics”, Journal of Historical Sociology, 10:2, 127-156.

Gerth, H. H. ve Mills, C W. (der.) (1967). From Max We-ber: Essays in Sociology, London: Routledge & Ke-gan Paul.

Giddens, A. (1991). Conseguences of Modernity. Lon-dra: Polity Press.

Glasius M, ve Timms, J (2005). “The Role of Social Fo-rums in Global Civil Society: Radical Beacon or Stra-tegic Infrastructure?”, M Glasius, M. Kaldor ve H.Anheier (der.), Global Civil Society 2005/6 içinde,London: Sage, 190-238.

Göle, N. (2000). Melez Desenler: ‹slam ve ModernlikÜzerine, ‹stanbul: Metis.

Habermas, J. (1981). “New Social Movements”, Telos,49, 33-37.

Held, D. ve A McGrew (1999). Global Transformations,Londra: Polity Press.

Imig D. R. ve D. S. Meyer (1993). “Political Opportunityand Peace and Peace and Peace and Justice Advo-cacy in the 1980s: A Tale of Two Sectors,” SocialScience Quarterly, 74, 451-479.


Kaldor, M. (2001). “A Deace of Humanitarian Interven-tion: the Role of Global Civil Society” H. Anheier,M. Glasius ve M. Kaldor (der.), Global Civil Society

2001 içinde, Oxford: Oxford University Press, 109-143.

Kaldor, M. (2003). Global Civil Society: An Answer to

War, Cambridge: Polity Press.Kaldor, M., H. Anheier ve M. Glasius (2003). “Global Ci-

vil Society in an Era of Regressive Globalisation”, M.Kaldor, H. Anheier ve M. Glasius (der.), Global Ci-

vil Society 2003 içinde, Oxford: Oxford UniversityPress, 3-34.

Kaldor, M., D. Kostovicova ve Y. Said (2007). “War andPeace: The Role of Global Civil Society”, M. Kaldor,M. Albrow, H. Anheier ve M. Glasius (der.) Global

Civil Society 2006/2007, Londra: Sage, 94-121.Karakafl, fi. (2005). Biz Bu Savafl› Durdurabiliriz, ‹stan-

bul: Metis.Klandermans, B. (2010). “Peace Demonstrations or An-

tigovernment Marches? The Politicial Attitudes ofthe Protesters”, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The

World Says No To War içinde, Minneapolis: Univer-sity of Minnesota Press, 61-77.

Kleidman, R. and T. R. Rochon /1997). “Dilemmas ofOrganization in Peace Campaigns”, T. R. Rochon veD. S. Meyer (der.) Coalitions and Political Move-

ments: The Lessons of the Nuclear Freeze içinde, Bo-ulder: Lynne Rienner Publishers, 47-60.

Koopmans, R. (1999). “A Comparison of Protestors Aga-inst the Gulf in Germany, France and the Nether-lands”, D. della Porta, H. Kriesi ve D. Rutcht (der.)Social Movements in a Globalizing World içinde,Hampshire ve New York: Palgrave Macmillan, 57-70.

Koopmans, R. (2004). “Protest in time and Space: theEvolution of Waves of Contention” D. A. Snow, S.A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell Compani-

on To Social Movements içinde, Oxford: BlackwellPublishing, 19-46.

Lyons, F. S. L. (1963). Internationalism in Europe 1815-

1914, Leidens: Sythoff.Mann, M. (1993). The Sources of Social Power Vol II: The

Rise of Classes and Nation-states, 1760-1914, Cam-bridge: Cambridge Universty Press.

Marullo, S. ve D. S. Meyer (2004). “Antiwar and PeaceMovements” D. A. Snow, S. A. Soule, and H. Kriesi(der), The Blackwell Companion to Social

Movements içinde, Oxford: Blackwell Publishing,641-665.

McAdam D. ve Y. Su (2002). “The War at Home: Anti-war Protests and Congressional Voting, 1965-1973”,American Sociological Review, 67, 696-721.

Mekata, M. (2006). “Waging Peace: Transnational PeaceActivism”, S. Batliwala ve L. D. Brown (der.) Trans-

national Civil Society içinde, Bloomfield: KumarianPress, 181-203.

Meyer, D. S. (1990). A Winter of Discontent: The Nucle-

ar Freeze and American Politics, New York: Prae-ger.

Meyer, D. S. (1993a). “Protest Cycles and Political Pro-cess: American Peace Movements in the NuclearAge”, Political Research Quarterly, 46, 451-479.

Meyer, D.S. (1993b). “peace Protest and Policy: Explai-ning the Rise and Decline of Antinuclear Movementsin Postwar America”, Policy Studies Journal, 21, 35-51.

Meyer, D. S. ve T. R. Rochon (1997). “Towar a Coalitio-nal Theory of Social and Political Movements” D. S.Meyer ve T. R. Rochon (der.) Coalitional and Poli-

tical Movements içinde, Boulder: Lynne Rienner,237-256.

Meyer, D. S. ve N. Whittier (1994). “Social MovementSpillover”, Social Problems, 41, 277-298.

Nixon, R. (1978). RN: Memoirs of a President, New York:Grossett & Dunlap.

Noakes, J. A. and H. Johnston, (2005). “Frames of Pro-test: A Road to a Perspective”, H. Johnston and J. A.Noakes (der.) Frames of Protest Movements and the

Framing Perspective içinde, Boston: Rowman & Litt-lefield Publishers,1-29.

Offe, C. (1985). “New Social Movements: Challengingthe Boundaries of Institutional Politics”, Social Rese-

arch, 52 (4), 817-868.Oran, B. (der) (2001). Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl Sa-

vafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, ‹leti-flim: ‹stanbul.

Passy, F. (1986). Peace Movement in Europe”, The Ame-

rican Journal of Sociology, 2, 1-12.Pianta, M. ve R. Marchetti (2007). “The Glabal Justice

Movements: The Transnational Dimension”, MarioPianta and Raffaele Marchetti. D. della Porta (der.)The Global Justice Movements: A Crossnational and

Transnational Perspective, Boulder: Paradigm Pub-lishers, 29-51.

Rochon, T. R. (1988). Mobilizing for Peace: The Anti-

nuclear Movements in Western Europe, Londro: Ada-mantine.


Rochon T. R. ve D. S. Meyer (der.) (1997). Coalitions

and Political Movements: The Lessons of the Nuclear

Freeze. Boulder: Lynne Rienner Publishers.Rucht, D. (2004). “Movement Allies, Adversaries, and

Third Parties”, D. A. Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi(der.) The Blackwell Companion To Social Move-

ments, Oxford: Blackwell Publishing, 197-216.Scholte, J. A. (2005). Globalization: a Critical Introduc-

tion, Gelifltirilmifl 2. Bask›, Hampshire, Londra: Pal-grave Macmillan.

Shaw, M. (2005). “Peace Activism and Western Wars:Social Movements in Mass-mediated Global Poli-tics”, W. de Jong, M. Shaw ve N. Stammers (der.)Global Activism and Global Media içinde, Ann Ar-bor: Pluto Press, 133-146.

Short, N. (1999). The Role of NGOs in the Ottowa Pro-cess to Ban Landmines”, International Negotiation,4, 481-500.

Simonson, K. (2003). “The Anti-War Movement: Wa-ging Peace on the Brink of War”, http://www.hks.harvard.edu/cchrp/hrsm/pdf/Simonson_IraqWar.pdf.

Kürkçü, E. Ve di¤erleri (1988), Sosyolizm ve Toplumsal

Mücadeleler Ansiklopedisi (S.T.M.A), Cilt:7, ‹stan-bul: ‹letiflim.

Soule, S. A. (2004). “Diffusion Processes Within and Ac-ross Movements”, D. A. Snow, S. A. Soule ve H.Kriesi (der.) The Blackwell Companion To Social

Movements, Oxford: Blackwell Publishing, 294-310Tarrow, S. (1998). Power in Movement: Social Move-

ments, Collective Action and Politics. 2. Bask›, Cam-bridge Universty Press.

Taylor, V. ve N. Van Dyke (2004). “Get up, Stand Up:Tactical Repertoires of Social Movements”, D. A.Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell

Companion To Campanion To Social Movements,

Oxford: Blackwell Publishing, 262-293.Toprak, B. (1996). “Civil Society in Turkey”, A. R. Nor-

ton (der.) Civil Society in the Middle East içinde, cilt2, E. J. Brill: Leiden, 87-119.

Tilly, C. (1985). “War Making and State Making as Or-ganized Crime”, P. Evans, D. Rueschemeyer and T.Skocpol (der.), Bringing the State Back In içinde,Cambridge: Cambiridge University Press 169-191.

Tilly, C. (2004). Social Movements, 1768-2004. Boulder:Paradigm.

Uzgel, ‹., 2001. “1980’lerde NATO Stratejisindeki Gelifl-meler”, Oran, B. (ed.) Türk D›fl Politikas›: Kurtulufl

Savafl›ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar

içinde, ‹letiflim: ‹stanbul.

Üsterci, Çoflkun and U¤ur Yorulmaz (2008). “Türkiye’deVicdani Red”, Ö. Ç›nar ve C. Üsterci (der.) Çarklar-

daki Kum: Vicdani Red, Düflünsel Kaynaklar ve De-

neyimler içinde, ‹stanbul: ‹letiflim.Verhulst, J. (2010). “February 15, 2003: The World Says

No To War”, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The

World Says No To War içinde, Minneapolis: Uni-versty of Minnesota Press, 1-19.

Rumelli, B., F. Keyman ve B. Isyar (2011). “Turkey’sConscientious Objectors and the Enactment of Eu-ropean Citizenship”, Peter Burgess (der.) A Threat

Against Europe: Security, Migration, Integration.

Brussels: VUB Press, bask›da.Walgrave, S., D. Rucht ve P. Van Aelst (2010). “New Ac-

tivists or Old Leftists? The Demographics of Protes-ters”, Walgrave S. ve D. Rucht S. (der.) The World

Says No To War içinde, Minneapolis: University ofMinnesota Press, 78-97.

Walgrave, S. ve D. Rucht S. (der.) (2010). The World

Says No To War, Minneapolis: University of Minne-sota Press.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çevrecilik içindeki farkl› durufl ve ak›mlar› ay›rt edebilecek,Çevre hareketinin savundu¤u de¤er ve ilkeleri tan›mlayabilecekDünyada ve Türkiye’de çevre hareketinin geliflimini belirleyen etmenleriçözümleyebilecek,Çevre hareketinin etkisini de¤erlendirebilecek,Çevrecili¤in di¤er sosyal hareketlerle etkileflimini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Çevrecilik• Ekolojizm• Holizm• Çevresel Adalet

• Çevre-Merkezcilik• ‹nsan-Merkezcilik• Do¤a Korumac›l›k• Nükleer karfl›t› hareket

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

NN


Çevrecilik veÇevre Hareketleri

• G‹R‹fi• YAfiAM B‹Ç‹M‹, SOSYAL HAREKET

VE ‹DEOLOJ‹ OLARAK ÇEVREC‹L‹K• ÇEVRE SOSYAL HAREKETLER‹• ÇEVRE HAREKETLER‹N‹N TAR‹H‹• ÇEVRE HAREKET‹: DE⁄ERLER VE

EYLEM B‹Ç‹MLER‹• ÇEVRE HAREKET‹N‹N B‹LEfiENLER‹• BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC‹L‹K• ÇEVRE HAREKET‹N‹N ETK‹S‹:

EKOLOJ‹K TOPLUMA DO⁄RU• ÇEVRE HAREKET‹NDE

KURUMSALLAfiMA• TÜRK‹YE’DE ÇEVREC‹L‹K VE ÇEVRE

HAREKETLER‹• SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE

HAREKET‹NE DO⁄RU


G‹R‹fiEkolojik bunal›m 21. yüzy›lda dünyan›n içinde bulundu¤u durumu tan›mlayanbafll›ca özelliktir. ‹klim de¤iflikli¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi, canl› türlerinin yokolmas›, do¤al yaflam alanlar›n›n (habitat) bozulmas›, su k›tl›¤›, kurakl›k ve çöllefl-me yeryüzünün dengesini ve sakinleri olan insanlar›n yaflam›n› tehdit etmektedir.Sanayi Devrimiyle bafllayan ekonomik etkinli¤in küreselleflmesiyle yeryüzününher köflesine yay›lan kirlilik ve bozulma toplumsal tepkiyi de beraberinde getirmifl-tir. Yerel, bölgesel, küresel çevre sorunlar›na karfl› yükselen toplumsal hareketlergünümüz dünyas›n›n en önemli toplumsal olgular›ndan biridir. Çevrecilik endüs-trileflmifl ya da geliflme yolundaki tüm toplumlarda genifl bir toplumsal tabana ya-y›lm›flt›r. Yurttafllar›n yeryüzünün gelece¤i hakk›ndaki kayg› ve endifleleri artm›fl-t›r. Avrupa Komisyonu’nun 2008’de 27 üye ülke ve Türkiye dahil aday ülkelerdeyapt›rd›¤› iklim de¤iflikli¤i konulu özel Eurobarometre araflt›rmas›na kat›lanlar›n %62’si, “Dünyan›n karfl› karfl›ya oldu¤u en önemli sorun nedir?” sorusuna iklim de-¤iflikli¤i/küresel ›s›nma yan›t›n› vermifltir. En önemli sorun listesinin ilk s›ras›ndaise % 68’lik payla iklim de¤iflikli¤iyle ba¤lant›l› olan yoksulluk, g›da ve içme suyuyetersizli¤i yer alm›flt›r. Uluslararas› terörizm, silahl› çat›flma, ekonomik gerilemegibi sorunlar bunlar›n arkas›nda yer alm›flt›r (European Commission, 2008). Çevre-ye iliflkin tutumlar› ölçmeyi amaçlayan 2008 Eurobarometre araflt›rmas›nda kat›lan-lar›n % 96’s› çevrenin korunmas›n›n kendileri için önemli oldu¤unu dile getirmifl-tir (çok önemli % 64; oldukça önemli % 32). Araflt›rman›n en çarp›c› bulgusu ise“Çevre sorunlar› konusunda en çok kime güvenirsiniz?” sorusuna verilen yan›tlar-d›r. Avrupa yurttafllar› çevre konusunda en çok Yeflil Bar›fl (Greenpeace), DünyaDo¤ay› Koruma Vakf› (Worldwide Fund for Nature-WWF) gibi çevre koruma der-nekleri (% 36; 2004’te % 42) ile bilim insanlar›na (% 36; 2004’te % 32) güvendikle-rini dile getirmifltir (European Commission, 2008).

Benzer araflt›rmalar›n sonuçlar›yla koflutluk tafl›yan bu bulgular çevrenin birtoplumsal sorun olarak kazand›¤› önemi göstermenin ötesinde, çevre örgütlerinintoplumsal alanda edindi¤i rolü de ortaya koymaktad›r. Çevre örgütlerinin yurttafl-lar nezdinde, hükümetler (% 9), Avrupa Birli¤i (AB) (% 10) ve yerel/bölgesel yö-netimler (% 6) gibi çevre konusunda yetkili ve görevli otoritelerin çok ötesindesa¤lam›fl oldu¤u güven, çevre hareketinin ve hareketin örgütlü yap›lar›n›n toplum-sal düzeyde gördü¤ü kabulün yans›mas› olarak yorumlanabilir. Gerçekten de çev-

Çevrecilik ve ÇevreHareketleri

resel hareketler ve örgütler çevre konusunda toplumsal fark›ndal›¤›n ve bilgininyükselmesinde, siyasal ve ekonomik aktörlerin alg›lar›n›n de¤ifltirilmesinde yads›-namaz bir ifllevi yerine getirmifllerdir. Öyle ki, bugün çevresel sorunlar kimi ülke-lerde seçimlerin kaderini belirlemekte; küçük büyük flirketler duyarl› tüketiciyiçekmek için “çevrecilik” konusunda birbirleriyle “yar›flmakta”d›r.

Castells’in (2010: 72) “ça¤›m›z›n en kapsaml› ve etkili hareketi” olarak niteledi-¤i çevrecilik, ortaya ç›kt›¤› günden bu yana belirgin de¤iflimler de geçirmifltir. Ha-reketin gündemindeki sorun listesi genifllemifl; etkinlik ölçe¤i ulusaldan küreseldüzeye tafl›nm›fl; söylemi de¤iflmifl; örgütlenme ve eylem stratejileri çeflitlenmifltir.Bu bölümde sergiledi¤i bütün bu çeflitlilik içinde çevrecilik ve çevre hareketleriincelenmifltir.

YAfiAM B‹Ç‹M‹, SOSYAL HAREKET VE ‹DEOLOJ‹OLARAK ÇEVREC‹L‹KÇevrecili¤in toplumsal düzlemde kazand›¤› destek sosyolog Nisbet (1982: 101’denaktaran Rootes, 2004: 608) taraf›ndan 1980’lerin bafl›nda; “20. yüzy›l’›n tarihi niha-yet yaz›ld›¤›nda dönemin en önemli tek sosyal hareketinin çevrecilik oldu¤u söy-lenecektir.” biçiminde dile getirilmiflti. Gerçekten de çevre hareketi feminist hare-ketle birlikte 1960’lar›n yeni sosyal hareketler dalgas›n›n en uzun soluklu kanad›oldu¤unu göstermifltir. Çevre hareketi baflta endüstrileflmifl Kuzey ülkeleri olmaküzere dünya çap›nda önemli bir toplumsal güç hâline gelmifltir. Çevre örgütlerininüye ve destekçi say›lar›n›n ulaflt›¤› düzey bu aç›dan önemli bir göstergedir. Ulus-lararas› alanda en yayg›n örgütlenmeye sahip toplumsal hareket gruplar›ndanGreenpeace’in 2009 sonunda 3 milyona yak›n destekçisi bulunurken, YeryüzüDostlar› (Friends of the Earth-FoE) 2 milyondan fazla üye ve destekçiye sahiptir.Uluslararas› bir çevre örgütü olan WWF’nin destekçi say›s› 5 milyonun üzerinde-dir. Ulusal düzeylerde etkinlik gösteren çevre örgütlerinin üye say›lar› da benzerbüyüklüklere ulaflmaktad›r. Örne¤in, ABD’deki en eski do¤a koruma örgütü olanSierra Kulubü (Sierra Club) 1,4 milyon, Do¤a Koruma Derne¤i (Nature Conser-vancy) 1 milyondan fazla üyeye sahiptir (Çevre örgütlerinin üye ve destekçi say›lar›kendi web sayfalar›nda sunulan bilgilerden derlenmifltir.). Çevre örgütlerinin say›ve üye tabanlar› ülkeden ülkeye de¤iflmekle birlikte, baflta endüstrileflmifl ülkelerolmak üzere tüm dünyada genifl bir deste¤e sahip olduklar› görülmektedir. 1990’l›y›llarda ABD’de 150 ulusal çevre örgütü ve 12.000’e yak›n yerel grubun 14 milyo-na yak›n üyeye sahip oldu¤u tahmin edilmektedir. ‹ngiltere’de 200 civar›nda ulu-sal örgütün 4 ila 5 milyon aras›nda, Almanya’da 900 civar›nda örgütün 3,5 milyondolay›nda üyesi bulunmaktad›r (Carter, 2007: 144). Dalton (2005) çevre örgütleri-ne üyelikteki art›fl› 1999-2002 Avrupa De¤erler Araflt›rmas› ve Dünya De¤erlerAraflt›rmas› verilerine dayanarak göstermektedir. 1999’da bir çevre örgütüne üyeoldu¤unu söyleyenlerin oran› Hollanda’da % 45’e ulafl›rken, ABD’de % 15,9, Da-nimarka’da 13,2, Venezüella’da % 11,9, ‹sveç’te % 11,7, Yunanistan’da % 11’dir.Bu durum, çevresel gruplar›n, ekonomik olanlar d›flar›da tutulursa, “küresel siviltoplumun en yayg›n parças› haline geldi¤i” biçiminde yorumlanabilir (Dalton,2005).

Bu say›sal büyüklüklerin de iflaret etti¤i gibi, çevrecilik bir dünya görüflü, ya-flam biçimi ya da bireysel kimlik olarak yayg›n bir deste¤e kavuflmufltur. Ancakçevrecili¤e ba¤l›l›¤›n biçimi ve yo¤unluk derecesi de¤iflebilmektedir. Çevrecilik,


bir kimlik ve durufl olarak bireysel düzeyde çevre konusunda duyarl› ve bilinçli ol-maktan, do¤al çevre ve insan sa¤l›¤›na zarar verici etkinliklere karfl› geliflen top-lumsal hareketlere, siyasal ekoloji gruplar›ndan yeflil partilere kadar genifl bir yel-pazeye yay›lan düflünce ve etkinlikleri kapsar flekilde oldukça genifl anlamda kul-lan›lmaktad›r. Bu nedenle çevrecili¤in farkl› görünümleri ve ifade yollar› aras›ndaayr›m yap›lmas› gerekir. Bu bölümde bireysel düzeydeki çevreci tutum ve davra-n›fllardan ziyade, bir toplumsal hareket ve düflünsel yönelim olarak çevrecilik üze-rinde durulmaktad›r.

Genel olarak çevrecilik biçiminde ifade edilen toplumsal durufl içinde de siya-sal yönelimler aç›s›ndan önemli ayr›mlar vard›r. Çevrecilik çok çeflitli felsefi ve si-yasal düflüncelerden beslenen; farkl› sorun öncelikleri, de¤er ve ilkelerden hare-ketle toplumsal dönüflümün yönü konusunda farkl› önerileri ve stratejileri olangruplar› içermektedir. Bu aç›dan ço¤u kez birbirinin yerine geçen biçimde kullan›-lan çevre, ekoloji, yeflil kavramlar›n›n çevrecilik içindeki farkl› konumlan›fllar› ifla-ret etti¤i vurgulanmal›d›r. Çevrecilik, ekolojizm ve yeflil politika çevre sorunlar›n›nkökenlerine iliflkin tan›lar› ve önerdikleri çözüm yollar› aç›s›ndan birbirlerindenayr›lmaktad›r. En önemli ayr›flma çevre ve ekoloji kavramlar›n›n yüklendi¤i siyasalve toplumsal anlamdan kaynaklanmaktad›r. Çevrecilik (environmentalism) ve eko-lojizm (ecologism) farkl› düflünsel yönelimleri temsil etmektedir. Castells (2010:170) de çevrecilik ve ekoloji aras›ndaki ayr›ma dikkati çekmektedir. Castells çev-recili¤i, “Söylem ve pratiklerinde egemen yap›sal ve kurumsal mant›¤a karfl› ç›ka-rak insan etkinlikleriyle do¤al çevre aras›nda y›k›c› sonuçlara neden olan iliflki bi-çimlerini düzeltmeyi amaçlayan tüm ortak hareketler.” olarak tan›mlamaktad›r.Ekolojiyi ise “‹nsanlar› ekosistemin parças› olarak gören ve dinamik, evrimsel birperspektifle bu sistemin dengesini korumay› amaçlayan inançlar, kuramlar ve pro-jeler seti.” biçiminde tan›mlamaktad›r. Ona göre çevrecilik pratikteki ekoloji, eko-loji de kuramdaki çevreciliktir.

Dobson’›n (2000: 2) çevrecilik ve ekolojizme yükledi¤i anlamlar düflünsel veeylemsel farkl›l›¤› daha aç›k biçimde ortaya koymaktad›r. Dobson’a göre çevreci-lik, “Çevre sorunlar›n›n flimdiki üretim ve tüketim kal›plar›m›zda esasl› de¤iflikli¤egitmeden çözülebilece¤ini savunan yönetsel bir yaklafl›md›r. Ekolojizm ise, “Sür-dürülebilir ve tatmin edici bir varoluflun insan-olmayan do¤al dünya ile iliflkileri-mizde ve toplumsal ve siyasal yaflamda köktenci de¤ifliklikler gerektirir.”. Bu çer-çevede, çevrecilere göre örne¤in hava kirlili¤i ve asit ya¤›fllar› sorunu termik san-trallerin bacalar›na tak›lacak filtrelerle, petrol gibi fosil yak›tlar›n kullan›m›ndankaynaklanan iklim de¤iflikli¤i araçlar›n yakma sistemlerinin iyilefltirilmesiyle çözü-lebilir. Çevrecilik termik santralleri gerektiren ya da özel araçla yolculu¤a ba¤›ml›k›lan yap›sal nedenlerle ilgilenmez. Ekolojizm ise çevrecilikten farkl› olarak insando¤a iliflkisini sorunsallaflt›rmakta; toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemi elefltir-mekte ve sürdürülebilir bir topluma ulaflmak için köktenci de¤ifliklikler öngörmek-tedir. Çevrecilik ve ekolojizm aras›ndaki bu fark ekolojik düflünce içindeki bafll›caak›mlar taraf›ndan da kurduklar› kavram ikilikleri yard›m›yla vurgulanm›flt›r. Özün-de yukar›da çizilen ayr›m hatt›n› izleyen bu ikilikler aras›nda derin ekoloji/s›¤ eko-loji, çevreselcilik/toplumsal ekoloji, koyu yeflil/aç›k yeflil, radikal çevrecilik/re-formcu çevrecilik say›labilir.

2098. Ünite - Çevreci l ik ve Çevre Hareket ler i

Derin Ekoloji: Çevrecidüflünce içindeki farkl›yaklafl›mlar› vurgulamaküzere s›kl›kla yap›lanayr›mlardan biri derin ekolojiile s›¤ (yüzeydel) ekolojiaras›ndad›r. Derin ekolojikavram› ilk kez Norveçlifelsefeci Arne Naesstarar›ndan kullan›lm›flt›r.Derin ekoloji insan do¤ailiflkisini derinlemesinesorgular ve temeldende¤ifltirilmesi gere¤ineinan›r. Derin ekolojiyi s›¤ekolojiden ay›ran do¤alçevreye atfedilen de¤erdir.Canl› merkezci (biyosantrik)bir yaklafl›m olan derinekolojiye göre, do¤akendinde bir de¤ere sahiptir;öteki varl›klar insanlar›namaçlar› için yararl› olupolmad›klar›ndan ba¤›ms›zolarak salt varolufllar›dolay›s›yla de¤erlidirler.‹nsanlar do¤adan ayr› ya daüstünde de¤il, ötekicanl›larla birlikte onun birparças›d›r. Biyosferik eflitlikilkesi gere¤i, insanlar›nyaflamsal ihtiyaçlar›n›karfl›lamak d›fl›nda yaflamformlar›n›n zenginli¤ini veçeflitlili¤ini azaltmayahaklar› yoktur. Buna karfl›l›k,insan merkezci olan s›¤ekoloji, özellikleendüstrileflmifl ülkelerdekiinsanlar›n refah›n› ve yaflamkalitesini koruma kayg›s›ylaçevre kirlili¤i, kaynaklar›ntükenmesi, yoksulülkelerdeki nüfus art›fl› gibisorunlarla ilgilenir(Schreurs, Papadakis, 2007:64-65; Ünder, 1996).

Bu bölümde bütün bu durufllar›, düflünsel yönelimleri ve toplumsal hareket di-nami¤ini kapsayabilmek ad›na flemsiye bir kavram olarak çevrecilik/çevre hareke-ti ye¤lenmifltir; ancak yaklafl›m farklar›n›n belirginlefltirilmesi gerekti¤i durumlardaekolojik/yeflil hareket terimleri kullan›lm›flt›r.

Çevre hareketi içindeki bafll›ca yaklafl›mlar ve bunlar› birbirinden ay›ran özelliklernelerdir?

ÇEVRE SOSYAL HAREKETLER‹Çevre hareketi için kapsay›c› tek bir tan›m yapmak güçtür. Bunun bafll›ca nedeniyukar›da da görüldü¤ü gibi hareketin bar›nd›rd›¤› çeflitliliktir. Genel olarak çevrehareketleri içinde de¤erlendirilen gruplar birbirinden oldukça farkl› de¤erlere, ta-leplere, örgütlenme biçimlerine ve eylem stratejilerine sahiptir. Çevre hareketleriyaflad›klar› yerde baraj yap›m›na, maden iflletmecili¤ine, kirletici tesis kurulmas›nakarfl› mücadele veren gruplardan, nükleer enerjiye ya da GDO’lu (geneti¤i de¤ifl-tirilmifl organizmalara) ürünlere karfl› ç›kan gruplara, iklim de¤iflikli¤ine karfl› hak-ça ve etkin önlemler al›nmas›n› ya da do¤al alanlar›n korunmas›n› talep edengruplara kadar, genifl bir toplumsal örgütlenme alan›n› kapsamaktad›r. Çevre ha-reketleri, talepleri aç›s›ndan da farkl›laflmaktad›r. Çevre sorunlar›na karfl› yasal, yö-netsel, kurumsal düzenlemeler yap›lmas›, kirlili¤in önlenmesi için iflletmelere filtreya da ar›tma sistemi kurulmas›, bir do¤al alan›n koruma statüsüne kavuflturulmas›gibi var olan yap› içinde iyilefltirmeye gidilmesini isteyen “düzeltimci” (reformcu)gruplar yan›nda, var olan düzenin ekolojik ilkeler do¤rultusunda topyekün de¤ifl-tirilmesini savunan köktenci gruplar da bulunmaktad›r. Çevre hareketleri, sesleriniduyurmak ve amaçlar›na ulaflmak için protesto, gösteri, do¤rudan eylem gibi gele-neksel olmayan bask› araçlar›ndan lobi gibi yerleflik siyasal bask› yöntemlerine ka-dar çeflitli yollar› kullanabilmektedir. Çevre hareketi içindeki gruplar tabana daya-


Resim 8.1

Behiç Ak, KimKime Dum Duma

Kaynak: SemraSomersan (1993).Türkiye’de Çevreve Siyaset,‹stanbul: Metis.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

l›, yerinden, ço¤ulcu ve kat›l›mc› yap›lar olabildi¤i gibi hiyerarflik biçimde de ör-gütlenebilmektedir. K›saca çevre hareketi tek ve homojen de¤ildir. Bu nedenle,“çevre hareketleri”nin kavramsallaflt›rmas› hareketin çeflitlili¤ini temsil etmek aç›-s›ndan daha uygundur.

Bu ço¤ulluk, sosyal hareket kavram›n›n çevre hareketlerine uygulanmas›n› dagüçlefltirmektedir. Castells (2010: 170) çevrecilik bafll›¤› alt›nda toplanan ortak ey-lem, siyaset ve söylemlerin hareket düflüncesinin kendisine bir meydan okumaoluflturacak ölçüde çeflitlilik içerdi¤i görüflündedir. Bu güçlü¤e karfl›n, çevre hare-ketlerini sosyal hareketlerin tafl›d›¤› temel özelliklerden yola ç›karak tan›mlayabili-riz. Della Porta ve Diani’nin önerdi¤i sosyal hareket tan›m› çevre hareketlerini ta-n›mlama aç›s›ndan oldukça ifllevseldir. Della Porta ve Diani (2006)’ye göre sosyalhareketler, “Ortak inançlar ve dayan›flma üzerinde kurulu, çeflitli protesto biçimle-rini s›kça kullanarak çat›flmal› konularda harekete geçen enformel a¤lard›r.” Do-herty (2001: 7) bu tan›mdan yola ç›karak çevre hareketlerinin sergilemesi bekle-nen özellikleri flöyle s›ralamaktad›r:

• Bilinçli olarak paylafl›lan ortak kimli¤e sahip olmak• Protestoyu eylem biçimlerinden biri olarak kullanmak ve en az›ndan k›smen

yerleflik siyasal kurumlar d›fl›nda faaliyet göstermek• Enformel etkileflim a¤› niteli¤i tafl›mak• Egemen iktidar biçimlerine meydan okumak ve onlar› reddetmekÇevre hareketleri bu özellikleri yans›tacak biçimde, “Çevre sorunlar› hakk›nda-

ki ortak kayg› ve kimlik taraf›ndan harekete geçirilen ortak eyleme kat›lan, hiçbirkurumsal ba¤› olmayan birey ve gruplardan de¤iflen ölçülerde biçimsel kurumsal-l›k kazanm›fl örgütlere kadar çeflitli gruplar› içerebilen enformel etkileflimlerin gev-flek ve kurumsallaflmam›fl a¤›.” olarak tan›mlanabilir (Rootes, 2004: 610). Daha ya-l›n bir tan›mla çevre hareketleri, çevrenin ç›karlar›n› korumak amac›yla ortak eyle-me kat›lan kifli ve örgütlerin oluflturdu¤u gevflek a¤d›r (Rootes, 1999: 2).

Doherty ve Rootes’un tan›mlar› çevre hareketlerinin ay›rt edici özelliklerininvurgulanmas› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Çevre hareketi her fleyden önce üyele-rini bir araya getiren ortak kimlikle tan›mlanmaktad›r. Afla¤›da de¤erler bafll›¤› al-t›nda daha genifl biçimde aç›kland›¤› gibi bu ortak kimlik, insan› yeryüzünün bü-tünlü¤ü içinde kavrayan, eflitlikçi, yerinden yönetim ve demokratik kat›l›ma daya-l› ekolojik olarak sürdürülebilir bir toplum ideali etraf›nda biçimlendirilmektedir.Ayr›ca, çevre hareketlerini en görünür ifade biçimleri olan protestolarla kar›flt›rma-mak gerekir. Protesto sosyal hareketlerin bafll›ca eylem yöntemlerinden biri ol-makla birlikte, çevresel nedenlerle yap›lan protestolar tek bafl›na bir toplumsal ha-reket olmad›¤› gibi, protestolar›n ço¤almas› da bir çevre hareketinin olufltu¤u an-lam›na gelmez. Diani’nin ›srarla vurgulad›¤› gibi, sosyal hareketi belirleyen ortakeylemin a¤ yap›s›na sahip olmas›d›r. Çevre hareketlerinin çevre örgütleri ya daçevre STK’lar›yla özdefl görülmesi de do¤ru de¤ildir. K›saca, çevre hareketleri neprotestolarla ne de çevre örgütleriyle ayn› fleydir. Toplumsal örgütler kendi arala-r›nda ya da di¤er aktörlerle a¤ yap›s› içinde bir araya geldi¤inde ve ortak eylemdebulundu¤unda ancak bir sosyal hareketten söz edebiliriz (Rootes, 2004). Ek ola-rak, çevre hareketlerinin geleneksel bask› gruplar›yla da kar›flt›r›lmamas› gerekir.Egemen iktidar biçimlerine muhalefet eden; bunu geleneksel olmayan yollarla veyerleflik siyasal sistemin d›fl›ndan gerçeklefltiren sosyal hareketler, sistem içindekendi grup ç›karlar›n›n savunuculu¤unu yapan bask› gruplar›ndan farkl›d›r.


ÇEVRE HAREKETLER‹N‹N TAR‹H‹Çevrecili¤in tarihi küresel çevresel de¤iflimin tarihiyle iç içe geçmifltir. Modern çev-recili¤in tarihi 1960’lar›n sonunda görülen yeni sosyal hareketlere dayand›r›l›r. Fa-kat çevresel örgütlenme günümüzde sergiledi¤i görünüme asl›nda kökleri 19. Yüz-y›l’›n sonlar›na dayanan uzun bir evrilme sürecinin sonucunda ulaflm›flt›r. Yukar›-da an›lan çevre örgütlerinden baz›lar› 20. yüzy›l modern çevre hareketinin sonu-cunda ortaya ç›km›flken, baz›lar›n›n kuruluflu daha eskilere gider. Örne¤in, en es-ki çevre örgütlerinden biri olan Sierra Kulubü 1892’de ABD’de kurulmufltur. Bunedenle, çevre amaçl› toplumsal örgütlenme ve hareketlerin iki tarihsel aflamadageliflti¤i söylenebilir. Baflka bir deyiflle, çevre hareketinin tarihinde kimlik, söylemve eylem türleri aç›s›ndan birbirinden tümüyle farkl› bafll›ca iki dalga söz konudur.

Birinci Dalga: Do¤a Korumac›l›kDo¤a koruma amaçl› ilk toplumsal hareket ve örgütlerin ortaya ç›kt›¤› 19. yüzy›l so-nundan 20. yüzy›l’›n ortalar›na kadarki dönem genellikle çevre hareketinin BirinciDalgas› olarak adland›r›l›r. Bugün etkinli¤ini sürdüren pek çok do¤a koruma örgü-tü bu dönemde kurulmufltur. Birinci Dalga çevre hareketinin belirleyici özelli¤i do-¤al yaflam alanlar›n›n (habitat), yaban yaflam›n›n, baflta kufllar olmak üzere yabanhayvanlar›n›n, yafll› ormanlar›n korunmas› amac›na dönük olmas›d›r. Birinci Dalgakorumac›l›k hareketi as›l olarak Avrupa ve Kuzey Amerika kökenli bir harekettir.Bununla birlikte, Amerikan ve Avrupa korumac› hareketinin düflünsel kaynaklar› vesöylemleri aç›s›ndan birbirinden ayr›ld›¤› görülmektedir. Avrupa’da Romantizminetkilerini daha fazla görmek mümkünken, Amerikan koruma hareketinin, yeni kefl-fedilen k›tan›n do¤al özelliklerinin etkiledi¤i kültürün izlerini tafl›d›¤› söylenebilir.

Amerikan do¤a korumac›l›¤› kendi içinde etkileri günümüze kadar uzanan ra-kip iki ak›m hâlinde geliflmifltir. Do¤ay› insan müdahalesinden sak›narak oldu¤u gi-bi koruma (preservationism) anlay›fl›n› savunan ak›m›n bafll›ca temsilcileri aras›n-da Henry David Thoreau, John Audubon ve John Muir gibi isimler bulunmaktad›r.Modern çevre düflüncesinin kurucular› olarak görülen bu isimler, do¤al alanlar›nkoruma alt›na al›nmas› yönündeki çabalar› yan›nda, bugün de çevre hareketineesin kayna¤› olan eserler b›rakm›fllard›r. Amerikan çevrecili¤ini biçimlendiren ikin-ci ak›msa günümüzde ak›lc› kullan›m olarak adland›r›lan ve Gifford Pinchot gibimeslekten çevreci isimlerin öncülü¤ünde geliflen koruyarak kullanma anlay›fl›d›r.

Martinez-Alier (2002)’in yaban kültü ve eko-verimlilik ö¤retisi olarak adland›rd›-¤› bu iki ak›m›n ayr›ld›klar› en önemli nokta do¤aya atfettikleri anlamd›r. “Kusur-suz do¤a” imgesinin yön verdi¤i yaban kültü anlay›fl›nda do¤a kendinde bir de¤e-re sahiptir ve her türlü insan müdahalesinden korunmal›d›r. Eko-verimlilik ö¤reti-sinde ise do¤an›n kendisi de¤il, “do¤al kaynak” “do¤al sermaye”, “ekosistem hiz-metleri” olarak insanlara sundu¤u yarar de¤erin konusunu oluflturur. Ekonomik bü-yümenin devaml›l›¤› için do¤al kaynaklar›n sürdürülebilir yönetimi ve ak›lc› kulla-n›m› esast›r. Dolay›s›yla, ilkinde do¤aya aflk›n derin bir sayg› söz konusu iken, ikin-cisinde sürekli kullan›m için do¤al kaynaklar›n bilimsel yönetimi hakim felsefedir.

Do¤a korumac›l›¤›n›n Avrupa’da birbirini kesintilerle izleyen üç dalga halindeyay›ld›¤›n› belirten Dalton (1993: 42-43), hareketin do¤uflunda rol oynayan üç et-menin alt›n› çizmektedir: 1) Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› kirlilik, bozulma ve sa¤-l›ks›z yaflam koflullar› gibi olumsuz çevresel sonuçlar, 2) Do¤a bilimlerindeki iler-leme sayesinde çevre sorunlar› hakk›ndaki oluflan fark›ndal›k, 3) Ayd›nlanma dü-flüncesinin ilerleme ve usçuluk de¤erlerine karfl› tepki olarak geliflen Romantik ha-reket. Bu etkenler k›tan›n farkl› bölgelerinde de¤iflen a¤›rl›klarda etkiye sahip ol-


muflsa da ortak sonuçlar›, 1800’lerin ortalar›ndan bafllayarak özellikle Avrupa’n›nkuzeyinde do¤a koruma amac›yla bir araya gelen gruplar›n say›s›n›n ve yasal dü-zenlemeler yap›lmas› yolundaki bask›n›n artmas› olmufltur (Dalton, 1993: 44). Do-¤al yaflam›n özellikle kufllar›n korunmas›, avc›l›¤›n k›s›tlanmas›, hayvanlar›n modayüzünden öldürülmesinin yasaklanmas› bu gruplar›n bafll›ca amaçlar› aras›ndayd›.Günümüzde de varl›¤›n› sürdüren ‹ngiltere’deki Kraliyet Kufllar› Koruma Birli-¤i ’nin (RSPB) kurulufl öyküsü, hareketin üyeleri ve motifleri hakk›nda fikir ver-mektedir. fiapka süsü olarak kullan›lan kufl tüyü ticaretine ve kufllar›n moda içinöldürülmesine tepki duyan üst s›n›flara mensup fakat erkeklerin egemenli¤indeki‹ngiliz Ornitoloji Birli¤i gibi gruplara kat›lamayan kad›nlar 1889’da Kufllar› KorumaBirli¤i’ni kurmufltur. K›sa sürede toplumsal ve siyasal ba¤lant›lar›n› gelifltirerek ge-nifl bir destekçi kitlesine ulaflan Birli¤e 1904’te Kraliyet fiart› verilmifltir (Dalton,1993: 45; www.rspb.org.uk).

Do¤an›n korunmas› için yasal düzenlemeler yap›lmas›n› sa¤layan bu hareketBirinci Dünya Savafl› nedeniyle kesintiye u¤ram›fl, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nakadar dura¤an kalm›flt›r. Savafl sonras›nda yeniden canlanan hareketin en önemlikazan›mlar›ndan biri 1948’de do¤a korumaya hizmet edecek uluslararas› bir kuru-lufl olarak devlet kurumlar› ile sivil toplum örgütlerini bir araya getiren Uluslarara-s› Do¤a Koruma Birli¤i’nin (IUCN) kurulufludur. Bu dönemde (1961) kurulan di-¤er uluslararas› do¤a koruma örgütü ise WWF’dir. Do¤al alanlar›n, türlerin ve ya-ban yaflam›n›n korunmas›n›n bafll›ca itici güç oldu¤u Birinci Dalga seçkinci bir ka-raktere sahipti. Hareketin öncüleri ço¤unlukla bilim insanlar›, do¤a ve do¤al kay-naklarla iliflkili mesleklerden gelen uzmanlar, teknisyenler ve varl›kl› kiflilerdi.

‹kinci Dalga: Ekoloji HareketiÇevresel aktivizm ve örgütlenmeye bugünkü görünümünü kazand›ran ise 1960’lar-da do¤an modern çevre hareketidir. Önceki kufla¤›n öncelikli kayg›s› olan do¤akoruma ve endüstriyel kirlilik bu dönemde de hareketin gündeminde hâlâ yer tu-tuyor olmakla birlikte, ‹kinci Dalga çevre hareketi gündemine ald›¤› yeni sorunlar,bunlar› sorunsallaflt›rma biçimi ve temsil etti¤i de¤erler aç›s›ndan Birinci Dalga’danköktenci biçimde ayr›lmaktad›r. Ayr›ca, modern çevre hareketi birinci kuflaktanfarkl› olarak kitleseldir.

Baflta yap›lan tan›mlar hat›rland›¤›nda, bu hareketin yeflil hareket ya da ekolojihareketi olarak adland›r›lmas› daha uygundur. ‹kinci Dalga çevre hareketi 1960’la-r›n sonunda baflta Avrupa ve Amerika olmak üzere tüm dünyada yükselifle geçenve yerleflik düzene meydan okuyan ö¤renci hareketleri, savafl ve nükleer silahlan-ma karfl›t› hareketlerle yak›ndan iliflkilidir. Bu hareketlerin pek çok üyesi sonradançevresel bozulmaya, nükleer enerjiye karfl› mücadele eden ekoloji hareketinin ön-cüleri aras›nda yer alm›flt›r. ‹leri endüstri toplumlar›na yön veren egemen paradig-maya, toplumsal ve siyasal yaflam› biçimlendiren kurumlara karfl› bir kültürel elefl-tiri niteli¤indeki ekoloji hareketi, di¤er sosyal hareketlerle birlikte bir karfl›-kültürhareketi olarak da görülebilir. Ekoloji hareketi dönemin Yeni Sol hareketleriyle deyak›ndan ba¤lant›l›d›r. Hedefinde endüstri toplumunun doymak bilmez materyaliz-mi ve afl›r› tüketimcili¤i bulunan hareket, çevresel y›k›m›n nedeni olarak gördü¤üdizginsiz ekonomik büyüme, merkezîleflmifl devlet ve endüstrileflme ideolojisinisorguluyordu. Ekoloji hareketi bu yönüyle, önceki kufla¤›n do¤a korumac›l›¤›ndanfarkl› olarak, Bat› toplumlar›na temelden bir elefltiri yöneltiyor ve sistemin kökten-ci biçimde de¤ifltirilerek yeniden yap›land›r›lmas›n› savunuyordu. Endüstri toplu-muna dönük siyasal oldu¤u kadar kültürel bir elefltiri olan ekoloji hareketi, insan-


do¤a iliflkisi, ekonomi-toplum-do¤a iliflkisi hakk›ndaki düflünme biçimimizi de sor-guluyor ve insan-merkezci, mekanik, atomistik bak›fl›n karfl›s›na holistik yeni birkültürü koyuyordu. Bürokratik, hiyerarflik, merkeziyetçi, kapal›, cinsiyetçi ve eflit-siz toplumsal ve siyasal düzenin yerine ço¤ulcu, aç›k, yerinden yönetimci, eflitlik-çi, demokratik ve kat›l›mc› bir toplumsal iliflkiler düzeni talep ediyordu.

Protesto dalgalar›n› harekete geçiren etkenlerin bafl›nda kuflkusuz endüstri top-lumunun yaratt›¤› yeni çevresel sorunlar bulunuyordu. Nükleer güç, kaynak k›tl›-¤›, asit ya¤›fllar›, zehirli (toksik) at›klar, kirlilik, yaflam kalitesinin bozulmas› gibi so-runlar toplumlar›n çevre konusundaki duyarl›l›¤›n› art›rm›flt›. ‹nsan eliyle yarat›lanbüyük çevresel felaketler, ekosistemler ve insan sa¤l›¤› için tehdit oluflturan sana-yi kazalar›n›n y›k›c› sonuçlar› uyan›fl› h›zland›rd›. ‹ngiliz Kanal›’nda karaya otura-rak milyonlarca ton ham petrolün denize dökülmesine yol açan Torrey Canyonpetrol tankeri kazas› (1967), Rhine nehrine s›zan toksik at›klar›n yol açt›¤› kirlilikve kitlesel bal›k ölümleri (1969), ‹skandinav ülkelerinde ve Almanya’da asit ya¤›fl-lar› nedeniyle gerçekleflen orman ölümleri ve tatl› su kaynaklar›n›n zehirlenmesi,Amerika’da (1969) Santa Barbara’daki petrol kuyusunda meydana gelen patlamasonras›nda oluflan petrol s›z›nt›s›, Three Miles Adas› nükleer santral kazas› (1973),10 milyon tondan fazla petrolün denize dökülmesiyle canl› yaflam›n› tehdit edenExxon Valdez tanker kazas› (1989), bu dönemde toplumsal kayg›y› art›ran insaneliyle yarat›lm›fl felaketlerden yaln›zca baz›lar›d›r. Çevre ve insan-do¤a iliflkisi ko-nusundaki duyarl›k dönemin iz b›rakan yay›nlar›n›n etkisiyle daha da güçlenmifl-tir. Rachel Carson’›n çevrecili¤in tarihinde “ç›¤›r açan” DDT’nin insan sa¤l›¤› ve do-¤al yaflam üzerindeki y›k›c› etkilerini toplumun dikkatine getirdi¤i Sessiz ‹lkbahar(Silent Spring, 1962) kitab› isyan ve protesto döneminin bafllamas›nda katalizör ol-mufltur (Gottlieb, 2005: 121). Barry Commoner, Paul Ehrlich gibi yazarlar›n yay›n-lar›, Roma Kulübü ’nün Büyümenin S›n›rlar› (The Limits to Growth, 1972), Ekolo-jist Dergisi’nin Yaflamda Kalma ‹çin Plan (Blueprint for Survival, 1972) gibi rapor-lar› yaklaflmakta olan ekolojik kriz hakk›nda uyaran ifllevi görmüfltür. 1970’lerinbafl›ndaki enerji krizi ise toplumun oldu¤u kadar yönetimlerin de do¤al kaynakla-r›n s›n›rlar› hakk›ndaki endiflelerini art›rm›flt›r.

Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens (1972). TheLimits to Growth, New York: Universe Books.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 8.2

Three Miles Adas›nükleer santralkazas› hakk›ndahaber (“Biziradyoaktifgelecektenkoruyun”).

Yeflil hareketin ve ard›ndan gelen yeflil partilerin nüvelerinden biri de 1970’ler-de geliflen nükleer enerji karfl›t› hareketlerdir. Amerika’da, Fransa, ‹ngiltere, ‹sveç,‹sviçre dahil pek çok Avrupa ülkesinde etkili olan nükleer karfl›t› hareketin en güç-lü ve uzun soluklu varl›k buldu¤u yer Almanya olmufltur. Bunda nükleer karfl›t›hareketi önceleyen yurttafl giriflimlerinin önemli pay› vard›r. Geleneksel siyasalpartilerce ihmal edilen yaflam çevresi kalitesiyle ilgili sorunlar etraf›nda yerel dü-zeyde ortaya ç›kan yurttafl giriflimleri, 1970’lerde nükleer enerji projelerine karfl›protestolar›n yükselmesinde merkezî bir rol oynam›flt›r. Almanya örne¤i bu aç›danoldukça ö¤reticidir. Önceleri ço¤unlukla yol, baraj, kanal, havaalan› yap›m›, a¤aç-lar›n kesilmesi, kirletici tesis kurulmas› gibi plan ve projeleri engellemek amac›ylaprotesto hareketleri fleklinde ortaya ç›kan yurttafl giriflimleri bununla s›n›rl› kalma-m›fl; kendine yard›m anlay›fl› çerçevesinde kamu otoritelerinin harekete geçmesinibeklemeden yeflil alanlar, bisiklet yollar›, çocuk oyun alanlar› yap›lmas›, do¤an›nkorunmas› gibi hizmetleri kendileri üretmifllerdir. K›sa sürede binlerle ifade edilensay›lara ve yüz binlere varan üyeye ulaflan yurttafl giriflimleri 1970’lerde daha fazlaekolojik hareket kimli¤i edinmifltir. Nükleer enerjiye karfl› mücadele bafl› çekenyurttafl giriflimleri baz› yerlerde santrallerin kurulmas›n› da engellemifltir. Nükleersantral planlar›na karfl› tek tek mücadelenin yeterli olmad›¤›n›n anlafl›lmas›yla,70’lerin ortalar›nda etkinlik ölçe¤ini ülkegeneline yayan, dili yerellikten ar›nm›flbir sosyal hareket hâline gelmifltir.1972’de kurulan Yurttafl Giriflimleri Birli-¤i (BBU) yurttafl giriflimleriyle büyük çev-re örgütlerini bir araya getirerek hareke-te a¤ yap›s›n› sa¤lam›flt›r. Yaln›zca kapi-talizme de¤il, ekonomik büyüme odakl›endüstrileflme ideolojisine karfl› elefltireltutum alan hareket, bürokratik, hiyerar-flik yap›lara uzak durmufl, endüstri toplu-munun ekonomi-ekoloji karfl›tl›¤›n›nyans›mas› olan yerleflik siyasal parti vetemsil sisteminin kendisinin dillendirdi¤isorunlar›n çözümü için uygun adres ol-mad›¤›n› savunmufl, bu nedenle parlamento d›fl› muhalefet yolunu ye¤lemifltir(Sarkar, 1986).

1970’lerin sonuna gelindi¤inde, yaratt›¤› bütün toplumsal ve siyasal etkiye kar-fl›n, hareketin amaçlar›na ulaflmak için parlamenter siyaset yolunun da kullan›l-mas›, böylece yerleflik siyasal partilere bask› uygulanmas› görüflü a¤›rl›k kazan-m›flt›r. Bu amaçla 1978’de Alternatif Liste, Yeflil Liste gibi adlar alt›nda seçimleregirilmifltir. 1980’de Alman Yefliller Partisi (Die Grünen) kurulmufl; Parti kuruluflu-nun hemen ard›ndan birçok yerde yerel meclislerde ve eyalet meclislerinde san-dalyeler kazanm›fl; 1983’te de Federal Meclis’e girmifltir. Partileflmeye kuflkuylayaklaflanlar olmas›na karfl›n, Yefliller Partisi ve alternatif-yeflil listeler ekoloji hare-ketinin parças› olmaya devam etmifltir. Yefliller’in parti program› ve örgütlenme il-keleri de ekoloji hareketiyle organik iliflkinin sürekli k›l›nmas›na dönüktür. Parti-yi tan›mlamak için kullan›lan “hareket-parti” ve “parti olmayan parti” gibi kavram-lar, Yeflillerin bir aya¤›n›n parlamentoda bir aya¤›n›n sosyal hareketlerde oldu¤u-nu ifade etmektedir.


Resim 8.3

Nükleer Karfl›t›Hareketin Simgesi:“Nükleer Enerji mi?Hay›r Teflekkürler”.

Hareket-Parti: Yeflillerpolitikaya sosyalhareketlerin ve siyasalpartilerin özellikleriniba¤daflt›ran yeni tür birparti olma iddias›ylagirmifltir. Bu aray›fl Partiprogram›na, “Tabandemokrasisi ve yerelleflmeilkelerine dayal› yeni birparti yap›s› yaratmayakarara verdik.” biçimindeyans›m›flt›r (Frankland,1995: 21). Sosyal hareketkimli¤i partininkurucular›ndan Petra Kelly(1984: 21) taraf›ndan davurgulanm›flt›r: “Biz yar›parti yar› yerel eylemgrubuyuz ve böylekaca¤›m›z› umuyorum. Partiolmayan parti olarakkalmaya devam edece¤iz.”

Ö¤renci hareketleri, YeniSol ve karfl›-kültür hareketiAmerika’da da çevresel top-lumsal hareketlenmenin kay-na¤›n› oluflturuyordu. Gottlieb(1993, aktaran Rootes, 2004,614)’e göre “hem oda¤› hemde dili” aç›s›ndan çevrecili¤inönceki görünümlerinden fark-l›laflan “karfl›-kültür, Yeni Sol’labirlikte do¤a sorunun toplumsorununun kendisinden ayr›düflünülemeyece¤ini savunanyeni çevresel politikaya geçi-fle” katk›da bulunmufltur. 20

milyondan fazla Amerikal›’n›n çevresel sorunlara dikkat çekmek amac›yla çok çe-flitli eylemlerle soka¤a ç›kt›¤› 1970 Dünya Günü hem çevresel elefltirinin doru¤aulaflt›¤› hem de çevre hareketinde kurumsallaflman›n bafllad›¤› kritik bir an› temsiletmektedir.

Endüstri toplumlar›n›n hâkim paradigmas›na kökten bir elefltiri olarak büyüyenmodern çevre hareketi; sorun tan›mlamas›, düflünsel kaynaklar›, ideolojik tavr› veeylem biçimleri aç›s›ndan do¤a koruma hareketinden temelden ayr›lan yeni birekolojik kültür yaratm›flt›r. Bu ekolojik kültür, tüketim toplumuna, üst ideoloji ola-rak gördü¤ü endüstriyalizme, bireylerin özerkli¤ini k›s›tlayan merkezî otoriteyekarfl› ç›km›fl; do¤an›n s›n›rlar›na sayg›l› ve üretimin gereksinmelerin karfl›lanmas›için yap›ld›¤› bir ekonomik sistem ile yerinden yönetime a¤›rl›k veren, kat›l›mc›,eflitlikçi ve demokratik bir siyasal düzeni savunmufltur.

Ekoloji hareketinin ve yeflil politikan›n bu dönemde ortaya ç›k›fl›n› aç›klama-ya çal›flan çeflitli kuramsal yaklafl›mlar söz konusudur. Yeni sosyal hareketler ko-nusundaki çal›flmalarla ortakl›klar tafl›yan bu yaklafl›mlar aras›nda üstünde en faz-la tart›flma yürütülen post-materyalizm tezidir. Post-materyalizm aç›klamas›n›nbafll›ca temsilcisi olan Inglehart (1977, 1990, aktaran Carter, 2007: 94)’a göre Bat›toplumlar›n›n de¤er ölçülerinde “sessiz bir devrim” gerçekleflmifl; yaflam› sürdür-mek ve güvenlik için ekonomik gereksinimlere verilen önemin yerini ait olma,ifade özgürlü¤ü ve yaflam kalitesi gibi de¤erler alm›flt›r. Baflka bir deyiflle, mater-yalist de¤erlerden postmateryalist de¤erlere do¤ru bir geçifl yaflanm›flt›r. Ingle-hart’›n aç›klamas› iki hipotez üzerine kurulmufltur: K›tl›k ve sosyalleflme. Avru-pa’da II. Dünya Savafl› sonras›nda görülen sürekli ekonomik büyüme ve vars›ll›kyeni kuflaklarda ekonomik refahlar›n›n güvencede oldu¤u inanc›n› yaratm›flt›r.Temel ekonomik gereksinmeleri karfl›lanan bu kuflaklar›n ilgisi yaflam kalitesi gi-bi daha üst s›ralardaki gereksinmelere ve çevre gibi materyal olmayan gereksin-melere çevrilmifltir. Fakat materyal olmayan de¤erlerin yerlefliklik kazanmas› içinyaln›zca bireylerdeki de¤er de¤iflikli¤i yeterli de¤ildir. Yetiflme dönemlerini bukoflullarda yaflayan kuflaklar›n bu yönde sosyalleflmesiyle olanakl›d›r (Carter,2007: 94). Inglehart’›n postmateryalizm tezi özellikle yeflil partilerin yükselifliniaç›klamada baflvurulan yaklafl›mlardan biri olmufltur. Bununla ba¤lant›l› baflka biraç›klama da yeni orta s›n›f tezidir. Buna göre, genel olarak çevreciler özelde deçevre hareketi üyeleri ve yeflil partilere oy veren kitleler, kendilerini ekonomik s›-


Resim 8.4

Yefliller PartisiKurucuKongresi,13.01.1983,Karlsruhe.

n›f ç›karlar› temelinde örgütlenmifl geleneksel siyasal partilerle özdefllefltiremeyenyeni orta s›n›f›n mensuplar›d›r. Endüstri toplumlar›nda yaflanan yap›sal dönüflü-mün sonucunda ortaya ç›kan bu s›n›f, geleneksel orta s›n›ftan farkl› olarak yük-sek ö¤renim görmüfl, genellikle beyaz yakal›, kamu görevlerinde bulunan,ço¤unlukla e¤itim sektöründe çal›flan genç ve kad›nlar›n ço¤unlukta oldu¤u birgruba karfl›l›k gelmektedir. Ampirik çal›flmalar da bu tezi destekler niteliktedir.Çevre hareketlerinin üyeleri ve yeflil partilerin seçmen taban› bu yeni orta s›n›ftangelmektedir. Bütün bu geliflmeler, ekolojik düflünce ekseninde bir yeni politika-n›n ortaya ç›kt›¤› biçiminde yorumlanm›flt›r (Carter, 2007: 96). Fakat izleyenbölümdeki yoksullar›n çevrecili¤i konusunda görüldü¤ü gibi, çevre yaln›zcapostmateryalist de¤erlere sahip refah toplumlar›na özgü yeni orta s›n›f›n kayg›s›de¤ildir. Post-materyalizm tezi bu aç›dan ciddi elefltiriye maruz kalm›flt›r. Castells(2010) de çevrecili¤in niye bu dönemde güç ve taban kazand›¤›n› a¤ toplumunundo¤uflu ile aç›klamaktad›r.

Çevre hareketi, 1980’lerden sonra kitleleri harekete geçiren sorunlar ve eylemölçe¤i aç›s›ndan önemli de¤iflim geçirmifltir. Bu ba¤lamda, özellikle çevresel ada-let hareketi ve hareketin küreselleflmesi üzerinde durmak gerekir.

Birinci ve ikinci dalga çevre hareketlerinin bafll›ca özellikleri nelerdir?

Çevresel Adalet HareketiEflitsizlik ekoloji hareketinin bafll›ca sorunsallar›ndan biri olmakla birlikte, çevreseladalet ayr› bir söylem ve hareket olarak 1980’lerde ortaya ç›km›flt›r. Çevresel kirli-lik ve bozulman›n yükü farkl› toplumsal kesimler taraf›ndan eflitsiz biçimde payla-fl›lmaktad›r. Dolay›s›yla, toplumlar›n üretti¤i vars›ll›k gibi yol açt›¤› çevresel sorun-lar da toplumsal kesimler aras›nda dengeli da¤›lmamaktad›r. Ekonomik, toplumsalve siyasal eflitsizliklerle çevresel eflitsizlik aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›r. Ada-letsiz toplumsal ve ekonomik yap› çevresel risklere maruz kalma aç›s›ndan da eflit-siz sonuçlar do¤urmaktad›r. Çevresel adalet hareketi ekolojik y›k›m›n etki ve so-nuçlar›n›n da¤›l›m›ndaki bu eflitsizli¤e karfl› bir toplumsal tepki olarak 1980’lerdeABD’de do¤mufltur. Hareketin bafllang›c› 1982’de Kuzey Carolina Eyaleti’nin tok-sik PCB at›¤›yla kirlenmifl 120 milyon pund topra¤› a¤›rl›kl› olarak Afrikal› Ameri-kal›lar›n yaflad›¤› Warren County bölgesine dökme karar›na karfl› yap›lan protesto-lara dayand›r›l›r. Birçoklar›na göre buras› çevresel aç›dan sak›ncas›z oldu¤undande¤il, yoksul, siyah ve siyasal olarak güçsüz bir toplulu¤un yaflad›¤› bir yer olma-s›ndan dolay› seçilmiflti (Alston 1992’den aktaran Doyle, 2005).

Warren County mücadelesi toksik at›¤›n bölgede depolanmas›na engel olama-m›flsa da çevre hareketinde yeni bir sayfan›n aç›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Buradaki dire-niflin uyard›¤› fark›ndal›k ve tart›flma yaln›zca benzer karar ve uygulamalara karfl›yeni direnifl hareketlerine esin kayna¤› olmakla kalmam›fl; kamu politikalar›n›ngözden geçirilmesine neden olmufl, sosyal hareketler çal›flmalar›n›n gündemini be-lirlemifltir. Warren County olay› yerleflik siyasetin ve büyük çevre örgütlerinin ih-mal etti¤i bir sorunla ilgili olarak do¤an hareketin sembolü hâline gelmifltir. Aka-demik çal›flmalar ve Yönetimin talimat›yla yürütülen incelemeler, insan ve çevresa¤l›¤›na tehdit oluflturan tesis ve iflletmelerin genellikle düflük gelirli kesimlerin,beyazlar d›fl›ndaki etnik gruplar›n, yerli topluluklar›n yaflad›¤› bölgelerde kurul-mufl oldu¤unu; bu gruplar›n su, toprak ve hava kirli¤ine daha fazla maruz kald›¤›-n› göstermifltir (Mohai ve di¤erleri, 2009). Çevresel riskin da¤›l›m›ndaki etnik te-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

melli bu eflitsizlik sorunun çevresel ›rkç›l›k olarak tan›mlanmas›na neden olmufltur.Çevre sorunlar›n›n ve politikalar›n›n toplumsal ve siyasal eflitsizliklerle iliflkisini gö-rünür k›lan ve dillendiren çevresel adalet hareketi ana ak›m çevrecili¤in de sorgu-lanmas› ve yeniden tan›mlanmas› gere¤ini göstermifltir.

H›zla büyüyen, yayg›n ve ifllek a¤ yap›s›yla iflbirli¤ini sürdüren çevresel adalethareketi Amerika’daki en aktif çevre mücadele gruplar›n›n bafl›nda gelmektedir.‹nsan haklar› hareketi niteli¤i tafl›yan çevresel adalet hareketi 1960’l› y›llar›n sivilhaklar mücadelesiyle de yak›n iliflki içindedir. Hareketin 1991’de kabul etti¤i Çev-resel Adalet ‹lkeleri ekolojik bütünlü¤ün korunmas› ile insan hakk› olarak çevreselkirlilik ve zarardan korunma, karar alma süreçlerine kat›l›m ve temsil hakk› aras›n-daki iliflkiyi aç›kça ortaya koymaktad›r. Çevresel adalet hareketinin etkisinin ABDile s›n›rl› kald›¤› söylenebilir (Martinez-Alier, 2002). Bunun bafll›ca nedeni, hareke-tin çevreyi siyahlar ve öteki az›nl›k gruplar›n›n karfl›laflt›¤› ayr›mc›l›kla iliflkilendi-ren kimli¤idir. Ancak çevresel adaletsizlik yaln›zca renk ya da etnik farkl›l›klar te-melinde ortaya ç›kmamaktad›r. Çevresel eflitsizli¤in küreselleflmesiyle, çevreseladalet talebi dünyan›n her yerinde sosyal hareketlere kaynakl›k etmektedir (Mohaive di¤erleri, 2009).

Bin Y›l Dönemecinde Çevresel AktivizminYer(küres)elleflmesiHareketin gündemindeki sorunlar ve etkinlik ölçe¤i aç›s›ndan küreselleflme ve ye-relleflmenin bir arada gözlendi¤i 1990’l› y›llar çevre hareketinin tarihindeki baflkabir önemli dönüm aflamas›d›r. ‹klim de¤iflikli¤i, ozon tabakas›n›n incelmesi, tehli-keli at›k ticareti, canl› türlerinin yok olmas›, ormans›zlaflt›rma gibi etkileri yerel yada ulusal s›n›rlar› aflan sorunlar›n hareketin gündeminde daha fazla yer tutmayabafllamas›yla, etkinlik ölçe¤i de ulus ötesine ve küresel düzeye uzanm›flt›r. Bu ge-liflme çevre hareketine küresel bir nitelik kazand›rm›flt›r. Yaln›zca daha önce ulu-sal düzeye yo¤unlaflan gruplar›n ve örgütlerin gündemi ve etkinlik uzam› geniflle-memifl, do¤rudan ulus ötesi alanda etkinlik gösteren gruplar kurulmufltur. Asl›ndaçevrecilik bafl›ndan bu yana ulus ötesi bir nitelik tafl›makla birlikte, ulus ötesi ya-p›lar›n büyüme h›z› ve etkileflim yo¤unlu¤u, çevre hareketini bu dönemde tam birulus ötesi hareket kimli¤ine kavuflturmufltur. Hareketin küreselleflmesinde, “poli-tika süreçleri/politik f›rsatlar yap›s›” yaklafl›m›n›n aç›klamas›na uygun olarak budönemde çevrenin uluslararas› politika gündeminin ön s›ralar›na tafl›nmas›yla aç›-lan alan›n da pay› vard›r. Çeflitli küresel çevre sorunlar› için kabul edilen uluslara-ras› anlaflmalar›n say›s›ndaki art›fl, düzenlenen uluslararas› konferanslar, çevre ör-gütlerinin; iletiflim, etkileflim ve iflbirli¤ini kolaylaflt›rarak, görünürlüklerini, etkin-liklerini ve karar süreçlerine eriflimlerini art›rmas›na katk›da bulunmufltur. Bu an-lamda, 1992’de Rio de Janerio’da gerçeklefltirilen ve Yeryüzü Zirvesi olarak da bi-linen BM Çevre ve Kalk›nma Konferans›’n›n rolü yads›namaz. Konferans yaln›zcaçevre amaçl› gruplar› bir araya getirmekle kalmam›fl, Kuzeyin ve Güneyin farkl›öncelikliklere sahip hareketlerine çevreyi yoksulluk, kalk›nma, uluslararas› ticaretgibi sorunlarla iliflkili olarak yeniden tan›mlama olana¤› da vermifltir. Hareketinküreselleflmesinde iletiflim teknolojilerindeki geliflmelerin ve hareketlili¤in kolay-laflmas›n›n rolünü de vurgulamak gerekir.


Çevre hareketlerinin yolu yeni bin y›l›n bafl›nda “küresel adalet” ça¤r›s›n›n yön-lendirdi¤i küreselleflme karfl›t› ya da alternatif küreselleflme hareketiyle buluflmufl-tur. “Hareketlerin hareketi” olarak adland›r›lan küresel adalet hareketi her biri fark-l› gündemlere sahip insan haklar›, iflçi haklar›, köylü, yerli halklar ve çevre hare-ketlerini çevresel y›k›m›n, yoksullu¤un, eflitsizli¤in ve sömürünün nedeni olarakgörülen Neoliberalizme karfl› birlefltirmifltir.

ÇEVRE HAREKET‹: DE⁄ERLER VE EYLEM B‹Ç‹MLER‹Çevre hareketleri gündemlerindeki sorunlar, örgütlenme modelleri, söylemleri veortak eylem için ye¤ledikleri yollar aç›s›ndan çeflitlilik göstermekle birlikte, büyükço¤unlu¤u ekolojik düflüncenin de¤er ve ilkelerini paylaflmaktad›r. Ortak kimli¤ioluflturan bu de¤erlerden baz›lar› afla¤›da aç›klanm›flt›r.

De¤erlerÇevre-merkezcilik: Çevrecili¤i öteki düflüncelerden ay›ran en önemli özellik in-san do¤a iliflkisini kavray›fl biçimidir. Bu kavray›fl ifadesini çevre-merkezcilik (eko-santrizm) ilkesinde bulur. Çevrecilik yerleflik toplumsal ve siyasal düflünceye dam-gas›n› vuran insan-merkezcili¤in (antroposantrizm) karfl›s›na çevre-merkecili¤i ko-yar. “‹nsan-merkezcilikte her fleyin ölçüsü insand›r” (Çoban, 2002). Tüm de¤erle-rin kayna¤› insan oldu¤undan, öteki varl›klar insana sa¤lad›klar› yarar ölçüsündede¤erlidir. Varl›klar aras›nda geliflmiflliklerine göre hiyerarflik bir iliflki oldu¤unuvarsayan insan-merkezcilik, insan› öteki canl›lar›n sahip olmad›¤› ussall›k, araç


Resim 8.5

Birleflmifl MilletlerÇevre ve Kalk›nmaKonferans› (1992)ve Konferans›ntemel ç›kt›lar›ndanbiri olan Gündem21.

Ulus Ötesi AlandaÇevrecilikUlus ötesi alanda etkinlikgösteren çevresel gruplarflöyle s›n›fland›r›labilir(Sanjeev, Riker, Sikkink,2002: 6-9):1) Uluslararas› sivil toplum

kurulufllar›2) Ulus ötesi savunuculuk

a¤lar›3) Ulus ötesi koalisyonlar4) Ulus ötesi sosyal

hareketler

Örnekler:Greenpeace, WWF, FoE‹klim Eylem A¤› (CAN-Climate Action Network)Basel Eylem A¤› (BAN-BaselAction Network)Pestisit Eylem A¤› (PAN-Pesticide Action Network)Kal›c› Organik KirleticilerinSonland›r›lmas› A¤› (IPEN-The International POPsElimination Network)Ya¤mur Ormanlar› Eylem A¤›(RAN-Rainforest ActionNetwork)

Resim 8.6

‹klim Eylem A¤›,Günün FosiliÖdülleri, COP15,Kopenhag, 14 Aral›k2009.

kullanma, dil gibi becerileri nedeniyle en tepeye yerlefltirir. ‹nsan olmayan dünya,bitkiler, hayvanlar, genel olarak yeryüzü insanlar›n amaçlar›na hizmet eden araç-lard›r. Bu araçsallaflt›r›c› yaklafl›m›n sonucu olarak, insanlar›n insan olmayan dün-yaya karfl› bir ödevi yoktur. Çevrenin korunmas› insan›n yarar› nedeniyle gerekli-dir. ‹nsan-merkezcili¤in zay›f yorumu çevrecili¤e yaklafl›rken, kat› insan-merkezci-lik türcülü¤e varabilmektedir.

Çevre-merkezcilik, “do¤an›n araçsallaflt›r›lmas›na karfl› ç›kar” (Çoban, 2002).Çevre-merkezcilik çevrenin merkeze konmas› de¤ildir, insan›n yerlefltirildi¤i mer-kezî konumdan ç›kar›lmas›d›r. ‹nsan yeryüzünü paylaflt›¤› öteki varl›klarla birliktedo¤al çevrenin yaln›zca bir parças› ve eflit üyesidir. ‹nsanlarla insan olmayan dün-ya aras›nda hiyerarflik de¤il, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi vard›r. ‹nsan olmayan dün-ya insana sa¤lad›¤› hizmetlerden ötürü de¤il, kendinde de¤ere sahiptir. ‹nsan ol-mayan do¤an›n kendi varoluflu ve özgerçeklefltirim biçimleri vard›r. ‹nsanlar›n bit-kilerin, hayvanlar›n ve cans›z varl›klar›n bu kendinde de¤erine sayg› duyma ve ko-ruma sorumlulu¤u vard›r. Çevre-merkezcilik insan ç›karlar›n› d›fllamaz. ‹nsanlarlabirlikte di¤er tüm canl›lar›n flimdiki ve gelecek kuflaklar›n›n ç›karlar›n›n gözetildi-¤i bütünsel (holistik) bir ekolojik felsefeyi temsil eder. Tek tek türlerin ya da yal-n›zca canl› varl›klar›n de¤il, hepsinin bir arada içinde yaflam›n› sürdürdü¤ü bütü-nün korunmas›n› savunan çevre-merkezcilik, holistik bir anlay›flt›r.

Eflitlik ve Hakkaniyet: Ekolojik düflünce eflitlikçidir. Her türlü ayr›mc›l›¤› red-deden ekolojik düflünce, canl›lar›n de¤er aç›s›ndan eflitli¤ini kabul eder. Çevre-merkezcili¤in yans›mas› olarak, insanlar›n di¤er canl›lara ve yeryüzüne karfl› yü-kümlülüklerini esas alan bir ekolojik yurttafll›¤› savunur. Ekolojik yurttafll›k yaln›z-ca yaflayan kuflaklar aras›nda de¤il, bugünkü ve gelecek kuflaklar aras›nda da hak-kaniyeti gerektirir. Baflka bir deyiflle, bugünkü kuflaklar›n gelecek kuflaklara karfl›sorumluluklar› vard›r. Bu kuflaklar aras› hakkaniyet anlay›fl› asl›nda ekolojik dü-flüncenin zaman kavray›fl›ndan ileri gelir. Sürdürülebilirli¤i savunan ekolojik dü-flünce geçmifl, bugün ve gelece¤in birbirinden kopuk de¤il, süreklilik içinde ba¤-lanm›fl oldu¤una inan›r. Lash ve Urry (1994, aktaran Castells, 2010: 183) geçmifli,bugünü ve gelece¤i ba¤layan bu yeni zaman alg›s›n› “buzul zaman›” (glacial time)olarak adland›rmaktad›r. Buzul zaman›, sürekli ilerlemeyi öngören moderniteninhakim “do¤rusal” zaman alg›s›n›n tersine, yeryüzünün kendi ritmine uygun olarakdöngüseldir. Bugünkü ekolojik sorunlar geçmiflteki eylemlerin ürünü oldu¤u gibi,bugünkü üretim ve tüketim etkinlikleri de gelecekteki koflullar› belirleyecektir. Bunedenle, bugün yaflayanlar›n gelecek kuflaklara karfl›, çevresel zarara u¤ratmamave yaflamlar›n› sürdürmeleri için gerekli kaynaklar› yok etmeme sorumlulu¤u var-d›r. Ayn› flekilde, bugün yaflayan kuflaklar aras›nda da ekonomik, toplumsal, siya-sal ve ekolojik adaletin kurulmas›n› talep eder.

Yerellik: Ekolojik düflüncede yerellik önemli bir yer tutar. Yerellik vurgusukendisini küçük ve insani ölçekli üretim ve yerleflim modellerinin, yerinden yöne-timin, hiyerarflik olmayan örgütlenmenin ve yurttafl kat›l›m›n›n savunulmas› olarakgösterir. Ekolojik toplumun kendi kendine yeterli, dayan›flmac› ve tabanda de-mokratik olarak örgütlenmifl topluluklar üzerinde yükselece¤i düflünülür. Bu türörgütlenme ekolojik sistemlerin bütünlü¤üyle daha uyumludur. Ekolojik bozulma-n›n en önemli nedenlerinden birinin iktidar›n merkezîleflmesi oldu¤unu düflünenekolojistler, her türlü merkeziyetçili¤e karfl› ç›kar. Yerel topluluklar› güçlendiren,yaflad›klar› yerdeki kararlarda söz sahibi k›lan, demokratik ve kat›l›mc› düzenler,çevreye karfl› sorumlulu¤u da art›racakt›r. Çevre hareketiyle özdeflleflmifl “Küreseldüflün, yerel davran!” slogan› da yerel düzeydeki eylemin ve çözümün önemine


Holizm: Holistik düflünce tektek parçalar›n toplam›ndanibaret olmayan bütünüönemser. Ekolojik düflüncedeholizmin önemlitemsilcilerinden biri AldoLeopold’dür. Leopold’üntoprak eti¤i düflüncesietraf›nda kurdu¤u holistikyaklafl›m, insan-do¤a iliflkisihakk›ndaki kavray›fl›derinden etkilemifltir. Topraketi¤i, etik sorumlulu¤unkapsam›n› insan d›fl›ndakivarl›klar› da içerecekbiçimde geniflletir. ‹nsanlarüyesi olduklar› ve topra¤›,suyu, bitkileri ve hayvanlar›da içeren biyotik toplulu¤akarfl› sorumludur. Biyotiktoplulu¤un içinde ayr›cal›kl›bir yeri olmayan insan, ötekivarl›klarla birlikte onun sadebir üyesidir. Leopold’unholistik çevre eti¤ine göre“bir eylem biyotik toplulu¤unbütünlü¤ünü, dengesini vegüzelli¤ini korudu¤undado¤ru, aksi takdirdeyanl›flt›r” (Ünder,1996).

Türcülük: Kendi türünüüstün ve ayr›cal›kl› görme.Singer (1978, aktaran,Ünder, 1996: 171)’a göretürcülük bireyin kenditürünün üyelerininç›karlar›n› di¤er türlerinüyelerinin ç›karlar›ndanüstün tutmas›d›r. ‹nsanlar›nsalt di¤er türlerin sahipolmad›¤› özellikleridolay›s›yla daha yüksek birahlaki statüye sahip oldu¤ugörüflüne dayan›r. Türcü,insan türünün di¤er bütüntürlerden üstün oldu¤unu veinsanlar›n onlar› kendiamaçlar› için kullanmayahakk› oldu¤unu savunur.

iflaret etmektedir. Bu slogan ayr›ca çevre hareketinin yerelle küreseli ba¤layankimli¤ini vurgulamaktad›r.

fiiddet Karfl›tl›¤›: Ekolojik düflünce bar›flç›d›r. Her türlü fliddeti reddeder. Çev-re hareketlerinin eylem stratejileri de fliddet içermeyen direnifl ilkesine dayan›r.Çevre gruplar› bafll›ca protesto yöntemi olarak kulland›klar› do¤rudan eylem ve si-vil itaatsizlik türü etkinliklerde fliddetten kaç›n›rlar. Bu anlamda, pek çok çevregrubunun Gandhi’nin düflünce ve prati¤inden esinlendi¤i söylenebilir. Pasif dire-nifl ekolojik hareketin temel eylem ilkesi olmakla birlikte, bu ilkenin uygulamayageçirilmesinde çeflitli gruplar aras›nda fark oldu¤u aç›kt›r (Schreurs, Papadakis,2007: xlv, 168). Baz› do¤rudan eylem gruplar›n›n “eko-sabotaj” olarak adland›r›lantürden etkinliklerinde fliddeti tümüyle d›fllamad›¤› görülmektedir.

Yeryüzünün S›n›rlar›na Sayg›: Ekonomik büyümeye odakl› bask›n ekono-mik düflünce ve kurumlar, yeryüzünün kaynaklar›n›n s›n›rs›z oldu¤u varsay›m›nadayan›r. Ekolojik düflünce üretimi ve tüketimi art›rmaya dayal› büyüme mitinin biryan›lmasa oldu¤unu, daha fazla büyüme amac›n›n yeryüzünün yaflam destek sis-temlerine zarar verdi¤ini savunur. Kâr amaçl› piyasa ekonomisi düzeninden, ihti-yaçlar›n karfl›lanmas›na dönük üretime dayal›, do¤an›n tafl›ma kapasitesine uyum-lu bir ekonomik düzene geçifli savunur.

‹nsan ‹çin Bilim ve Teknoloji: Endüstriyalizm elefltirisi olarak do¤an çevreci-li¤in sorunsallaflt›rd›¤› konulardan biri de bilim ve teknolojinin toplum yaflam›n›nve insan do¤a iliflkilerinin biçimlenmesindeki rolüdür. Fakat çevrecili¤in bilim veteknolojiyle iliflkisi karmafl›k ve çeliflkili görünür. Bir yanda ileri teknolojiye kuflkuve güvensizlik söz konusuyken, di¤er yanda bilim ve teknoloji do¤an›n korunma-s› ve çevre sorunlar›n›n engelenmesi çabalar›nda merkezî bir yer tutmaktad›r.Bramwell’in “bilimin bilime karfl› baflkald›r›s›” olarak geliflti¤ini söyledi¤i ilk dalgagibi, modern çevre hareketi de egemen sosyal düzene ve onun hegemonik bilim-sel ve teknolojik rejimine karfl› ç›k›yordu (Jamison: 2001, 65). ‹flte bu nedenle, mo-dern bilimin do¤ay› sömürgelefltiren tavr›n› reddeden çevre hareketi, kat›l›mc› vekolektif yöntemle alternatif bilgi üretme ve ö¤renme prati¤i gelifltirmifltir. Jamison(2001)’a göre “biliflsel pratik” olarak tan›mlanabilecek bu çevre hakk›nda kendi or-tak bilgisini üretme süreci, hareketin kimli¤inin özünü oluflturmaktad›r.

Yerelden küresele tüm çevre hareketleri mücadele konusu ettikleri sorunu ta-n›mlarken, söylemlerini çerçevelerken ve savunuculuk sürecinde büyük ölçüde bi-limsel bilgi derleme, çözümleme ve yorumlama edimi içine girmektedir. Bu anlam-da “çevrecili¤in bilim-tabanl› bir hareket oldu¤u” söylenebilir (Castells, 2010: 181).Böyle olmakla birlikte, çevrecilik, “Yaflam›n bilim taraf›ndan tahakküm alt›na al›n-mas›na karfl› ç›kar, bilimi yaflam ad›na bilime karfl› ç›kmak için kullan›r.” (Castells,2010: 181). K›sacas› çevreciler indirgemeci, araçsallaflt›r›c› bilim ile mekanist veteknoloji merkezcî yaklafl›m›n karfl›s›na holistik, derinlikli bilgi ve insani ölçekliteknolojiyi koyar.

Çevrecilik insan do¤a iliflkilerinin kavran›fl›nda nas›l bir de¤ifliklik yaratm›flt›r?

Eylem BiçimleriÇevre hareketleri temelde toplumsal-siyasal de¤erleri ya da politika, karar ve uy-gulamalar› hedef al›r. Hakim de¤er sistemlerini de¤ifltirmek kadar, belirli politika,karar ve uygulamalar›n gerçeklefltirilmesini sa¤lamak ya da engellemek amac›nda-d›r. Bu ba¤lamda, etkinlikleri bir yandan toplumun alg› ve de¤er yap›s›na yönelik-ken di¤er yandan siyasal ve ekonomik gücü elinde tutanlar› hedef al›r. Devletin tu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

tumunu ve ekonomik sistemin iflleyiflini de¤ifltirmeye çal›fl›rlar (Wapner, 2002).Çevre hareketleri de di¤er sosyal hareketler gibi amaçlar›na ulaflmak için ikna vezorlama yoluna baflvurur. Bunun için bask› gruplar›na özgü klasik yöntemleri izle-yebildikleri gibi ço¤unlukla yeni, al›fl›lm›fl›n d›fl›nda, dramatik yollara baflvururlar.“Siyasal, sosyal, kültürel, ekonomik süreçleri etkilemenin rutin d›fl›” yolu olan pro-testo sosyal hareketlerin bafll›ca eylem arac›d›r. “Sembollerin, bedenlerin, kimlik-lerin, pratiklerin, söylemlerin kullan›lmas›yla kurumsallaflm›fl güç iliflkilerinde de-¤ifliklik yaratma ya da engelleme amac›na dönük mücadelenin gerçekleflti¤i yerolan protesto” (Taylor ve van Dyke 2004’ten aktaran della Porta ve Diani, 2006:165) sosyal hareketlerin en belirgin özelli¤idir.

Bu çerçevede, çevre örgütlerinin do¤rudan eylem olarak adland›r›lan etkinlik-leri özellikle toplumun alg› ve de¤erlerinin, dolay›s›yla kültürün dönüfltürülmesin-de önemli bir rol oynam›flt›r (Wapner, 2002). Çevre örgütleri do¤rudan eylem yo-luyla do¤aya verilen zararlar› görünür k›lm›fl, genifl kitlelerin dikkatini bu sorunla-ra çekmeyi baflarm›flt›r. Aç›k denizlerde z›pk›nla öldürülen balinalar, ya¤mur or-manlar›nda yok olan türler, kutuplarda avlanan foklar, gezegenin ücra köflelerin-de yap›lan nükleer denemeler çevre örgütleri taraf›ndan medyay› da kullanarak in-sanlar›n günlük hayat›na sokulmufl ve fark›ndal›k yarat›lm›flt›r. Böylece insanlar›nuzaklarda kendileri fark etmeden gerçekleflmekte olan çevresel y›k›ma “tan›k ol-mas›” sa¤lanm›flt›r. Çevre örgütlerinin gerçeklefltirdi¤i tehlikeli ve dramatik eylem-lerin toplumlar›n alg›s›n›n de¤iflmesinde büyük pay› vard›r. Ekolojik sorunlar›nciddiyetine dikkati çekmek ve gezegeni koruman›n önemine iflaret etmek için ki-flisel risk alarak gerçeklefltirilen bu eylemler uyar›c› bir etki yapm›flt›r. Do¤al çev-renin bozulmas›na iliflkin yerleflik anlay›fl› ters yüz eden bu tür eylemler, çok say›-da insan›n dünyaya bak›fl›n› de¤ifltirmifltir (Wapner, 1995: 321).

Çevre hareketleri kültürel dönüflüm, politika ve kararlar› etkileme, ekonomiketkinliklerde de¤ifliklik yaratma amaçlar›na ulaflmak için çeflitli ortak eylem yön-temlerine baflvurmaktad›r. Ortak eylem repertuar›n› oluflturan protesto biçimleriaras›nda yürüyüfller, gösteriler, oturma eylemleri, imza kampanyalar›, boykotlar,iflgaller, yol kapatma, çal›flmay› engelleme, insan zincirleri, grevler, referandumlarsay›labilir. Protestonun türü yarat›lmak istenen etkiye ba¤l› olarak de¤iflmektedir.Della Porta ve Diani (2006:171-178) protesto eylemlerinin dayand›r›ld›¤› yaklafl›m-lar› afla¤›daki gibi s›n›fland›rmaktad›r:

1) Say›lar Mant›¤›: Amaç topluma ve karar vericilere protestoya konu olan ta-lebin arkas›ndaki deste¤in büyüklü¤ünü ve hareketin gücünü göstermektir.Küresel ›s›nmaya karfl› 350.org adl› hareketin öncülü¤ünde sembolik olarakseçilen 10/10/10 tarihinde 180’den fazla ülkede gerçeklefltirilen ve kay›tlarageçmifl en büyük çevresel eylem olan “küresel eylem günü” bu tür eylemle-re örnek gösterilebilir (www.350.org). Yeflillerin giriflimiyle 2007’de gerçek-lefltirilen ve iki ayda yaklafl›k 170 000 imzan›n topland›¤› Türkiye Kyoto’yu‹mzala! kampanyas› da ülkemizdeki önemli örneklerden biridir.

2) Zarar Mant›¤›: Bu tür protestolar yönetimlerin ya da iflletmelerin maddikayba u¤rat›lmas›na dayanmaktad›r. Bafll›ca üç yöntem say›labilir: a) Eko-nomik yapt›r›m: Çevreye zarar veren flirketlere ya da etkinliklere karfl› yü-rütülen boykot kampanyalar› buna iki örnek gösterilebilir. Greenpeace’in1995’te Shell’in Brent Spar petrol platformunu denize bat›rma plan›n› dur-durmak için bafllatt›¤› boykot, flirketin Avrupa’daki sat›fllar›n›n % 30 azalma-s›na yol açm›fl ve flirket plandan vazgeçmifltir. b) Ekonomik etkinli¤i


kesintiye u¤ratma, maliyetleri art›rma: 1980’lerde ‹ngiltere’de otoyol karfl›t›hareketin eylemleri al›nmak zorunda kal›nan güvenlik önlemleri nedeniylehükümet ve yat›r›mc›lara ek maliyet getirmifltir. c) Mülkiyete zarar verme:Daha çok do¤rudan eylem gruplar›nca kullan›lmaktad›r. Earth First! grubu-nun geneti¤i de¤ifltirilmifl m›s›r ekili tarlalarda ürünleri yakmas› örnek ola-rak gösterilebilir.

3) Tan›k Olma: Bunlar hareketin “insanl›¤›n gelece¤i için yaflamsal kabul etti-¤i hedefine ba¤l›l›¤›n› göstermek” amac›yla gerçeklefltilen eylemlerdir (del-la Porta ve Diani 2006: 176). Eylemcilerin savunduklar› de¤erler için kendi-lerini tehlikeye atmaya haz›r olduklar›n› gösteren bu tür eylemler, hareketinmoral mesaj›n› pekifltirir. Hatta eylemin kendisi mesaj haline gelir. Green-peace’in 1995’te Fransa’n›n Pasifik’te yapt›¤› nükleer denemeye engel olmakamac›yla gemileriyle denemenin yap›laca¤› bölgede bulunmas› çarp›c› ör-neklerden biridir (Carter, 2007: 161; Wapner, 2002; della Porta ve Diani,2006: 176).

Çevre örgütleri amaçlar›na ulaflmak için protesto d›fl›nda daha geleneksel etkin-likler de gerçeklefltirmektedir. Bunlar aras›nda, özellikle çevre sorunlar›yla ilgilibilgi üretme, derleme, bu bilgileri yayg›nlaflt›rmak üzere yay›n yapma, konferans-lar, e¤itimler, toplant›lar düzenleme önemli bir yer tutmaktad›r. Çevre örgütlerininsa¤lad›¤› bilgiler yurttafllar›n bafll›ca bilgilenme kayna¤› olmaya devam etmektedir.Pek çok çevre örgütü de gerçeklefltirdikleri projelerle do¤an›n korunmas›na do¤-rudan katk›da bulunmaktad›r. Politika oluflturma süreçlerini etkileyerek çevre ya-rar›na düzenlemeler yap›lmas›n› sa¤lamak amac›yla yürütülen savunuculuk çevreörgütlerinin etkinlikleri içinde kuflkusuz önemli bir yer tutmaktad›r.

Genel olarak, çevre örgütlerinin ve hareketlerinin eylem stratejileri amaçlar›na,sahip olduklar› kaynaklara, içinde faaliyet gösterdikleri siyasal yap›n›n sundu¤uf›rsatlar›n ya da engellerin türüne, ayr›ca söz konusu sorunun niteli¤ine göre de-¤iflmektedir. Fakat hareketlerin düflünsel arka planlar› ve söylem çerçeveleri gele-neksel yöntemler ile protesto aras›ndaki seçimde as›l belirleyici rolü oynamaktad›r.K›saca, baflta yap›lan ayr›ma referansla, çevre koruma örgütlerinin geleneksel yön-temlerle çal›flmaya, ekolojik gruplar›n protestoya daha yatk›n oldu¤u söylenebilir(Dalton, 1993; Doherty, 2002).

ÇEVRE HAREKET‹N‹N B‹LEfiENLER‹Çevrecilik içindeki çeflitlilik, hareket içindeki gruplar› s›n›fland›rmay› oldukça güçhâle getirmektedir. Asl›nda bir sosyal sorun olarak çevrenin özgün do¤as›n›n dakaç›n›lmaz bir sonucu olan bu çeflitlilik çevre hareketinin en güçlü yanlar›ndan bi-rini oluflturmakta ve di¤er sosyal hareketlerden ayr›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Castells(2010: 170) çevrecili¤e yerel, çok-biçimli, a¤-yönelimli ve yayg›n bir yeni sosyalhareket olarak kimli¤ini verenin tam da bu çeflitlilik oldu¤unu belirtmektedir. Yi-ne de sorun önceli¤i, örgütlenme ve etkinlik ölçe¤i, eylem biçimleri gibi ölçütleretraf›nda bir s›n›fland›rma yapmak, gruplar›n farklar›n› ortaya koymak aç›s›ndanyararl› olacakt›r.

Castells (2010: 170) çevreyle ilgili ortak eylemlerin neredeyse tümüne tabanoluflturan konu ve sorunlara bakarak yapt›¤› s›n›fland›rmada çevre hareketini beflgruba ay›rmaktad›r: 1) Do¤an›n korunmas›, 2) Kendi alan›n› savunma (Arka Bah-çemde ‹stemiyorum), 3) Karfl› kültür, derin ekoloji, 4) Gezegeni kurtarma, 5) Yeflilpolitika. Buradaki ilk grup, çevre hareketinin do¤uflundan bu yana varl›¤›n› koru-


yan gerek Kuzey gerekse Güney ülkelerinde yayg›n biçimde rastlanan siyasal ol-mayan bir dil üzerinden do¤a koruma amac›na dönük olarak etkinlik gösteren ör-gütleri anlatmaktad›r.

Doherty ise önceki sayfalarda aktar›lan yeflil hareket tan›m›na ba¤l› olarak çev-re hareketi içindeki gruplar› dörde ay›rmaktad›r: 1) Çevre sosyal hareket örgütleri2) Do¤rudan eylem gruplar› 3) Yerel çevre gruplar› 4) Yeflil partiler.

Görüldü¤ü gibi çevre hareketi içinde yer verilen gruplar esas al›nan ölçüte ba¤-l› olarak de¤iflebilmektedir. Örne¤in, Castells’in s›n›fland›rmas› çevresel hareket veörgütlenmenin düflünsel yönelimine a¤›rl›k verirken, Doherty’nin s›n›fland›rmas›buna ek olarak örgütlenme ve eylem türleri aras›ndaki farkl›l›¤› da hesaba katmak-tad›r. Tüm farkl›l›k ve benzerlikleri temsil edici ideal bir tipoloji ç›karmak olanak-l› de¤ildir. Yeflil gökkufla¤› olarak nitelenen çevre hareketi düflünsel kaynaklar›,de¤erleri, örgütlenme ve eylem seçimleri aç›s›ndan da statik de¤ildir. Bu nedenlehareketin içindeki bafll›ca türleri d›fllay›c› olmadan sergileyebilmek için afla¤›dakigibi bir yol izlenebilir.

Kitlesel Çevre ÖrgütleriÇevre hareketi içinde görünürlü¤ü en yüksek grup kuflkusuz kitlesel çevre örgüt-leridir. Uluslararas› düzeyde etkinlik gösteren Greenpeace, FoE, WWF ve benzeriörgütler gerek bilinirlik gerekse büyüklük aç›s›ndan bu grubun en önemli temsil-cileri aras›ndad›r. Ancak bu örgütlerin ne ölçüde çevre hareketinin içinde de¤er-lendiriebilece¤i her zaman tart›flma konusu olmufltur. Bu örgütlerin büyük bir bö-lümü asl›nda kimlikleri, üyelik sistemleri, kurumsallaflm›fl bürokratik örgüt yap›la-r›, kulland›klar› yöntemler aç›s›ndan tipik sosyal hareket özelliklerini tafl›mamakta-d›r. Kitlesel çevre örgütlerinin pek ço¤u bir sosyal hareketin kurumsallaflmas› so-nucunda ortaya ç›kmam›fl, aksine az say›da kiflinin kurdu¤u örgütler üye say›lar›-n›n artmas›yla sonradan kitleselleflmifltir. Kousis, della Porta, Jiménez de (2008)milyonlarca destekçinin asl›nda bilinen anlamda üye de¤il yaln›zca ba¤›flç› oldu¤u,sosyal hareketlerin aksine bürokratik bir yap›ya sahip olan, bask› gruplar›na ben-zer biçimde a¤›rl›kl› olarak lobi yöntemini kullanan bu profesyonelleflmifl örgütle-rin çevre hareketi kimli¤ini sorgulamaktad›r. Bu nedenle, çevre sivil toplum örgüt-leri bu grup için daha uygun bir adland›rma olabilir. Ancak gerek temsil ettiklerisorunlar ve genifl kitleler gerekse birço¤unun etkinlik arac› olarak protestoyu da

Tür (Örnek) Kimlik Has›m Amaç

Do¤an›n korunmas›(ABD’de Büyük 10 olarakadland›r›lan çevre örgütleri)

Do¤a severler Kontrolsüz geliflme Yaban (yaflam›)

Kendi alan›n› savunma Yerel topluluk Kirleticiler Yaflam kalitesi/sa¤l›k

Karfl›-kültür, derin ekoloji(Earth First!, Ekolojikfeminizm)

Yeflil benlik Endüstriyalizm, teknokrasi, Ataerki

Ekotopya

Gezegeni kurtarma (Greenpeace)

Enternasyonel eko-savaflç›lar

Dizginsiz küreselkalk›nma

Sürdürülebilirlik

Yeflil politika (Yefliller) Endifleli yurttafllar Kurulu siyasal düzen Karfl› güç


Tablo 8.1Çevrecili¤in Türleri

Kaynak: ManuelCastells (2010). ThePower of Identity,London: Wiley-Blackwell, s 171.

kullanmas› nedeniyle çevre hareketi içinde ele al›nmalar› uygundur. Sosyal hare-ketler içindeki kökleri ve devam eden ba¤lar› nedeniyle bu örgütler bazen çevre-sel sosyal hareket örgütleri ya da çevresel hareket örgütleri olarak da an›lmaktad›r.Dikkat çeken, kesintiye u¤rat›c› eylemler gerçeklefltiren Greenpeace ve ortaklar›olan yerel hareketlere genifl bir serbestlik alan› b›rakan FoE çevresel hareket örgü-tü tan›m›na daha yak›nd›r.

Do¤rudan Eylem Gruplar›Do¤rudan eylem gruplar›, temsil ettikleri ekolojik de¤erler ve benimsedikleri ey-lem türleriyle çevre hareketleri tayf›n›n en radikal taraf›nda durmaktad›r (Carter,2007: 155; Doherty, 2002: 155). Derin ekoloji düflüncesinden esinlenen Earth First!en aktif do¤rudan eylem gruplar›ndan biridir. Do¤rudan eylem gruplar› anaak›mçevrecili¤e ve kurumsallaflm›fl örgütlere tepki olarak ve genellikle de onlardan ay-r›larak kurulmufltur. Örne¤in, balina avc›l›¤›na karfl› mücadele eden Deniz Çoban›(Sea Shepherd), asit ya¤›fllar› ve ormanlar›n yok olmas›na karfl› daha kat›l›mc› yön-temlerle mücadele amac›yla kurulan Robin Wood Greenpeace’ten ayr›lm›fl gruplar-d›r. 1980’lerde ‹ngiltere’de yol yap›m›na karfl› ç›kan hareketler de önemli do¤ru-dan eylem gruplar› aras›ndad›r. Her türlü kurumsallaflmaya karfl› olan do¤rudaneylem gruplar› tabanda, yerinden ve hiyerarflik olmayan biçimde örgütlenmekte-dir. Bu gruplar› di¤erlerinden ay›ran en önemli özellik do¤rudan eylemi bafll›ca il-ke ve strateji olarak görmeleridir.

Yerel Çevre HareketleriYerel topluluk hareketleri ya da taban hareketi olarak da adland›r›labilen yerelçevre hareketleri çevresel mücadelenin en yayg›n ve dirençli katman›n› oluflturur.Çevre mücadelesini toplumun taban›na yayan bu hareketler ayr›ca en aktif eylem-lili¤in gerçekleflti¤i yerdir. Rootes’un (2007: 722) da belirtti¤i gibi, ulusal ya da ulusötesi hareketlenmeler gelip geçerken, yerel kampanyalar ›srarla yenilenir. Yerelhareketlere bu niteli¤ini veren kuflkusuz hareketi do¤uran nedenlerdir. Bu hare-ketler ço¤unlukla yaflam çevrelerini istenmeyen kullan›mlara karfl› savunmak içinörgütlenip harekete geçen yerel topluluklarca oluflturulur. Yaflad›klar› yerlerde do-¤aya, insan sa¤l›¤›na ve geçim kaynaklar›na zarar verece¤inden kayg› duyduklar›planlar›n uygulanmas›na, yat›r›mlar›n yap›lmas›na, iflletmelerin kurulmas›na, eko-nomik etkinliklerin gerçeklefltirilmesine karfl› direnen bu hareketler, “Çevre sorun-lar›n›n temel bir mücale konusu olmaya devam etti¤inin de hat›rlat›c›s›d›r” (Roo-tes, 2007. 722). Yaflad›klar› yerde çöp depolama alan› infla edilmesi, at›k yakma te-sisi kurulmas›, nükleer santral yap›lmas›, alt›n madeni iflletilmesi gibi çevre ve sa¤-l›k riski tafl›yan ekonomik etkinliklere karfl› ç›kan yerel halk›n mücadelesi olum-suzlay›c› bir terimle “Arka Bahçemde ‹stemiyorum” hareketi olarak adland›r›lm›fl-t›r. Oysa do¤al ve toplumsal sistemlerin etkileflimi, ekonomik güçlerin s›n›r tan›-mazl›¤› hakk›ndaki bilincin yükselmesi ve yerel gruplar aras›ndaki etkileflimin ge-liflmesiyle, bu gruplar dayan›flmaya ve mücadelelerini ortaklaflt›rmaya yönelmifltir.Sorunlara bak›fl ve söylemlerinde genifllemeyle sonuçlanan bu dayan›flma sürecibu tür hareketleri “Hiç Kimsenin Arka Bahçesinde ‹stemiyoruz!” noktas›na tafl›m›fl-t›r. Bergama’da köylülerinin “Her Yer Bergama, Hepimiz Bergamal›y›z” slogan›ylagerçeklefltirdi¤i etkinlikler, sorun alg›s› ve çerçevesinin genelleflmesiyle, direnifl sü-recinde di¤er yerel hareketlerle dayan›flman›n ön plana ç›kar›lmas›n›n çarp›c› birörne¤idir.


Yeflil PartilerYeni sosyal hareketler birçok ülkede yeflil partilerin kuruluflunda önemli bir kata-lizör olmufltur. Örne¤in, nükleer karfl›t› hareketi oluflturan ekolojist ve Yeni Solgruplar Almanya, Fransa, Finlandiya gibi ülkelerde yeflil partilerin do¤ufluna zeminhaz›rlam›flt›r (Carter, 2007). Yeni sosyal hareketlerle iliflkili olmakla birlikte, yerle-flik parti sistemi içinde etkinlik gösteren yeflil partilerin sosyal hareketlerle birliktede¤erlendirilmesine kuflkuyla yaklaflanlar da vard›r. Fakat gerek üye ve seçmenle-ri aç›s›ndan yeni sosyal hareketlerle ayn› sosyal tabana dayanmalar› gerekse kat›-l›mc› bir parti yap›lanmas›yla sosyal hareketlerle ba¤lar›n› koparmama gayreti, da-ha da önemlisi temsil ettikleri ekolojik de¤erler aç›s›ndan yeflil partiler çevre hare-keti içinde önemli bir yer tutmaktad›r.

‹lk yeflil partiler 1972’de Yeni Zellanda Tazmanya’da De¤erler Partisi ad›yla,1973’te Halk Partisi ad›yla da ‹ngiltere’de kurulmufltur. Fakat yeflillerin siyasal ya-flamda etkili varl›klar olarak belirmesi ve seçim kazanarak temsil edilmeleri baflkaAvrupa ülkelerinde gerçekleflmifltir. Almanya’da alternatif, yeflil listeler alt›nda ya-r›flan adaylar›n 1978’de yerel düzeyde kazand›klar› seçimlerin ard›ndan 1980’dekurulan Yefliller 1983’te parlamentoya girmifltir. Fransa’da yefliller 1970’lerden iti-baren seçimlere kat›lm›fl, 1974’te cumhurbaflkan› aday› ç›karm›fl, 1984’te partilefl-mifltir. Di¤er Avrupa ülkelerinde de 1970’lerin sonlar›nda kurulan partiler, 1980’ler-den itibaren yerel ve ulusal düzeylerde temsil edilmeye baslam›flt›r. Baflta Alman-ya olmak üzere pek çok ülkede koalisyonlar içinde iktidara gelmifllerdir. Gelip ge-çici bir siyasal olgu (flafl parti) oldu¤u düflünülen yeflil partiler (Kitschelt, 1993:102) özellikle Avrupa’da siyasal yaflam›n ayr›lmaz aktörleri hâline gelmifltir.

BATI DIfiI DÜNYADA ÇEVREC‹L‹KÇevre hareketi, görünürlük ve yayg›nl›¤a önce bat› Avrupa ve Amerika’da ulaflt›y-sa da dünyan›n bu k›sm›yla s›n›rl› kalmam›flt›r. Aksine, çevre kayg›lar›n›n hareke-te geçirdi¤i protesto ve örgütlenmeler dünyan›n pek çok yerinde efl zamanl› ola-rak ortaya ç›km›flt›r. Brezilya’da 1971’de kurulan Do¤al Çevreyi Koruma Derne-¤i’nin ard›ndan 1970’ler boyunca çok say›da yeflil grup do¤mufl; yeflil hareketinüyeleri 1982’de eyalet meclislerine seçilmifltir (Schreurs, Papadakis, 2007). 1970’le-re kadar “en kirli” ülkelerin bafl›nda gelen Japonya yurttafllar›n çevreyi ihmal edendevleti protesto amac›yla örgütlendikleri ilk endüstri toplumlar›ndan biridir (Schre-urs, 1997). 1970’lerdeki Minamata civa zehirlenmesi olay› tetikledi¤i protestolar vetoplumsal tepki örgütlenmeleriyle ülkede hem çevre hareketinin yükselmesindehem de demokratikleflme sürecinde önemli rol oynam›flt›r. Hindistan’da 1970’ler-de bafllayan Chipko hareketi bugün de Güney çevrecili¤ine esin kayna¤› olmayadevam etmektedir. Asl›nda, yak›n zamana kadar endüstri toplumlar›yla, baflka birdeyiflle, Bat› ya da küresel Kuzeyle özdefllefltirilen çevrecilik, ekolojik bozulman›nekonomideki küreselleflmeye koflut olarak kürenin genelini kaplamas›yla son dö-nemde daha Güneyli bir karakter kazanm›flt›r. Bu bafll›kta çevrecili¤in Bat› ya daKuzey d›fl›ndaki görünümü ele al›nm›flt›r.

Avrupa’n›n Güneyinde ve Do¤usunda ÇevrecilikAvrupa’n›n Güneyi’nde çevresel toplumsal hareketlili¤in zay›f oldu¤u görüflüyayg›nd›r. Oysa araflt›rmalar bunun tersini göstermektedir (Kousis, della Porta,Jiménez, 2008). Özellikle demokrasiye geçiflin ard›ndan ‹spanya, Portekiz ve Yu-nanistan’da gerek yerel topluluk hareketleri gerekse kurumsal çevre örgütlerinin


say›s› ve etkinli¤inde art›fl yaflanm›flt›r. Yerel düzeyde özellikle devlet eliyle ger-çeklefltirilen olumsuz çevresel sonuçlara yol açan yat›r›mlar ve kentsel yaflam kali-tesiyle ba¤lant›l› protesto hareketleri otoriter rejimler s›ras›nda da söz konusu ol-makla birlikte, yerel aktivizmde askerî rejimlerin çöküflünden sonra önemli bir ar-t›fl gözlenmifltir. Geç endüstrileflmeye ba¤l› olarak daha geç yaflansa da çevrecilikgüneyde de tabandan bafllam›flt›r. 1990’lar›n ortalar›ndan itibaren kurumsal çevreörgütlerinin say›s›nda yükselifl söz konusudur. Fakat bat› Avrupa’dakilerle karfl›lafl-t›r›ld›¤›nda çevre örgütlerinin daha zay›f ve tekil sorun odakl› oldu¤u görülmekte-dir. Di¤erlerinden farkl› olarak ‹talya’da çevre hareketinin kökleri yeni sosyal ha-reketlere uzanmaktad›r. ‹talyan çevre hareketinin önemli baflar›lar›ndan biri 1987’deyap›lan referandum sonucunda nükleer program›n sonland›r›lmas›d›r. Gene ‹talyad›fl›nda bu ülkelerdeki yeflil partiler daha dar bir toplumsal tabana sahiptir.

Avrupa’n›n Do¤usu’nda çevre hareketleri komunist rejimlerin çöküflünde oy-nad›klar› merkezî rol aç›s›ndan önemli sosyal-siyasal aktörler olmufllard›r. Ancakliberal ekonomiye ve demokratik rejime geçilmesinin ard›ndan çevre aktivizmi sö-nümlenmifltir. Devlet kontrollü h›zl› endüstrileflme orta ve do¤u Avrupa ülkeleri ileSovyetler Birli¤i’nde de çevresel bozulma ve kirlili¤e yol açm›fl, fakat bask›c› rejim-ler nedeniyle 1980’lere kadar çevresel tepki toplumsal alana tafl›namam›flt›. Çevre1980’lerin bafl›ndan itibaren toplumsal muhalefetin tafl›y›c›s› hâline gelmifltir. Bun-da büyük boyutlara ulaflan çevresel kirlilik ile Çernobil kazas›n›n önemli bir pay›vard›r. Çevre sorunlar›na tepki olarak geliflen protesto hareketleri, 1989’da sosya-list sistemin çöküflü ve ard›ndan Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla sonuçlanacaksüreçte rejime yönelik muhalefet hareketleri içinde önemli bir yere sahip olmufl-tur. Bu kapal› ve bask›c› rejimlerde çevre protestolar›n›n geliflebilmesi, yönetenle-rin çevreyi siyaset d›fl› zarars›z bir konu olarak görerek toleransl› davranmas›ylaaç›klanmaktad›r. Fakat çevre bu muhalefet hareketleri içinde tek bafl›na ön planaç›kmam›fl, a¤›rl›¤› ülkelere göre de¤iflmekle birlikte, ço¤unlukla insan haklar›, ba-r›fl, milliyetçilik gibi kayg›larla birlikte çerçevelenmifltir. Bu aç›dan çevrenin dahagenel bir muhalefet söyleminin tafly›c›s› oldu¤u Macaristan, Polonya, Romanya,Bulgaristan, eski Çekoslavakya gibi ülkelerle, daha çok milliyetçilik ba¤lam›ndakurgulanan söylemin parças› oldu¤u Balt›k ülkeleri, Gürcistan, Ermenistan, OrtaAsya Cumhuriyetlerindeki çevre hareketleri aras›nda ayr›m yap›labilir. Çevre hare-ketleri geçifl sürecinde gördü¤ü bu önemli iflleve karfl›l›k, rejim de¤iflikli¤inin ar-d›ndan toplumsal ve siyasal gündemdeki a¤›rl›¤›n› yitirmifltir. Bu ülkelerin ço¤un-da yeflil partiler kurulmufl olmakla birlikte, siyasal yaflamda belirgin bir etkinlikle-ri bulunmamaktad›r.

Küresel Güneyde Çevre Hareketleri: Yoksullar›nÇevrecili¤iBat› d›fl› dünyada çevre hareketlerini tan›mlarken birbiri yerine geçen farkl› terim-ler kullan›labilmektedir. Az geliflmifl/geliflme yolundaki ülkeleri karfl›lamak üzerekullan›lan üçüncü dünya terimi önceleri bu ülkelerdeki çevre hareketlerini adlan-d›rmada da kullan›lm›flt›r. Ancak ekolojik bozulma ve toplumsal sorunlar›n ekono-mik kökenlerini daha fazla yans›tan Kuzey-Güney ayr›m› çevre hareketlerini ta-n›mlamada daha ifllevseldir. Doyle’un (2005) birinci dünya/üçüncü dünya, gelifl-mifl/geliflme yolunda, Kuzey/Güney ikilikleri yerine önerdi¤i az›nl›k ve ço¤unlukdünyalarda çevrecilik kavram›, çevre hareketinin bu farkl› co¤rafyalardaki toplum-sal kaynaklar›n› oldukça iyi yans›tmaktad›r.


‹ki dünya aras›nda yeryüzünün kaynaklar›na eriflim ve ekolojik bozulman›n ne-denleri ba¤lam›nda söz konusu olan dengesizlik çevre toplumsal hareketerininfarkl› do¤as›n› anlamaya yard›m edecektir. Yeryüzü kaynaklar›n›n yaklafl›k % 80’idünya nüfusunun yaln›zca yaklafl›k % 15’i taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Karfl› karfl›-ya kald›klar› farkl› nitelikteki çevre sorunlar› dolay›s›yla Kuzey ve Güney’de top-lumsal hareketlerin talepleri, söylemleri ve yöntemleri de farkl›l›k göstermektedir.Vars›ll›¤›n ekolojik sonuçlar›n›n bafll›ca itki oldu¤u Kuzeyin aksine Güney’de eko-lojik direnifl yoksulluk, ekonomik geri kalm›fll›k ve kaynaklar›n ele geçirilmesinekarfl› mücadelelerle birleflmektedir. Bu anlamda Kuzey’deki çevre hareketleriniaç›klamada yararl› olan postmateryalizm tezi Güney’deki hareketler aç›s›ndan ge-nellikle geçerlili¤ini yitirmektedir. Çünkü, toplumlar› harekete geçiren as›l dürtügeçimlerinin temelini oluflturan do¤al çevrenin korunmas›ndaki nesnel, materyalç›karlar›d›r (Martinez-Alier, 2002). Ölçe¤i büyüyen ekonomik etkinlik karfl›s›nda,yaflamlar›n› sürdürebilmek için gereksinimleri olan çevresel alan› savunan bu ha-reketlerin as›l talebi ekolojik ve sosyal adalettir. Geçim ekolojisi, özgürlefltirme eko-lojisi gibi de¤iflik adland›rmalar bulunmakla birlikte Martinez-Alier (2002)’in öner-di¤i yoksullar›n çevrecili¤i kavram› Güney’deki çevre mücadelelerinin toplumsaltaban›n› ve söylemini daha güçlü biçimde yans›tmaktad›r. Dünyadaki “eflitsiz eko-lojik de¤iflim iliflkileri”nin üretti¤i yoksullaflma, do¤al kaynaklar›n kuflat›lmas› ne-deniyle kaynaklar›n paylafl›m›ndan d›fllanma, ekolojik bozulma ve kirlilik yükününadaletisiz da¤›l›m› dünyan›n pek çok yerinde ekolojik ve ekonomik motiflerin içiçe geçti¤i yerel direnifl hareketlerini do¤urmufltur. Bu anlamda, yoksul ülkelerde-ki toplumsal çevre hareketlerinin, ekolojik paylafl›m çat›flmalar› (Martinez-Alier,2002) temelinde geliflti¤i söylenebilir.

Tar›m alanlar›na ve meralara zarar veren, yer alt› sular›n› kirleten maden aramave iflletme faaliyetlerine; kereste ya da monokültür tar›m ve ormanc›l›k için orman-lar›n kesilmesine; yerleflimlerin ve tar›m alanlar›n›n sular alt›nda kalmas› ve insan-lar›n yerlerinden edilmesine yol açan barajlar›n kurulmas›na; yerli tohumlar›n vegeleneksel tar›m yöntemlerinin yok olmas›na neden olan geneti¤i de¤ifltirilmifl to-hum ve ürünlere karfl› direnifli örgütleyen hareketler, çevrecili¤in Güney’deki ge-nel karakterini yans›tmaktad›r. Küreselleflen ekonominin ekolojik sistemler ve yok-sullar›n yaflam alanlar› üzerindeki bask›y› art›rmas›yla h›zla yayg›nlaflmakla birlik-te, bu türden direnifl hareketlerinin oldukça uzun bir geçmifli vard›r. Hindistan’da-ki Chipko hareketi kat›l›mc›lar›, söylemi ve yöntemi aç›s›ndan simgeselleflmifl birörnektir. 1973’te Himalaya bölgesindeki köylülerin yaflad›klar› ve geçimlerini sa¤-lad›klar› ormanlardaki a¤açlar›n, orman› iflletmek için devletle anlaflan flirket tara-f›ndan kesilmesini a¤açlara sar›larak durdurmas› sonras›nda bafllayan hareket, k›sasürede bu bölgede ayn› sorunla karfl› karfl›ya gelen di¤er köylere de yay›lm›flt›r. Birköylü hareketi oldu¤u kadar çevre hareketi olan Chipko hareketinin daha önemliözelli¤i ise kad›nlar›n, hareketin do¤uflunda ve devam›nda bafl› çekmesidir. Hare-ket, ormanlar›n yaln›zca iflletilecek bir do¤al kaynak olmad›¤›n›, burada yaflayantopluluklar ve kad›nlar aç›s›ndan yaflamsal bir iflleve sahip oldu¤unu göstermifltir.Türkiye’de çevre hareketleri k›sm›nda görülece¤i gibi, ülkemizde süregiden çevremücadelelerinin pek ço¤u benzer özellikler tafl›maktad›r.

Çevresel adalet hareketi ile geliflmekte olan ülkelerdeki çevre hareketlerinin benzerlik vefarkl›l›klar› nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

ÇEVRE HAREKET‹NDE KURUMSALLAfiMAÇevre hareketine yöneltilen önemli elefltirilerden biri, 1970’li ve 80’li y›llarda sahipoldu¤u ekonomik ve siyasal düzen karfl›t› elefltirel kimli¤ini ve dilini yitirerek sis-teme uyum göstermifl oldu¤udur. Sistemi, d›fl›nda kalarak de¤ifltirme idealinin ye-rini içinde yer alarak düzeltme anlay›fl›n›n ald›¤› belirtilmektedir. Carter (2007:148)’›n deyifliyle “anaak›m çevre hareketi düzeltimi (reformu) devrime” ye¤lemifl-tir. Kurumsallaflma, hareketin radikal tavr›n›n yok olmas›n›n bafll›ca sorumlusu ola-rak görülmektedir. Asl›nda kurumsallaflma daha çok Greenpeace, FoE gibi radikaleylem gruplar› olarak ortaya ç›kan örgütler aç›s›ndan sorun niteli¤i tafl›maktad›r.Çünkü ço¤u do¤a koruma örgütü zaten kurumsal yap›lar olarak do¤mufltur. Seç-kinci dernekler olarak kurulan bu örgütler var olan toplumsal-siyasal düzende çev-re yarar›na düzeltimler yap›lmas› amac›na dönük olarak çal›flm›flt›r. Modern kitle-sel do¤a koruma örgütleri de benzer biçimde hiyerarflik, bürokratik kurumsal ya-p›lar› içinde profesyonel bask› gruplar› gibi çal›flmaktad›r. Gönüllülerin yerini pro-fesyonel çal›flanlar alm›flt›r.

Modern kitlesel çevre örgütlerindeki kurumsallaflma üç yönde gerçekleflmifltir(Van der Heijden, 1997). Her fleyden önce üye say›lar›n›n ve gelirlerinin artmas› bugruplarda örgütsel büyümeye yol açm›flt›r. Baz› çevre örgütleri milyonlarca üyeyeve milyonlarca dolarl›k bütçelere sahiptir. Örgütsel büyümenin sonuçlar›ndan birikendi içinde kurumsallaflma olmufltur. Büyüyen örgütlerin üyeleriyle ba¤lar› zay›f-lam›fl ve temsili nitelikleri zay›flam›flt›r. Bürokratik bir yap›ya bürünen örgütlerinkarar alma süreçleri ve iç iflleyiflleri demokratik olmaktan uzakt›r. ‹kinci sonuç daörgütün d›flar›yla iliflkilerindeki kurumsallaflmad›r. Bunun bafll›ca görünümü isedo¤rudan eylem gibi geleneksel olmayan etkinlik ve eylemlerin yerini giderek da-ha fazla lobi gibi geleneksel uzlaflmac› eylemlerin almas›d›r. Bunda çevresel de¤erve kayg›lar›n siyasal ve ekonomik aktörler taraf›ndan da tan›nmas›yla, çevre örgüt-lerinin karar süreçlerine daha fazla eriflim olana¤›na kavuflmas›n›n da pay› vard›r.Devlet ve sermayede somutlaflan sisteme karfl› elefltirel tutumun do¤urdu¤u çevreörgütleri, günümüzde hem devletle hem de flirketlerle ortakl›k ve iflbirli¤i içindeçal›flabilmektedir.

Kurumsallaflman›n kaç›n›lmaz ya da geri döndürülebilir olup olmad›¤› sorulabi-lir. Bu sorunun yan›t› çevre örgütlerinin etkilili¤inin neye göre ölçüldü¤üne ba¤l›olarak de¤iflmektedir. Diani ve Donati (1999) Avrupa’daki çevre örgütleri çerçeve-sinde yapt›klar› çözümlemede, sosyal hareket örgütlerinin amaçlar›na ulaflmak veetkili sonuç elde etmek için, örgütlenme aç›s›ndan kat›l›mc› ya da profesyonel mo-del aras›nda, kullan›labilecek bask› yöntemi aç›s›ndan da geleneksel ya da kesinti-ye u¤rat›c› yollar aras›nda seçim yapmak gibi bir ikilem karfl›s›nda olduklar›n› sap-tam›flt›r. Diani ve Donati (1999)’ye göre yapt›klar› seçime ba¤l› olarak dört çevreörgütü türü ortaya ç›kmaktad›r. Bu türler afla¤›da Tablo 8.2’de görülmektedir.

Eylem Biçimleri

Geleneksel Bask› Kesintiye U¤ratma/Aksatma

Profesyonel Kaynaklar Kamu Yarar› Lobisi Profesyonel Protesto Örgütü

Kat›l›mc› Kaynaklar Kat›l›mc› Bask› Grubu Kat›l›mc› Protesto Örgütü


Tablo 8.2KurumsallaflmaAç›s›ndan ÇevreÖrgütü Türleri

Kaynak: Mario Diani, Paolo R. Donati (1999). “Organisational Change in WesternEuropean Environmental Groups: A Framework for Analysis”, Environmental Politics, 8(1): 13-34.

Kurumsallaflma sonucunda çevre hareket örgütlerinin giderek daha fazla gele-neksel do¤a koruma örgütlerine benzedi¤i dile getirilmekteyse de son dönemdedo¤a koruma örgütlerinin de protesto gibi daha önce kullanmad›klar› tepki yolla-r›na baflvurduklar› görülmektedir. Bu anlamda, iki grup aras›nda eylem tercihleriaç›s›ndan bir yak›nsama oldu¤u söylenebilir. Daha da önemlisi, çevresel örgütlen-me alan›nda gözlenen bu kurumsallaflmaya karfl›n yaflam alanlar›na ve do¤al çev-reye yap›lan müdahaleler karfl›s›nda yerleflik güçlerle karfl› karfl›ya gelmekten ka-ç›nmayan taban hareketleri azalmam›fl artm›flt›r. Bunun yan›nda, profesyonel et-kinli¤i reddeden, gönüllülük ve tabanda aktivizmden yana gruplar›n oluflturdu¤ua¤ örgütleri geliflmifltir (Diani ve Donati, 1999).

Kurumsallaflma yaln›zca yerel de¤il, küresel düzeyde büyüyen aktivizm taraf›n-dan da tersine çevrilmektedir. Bu ba¤lamda, Della Porta ve Tarrow (2005: 12)’unulus ötesi süreçler ve aktivizm için yapt›¤› saptama çevre hareketi için de aç›klay›-c›d›r. Sosyal hareketlerin kurumsallaflmas› karfl›s›nda kamusal alana nüfuz etmekapasitesine sahip küresel adalet sorunu etraf›nda gevflek biçimde örgütlenmifl ye-ni yap›lar ortaya ç›km›flt›r; stratejilerin ›l›ml›laflmas› karfl›s›nda, protestonun rahat-s›z edicili¤ini art›ran do¤rudan eylem ve sivil itaatsizlik yollar›na baflvurulmufltur;söylemin uzmanlaflmaya bafllamas› karfl›s›nda, hareket yeni sorunlara dönmüfltür.Sonuç olarak kurumsallaflman›n yayg›nlaflmas›yla radikalli¤in yitirilmesinden endi-fle duyulmakla birlikte, radikallikten topyekün bir kopman›n olmad›¤› da görül-mektedir. Baz› hareket örgütleri kurumsallafl›rken, ortaya ç›kan yeni hareketler ra-dikal damar› canl› tutmaktad›r. Ayr›ca, kurumsallaflma çevre örgütlerinin etkileri-nin azald›¤› anlam›na da gelmemektedir.

ÇEVRE HAREKET‹N‹N ETK‹S‹: EKOLOJ‹K TOPLUMADO⁄RUDi¤er sosyal hareketlerden farkl› olarak, belli bir toplumsal s›n›f ya da grupla öz-deflleflmeyen, ekonomik, toplumsal, siyasal aç›dan eflitlikçi, insan›n parças› oldu-¤u do¤al çevreyle iliflkilerinin yeniden tan›mland›¤› ekolojk bir toplum idealinedönük kültürel, siyasal ve sosyal bir hareket olarak ortaya ç›kan çevre hareketle-rine, genel sosyopolitik de¤iflim sürecinde merkezî bir rol yüklenmifltir. Örne¤in,Touraine ve di¤erleri (1983, aktaran Rootes, 2004: 605) 1980’lerde ekoloji hareke-tini endüstri sonras› topluma geçiflin tafl›y›c›s› olan dönüfltürücü bir sosyal hareketolarak görmüfltür. Gerçekten de ekolojik düflünce ve hareket 1970’lerden bu yanatoplumsal, siyasal, ekonomik yap›, kurumlar ve iflleyifl üzerinde önemli etkiler ya-ratm›flt›r. Haraketin bu etkiye ulaflmas›nda Castells’in (2010: 186-189) “insanlar›ndüflüncelerini de¤ifltirme, sermayeyi ehlilefltirme, devletin deste¤ini alma, medya-y› kendi yan›na çekme” yolundaki etkinliklerinin büyük rolü olmufltur.

Çevre hareketinin etkisi dört grupta de¤erlendirilebilir (Van Der Heijden, 1999:202): 1) Süreçle ilgili, 2) Özsel, 3) Yap›sal ve 4) Duyarl›laflt›rma. Çevre hareketibunlardan baz›lar›nda daha etkiliyken, baz›lar›ndaki baflar›s› s›n›rl› kalm›flt›r. En et-kili oldu¤u alan›n çevre konusundaki duyarl›l›¤›n, bilincin ve bilginin yükseltilme-si oldu¤u söylenebilir. Bölümün bafl›nda aktar›lan araflt›rma sonuçlar›n›n da orta-ya koydu¤u gibi, bugün bütün toplumlarda çevrenin korunmas›na verilen destekyüksek oranlara ulaflm›flt›r. Bu etki kendi bafl›na anlaml› olmas›n›n yan›nda yap›-sal ve özsel de¤iflikliklerin gerçekleflmesinin toplumsal talebe ba¤l› olmas› nede-niyle de önem tafl›maktad›r. Süreçle ilgili etki sosyal hareketlerin karar alma süreç-lerine eriflim derecesini ifade etmektedir. Bu alanda da önemli yol kat edildi¤i gö-


rülmektedir. Baflta kitlesel çevre örgütleri olmak üzere çevreyle ilgili gruplar›n çev-re hakk›ndaki siyasa ve karar yap›m süreçlerine dahil edilmesini sa¤layan meka-nizmalar kurulmufltur. Örne¤in, 2006’da de¤ifltirilen Çevre Kanunu çevre örgütle-rinin kat›l›m›n› öngörmektedir. Kanun’un 3. maddesine göre “Çevre politikalar›n›noluflmas›nda kat›l›m hakk› esast›r. Bakanl›k ve yerel yönetimler; meslek odalar›,birlikler, sivil toplum kurulufllar› ve vatandafllar›n çevre hakk›n› kullanacaklar› ka-t›l›m ortam›n› yaratmakla yükümlüdür.” Çevre örgütlerinin ulusalararas› politikasüreçlerine kat›l›m kanallar› da genifllemifltir (Cerit Mazlum, 2007). Özsel etkilerhareketin mücadele konusu etti¤i alanda elde etti¤i sonuçlard›r. Örne¤in, bir nük-leer santralin yap›m›n›n engellenmesi, baraj inflaat›n›n durdurulmas›, do¤al alanla-r›n koruma alt›na al›nmas›, hava ve su kirlili¤inin önlenmesi, kirletici bir tesisin ka-pat›lmas› bu çerçevede de¤erlendirilebilir. Çevre hareketlerinin bu alanda önemlikazan›mlar› olmakla birlikte genel olarak tam bir baflar›dan söz edilemez. Yap›saletkiler kurumsal düzlemdeki ve ittifak yap›lar›ndaki de¤iflimi göstermektedir.1970’lerden bafllayarak hemen her ülkede çevre amaçl› kamu kurumlar› kurulmufl,çevre konusunda yasal düzenlemeler yap›lm›fl, çevre bir kamu politikas› hâlinegelmifltir. Türkiye de dahil olmak üzere, çevrenin devletlerin kurumsal yap›s› içingirmesinde çevre hareketinin yads›namaz bir katk›s› olmufltur. Pek çok ülkede si-yasal parti sistemini de¤ifltiren ve siyasal süreçlerde sosyal hareketlere güçlü birmüttefik hâline gelen yeflil partilerin kurulmas› da kaydedilen önemli yap›sal de¤i-fliklerden biridir.

Ancak çevre hareketinin kuflkusuz büyük bir pay› bulunan bütün bu geliflme-lere, örne¤in, çevrecili¤in günlük hayat›n rutinlerinden biri hâline gelmesine, çev-renin devletlerin öncelikleri aras›na girmesine, flirketlerin çevreci bir kimlik edin-me çabalar›na karfl›n, ekolojik bozulman›n yap›sal nedenleri yerinde durmaktad›r.

Çevre hareketlerinin toplumsal de¤iflime ne yönde etkisi olmufltur?

TÜRK‹YE’DE ÇEVREC‹L‹K VE ÇEVRE HAREKETLER‹Türkiye’de çevrecili¤in geliflimi dünyadakine koflut bir seyir izlemifltir. Dünyan›ngeri kalan›nda oldu¤u gibi, 1970’lerde yavafl da olsa oluflmaya bafllayan çevre ko-nusundaki toplumsal duyarl›k, 1980’lerin ortalar›ndan, fakat özellikle 1990’lardansonra yükselmifltir. Sanayileflme, h›zl› ve çarp›k kentleflme, artan nüfusun ve büyü-yen ekonominin gereksinmesini karfl›lamak için yap›lan enerji yat›r›mlar› sonucun-da yo¤unlaflan ekolojik bozulma ile iklim de¤iflikli¤i gibi küresel sorunlar toplum-daki fark›ndal›k ve bilinç düzeyinin yükselmesine yol açm›flt›r. Araflt›rmalar top-lumsal bir sorun olarak çevreye verilen önemin artt›¤›n› göstermektedir. Örne¤in,Dünya De¤erler Araflt›rmas›’n›n 2007-2008 bulgular› Türkiye’de çevreye verilenönemin dünya ortalamas›na yak›n oldu¤unu ortaya koymaktad›r (Baykan ve Er-tunç, 2011). Araflt›rmaya kat›lanlar›n %57,1’i kendilerini, “Ekonomik geliflmeyi ya-vafllatsa ve biraz iflsizli¤e yol açsa bile, çevrenin korunmas›na öncelik verilmelidir.”biçiminde dile getirilen düflünceye daha yak›n hissettiklerini belirtmifltir. Dünya or-talamas› % 57,4’tür. Ayn› araflt›rma yurttafllar›n, çevrenin korunmas›na katk›da bu-lunmaya haz›r olduklar›n› da göstermifltir. Araflt›rmaya kat›lanlardan % 83,4’ü,“E¤er çevre kirlenmesini önlemek için harcanaca¤›ndan emin olsayd›m, geliriminbir k›sm›n› bu amaç için verebilirdim.” derken, % 78,3’ü “Çevre kirlenmesini önle-mek için kullan›lacaksa, vergilerde bir art›fl› kabul edebilirim.” yönünde görüfl be-lirtmifltir (Baykan ve Ertunç, 2011).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Ne var ki, Türkiye çevre amaçl› toplumsal örgütlenme konusunda dünya orta-lamas›ndan ayr›lmaktad›r. Çevreye karfl› gösterilen duyarl›k çevresel örgütlenmealan›na ayn› biçimde yans›mamaktad›r. Türkiye gerek çevre örgütlerinin gerekseçevre örgütlerine üye olanlar›n say›s› aç›s›ndan yukar›da an›lan araflt›rman›n yürü-tüldü¤ü ülkelerin gerisindedir. Dünya genelinde araflt›rmaya kat›lanlar›n % 13’ü birçevre kurulufluna üye oldu¤unu belirtirken bu oran Türkiye’de % 1,2’dir. Ayn›araflt›rman›n 1999’da buldu¤u % 0,2 oran›na göre göreli bir art›fl yaflanmakla birlik-te, ülkemizde çevre örgütlerine üyelik genelde sivil toplum örgütü üyeli¤inde ol-du¤u gibi düflüktür (Baykan ve Ertunç, 2011). Çevrenin öncelik s›ralamas›nda di-¤er toplumsal sorunlar›n gerisinde kald›¤›n› saptayan daha yak›n tarihli bir araflt›r-ma da düflük çevresel örgütlülük düzeyine iliflkin bu bulgular› do¤rulamaktad›r. 45ülkede yürütülen Uluslararas› Sosyal Saha Araflt›rmalar Program› (ISSP) Türkiyearaflt›rmas›n›n Türkiye’de Çevre 2010 bafll›¤›yla yay›mlanan sonuçlar›na göre, gö-rüflülen deneklerin yaln›zca % 1,7’si çevre koruma amaçl› bir gruba üyedir. Bir çev-re kurulufluna parasal destekte bulunanlar›n oran› ise % 3,3’tür. Araflt›rma kat›lma-n›n do¤rudan yöntemleri aç›s›ndan da benzer bir tutumun söz konusu oldu¤unugöstermektedir. Çevreyle ilgili konularda bir dilekçeyi imzalad›¤›n› söyleyenlerinoran› % 4,6, protesto yürüyüflüne ya da gösteriye kat›ld›klar›n› belirtenlerin oran›ise % 2,3’tür. Bu tablo Türkiye’de çevrenin henüz “toplumsal ve siyasal kat›lman›ntemel dürtüsü olabilecek bir nitelikte olmad›¤›” sonucuna götürmektedir (Çarko¤-lu ve Kalayc›o¤lu, 2011: 28). ‹ki araflt›rman›n bulgular› birlikte de¤erlendirildi¤in-de, Türkiye’deki durumun toplumdaki çevre bilincinin düzeyiyle çevre örgütleri-nin say›s›, çevre hareketlerinin yayg›nl›¤› ya da güçlü bir yeflil partiye sahip olmaaras›nda do¤rudan bir iliflkinin kurulamayaca¤› yönündeki sosyolojik gözlemi yan-s›tt›¤› söylenebilir (Rootes, 1997, 320).

Çevre alan›ndaki toplumsal örgütlenme günümüzde hâlâ say› ve toplumsal ta-ban aç›s›ndan dar olsa da dünya ile efl zamanl› olarak bafllam›flt›r. 1970’li y›llar Tür-kiye’de de çevre örgütleri ve çevresel hareketlerin do¤ufluna tan›kl›k etmifltir. Ör-gütlenme örüntüleri de benzerdir. Modern çevre anlay›fl›n› önceleyen dönemdekiörgütlenmenin ilk örnekleri aras›nda kentleri güzellefltirme dernekleri, havyanlar›koruma dernekleri, ormanc›lar gibi do¤rudan çevreyle ilgili meslek üyelerinin kur-du¤u kurulufllar say›labilir (Atauz, 2000). Bat›daki do¤a koruma örgütlerine ben-zerlik tafl›yan ilk örgütün 1955’te kurulan Türkiye Tabiat›n› Koruma Derne¤i(TTKD) oldu¤u söylenebilir. Onu 1975’te kurulan Do¤al Hayat› Koruma Derne¤i(DHKD) ve 1978’de kurulan Türkiye Çevre Vakf› (TÇV) izlemifltir. Protestolar flek-linde kendini gösteren çevreyle ilgili toplumsal hareketlenmenin tarihi de 1970’liy›llara uzanmaktad›r. 1975’te Samsun’da Bak›r ‹zabe tesislerinden kaynaklanan kir-lili¤i protesto eden köylüler çevre sosyal hareketlerinin ilk örneklerinden biri ola-rak de¤erlendirilebilir (Dinçer, 1996: 88).

1980’lerin ortalar›ndan itibaren gerek yerel gerekse ulusal düzeyde farkl› dü-flünsel kaynaklardan beslenen, yönelimleri, amaçlar›, etkinlik yöntemleri aç›s›ndançeflitlilik gösteren gruplar›n kat›lmas›yla çevre alan›ndaki toplumsal örgütlenmegenifllemifltir. Fakat niceliksel aç›dan as›l k›r›lma 1990’larda yaflanm›flt›r. 2008 y›l›n-da yap›lan bir de¤erlendirme çevre alan›nda etkinlik gösteren 575 sivil toplum ör-gütünün % 76’s›n›n (439’unun) 1995-2007 y›llar› aras›nda kuruldu¤unu ortaya koy-mufltur (Paker ve Baykan, 2008). Örgütlenme modelleri de oldukça çeflitlidir. Der-nek, vak›f gibi geleneksel sivil toplum örgütleri yan›nda çevre sorunlar›n›n ölçekve konu çeflitlili¤inin, öteki toplumsal sorunlarla yak›n iliflkisinin sonucu olan kap-


say›c› ve dinamik örgütlenme gere¤ini yans›t›r biçimde platform, inisiyatif, koalis-yon, meclis gibi farkl› örgütlenme yap›lar› söz konusudur. Çevre örgütlerinin a¤›r-l›kl› olarak büyük kentlerde etkinlik göstermekte oldu¤u görülmektedir. Çevre ör-gütleri aras›nda yukar›da an›lanlara ek olarak TEMA, Do¤a Derne¤i, WWF-Türkiye,Greenpeace-Türkiye say›labilir. Türkiye’de çevre hareketinin geliflimi genelhatlar›yla dört dönem içinde incelenebilir.

1) Çevreci Uyan›fl Dönemi: 1980 Öncesi2) Ekolojik Hareketler Dönemi: 1980-1990’lar›n ortalar›3) Çevrecili¤in Kurumsallaflmas›: 1990’lar›n ikinci yar›s›4) Yer(küres)elleflme: 2000’li y›llar

Çevreci Uyan›fl DönemiYerel çevre protestolar›n›n ve ulusal düzeyde etkinlik gösteren çevre örgütlerinindo¤ufluna tan›k olan bu dönemin di¤er önemli yan› da devletin çevre konusunae¤ilmeye bafllamas›d›r. 1972’de Stockhholm’de düzenlenen ve çevrenin ilk kezuluslararas› politika gündeminde ön plana ç›kmas›n› sa¤layan BM ‹nsan ÇevresiKonferans›, Türkiye’de de devletin çevre sorunlar›n› gündemine almas›na katk›dabulunmufltur. Bu dönemde çevre kamu politikas› sorunu olarak ele al›nmaya bafl-lanm›fl; 3. BYKP’den itibaren kalk›nma planlar›nda çevreye yer verilmifl; çevreamaçl› kamu örgütleri kurulmufltur.

Ekolojik Hareketler DönemiÇevre hareketinin toplumsal alanda önemli bir varl›k kazanmas› 1980’li y›llardagerçekleflmifltir. Çevrecilik feminizm ile birlikte 1980’ler boyunca toplumsal muha-lefetin tafl›y›c›s› rolünü üstlenmifltir. Dönemin siyasal ve ekonomik koflullar›n›nbunda belirgin pay› vard›r. Siyasal muhalefetin bask›land›¤› bir dönemde, çevreninözünde toplumsal ve bireysel bir yak›nma konusu ve ideolojik yükü olmayan birsorun alan› olarak görülmesi nedeniyle aç›lan alan›n da etkisi olmufltur. Ancakekonomik politikalardaki yeni yönelimin pay› da az›msanamaz. Ülke ekonomisinid›fl pazarlarla bütünlefltirmeyi amaçlayan, ihracata dayal› büyümeyi öngören, ser-best piyasa ekonomisine geçifl ekonomik etkinliklerin do¤al çevre üzerindeki bas-k›s›n› art›rm›fl ve görünür hâle getirmifltir. Yat›r›mlar›n yer seçiminde yerel halk›nduyarl›klar›n› ve çevre koruma gereklerini göz ard› eden tutum döneme özelli¤iniveren ço¤unlukla yerel çevresel direnifl hareketlerini tetiklemifltir.

Bu dönemde özellikle ekolojik denge ve yerel halk›n geçimsel etkinlikleri üze-rinde olumsuz etkilere yol açan enerji ve turizm yat›r›mlar›na karfl› yerel düzeydebafllay›p k›sa sürede ulusal alana tafl›nan çok say›da toplumsal hareket söz konu-sudur. Gökova’da (Kemerköy) termik santral kurulmas›na karfl›, yerel halk›n bi-lim insanlar›, uzmanlar, çevreciler ve kitle örgütlerinin deste¤iyle gerek protestogerekse hukuk yoluyla verdi¤i direnifl mücadelesi önemli bir mihenk tafl›d›r. Köy-lülerin direnifli hükümetinin karar›n› de¤ifltirmeyi baflaramam›fl olsa da Gökovaolay› Türkiye’de çevresel hareketlerin tarihi içinde kendi yerini alm›flt›r. Hareke-tin en önemli kazan›mlar›ndan biri, sosyal hareketlerin do¤as›na uygun biçimde,çevre karfl›s›nda kalk›nmaya öncelik veren egemen bak›fl›n görünür hâle getiril-mesi olmufltur. Hareketin di¤er özelli¤i ise, yerel hareketlerde bask›n olarak göz-lendi¤i gibi çevresel ve ekonomik kayg›lar›n tepki söyleminin kuruluflundaki öz-gün bileflimidir.


Dönemin iz b›rakan toplumsal hareketlerinden biri de Alia¤a’da (Gencelli) ya-p›lmas› planlanan termik santrale karfl› gösterilen direnifltir. Protesto eylemleri vehukuk mücadelesi sonucunda termik santralin kurulmas›n›n engellendi¤i Alia¤aörne¤i, gerçeklefltirilen “sevgi zinciri” gibi özgün eylem türleri ve bunlar›n siyasetdüzlemindeki yans›malar›yla çevre hareketleri içinde kendine özgü bir yere sahip-tir. Hareketin etkili olmas›nda yerel ve ulusal düzeylerde kurulan ittifaklar önemlibir rol oynam›flt›r. Alia¤a ayr›ca Türkiye’de çevre hareketinin ulus ötesi çevrecilik-le iliflkilenmesi aç›s›ndan da önemli örneklerden biridir.

Bu dönemde çevrenin toplumsallaflmas›nda Caretta Caretta kaplumba¤alar›n›nyaflam alan› olan Köyce¤iz-Dalyan’da turistik tesis yap›lmas›na karfl› DHKD öncü-lü¤ünde sürdürülen etkinlikler sonucunda yat›r›m›n durdurulmas›, Ankara, ‹stan-bul gibi büyük kentlerde yeflil alanlar›n yap›laflmas›na karfl› verilen hukuk müca-delelerinin kazan›lmas› gibi geliflmelerin de pay› vard›r.

Yerel direnifl hareketleri d›fl›nda, çevresel örgütlenme alan› beslendi¤i düflünselkaynaklar aç›s›ndan farkl›laflan yeni gruplarla çeflitlilik kazanm›flt›r. 80’lerden 90’la-ra geçerken ekolojik düflüncedeki farkl› durufllar› temsil eden gruplar›n say›s›n›nartt›¤› görülmektedir (Adem, 2005). Dönemin önemli geliflmelerinden biri kuflku-suz 1988’de Yefliller Partisi ’nin kurulmas›d›r. Siyasal parti kimli¤inin çevresel mu-halefetin etkisini ve gücünü art›raca¤›na dair görüflün a¤›r basmas› sonucunda ku-rulan parti, Avrupa’daki yeflillere benzer biçimde iktidar› de¤il, çevresel muhalefe-tin sesini duyuraca¤› yeni bir kanal olmay› hedeflemifltir. Özellikle Alia¤a’da termiksantrale karfl› mücadelenin örgütlenmesinde oldu¤u gibi, çevre hareketleriyle da-yan›flma ve iflbirli¤i Partinin öncelikli etkinlikleri aras›nda yer alm›flt›r (Duru, 2002).Parti, seçimlere kat›lmak için örgütlenme yolunda çaba harcam›fl olmakla birlikte,var oldu¤u süre içinde seçime girmemifltir. Benimsenecek ekolojik durufl ve izle-necek strateji konusunda yaflanan görüfl ayr›l›klar› nedeniyle etkinlik kazanama-yan Parti, 1994’te Anayasa Mahkemesi’nce kapat›lm›flt›r. Yefliller Partisi 2007’de ye-niden kurulmufltur.

Gökova, Alia¤a, Yata¤an örneklerinde oldu¤u gibi çevre karfl›s›nda ekonomikkalk›nma yanl›s› bir tutum sergilemekle birlikte, bu dönemde devlet kurumsal ya-p›s› içinde de çevre konusunda yol al›nd›¤› belirtilmelidir. Bunlar aras›nda özellik-le çevre hakk›n›n anayasal güvenceye kavuflmas› (Madde 56); 1983’te Çevre Kanu-nu’nun yürürlü¤e girmesi; 1991’de Çevre Bakanl›¤›’n›n kurulmas›, hava ve su kir-lili¤i gibi çevre sorunlar›na iliflkin düzenlemeler yap›lmas› say›labilir.

Çevrecili¤in Kurumsallaflmas›Dünya Çevre ve Kalk›nma Komisyonu’nun 1987’de yay›mlanan Ortak Gelece¤imizbafll›kl› Raporu uluslararas› çevre politikas›n› oldu¤u kadar çevrecili¤i de derindenetkilemifltir. Raporun çevre ve kalk›nma ikilemini aflman›n yolu olarak önerdi¤isürdürülebilir kalk›nma kavram›, çevrenin yerleflik ekonomik ve politik süreçlertaraf›ndan benimsenmesini kolaylaflt›rm›flt›r. Kavram çevreci örgütlerden de kabulgörmüfltür. Bu ba¤lamda, sürdürülebilir kalk›nman›n ulusal ve uluslararas› düzey-de uygulamaya geçirilmesi yollar›n›n tart›fl›ld›¤› 1992 Rio Yeryüzü Zirvesi çevre ör-gütleri için uluslararas› politika süreçlerine eriflim ve etkileme f›rsat› yaratm›flt›r.Konferans dünyada o güne kadar görülen en büyük sivil toplum kat›l›m›na sahneolmufltur.

Zirve, Türkiye’de de halk›n ve sivil toplum kurulufllar›n›n çevreyle ilgili kararsüreçlerine kat›lmas› gere¤inin anlafl›lmas› aç›s›ndan yararl› olmufltur. Zirveye res-mi devlet temsilcileri yan›nda az say›da da olsa çevre örgütleri kat›lm›flt›r. Rio Zir-


vesi ve ç›kt›lar› Türkiye’de çevresel örgütlenmede hemen ve do¤rudan bir etki ya-ratmam›fl; bu etki, 1996’da ‹stanbul’da gerçeklefltirilen ve Rio’nun sürdürülebilirkalk›nma gündemini insan yerleflimleri politikalar›yla bütünlefltiren Habitat II Kon-ferans› ’nda görülmüfltür. Kat›l›mc›l›¤›n özendirildi¤i ulusal haz›rl›k süreci ve Kon-ferans Türkiye’de genel olarak sivil topluma özelde de çevre örgütlerine yads›na-maz bir devingenlik kazand›rm›flt›r. Bu süreçte ve ard›ndan çevrenin farkl› boyut-lar›na dönük etkinlik gösteren yeni örgütler kurulmufltur.

Habitat II Konferans›, Türkiye’de çevrecili¤in kurumsallaflmaya bafllamas›ndaönemli dönüm noktalar›ndan biridir (Adem, 2005). Ulusal düzeyde oldu¤u kadarulus ötesi alanda tan›n›rl›¤›n büyük ölçüde profesyonel kurumsal yap›lara sahipolmay› gerektirdi¤inin fark edilmesiyle çevre örgütlerinin ilgisi kurumsallaflmayado¤ru kaym›flt›r. Rio’da kararlaflt›r›lan sürdürülebilir kalk›nma politikalar›n›n uygu-lanmas›nda, çevre sivil toplum örgütlerinin daha fazla ifllev yüklenmesini öngörenuluslararas› düzeydeki yaklafl›m de¤iflikli¤i de kurumsallaflma e¤ilimine katk›dabulunmufltur. Çevre örgütleri proje gelifltirme ve uluslararas› çevre fonlar›ndan ya-rarlanma etkinliklerine öncelik vermifltir. Kurumsallaflman›n baflka bir sonucu dakamu karar süreçlerine eriflimin artmas›d›r. Yetenekleri ve kapasiteleri artan çevresivil toplum örgütlerinin çevreyle ilgili karar ve uygulama süreçelerine dan›flma vegörüfl alma amaçl› olarak dahil edilmesi ola¤anlaflm›flt›r. Kurumsallaflman›n olum-lu bir sonucu olarak çevre örgütlerinin etkinli¤i yükselmifltir, fakat bu beraberin-de çevrecili¤in toplumsal taban›n›n genifllemesini getirmemifltir (Cerit Mazlum,2006).

Bu dönemi karakterize eden yaln›zca kurumsallaflma de¤ildir; toplumsal müca-deleler de sürmüfltür. Türkiye’de çevrecili¤in sembolü hâline gelen iki önemli çev-re mücadelesi 1990’l› y›llar›n ürünüdür. Bunlardan ilki 1970’lerin sonunda filizle-nen ve 1990’larda güçlenen nükleer karfl›t› harekettir. 26 Nisan 1986’da yaflananÇernobil nükleer kazas› dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de nükleer enerji hakk›n-daki kuflku ve endifleyi art›rm›fl; nükleer karfl›t› hareketleri canland›rm›flt›r. MersinAkkuyu’da nükleer güç santrali kurulmas› karar› verilmesinin ard›ndan 1977-79döneminde daha çok yöre halk›n›n öncülü¤ünde geliflen “nükleere hay›r” kam-panyas›, 1992’de santralin yeniden gündeme gelmesiyle yerel halk›n, ekolojikgruplar›n, meslek örgütlerinin içinde oldu¤u, Greenpeace gibi uluslararas› çevreörgütlerinin destek verdi¤i nükleer karfl›t› harekete dönüflmüfltür. Hareket 1990’l›y›llar boyunca 170 000 destekçiye ulaflan imza kampanyas›, Akkuyu’da ve Ankara,


Resim 8.7

Akkuyu NükleerSantrali: DünyaDostlar› Derne¤i veNükleer Karfl›t›Platfom Eylemleri.

‹stanbul, ‹zmir gibi kentlerde gerçeklefltirilen protesto eylemleri, nükleer karfl›t›hafta ve festivaller, kat›lanlar›n % 85’inin nükleer santrale hay›r oyu kulland›¤› res-mî olmayan referandum gibi çeflitli yollarla nükleer karfl›t› mücadeleyi sürdürmüfl-tür (Duru, 1995; Kadirbeyo¤lu, 2005). Sosyal hareketlerin a¤ yap›s›na uygun biçim-de örgütlenen Nükleer Karfl›t› Platform öncülü¤ünde süren kampanyalar›n da etki-siyle, fakat daha çok ekonomik gerekçelerle 2000 y›l›nda nükleer santral plan›n-dan vazgeçilmifltir. Hareketi özgün k›lan etmenlerin bafl›nda süreklili¤i gelmekte-dir. Akkuyu santralinin yap›m›n›n yeniden gündemde oldu¤u son y›llarda hareketeski ve yeni bileflenleriyle etkinliklerini sürdürmektedir.

2000’lere geçerken yaflanan ikinci önemli geliflme ise en önemli örneklerindenbiri Bergama hareketi olan baflta alt›n madencili¤i olmak üzere do¤al çevre ve ge-çim kaynaklar›na tehdit oluflturdu¤u düflünülen ekonomik etkinliklere karfl› yük-selen toplumsal tepki ve hareketlenmedir.

Yer(küres)elleflmeÇevrecili¤in 2000’li y›llardaki en belirgin özelli¤i yerel ve küresel düzeydeki derin-leflmesidir. Yerel çevre hareketlerinin yayg›nlaflmas›, çevre örgütlerinin etkinlikalan›n› küresel düzeye do¤ru geniflletmesi söz konusudur. Özellikle yerel düzey-deki mücadelelerde kullan›lan yerel kimli¤i yeryüzünün haklar›n›n savunusuylailiflkilendiren yeni toplumsal hareket dili dikkat çekicidir. Yereli yeryüzünün bü-tünlü¤ü içinde kuran ve savunan bir çevre hareketi oluflmaktad›r.

Yerel hareketlerin yag›nlaflmas›nda Neoliberal ekonomi politikalar› çerçevesin-de do¤al kaynaklar›n yabanc› sermaye yat›r›mlar›na aç›lmas›, özellefltirme, deregü-lasyon gibi uygulamalar›n do¤al çevre üzerindeki bask›y› fliddetlendirmesi, yat›-r›mlar›n yerel halk›n yaflam alanlar›n› ve geçim kaynaklar›n› etkiler hâle gelmesiönemli bir etkendir. Yerel direnifllerin ço¤unlukla bu politikan›n etkilerinin en çokhissedildi¤i madencilik, enerji, tar›m gibi sektörlerdeki yat›r›mlara karfl› geliflmesibunun göstergesidir. Son y›llarda say›lar› artan hidroelektrik santral (HES) karfl›t›hareketler, Kazda¤lar›’nda alt›n madencili¤ine karfl› verilen mücadele, GDO karfl›-t› hareketler güçlenen toplumsal tepkinin örnekleridir.


Resim 8.8

Bergama’dasiyanürle alt›nç›kar›lmas›na karfl›Bergamaköylülerinin Bo¤azKöprüsü’ndekieylemi vegerçeklefltirdiklerireferandum

Türkiye’de çevresel örgütlenme bafl›ndan beri ulus ötesi alanla etkileflim içindeolmufltur. Yerel nitelikli hareketler, kurumsallaflm›fl örgütler, siyasal ekoloji grupla-r› uluslararas› ba¤lar gelifltirmifltir. Bunlar aras›nda Akdeniz, Karadeniz ve Avrupaülkelerindeki çevre gruplar›yla kurulan iliflkiler önemli bir yer tutmufltur. Ancaközellikle çevre sivil toplum kurulufllar›n›n 1990’larda bafllayan formal ba¤lar› sony›llarda AB’de, BM’de, uluslararas› çevre anlaflmalar›n›n kurumsal yap›lar›nda artantemsilleriyle yerleflik hâle gelmifltir (Cerit Mazlum, 2006; 2007).

Sonuç olarak, çevre hareketleri ve örgütlerinin toplumda çevrecili¤in yerleflme-si, devlet tutumunun de¤ifltirilmesi, ekonomik etkinliklerin çevresel sonuçlar›n›ntart›fl›l›r hâle gelmesinde önemli bir pay› vard›r. Çevre hareket ve örgütlerinin so-mut baflar› ve kazan›mlar› aras›nda önemli do¤a alanlar›n›n koruma statüsüne ka-vuflturulmas›, çevreye zararl› faaliyetlerin engellenmesi ya da zararlar›n› azalt›c› ön-lemlerle kurulmas›, yasal ve kurumsal düzenlemelerin yap›lmas›, do¤al alanlar vetürlerin korunmas›, devletin çevre politika ve uygulamalar›n›n izlenmesi, ulusaldüzeyde, AB ve BM çerçevesinde çevre politika süreçlerini etkileme, uluslararas›anlaflmalardan do¤an yükümlülüklerin uygulamas›n›n izlenmesi say›labilir. Enönemli katk›lar›n›n ise örgün ö¤retim programlar›n›n eksi¤ini tamamlayan yayg›nçevre e¤itimi ve bilgilendirme oldu¤u belirtilmelidir.

Türkiye’deki çevre hareketini di¤er örneklerle karfl›laflt›rd›¤›m›zda hangi benzerlik vefarklardan söz edilebilir?

SONUÇ: KÜRESEL ÇEVRE HAREKET‹NE DO⁄RUGörüldü¤ü gibi çevrecilik son yar›m yüzy›la damgas›n› vurmufl bafll›ca sosyal ha-reket olarak, dünyan›n her yerinde önemli bir toplumsal olgu olmaya devam et-mektedir. Son dönemde çevrecili¤in sönümlenmekte oldu¤unu söyleyenler olsada giderek ölçe¤i geniflleyen, fliddeti ve h›z› artan ekolojik bozulma, bunun yarat-t›¤› yoksullaflma, k›y›sallaflma gibi toplumsal ve ekonomik sonuçlar çevresel hare-ketler dinami¤inin sürece¤ine iflaret etmektedir. Ekolojik bozulman›n ve eflitsizlik-lerin küreselleflmesi, çevre hareketini “hareketlerin hareketi” olarak nitelenen kü-resel adalet hareketi içinde de ön plana ç›karm›flt›r. ‹klim de¤iflikli¤i sorunu daçevre ve kalk›nma odakl› hareketleri ortak gündem ve kimlik etraf›nda bir araya


Resim 8.9

fiavflat’ta HES’lereHay›r Mitingi(“HES’lere GeçitYok”; “Su Hayatt›rSat›lamaz”).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

getirerek, hareketin söylemini ve etkinlik ölçe¤ini yerelle küreseli buluflturacak bi-çimde geniflletmifltir. Çevre hareketinin bafl›ndan bu yana küresel bir bir hareketoldu¤u kabul edilse de iklim de¤iflikli¤i ve onunla ba¤lant›l› ekolojik, toplumsal veekonomik sorunlar, toplumsal tepki ve örgütlenme dinamiklerine tam anlam›ylaküresel bir özellik kazand›rm›flt›r.

Hareketin geçirdi¤i de¤iflime uygun olarak, çevre hareketi hakk›ndaki akade-mik çal›flmalar›n ilgisi de ulus-devlet çerçevesi içinde incelenen aktivizmden ulusötesi aktivizme do¤ru kaym›flt›r. Son y›llarda yay›mlanan araflt›rmalar›n a¤›rl›kl›olarak ulus ötesi alandaki aktivizm ve sosyal hareket örgütlenmesi, çevre örgütle-rinin uluslararas› politika ve kararlara etkisi ve bu etkiyi belirleyen yap›lar›n ince-lenmesi hakk›nda olmas› bunun göstergesidir. Türkiye’de de çevre hareketleri ko-nusunda son dönemde artan çal›flmalar Bergama örne¤inde oldu¤u gibi yerel di-renifl hareketlerine yo¤unlaflm›flt›r.


Resim 8.10

‹klim EylemGünü, Kopenhag,12 Aral›k 2009.


Çevrecilik içindeki farkl› durufl ve ak›mlar› ay›rtetmek.Çevreci düflünce ve durufl içinde çevre sorunsal›-n›n kökeni ve çözüm yollar› konusundaki görüfl-leri aç›s›ndan birbirinden ayr›flan farkl› gruplarbulunmaktad›r. Bu ayr›flmalardan en önemlisiçevre ve ekoloji kavramlar›n›n yüklendi¤i siyasalanlamdan dolay› çevrecilik ve ekolojizm aras›n-dad›r. Çevrecilik, karfl› karfl›ya oldu¤umuz çevresorunlar›n›n var olan siyasal ve ekonomik düzeniçinde, yerleflik üretim ve tüketim kal›plar›ndaköklü bir de¤iflikli¤e gidilmeden çözülebilece¤iniöngörür. Çevre sorunlar›n›n yap›sal nedenlerinisorgulamaz; teknik ve yönetsel çözüm yollar›naodaklan›r. Ekolojizm ise çevre sorunsal›n›n kay-na¤› olarak gördü¤ü var olan ekonomik, toplum-sal ve siyasal düzeni temelden sorgulayan eleflti-rel bir yaklafl›m› esas al›r. Bu anlamda, çevrecilikçevre sorunlar› karfl›s›nda düzeltimci (reformcu)bir yaklafl›m› benimserken, ekolojizm sürdürüle-bilir topluma geçifl için var olan sistemde köktende¤ifliklikler yap›lmas› gere¤ini savunur.

Çevre hareketinin savundu¤u de¤er ve ilkeleritan›mlamak.Çevre hareketine kimli¤ini veren temel ortak de-¤er ve ilkelerin bafl›nda çevre-merkezcilik, eflit-lik ve hakkaniyet, yerellik, fliddet karfl›tl›¤›, yer-yüzünün s›n›rlar›na sayg› ve yeni bir bilim veteknoloji anlay›fl› say›labilir. Bu de¤er ve ilkelerçevre hareketinin savundu¤u ekolojik toplumuntemel yap› tafllar›n› oluflturur. Kuflkusuz bu de-¤er ve ilkelerin tafl›d›¤› öncelik ve a¤›rl›k çevrehareketi içindeki farkl› yönelim ve sorun tan›m-lar›na sahip çeflitli gruplar aç›s›ndan de¤ifliklikgöstermektedir.

Dünyada ve Türkiye’de çevre hareketinin gelifli-mini belirleyen etmenleri çözümlemek.Çevre hareketinin tarihi çevresel bozulman›n ta-rihiyle iç içe geçmifltir. Çevrecili¤in geliflimi ilki19. Yüzy›l’›n sonunda bafllayan do¤a korumac›hareket, ikincisi ise 1960’l› y›llar›n sonunda orta-ya ç›kan modern çevre hareketi olmak üzere bafl-l›ca iki dalga içinde incelenebilir. Birinci dalgado¤a koruma hareketinin ortaya ç›kmas›nda Sa-nayi Devrimi sonras›nda artan çevresel bozulmave kirlilik, bilimsel ve teknolojik ilerlemenin in-san do¤a iliflkisi üzerindeki y›k›c› etkisi, do¤al

alanlar›n ve yaban yaflam›n›n korunmas› konu-sunda artan duyarl›l›¤›n rolü olmufltur. Modernçevre hareketi ise dönemin öteki yeni sosyal ha-reketleriyle birlikte sanayi toplumlar›nda yafla-nan yap›sal ve kültürel de¤iflimin izdüflümlerin-den biridir. Ö¤renci hareketleri, savafl karfl›t› ha-reket ve Yeni Sol düflünceyle yak›n iliflki içindebiçimlenen çevre hareketi, yerleflik düzene, tü-ketim kültürüne ve denetimci siyasal kurumlarakarfl› bir karfl›-kültür hareketi olarak geliflmifltir.Do¤al çevre üzerinde artan insan müdahalesiningözlenen y›k›c› sonuçlar›, yaflanan çevresel fela-ketler, çevresel bozulman›n boyutlar› hakk›ndauyar›c› etki yaratan yay›nlar›n bu dönemdeki top-lumsal hareketlenmede önemli rolü olmufltur.Çevresel toplumsal örgütlenme Türkiye’de de1970’lerin ortalar›nda bafllam›fl, 1980’lerin ortala-r›nda ivme kazanm›flt›r.

Çevre hareketinin etkisini de¤erlendirmek.Çevre hareketi 1970’lerden bu yana baflta endüs-trileflmifl ülkeler olmak üzere tüm dünyada top-lumsal, ekonomik ve siyasal düzlemde yads›na-maz bir etki yaratm›flt›r. Çevre hareketinin etkisidört düzeyde ele al›nabilir. Öncelikle, çevre ha-reketleri toplumsal düzeyde çevre konusundakiduyarl›l›k ve bilincin artmas›nda çok önemli birrol oynam›flt›r. ‹kinci etki devletlerin çevre so-runlar›n› gündemlerine almas›, çevre amaçl› ka-mu kurumlar›n›n oluflturulmas› ve çevre koru-maya dönük yasal düzenlemeler yap›lmas›ndakikatk›lar›d›r. Bununla ba¤lant›l› üçüncü etki isekarar yap›m süreçlerine çevresel gruplar›n kat›l-mas›n› sa¤layan mekanizmalar›n oluflturulmas›-d›r. Çevre hareketinin mücadele konusu etti¤isorunlar karfl›s›nda elde etti¤i sonuçlar› ifadeeden özsel etkisinin ise görece daha s›n›rl› kald›-¤› görülmektedir.

Çevrecili¤in di¤er sosyal hareketlerle etkilefliminiaç›klamak.Çevrecilik bafl›ndan bu yana di¤er sosyal hare-ketlerle yak›n iliflki içinde olmufltur. Bu ba¤lam-da, modern çevre hareketinin gelifliminde ö¤-renci hareketleri ile savafl karfl›t› ve nükleer kar-fl›t› hareketlerle kurulan iliflki önemlidir. Çevrehareketi günümüzde ise küreselleflme karfl›t› yada alternatif küreselleflme hareketi ile yak›ndanba¤lant›l›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Di¤er canl›lar›n insan amaçlar› için yaln›zca araçsalbir de¤er tafl›d›¤›n› varsayan düflünce sistemi a¤›daki-lerden hangisidir?

a. Holizmb. Çevre-merkezcilikc. Türcülükd. Derin Ekolojie. ‹nsan-merkezcilik

2. Afla¤›dakilerden hangisi çevrecili¤in savundu¤u il-kelerden biri de¤ildir?

a. Kuflaklararas› adaletb. Yerellikc. Merkeziyetçilikd. Ekolojik bütünlüke. Eflitlik

3. Afla¤›dakilerden hangisi çevre hareketinin ortaya ç›-k›fl›nda rol oynayan etkenlerden biri de¤ildir?

a. Sanayileflmeb. Yeni Sol hareketc. Ayd›nlanmad. Romantizme. Savafl karfl›t› hareketler

4. Afla¤›daki önermelerden hangisi çevre hareketinintan›mlanan nitelikleriyle ba¤daflmaz?

a. Çevre hareketi yaln›zca Bat› toplumlar›na özgübir olgudur.

b. Çevre hareketleri taleplerini duyurmak için ço-¤unlukla protesto eylemlerine baflvururlar.

c. Çevre hareketi küresel bir nitelik tafl›r.d. Çevre hareketleri a¤ biçiminde örgütlenirler.e. Çevre hareketleri do¤al yaflam alanlar›n›n ko-

runmas› için çal›fl›r.

5. Çevre hareketinin yükseliflini a¤ toplumunun gelifli-mine ba¤layan yazar afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Dohertyb. Dobsonc. Rootesd. Castellse. Carter

6. Avrupa’da yeflil partilerin ortaya ç›k›fl›n›, endüstritoplumlar›n›n de¤er sistemindeki de¤iflime ba¤layanyaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ekolojizmb. Post-materyalizmc. Liberalizmd. Holizme. Yeni sol

7. Afla¤›dakilerden hangisi ikinci dalga modern çevrehareketinin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Seçkinci bir yap›ya sahip olmakb. Nükleer enerji karfl›tl›¤›c. Karfl›-kültür hareketi niteli¤i tafl›makd. Hiyerarfliye karfl› ç›kmake. Tüketim toplumunu sorgulamak

8. Türkiye’de çevrecili¤in geliflimiyle ilgili olarak afla¤›-dakilerden hangisi söylenemez?

a. Çevre örgütlerine üyelik oran› düflüktür.b. Toplum, çevreye di¤er toplumlara göre daha az

önem vermektedir.c. Çevre hareketleri 1970’lerde bafllam›flt›r.d. Çevre hareketleri politikalar›n de¤iflitirilmesine

katk› yapm›flt›r.e. Çevre örgütleri karar süreçlerine kat›lmaktad›r.

9. Türkiye’de ilk yeflil parti hangi y›lda kurulmufltur?a. 1978b. 1980c. 1985d. 1988e. 2007

10. Sürdürülebilir kalk›nma kavram› hangi yay›ndakullan›lm›flt›r?

a. Büyümenin s›n›rlar›b. Ortak Gelece¤imizc. Sessiz ‹lkbahard. Yaflamda Kalk›nma ‹çin Plane. S›n›rlar›n Ötesinde



“ÇEVRE” TOPLUMSAL UYANIfi GÜVENCES‹NDE...

Dünya Çevre Günü’nün 18. y›l›n› kutluyoruz. “Kutluyo-ruz”, çünkü, 5 Haziran 1972’de Stockholm’de bafllayanBirleflmifl Milletler Dünya Çevre Konferans›, insanl›¤›n“ortak gelece¤i” için yaflamsal önem tafl›yan evrensel il-keleri belirlemekle yetinmemiflti. Daha ileri giderek, builkelerin uygulanmas› yönünde “tüm üye hükümetlerinide görevli” k›lm›flt›.[K]onferans›n Sonuç Bildirgesi’nde “Çevre her iki yö-nüyle de yani hem do¤al çevre, hem de insan yap›s›(kültürel) çevre olarak, insano¤lunun esenli¤i ve temelhaklar›ndan yararlanmas› için ve hatta yaflam›n kendisiiçin gereklidir...” görüflünde birleflen ülkeler, “ortak yü-kümlülüklerini” ise flöyle belirlemifllerdi: “Çevrenin ko-runmas› ve gelifltirilmesi dünyan›n ekonomik kalk›n-mas› için en önemli ö¤edir. Bu, bütün insanlar›n acil is-te¤i ve bütün hükümetlerin görevidir.”Türkiye, 18 y›l önce dünya uluslar›yla ortaklafla girdi¤ibu “kutlanacak” yükümlülükler için bugüne de¤in ne-ler yapt›? ... Kuflkusuz, bu sorulara olumlu yan›t vermekolanaks›z. ...

TOPLUMSAL UYANIfi

Bu “talihsiz” dönem içerisinde olumlu tek geliflme top-lumumuzda do¤al ve kültürel çevreye sahip ç›kma yö-nünde “umut verici” bir uyan›fl›n bafllamas› ve bu sahipç›k›fl›n, giderek “demokrasi savafl›m›” ile de özdefl biriçeri¤e kavuflmas›d›r.Son y›llara k›sa bir göz atal›m.1984’te Gökova Körfezi’ndeki Ören Termik Santral›’nakarfl› yöre halk›n›n bafllatt›¤› direnifl, k›sa sürede “ulusalbir tepkiye” dönüflmüfltü. Ülkedeki hemen her görüfl-ten kifli ve kurulufllar, santralin bir “katliam arac›” ola-ca¤› üzerinde birleflmifllerdi. “Direten” ise tek bafl›nahükümet oldu ve artan kamuoyu bask›s› karfl›s›nda “ba-cay› yeflile boyar›z” gibi kara mizah konusu olacak tar-t›flmalar bile yafland›.Ayn› y›llarda, Yata¤an Santral›’n›n verdi¤i zararlar› “taz-min” için yine yöre köylülerinin açt›klar› davalar TEK’inbu zararlar› ödemesi karar›yla sonuçland›.1987’de Köyce¤iz-Dalyan’daki “Kaplumba¤a kumsa-l›”na yap›lmak istenen otel yat›r›m›ndan, bu kez “ulus-lararas› destek” bulan bir toplumsal muhalefetin bask›-s›yla vazgeçilebildi. Ancak burada da yat›r›m› durduran“devlet” de¤il, yat›r›mc›n›n “kendi karar›” oldu.

1988’de Ankara’da Zafer ve Güven Park’lar›n›n kentinyeflil alan gereksinimine yeniden kazan›lmas›, yerel hal-k›n verdi¤i “hukuk savafl›m›” ile sa¤lanabildi.1989’da Taflk›flla’n›n “otel yap›lmak” istenmesi, yine “si-vil toplum örgütleri” ve duyarl› bilim çevrelerinin çaba-lar›yla engellenebildi. Bu baflar›, ard›ndan pek çok ken-timizde, spekülatif amaçl› imar plan› de¤iflikliklerinekarfl› idari davalar aç›lmas›na ve ço¤unda toplumsal ya-rar do¤rultusunda kazan›mlar elde edilmesine de örnekoldu.Geçen 6 May›s’taki, Alia¤a’da kurulmak istenen termiksantrala karfl› on binlerce insan›n “kenetlenmesini” isetarihsel bir halk hareketi olarak yaflad›k.[D]aha böyle bir çok güncel “örnek olay”; halk›m›z›nson 18 y›ld›r yaflanan “sürece” art›k “hay›r” dedi¤ininaç›k göstergeleridir.

Kaynak: Oktay Ekinci (1991). “Çevremiz” de Demok-

rasi Bekliyor, ‹stanbul: E Yay›nlar›, s. 100-104’ten k›-salt›larak al›nm›flt›r.

Okuma Parças›


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketi: De¤erlerve Eylem Biçimleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketi: De¤erlerve Eylem Biçimleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketlerinin Tari-hi” konusunu gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bat› D›fl› Dünyada Çevreci-lik” konusunu gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketlerinin Tari-hi” konusunu gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketlerinin Tari-hi” konusunu gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevre Hareketlerinin Tari-hi” konusunu gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Çevrecilik veÇevre Hareketleri” konusunu gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Çevrecilik veÇevre Hareketleri” konusunu gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’de Çevrecilik veÇevre Hareketleri” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Çevre hareketi farkl› düflüncelerden beslenmekte, fark-l› öncelik ve de¤erlerden yola ç›kmaktad›r. Düflünselyönelimleri ve etkinlik türleri aç›s›ndan farkl›laflan çe-flitli ak›mlar bulunmakla birlikte, bunlar› da kapsayanbafll›ca iki yaklafl›m çevrecilik ve ekolojizmdir. Çevreci-lik ve ekolojizm insan do¤a iliflkisine bak›fllar›, çevreselbozulman›n nedenleri hakk›ndaki görüflleri ve önerile-ri çözüm yollar› aç›s›ndan birbirinden ayr›lmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Birinci ve ikinci dalga çevre hareketleri sorunsallaflt›r-d›klar› konular, düflünsel kaynaklar› ve etkinlik türleriaç›s›ndan oldukça farkl› özelliklere sahiptir. Birinci dal-ga çevre hareketi do¤al yaflam alanlar›n›n, yaban yafla-m›n›n, canl› türlerinin korunmas›na öncelik vermifltir.Do¤al alanlar›n ve türlerin korunmas› için yasal düzen-lemeler yap›lmas›, koruma statüleri oluflturulmas› gibi,var olan yap› içinde düzeltimci önlemler al›nmas›na ça-l›flm›fllard›r. Ayr›ca seçkinci bir harekettir. ‹kinci dalgamodern çevre hareketi ise toplumsal ve siyasal sistemelefltirisi biçiminde geliflmifltir. Endüstri toplumlar›n›nekonomik büyümeye odaklanma, ilerleme, tüketim kül-türü, hiyerarflik örgütlenme özelliklerini sorgulam›flt›r.Toplumsal düzenin eflitlikçi, kat›l›mc›, demokratik vemerkeziyetçi olmayan biçimde yeniden örgütlenmesinisavunmufltur. Do¤an›n korunmas› yan›nda, nükleerenerji, endüstriyel geliflmenin sonuçlar› olan kirlilik veekolojik bozulma gibi sorunlar› ön plana ç›karm›flt›r.Birinci dalgadan farkl› olarak kitlesel bir harekettir.

S›ra Sizde 3

‹nsan do¤a iliflkisi çevrecili¤in temel sorunsal›d›r. Çev-recilik insan› de¤erler sisteminin oda¤›na yerlefltiren,onu do¤an›n d›fl›nda ve do¤adan ayr› üstün bir varl›kolarak kavrayan insan-merkezci yaklafl›ma karfl› ç›kar.‹nsanlarla do¤a aras›ndaki iliflkinin, insan› ekolojik bü-tünlü¤ün bir parças› olarak gören, yaflam formlar›n›nçeflitlili¤inin ve zenginli¤inin korunmas›n› önemseyençevre-merkezcili¤e göre düzenlenmesini savunur. ‹n-san d›fl›ndaki varl›klar insan amaçlar›ndan ba¤›ms›zkendinde bir de¤ere sahiptir; insanlar›n bu de¤ere say-g› duymas› gerekir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

Her iki hareketin ç›k›fl noktas› da çevresel eflitsizlikler-dir. Çevresel adalet hareketi do¤du¤u yer olan ABD’ninsiyasal ve toplumsal özelliklerinden dolay› a¤›rl›kl› ola-rak etnik temelde geliflen çevresel eflitsizleri sorunsallafl-t›r›r. Geliflmekte olan ülkelerdeki çevre hareketleri isedaha fazla ekonomik tabanl› eflitsizliklerle ba¤lant›l› ola-rak karfl›laflt›klar› çevre sorunlar›na karfl› ç›kmaktad›r.

S›ra Sizde 5

Çevre hareketleri bireylerin ve toplumlar›n do¤aya ba-k›fl›n› de¤ifltirmifl, devletlerin ve ekonomik aktörlerinkarar ve etkinliklerinde çevreyi dikkate almas›n› sa¤la-m›fl, çevre konusunda yasal, yönetsel, kurumsal dü-zenlemler yap›lmas›n› sa¤lam›fl, çevresel kirlili¤e vebozulmaya yol açan etkinliklerin gerçeklefltirilmesiniengellemifltir.

S›ra Sizde 6

Türkiye’de çevre hareketleri dünyayla efl zamanl› ola-rak bafllam›fl, 1980’ler ve 1990’larda yayg›nlaflm›flt›r. Bu-nunla birlikte, çevre örgütlerine üyelik ve do¤rudandestek düflük kalm›flt›r. Ekonomik ve toplumsal gelifl-mifllik düzeyini yans›t›r biçimde hem Kuzey’deki hemde Güney’deki çevre hareketlerine benzer toplumsalhareketler söz konusudur.

Adem, Ç. (2005). “Non-State Actors andEnvironmentalism”, Environmentalism in Turkey:

Between Democracy and Development, FikretAdaman, Murat Arsel (Eds.), Aldershot: Ashgate, s.71-86.

Atauz, A. (2000). “Çevreci Sivil Toplum HareketininYak›n Tarihi”, Türkiye’de Çevrenin ve Çevre

Koruman›n Tarihi Sempozyumu, ‹stanbul: TürkiyeToplumsal ve Ekonomik Tarih Vakf› Yay›n›, s. 194-220.

Baykan, B. G., Ertunç, B. (2011). Toplumlar Zenginlefl-

tikçe Çevrenin Önemi Art›yor, Betam Araflt›rma No-tu 11/105, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wp-content/uploads/2011/02/ArastirmaNotu 105.pdf.

Castells, M. (2010). The Power of Identity, Oxford: Wiley-Blackwell.

Cerit Mazlum, S. (2006). “D›fl Politika Sorunu OlarakÇevre: Rio’dan Johannesburg’a Türkiye’de Çevre D›flPolitikas› ve STK’lar”, Sivil Toplum ve D›fl Politika:

Yeni Sorunlar, Yeni Aktörler, S. Cerit Mazlum, E.Do¤an (Der.), ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nlar›, s. 291-324.

Cerit Mazlum, S. (2007). “Yerel Politikadan YeryüzüPolitikas›na: Küresel Çevre Yönetiminde ÇevreÖrgütleri”, Sivil Toplum Dergisi, Y›l: 5, Say›: 20, s.91-108.

Çarko¤lu, A., Kalayc›o¤lu , E. (2011). Türkiye’de Çevre

2010, ‹stanbul: Koç Üniversitesi, Sabanc›Üniversitesi.

Çevre Kanunu, No. 2872, Resmi Gazete, Tarih:11.08.1983, Say›: 18132.

Çoban, A. (2002). “Çevrecili¤in Ekolojik Unsurlar›n›nEklemlenmesi”, SBF Dergisi, Cilt: 57, Say›: 3, s. 3-30.

Çoban, A. (2010). “‘Sürdürülebilir Kalk›nma’ Tart›flmas›Ekseninde Bergama Köylü Direnifli”, D. Y›ld›r›m, E.Haspolat (Der.), De¤iflen ‹zmir’i Anlamak, Ankara:Phoenix Yay›nevi, s. 561-599.

Dalton, R. J. (1993). “The Environmental Movement inWestern Europe”, Environmental Politics in the

International Arena: Movements, Parties,

Organizations, and Policy, Sheldon Kamieniecki(Ed.), Albany: State University of New York Press, s.41-68.



Dalton, R. J. (2005). “The Greening of the Globe? Cross-

national Levels of Environmental Group

Membership”, Environmental Politics, 14 (4): 441-

459.

Della Porta, D., Diani, M. (2006). Social Movements: An

Introduction, Oxford: Blackwell.

Della Porta, D., Tarrow, S. (2005). “Transnational

Processes and Social Activism: An Introduction”,

Transnational Protest and Global Activism, D. della

Porta, S. Tarrow (Eds), Oxford: Rowman & Littlefield

Publishers, s. 1-17.

Diani, M., Donati, P. R. (1999). “Organisational Change

in Western European Environmental Groups: A

Framework for Analysis”, Environmental Politics, 8

(1): 13-34.

Dinçer, M. (1996). Çevre Gönüllü Kurulufllar›, Ankara:

Türkiye Çevre Vakf› Yay›n›.

Dobson, A. (2000). Green Political Thought, London:

Routledge.

Doherty, B. (2002). Ideas and Actions in the Green

Movement, London: Routledge.

Doyle, T. (2005). Environmental Movements in Minority

and Majority Worlds, New Brunswick: Rutgers

University Press.

Duru, B. (2002). “Türkiye’de Çevrenin Siyasallaflmas›:

Yefliller Partisi Deneyimi”, Mülkiye, Say›: 236, Eylül-

Ekim, Cilt: XXVI, s. 179-200.

European Commission (2008). Europeans’ Attitudes

towards Climate Change, http://ec.europa.eu

/public_opinion/archives/ebs/ebs_300_full_en.pdf.

European Commission (2008). Attitudes of European

Citizens towards theEenvironment, http://ec.eu

ropa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_295_en.

pdf.

Frankland, E. G. (1995). “The rise, fall and recovery of

Die Grünen”, The Green Challenge: The

Development of Green Parties in Europe, Dick

Richardson and Chris Rootes (Eds.), London:

Routledge, s.17-32.

Gottlieb, R. (2005). Forcing the Spring: The

Transformation of the American Enviromental

Movement, Washington, DC: Island Press.

Jamison, A. (2001). The Making of Green Knowledge,

Cambridge: Cambridge University Press.

Kadirbeyo¤lu, Z. (2005). “Assessing the Efficacy of

Transnational Advocacy Networks”,

Environmentalism in Turkey: Between Democracy

and Development, F. Adaman, M. Arsel (Eds.),

Aldershot: Ashgate, s. 101-116.

Kelly, P. (1984). Fighting for Hope, London: Chatto and

Windus.

Khagram, S., Riker, J. V., Sikkink, K. (2002). “From

Santiago to Seattle: Transnational Advocacy Groups

Restructuring World Politics”, Restructuring World

Politics: Transnational Social Movements, Networks,

and Norms, S. Khagram, J. V. Riker, K. Sikkink

(Eds.), Minneapolis: University of Minnesota Press,

s. 3-23.

Kitschelt, H. (1993). “The Green Phenomenon in

Western Party Systems”, Environmental Politics in

the International Arena: Movements, Parties,

Organizations, and Policy, S. Kamieniecki (Ed.),

Albany: State University of New York Press, s. 93-

112.

Kousis, M., della Porta, D., Jiménez, M. (2008).

“Southern European Environmental Movements in

Comparative Perspective”, American Behavioral

Scientist, 51 (11): 1627-1647.

Martinez-Alier, J. (2002). The Environmentalism of the

Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation,

Cheltenham: Edward Elgar.

Paker, H., Baykan, B. G. (2008). Türkiye’de Çevre ve Si-

vil Toplum: Örgütlenme ve Son E¤ilimler, Betam

Araflt›rma Notu 08/8, http://betam.bahcese-

hir.edu.tr/tr/wp-content /uploads/2008/05/Arastir-

maNotu0081.pdf.

Rootes, C. (1997). “Environmental movements and

green parties in western and eastern Europe”, The

International Handbook of Environmental

Sociology, M. Redclift, G. Woodgate (Eds.),

Cheltenham: Edward Elgar, s. 319-348.

Rootes, C. (1999). “Environmental Movements: From

the Local to the Global”, Environmental Politics, 8

(1): 1-12.

Rootes, C. (2004). “Environmental Movements”, The

Blackwell Companion to Social Movements, David

A. Snow, Sarah A. Soule, and Hanspeter Kriesi (Eds),

Oxford: Blackwell Publishing, s. 608-640.


Rootes, C. (2007). “Acting locally: the character, contextsand significance of local environmentalmobilisations”, Environmental Politics, 16 (5): 722-741.

Sarkar, S. (1986). “The Green Movement in WestGermany”, Alternatives, 11 (2): 219-254.

Schreurs, M. A. (1997). “Domestic Institutions and Inter-national Environmental Agendas in Japan and Ger-many”, The Internationalization of Environmental

Protection, M. A. Schreurs, E. Economy (Eds.), Cam-bridge: Cambridge University Press, s. 134-161.

Schreurs, M., Papadakis, E. (2007). Historical Dictionary

of the Green Movement, Maryland: Scarecrow Press.Ünder, H. (1996). Çevre Felsefesi, Ankara: Doruk

Yay›nlar›.Van Der Heijden, H. (1997). “Political Opportunity

Structure and the Institutionalisation of theEnvironmental Movement”, Environmental Politics,6 (4): 25-50.

Van Der Heijden, H. (1999). “Environmentalmovements, ecological modernisation and politicalopportunity structures”, Environmental Politics, 8(1): 199-221.

Wapner, P. (1995). “Politics Beyond the State:Environmental Activism and World Civic Politics”,World Politics, April, 47, s. 311-40.

Wapner, P. (2002). “Horizontal Politics: TransnationalEnvironmental Activism and Global CulturalChange”, Global Environmental Politics, 2 (2): 37-62.

http://www.350.orghttp://foe.orghttp://www.greenpeace.org/internationalhttp://www.nature.orghttp://wwf.panda.orghttp://www.rspb.org.uk/about/history

Internet Kaynaklar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sivil toplum örgütlerini tan›mlayabilecek,Sivil toplum örgütlerinin tarihsel süreçlerini de¤erlendirebilecek,Sivil toplum örgütlerinin amaçlar›n› ve ifllevlerini tan›mlayabilecek,Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin sorunlar›n› irdeleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Sivil toplum• Gönüllülük• Yard›m

• Demokrasi• Sivil toplum ve kültür

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Sivil ToplumÖrgütleri

• G‹R‹fi• S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹• S‹V‹L TOPLUM KONUSUNDA

TARTIfiMALAR • S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N

GEL‹fi‹M SÜREC‹• TÜRK‹YE’DE S‹V‹L TOPLUM

ÖRGÜTLER‹


G‹R‹fiKökenleri Antik Yunan’a kadar uzanan ve 15. yüzy›ldan günümüze de¤in farkl›anlamlar kazanan sivil toplum, özellikle devlet-birey ve toplum iliflkilerini aç›kla-mada ve düzenlemede her dönem baflvurulan temel kavramlardan biri olmufltur.Sivil toplumun tarihini Aristo’ya kadar götürebiliriz, ancak 18. yüzy›la kadar siviltoplum - siyasi toplum ayr›m› yap›lmam›fl; her iki kavram da ayn› anlama gelecekflekilde birlikte kullan›lm›flt›r. Teorik temelleri 18. yüzy›lda at›lm›fl ve kavram te-melde liberal de¤erler çerçevesinde Locke, Rousseau, Burke, Fichte, Paine, Hegelve Marks gibi düflünürler taraf›ndan gelifltirilmifltir (Gözer, 2004:135). ‹lerleyen bö-lümlerde ad› geçen düflünürlerin sivil toplum kavram›na iliflkin kuramsal yaklafl›m-lar› özet halinde ele al›nacakt›r.

Endüstri toplumunun yükselifli merkezileflmeyi ve yo¤unlaflmay› beraberindegetirmifltir. Böylece daha önce görülmemifl türde büyük kentler, dev ölçüde üre-timde bulunan fabrikalar ve bu fabrikalarda benzer amaçlara ve özelliklere sahipbinlerce iflçi ortaya ç›km›flt›r. Bu say›lar› artan ve son derece kötü flartlar alt›nda ya-flayan yeni sosyal güçler bir s›n›f bilinci etraf›nda kenetlenerek, uzun süren müca-delelerden sonra kendi örgütlerini kurmufltur. Bu dönemde sivil toplum örgütleridaha çok iflçi s›n›f›n›n etraf›nda örgütlendi¤i büyük ve güçlü sendikalar fleklindekendini göstermifltir.

Sivil toplum örgütlerinin son y›llarda da geliflmelere paralel olarak dünya gün-deminin bafll›ca konular›ndan biri oldu¤u ifade edilebilir. Özellikle Amerika’dayayg›nlaflan ve gittikçe etkisini her alanda artt›rd›¤› gözlenen sivil toplum örgütle-ri, önde gelen yönetim gurusu Peter Drucker taraf›ndan ABD’nin en büyük yenilikve itici gücü olarak tan›mlanm›flt›r (Drucker, 1990: 11-23).

Günümüzde uluslararas› kurulufllar ve sivil toplum örgütleri toplumsal karar-lar›n al›nmas›nda seçilmifllerle birlikte rol almaktad›r. Bu geliflmenin ard›nda ya-tan nedenlerden belki de en önemlisi, art›k kiflilerin geleceklerini belirleyecekkonular› seçtikleri temsilcilere b›rakmamak ve do¤rudan söz sahibi olmak iste-meleridir. Bu da sivil toplum örgütleri arac›l›¤›yla geliflen kat›l›mc›l›¤› beraberin-de getirmektedir.

Sivil Toplum Örgütleri

S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹

Sivil Toplum Kavram›n›n Tan›m›Türkçede kullan›lan sivil sözcü¤ü Latince “civis” kökünden türetilmifltir, “yurttaflveya kenttafl” anlam›n› tafl›maktad›r. Sivil toplum ise yine Frans›zcadaki “societe ci-vilie” sözcü¤ünden gelmektedir. ‘Sivil toplum’ sözcü¤ünün kökenine bakt›¤›m›zdaLatince civilis, civilius kökeninden geldi¤ini görürüz. Sivil toplum kavram›n›n fluanki anlay›fl›yla olmasa da ilk olarak Platon ve Aristo’da devlet kavram›yla birliktekullan›lm›flt›r.

Sivil toplum örgütlerini tan›mlarken öncelikle içinde geliflti¤i ortam› yani siviltoplumu tan›mlamak gerekmektedir. Aksi halde sivil toplum örgütlerinin tan›m› bi-raz eksik kalabilir. Sivil toplumu tan›mlayan birbirinden farkl›, bazen birbirini ta-mamlayan bazen de birbiri ile çeliflen birçok teori vard›r. Ayr›ca dünya sistemindede¤iflimler de sivil toplum tan›m›na farkl› de¤erler yüklenmesine neden olmufltur.Örne¤in Ayd›nlanma ve Sanayi Devrimi gibi Avrupa tarihinde önemli dönüm nok-talar› olarak kabul edilen geliflmeler, sivil toplumun teorik temellerinin at›lmas›nave otorite karfl›s›ndaki özerklik anlay›fl›n›n güçlenmesine neden olmufltur. Yak›ntarihlerde dünya sistemindeki de¤iflimler de, örne¤in Sovyetlerin da¤›lmas› ile ikikutuplu sistemin çökmesi ve küreselleflme de sivil toplum ve sivil toplum örgütle-rinin gücünü art›ran geliflmeler olmufltur (Marshall, 1999: 662-663).

Bir kuruluflun sivil toplum kuruluflu say›labilmesi için her fleyden önce devletd›fl› bir kurulufl olmas› gerekti¤i genel kabul görmektedir. Birleflmis Milletler Eko-nomi ve Sosyal Konseyinin sivil toplum örgütü tan›m› flöyledir; “Sivil toplum örgü-tü, devletleraras› anlaflma temeline dayanmayan bütün uluslararas› örgütler hükü-met d›fl› örgüttür.” (Y›k›lmaz, 2003: 163).

Sivil toplum kurulufllar› ‘’sivil toplum örgütleri’’ olarak da adland›r›lmaktad›r.Sivil toplum örgütleri, resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z olarak poli-tik, sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi çal›flmalar›,ikna ve eylemler yapan, üyelerini ve çal›flanlar›n› gönüllülük usulüyle kabul eden,kâr amac› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layankurulufllard›r.

Oda, sendika, vak›f ve dernek ad› alt›nda faaliyet gösteren sivil toplum örgüt-leri, vak›f ve dernekler gibi topluma yararl› hizmetler vermek için kurulmufl yasaltopluluklard›r. Sivil toplum örgütleri, herhangi bir devlet organ›ndan ba¤›ms›z,özel kiflilerin giriflimiyle yasal olarak kurulmufl her türlü organizasyon için kullan›-lan genel bir kavramd›r. Sivil toplum örgütlerinin tamamen veya k›smen devlet or-ganlar› taraf›ndan desteklendi¤i durumlarda bile bünyesinde herhangi bir devletyetkilisi bulunmad›¤› sürece kurumun sivil toplum örgütü olma özelli¤inin baz›durumlarda geçerlili¤i kabul edilir.

Sivil Toplum Örgütlerinin Temel ÖzellikleriSivil toplum örgütleri, farkl› ve parçal› bir toplumu de¤il toplumda farkl› alanlar›temsil eden, belirli bir amaç veya amaçlar etraf›nda bireyler üzerinde birlefltirici et-ki gösteren, topluma ve kendi üyelerine hizmet üreten ve kiflilerin kamu d›fl› alan-da ihtiyaç duyduklar› çal›flmalar› bir organizasyon içinde gerçeklefltirmeye çal›flanve toplumun öznesi niteli¤ini tafl›yan kurulufllard›r.

Sivil toplum örgütleri son y›llarda Avrupa Birli¤i politika sürecine ve prog-ramlar›na daha çok dahil edilerek daha genifl bir sivil alan oluflturmada anahtar


Sivil toplum kavram›,bugünkü alg›dan farkl›olarak ilk kez Platon veAristo taraf›ndan ‘devlet’kavram›yla birliktekullan›lm›flt›r.

Sivil toplum örgütleri,herhangi bir devletorgan›ndan ba¤›ms›z birflekilde özel kiflileringiriflimiyle yasal olarakkurulmufl her türlüorganizasyon fleklindetan›mlanabilir.

unsur olarak yer almaktad›r. Sivil toplum örgütleri Avrupa’ daki yönetiflim, kal-k›nma, çevre ve sosyal politika gibi bir dizi konuda “sesli paydafllar” olarak al-g›lanmaktad›r.

Avrupa Birli¤i kurumlar› ve aralar›ndaki iliflki çok karmafl›k olmas›na ra¤menhiç flüphesiz karfl›l›kl› bir yarar ve diyalog söz konusudur. Son y›llarda sivil toplumörgütleri gibi gönüllü organizasyonlar pek çok politika alan›nda giderek artan sa-y›da proje yürütmüfl ve bu amaçla Avrupa Birli¤i fonlar›ndan ve hibe olanaklar›n-dan yararlanm›flt›r. Örne¤in 2000 y›l›nda Avrupa Birli¤i Komisyonu taraf›ndan siviltoplum örgütleri projelerine do¤rudan 1 milyon Euro ayr›ld›¤› tahmin edilmektedir(Etherington, 2002: 131. 132).

Avrupa Birli¤i, Birlik içindeki sivil toplum örgütlerlerinin temel özelliklerini fluflekilde belirlemifltir (Mercer, 2002: 8-9);

Sivil toplum örgütlerleri;• Yap›sal olarak” Avrupal›” olmal› ve üyeli¤i co¤rafi bir temele yay›lmal›,• Dan›flmanl›¤› tesis etmeli ve uzmanl›k sahibi olmal›,• Üyelerinin uzmanl›k bilgisine do¤rudan baflvurabilmeli, h›zl› ve yap›c› bir

dan›flmanl›¤a sahip olmal›,• Diyalog konusuna önem vermeli ve asgari koflullar› sa¤lamal›,• Avrupa toplumunun ç›karlar›yla uyuflan ve genel olarak Avrupa Birli¤i Anaya-

sas›, de¤erleri ve hedefleri kapsam›ndaki temel sorun alanlar›na yönelmeli,• Birli¤e üye devletler düzeyinde üyeleri olmal›,• Avrupa Birli¤i ekseninde hareket etmek ve üyelerini temsil etmek için ge-

rekli yetkilerle donat›lmal›,• Ba¤›ms›z olmal›, d›fl birimlerden, hükümetlerden veya lobi gruplar›ndan ta-

limat almamal›, • Karar alma mekanizmas› ve yap›sal aç›dan demokratik olmal› ve • Mali aç›dan fleffaf olmal›d›r.Günümüzde sivil toplum örgütleri bir di-

zi farkl› faaliyet gerçeklefltirmektedir. Ulu-sal veya uluslararas› örgütlerin faaliyetleriüzerinde bir izleyici ifllevi görmekte, üyele-rinin sesini duyurmakta ve hem ulusal/ulus-larüstü veya uluslararas› arenay› daha kat›-l›mc› k›lmakta hem de karar alma sürecineetkide bulunmaktad›r.

Avrupa Birli¤i Komisyonu Ekim 2004tarihli raporu ile üye ülkeler aras›nda en-diflelerin ve görüfllerin içten ve aç›k bir se-kilde tart›fl›laca¤› bir diyalogun gelifltiril-mesi gere¤ini vurgulayarak bunda da enönemli rolü Avrupa Birli¤inin de deste¤iyle sivil topluma vermifltir (Türk Eko-nomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, 2001: 23- 25).

21. Yüzy›l›n neden “sivil toplum örgütleri ça¤›” olarak nitelendirildi¤ini tart›fl›n›z.

2499. Ünite - S iv i l Toplum Örgüt ler i

Sivil toplum örgütleri,herhangi bir devletorgan›ndan ba¤›ms›z birflekilde özel kiflileringiriflimiyle yasal olarakkurulmufl her türlüorganizasyon fleklindetan›mlanabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 9.1

Evrensel siviltoplum ikonu

Küreselleflme sürecinin içinde bar›nd›rd›¤› eflitsizlikler ve yol açt›¤› yoksullaflma içinönemli bir kaynak olarak ‘Küreselleflmenin Öteki Yüzü Yoksulluk’ adl› kitaba bakabilirsi-niz (Fikret fienses, 3. bask›, ‹stanbul: ‹leflim Yay., 2003).

Sivil toplum örgütlerinin özelliklerini flu flekilde özetleyebiliriz:• Kar amac› gütmemek,• Siyasi ve ekonomik aktörlerden ba¤›ms›z hareket etmek,• Gönüllülük esas›na dayanmak,• Bürokratik olmayan esnek bir yap›ya sahip olmak,• Karar ve uygulamalarda kat›l›mc› yaklafl›m› benimsemek yani halk›n kat›l›-

m›n› ve güçlenmesini sa¤lamaya odaklanmak,• Politika ve stratejileri ile mevcut yönetim ve uygulamalar›, amaçlar› do¤rul-

tusunda etkileyebilmek,• Dürüstlük, tutarl›l›k, aç›kl›k, saydaml›k, yard›mseverlik, hoflgörü ve hizmet

anlay›fl›na sahip olmak gibi de¤erleri benimsemek (Bostanc›, 2005:55).Sivil toplum örgütlerinin özelliklerinin, örgütlerin toplumdaki yeri ve ifllevlerini

de belirledi¤i söylenebilir. Sivil toplum örgütleri devlet ile bireyler aras›nda, siviltoplum yarar›na çal›flan kurulufllard›r; en genifl tan›m› ile sivil topluma dayal› bü-tün demokratik kurulufllar ve birliklerdir. Dini gruplar ve cemaatler, kültür dernek-leri, spor ve hobi kulüpleri, vatandafl forumlar›, yurttafl insiyatifleri, meslek birlik-leri, sendika ve kooperatifler, alternatif kurumlar, çiftçi gruplar›, hemflehri dernek-leri, çevreciler, tüketici koruma örgütleri, kad›n örgütleri, hayvanlar› koruma ör-gütleri, mahalle temsilcileri, kent konseyleri v.b sivil toplumun bir parças›n› olufl-turur (Bostanc›, 2005 s:59).

Sivil Toplum Örgütlerinin Amaçlar› ve ‹fllevleriSivil toplum örgütleri, resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›z olarak çal›-flan, politik, sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi, iknave eylem çal›flmalar› yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n› gönüllülük usulüyle kabuleden, kâr amac› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤-layan kurulufllard›r (Bostanc›, 2005:46)

Sivil toplum örgütlerinin kurulufl amaçlar› birbirinden farkl›l›klar gösterse dehepsinin dayand›¤› temel, “birlikten güç do¤ar.” ilkesidir. Sivil toplum örgütleri:

• Bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› art›r›r,• Bilinçlenmeyi sa¤lar,• Ortak hareket etme duygusu kazand›r›r,• Ayn› düflünceleri paylaflanlar› bir araya getirir,• Ortak amaçlar›n gerçeklefltirilmesini sa¤lar (fiimflek, 2000: 340).Sivil toplum örgütleri topluma yönelik projeler gerçeklefltirmek için fon topla-

maktan araflt›rma yapmaya, atölye çal›flmalar› yürütmekten e¤itici malzemeler ha-z›rlamaya kadar çok çeflitli alanlarda hizmet verdi¤i gibi kiflilere yönelik önemlihizmetler sunmak ve yerel ya da ulusal düzeyde belli bir konuda fark›ndal›k yarat-mak gibi faaliyetler de gerçeklefltirir.

Kimi sivil toplum örgütleri sadece belirli bir konuda çal›fl›rken baz›lar› da görevtan›mlar› do¤rultusunda birden fazla konuda ve alanda hizmet verir. Bu çerçeve-de sa¤l›k, e¤itim, spor vb. konulara odaklan›p sadece bu alanlarda faaliyet göste-ren sivil toplum örgütlerinin yan› s›ra bulunduklar› topluma bir ses olabilme çaba-s› içinde olanlar da söz konusudur. Sivil toplum örgütlerinin temel amaçlar› flu fle-kilde özetlenebilir ( Keane, 1994,: 37-41);


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Kamuoyu oluflturma yoluyla bireylerin taleplerinin dile getirilmesine ve dik-kate al›nmas›na yard›mc› olmak.

• Ço¤ulcu ve kat›l›mc› bir toplum yap›s›n›n sa¤lanmas›nda etkin bir rolüstlenmek.

• Gerek devletin gerçeklefltirdi¤i uygulamalara gerekse pazar ekonomisinindayatt›¤› baz› mekanizmalara karfl› koruyucu tampon olma ifllevi görmek.

• Toplum içinde, toplumun ç›karlar› do¤rultusunda kamuoyu oluflturarak bi-reylerin taleplerinin dile getirilmesini sa¤lamak.

• Temel ölçeklerde projeler üretmek ve bu projelere kaynak aktar›m›n›sa¤lamak.

• Üretilen projeleri uygulamaya geçirerek e¤itim, sosyal refah ve istihdamkonular›nda hükümet politikalar›na paralel ya da alternatif sorumluluklarüstlenmek.

• Ço¤ulcu, kat›l›mc› bir toplum yap›s›n›n oluflmas›n› sa¤layarak piyasadakimetalaflmaya ve egemen piyasa de¤erlerine karfl› dengeleyici bir unsurolmak.

Sivil toplum örgütleri, kendi içlerinde oluflturulan ço¤ulcu ve kat›l›mc› bir kül-türle beslenen ve ayn› zamanda yönetim deneyimi de edinmifl bireylerin yetiflme-sini sa¤lamay› da amaçlar. Ayr›ca devletin gücünün yetmedi¤i konularda araflt›rma,tesis ve hizmet sa¤layarak devletin hizmet yelpazesindeki aç›klar› da kapamay› he-defler. Bu ba¤lamda özellikle güney yar›m küredeki sivil toplum örgütlerinin hü-kümetlerin baz› fonksiyonlar›n› üstlenmesi ve bu yönüyle bir ara mekanizma ol-mas› örnek olarak verilebilir.

Sivil toplum örgütlerinin amaçlar› çerçevesinde birçok toplumsal ifllevleri desöz konusudur. Bu ifllevleri flu flekilde özetlemek mümkündür (‹brahim ve Wedel,1997: 73);

Sivil toplum örgütleri:• Demokrasinin geliflmesine katk›da bu-

lunur.• Bireylerin ortak amaç ve hedefleri

dogrultusunda, siyasi iradeyi ve yöne-timi karar alma sürecinde kamuoyuoluflturmak suretiyle etkiler.

• Devletin eylemlerinin sivil toplum ta-raf›ndan denetlenmesine olanak sa¤-lama; di¤er yandan da topluma devletkarfl›s›nda bir koruma sa¤lama ifllevi görür.

• Kamuoyu oluflturarak bireylerin taleplerini dile getirmeleri için uygun ortamsa¤lar.

• Belirli konularda kamuoyu duyarl›l›¤›n›n yarat›lmas›/art›r›lmas› ve hükümet-leri harekete geçiren siyasi bask›lar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lar.

• Ço¤ulcu toplum yap›s›n› gelifltirerek, egemen aktörlere karfl› dengeleri sa¤-layan bir unsur olarak ifllev görür.

• Bireylerin siyasi kültürlerini gelifltirir yani kat›l›mc› ve ço¤ulcu bir kültürelyap› gelifltirir ve pekifltirir. Bu sayede bireylere yönetim deneyimi de ka-zand›r›labilir.

• Sorunlara, esnek yap›lar›ndan dolay›, çok daha ifllevsel çözümler gelifltirebi-lir. Dolay›s›yla projeler üretip bu projelere gerekli kaynaklar› da bulabilir.Özellikle, e¤itim, sosyal refah ve istihdam konular›nda hükümet politikala-r›na paralel ya da alternatif sorumluluklar alabilir.


Bireyler aras›nda hoflgörü vedayan›flmay› art›rmak,bilinçlendirmek, ortakhareket etme duygusukazand›rmak ve ayn›düflünceye sahip olanlar› biraraya getirmek sivil toplumörgütlerinin amaçlar›aras›nda yer al›r.

Resim 9.2

Sivil Toplum Logosu

Sivil toplum örgütlerinin siyasal, toplumsal ve ekonomik etkilerini de¤erlendiriniz.

Sivil Toplum Konusunda Tart›flmalar 1980’lerden sonra s›kça tart›fl›lan bir konu haline gelmifl ve çok çeflitli içerikleryüklenmifl bir kavram olan ‘sivil toplum’un kökeni Antik Yunan’a kadar uzan›r.Klasik siyaset ve hukuk felsefesinde daha çok devlet referansl› olan sivil toplumkavram›n› ilk kez Aristoteles’in kulland›¤› ve bu kavram›n Laticeye societas civilisolarak çevrilen ‘politike koinoia’ oldu¤u söylenebilir. Aristoteles’ten itibaren Hob-bes, Locke, de Tocqueville, Rousseau, Ferguson gibi klasik hukuk felsefecilerinide kapsayan dönemde siyasi toplum yani devlet ve sivil toplum özdefl olarak kul-lan›lm›flt›r. Bu özdeflli¤in en görünür fleklini ald›¤› Hobbes’un modelinde, herkesinherkese karfl› sürekli savafl halinde oldu¤u bir güvensizlik ortam› olan do¤a hali,insanlar› bir sözleflme ile devlet yani sivil toplum etraf›nda birleflmeye itmifltir. Loc-ke ise devleti do¤a halinin düzenlenmesi olarak ele al›r. Locke’da devlet yani siviltoplum sadece ç›kabilecek ihtilaflarda baflvurulan yasalar›n ve yapt›r›mlar›n uygu-lan›fl›nda ortaya ç›kar.

Sivil toplum 18. yy’›n ortalar›na do¤ru piyasa ekonomisinin yükselifli, sanayilefl-me ve kentleflme ile birlikte devletten büyük ölçüde ayr›lm›fl, karmafl›k bir sosyaldüzen olarak ele al›nm›flt›r; bu anlamda teorik bir k›r›lma söz konusudur. Ayd›nlan-ma düflünürleri sivil toplumu Aristotle, Hobbes ve Locke’dan farkl› olarak, yeni ye-ni öne sürülmeye bafllayan bireysel hak ve özgürlüklerin yan›nda devletin müdaha-lesine karfl› bir savunma alan› olarak ele alm›fllard›r (Edwards, 2005: 7). Mutlakiye-tin çözülüflü, despotik devlete karfl›, kentli bireyin ve yeni bireysel haklar›n öne ç›k-mas› ile sivil toplum kavram› da geleneksel kavray›fltan modern kavray›fla geçmiflve devlet-sivil toplum özdeflli¤i yerini devlet-sivil toplum karfl›tl›¤›na b›rakm›flt›r(Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 11). Özellikle Alexis de Tocqueville sivil toplumu, ken-disini benzer ideallere adam›fl ve despotizme karfl› durufllar›n›n sürdürülebilmesiiçin devletten korunmas› gereken örgütler evreni olarak yüceltir (Edwards, 2005: 7).

‹lk defa Bat›da ortaya ç›kan sivil toplum hareketi, Bat›daki mutlak monarflilerinbütün güç ve bask›s›na ra¤men onlar›n kontrollerinden kaçan ve böylece özerk(otonom) bir sürecin flekillenmesini sa¤layan bir toplumsal hareket kayna¤› olmufl-tur. Ortaça¤da Avrupa kentlerinde yaflayanlar kentli nüfus olarak zamanla kollek-tif bir bilinç gelifltirmifl ve sivil toplum olgusunun oluflmas›na yol açm›fllard›r. Bat›monarflileri sivil toplumun izlerini hiçbir zaman tam olarak silememifl, sivil toplumiktidar› dizginleyen bir güç olarak süregelmifltir. Bugünkü anlamda sivil toplumunortaya ç›k›fl›n›n Bat›da Sanayi Devrimine koflut yeni toplumsal ve siyasal aray›fllar-dan kaynakland›¤› söylenebilir (Çopuro¤lu ve Çetin, 2010:16).

Bat›da Rönesans sonras› geliflmelerin bir sonucu olarak yeni bir siyasal toplumaray›fl› gündeme gelmifl, bunun bir gere¤i olarak ulus devlet, ulusal nitelikli birdin, daha kat›l›mc› ve özgürlükçü bir siyasal yaflam ve do¤al halden ar›nm›fl bir si-yasal yap› gibi temalar tart›fl›lm›flt›r. Zira Katolik kilisesi Rönesanstan önce yaflam›nher alan›nda oldu¤u gibi siyasal yaflam ve normlar üzerinde de hegemonya kur-mufl ve Katolizm eksenli de¤erler gelifltirmifltir. Fakat daha sonralar› bir yandanMartin Luther King ve John Calvin öncülü¤ünde bafllayan ulusal din aray›fl› biryandan da Machiavelli taraf›ndan bafllat›lan ulusal devlet aray›fl›n›n etkisi ile yenibir siyasal yap›n›n temelleri at›lm›flt›r.

Sivil toplum kavram› Hobbes, Locke ve Rousseau gibi düflünürler taraf›ndanfarkl› biçimlerde yorumland›ktan sonra kavram› bugün bilinen anlamda Hegel kul-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

lanm›flt›r. Hegel sivil toplum ile siyasal toplum aras›nda bir ayr›m yapm›fl, analitikbir düzeyde devlet ve toplum aras›ndaki çizgileri belirtmifltir. Bu ba¤lamda devle-tin düzenledi¤i alanlar› ve toplumsal iliflkileri siyasal toplum kavram›yla ifade et-mifl, geriye kalan özerk alanlar› ise sivil toplum olarak adland›rm›flt›r (Keane,1994:33). Hegel sivil toplumu bütün bireysel ç›karlar›n birbirleriyle çarp›flt›¤› birsavafl alan› olarak tan›mlar. Ayr›ca ona göre bu bireysel ç›karlar bir yandan özeltoplulu¤un ç›karlar›na karfl› durur bir yandan da bireysel ç›kar ile özel toplulu¤unç›karlar› devletin düzenlemelerine ve yüksek görüfl noktas›na karfl› mücadele eder(Keane, 1994:35).

18. yy ikinci yar›s›ndan itibaren sivil toplum, do¤makta olan sanayi toplumu-nun kavran›fl› ile ilgili olarak, kapitalist üretim, serbest piyasa ve modern üretim vede¤iflim tarzlar›na dayanan topluma iflaret etmifltir. Hegel, ‘Bürgerliche Gesells-chaft’ fleklinde ifade etti¤i aile ile devlet aras›nda konumlanan sivil toplum kavra-m› ile tam da bu durumu ifade eder. Hegel, sivil toplumu sadece ihtiyaçlar üzeri-ne kurulmufl toplumsal bir birim olarak tan›mlar (Mardin, 2007: 22). Bireyler ken-di ç›karlar›n› gerçeklefltirmek ve kendi ihtiyaçlar›n› gidermek amac›yla baflka in-sanlarla iliflki kurarken eflzamanl› olarak baflkalar›n›n da ç›karlar›n› gerçeklefltirme-de yard›mc› olurlar. S›n›flaflma da Hegel’e göre sivil toplumdaki ortak ihtiyaçlar›nbir sonucudur. Hegel’e göre bu ihtiyaçlar sistemini tarafs›z olarak niteledi¤i devletdüzenler. Devlet, sivil toplum u¤ra¤›ndan geçen bireyin evrensel gelifliminin enyüksek, en son aflamas›d›r (Mardin, 2007: 14).

Marx ve Engels çal›flmalar›nda 1840’lardan itibaren Avrupa’daki sanayi devrimi-nin toplumsal sonuçlar›n›n ve yine buna ba¤l› olarak ilk defa büyük boyuttaki mü-cadeleleriyle tarih sahnesine ç›kan iflçi s›n›f›n›n analizine odaklan›rlar. Marx, top-lumsal çözümlemelerinin çerçevesinde gelifltirdi¤i sivil toplum kavram›n› Hegel’dendevral›r. Hegel’in devlete atfetti¤i üstünlü¤ü elefltiren Marks kendi sivil toplum te-orisini de bu elefltiri çerçevesinde kurar. Marx’ta sivil toplum, ekonomik iliflkilerinbelirledi¤i bir iliflkiler bütünü olarak ortaya ç›kar (Kalayc›, 2007: 80). Marx, sivil top-lumu ekonomi politikte aranmas› gerekti¤ini belirterek altyap› ve üstyap› aras›nda-ki iliflkiler hakk›ndaki tezini gelifltirir (Bobbio, 2004:101). Üstyap› olarak devlet ya-ni siyasi toplum özerk bir alan olup ekonomik alan›n ait oldu¤u altyap› ise bencilrekabet, sömürü ve s›n›f eflitsizli¤i alan› olarak ifade edilir. Marx’›n ifadesiyle “ Siviltoplum, üretici güçlerin gelifliminin belli bir aflamas›nda bireylerin bütün maddi ilifl-kilerini kucaklar. Sivil toplum, verili bir aflaman›n bütün ticaret ve sanayi hayat›n›kapsar...” (Aktaran, Bobbio, 2004: 101). Di¤er bir ifadeyle, ekonomik alan› ifadeeden ve burjuva toplumunun geliflmesiyle siyasi alandan özerk bir alan oluflturansivil toplum, toplumun temel altyap›s›n› oluflturur. Marx’›n sivil toplum tart›flmas›n›noktalamadan önce altyap›-üstyap› iliflkisine de¤inmekte fayda vard›r. Üretim iliflki-leri ile flekillenen sivil toplumun ayn› zamanda altyap›n›n bir unsuru olarak ifadeedildi¤i önceden söylenmiflti. Marx’ta altyap› yani ekonomik iliflkileri temsil eden si-vil toplum üstyap›n›n yani devletin oluflumunda belirleyicidir. Dolay›s›yla, üretimiliflkilerini yöneten ve sivil topluma hakim olan s›n›f ayn› zamanda devleti de etkisialt›na al›r. Bu aç›dan devlet Hegel’in öne sürdü¤ü gibi bireyin evrenselleflmesindevar›lacak olan en üst seviye de¤il, sivil toplumdaki ç›kar iliflkilerinin, s›n›fsal eflitsiz-liklerin bir yans›mas›d›r. Marx, sivil toplumun s›n›f bilincine ulaflan proleter s›n›f›nhakimiyetine geçece¤ini ve dolay›s›yla devletin de proleteryan›n hakimiyetine ge-çim zamanla sönümlenece¤ini öngörür (Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 12).

Bu öngörünün yani devrimin neden geliflmifl kapitalist ülkelerde de¤il de Rus-ya’da gerçekleflti¤i, Avrupa’da iflçi mücadelesinin neden faflizme karfl› yenildi¤i gi-


bi sorular Marksist düflünürleri meflgul etmifltir. Bu düflünürlerin bafl›nda AntonioGramsci gelir. Gramsci’nin teorisi, bütün Marksist gelenekle k›yasland›¤›nda derinbir yenilik getirir; Gramsci’de sivil toplum altyap›sal alanda de¤il üstyap›sal alan-dad›r. (Bobbio, 2004: 101). Buna ek olarak Gramsci’ye göre sivil toplum Marx’taoldu¤u gibi ekonomik iliflkileri de¤il, ideolojik ve kültürel iliflkileri, düflünsel haya-t› içerir (Bobbio, 2004: 102). Gramsci, üstyap›n›n iki ayr› düzeyi olarak devlet vesivil toplumun birbirini nas›l etkiledi¤ini aç›klar. Hegemonya teorisinde sivil top-lum ile politik toplum yani devlet aras›ndaki iliflkinin iktidar mekanizmalar›n› na-s›l üretti¤ini ve bu iktidar› kal›c›laflt›rd›¤›n› anlat›r.

Sivil toplum kavram› Gramsci’den sonra siyasi ve felsefi söylemlerde uzunca birdönem yer tutmam›fl olup bu kavram›n yeniden canlan›fl› 1990’l› y›llara dayanmak-tad›r (Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 13). Bu canlan›flta, Do¤u Blo¤u ve Latin Ameri-ka’daki demokratikleflme yanl›s› muhalefetin, Bat›l› ülkelerde, gönüllü faaliyetler-deki art›fl›n ve yeni toplumsal hareketlerin kurumsallaflmas›n›n önemli bir rolü var-d›r (Ye¤en ve di¤erleri, 2010: 14).

Sivil toplum örgütlerinin tabandan gelen popüler hareketlerin yerini ald›¤›n›öne sürenlerin yan› s›ra bu örgütlerin kurulufllar›ndan bu yana emperyalist yap›daoldu¤u ve koloniyal dönemdeki ruhban s›n›f›n rolüne benzer bir görev yürüttü¤ügörüflünü savunanlar da vard›r. Ayr›ca bu görüfl sahipleri sivil toplum örgütlerleriarac›l›¤› ile bir ülkenin iç ifllerine müdahele etmenin amaçland›¤›n› da öne sürmüfl-lerdir (Keyman, 2006: 14).

Sivil toplum kurulufllar› da resmi kurumlar gibi çal›flma flekillerini yasalar çerçe-vesinde kendisi belirler. Resmi kurumlar›n çal›flma flekillerinin devlet taraf›ndanbelirlenmesi, ayr›ld›klar› tek noktad›r.

S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹N‹N GEL‹fi‹M SÜREC‹Uluslararas› sivil toplum örgütlerinin geliflim süreci 19. yüzy›l›n ortalar›na kadaruzanmaktad›r. Köleli¤e karfl› hareket ve kad›n haklar›n›n kazan›lmas› konular›ndaçok önemli roller oynayan sivil toplum örgütlerinin etkinlikleri ve etkisi Dünya Si-lahs›zlanma Konferans›nda en üst düzeye ulaflm›flt›r. Ancak bugünkü anlamda “si-vil toplum kuruluflu” kavram› ilk defa 1945 y›l›nda Birleflmifl Milletler teflkilat›n›nkuruluflu s›ras›nda, Kurulufl Beyannamesinin 10. Bölümününün 71. Maddesindedevlet ve üye ülkelere ait olmayan örgütlerin dan›flmanl›k rolü ile ilgili tan›mlama-da kullan›lm›flt›r. Sivil toplum örgütlerin›n sürdürülebilir kalk›nma alan›ndaki ha-yati rolleri ilk defa Birleflmifl Milletlerin sivil toplum örgütleri ile Birleflmifl Milletleraras›nda s›k› dan›flmanl›k iliflkilerinin düzenlendi¤i Gündem 21’in (Gündem 21)27. Bafll›¤›nda dile getirilmifltir (Balo¤lu, 1994:21-25)

20. yüzy›lda öngörülemez bir ivme kazanan küreselleflme süreci ile ulus devlet-lerin birçok meseleyi kendi içlerinde çözebilmelerinin neredeyse imkans›z oldu¤ubir döneme girilmifltir. Buna ba¤l› olarak bu süreçte özellikle küresel sivil toplumörgütleri ulus devletlerin etki alan›n› aflan meselelerin çözümünde yer alan bafll›caaktörler olarak önem kazanm›flt›r. Öte yandan, Dünya Ticaret Örgütü gibi ulusla-raras› örgütler finansal alandaki büyük aktörlerin ç›karlar›na odakl› kararlar al›ppolitikalar ürettikleri alg›s›yla ciddi elefltirilere hedef olmaktad›r. Buna karfl›n, baz›sivil toplum örgütleri bu alandaki dengesizli¤i gidermek için insani konular, kal-k›nma yard›mlar› ve sürdürülebilir kalk›nma alanlar›nda geliflim göstermifltir. Örne-¤in, Dünya Ekonomik Forumu’na alternatif bir toplant› olarak düflünülen ve her y›lOcak ay›nda Dünya Ekonomik Forumu’nun gerçeklefltirildi¤i Davos’ta düzenlenenDünya Sosyal Forumu’na, 5.sinin düznelendi¤i 2005 y›l›nda, 1000’den fazla uluslararas› sivil toplum örgütünün temsilcileri kat›lm›flt›r.


Sivil toplum kuruluflu”kavram› ilk defa 1945y›l›nda Birleflmifl Milletlerteflkilat›n›n kuruluflus›ras›nda KuruluflBeyannamesinin 10.Bölümününün 71.Maddesinde devlet ve üyeülkelere ait olmayanörgütlerin dan›flmanl›k rolüile ilgili tan›mlamadakullan›lm›flt›r.

1990’l› y›llarda hayat›n birçok alan›nda sivil toplum örgütlerinin faaliyet göster-mesi, nitelik ve nicelik olarak adeta bir patlama yapmas›, kimi akademisyenler ta-raf›ndan 21. Yüzy›l›n “sivil toplum örgütleri ça¤›” olarak nitelendirilmesine yol aç-m›flt›r (Küçükali, 2008:167).

Savafl, çat›flma, do¤al afetler, açl›k, kurakl›k, çevre sorunlar›, bulafl›c› hastal›klarve e¤itim sorunlar› gibi dünyan›n giderek art›fl gösteren ve çeflitlenen sorunlar›karfl›s›nda sivil insiyatiflerin çabalar› tüm yerkürede oldu¤u gibi bizim co¤rafya-m›zda da gün geçtikçe artmaya devam etmektedir.

TÜRK‹YE’DE S‹V‹L TOPLUM ÖRGÜTLER‹Sivil toplum örgütlerin›n Türkiye’deki tarihsel sürecine bak›ld›¤›nda, Osmanl› ‹m-paratorlu¤unun Uluslararas› Cenevre Sözleflmesi’nde 5 Temmuz 1865’te taraf ola-rak yer ald›¤› ve 11 Haziran 1868 tarihinde “Osmanl› Yaral› ve Hasta Askerlere Yar-d›m Cemiyeti”ni kurdu¤u görülmektedir. Zamanla ‹mparatorluk genelinde yayg›n-laflan ve “Hilâli Ahmer” ad›n› alan bu köklü kurulufl, ‹slâm ülkelerinde modern an-lamdaki ilk sivil toplum örgütü olma özelli¤ini tafl›maktad›r. Hilâl-i Ahmer’in fiam,Amman, Ba¤dat, Mekke, Kahire gibi flubeleri, 20. Yüzy›lda bu kentlerin bulundu-¤u bölgelerin ba¤›ms›zl›klar›n› ilân etmesinin ard›ndan o ülkelerin K›z›lay Cemi-yetleri olarak faaliyetlerini sürdürmüfltür (Hac›fettaho¤lu, 2007: 3, 347).

Sivil toplum örgütlerinin toplumsal hayat›n bütün alanlar›nda yer alma süreci-nin Türkiye’de çok karmafl›k ve uzun oldu¤u söylenebilir. Türkiye’de sivil toplum,gönüllülük kavram› ile birlikte geliflmifltir. Selçuklu, Osmanl›, ve Cumhuriyet dö-nemlerinde kimi toplumsal hizmetler gönüllü kurulufllar taraf›ndan sunulmufltur.Türkiye’de bugünkü e¤itim ve sa¤l›k hizmetlerinden sorumlu mevcut devlet kuru-lufllar›n›n temeli Osmanl› döneminde kurulan vak›flara uzanmaktad›r. Anadolu’daoluflturulan sivil toplum örgütleri geliflme sürecinde ço¤u kez ülke yönetimiyle içiçe olmufl, hatta baz› dönemlerde yönetimin boflluklar›n› doldurur hale gelmifltir.

Anadolu nüfusunun kozmopolit yap›s›, din ve etnik kimliklerin çeflitlili¤i merkeziidareyi seçilmifl ve atanm›fl yerel idarecilere vak›flar›n kurulmas› için genifl çapl› tefl-vikler vermeye yönlendirmifltir. Böylelikle halka yönelik hizmetler, Selçuklu ve Os-manl› döneminde oldu¤u gibi, vak›f ad› verilen kurulufllar taraf›ndan sa¤lanm›flt›r. ‹s-lam kaynakl› yard›m gelene¤ine ve dini yap›ya dayal› vak›flar, yerel idarenin araçlar›olarak, merkezi idarenin yapamad›¤› veya etkisiz kald›¤› durumlarda toplumsal hiz-metlerin yan› s›ra altyap› hizmetleri de sa¤lam›flt›r. Örne¤in Osmanl› döneminin med-rese, cemiyet ve tarikatlar› o dönemin sivil unsurlar› olarak ortaya ç›km›fl, medresele-re kaynak sa¤layan vak›flar büyük ölçüde devletten ba¤›ms›z olarak geliflmifltir.

fiehirlerin temel ekonomik birimi olan loncalar, o dönemde devletten ba¤›ms›zifllemifl ve lonca yönetimini esnaf seçmifltir. Vak›f ve loncalarla bafllayan toplumsaldayan›flma gelene¤i toplumsal yap›da önemli bir bofllu¤u doldurmufltur. Resmi ka-y›tlara göre, 19. yüzy›l bafllar›nda 15.000’den fazla vak›f oldu¤u bilinmektedir (Te-pebafl› Belediyesi, 2008:12). Ancak sivil toplum unsuru niteli¤indeki medreseler,vak›flar ve loncalar›n 19. yüzy›la kadar aflama aflama merkezi idarenin etkisine gir-di¤i, giderek ba¤›ms›z olma özelliklerini yitirdi¤i gözlenmektedir.

Güçlenen merkezi yap› her ne kadar cumhuriyetin ilan›na kadar geçen dönem-de modern unsurlarla biraz daha canlanm›fl olan sivil topluma a¤›rl›¤›n› hissettirsede siyasi partiler, bas›n yay›n organlar›, dernekler, ekonomik gruplar, bankac›l›ksektörü, ticaret, hukuki ve idari düzenlemeler sivil toplumun geliflmesine katk›dabulunmufltur (Çaha, 2000:236).

Türkiye’de sivil toplum son 15 y›lda yaflanan baz› dönüm noktalar›na ba¤l› ola-rak büyük de¤iflim geçirmifltir. Örne¤in 1996 y›l›nda Habitat Konferans›’n›n Türki-


ye’de gerçeklefltirilmesi sivil toplumun dünya çap›nda artan önemine dikkat çek-mekle kalmam›fl, Türkiye’den yüzlerce sivil toplum kuruluflu ve di¤er paydafl›n kü-resel sivil toplum hareketine kat›lmas›na, sosyal adalet ve sürdürülebilir kalk›nmaalanlar›nda gündemlerini geniflletmesine yol açm›flt›r. Bunu takiben 1999’da yafla-nan Marmara depremi 20,000’den fazla insan›n hayat›n› kaybetmesine neden ol-mufl ve bölgeyi büyük y›k›ma u¤ratm›flt›r. Sivil toplum örgütleri bu dönemde halk-tan gerek gönüllü olarak kat›l›m gerekse ba¤›fl yapma konular›nda büyük destektoplam›fl ve acil toplumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda devletten daha etkin olduk-lar›n› ortaya koymufltur (TÜSEV, 2006 :53).

Türkiye’deki sivil toplum örgütlerinin son y›llardaki geliflimini de¤erlendiriniz.

Türkiye’de sivil toplum örgütleri aç›s›ndan, en son ve belki de en önemli dö-nüm noktas›n›n 2001’de ülkenin Avrupa Birli¤ine üyelik süreci çerçevesinde kabuledilen Kopenhag Kriterleri ile Birli¤in devleti demokratik de¤er ve uygulamalar›n›benimseyecek politik iradeyi gösterme mecburiyetinde b›rakmas› oldu¤u söylene-bilir. Kopenhag Kriterleri beraberinde önemli reformlar› getirmifl, sivil toplumuözellikle hak ve özgürlükler ekseninde etkilemifltir. Söz konusu reformlar ülkedeörgütlenme özgürlükleri ve medeni haklar üzerinde 1980’den beri süregelen k›s›t-lamalar› büyük ölçüde kald›rm›fl ve sivil toplum faaliyetleri için daha elveriflli biralan oluflturulmas›n› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca bu dönemde merkezi ve yerel düzlemdeinsan haklar› ve sosyal politikalar gibi önemli konularda diyalo¤u teflvik eden ye-ni yasal düzenlemelere gidilmifltir (TÜSEV, 2010:2).

Avrupa Birli¤i ülkelerinde milyonlarla ifade edilebilecek sivil toplum örgütü fa-aliyet göstermektedir. Son y›llarda 1.200.000 derne¤in faaliyet gösterdi¤i ABD’deise ortalama her befl kifliye bir dernek düflmektedir. Buna karfl›l›k Türkiye’deki der-nek say›s› 80 bin civar›ndad›r ve ortalama 900 kifliye bir dernek düflmektedir (Gün-gör Ak, 2005:185-195). Ayn› zamanda Türkiye’de yaklafl›k 4000 - 4500 civar›ndavak›f, bin civar›nda sendika ve bir o kadar da meslek kuruluflu bulunmaktad›r. Ül-kede mevcut sivil toplum örgütü say›s› sadece 100.000 civar›ndad›r. Vak›flar GenelMüdürlü¤ü’nün kay›tlar›na göre, günümüzde Türkiye’deki vak›f say›s› 4494’dir. Burakam, sosyal yard›mlaflma ve çevre alanlar›ndaki vak›flarla, yeni kurulan vak›flar›da içermektedir (TÜSEV, 2006: 53). Ülkemizde en yo¤un faliyet alan›na ve ifllev-selli¤e sahip olan sivil toplum örgütlerinin bafl›nda vak›flar gelmektedir.

Türkiye’deki sivil toplum örgütleri farkl› alanlarda faaliyet göstermektedir. Bun-lar aras›nda yoksullu¤un giderilmesi, sa¤l›k hizmetleri, aile planlamas›, e¤itim, çev-re ve ekoloji, kültürel, etnik ve dini de¤erlerin teflviki, mesleki ve profesyonelgruplar›n bir araya getirilmesi, kültür merkezleri, camiler, okullar ve nadiren has-tanelerin kurulmas› için fon toplanmas› yer almaktad›r (Sabanc› Vakf›, 2011:14).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Dernek 80.750 (%54,47)

Vak›f 4.494 (% 3,03)

‹flçi Sendikas› 96 (% 0,06)

Kamu ‹flçileri Sendikas› 54 (% 0,03)

Oda 4.749 (% 3,20)

Kooperatif 58.090 (%39,18)

Toplam 148.233 %100

Tablo 9.1Türkiye’de Dernek,Vak›f, Sendika, Odave KooperatifSay›lar›

Kaynak: (TÜSEV,2006:52)

Türkiye’deki Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunlar› Toplumsal ve ekonomik konularda rol oynayan tüketici kurumlardan kiflileri ortakamaç çevresinde bir araya getiren hükümet d›fl› topluluklara (çevre, insan haklar›, ha-y›r kurumlar› gibi); dinsel topluluklardan yerel giriflimlere, gençlik kurulufllar› ve ailebirliklerine kadar kiflilerin de dâhil olduklar› kurulufllar sivil toplum örgütleri olarakkabul edilmektedir. Bu kurulufllar son y›llarda toplum yaflam›na iliflkin kimi zorlukla-r›n giderilmesinde ve sorunlar›n çözümünde önemli bir rol üstlenmektedir.

Sivil toplum örgütleri, araflt›rma ve biliflim çal›flmalar›n› etkin bir flekilde sürdü-rebilmesi için uluslararas› kurulufllar taraf›ndan desteklenmektedir ancak bu kuru-lufllar›n s›k›nt› çekti¤i konular›n oldu¤u da bilinmektedir. Bu s›k›nt›lar›n bafl›ndabilgi, iletiflim ve iflbirli¤i ihtiyac› gelmektedir. Sivil toplum örgütlerinin ortak sorun-lar› özetlenecek olursa;

• Sivil toplum örgütlerinin demokratik ve kat›l›mc› bir toplumdaki yeri ve ro-lü henüz alg›lanamam›flt›r.

• Gerek toplum içinde gerekse sivil toplum örgütlerinin kendi bünyelerindeamaçlar› konusunda bir fikir birli¤i ve alg› oluflmam›flt›r.

• Sivil toplum örgütlerinin son y›llarda çeflitlenmesine ve hareketlili¤in ivmekazanmas›na karfl›n hala ortak bir platform kurulmam›fl; ayn› alanda faaliyetgösterenlerin ortak sorunlar›n› ve deneyimlerini paylaflmas›na ve bilgi al›fl-verifli yapmas›na yönelik iletiflim kanallar› henüz oluflmam›flt›r.

• Mevcut sivil toplum örgütlerinde hala bir kurumsallaflma ve sürdürülebilirlikyaklafl›m› eksikli¤i söz konusudur. Bu süreci gerçeklefltirebilecek deneyim, uz-manl›k, rehberlik, e¤itim, bas›n-iletiflim, veritabanlar› ve ortak bilgi noktalar›vas›tas›yla kurumsallaflma henüz yeterli düzeye gelememifltir. Var olan giriflim-ler yetersiz veya geçicidir ve bu nedenle sürdürülebilirlik sa¤lanamamaktad›r.

• Sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri aras›nda e¤itim süreçleri, yay›nlar, websayfalar› ve çeflitli kurumlar taraf›ndan sa¤lanan destekler yer almaktad›r an-cak henüz stratejik bir yaklafl›m gelifltirilememifltir.

• Aktif sivil toplum örgütlerinin pek ço¤unda tabandan gelen bir kat›l›m›noluflmad›¤› görülmektedir.

• Sivil toplum örgütleri daha çok kiflilere ba¤l› olarak kurulmufl ve o kiflilerinliderli¤inde faaliyet göstermektedir.

• Toplumda “örgüt” sözcü¤ünün ve örgütlenmenin verdi¤i rahats›zl›k nede-niyle bir direnç gözlenmektedir. Bu durum sivil toplum örgütlerine kat›l›mkanallar›n› olumsuz etkilemektedir.

• Sivil toplum örgütlerinin ço¤unda “sivillik” ve “toplumsal savunu” bilinci ileiste¤i oluflmam›flt›r.

• Sivil toplum örgütlerinin ço¤unda demokratik bir yönetim yap›s› ve anlay›-fl› geliflmemifltir.

• Sivil toplum örgütlerinde personel, ofis, donan›m vb konularda kapasite ek-sikli¤i ileri düzeydedir. Bunun yan› s›ra kapasiteyi gelifltirmeye yönelik be-cerilerde iletiflim, proje haz›rlama, kaynak oluflturma vb konularda da sözkonusudur; her iki unsur birleflince bir k›s›r döngü oluflturmaktad›r.

• Sivil toplum örgütlerinin oluflumuna ve yaflat›lmas›na yönelik olanaklar›ndaha çok ‹stanbul’da topland›¤›; Anadolu’daki örgüt faaliyetlerinin de ço-¤u kez ‹stanbul merkezli sivil toplum örgütleri ile ba¤lant›l› yürütüldü¤ü;bu çal›flmalarda da iflbirli¤i ve delegasyonda büyük sivil toplum örgütle-rinin Anadolu’daki küçük örgütlerle çal›flmaya genelde istekli olmad›¤›görülmektedir.


Türkiye’de 80.750 dernek,4494 vak›f, 96 iflçisendikas›, 54 Kamu iflçilerisendikas›, 4.749 oda ve58.090 kooperatif olmaküzere toplam 148.233 siviltoplum örgütü faaliyetinisürdürmektedir.

TÜSEV’in 2006 y›l›ndayapm›fl oldu¤u araflt›rmada,sivil toplum örgütüne görede¤iflmekle birlikte,kurumsallaflma eksikli¤i,yönetiflim sorunu, güven vekat›l›m eksikli¤i gibi temelbileflenlerin önemli sorunalanlar› oldu¤u ortayaç›km›flt›r.

TÜSEV’in 2006 y›l›nda gerçeklefltirdi¤i“Uluslararas› STEP Türkiye Ülke Raporu” ad-l› araflt›rmada da yukardaki sorunlara benzersorunlar›n mevcut oldu¤u ve sivil toplum ör-gütüne göre de¤iflmekle birlikte, kurumsal-laflma eksikli¤i, yönetiflim sorunu, güven vekat›l›m eksikli¤i gibi temel bileflenlerin halasorunlu oldu¤u belirtilmektedir.

Bunun yan› s›ra Yaflama Dair Vak›f›’n›n(YADA) 2005 y›l›nda 8 ilde 32 Gönüllü Ku-ruluflu baz alarak yürüttü¤ü bir araflt›rma-

n›n sonuçlar› da Türkiye’de sivil toplum ör-gütlerinin günümüzde yaflad›¤› temel sorunlara iliflkin veriler ve tespitler içermek-tedir. YADA’n›n (2005) araflt›rmas›na göre, Türkiye’de Gönüllü Kurulufllar›n yafla-d›¤› sorunlar da benzer bafll›klar alt›nda de¤erlendirilmifltir. Saptanan sorunlar; alt-yap› sorunlar›, gönüllü a¤lar, kadrolar ve üyeler ile ilgili sorunlar, devletle iliflkiler,örgüt içi iliflkilere yönelik sorunlar, gönüllü kurulufllar›n birbirleri ile olan iliflkile-ri, hedef gruplar ve toplumla iliflkiler, medyayla iliflkiler ve sivil toplumun sadecegönüllü kurulufllardan ibaret olarak alg›lanmas›d›r (http://www.siviltoplumakade-misi.org.tr/).

Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin zay›f yönlerini irdeleyiniz.

Türkiye’deki sivil toplum örgütlerinin günümüzde karfl›laflt›¤› sorunlar›n afl›l-mas› ve sivil toplum örgütlerinin gelifltirilmesi için yap›lmas› gereken çal›flmalar fluflekilde de¤erlendirilebilir;

• Vatandafll›k bilincinin gelifltirilmesi ve örgütlenmenin önündeki engellerkald›r›lmal›d›r.

• Ülke genelinde biliflim-bilgi toplumu olma yönündeki bilinç yayg›nlaflt›r›l-mal›d›r.

• Bilgiye eriflim kolaylaflt›r›lmal›d›r. Yerel yönetimlerin oluflturacaklar› kentbilgi sistemleri elektronik ortam üzerinden ulafl›labilir olmal›d›r.

• Sivil, kamu ve özel giriflimin birbirlerinin etkinliklerinden haberdar olmas›n›ve iflbirli¤inin artmas›n› sa¤layacak platformlar oluflturulmal›d›r.

• Sivil toplum örgütleri aras›nda yatay ve dikey iliflki ile iflbirli¤ine yönelik ko-flullar oluflturulmal›d›r.

• Halk kat›l›m›n›n yerel yönetim iflleyifliyle eflgüdüm içinde olabilmesi için ye-rel yönetimler çeflitli yöntem ve yaklafl›mlarla kat›l›m› teflvik etmelidir.

• Bilgi, iletiflim, sanat, e¤itim, kültür vb alanlarda çal›flan ve toplumsal dönü-flüme katk› verebilecek sivil toplum örgütlerini bir araya getirmek, verimli-lik ve etkinli¤i artt›rman›n yan› s›ra mesleki geliflme ve dayan›flmay› sa¤la-makta da önemli bir önlem olarak düflünülmelidir.

• Avrupa Birli¤i’ne kat›l›m sürecinde sivil toplum örgütlerinin yap› ve ifllevle-rinin giderek daha da önem kazanaca¤› öngörüsüyle, kamu kesiminin kararalma mekanizmas›na sivil toplum örgütleri daha yo¤un dâhil edilmelidir.

• Avrupa Birli¤i ile ilgili alanlarda faaliyet gösteren sivil toplum örgütleri, Bir-likteki muadilleri ve semsiye örgütleri ile birlikte ortak projeler yürütme velobi çal›smalar› yapma vb rolleri de üstlenmelidir.

Konuya iliflkin daha genifl bilgiye afla¤›daki kaynaktan ulaflabilirsiniz: Sivil Toplumcunun ElKitab›, Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi, ‹stanbul, I Bask›, Editör Nafiz Güder, Kas›m 2004


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Resim 9.3

Sivil ToplumBetimlemesi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sivil toplum örgütlerini tan›mlamakKökenleri Antik Yunan’a kadar uzanan ve 15.yüzy›ldan günümüze de¤in farkl› anlamlar kaza-nan sivil toplum özellikle devlet-birey ve toplumiliflkilerini aç›klamada ve düzenlemede her dö-nem baflvurulan temel kavramlardan biri olmufl-tur. Sivil toplum kurulufllar› “sivil toplum örgüt-leri” olarak da adland›r›l›r. Resmi kurumlar d›fl›n-da ve bunlardan ba¤›ms›z olarak çal›flan, politik,sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar do¤-rultusunda lobi, ikna ve eylem çal›flmalar› yürü-ten, kat›l›mc›lar› gönüllülük usulü do¤rultusundakabul eden, kâr amac› gütmeyen ve gelirini ba-¤›fllar ve/veya üyelik ödemeleri ile sa¤layan ku-rulufllard›r. Sivil toplum örgütleri, bireyler aras›n-da hoflgörü ve dayan›flmay› ve bilinçlenmeyi ar-t›rmak, ortak hareket etme duygusu kazand›r-mak, ayn› düflüncedeki insanlar› bir araya getir-mek gibi amaçlar› gerçeklefltirmeyi sa¤lar. Sivil toplum örgütleri oda, sendika, vak›f ve der-nek ad› alt›nda faaliyet gösterir. Topluma yararl›bir hizmet sunmak için kurulmufl yasal topluluk-lard›r. Sivil toplum örgütleri, herhangi bir devletorgan›ndan ba¤›ms›z bir flekilde özel kiflilerin gi-riflimiyle yasal olarak kurulmufl her türlü organi-zasyon için kullan›lan genel bir kavramd›r. Siviltoplum örgütlerinin tamamen veya k›smen devletorganlar› taraf›ndan desteklendi¤i durumlarda bi-le bünyesinde herhangi bir devlet yetkilisi bulun-mad›¤› sürece “sivil toplum örgütü” olma özelli¤i-nin baz› durumlarda geçerlili¤i kabul edilir.

Sivil toplum örgütlerinin tarihsel sürecini de¤er-lendirmekTürkiye’de sivil toplum örgütlerinin geliflme süre-ci karmafl›k olmakla birlikte Osmanl›, Selçuklu veCumhuriyet dönemlerinde kimi toplumsal hizmet-ler gönüllülük esas›na dayal› olarak geliflen siviltoplum anlay›fl› ba¤lam›nda gerçeklefltirilmifltir.Türkiye’de bugünkü e¤itim ve sa¤l›k hizmeti ve-ren devlet kurulufllar›n›n temelinin Osmanl› döne-minde kurulan vak›flara dayand›¤› söylenebilir.Anadolu’daki sivil toplum örgütlerinin tarihi ço¤ukez ülke yönetimiyle iç içe geçmifl, baz› dönem-lerde yönetimlerin boflluklar›n› tamamlam›flt›r. 1980’den sonra derneklerin yeniden kurulmas›-na yol açan yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Buna

karfl›n Türkiye’nin önde gelen sivil toplum ör-gütlerinin üçte ikisinin son on befl y›lda kurul-mufl olmas› ilgi çekicidir. Dünyadaki örnekler ilekarfl›laflt›r›ld›¤›nda ülkemizdeki sivil toplum ku-rulufllar›n›n tarihçesinin çok eski dönemlere da-yand›¤› söylenemez. Türkiye’de mevcut sivil top-lum örgütü say›s› nüfusa oranla de¤erlendirildi-¤inde birçok ülkenin gerisinde kalmaktad›r. Gü-nümüzde ülkedeki sivil toplum kuruluflu statü-sündeki birçok derne¤in asl›nda faaliyette olma-yan yerel dernekler oldu¤u gerçe¤i göz önündebulunduruldu¤unda bu alan›n gelifltirilmesi ge-reklili¤i ortaya ç›kmaktad›r. Bugün Türkiye’de80.750 dernek, 4494 vak›f, 96 iflçi sendikas›, 54Kamu iflçileri sendikas›, 4.749 oda ve 58.090 ko-operatif olmak üzere toplam 148.233 sivil top-lum örgütü faaliyetlerini sürdürmektedir.

Sivil toplum örgütlerinin amaçlar› ve ifllevlerinitan›mlamakSivil toplum örgütleri “birlikten güç do¤ar” ilke-sine dayanarak faaliyetlerini sürdürür. Bu örgüt-ler, bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› ar-t›r›r, bilinçlenmeyi ve ortak hareket etme duygu-sunu sa¤lar. Ayn› düflünce düzleminde olanlar›biraraya getirir ve ortak amaçlar›n gerçekleflme-sini sa¤lar.Sivil toplum örgütleri, çeflitli olanlarla, çok de¤i-flik ve farkl› amaçlar› gerçeklefltirmek üzere çal›fl-maktad›rlar.

Türkiye’de sivil toplum örgütlerinin sorunlar›n›irdelemekSivil toplum örgütleri son y›llarda Avrupa Birli¤ipolitika sürecine ve programlar›na daha fazla dâ-hil edilerek, daha genifl bir sivil alan oluflturmadaanahtar unsur olarak yer almaktad›r. Sivil toplumörgütleri Avrupa’ daki yönetiflim, kalk›nma, çevreve sosyal politika gibi bir dizi konuda “sesli pay-dafllar” olarak düflünülmektedir. Türkiye’de siviltoplum örgütlerinin finansmandan yönetime, ör-gütlenmeden karar alma mekanizmalar›na kadarbirçok sorunlu alan› söz konusudur. Avrupa Bir-li¤ine tam üyelik aç›s›ndan sivil toplum alan›n›ngelifltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas› gereklidir. Buba¤lamda sivil toplum örgütlerinin gerek alt yap›-lar›n›n güçlendirilmesi gerekse kurumsallaflmaçal›flmalar›n›n h›zland›r›lmas› önem tafl›maktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi “sivil toplum” kavram›n›nortaya ç›kt›¤› dönemdir?

a. 13. yüzy›lb. 14. yüzy›lc. 15. yüzy›ld. 16. yüzy›le. 17. yüzy›l

2. Hangi yazar sivil toplum örgütlerinin ABD’nin enbüyük yenilik ve itici gücü oldu¤unu öne sürmektedir?

a. Peter Drucker b. Porterc. Fukuyamad. Milton Friedmane. Adam Smith

3. Afla¤›dakilerden hangisi Türkçede kullan›lan “sivil”sözcü¤ünün Latince kökünden türetilmifl olan›d›r?

a. Sivilliusb. Civicc. Societyd. Civiciuse. Civis

4. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum örgütlerinin ta-n›m›n› do¤ru olarak vermektedir?

a. Resmi kurumlardan ba¤›ms›z olmayan, politik,sosyal, kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar›do¤rultusunda lobi, ikna ve eylem çal›flmalar›yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n› karfl›l›kl›l›kesas›yla alan kurulufllard›r.

b. Politik, sosyal, kültürel, hukuki ve çevreselamaçlar› do¤rultusunda devlet düzeyinde çal›fl-malar yapan ve kâr amac› güden kurulufllard›r.

c. Resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›zolarak çal›flan, politik, sosyal, kültürel, hukuki veçevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi, ikna ve ey-lem çal›flmalar› yürüten, üyelerini ve çal›flanlar›n›gönüllülük usulüyle alan, kâr amac› güden ve ge-lirlerini devlet fonlar› ile sa¤layan kurulufllard›r.

d. Resmi kurumlar d›fl›nda ve bunlardan ba¤›ms›zolarak çal›flan, politik, sosyal, kültürel, hukukive çevresel amaçlar› do¤rultusunda lobi, ikna veeylem çal›flmalar› yürüten, üyelerini ve çal›flan-lar›n› gönüllülük usulüyle kabul eden, kâr ama-c› gütmeyen ve gelirlerini ba¤›fllar ve/veya üye-lik ödemeleri ile sa¤layan kurulufllard›r.

e. Resmi kurumlarla birlikte çal›flan, politik, sosyal,kültürel, hukuki ve çevresel amaçlar› do¤rultu-sunda lobi çal›flmalar›, üyelerini ve çal›flanlar›n›gönüllülük usulüyle alan, kâr amac› güden vegelirlerini kendi flirketleri vas›tas›yla ile sa¤layanticari kurulufllard›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum örgütlerininamaçlar›ndan biri de¤ildir?

a. Bireyler aras›nda hoflgörü ve dayan›flmay› art›r›r.b. Bilinçlenmeyi art›r›r.c. Geliri art›r›r.d. Ortak hareket etme duygusu kazand›r›r.e. Ayn› düflünceye sahip olanlar› bir araya getirir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi ülkemizdeki sivil toplumörgütlerinin sorunlar›ndan biri de¤ildir?

a. Sivil toplum örgütlerinin demokratik ve kat›l›mc›bir toplumdaki yeri ve rolü anlafl›lamamaktad›r.

b. Gerek toplum içinde gerekse sivil toplum örgüt-lerinin kendi bünyelerinde sivil toplum örgütle-rinin amac› konusunda bir fikir birli¤i ve anlay›floluflmam›flt›r.

c. Tecrübe, uzmanl›k ve deste¤in; rehberlik, e¤i-tim, bas›n, veritabanlar› ve ortak bilgi noktalar›vas›tas›yla kurumsallaflmas› hala yeterli düzeyegelmemifltir.

d. Sivil toplum örgütleri daha çok kiflilere ba¤l›olarak kurulmufllar ve o kiflilerin liderli¤indeyaflamaktad›r.

e. Sivil toplum örgütleri finansman yaratma konu-sunda geliflme göstermifltir.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’deki dernek say›s›-n› vermektedir?

a. 80.750 b. 81.500c. 88.000d. 89.500e. 89.750

8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’deki kooperatif sa-y›s›n› vermektedir?

a. 55.000b. 57250c. 58.090 d. 59.100e. 59450



9. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum örgütlerine yö-nelik olanaklar›n daha yo¤unlaflt›¤› kenttir?

a. Ankarab. ‹stanbulc. Bursad. Diyarbak›re. Trabzon

10. Türk toplum yap›s›nda “sivil toplum” hangi kavramile birlikte geliflmifltir?

a. Aidiyetb. Gönüllülükc. Çevre edinmed. Ç›kar sa¤lamae. Tesis kurma

Bir Sivil Toplum Örgütü Olarak TEMA Vakf›

TEMA Vakf›n›n amaçlar›;• ülkemizde do¤al varl›klar›n ve çevre sa¤l›¤›n korun-

mas›, erozyonla mücadele, toprak örtüsü ve topra-¤›n korunmas› ve a¤açland›rman›n önemi hakk›ndakamuoyunu e¤itmek ve bilinçlendirmek,

• erozyon felaketinin do¤uraca¤› sonuçlar, al›nacakönlemler konusunda halk›m›z› bilgilendirmek, bi-linçlendirmek ve böylece oluflturulacak bilinçli veetkin kamuoyu deste¤i ile hükümetleri erozyonlamücadelede, gerçekçi ve uygulanabilir politikalarüretme ve uygulamaya teflvik etmek,

• biyoçeflitlilik, toprak, su ve do¤al çevrenin korun-mas›na iliflkin milli politikalar›n oluflturulmas›na yar-d›mc› olmak ve bu esaslardan ödün verilmemesi içinmücadele etmek,

• a¤aç ve orman sevgisini topluma mal etmek,• hayvanc›l›¤›n temeli olan çay›r ve meralar› koruyup,

gelifltirmek,• do¤al zenginliklerimizin bilinçsizce kullan›l›p, geri

dönüflümsüz bir flekilde yok olmas›na izin vermeye-rek, korumak, gelifltirmek ve Türkiye’nin gelece¤inigüvenceye almak,

• çölleflmeyle mücadelede dünyaya örnek bir hareke-ti Türkiye’den bafllatmak,

• do¤al varl›klar›n, insan sa¤l›¤›n›n, yeflil alanlar›n,toprak ve bitki örtüsünün, ormanlar›n, meralar›n ko-runmas›, gelifltirilmesi ve yenilerinin teflkil edilmesi-ni sa¤lamak için faaliyette bulunmak,

• bu amaçlar› gerçeklefltirmek için gerekli teflkilat›noluflturulmas›n›, yasalar›n ç›kmas›n› sa¤lamak ve gö-nüllü kurulufllar›n öncülü¤ünde toplumun bütün ke-simlerinin deste¤i ile erozyonla mücadelenin ikincibir ‹stiklal Savafl› kabul edilerek erozyon tehlikesi ilemücadele edilmesi, olarak belirlenmifltir.

TEMA Vakf›n›n Hedefleri:TEMA’n›n hedefi öncelikle ulusumuza, onun temsilcile-rine, siyasal partilere ve hükümetlere, resmi ve özel ku-rulufllara, e¤itim kurumlar›na, bas›n yay›n organlar›na,toprak erozyonunun nedenlerini, vahim sonuçlar›n› veülkemizin çöl olma tehlikesini anlatmakt›r. TEMA buhedef do¤rultusunda, siyasi güçleri, do¤al varl›klar›nyok edilmesi ve erozyon sorununa çare bulmadan ikti-dar olamayacaklar›na inand›rma çabas›ndad›r. Bu ne-denle erozyon sorununa karfl› duyarl›, bilinçli ve etkinbir kamuoyu oluflturmaya çal›flt›rmaktad›r.TEMA Vakf›, ülkemizin en de¤erli hazinelerinden biri-nin toprak oldu¤unun bilincindedir. Bu nedenle, or-

Okuma Parças›


man, çay›r, mera ve tar›m alanlar›n›n, su ve bitki genkaynaklar›n›n, do¤an›n korunmas› ve erozyonun ön-lenmesi konusunda, belli bir devlet politikas›n›n gerek-li ve zorunlu oldu¤una inanmaktad›r. Bu hedeflere ulafl-mak ancak teknik yönden yeterli bir kadro, teflkilat vemali imkânlarla mümkündür. TEMA Vakf›, toprak erozyonu nedeniyle h›zla yokolan tar›m alanlar›n›n ve meralar›n verimlili¤inin artt›-r›ld›¤› koflulda, k›rdan kente göçün önlenebilece¤ineinanmaktad›r.

Kaynak: http://www.tema.org.tr/

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütleri” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütleri” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütlerinin

Tan›m›n›” yeniden gözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütlerinin

Tan›m›n›” yeniden gözden geçiriniz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütlerinin

Amaçlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sivil Toplum Örgütlerinin

Sorunlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’deki Sivil Toplum

Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’deki Sivil Toplum

Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’deki Sivil Toplum

Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkiye’deki Sivil Toplum

Örgütleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

21. Yüzy›l›n “sivil toplum örgütleri ça¤›” olarak nitelen-dirilmesi oldukça gerçekçi bir yaklafl›md›r. Çünkü ge-rek Dünya gerekse Avrupa ölçe¤inde, devletin çekildi-¤i birçok ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda siviltoplum örgütleri bu bofllu¤u doldurma konusunda bü-yük mesafeler kaydetmektedir. Bilindi¤i gibi önümüz-deki y›llar tüm dünyada dernekler, vak›flar ve sivil top-lum örgütleri büyük önem arz edecektir. Hatta siyasipartiler de hükümet olmad›klar› sürece sivil toplum ör-gütü olarak görülebilecektir.

S›ra Sizde 2

Sivil toplum örgütlerinin siyasal, toplumsal ve ekono-mik etkileri de¤erlendirildi¤inde sivil toplum örgütleridemokratik sistemler içinde vazgeçilmez temel unsur-lardan biri oldu¤u söylenebilir. Sivil toplum örgütlerikendi içinde ayn› düflünceyi paylaflan insanlar›n bir ara-ya gelmesiyle kurumsallaflmaktad›r. Bu örgütler her nekadar tek tip özellik gösteriyor olsalar bile bunlar ken-di çat›lar› alt›nda bir güç oluflturmaktad›r. Farkl› amaçve anlay›fl alt›nda çal›flan sivil toplum örgütleri bir fle-hirde, bölgede ya da ülke bütününde bir demet olufl-turmaktad›r. Bu da çeflitlilik ve zenginlik olarak de¤er-lendirilmelidir. Toplumda sosyal dokuyu koruyan böl-gesel özelliklere ve güzelliklere sahip ç›kan ve yaflatankurulufllard›r. Bu örgütler toplum düflüncesinin özgür-leflmesine ve siyasi kalitenin yükselmesine büyük katk›sa¤lamaktad›r. Sivil toplum örgütleri kendi üretti¤ini birbaflkas›na dayatmaz. E¤er bir dayatma olursa bir baflkaörgüt de kendi üretimini dayat›r. Bu bak›mdan dayatmasivil toplum kurulufllar›n›n düflman›d›r. Sivil toplum ör-gütleri özgür düflünce ve özgür teflebbüsle beslenir. Buyap›lardan dolay› sivil bir gücü temsil etmekte ve üçün-cü sektör olarak isimlendirilmektedir. Birinci sektör; ya-sa yönetmelik ve mevzuatla yönetim ve faaliyet içindebulunan devlet sektörüdür. ‹kinci sektör ise kazanc›n›maksimum k›lacak anlay›fl içinde çal›flan sermaye sa-hipleri, flirketler ve çal›flanlard›r. Üçüncü sektör ise heriki ortamda bulunan ve bulunmayan insanlardan olu-flan, gönüllülerin bulundu¤u sektördür. Bu sektör sivilkurulufllard›r. Bunlar üçüncü sektör olarak isimlendiril-mektedir. Bu kurulufllar›n üretiminde, yasa, yönetmelikve mevzuatlar devlet sektöründe oldu¤u gibi s›n›rlay›c›de¤ildir. Gönüllü olarak hizmet edenler, flirket ve ser-maye kesiminde oldu¤u gibi kar amac› tafl›mad›¤› veözgür düflünen, özgür hareket eden insanlardan mey-



dana gelmedi¤i aflikard›r. Üçüncü sektör olarak siviltoplum örgütleri di¤er sektörlere göre daha kaliteli, da-ha özgün çal›flmalar yaparak yerel ve merkezi yönetim-lere katk› sa¤lamaktad›r.

S›ra Sizde 3

Türkiye’de sivil toplum örgütlerini son y›llardaki gelifli-mi yeterli olmamakla birlikte, baz› önemli ve çarp›c›geliflmelere sahne olmaktad›r. Türkiye’de sivil toplum,son 10 y›lda yaflanan baz› dönüm noktalar›na ba¤l› ola-rak büyük de¤iflim geçirmifltir. 1996 y›l›nda HabitatKonferans›’n›n Türkiye’de gerçekleflmesi sivil toplu-mun dünya çap›nda artan önemine dikkat çekmeklekalmam›fl, Türkiye’den yüzlerce sivil toplum örgütü vedi¤er paydafl›n küresel sivil toplum hareketine kat›lma-s›na, sosyal adalet ve sürdürülebilir kalk›nma alanlar›n-da gündemlerini geniflletmesine yol açm›flt›r. Yine 1999senesinde yaflanan Marmara deprem felaketinde siviltoplum örgütleri halktan gerek gönüllülük gerekse ba-¤›fllar ba¤lam›nda büyük destek toplam›fl ve acil top-lumsal ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›nda devletten daha et-kin olmufltur.

S›ra Sizde 4

Türkiye’de sivil toplumu olumlu yönde bir de¤iflim sü-reci devam ederken, zay›f oldu¤u alanlardaki eksiklik-lerde devam etmektedir.Türkiye’de sivil toplumun gelifliminin eski ivmesini ko-ruyamad›¤› görülmektedir. Özellikle vatandafl kat›l›m›ve kurumsallaflma düzeylerindeki baz› temel sorunlar›nsüreklilik arz ederek kemikleflmeye bafllamas› sivil top-lumun önünde önemli engellere iflaret etmektedir. Siviltoplum mevcut güçlü yönlerini ve içinde bulundu¤uteflvik edici ortam› do¤ru kullanarak toplumsal hayat›nvazgeçilmez bir parças› haline gelebilece¤i gibi, zay›fyönlerinin yaratt›¤› engellere tak›ld›¤› bir duraklamadönemine girmesi de mümkündür. Bu ba¤lamda Türki-ye’de sivil toplumun güçlendirilmesine yönelik faaliyet-lerde bulunmak isteyen tüm paydafllar›n (sivil toplumaktörleri, kamu, özel sektör, ba¤›flç› kurulufllar, akade-mi vb.) koordineli çal›flmalar› oldukça önemlidir. Buaç›dan Türkiye’de sivil toplumun bir dönüm noktas›ylakarfl› karfl›ya oldu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r.

AB ve Aday Ülkeler Aras›nda Sivil Toplum Diyalo¤u Ey-lül 2005, Brüksel http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/sivil-top/diyalog.pdf

Balo¤lu, Z. (1994). Türkiye Üçüncü Sektör Raporu-So-

runlar ve Çözüm Önerileri (No:1). ‹stanbul: TürkiyeÜçüncü Sektör Vakf› Yay›nlar›.

Baydar Akgün, S., Baydar Akgün, T. (Mart 2011). AvrupaBirli¤i’nde Sivil Toplum Örgütlerinin Rolü. Türk ‹dare

Dergisi Say›: 470. Ankara Nafiz Güder (ed.). (Kas›m2004). Sivil Toplumcunun El Kitab› (I. Bask›).‹stanbul: Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi TÜSEV.(2010). ‹l Toplum De¤erlendirme Raporu, ‹stanbulhttp://www.tusev.org.tr/content/detail.aspx?cn=567

Bobbio, N. (2004). Gramsci ve Sivil Toplum Kavram›.Sivil Toplum ve Devlet: Avrupa’da Yeni Yaklafl›mlar,

91-118. John Keane (ed.). Mehmet Küçük (Çev.).Ankara: Yedi K›ta.

BOSTANCI, E. (2005). Kad›n Girisimcilik ve Sivil Top-

lum Kuruluslar›n›n Rolü. ‹zmir Dokuz Eylül Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çal›flma Ekono-misi ve Endüstriyel ‹liflkiler Anabilim Dal› ‹nsan Kay-naklar› ve Endüstriyel ‹liflkiler Bölümü.. Yay›nlan-mam›fl Yüksek Lisans Tezi.

Çaha, Ö. (2000). Ask›n Devletten Sivil Topluma. ‹stan-bul: Gendas KültürYayunlar›,

Çopuro¤luY., & Çetin, C., & Beyzade, N. (Bahar 2010).,Yeni Sosyal Hareketler Paradigmas› Ba¤lam›ndaTürkiye’deki Küreselleflme Karfl›t› Gruplar›n Birbir-leriyle ve Dünyadaki Karfl›tlarla Karfl›laflt›r›lmas›.,Sosyoloji Derne¤i Sosyoloji Araflt›rmalar› Dergisi Cilt:13 Say›: 1

Drucker, P.(1990). Managing the Nonprofit Organizati-

on: Practies and Principles. New York: Harper Col-lins Publishers,

Ersen, T. B. (Nisan 2010).. Türkiye’de Derneklerin Ör-

gütlenme Özgürlü¤ü Önündeki Engeller Türkiye’de

Örgütlenme Özgürlü¤ünün Gelifltirilmesi ‹çin Meto-

doloji Gelifltirilmesi Projesi Bulgular›. ‹stanbul: TÜ-SEV Yay›n›.

Etherington, S. (2002). The Role of NGOs in Implemen-

ting EU Policy: Opportunities, Constraints and Suc-

cess. U. Rüb (Ed.). Edwards, M. (2005). Civil Society. Cambridge: Polity

Press. Gözer, K. (2004). Anayasa Hukukuna Girifl. Bursa: Ekin

Kitapevi



Güngör Ak, B. (2005). Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’ne Ka-t›l›m Sürecinin Sivil Toplum Kurulufllar›na etkilerive Katk›lar›. II. Ulusal Sivil toplum Kurulufllar› Kon-

gresi, ÇanakkaleHac›fettahoglu, I. (Nisan 2007)., Türk K›z›lay› tarih Di-

zisi: Milli Mücadelede Hilal-i Ahmer (1. Bas›m). An-kara: Tuna Ofset

‹brahim, F., & Wedel, H. (1997). Ortado¤u’da Sivil

Toplumun Sorunlar›. Erol Özbek (Çev). ‹stanbul:‹letiflim

Keane, J. (Kas›m 1994). Demokrasi ve Sivil Toplum (1.Bas›m). Necmi Erdo¤an (Çev.) ‹stanbul: Ayr›nt›Yay›nlar›

Keyman, F. (2006). Türkiye’de Sivil Toplumun Serüve-

ni. Ankara: Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi Ya-

y›nlar›

Keyman, F. (2004). Türkiye’de ve Avrupa’da Sivil Top-

lum. Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yaz›lar›

no: 3. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi STK E¤i-tim ve Araflt›rma BirimiKüçükali, T. (Ekim 2008). Si-vil Toplum Kurulufllar›n›n Önemi ve Sorumlulukla-r›. Çerçeve Dergisi Say›: 48. ‹stanbul

Kalayc›, N. (2007). Kamusal Alan Üzerine Bir ‹nceleme:

Aristoteles-Marx-Habermas. Hacettepe ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilimdal› Anka-ra. Doktora Tezi.

Keane, J. (2004). Despotizm ve Demokrasi. Sivil Top-

lum ve Devlet: Avrupa’da Yeni Yaklafl›mlar, 47-90.John Keane (ed.). Levent Köker (Çev.). Ankara: Ye-di K›ta.

Mardin, fi. (2007). Sivil Toplum. fierif Mardin Bütün

Eserleri 6 Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1,9-19. Mümtaz’er Türköne & Tuncay Önder (Ed.). ‹s-tanbul: ‹letiflim

Mardin, fi. (2007). Türk Toplumunu ‹nceleme Arac› Ola-rak “Sivil Toplum”. fierif Mardin Bütün Eserleri 6

Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, 21-34.Mümtaz’er Türköne & Tuncay Önder (Ed.). ‹stan-bul: ‹letiflim

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü. Osman Ak›nay& Derya Kömürcü (çev.). Ankara: Bilim ve SanatDergisi

Mercer. C. ( January 2002). NGOs, Civil Society and De-mocratization. Progrees in Developmen Studies, vol.2 no. 1.

fiahin, M. (2007). Kamu Ekonomisi ve Sivil Toplum Ku-

rulufllar›. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k

fiimflek Birgül; “Gönüllü Kurulufllar›n Küreselleflmesi”Küreselleflmenin ‹nsani Yüzü, (Der: Veysel Bozkurt)Alfa Yay›nlar› , ‹stanbul, 2000.

Tepebafl› Belediyesi. (Ocak 2008). Eskiflehir Sivil Top-

lum ve Kamu Hizmetleri Rehberi (1 Bask›). Eskifle-hir: Milsan Bas›m Sanayi

Türk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›. (2001). Av-

rupa Birli¤i, Devlet ve STK’lar. ‹stanbul: NumuneMatbaac›l›k

“Türkiye’de Sivil Toplum: Bir Dönüm Noktas›”, Sabanc›Vakf› 2011, ‹stanbul http://www.sabancivakfi.org/fi-l es/h tml/programlar/ top lumsa l_ka tk i l a r i -miz/step/STEP2011_ozet.pf

“Vak›f ve Derneklere ‹liflkin Vergi ve Kamu Yarar›Raporu AB Ülkeleri ve Türkiye’deki Uygulamalarve Öneriler” ‹stanbul: TÜSEV Yay›n›, Ocak 2010,‹stanbul

“Uluslararas› STEP Türkiye Ülke Raporu”, TÜSEV Ya-y›nlar› No 39, TÜSEV 2006, ‹stanbul

Ye¤en, M., Keyman, F., Çal›flkan, M. A., Tol, U. U. (Ni-san 2010). Türkiye’de Gönüllü Kurulufllarda Sivil

Toplum Kültürü. ‹stanbul: Yaflama Dair Vakf› Y›k›lmaz, N. (Haziran 2003). Yeni Dünya Düzeni ve

Çevre. ‹stanbul: Sosyal Araflt›rma Vakf› Yay›n› Y›lmaz, A. (Kas›m-Aral›k 2007). Sivil Toplum, Demok-

rasi ve Türkiye. Yeni Türkiye Dergisi, Y›l, 3, Say› 18

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal de¤iflme ve toplumsal hareketler ba¤lam›nda e¤itim olgusunu ifa-de edebilecek,Toplumsal de¤iflme, toplumsal hareketler ve e¤itim aras›ndaki etkileflimi de-¤erlendirebilecek,Toplumsal hareketlerin içinde yer alan e¤itim ve ö¤renme süreçlerini s›rala-yabilecek,Toplumsal hareketler kapsam›nda e¤itim hareketlerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• E¤itim,• Toplumsal Hareket

• Toplumsal De¤iflme• Toplumsal Harekette Ö¤renme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• G‹R‹fi• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME,

TOPLUMSAL HAREKETLER VEE⁄‹T‹M

• TOPLUMSAL HAREKET VE E⁄‹T‹METK‹LEfi‹M‹

• TOPLUMSAL HAREKETLERDEE⁄‹T‹M VE Ö⁄RENME

• TOPLUMSAL HAREKET OLARAKE⁄‹T‹M HAREKETLER‹

ToplumsalHareketler veE¤itim


G‹R‹fiModern dünyada yaflam›n neredeyse her alan›nda ortaya ç›kan genel buhran, fark-l› sahalar› içine alarak ve farkl› biçimlere bürünerek, her ülkede kendini farkl› fle-kilde göstermektedir (Arendt, 2006:11). Günümüz dünyas›nda toplumsal yaflam›nbütün alanlar›nda oldu¤u gibi e¤itim ve toplumsal hareketler alanlar›nda da köklüdönüflümler yaflanmaktad›r. Dünya ölçe¤inde yaflanan bu köklü dönüflümlerin te-mel nedeni olarak küreselleflme gösterilmektedir. Bu de¤iflimler, küresel de¤iflim-ler gibi makro düzeyde oldu¤u gibi aileler ve çocuklar gibi mikro düzeylerde deyo¤un biçimde gerçekleflmektedir (OECD, 2010:10). Küreselleflme yeni geliflmele-ri anlamak için anahtar sözcük hâline gelmifltir. Çok tart›fl›l›r bir kavram olmas›nakarfl›n küreselleflmeye iliflkin geleneksel aç›klamalar bir çeflit küreselleflme dogma-tizmi oluflturmaktad›r (Harman 1996 aktaran Akça, 2004:4). Küreselleflmenin karfl›konulamaz bir süreç oldu¤una iliflkin kabullerin yan› s›ra Wallerstein’in de belirtti-¤i gibi bir geçifl ça¤› olarak da görülebilir. Var olan bir kaostur ve bu kaosun ar-d›ndan gelecek yeni düzenin nas›l olmas› gerekti¤ine iliflkin düflünceler de önemkazanmaktad›r. Geçifl ça¤›nda iki seçenek vard›r; küreselleflme olarak adland›r›lankaotik sürecin içinde kaybolmak ya da küreselleflmeye yönelik elefltirel ve yap›c›çözümlemeler getirerek daha iyi bir dünya için çabalamak (Hopkins ve Wallerste-in,1999). Bu noktada küreselleflme karfl›s›nda kabullenici ya da karfl›l›k verici stra-tejilerin gelifltirilmesi söz konusu olmaktad›r. E¤itim süreçlerinin küreselleflmeningetirileri do¤rultusunda yap›land›r›lmas› bu ba¤lamda ortaya ç›kmaktad›r. E¤itimintoplumsal de¤iflmeye yol açan niteliklerinin yan› s›ra yaflanan toplumsal de¤iflme-lerden etkilenen do¤as› nedeniyle küreselleflen dünya ile e¤itim aras›nda dinamikbir iliflki oldu¤u söylenebilir. Bu noktada e¤itim, yaflanan sorunlara tepki olarakgeliflen ve toplumda de¤iflim gerçeklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerlede yak›ndan iliflkilidir. Finger’in (1992:312) belirtti¤i gibi modernli¤in neden oldu-¤u bunal›mlar› aflmak üzere ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketler için e¤itimmerkezî bir konumdad›r.

E¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflimin, söz konusu de¤iflim vedönüflümlerin yafland›¤› çevreyle birlikte ele al›narak irdelenmesi önem kazan-maktad›r. E¤itim süreçlerinde ve toplumsal hareketlerde temel amaç toplumsal birde¤iflim ortaya ç›karabilmektir. Toplumsal de¤iflim ve toplumsal hareketler iliflkisiba¤lam›nda e¤itimin incelenmesi, toplumsal hareketlerle e¤itim aras›ndaki etkile-flim ve toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçlerinin yan› s›ra birer toplumsal ha-reket örne¤i olarak ortaya ç›kan e¤itim hareketlerinin aç›klanmas› yararl› olacakt›r.

Toplumsal Hareketler veE¤itim

TOPLUMSAL DE⁄‹fiME, TOPLUMSAL HAREKETLERVE E⁄‹T‹MToplumsal hareketler birçok otorite taraf›ndan yeni düflünce biçimlerinin kayna¤›ve ö¤renme ortamlar› olarak görülmektedir ancak toplumsal hareketlerin e¤itimboyutu genellikle toplumsal hareket otoriteleri ve az say›da e¤itimcinin üzerindeçal›flmakta oldu¤u, henüz araflt›rmalar›n yap›ld›¤› yeni bir aland›r (Haluza-DeLay,2007). Holst (2002 aktaran Haluza-DeLay, 2007)’a göre e¤itimciler toplumsal hare-ketler yoluyla ö¤renme konusunu üç nedenle göz ard› etmektedir:

a) Toplumsal hareketler e¤itsel olmaktan çok politik süreçler olarak görülmek-tedir.

b) E¤itim araflt›rmalar› gündelik hayatta oluflan informel ö¤renmeyi görmezdengelmektedir.

c) Yetiflkin e¤itimindeki profesyonelleflme ve ifl yerinde e¤itim gibi trendleraraflt›rmac›lar› s›n›rland›rmaktad›r.

Toplumsal hareketler ba¤lam›nda düflünüldü¤ünde e¤itime iliflkin en belirginözellik, toplumsal de¤iflme ve e¤itim aras›ndaki iliflkidir denilebilir. E¤itimin top-lumsal de¤iflmenin arac›s› oldu¤u konusunda genifl bir kabul söz konusudur. Örne-¤in modernist kuramc›lar, modern okullar›n ve modern bir insan› karakterize edendüflünce, tutum ve de¤erlerin toplumun her kesimine yay›larak toplumsal ve eko-nomik dönüflümünün sa¤lanabilece¤ini öne sürmüfllerdir (Eskicumal›, 2003:17-18).

Gerek toplumsal hareketlerin gerekse e¤itimin ortak ve temel amac› olan top-lumsal de¤iflme çok boyutlu bir olgudur. Tezcan (1994:191) toplumsal de¤iflmeyi;“Toplumsal yap›n›n ve onu oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›n ve bu iliflkileri belir-leyen toplumsal kurumlar›n de¤iflmesi” olarak tan›mlam›flt›r. Toplumsal de¤iflmeningerçekleflmesinin birbirinden oldukça fark› yollar› ve yöntemleri söz konusudur. Buamaca dönük olarak biçimsel e¤itim süreçleri desenlenirken, toplumsal hareketler-de de toplumsal yap›, iliflkiler a¤› ve toplumsal kurumlar›n dönüflmesi amac› do¤-rultusunda e¤itsel etkinlikleri de kapsayan çeflitli yöntemler gelifltirilmektedir.

E¤itim ve toplumsal de¤iflim aras›ndaki iliflkinin tan›mlanmas›ndaki farkl›l›klare¤itimin ifllevlerini de biçimlendirmektedir. Bu nedenle e¤itim süreçlerinin toplum-sal hareketlerle olan iliflkisi de farkl› biçimlerde ortaya ç›kmaktad›r.

E¤itim ile toplumsal de¤iflme aras›ndaki iliflkileri aç›klayan dört temel görüfltensöz edilebilir (Eskicumal›, 2003:16-17);

• Yeniden oluflumcu ve modernist görüfllere göre e¤itim, ekonomik ve tekno-lojik geliflmeyi sa¤layan, hürriyet, adalet ve eflitlik ilkelerine dayanan yenibir toplumsal düzenin yarat›c›s›d›r. E¤itim kurumlar› di¤er toplumsal yap› vekurumlardan ba¤›ms›z ya da yar› ba¤›ms›z kurumlard›r. Dolay›s›yla e¤itim,toplumsal de¤iflme meydana getirebilir ya da toplumsal de¤iflmeye nedenolabilir.

• Tutucu ya da çat›flmac› görüfle göre ise e¤itim var olan toplumsal, ekonomikve politik düzenin bir parças›d›r. E¤itim kurumlar› var olan toplumsal, eko-nomik ve politik yap› ile iliflkilerden ba¤›ms›z hareket edemez, mevcut sis-tem ve iliflkileri koruyarak yeniden üretilir. E¤itim, toplumdaki egemen s›n›fve gruplar›n kendi kültür ve yaflam biçimlerini toplumun di¤er kesimlerinekabul ettirmek üzere kullan›lacak “devletin ideolojik bir organ›”d›r. Bu gö-rüfle göre, e¤itim yeni bir toplumsal düzen meydana getiremez, aksine top-lumdaki egemen s›n›flar›n ç›karlar›n› koruyarak ve eflitlikçi olmayan top-lumsal ve ekonomik iliflkileri yeniden üreterek statükoyu yaflat›r.


• E¤itimi egemen s›n›flar›n kendi ç›karlar›na hizmet eden ve onlar› koruyanbir araç olarak görenlere göre e¤itim kurumlar›n›n, hâkim kültür ve kurum-lar› yeniden üretirken az da olsa toplumsal de¤iflmeye yol açacak bir ba¤›m-s›zl›klar› söz konusudur.

• Toplumsal de¤iflmelerin e¤itimi belli bir yönde de¤iflmeye zorlad›¤› gibi,e¤itim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan yönde de¤ifltirilmesinin demümkün oldu¤unu savunan görüfle göre ise, e¤itim kurumlar›n›n toplumsalde¤iflme meydana getirecek potansiyel ve s›n›rl›l›klar› vard›r. E¤itim toplum-sal de¤iflme meydana getirebilir ancak bu de¤iflme toplumdaki di¤er top-lumsal, ekonomik ve politik kurumlar›n ayn› anda, ayn› istikamette de¤ifli-yor olmas›na ba¤l›d›r.

E¤itim, bireyin zihinsel, bedensel, duygusal, toplumsal yeteneklerinin ve dav-ran›fllar›n›n istenilen do¤rultuda gelifltirilmesi ya da ona birtak›m amaçlara dönükyeni yetenekler, davran›fllar ve bilgiler kazand›r›lmas› çal›flmalar›n›n bütünü (Ak-yüz, 1999:2) olarak tan›mlanabilir. Toplumsal olgular›n birço¤unda geçerli oldu¤uüzere e¤itim olgusunun tan›mlanmas›nda da oldukça farkl› yaklafl›mlar söz konu-sudur. Tan›mlamalar asl›nda e¤itimin toplumdaki ifllevi ve egemen güçle olan ilifl-kilerine bak›fl aç›s›na göre flekillenmektedir. Egemen gücün toplumla iliflkileri na-s›l biçimlenmiflse e¤itim de öyle tan›mlanm›fl ve uygulanm›flt›r (Yaylac› ve Aydo-¤an,2004 ). Toplumda egemen güçler ve egemen düzenle çat›flmac› bir iliflkiye da-yanan toplumsal hareketlerde oldu¤u gibi e¤itim de toplumsal ve siyasal kesimle-rin mücadele alan› olarak biçimlenmektedir. Toplumsal hareketler, gücü, iktidar vegüç sahiplerinden alarak kendisini oluflturan bileflenlere, tabana vermeyi hedefler.(Sleeter,1996:242). Modern e¤itimin tarihi de bir anlamda e¤itim üzerinde egemen-lik kurma mücadelesi olarak görülebilir. Örne¤in 19. yüzy›l ‹ngilteresi’nde oldu¤ugibi kimi zaman e¤itim, aç›k bir flekilde yönetici ve orta s›n›flar›n ç›karlar›n› güdenbir e¤itim sisteminin büyük ölçüde istilas› alt›ndad›r (Fooley, 2009: 147). Toplum-sal hareketlerin modern yaflam›n ve endüstrileflmenin ortaya ç›kard›¤› sorunlarakarfl›l›k olarak geliflimine benzer biçimde, e¤itim alan›ndaki egemenlik mücadele-sinin yaratt›¤› sorunlar farkl› tepkilerin geliflmesine yol açm›flt›r. Radikal e¤itim an-lay›fl› buna örnek olarak verilebilir. Zorunlu, genel ve yayg›n bir okul e¤itimi tale-bi ile toplumsal hareketler ortaya ç›karken zorunlu ve resmî e¤itime karfl› ç›kan al-ternatif yaklafl›mlar da gözlenmifltir. Bu durum, 19. ve 20.yy’da devlet taraf›ndanverilen kitlesel zorunlu okul e¤itiminin ortaya ç›kmas›n›n yan› s›ra bu geliflmeyetepki olarak radikal e¤itim yaklafl›m›n ortaya ç›kmas›nda da önemli rol oynam›flt›r.William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Illich gibi radikal e¤itimciler siyasalve toplumsal sistemin buyruklar› karfl›s›nda itaatkâr ve otoriter olmayan bireyleryaratacak bir e¤itim sürecini savunmufllard›r (Spring,1997:11). Bu noktada e¤itimeiliflkin talepler ve bu taleplere dayal› toplumsal giriflimler ayn› dönemde geliflentoplumsal hareketlere de kaynakl›k etmifltir.

Toplumsal hareketlerle e¤itim aras›nda karfl›l›kl› ve birbirini besleyen bir etki-leflimin oldu¤u söylenebilir. Toplumsal de¤iflim hedefinin ayn› olmas›, e¤itime ilifl-kin taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas› ve toplumsalhareketlerin e¤itsel yöntemleri kullanmas› bu etkileflimi biçimlendirmektedir. E¤i-tim yoluyla toplumsal ölçekte demokrasinin gelifltirilmesi de toplumsal hareketleriolumlu etkileyen bir çevre oluflturmaktad›r.

Modernizme dayal› görüfllerde de vurguland›¤› üzere, demokratik bir toplumiçin gerekli olan e¤itilmifl vatandafllar toplulu¤unun ancak e¤itim yoluyla sa¤lana-ca¤› ileri sürülmüfltür. Etkili bir demokrasinin kurulmas› ve yaflat›labilmesi için e¤i-

26910. Ünite - Toplumsal Hareket ler ve E¤i t im

time gereksinim vard›r. E¤itimsiz bir toplum, diktatörlük düzeni için haz›r bir orta-m›n oluflmas› anlam›na gelir (Eskicumal›, 2003:18). E¤itim düzeyinin yükselmesi,sorumluluk sahibi yurttafllar›n varl›¤›na ve buna ba¤l› olarak toplumsal hareketle-rin geliflmesine iflaret eder. Bir taraftan e¤itim süreçleri toplumsal hareketlere kay-nakl›k ederken ayn› zamanda toplumsal hareketlerde e¤itsel yöntemler kullan›l›rve e¤itsel süreçler yaflan›r.

Karfl›l›kl› etkileflimin bir di¤er boyutu ise toplumsal hareketlerin bünyesindegerçekleflen ö¤renme süreçleridir. Holford (1995) ile Eyerman ve Jamison’›n(1991:47) da belirtti¤i gibi toplumsal hareketler, bilginin biçimlendirilmesinde di-namik ve arac› bir rol oynar. Toplumsal hareketlere kat›lanlar birlikte hareketederler ve birlikte “eylem’’den ö¤renirler. Toplumsal hareketler, var olan bilgiyiyeniden organize eder, yeni bilgi yap›lar› üretir ve yeni bilgiyi kamusal düzeydeyayg›nlaflt›r›r.

Söz konusu olumlu etkileflime karfl›n e¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaolumsuz bir iliflkiden de söz edilebilir. Burada esas olan, dünya ölçe¤inde egementoplumsal-siyasal koflullara uygun biçimde, küresel kapitalizm do¤rultusunda de-senlenen e¤itimin toplumsal hareketlere kaynakl›k etme niteli¤inin olumsuz etki-lenmesidir. Ö¤rencilerin toplumsal bir yat›r›m olarak de¤il aksine “tüketici”, e¤iti-min ise yeni bir pazar›n güvence alt›na al›nmas› için bir f›rsat olarak görülmesi,e¤itimin baz› yap›sal özelliklerinden feragat edilmesine yol açmaktad›r. Giroux’nun(2000:73) da belirtti¤i gibi günümüzde e¤itim kurumlar›, kamusal bölgeler olmak-tan ziyade ticari bölgelere dönüflmüfltür (Norris,2004:4). Son otuz y›ldan fazlad›ryaflanan geliflmeler, kapitalizmin yeniden düzenlenmesine ve e¤itimin yeniden ya-p›land›r›lmas›na yol açarken, küresel ekonomik rekabet ve ekonomik kriz eksenlihareket eden hükümetler, e¤itimi yurttafl hakk›ndan bir ekonomi politikas› arac›-na dönüfltürmüfltür (Lingard, 1991aktaran Fooley, 2009:158). E¤itime elefltirel ba-k›fl aç›s› gelifltirmifl olan çat›flmac› kuramlarda da vurguland›¤› üzere toplumu olufl-turan gruplar aras›nda ç›kar çat›flmas› söz konusudur ve bu çat›flma toplumsal de-¤iflimin en önemli etkenidir. F›rsat eflitli¤i bir aldatmacad›r ve e¤itimin amac› mes-le¤e yönelik biliflsel becerilerin ö¤retilmesinden çok, uygun görülen de¤erlerin be-nimsetilmesi yoluyla düzenin sürdürülmesine dönüflmüfltür (Tezcan, 1993:17).Egemen düzenin e¤itimden, kurulu sistemi yaflatma do¤rultusunda bir araç olarakyararlanmas›, toplumsal yap›da de¤iflimi hedefleyen toplumsal hareketler aç›s›n-dan oldukça önemli sonuçlara yol açmaktad›r. E¤itimin bu ifllevine karfl› toplum-sal hareketlerin geliflmesi ya da radikal e¤itim yaklafl›m›nda vurguland›¤› üzere, in-san do¤as›na ve toplumsal de¤iflime daha uygun e¤itsel süreçlerin kullan›lmas› gi-bi talepler ortaya ç›km›flt›r.

E¤itimin ticarileflmesine yol açan bu geliflmelere karfl› gelifltirilen ve radikal e¤i-tim anlay›fl›n›n ürünü olan elefltirel yaklafl›mlar söz konusudur. Özellikle 1960’la-r›n sonu ve 1970’lerin bafl›nda e¤itim konusunda radikal analizler yap›lm›flt›r. “Ban-kac›” ile “özgürlefltirici e¤itim” aras›ndaki karfl›tl›¤› iflaret eden Paulo Freire; bask›-c› kurumsallaflm›fl e¤itimin yerini, ‘gönüllülü¤e dayal›’ ö¤renme a¤lar›n›n almas›gerekti¤ini savunan Ivan ›llich ve Paul Goodman; daha “yarat›c› ve kat›l›mc›” ö¤-renmeye iliflkin pratik öneriler gelifltiren John Holt; “özgürlefltirici” s›n›flardaki tefl-vik edici ö¤renmenin yararlar›n› vurgulayan Kohl, Kozol, Henry, Serle ve di¤erle-ri; ö¤renenlerin yöneltmedikleri sorulara yan›t veren basmakal›p e¤itime elefltirileryönelten ve bunun yerine “aç›k uçlu” sorulara dayal› müfredat oluflturan Postmanve Weingartner, bu eksende yer alan önemli isimlere örnek olarak verilebilir (Foo-ley, 2009:148).


‘’‹nsan olmak seçimleryapan ve kendi kaderiniyönlendirmeye çal›flan bireyleyen olmakt›r.’’ PauloFreire (1921-1997) Brezilyal›E¤itimci düflünür. (Kaynak:Tezcan, 1993:25).

Toplumsal hareketler ve e¤itim aras›ndaki iliflkinin olumlu ve olumsuz yönleri nelerdir?

TOPLUMSAL HAREKET VE E⁄‹T‹M ETK‹LEfi‹M‹Küreselleflen dünyada yaflanan dönüflümlere iliflkin olumlu yarg›lar›n yan› s›raolumsuz yarg›lar da söz konusudur. Küreselleflme ile dünya ölçe¤inde yayg›nl›kkazanan kapitalizm aç›s›ndan zafer gibi görünen geliflmeler bir anlamda dünyada-ki insanlar›n ço¤unun mutsuz k›l›nmas›na ve do¤an›n tahrip edilmesine yol aç-maktad›r. Bu durum, toplumsal hareketler ile e¤itim etkileflimi aç›s›ndan yeni alan-lar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Toplumsal hareketlerdeki e¤itim etkinlik-lerinin hedef kitlesinde, küreselleflmeden olumsuz etkilenen engelliler, iflsizler, ka-d›nlar, sendikac›lar, çevreciler, yoksullar, mahalle eylemcileri ve yerli halklar yeralmaktad›r. Bu ba¤lamda gerçeklefltirilen e¤itim ve ö¤renme biçimleri aras›nda;kurtulufl teolojisi, kentsel topluluk e¤itimi, sözlü tarih, topluluk iliflkileri, ›rkç›l›kkarfl›tl›¤›, kültürel eylem ve HIV/AIDS e¤itimi say›labilir. Bu yöntemler hareketle-rin yo¤un biçimde kulland›¤› ya da kullanmas› gerekti¤i süreçlerdir. ‹fl yerinde vee¤itim kurumlar›nda da toplumsal eylem içinde ö¤renmenin örnekleri olarak gö-rülen yeni biçimler söz konusudur. Bunlar örgütsel ö¤renme, rehberlik, elefltirelprofesyonel e¤itim, probleme dayal› ö¤renme, deneyimsel e¤itim, eylem s›ras›ndaö¤renme ve ifle dayal› ö¤renmedir (Fooley, 2009:159-160).

A.E.Dobbs’un E¤itim ve Toplumsal Hareketler adl› kitab›ndan bu yana e¤itimve toplumsal hareketler aras›ndaki iliflki üzerinde duran otoriteler olmufltur. Top-lumsal hareket ve e¤itim aras›ndaki etkileflim daha çok toplumsal de¤iflim eksenin-de düflünülmüfltür. Toplumsal hareketler Raschke (1985) taraf›ndan, zamanla bü-tün toplumlara yeni de¤erleri yayacak derin toplumsal ya da kültürel dönüflümle-rin en özgün belirimleri olarak tan›mlanm›flt›r (aktaran Finger,1992:312). Daha ön-ce de¤inildi¤i üzere e¤itimle toplumsal de¤iflme aras›nda güçlü bir iliflki vard›r.E¤itimin toplumsal de¤iflmeye iliflkin iki ifllevi oldu¤u söylenebilir (Tezcan 1992)0

• E¤itimin tutucu ifllevi: E¤itimin görevlerinden biri, toplumun kültürel de-¤erlerini ve toplumsal davran›fl örneklerini genç üyelere aktarmakt›r. Buaraçlarla toplum, temel toplumsal uyumu sa¤lar ve geleneksel yaflam biçi-mini korur.

• E¤itimin yarat›c› ifllevi: Modern toplumun ayn› zamanda elefltirici ve ya-rat›c›, yeni bulufllar ve keflifler yapan ve toplumsal de¤iflmeyi bafllatacak bi-reylere gereksinimi vard›r. De¤iflikli¤i haz›rlamak, e¤itimin yarat›c› ifllevinioluflturur.

E¤itimin, var olan sosyoekonomik yap›y› koruma ve bu yap›dan sapmay› kontroletme ifllevinin yan› s›ra toplumsal de¤iflim aç›s›ndan da büyük önem tafl›d›¤› aç›k-t›r (LeJeune ve Paulstone, 1976:11). Gerçekte toplumsal hareketlerin de¤iflmeyi he-deflemesinin yan› s›ra kimi zaman bir de¤iflime karfl› durabilece¤i de göz önüneal›nd›¤›nda, e¤itimin tutucu ifllevinden kaynaklanan ya da örtüflen toplumsal hare-ketlerden de söz edilebilir.

Toplumsal hareketlerde yer alan aktörler, mevcut duruma veya geliflmelere yakarfl› durarak ya da onlar› onaylayarak toplumsal de¤iflim sürecinde etkin rol oy-narlar (Walters, 2005:4). Kimi zaman bir de¤iflimin gerçeklefltirilmesi kimi zamanbir de¤iflimin engellenmesi, toplumsal hareketlerde oldu¤u gibi e¤itimin de ifllev-leri aras›ndad›r. Ancak toplumsal hareketler özellikle 1960’larda yaflanan köklüde¤iflimlere koflut olarak dönüflüm geçirirken e¤itimle olan iliflkisi de de¤iflime u¤-ram›flt›r. 1960’larda gerçekleflen toplumsal hareketlerin da¤›n›k hâle gelmesi, mar-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

A.E.Dobbs’un alan›nda ilkolan ve 1919’da yay›nlananE¤itim ve ToplumsalHareketler adl› kitab›(Kaynak: www.tower.com).

jinalleflmesi ve muhafazakârl›¤›n ideolojik zemin oluflturmas›yla birlikte e¤itim ilearas›ndaki ba¤ da belirsizleflmifltir (Sleeter,1996:239). Bu belirsizleflmeye karfl›ntoplumsal hareketlerle e¤itim aras›ndaki etkileflimin hâlâ güçlü oldu¤u alanlar sözkonusudur. E¤itimle toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflim sadece e¤itimsel de-¤iflimlerle s›n›rl› de¤ildir.

‹lk yetiflkin e¤itimi kuramc›lar›ndan Eduard Lindeman (1926) daha yirminciyüzy›l›n bafllar›nda, toplumsal hareketlerin demokrasinin yaflat›lmas›ndaki önemi-ni vurgulam›flt›r. Lindeman’a göre bireylerin toplumsal eyleme kat›lmalar› konu-sunda yetiflkin e¤itimi önemli bir araçt›r (Domokos-Bays,1997:7). Bu ba¤lamdae¤itimin, bireylerin toplumsal hareketlere kat›lmada daha yetenekli ve istekli olma-lar› konusundaki etkisi göz önünde bulundurulmal›d›r.

E¤itimin toplumsal hareketler aç›s›ndan yaflamsal öneme sahip olan özelli¤i,kat›l›mc›lar üzerindeki özendirici etkisidir. E¤itim kurumlar› ve genel olarak e¤itimsüreci bireyleri toplumsal hareketlere yönlendirecek özgün niteliklere sahiptir. E¤i-tim süreçlerinde bireyleri toplumsal hareketlere kat›lmaya yönlendirecek mekaniz-malar söz konusudur (Anyon,2005):

• Okullar, mahallelerde ve topluluklarda psikolojik ve fiziki bir merkez niteli-¤indedir.

• Kaliteli e¤itime ulaflabilmek bir sivil hakt›r.• Anne-babalar çocuklar›n›n kaliteli e¤itim almas› için çaba sarf ederler. • Ö¤retmen ve yöneticilerin toplum üyelerine ulaflma, yard›m alma ve orga-

nize olma olanaklar› vard›r.Genel olarak de¤erlendirildi¤inde e¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaki et-

kileflimin belirgin özellikleri flöyle s›ralanabilir:a) E¤itim toplumsal hareketlerin oluflmas›nda etkilidir: Pichardo’nun

(1997) belirtti¤i gibi yeni toplumsal hareketler, “kat›l›mc›lar” aç›s›ndan eskis›n›flardan farkl› olan ve yeni orta s›n›f olarak adland›r›lan kesimlerden,gençleri ve yüksek e¤itim alm›fl bireyleri kapsayan hareketlerdir. Yeni top-lumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›nda rol oynayan etkenler aras›nda e¤itimdüzeyi yüksek olan yeni bir orta s›n›f›n oluflmas› da gösterilmektedir (Cofl-kun, 2004). Bu durum, e¤itim ve toplumsal hareketler aras›ndaki etkileflim-sel iliflkinin önemli bir göstergesidir. Örne¤in Cutler’a (1976) göre toplum-sal hareketlere kat›l›mda yafl, gelir ve e¤itim düzeyi aras›nda önemli bir ilifl-ki vard›r. Gelir ve e¤itim düzeyi artt›kça kat›l›m da artmaktad›r. (Coflkun,2004). E¤itim düzeyi yükseldikçe kiflilerin, kendi etnik köken, din ve kültü-rel kimlikleri hakk›nda daha duyarl› olduklar› söylenebilir (Eskicuma-l›,2003:19).

b) Toplumsal hareketler e¤itime konu olacak yeni bilgileri üretir: Eyer-man ve Jamison (1991)’›n vurgulad›klar› gibi toplumsal hareketler içinde yeralan gruplar bilgi üreten topluluklard›r. Bu hareketler sadece sosyal dramade¤ildir, farkl› dünya görüfllerini, ideolojileri, inançlar› vb. kapsayan ve ye-ni bilgilerin ortaya ç›kt›¤› toplumsal eylemlerdir (Walters, 2005:55). Toplum-sal hareketler karfl›t kesimleri ortaya ç›kar›r, kurumlara ve devlet düzeyinde-ki egemen kültüre meydan okuyan karfl› söylem oluflturur (Walter, 2007:251).

c) Toplumsal hareketler, e¤itsel amaçlarla e¤itim kurumlar›n›n bütünpaydafllar›n› harekete geçirir: E¤itim ba¤lam›nda toplumsal hareketlerkendine özgü bir de¤iflim sürecine yol açar, veliler ve di¤er ilgili toplumüyeleri çocuklara daha nitelikli e¤itim verilmesi için e¤itim kurumlar›na bas-k› yaparlar. Günümüzde bu do¤rultuda sivil haklar hareketlerinin geliflmesi


Eduard Lindeman (1885-1953) ‘’Her toplumsal eylemgrubu ayn› zamanda biryetiflkin e¤itimi grubuolmal›d›r’’ (Kaynak: TheSociology of Adult Education(1945);http://www.macropolis.org/bio/maryparkerfollett.htm)

ve yay›lmas›yla birlikte çok kültürlü e¤itim talepleri art›rm›flt›r (Slee-ter,1996:239-242).

d) E¤itsel de¤iflmeler toplumsal hareketler arac›l›¤›yla gerçekleflir: Arafl-t›rmalara göre sadece bir toplumsal hareket bile e¤itim sistemini yeniden ya-p›land›racak kapsaml› bir reform için katalizör ifllevi görebilir (Shepard,2011).

e) Demokratikleflme süreçleri ve bilinçli vatandafllar toplumsal hareket-lere kat›l›m› güçlendirir: Demokrasi, varl›¤›n› sürdürebilmek için ba¤›m-s›z düflünebilen, düflünce özgürlü¤üne inanan, yarat›c› ve uzlaflmac› olabilenbireylere ihtiyaç duyar. Demokrasi yaln›z kurumlar arac›l›¤›yla de¤il dahaçok bireylerin demokratik kiflili¤iyle yaflayabilir. Demokratik toplumun ge-liflmesi için vatandafllar›n günlük yaflamlar›nda demokratik idealleri destek-leyen ve gelifltiren davran›fllar› göstermeleri gerekir. Bunun sa¤lanmas›ndae¤itime önemli görev düflmektedir. Bu anlamda e¤itim vatandafllara demok-rasiyi destekleyici nitelikteki flu özellikleri kazand›rmal›d›r: kendini ifade et-me, sorumluluk duygusu, liderlik, toplumsal sorumluluk ve ba¤l›l›k.

f) Toplumsal hareketler e¤itsel yöntemleri kullan›r: Toplumsal hareket-ler çeflitli biçimlerde, formel ya da informel e¤itim süreçleri arac›l›¤›yla he-defledikleri de¤iflimi gerçeklefltirmeye ve bu ba¤lamda kamuoyunu bilinç-lendirmeye çal›fl›r: seminerler, bilgilendirici toplant›lar, yaz›l› materyal kulla-n›m›, medya kullan›m› vb.

g) Kat›l›mc›lar toplumsal hareketlerin bünyesinde ö¤renirler: Toplum-sal hareketlerde yer alan aktörler dayan›flma, yard›mlaflma, belirli konulardabilinçlilik, kendini ve toplumu daha iyi tan›ma gibi alanlarda sürekli bir e¤i-tim ortam› içinde bulunurlar.

h) E¤itim toplumsal hareketi birçok aç›dan zenginlefltirir ve güçlendi-rir: E¤itim, hareketin kapasitesini, becerilerini ve kaynaklar›n› gelifltirir, da-yan›flmay› güçlendirir, kamuyu bilgilendirir ve hareketin olanaklar›n› genifl-letir (LeJeune ve Paulstone, 1976:26-27).

Toplumsal hareketlerin yeni bilgiler üretme süreci nas›l aç›klanabilir?

TOPLUMSAL HAREKETLERDE E⁄‹T‹M VE Ö⁄RENMEÖ¤renme, bireylerin çevreleriyle etkileflimleri sonucunda bilgi, beceri ve tutum ka-zand›klar› dinamik bir süreçtir (Özden, 1999:91). Bu ba¤lamda toplumsal hareket-ler de zengin birer ö¤renme ortam› olarak de¤erlendirilebilir. Toplumsal hareket-ler do¤al olarak kat›l›mc›lar ve daha genifl anlamda toplum için e¤iticidir (Walters,2005:55). Avrupa gelene¤inde toplumsal hareketlerin kimlik, ö¤renme ve bilgi üre-timi rolü ile sosyal hareket içinde ö¤renmenin kiflisel dönüflüm ve kolektif de¤iflimaç›s›ndan katalizör ifllevine odaklan›lm›flt›r. 1990’lar›n bafllar›ndan bu yana toplum-sal hareketlerde ö¤renme Gramschi ve Habermas’›n düflünceleri ba¤lam›nda irde-lenmifltir. Bununla birlikte bu kuramsal giriflimleri destekleyecek yetersiz düzeydedeneysel çal›flma söz konusudur. Yeni toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçle-rine iliflkin kuramsal yaklafl›mlar›n büyük k›sm› Marksist gelenek ile Avrupa YeniToplumsal Hareketler yaklafl›mlar› do¤rultusundad›r (Walter, 2007:251). Toplum-sal hareket araflt›rmalar›nda ö¤renmeye iliflkin kuramsal yaklafl›mlar›n oldukça s›-n›rl› oldu¤u görülmektedir (Haluza-DeLay, 2007).

Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçlerine iliflkin önemli katk› sa¤layan azsay›daki toplumbilimciden en önemlileri Ron Eyerman ve Andrew Jamison’dur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Andrew Jamison ve RonEyerman, 1991’deyay›nlanan SocialMovements A CognitiveApproach adl› kitaplar›ndatoplumsal hareketlerdeö¤renmeye iliflkin önemlikuramsal katk›sa¤lam›fllard›r. (Kaynak:http://people.plan.aau.dk/~andy/http://www.yale.edu/sociology/faculty/pages/eyerman/).

Toplumsal hareketlerle bask› gruplar› aras›nda ayr›m yap›lmas› gerekti¤ini savun-mufllar, toplumsal hareketlerdeki “biliflsel praksis” (bir amaca yönelik bedensel veruhsal etkinlik) olgusuna dikkat çekmifllerdir. Biliflsel praksisle bilgi üreticilerini,düflünce ve uygulamada alternatifler ve düflünsel yenilikleri kastetmifllerdir. Top-lumsal hareketlerin varl›¤›, biliflsel praksisinin kendisini çevreleyen toplum taraf›n-dan emilmesi, parçalanmas›ya da reddedilmesine ba¤l›d›r. E¤er emilirse toplum-dan fark› kalmayaca¤› için toplumsal hareket ölecektir, reddedilirse marjinal birkonuma indirgenecektir. Böylece toplumsal hareket sadece ö¤renme ortam› ol-makla kalmaz, toplumsal yenilikler ve yeni düflüncelerin üretimi ile toplumsal ge-liflmenin sa¤lanmas›n›n merkezi olarak ifllev görür (Haluza-DeLay, 2007).

Finger (1998) yetiflkin e¤itimini modernite kriziyle ba¤lant›land›rm›flt›r. Yenitoplumsal hareketlerde kat›l›mc›lar modern toplumla olan iliflkilerini tan›mlarlar.Eski hareketlerde, iflçilerin ya da çiftçilerin yetifltirilmesinde oldu¤u gibi e¤itim ge-nellikle programl› ve yap›land›r›lm›flt›, bireyler düflüncelerin topluma aktar›lmas›n-da araç olarak görülüyordu. Yeni toplumsal hareketlerde ise yetiflkin e¤itiminindaha derin bir anlam› vard›r. Yetiflkin e¤itimi kiflisel dönüflüm temelinde tan›mlan-m›flt›r. Bu dönüflüm yoluyla bireyler sosyal, siyasal ve kültürel yaflam üzerinde et-kili olabilmektedirler (Domokos-Bays,1997:8). Toplumsal hareketlerdeki ö¤renmeve e¤itim uygulamalar›n›n amac› da bireysel ve kolektif düzeyde dönüfltürücü ö¤-renmeyi provoke etmek, canland›rmakt›r (Walter, 2007:260). E¤itsel programlartoplumsal hareketlerde toplumsal de¤iflimi meydana getirecek çabalar› ortaya ç›-karmaya dönük bir araç olarak gelifltirilir ve kullan›l›r. E¤itimden, sorunlar› dile ge-tirmek, çözümüne yard›mc› olmak ve örgütlenmenin zorunlu gereksinimlerini kar-fl›lamak üzere yararlan›l›r (LeJeune ve Paulstone, 1976: 9-10).

Bireyler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bir toplumsal harekette ö¤renme iki boyutta eleal›nabilir (Hall and Clover, 2005 aktaran, Hall ve Turray, 2006:6):

a) Bir toplumsal hareketin içinde yer alan bireylerin ö¤renmesib) Toplumsal hareketin d›fl›ndaki bireylerin, söz konusu toplumsal hareket ta-

raf›ndan yürütülen etkinlikler sonucu ya da sadece bu hareketin var olmas›ile deneyimledikleri ö¤renme

Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçleri çok farkl› biçim ve niteliklerde or-taya ç›kabilir. Ö¤renmenin içeri¤i belirli bir iflin nas›l yap›ld›¤›yla ilgili yani teknikolabilir ya da belirli bir durumda insanlar›n birbirleriyle nas›l iliflki kurdu¤u, temelde¤erlerinin ne oldu¤u, iktidara kimin sahip oldu¤u ve bunu nas›l kulland›¤›yla il-gili olarak sosyal, kültürel ve siyasal olabilir. Bunun yan› s›ra kurslarda, e¤itim otu-rumlar›nda ve atölyelerde oldu¤u gibi ö¤renme, amaçl› ve yap›land›r›lm›fl olabilirancak ö¤renme ço¤unlukla informel ve rastlant›sal olur. Kifliler yaflad›klar› ve ça-l›flt›klar› süre boyunca, sürekli ö¤renirler. Bu ö¤renmelerin ço¤u planlanmam›fl veço¤u kez örtüktür ancak çok etkilidir (Fooley,2009: 146).

Alan yaz›nda otoritelerin toplumsal hareketlerdeki ö¤renmenin farkl› biçimleri-ne iliflkin farkl› tan›mlamalar› olmufltur (Haluza-DeLay, 2007). Çizelge 1’de görül-dü¤ü üzere Eyerman ve Jamison (1991) ö¤renmeyi kozmolojik, örgütsel ve uygu-lamaya dönük teknolojik biçiminde tan›mlarken, Branagan ve Boughton (2003)özgürlefltirici, iletiflimsel ve araçsal biçiminde s›n›fland›rm›fl, Conway (2004) isedünyan›n yorumlanmas› ve praksis biçiminde bir s›n›flama yapm›flt›r. Genel olarakde¤erlendirildi¤inde, toplumsal hareketlerde, bireylerin kendilerine ve dünyay› al-g›lay›fllar›na iliflkin de¤iflimlere yol açan ö¤renme ile toplumsal hareketteki iletiflimve gerçeklefltirilen uygulamalara iliflkin ö¤renme temelinde kavramsallaflt›rmalaryap›ld›¤› görülmektedir.


Blummer, toplumsal hareketlerin karakteristikleri aras›nda, ideolojiyi daha ba-sit ve anlafl›l›r k›lmay› saym›flt›r. Bu durum toplumsal hareketlerin pedagojik boyu-tu olarak tan›mlanabilir. Bu pedagojik etkinlikle toplumsal hareketler, kendi bilgi-lerini ve kendilerine ait daha anlafl›l›r bir gerçeklik taraf›n› ö¤retirler (Haluza-De-Lay, 2007). Ayn› zamanda bir toplumsal hareket kampanyas›nda gerçekleflen ö¤-renmenin, Freire’nin (1972/a:75-83) “bilinçlenme “ ve Mezirow’un (1991) “pers-pektif dönüflümü” olarak adland›rd›¤› olguyla ilgili baflka bir boyutu daha vard›r.Toplumsal hareketlerdeki kampanya deneyimi, kat›l›mc›lar›n dünya anlay›fl›n› sar-sarak önemli ölçüde de¤ifltirir (Fooley, 2009:156).

Örne¤in New South Wales’in (Avustralya’da eyalet) kuzeydo¤usunda yaflayanküçük bir göçmen grubu, Terania Creek bölgesindeki bir ya¤mur orman›n›n kal›n-t›lar›n› kurtarmak için 1974 y›l›ndan bafllayarak 1980’li y›llar›n bafl›na kadar devameden bir kampanya düzenlemifltir. Bu grup, bürokratlarla ve politikac›larla görüfl-meler yapm›fl, kamuoyunu seferber etmeye çal›fl›p, do¤rudan eylemler gerçeklefl-tirmifl ve eyalet hükümeti sonunda ya¤mur orman› kal›nt›s›n› bir milli parka dö-nüfltürmüfltür. Bu süreçte eylemciler, ya¤mur orman›n›n de¤erinin kendili¤indenvar oldu¤u ve kendili¤inden yaflamaya devam edece¤i inanc›ndan vazgeçerek u¤-runda mücadele edilmesi gereken bir fley oldu¤u yönünde fikir de¤ifltirmifllerdir.Eylemcilerin, uzmanl›k ve otoritenin toplumsal ç›karlar, iktidar iliflkileri ve bilgininörgütlenmesi ba¤lam›nda nas›l yer ald›¤›n› gördükçe, uzmanlara ve otoriteye dahaönce duyduklar› güven kaybolmufltur. Terania Creek kampanyas›ndaki eylemcile-rin ö¤rendikleri iki aç›dan önem tafl›maktad›r; Bir taraftan, kampanyada eylemcileryeni bilgi ve beceriler kazand›lar. Ya¤mur orman› ekolojisiyle ilgili günümüzde dehâlâ kullan›lmaya devam edilen hat›r› say›l›r bilgi edindiler. Di¤er taraftan devletinve onun temsilcilerinin (kamu görevlileri, politikac›lar, hakimler) bak›fl aç›lar›n›de¤ifltirdiler, devletle birlikte çal›flma ve onu etkileyebilme becerilerini gelifltirdiler.Ayn› flekilde kitle iletiflim araçlar› ile ilgili benzer beceri ve anlay›fllar kazand›lar.Ayr›ca karmafl›k durumlar› anlama, demokratik örgütlenme biçimleri infla etme vedo¤rudan eylemde bulunma becerilerini gelifltirdiler (Fooley, 2009:156).

Enformal ve rastlant›sal ö¤renmenin farkl› türleri, toplumsal hareket örneklerin-de gözlenebilir. Kad›nlara yönelik bir toplumsal hareketteki informel ve rastlant›-sal ö¤renmeyi inceleyen Foley (2009:156), bu ö¤renmenin informel, rastlant›sal vebaflka faaliyetlerin içinde ortaya ç›kan bir ö¤renme oldu¤unu, kat›lanlar taraf›ndanço¤unlukla ö¤renme olarak alg›lanmad›¤›n›, ancak bu tür ö¤renmenin çok önem-


Eyerman and Jamison (1991)

Branagan &

Boughton (2003)Holst (2002) Conway (2004)

Kozmolojik

(Temel

‹nançlar)

Özgürlefltirici Genel

Dünyan›n toplumsal

hareket temelinde

yorumlanmas›

Örgütsel

(Toplumsal ‹liflkilerin

De¤iflime

U¤ram›fl

Biçimleri)

‹letiflimsel

Teknik

Praksis

Örtük-aç›k olmayan

Teknolojik

(Hareketin özel

etkinlikleri)

Araçsal

(Beceri Geliflimi)

Çizelge 10.1Ö¤renmeOtoritelerininToplumsalHareketlerde Farkl›Bilgi TürleriniTan›mlamalar›(Haluza-DeLay,2007).

Terania Creekprotestolar›ndan birgörüntü, 1979, Avustralya(Kaynak:http://www.rainbowdreaming.org/terania.html)

‘’‹nsanlar eylem içindeö¤renirler’’ Fooley(2009:166). Hindistan’da birtoplumsal hareketin sa¤l›kkonular›na iliflkin yetifltirmeetkinli¤i(http://glpinc.org/Web_pages/GLP-South_India_Programs.htm)

li oldu¤unu belirterek toplumsal hareket içindeki ö¤renmeyle ortaya ç›kan sonuç-lar› flöyle ifade etmifltir:

• Yönetim komitelerine kat›lan kad›nlar bir topluluk çal›flan› rolünü yerinegetirirlerken oyun gruplar›nda ve kurslarda ö¤rendikleri ile evlerindeki ya-flamlar›n› zenginlefltirdiler.

• Kad›nlar evde yap›lan etkinliklere kat›l›m sayesinde ifllevsel beceriler ve bil-gilerin yan› s›ra özfark›ndal›k ile karmafl›k kifliler aras› iliflkilere dair bak›flaç›s› gelifltirdiler.

• Kad›nlar kendi de¤erleri konusunda ayd›nland›lar, kendi de¤erlerini farkettiler.

• Kiflilerin farkl› ilgi ve de¤erlere sahip olmalar›ndan dolay› aralar›ndaki anlafl-mazl›¤›n kaç›n›lmaz oldu¤unu ve bu çat›flman›n yap›c› ya da y›k›c› olabile-ce¤ini gördüler.

• Kad›nlar ayn› zamanda devlet politikas› ve bütçe hesaplar› gibi daha geniflba¤laml› ve yap›sal faktörlerin evdeki süreçleri flekillendirdi¤ini ö¤rendiler.

Toplumsal hareketlerde e¤itsel etkinliklere bir baflka örnek de Brezilya’dakiMerkezî ‹flçi Birli¤i’nin çal›flmalar›d›r. Birlik kendi üyeleri ve di¤er hareketlerinüyeleri için okullar organize etmifl, medyan›n e¤itsel ifllevinden yararlanm›flt›r. Bül-tenler, el ilanlar› ve gazeteler ayl›k olarak 12 milyon kopyaya varan düzeyde da¤›-t›lm›flt›r. Bunun yan› s›ra birli¤in de¤iflik flubeleri de üyeleri için küreselleflme, sos-yal politika, müzakere yöntemleri ve yönetsel konular gibi alanlarda e¤itimler dü-zenlemifltir (Ghanem, 1998:183). Ayr›ca farkl› toplumsal hareketler kapsam›ndadüzenlenen e¤itim etkinlikleriyle kat›l›mc›lar›n›n örgütleme, konuflma, aç›klamayapma ve yazma gibi alanlarda beceri kazanmalar› sa¤lanm›flt›r (Domokos-Bays,1997:1).

Toplumsal hareketlerde yer alanlar›n yaflad›klar› ö¤renme deneyimlerine hangi örneklerverilebilir?

TOPLUMSAL HAREKET OLARAK E⁄‹T‹MHAREKETLER‹Durkheim’›n vurgulad›¤› gibi e¤itim toplumsal bir olgudur, zamana ve toplumagöre de¤iflir. Bireylerin gereksinimleri zamana ve topluma göre çeflitlenmekte ve ogereksinimlerin ba¤l› oldu¤u toplumsal koflullar da de¤iflmektedir (Tez-can,1993:12). E¤itimi farkl›laflt›ran ve de¤iflime u¤ratan bu koflullar toplumsal ha-reketler için de geçerlidir. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerden olabildi-¤ince yüksek düzeyde farkl›l›¤a ve çeflitlili¤e sahiptir. Bu ba¤lamda farkl› e¤itimseltaleplerden kaynaklanan toplumsal hareketler de söz konusudur. Buna kimi za-man devlet eliyle kimi zaman toplumsal giriflimlerle gerçeklefltirilmeye çal›fl›lane¤itim reformlar› örnek olarak verilebilir. Ça¤dafl e¤itim ak›mlar› ya da reformcue¤itim hareketleri, e¤itim bilim alan yaz›n›nda farkl› isimlerle an›lmakla birlikte flualanlar› kapsamaktad›r (Aytaç,1981aktaran Küçüko¤lu, 2011):

a) 19.yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, farkl› amaçlar do¤rultusunda e¤itimde yenitaleplerde bulunan sosyal politika ve kültür felsefesi temelli yenileflme ha-reketleri

b) Sosyal ve kültürel yaflam›n çeflitli alanlar›nda yer alan e¤itimi do¤rudan do¤-ruya de¤ifltirmek isteyen çeflitli reform tezahürleri

c) Okulu iç ve d›fl yap›s›ndaki reform yoluyla de¤ifltirmeyi hedefleyen ö¤retim-didaktik yönündeki reform uygulamalar›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

The Common SchoolMovement, 1830 y›l›ndaTomas Jefferson vedi¤erlerinin herkese aç›közgür okullar› savunduklar›dönemde kurulmufltur(Kaynak:http://www.xtimeline.com/evt/view.aspx?id=603117).

Gerek eski ya da geleneksel olarak adland›r›lan toplumsal hareketler dönemin-de gerekse 1960’lardan bu yana artan bir yo¤unluk ve çeflitlilikte gözlemlenen ye-ni toplumsal hareketler aras›nda yer alan ve yukar›da s›ralanan alanlarda, e¤itimalan›nda reformu hedefleyen çok say›da e¤itim hareketi gerçekleflmifltir. Bu hare-ketlerin en önemli özelli¤i, e¤itim alan›nda bir de¤iflim gerçeklefltirme ya da kimizaman e¤itimsel bir de¤iflimi engelleme amac›n› tafl›malar›d›r.

Eski toplumsal hareketlere bak›lacak olursa, modernizmin ürünü olan koflullar-da biçimlenen toplumsal hareketlerden, iflçi hareketi, feminist hareket, insan hak-lar› hareketi, bar›fl ve adalet hareketleri ile ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtu-lufl mücadeleleri gibi felsefi kökeni modernizm projesi olan eski hareketlerin e¤i-timdeki yans›malar›n›n en önde geleni John Dewey’in ilerlemeci e¤itim hareketi-dir. Yine bu yans›malar aras›nda yetiflkin e¤itimi kapsam›ndaki ifl e¤itimi hareketi,çiftçi hareketi ve Avrupa halk üniversiteleri hareketleri say›labilir. Bu hareketlerinortak özellikleri e¤itim yoluyla siyasal kurtulufl idealidir (Finger,1992:313).

E¤itim hareketlerinin geçmifline bak›ld›¤›nda oldukça farkl› amaçlar ve özellik-ler tafl›yan, ortaya ç›kt›klar› dönemlerin koflullar›ndan yo¤un biçimde etkilenen ha-reketlerin varl›¤› dikkat çekmektedir. Bu hareketler, bulunduklar› siyasal ve top-lumsal ortamdaki iktidar mücadelesini de bir flekilde yans›tmaktad›r. Örnek verile-cek olursa, e¤itim hakk›ndan yararlanma ve e¤itimin içeri¤i ile yöntemi üzerindeuzun ve sürekli bir toplumsal cinsiyet mücadelesi olmufltur. Yine, üçüncü dünya-da, bir yandan yerli halk ile sömürgeci ve daha sonra neo-sömürgeci egemenleraras›nda, e¤itim konusunda uzun süren mücadeleler olmufltur. E¤itim odakl› bumücadeleler 1945’ ten sonra daha da artm›flt›r. Dünyan›n birçok yerinde görülenkurtulufl mücadeleleri, Paulo Freire’nin ve di¤erlerinin çal›flmalar›nda ifade edilenözgürlefltirici bir e¤itim kuram›n›n dillendirilmesinin de yolunu açm›flt›r. Geliflmiflkapitalist ülkelerde baflar›y› çeflitlendirme ba¤lam›nda e¤itime eriflme hakk›n›nyayg›nlaflt›r›lmas› (sosyal yard›m kurslar›, telafi edici e¤itim, destekleme program-lar› vb.) için e¤itimin içeri¤ini geniflletmeye (kad›n çal›flmalar›, çok kültürlü müfre-dat, yerel çal›flmalar vb.) ve ö¤renmede ö¤renci kontrolünü art›rmaya yönelik ça-balar gözlenmifltir (Fooley, 2009:147-148).

Toplumsal hareketler, birçok ülkede daha genifl anlamda siyasal demokratik-leflmenin bütünleyici bir parças› olarak e¤itim reformlar›na yol açm›flt›r. Örne¤inBrezilya’da The Movimento Sem Terra (Topraks›z ‹nsanlar) Hareketi sürekli göçedenler için hareketli okullar› gelifltirerek “e¤itimin yap›laca¤› yer” konusunu et-kinliklerinin merkezi haline getirmifltir (Watkins, 2000:68).

Baflka bir ba¤lamda yerel sivil toplum örgütleri temel e¤itim hakk›n›n sa¤lan-mas›na yönelik benzer teknikleri kullanm›flt›r. Örne¤in Kamboçya’da Oxfam buamaca dönük olarak çal›flm›flt›r (Watkins, 2000:68).

E¤itim eksenli bir di¤er toplumsal hareket Clayoquot Sound’dur. Söz konusuhareketin çevreci protestolar› ba¤lam›ndaki çal›flmalar› yetiflkin e¤itimi alan› aç›s›n-dan oldukça önemlidir (Walter, 2007:259).

New York’ta faaliyet gösteren YELL (Youth Education Life Line-ACT UP, AidsCoalition to Unleash Power) yeni bir toplumsal hareket olarak e¤itim çal›flmalar›n›ele alm›flt›r. Bölgede yaflayanlar, çevrelerinde AIDS’ten etkilenenlerin giderek art-mas› üzerine toplumsal hareket tarz›nda örgütlenmeye bafllam›fllard›r. Bu ba¤lam-da HIV/AIDS e¤itim çal›flmalar›na bafllanm›fl, yarg›lay›c› olmayan bir e¤itsel çabaolarak “diyalog” kullan›lm›flt›r (Elbaz,1997:150-151).


Human Scale Education(HSE) 1985 y›l›nda kurulmuflolan küçük ölçekli birtoplumsal hareket.Demokrasi, adalet ve sayg›temelli bir e¤itim reformuhareketidir(http://www.hse.org.uk).

‘’E¤itim toplumsal ilerlemeve reformun temelyöntemidir. Kanunlara,cezalara veya mekanik ved›flsal düzenlemelere dayal›reformlar nafiledir. E¤itimtoplumsal bilinci paylaflmasürecinin kurall› hâlegetirilmesi, düzenlenmesidirve bireysel etkinli¤intoplumsal bilinç temelindeayarlanmas› yeni toplumsalinflaa için tek güvenliyöntemdir’’ John Dewey(1859-1952).

New York GrassrootsEducation Movement (NewYork Halk Taban›na Dayal›E¤itim Hareketi). Okullar›nkapat›lmas›na veözellefltirmelere karfl› birgösteri(Kaynak:http://www.substancenews.net/articles.php?page=1229).

1971’de ortaya ç›kan San Fransisko Kad›nlar Hareketi, cinsiyetçili¤i ve Orto-doks e¤itim yöntemlerini aflmay› hedeflemifl, kad›nlar›n ezilmelerine ve sömürül-melerine karfl› kendi okullar›n› açmaya karar vermifltir. Bu kapsamda feminizm,kad›nlar›n toplumda ezilmeleri vb. konular› kapsayan kurslar düzenlenmifltir. SivilHaklar Hareketi, 1960’larda oy verme konusunda bilinçlendirmeye dönük e¤itimetkinlikleri ile e¤itim eksenli toplumsal hareketlere verilecek örneklerden biridir.Ayn› flekilde Sivil Haklar Hareketi kapsam›nda kurulan özgürlük okullar›nda yurt-tafll›k müfredat›, tart›flma gruplar› ile siyahî kültürü, folkloru ve tarihi, kimya, biyo-loji, Frans›zca, ‹ngilizce ve daktilo gibi dersler yer alm›flt›r (LeJeune ve Paulstone,1976:40-45).

Red Power Hareketi (AIM, 1968) kapsam›nda ise yaflamlar›n› kendi etnik doku-lar› çerçevesinde sürdürmeyi amaçlayan K›z›lderililer için kendilerinin yönettiklerialternatif okullar aç›lm›flt›r (LeJeune ve Paulstone, 1976:40-47).

Var olan radikal yetiflkin e¤itimi uygulamalar›n›n en ilginç örneklerinden biride 70 y›l boyunca sendikac›lar›, insan haklar› çal›flanlar›n› ve çevre eylemcilerinie¤iten ve Tenesse’de bir yat›l› okul olan Highlander Halk Okulu’nu kuran MylesHorton’un çal›flmalar›d›r. Horton ve meslektafllar›n›n, yetiflkinlerle çal›flman›n ger-çekten demokratik bir yolunu gelifltirdikleri görülmüfltür. Onlar›n bafllang›ç nokta-s›, ö¤renenlere ve onlar›n yaflam deneyimlerine duyulan derin sayg› olmufltur(Fooley, 2009:150).

Toplumsal hareket olarak ortaya ç›kan e¤itim hareketlerine hangi örnekler verilebilir?


Ticaret e¤itimine karfl›,özgürlük için e¤itimpankartlar›n›n tafl›nd›¤›e¤itim eksenli bir gösteri(Kaynak:http://www.emancipating-education-for-all.org/report_chile_june4_2011).

Brezilya’da The MovimentoSem Terra (Topraks›z‹nsanlar Hareketi)taraf›ndan düzenlenen bire¤itim etkinli¤i (Kaynak:http://wn.com/SEM)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Toplumsal de¤iflme ve toplumsal hareketler ba¤-

lam›nda e¤itimi ifade etmek.

E¤itim süreci formel ya da enformel biçimlerdegerçekleflir ve temelde kültürün aktar›lmas› ilebirlikte yenilikleri ve dönüflümleri sa¤layacak bi-reyleri yetifltirmeyi de amaç edinir. Toplumsalhareketler de toplumsal bir de¤iflmeyi gerçeklefl-tirmeyi amaçlar. E¤itim bu özellikleriyle toplum-sal hareketlerle ayn› amaçlar› paylaflabilen birsüreç özelli¤i sergilemektedir.

Toplumsal de¤iflme, toplumsal hareketler ve e¤i-

tim aras›ndaki etkileflimi de¤erlendirmek.

E¤itim, içinde bulundu¤u toplumsal, siyasal veekonomik koflullar taraf›ndan biçimlendirilmek-tedir. Genelde e¤itim düzeyi yüksek olanlar›nyeni toplumsal hareketlere kat›ld›klar› gözlen-mektedir. Toplumsal hareketler, kimi zaman çe-flitli e¤itsel yöntemleri kullanmakta kimi zamanbelirli e¤itim hedeflerini gerçeklefltirmek üzereortaya ç›kmaktad›r.

Toplumsal hareketlerin içinde yer alan e¤itim ve

ö¤renme süreçlerini s›ralamak.

E¤itim biçimsel ya da biçimsel olmayan türleriy-le yaflam›n her alan›nda ve an›nda ortaya ç›kabil-mektedir. Bireyler yaflamlar›n›n her diliminde,sürekli ö¤renmektedirler. Bu ba¤lamda toplum-sal hareketler bireylere zengin ö¤renme ortamla-r› sunar. Yard›mlaflma ve dayan›flma baflta olmaküzere çeflitli alanlarda ö¤renme gerçekleflir.

Toplumsal hareket olarak e¤itim hareketlerini

aç›klamak.

Toplumsal hareket olarak e¤itim hareketleri de-nildi¤inde e¤itsel bir hedefle ortaya ç›km›fl, e¤iti-me iliflkin bir sorunu gidermeyi amaçlayan top-lumsal hareketler söz konusu edilmektedir. Ge-nel e¤itim hakk› ya da dinî amaçl› pazar okullar›için oluflan hareketlerin yan› s›ra yetiflkin e¤iti-mindeki baz› örnekler bu kapsamda de¤erlendi-rilebilir.

Özet

3NA M A Ç

4NA M A Ç

1NA M A Ç

2NA M A Ç


1. Hangisi küreselleflmeden olumsuz etkilenen kesim-ler için gelifltirilen toplumsal hareketlerde kullan›lanö¤renme biçimlerinden de¤ildir?

a. Kurtulufl teolojisib. Kentsel topluluk e¤itimic. Sözlü tarihd. Topluluk iliflkilerie. Yüksek ö¤renim

2. Siyasal ve toplumsal sistemin buyruklar› karfl›s›ndaitaatkâr olmayacak, otoriter olmayan bireyler yetifltire-cek bir e¤itim sürecini savunan e¤itimciler hangi fl›ktaverilmifltir?

a William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Il-lich

b. Ivan Illich, John Dewewc. John Dewey, Piaget, Bloomd. William Godwin, Francisko Ferrer , John Deweye. Fooley, Freire, Piaget

3. E¤itimin toplumsal hareketlere kaynakl›k etmesi aç›-s›ndan hangisi do¤rudur?

a. E¤itime iliflkin talepler, taraflar› bir araya getire-rek toplumsal harekete kaynakl›k eder.

b. Toplumsal hareketler e¤itimin kayna¤›d›rc. Hareketin içerisinde e¤itsel ortamlar oluflur.d. E¤itim sistemleri toplumsal hareketleri ortaya ç›-

karmak üzere desenlenire. E¤itim toplumsal hareketlere kaynakl›k etmez.

4. Toplumun kültürel de¤erlerini ve toplumsal davra-n›fl örneklerini genç üyelere aktarma e¤itimin hangi ifl-levinin aç›klamas›d›r?

a. E¤itimin yarat›c› ifllevib. E¤itimin tutucu ifllevic. E¤itimin de¤iflim ifllevid. E¤itimin tarihsel ifllevie. E¤itimin kültürel ifllevi

5. Hangisi e¤itim, çevresinde insanlar› mobilize ede-cek mekanizmalardan de¤ildir?

a. Okullar›n, mahallelerde ve topluluklarda psiko-lojik ve fiziki merkezi iflgal etmesi.

b. Kaliteli e¤itime ulaflabilmenin sivil bir hak olmas›c. Anne-babalar›n çocuklar›n›n kaliteli e¤itimi için

giriflimde bulunmas›d. Ö¤retmen ve yöneticilerin toplum üyelerine

ulaflma, yard›mlar›n› alma ve organize olabilmeolanaklar›na sahip olmalar›

e. E¤itimin muhafazakâr ve yarat›c› ifllevlerinin bu-lunmas›.

6. E¤itimin dayan›flmay› art›rmas›, kamuyu, e¤itimintoplumsal hareketler üzerindeki hangi etkisini aç›kla-maktad›r?

a. Kat›l›mc›lar toplumsal hareketlerin bünyesindeö¤renirler.

b. Toplumsal hareketler e¤itsel yöntemleri kulla-n›rlar.

c. E¤itim toplumsal hareketi birçok aç›dan zengin-lefltirir ve güç kazand›r›r.

d. Demokratikleflme ve bilinçli vatandafllar toplum-sal hareketlere kat›l›m› güçlendirir.

e. E¤itimsel de¤iflmeler toplumsal hareketler arac›-l›¤›yla gerçekleflir.

7. Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme süreçleri aç›s›n-dan hangisi söylenemez?

a. 1990’lar›n bafllar›ndan bu yana toplumsal hare-ketlerde ö¤renme Gramschi ve Habermas’›n dü-flünceleri ba¤lam›nda irdelenmifltir.

b. Toplumsal hareketlerde etkili bir ö¤renme ger-çeleflmemektedir.

c. Toplumsal hareketlerdeki ö¤renme ve e¤itimuygulamalar›n›n ve felsefesinin amac› bireyselve kolektif düzeyde dönüfltürücü ö¤renmeyiprovoke etmek canland›rmakt›r.

d. Toplumsal hareketler do¤al olarak kat›l›mc›larve genifl toplum için e¤itici, e¤itseldirler.

e. Ö¤renme amaçl› ve yap›land›r›lm›fl olabilir (kurs-larda, e¤itim oturumlar›nda ve atölyelerde oldu-¤u gibi) fakat ço¤unlukla informel ve rastlant›salolacakt›r.



8. Eski toplumsal hareketlerin e¤itimdeki yans›malar›-n›n en önde geleni hangisidir?

a. ‹fl e¤itimi hareketi, b. ‹lerlemeci e¤itim hareketic. Çiftçi hareketid. Avrupa halk üniversiteleri hareketlerie. Çok kültürlü e¤itim

9. E¤itim ve toplumsal de¤iflme iliflkisini aç›klayan gö-rüfllerden çat›flmac› yaklafl›m›n görüflü hangi fl›kta veril-mifltir?

a. E¤itim, egemen s›n›flar›n ç›karlar›n› koruyarakve toplumsal ve ekonomik iliflkileri yeniden üre-terek statükoyu yaflat›r.

b. E¤itim toplumsal yap›dan ba¤›ms›z olmasa datoplumsal de¤iflme yarat›r.

c. E¤itim ve toplumsal de¤iflme aras›nda iliflki yok-tur.

d. E¤itim toplumsal de¤iflme oluflturur ancak top-lumdaki de¤iflimin de o yönde olmas› gerekir.

e. E¤itim toplumsal yap›dan ba¤›ms›zd›r, toplusalde¤iflmeyi oluflturabilir.

10. Afla¤›dakilerden hangisi eski toplumsal hareketlerintemel felsefesinden kaynaklanan e¤itim hareketlerininörne¤idir?

a. ‹lerlemeci e¤itim hareketib. Radikal yetiflkin e¤itimi yaklafl›m›c. Sivil haklar hareketid. Çevreci hareketlere. Kimlik hareketleri

E¤itim ve Toplumsal De¤iflme Mustafa ERGÜN (E¤itim Sosyolojisi)E¤itimin toplumsal de¤iflmedeki gücünün ne oldu¤uçoktan beri tart›fl›lmaktad›r. Yani e¤itim toplumsal de-¤iflmeyi sa¤layan vas›talardan biri midir, yoksa sadecegenel toplumsal de¤iflmeye ayak uyduran toplumsalkurumlardan biri midir? Klâsik olarak e¤itimin iki fonksiyonundan bahsedil-mektedir; e¤itim hem toplumun kültürel de¤erlerini hiçbozmadan genç kuflaklara benimsetecek, böylece top-lumun bozulmadan süreklili¤ini sa¤layacak; hem detoplumun gelece¤ini güven alt›na almak için elefltirici,yarat›c›, yeni keflif ve bulufllar yapmaya, toplumsal de-¤iflmeyi sa¤lamaya çal›flan kuflaklar yetifltirecektir. E¤itimin bu iki fonksiyonu, sanayileflmenin bafllamas›n-dan sonraki yüzy›llarca çat›flma durumuna gelmifl; e¤i-tim kurumlar› ve programlar› birbirine z›t gibi gözükeniki görevi yerine getirmek zorunda kalm›fllard›r. Bu ne-denle hangi toplumsal unsurlar›n korunarak ve belkide gelifltirilerek gelecek kuflaklara aktar›laca¤›, hangile-rinin de¤ifltirilip unutturulaca¤› önemli bir sosyal politi-ka sorunu olmufltur. Bunun yan› s›ra sosyal politikac›-lar toplumlar›n gelecekteki k›sa ve uzun vadeli amaçla-r›n› da tespit etmeli, okul organizasyonunu ve prog-ramlar›n› bu yönde düzenlemelidir. Toplumsal de¤iflmeyi sa¤layan faktörler nelerdir? L.White bunu teknoloji, K. Marx ekonomi, M. Weber deideoloji ve inanç sistemi olarak de¤erlendiriyor. Bir toplumsal kurum olarak okul ve e¤itimin genel top-lumsal yap›y› flekillendirme ve de¤ifltirme gücü yok mu-dur? Elbette vard›r! Okullarda verilen pratik bilgiler vedavran›fl flekilleri, bir ülke insanlar›n› belirli idealler et-raf›nda toplanmaya ve millî birli¤i sa¤lamaya çal›flmak-tad›r. A.B.D.’nde çok kar›fl›k ›rk ve milletlerden geleninsanlar›n Amerikanlaflt›r›lmas›; S.S.C.B.’nde Sovyetlefl-tirilmesi; çeflitli Avrupa ülkelerinde ‹kinci Dünya Sava-fl›’ndan önce halk›n belirli ideolojiler etraf›nda toplan-mas›; Çin’de, Küba’da, Vietnam’da komünist devrimler-den sonra halk›n yeni devrim yönünde yetifltirilmesiiçin genifl e¤itim kampanyalar›n›n aç›lmas› buna çeflitliörnekler olarak verilebilir. E¤itimin, bu do¤rudan de-¤ifltirme ve flekillendirme gücünün yan› s›ra toplumsalde¤iflmeyi hemen desteklemesi, belirli yönlerde top-lumsal de¤iflmeyi etkileme ve kontrof alt›nda tutma gü-cü de vard›r. Ekonomik geliflmenin ihtiyaç duydu¤u ve ilerdeki 5-10y›lda ihtiyaç duyaca¤› teknik elemanlar›, devlet ve özeliflletmeler bürokrasinin ihtiyaç duyaca¤› memurlar›okullar yetifltirmektedir. Bazen okullar›n yetifltirdikleri

Okuma Parças›


ile sanayinin ve bürokrasinin istedi¤i elemanlar tamuyuflmuyor; bu, kiflileri iflbafl›nda yetifltiren meslek kurs-lar› ile giderilmeye çal›fl›yor, ama her türlü yetiflmifl in-san gücünün temel bilgilerini uzun y›llar alan okul ka-demeleri veriyor.Okullar, toplumun meslek yap›s›n› do¤rudan belirliyor,hatta meslek farkl›laflmas› s›naî geliflim ile birlikte gidi-yor ve okul sistemlerini etkiliyor. Okul, toplumsal de-¤iflmenin gerektirdi¤i yeni meslek sistemine hemenuyum yapmakta, o meslek alan›ndaki bilgileri toplay›psistemlefltirerek ö¤rencilere vermekte; bu flekilde top-lumsal de¤iflimi desteklemekte ve h›zland›rmaktad›r.E¤itim-ö¤retim kurumlar›n›n desteklemedi¤i hiç bir top-lumsal de¤iflme baflar›ya ulaflamaz. Ancak e¤itimin de toplumlar› yöneten iktidarlar taraf›n-dan belirlendi¤i aç›kt›r. Okullar›n iç ve d›fl kurulufl sis-temleri, ders program›ndaki derslerin isimleri ve muh-tevalar›, ö¤retmenlerin ve yöneticilerin yetifltirilmesimerkezî hükümetler taraf›ndan yap›lmaktad›r. Bu flekil-de, e¤itim toplumsal de¤iflmeyi takip etmektedir. E¤itim toplumsal de¤iflmeyi bafllatm›yor; toplumsal de-¤iflme baz› üstün insanlar taraf›ndan bafllat›l›r. Ancakbafllam›fl olan bir toplumsal de¤iflmeyi yayan, h›zland›-ran ve güçlendiren e¤itim-ö¤retim çal›flmalar›d›r. Ayr›cae¤itim, çeflitli sosyal de¤iflmelerin temellerini de haz›r-layabilir. Bir taraftan pozitif toplum de¤erlerini yerleflti-rirken bir yandan elefltirici ve hür düflüncenin temelle-rinin at›lmas›, gelecekteki kültürel de¤iflmelerin kabu-lünü ve yönlendirilmesini sa¤layacakt›r. A.F.C. Wallace’a e¤itim, farkl› toplum tiplerine görefarkl› fonksiyonlar üstlenir; d e v r i m c i toplumlardakültürel de¤iflim ve yeni bir ideoloji ahlâk› kazand›rma;t u t u c u toplumlarda liberal-entellektüel bir ö¤retimvermekte; r e a k s i y o n e r toplumlarda ise geçmifltoplum düzenlerini ve ahlâk sistemlerini aynen devamettirme e¤iliminde bulunmaktad›r. W.L.Warner’a göre e¤itim, ilerdeki toplumsal ve kültü-rel yap›ya yeni insan yetifltirme görevini üzerine alma-l›d›r; e¤itim, ancak mevcut toplum yap›s›na göre dü-zenlenirse baflar›l› olabilir. H.A. Toffler’a göre de e¤itimgelece¤e yönelmelidir; insan için sadece geçmifli veflimdiki zaman› anlamak kâfi de¤ildir; geçmifl geridekalm›flt›r ve flimdiki zamanda da yaflad›¤›m›z her angeçmifle ak›p gitmektedir. Gençler sosyal de¤iflmeninyönünü ve h›z›n› iyi ö¤renmeli, gelece¤e yönelik plan-lar gelifltirmelidir.

Kaynak: (http://www.egitim.aku.edu.tr/ergun8.htm/Eriflim Tarihi 15.06.2011)

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme, Top-lumsal Hareketler ve E¤itim” bölümünü yeni-den gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket ve E¤itimEtkileflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket ve E¤itimEtkileflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket ve E¤itimEtkileflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareket ve E¤itimEtkileflimi” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme, Top-lumsal Hareketler ve E¤itim” yeniden gözdengeçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Hareketler Ola-rak E¤itim Hareketleri” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.





S›ra Sizde 1

E¤itim, toplumsal de¤iflmeye yol açan ifllevi arac›l›¤›ylave e¤itimli bilinçli ve sorumluluk sahibi bireyler yetiflti-rilmesi yoluyla toplumsal hareketleri zenginlefltirir. Ayn›zamanda giderek daha çok yayg›nlaflan küreselleflme vekapitalist kültürün etkisiyle desenlenen e¤itim süreçleri,toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas› ve bireylerin buhareketlere yönelmesini olumsuz etkileyebilmektedir.

S›ra Sizde 2

Toplumsal hareketlerin en önemli e¤itsel ifllevi olaraközellikle kat›l›mc›lar›n›n zihin dünyas›nda meydan ge-tirdi¤i dönüflümler gösterilebilir. Kat›l›mc›lar›n dünyay›alg›lay›fl biçimleri bu süreçte dönüflüme u¤rar. Hareke-tin etkinlikleri arac›l›¤›yla ortaya ç›kan farkl› düflünce-ler, alternatif düflünüfller bireylerce ve toplumca kulla-n›lacak yeni bilgiler üretmektedir.

S›ra Sizde 3

Bireyler kiflisel geliflim, dünyay› alg›lay›fl gibi alanlardayeni ö¤renme deneyimleri yaflad›klar› gibi, etkinliklerintekniklerine iliflkin beceriler kazan›rlar. Bu kapsamda,örgütlenme, iletiflim, yurttafll›k bilinci gibi konulardakendilerini gelifltirirler.

S›ra Sizde 4

19.yy’da genel ve herkese aç›k bir temel e¤itimin sa¤-lanmas›n› hedefleyen ya da dinî içerikli pazar okullar›ba¤lam›nda ortaya ç›kan hareketlerden bafllamak üzereçevreci hareketler, kad›n hareketleri, sivil haklar gibihareketlerin toplumun belirli konularda bilinçlendiril-melerine yönelik çal›flmalar›, yetiflkin e¤itimi ve yaflamboyu ö¤renme hareketlerini de kapsayan e¤itim reform-lar› bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir.



Aç›kgöz, K. Ü. (2003). Etkili Ö¤renme ve Ö¤retme. E¤i-

tim Dünyas› Yay›nlar›.

Akyüz, Y. (1999). Türk E¤itim Tarihi, Bafllang›çtan

1999’a. Alfa Yay›nlar›

Akça, ‹. (2004). Küreselleflme ve Emek Stratejisi: Top-

lumsal Hareket Sendikac›l›¤›na Do¤ru. (Çev.G.Do-

¤an). E¤itim, Toplum, Bilim, 2 (5) s.4-21.

Anyon, J.(2005). Radical Possibilities: Public Policy, Ur-

ban Education, and a New Social Movement. New

York: Routledge.

Arendt, H. (K›fl 2006) E¤itimdeki Buhran. (Çev. Bekir S.

Gür ve Murat Özo¤lu) Muhafazakâr Düflünce, y›l:

3, say›: 6, s. 11-30.

Dobbs, A.E. (1919). Education and Social Move-

ments.Longmans Green and Co. New York.

Domokos-Bays, B.L. (1997). The Role of The Citizen’s

Clearinghouse for Hazardous Wastes As An Agent

of Adult Education in The Environmental Justice

Movement From 1981-1995. PhD Dissertation sub-

mitted to the Faculty of the Virginia Tech

Elbaz,G. (1997). Adolescent Activism for Postmodern

HIV/AIDS Education: A New Social Movement. The

Urban Review, 29(3)

Eskicumal›,A. (2003). E¤itim ve Toplumsal De¤iflme:

Türkiye’nin De¤iflim Sürecinde E¤itimin Rolü, 1923-

1946. Bo¤aziçi Üniversitesi E¤itim Dergisi Cilt 19

(2).

Eyerman, R. and Jamison, A. Social movements: A Cog-

nitive Approach. Cambridge: Polity, 1991

Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin E¤i-

timi Aç›s›ndan Do¤urgular›. (Çev.R.Günlü), Ankara

Üniveristesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 25 (1).

Foley,G. (2009). Radikal Yetiflkin E¤itimi ve Ö¤renme.

Çev. S. Özdemir;A. Özcan. E¤itim Bilim Toplum Der-

gisi, 7 (26) S.145 -173

Ghanem,E. (1998). Social Movements in Brazil And The-

ir Educational Work. International Review of Edu-

cation, 44 (2-3)

Hall, B.; Turray,T. (2006). A Review of The State Of The

Field of Adult Learning Social Movement Learning

Haluza-DeLay, R. (2007). Education, Social Movements

and Environmental Learning .Ph.D. Dissertation: De-

veloping a compassionate sense of place: Environ-

mental and social conscientization in environmental

organizations.

Holford, J. ‘Why Social Movements Matter: Adult Edu-

cation Theory, Cognitive Praxis and the Creation of

Knowledge’. Adult Education Quarterly, 1995,

45(2).

Holst, J.D. (2002). Social Movements, Civil Society, and

Radical Adult Education. Convergence, XXXVI,(2)

Hopkins, T.K; Wallerstein, I. “Geçifl Ça¤›; Dünya Siste-

minin Yörüngesi” Avesta Yay›nlar›, 1999.

Kilgore, D.W. (1999). Understanding Learning in Social

Movements: a Theory of Collective Learning. Inter-

national Journal of Lifelong Education

Küçüko¤lu, A. (2011). Çocuktan Hareket Ak›m› ve Baz›

Demokratik ‹dealler (acikarsiv.atauni.edu.tr/brow-

se/590/737.doc/20.05.2011).

LeJeune,D.;Paulston,R.G. (1976). Education in Social

Movements.Pittsburgh University,Pa. International

and Development Education Program.

Norris,T. (2004). Hannah Arendt and Jean Baudrillard:

pedagogy in the consumer society,The Encyclopedia

of ‹nformel Educatio, (Çev.T.Onur) (http://medyak-

rosivedemokrasi.azbuz.ekolay.net/readArticle.jsp?ob-

jectID=5000000011074746/ Eriflim:20.05.2011).

OECD (2010). Trends Shaping Education. OECD

Overwien, B. (2000). informel Learning and the Role of

Social Movements. International Review of Educati-

on - Internationale Zeitschrift für Erziehungswis-

senschaft- Revue Internationale de l’Education

46(6): 621-640

Shepard, D. (2011). Will a Social Movement Save Ame-

rican Education. Harvard Kennedy School Review

Sleeter,C.E. (1996). Multicultural Education As A Social

Movement. Theory Into Practice, 35 (4)

Spring, J. (1997). Özgür E¤itim. Ayr›nt› Yay›nlar›.

Tezcan, M. (1992). E¤itim sosyolojisi (1.Bas›m). Ankara:

Zirve Ofset.

Tezcan, M. (1993). E¤itim Sosyolojisinde Ça¤dafl Ku-

ramlar ve Türkiye. Ankara Üniversitesi E¤itim Bi-

limleri Fakültesi Yay›nlar› No: 170

Tezcan, M. (1994). Toplumsal de¤iflme ve e¤itim. Anka-

ra: A.Ü.E.B.F.Yay›nlar›, 182.

Torres, C.A. (2011). Dancing on the deck of the Titanic?

Adult education, the nation-state and new social

movements. International Review of Education. DOI

10.1007/s11159-011-9193-0



Walter, P. (2007). Adult Learning In New Social Move-ments: Environmental Protest And The Struggle ForThe Clayoquot Sound Rainforest. Adult Education

Quarterly., 57 (3)Walters, S. (2005). Social Movements, Class, And Adult

Education.New Directions For Adult And Continu-

ing Education, no. 106Yaylac›,A.F.; Aydo¤an,‹. (2004). E¤itsel Süreçlerin Yeni-

den Tan›mlanmas›na Dönük Bir Öneri: Ö¤reflme.E¤itim Bilim Toplum Dergisi. Cilt 2(8) Ankara

yeni toplumsal hareketler

Documents