yuval noah harari

8/19/2019 Yuval Noah Harari

http://slidepdf.com/reader/full/yuval-noah-harari 1/328



lektif Kitap -63eleme -8yvanla rdan Tanrılara: Sapiensan Türünün Kısa Bir Tarihigün Adı:Sapiens

Brief History of Humankind

Yuval Noah Harari, 2012Türkçesi: Ertuğrul Genç, 2015Kolektif Kitap, 2015

BN: 978-605-5029-35-7

yına Hazırlayan: Cihan Karan Okuma: Serpil Işıldaryfa Düzeni: Kolektif Tasarımpak Resmi: Viktor Vasnetsov, 1883pak Tasarımı: Deniz Akkol

Baskı, Mart 2015, İstanbultifika No: 25574

skı ve Cilt: Berdan Matbaacılıkven Sanayi Sitesi C Blok No:215-216pkapı, İstanbul | 0212 613 11 12tifika No: 12491

lektif Kitap Bilişim ve Tasarım Ltd. Şti.ferağa Mah. Sarraf Ali Sok. Eren Apt.: 26/1 Kadıköy, İstanbul

ww.kolektifkitap.com | [email protected] 337 05 18 | F: 0216 337 03 18

kitabın hakları The Deborah Harris ve Anatolialitif Hakları Ajansı aracılığıyla alınmıştır.yıncının izni olmaksızın elektronik ya dakanik herhangi bir yolla çoğaltılamaziletilemez. Tüm hakları saklıdır.



HAYVANLARDANTANRILARA

SAPIENSİnsan Türünün Kısa Bir Tarihi

Yuval Noah Harari

Türkçesi: Ertuğrul Genç



Babam Shlomo Harari'nin Sevgi Dolu Hatırasına



Teşekkür

vsiyeleri ve yardımları için Sarai Aharoni, Dorit Aharonov, Amos Aviarzilai, Noah Beninga, Tirza Eisenberg, Amir Fink, Benjamin Z. Kedar, Yyal Miller, Shmuel Rosner, Rami Rotholz, Ofer Steinitz, Michael Shenkar, G

Kudüs'teki Hebrew Üniversitesi Dünya Tarihi programındaki tüm öğrretim üyelerine teşekkür ederim.

Özel teşekkürlerim, bana "büyük resme bakmayı" öğrettiği için Jared ana bu hikayeyi yazma ilhamını verdiği için Diego Holstein'a ve bu hikyurduğu için Deborah Harris'e.



I. KISIM

BİLİŞSEL DEVRİM

örsel 1: Yaklaşık 30 bin yıl önce güney Fransa'daki Chauvet-Pont d'Arc Mağarasının duvarında görülenBiri "Ben buradaydım!" demek istemiş.



1

Önemsiz Bir Hayvan

KLAŞIK 13,5 MİLYAR YIL ÖNCE, Big Bang olarak adlandırdığımız bir şeyle maddman ve uzay ortaya çıktı. Evrenimizin bu temel özelliklerinin hikayesine fizBunların ortaya çıkışından yaklaşık 300 bin yıl sonra madde ve enerji,

rdiğimiz daha karmaşık yapılar ortaya çıkardılar, bunlar da zamanla olekülleri oluşturdu. Atomların, moleküllerin ve aralarındaki etkileşimin mya diyoruz.Yaklaşık 3,8 milyar yıl önce, Dünya adı verilen gezegende, bazı molekülle

ı verilen oldukça geniş ve karmaşık yapılar oluşturdu. Organizmaların yoloji diyoruz.Yaklaşık 70 bin yıl önceHomo sapiens'e ait organizmalar, kültür adını verdiğimkarmaşık yapılar oluşturdular. Bunu takip eden insan kültürlerinin gelişi

yoruz.Tarihin akışını üç önemli devrim şekillendirdi: Yaklaşık 70 bin yıl ön

lişsel Devrim, 12 bin yıl önce bunu hızlandıran Tarım Devrimi ve tarihi ambaşka bir şeyi başlatabilecek yalnızca 5 bin yıl önce başlayan Bilimsetap, bu üç devrimin insanları ve diğer organizmaları nasıl etkilediğininlatıyor.

* * *

rihten çok önce insanlar vardı. Modern insanlara benzeyen hayvanlar klaşık 2,5 milyon yıl önce ortaya çıktı. Fakat sayısız nesil boyunca ylaştıkları çok sayıda organizmadan ayrışmadılar.İki milyon yıl önce Doğu Afrika'ya bir gezi yapsaydınız, çok tan

rakterlerine tanık olabilirdiniz: çocuklarına sarılan endişeli anneler, çamurcuklar, rahat bırakılmak isteyen yaşlılar ve toplumun kurallarına başkaldırrmüş geçirmiş yöneticileri ve köyün güzelini etkilemek isteyen gösteraçolar. Bu arkaik insanlar âşık oldu, oynadı, yakın arkadaşlıklar kurdu, güç vücadele etti. Fakat bunu şempanzeler, babunlar ve filler de yapıyordu. İnsanel bir durumu yoktu. Hiç kimsenin, elbette insanların da, bir gün kendi slenlerin ayda yürüyeceğine, atomu parçalayacağına, genetik kodu çözeceğtapları yazacağına dair en ufak bir fikri yoktu. Tarih öncesi insanlarla ilgreken en önemli şey, etraflarına goriller, ateşböcekleri veya denizanalarzla etki etmeyen sıradan hayvanlar olduklarıdır.Biyologlar organizmaları türler halinde sınıflandırır. Hayvanlar eğer b

ftleşip üretken yavrular yapabiliyorlarsa aynı türe ait kabul edilirler.



eklerin yakın geçmişten ortak bir ataları vardır ve bu iki hayvan pek çok fizylaşır. Buna karşılık birbirlerine pek az cinsel istek duyarlar. Eğer teşftleşirler de, fakat katır adı verilen yavruları kısır olur. Dolayısıyla eşek Dutasyonlar asla atlara (veya tam tersi atlardaki eşeklere) geçemez. Bu ikinuç olarak ayrı evrimsel yollarda ilerleyen iki ayrı tür olarak kabul edilir. Bk farklı görünen bir buldok ve bir spaniel aynı türün üyeleridir ve aynı DNAylaşırlar. Memnuniyetle çiftleşebilir ve yavruları da başka köpeklerle çiftlevrular üretebilirler.Ortak bir atadan evrimleşen türler "cins" adı verilen bir başlıkta toplanıplanlar, leoparlar ve jaguarlarPanthera cinsinin altındaki farklı türlerdir. Biganizmaları iki parçadan oluşan Latince bir isimle adlandırırlar. Önce cinsrneğin aslanlarPanthera leo olarak adlandırılırlar,Panthera cinsininleo türü. Bu uyan herkesinHomo sapiens olduğunu varsayabiliriz.Homo (insan) cinsininsaeki) türü.Cinsler de kendi içinde ailelere ayrılırlar, örneğin kediler (aslanlar, çitalar,pekler (kurtlar, tilkiler, çakallar) ve filler (filler, mamutlar, mastodonlar)m üyelerinin soyları kurucu bir anneye veya babaya dayanır. Örneğin endisinden en vahşi aslana tüm kediler, yaklaşık 25 milyon yıl önce yaşamış oasını paylaşır.

Homo sapiens de bir aileye mensuptur. Bu sıradan bilgi tarihteki en sıklardan biriydi.Homo sapiens uzunca bir süre kendisini diğer hayvanlardan ayruzeni veya kardeşi, hepsinden de önemlisi ebeveyni olmayan) bir yetim ol

ma durum böyle değildi. Sevelim ya da sevmeyelim, büyük maymunlar rültücü ve büyük bir grubun üyesiyiz. Yaşayan en yakın akrabalarımımpanzeler, goriller ve orangutanlar var, ve şempanzeler bunların en yakınıilyon yıl önce, tek bir dişi maymunun iki kızı oldu. Bunlardan biri tüm şeması olurken, diğeri de bizim büyükannemiz oldu.

olaptaki İskeletler

omo sapiens bundan daha da rahatsız edici bir sır saklıyordu. Pek çok diğezenlerimizin yanı sıra, bir zamanlar birkaç erkek ve kız kardeşimiz de vardrü olduğumuzu düşünüyorduk, çünkü son 10 bin yılda türümüz gerçnyadaki tek insan türüydü. Yine de aslında insan kelimesi gerçekte"Homo ciensup bir hayvan" anlamına gelir ve eskiden bu cinsteHomo sapiens dışında pek çevcuttur. Daha da ötesi, kitabın son bölümünde de göreceğimiz gibi, çomayan bir gelecekte Sapiens olmayan insanlarla da karşılaşabiliriz. Bu duruvuşturmak için sıklıkla "Sapiens" teriminiHomo sapiens türünün üyelerini bel

n kullanacağım, buna karşılık "insan" teriminiHomo cinsinin tüm uzak üyklayacağım.



İnsanlar ilk olarak 2,5 milyon yıl önce Doğu Afrika'da, "Güney Maymunlen Australopithecus adı verilen bir maymun cinsinden evrimleşti. Yaklaşık il önce, bu arkaik erkek ve kadınların bazıları anayurtlarını terkederek Kuvrupa ve Asya'nın çeşitli yerlerine göç ettiler. Kuzey Avrupa'nın karlı oryatta kalmak, Endonezya'nın nemli cangıllarından daha farklı rektirdiğinden, insan toplulukları farklı yönlerde evrildiler. Bunun sonucunrklı tür ortaya çıktı, bilim insanları da bunların her birine ayrı birer şataf

m koydular.Avrupa ve Batı Asya'daki insanlar çoğunlukla "Neandertaller" olarak aomo neandertalensis'e evrildiler ("Neandertal Vadisi İnsanı"). Neanpienslerden daha güçlü, daha kaslıydı ve Buzul Çağının Batı Aumluydular. Asya'nın daha doğu bölgeleri "Dik adam" anlamına gelenHomo e

rafından mesken tutulmuştu. Bu tür, bu bölgede iki milyon yıla yakın bir slarak şu ana kadarki en dirençli insan türü oldu. Bu rekorun bizim türümüzrılması oldukça zor görünmektedir.Homo sapiens'in bin yıl sonra bile ortalarda phelidir, bu yüzden iki milyon yıl bizim başarabileceğimiz bir şey değil kesEndonezya'daki Java adasında "Solo Vadisi İnsanı" anlamına gelenHomo so

şamaktaydı. Bu tür de tropik yaşama uyumluydu. Diğer bir Endonezya adakaik insanlar bir cüceleşme süreci geçirdi. İnsanlar Flores'e ilk defa deağanüstü derecede düşükken geldiler; bu esnada adaya anakaradanaşılabiliyordu. Denizler yeniden yükseldiğinde, bazı insanlar kaynakları çalarda mahsur kaldılar. Daha çok yiyeceğe ihtiyacı olan büyük insanlar ilk öha küçük yapılılarsa çok daha iyi hayatta kalabildiler ve Flores insan

oyunca cüceye dönüştüler. Bilim insanları tarafındanHomo floresiensis olarak bilinndine mahsus tür ancak bir metre boya ulaşabiliyor ve 25 kilogramdanmuyordu. Buna karşılık taştan aletler yapabiliyor ve hatta zaman zaman adle avlayabiliyorlardı (adil olmak gerekirse, adadaki filler de cüce bir türdü).2010'da, bilim insanları Sibirya'daki Denisova mağarasını kazarken fos

rmak kemiği keşfettiklerinde, diğer bir kayıp kardeş de hiçlikten kurtarılaliz, parmağın daha önceden bilinmeyen bir insan türüne ait olduğunu kanıre de Homo denisova adı verildi. Kim bilir daha kaç tane kayıp akrabamağaralarda, adalarda ve farklı iklimlerde keşfedilmeyi bekliyor.Bu insanlar Avrupa ve Asya'da evrim geçirirken. Doğu Afrika'daki evrim d

sanlığın beşiği "Rudolf Gölü İnsanı" anlamına gelenHomo rudolfensis, "Çalışkan omo ergaster ve hiç de alçakgönüllü davranmayarak "Zeki İnsan" adını vrümüzHomo sapiens gibi pek çok türe ev sahipliği yapmaya devam etti.Bu türlerin bazı üyeleri dev gibiyken bazıları cüceydi. Bazıları korkutucu

azıları zararsız bitki toplayıcılardı. Bazıları tek bir adada yaşarken pek çoğu

ma hepsiHomo cinsine mensuptu. Hepsi insandı.



Görsel 2: Tartışmalı rekonstrüksiyonlara göre kardeşlerimiz (soldan sağa):Homo rudolfensis (Doğu Afrikactus (Doğu Asya);Homo neandertalensis (Avrupa ve Batı Asya). Hepsi insanlar. Bütün bu türleriergaster'in erectus'a,erectus'un Neandertallere ve Neandertalle

rildiği düz bir soy çizgisi olarak düşünmek yaygın bir hatadır. Bu çizgnyada belirli bir anda sadece tek bir insan türünün var olduğu ve tüm öncezim eski modellerimiz olduğu yönünde yanlış bir izlenim yaratmaktadır. Gklaşık 2 milyon yıl önceden 10 bin yıl öncesine kadar dünya aynı anda pe

rüne ev sahipliği yapmıştır. Ayrıca neden yapmasın ki? Bugün dünyada peı ve domuz türü var. 100 bin yıl önceki dünya en az altı değişik insan türünepmaktaydı. Geçmişimizdeki çok türlü durumdan çok şu anki yalnızlığımızlki de tehdit edici. Az sonra göreceğimiz gibi, türümüz Sapiens'in kaılarını bastırmak için iyi sebepleri var.

üşünmenin Bedeli

k çok farklılığa rağmen tüm insan türleri belirleyici pek çok özellik paylaşaşta, insanların diğer hayvanlara kıyasla olağanüstü büyük beyinleri vardır. 6ırlığındaki memelilerin ortalama beyin hacmi 200 santimetre küptür. En erkdının, 2,5 milyon yıl önce beyinleri yaklaşık 600 santimetre küptü. Modertalama beyniyse 1.200-1.400 santimetre küptür, Neandertal beyni ise daha dEvrimin daha büyük beyinleri seçmesi bize oldukça basit gelebil

kamızdan o kadar eminiz ki, beyin kapasitesinin daha fazlasının daha iyrsayıyoruz. Ama eğer böyle olsaydı, kedi ailesi de hesap yapabilen kediayvan krallığında, nedenHomo cinsi bu kadar büyük düşünme makineleri üre



k cins?Aslında büyük bir beyin vücutta büyük bir yük demektir. Taşıması zordur, ö

üyük bir kafatasının içindeyken. Enerji sağlaması daha da zordur.Homo sapiens'te bplam vücut ağırlığının yalnızca yüzde 2 ila 3'ünü oluşturur, fakat dinlenmcudun tükettiği enerjinin yüzde 25'ini harcarken, diğer maymunların beynında enerjinin sadece yüzde 8'ini kullanır. Arkaik insanlar geniş beyinlerii şekilde ödediler. Birincisi, gıda ararken daha çok zaman harcadılar. İkin

reldi. Savunmadan eğitime para aktaran bir yönetim gibi, insanlar bironlara enerji aktardılar. Bunun savanda hayatta kalmak için iyi bir straphelidir. Bir şempanzeHomo sapiens'le yaptığı bir sözlü tartışmayı kazanamaaymun insanı bir oyuncak bebek gibi parçalayabilir.Bugün büyük beyinlerimiz çok işe yarıyor, çünkü hem şempanzelerden ço

reket etmemizi sağlıyor hem de güvenli bir mesafeden onlara ateş edabalar ve silahlar üretebiliyoruz. Ama arabalar ve tüfekler nispeten yeniilyon yıldan uzun bir süre boyunca insanın sinir ağları giderek büyükmaktaşından birkaç bıçak ve sivri sopa dışında insanlar bununla ppabildiler. Peki, bu iki milyon yıl boyunca insan beyninin evrimini sürdürenürüst olmak gerekirse bu sorunun cevabını bilmiyoruz.

İnsana mahsus diğer bir özellik de iki ayak üstünde dik yürümesidir. Ayakyvanlarına veya düşmanlara karşı savanı taramak daha kolaydır ve hareketrekmeyen kollar, taş atmak veya işaret etmek gibi işler için kullanılabilha fazla şey yapabildikçe ellerin sahipleri de daha başarılı hâle geldiler,rimsel baskı avuçlarda ve parmaklarda daha yoğun bir sinir ağı ve kasların ğladı. Bugün insanlar bunun bir sonucu olarak elleriyle çok ince işlerellikle de karmaşık aletler üretip bunları kullanabilirler. Alet üretiminenıtlar 2,5 milyon yıl öncesine aittir ve alet üretimi ve kullanımı, arkeolsanların varlığını tanımalarındaki temel ölçüleridir.Bununla birlikte, iki ayak üstünde yürümenin dezavantajları da va

alarımızın iskeletleri, milyonlarca yıl boyunca dört ayağı üstünde yürüyençük kafası olan bir canlıdan evrilmiştir. Dik bir pozisyona geçmek büyük bellikle de iskeletin çok geniş bir kafayı desteklemesi gerektiğinde. İnsanlıkısının ve becerikli ellerinin bedelini sırt ağrıları ve boyun tutulmalarıyla ödKadınlar daha da fazlasını ödemek zorunda kaldı. Dik bir duruş daha d

mekti ve bu da doğum kanalını daraltıyordu, üstelik aynı anda bebekleriderek büyüyordu. Doğumda ölüm, dişi insanlar için ciddi bir sorun haebeklerinin kafası ve beyni daha küçük olduğundan, erken doğum yapan kak hayatta kaldılar ve daha çok çocuk sahibi oldular; doğal seçilim bu şeğumlara hayatta kalma şansı verdi. Elbette böylelikle diğer hayvanlara kıya

k çok hayati öneme sahip sistemleri henüz tam olarak gelişmemişken erkenldiler. Bir tay doğumdan kısa süre sonra yürüyebilir, bir yavru kedi birkaç



nesi yiyecek arayışı sırasında onu yalnız bırakabilir. İnsan bebekleriyse yırdım, bakım, koruma ve eğitim için büyüklere muhtaçtır.Bu durum insanlığın olağanüstü sosyal becerilerine ve kendine özgü

oblemlerine ciddi katkı yapmıştır. Yalnız yaşayan anneler, eteklerinde yardıcuklarıyla kendileri ve yavruları için gıda ararken çok zorluk yaşamıştır

üyütmek, ailenin diğer üyelerinden ve komşulardan sürekli yardım almayı gezden bir insanı büyütmek için bütün kabileye ihtiyaç vardır. Evrim böyle

syal bağlar kurabilenleri desteklemiştir. Buna ek olarak, insanlar az geliğduklarından diğer tüm hayvanlardan daha çok eğitilebilir ve daha çok srabilirler. Pek çok memeli, anne karnından fırından çıkan toprak kap gibi niden şekillendirmeye çalışmak onlara zarar verir. İnsanlar ise anne karaktan çıkan erimiş bir cam gibi çıkarlar ve şaşırtıcı oranda şekillendirilzden bugün çocuklarımızı Müslüman veya Budist, kapitalist veya sosyalist,

arışçıl olarak eğitebiliyoruz.

* * *üyük bir beyin, alet kullanımı, üstün öğrenme becerisi ve karmaşık toplumsk önemli avantajlar olduğunu varsayıyoruz. Bütün bunların insanı dünyadayvan yaptığı çok açıktır. Öte yandan insanlar bu avantajlara zayıf ve sıradıarak kaldıkları iki milyon yıl boyunca da sahiptiler. Yani bir milyon yıl ösanlar, büyük beyinlerine ve sivri taşlara rağmen avcı hayvanlardan korkarüyük hayvanlar avlayarak yaşadılar ve hayatta kalmaları bitki toplayarak, bö

çük hayvanları avlayarak ve daha güçlü hayvanların bıraktığı leşleri yiyereabildi.İlk taş aletlerin en önemli kullanım alanlarından biri kemikleri kırarak k

maktı. Bazı araştırmacılar bunun insanların ilk orijinal buluşu olduğunu düğaçkakanların ağaç gövdelerinden böcekleri almakta uzmanlaşmaları gibi,

kemik iliği çıkarmakta ustalaşmışlardı. Peki, neden kemik iliği? Bir aslar zürafaya saldırıp onu yediğini gözünüzün önüne getirin. Onlar işini bitibırla beklersiniz. Ama hâlâ sıranız gelmemiştir, çünkü önce sırtlanlar ve ç

unlara saldırmaya cesaret edemezsiniz— geriye kalanları yağmalarlar. Ancabittikten sonra, sağı solu dikkatle kontrol ederek cesede yaklaşıp genebilir durumdaki parçalara ulaşabilirsiniz.Bu durum tarihimizi ve psikolojimizi anlamak için çok önemlidir.Homo cinsinin

ncirindeki yeri çok yakın bir zamana kadar ortalardaydı. Milyonlarca ysanlar küçük hayvanlar avladılar, ne buldularsa onu yediler ve aynı şekicılar tarafından avlandılar. Ancak 400 bin yıl önce çeşitli insan türleryvanlarını avlamaya başladı ve ancak yüz bin yıl önceHomo sapiens'in ortaya çıksan besin zincirinde yukarı zıpladı.



Orta sıralardan yukarıya doğru atılan bu büyük adımın çok önemli sonuramidin tepesindeki aslan ve köpekbalığı gibi diğer hayvanlar, bu pozisyonarak milyonlarca yıl içinde yükselmişti. Bu da, ekosistemin çeşitli kontrekanizmaları üreterek, aslanların ve köpekbalıklarının ortalıkta terör egelledi. Aslanlar daha ölümcül oldukça ceylanlar da daha hızlı koşmayha iyi işbirliği yapmaya, gergedanlar daha saldırgan olmaya başladı. Buna kpeye o kadar hızlı çıktı ki, ekosistemin gerekli ayarlamayı yapacak vakti

una ek olarak insanlar da bu değişime ayak uyduramadı. Gezegendeki büyüğu muhteşem yaratıklar; milyonlarca yıl süren hâkimiyetleri sayesinde ağanüstü derecede güveniyorlar. Sapiens ise adeta bir muz cumhuriyetininbi. Daha yakın zamana kadar savandaki orta hâlli yaratıklar olduğumuz için

endişelerle doluyuz, ve bu da bizi fazlasıyla zalim ve tehlikeli kılıyovaşlardan çevre felaketlerine pek çok tarihsel kötülük, bu çok hızlı çramadan kaynaklanıyor.

ir Aşçı Irkıu sıçramadaki önemli adımlardan biri de ateşin kontrolünün keşfedilmesan türleri 800 bin yıl önceden beri ateşi zaman zaman kullanıyordu; yine 0 bin yıl önceHomo erectus, Neandertaller veHomo sapiens'in ataları da ateşi garak kullanıyordu. İnsanlar nihayet güvenilir bir ışık ve ısı kaynağına ve ayraflarında gezinen aslanlara karşı ölümcül bir silaha kavuşmuşlardı. Kısa sanlar komşularına karşı da bu silahı bilerek kullanmış olabilirler. Atllanıldığında sık bitki örtülerini av hayvanlarıyla dolu harika bir çayıra

yrıca ateş söndükten sonra, Taş devri girişimcileri hâlâ tüten kalıntılar arasıtsülenmiş hayvanları, kabuklu yemişleri ve kökleri toplayabiliyorlardı.Ama ateşin en önemli katkısı pişirmekti. İnsanların normalde sindirem

uğday, pirinç ve patates gibi— yiyecekler, pişirebilme becerisi sayesinslenmemizin temelini oluşturuyor. Ateş besinlerin kimyasını değiştirmekların biyolojisini de değiştirdi. Pişirmek gıdalarda bulunan parazit ve mik

iği gibi, insanların eskiden beri çok sevdikleri meyve, kabuklu yemiş, böşirildiklerinde daha rahat çiğnenip sindirilebiliyordu. Şempanzeler gatlerini çiğ besinleri çiğnemeye harcarken, insanların pişmiş besinleri yemat yeterli oluyordu.Yemek pişirmenin icadı insanların daha çeşitli besinler yiyebilmesini, ye

ha kısa sürede yapabilmesini, ayrıca daha kısa bağırsak ve daha küçük diebilmesini sağladı. Bazı araştırmacılar yemek pişirmenin icadıyla insanla

steminin kısalması ve beyinlerinin büyümesi arasında doğrudan bir

ulunduğuna inanıyorlar. Uzun bağırsaklar ve büyük beyinler çok cikettiklerinden, ikisine birden aynı anda sahip olmak çok zordur. Yiyecekl



ağırsakları kısaltıp enerji tüketimini azaltarak, Neandertallerin ve Sapienyinlerinin önünü açtı.[1]

Ateş ayrıca insanlarla diğer hayvanlar arasındaki ilk büyük farkın oluşmaseredeyse tüm hayvanların gücü vücutlarına bağlıdır: kaslarının gücü, dişlerinatlarının genişliği. Rüzgarlardan ve akıntılardan yararlanabilseler de bu dntrol edemezler ve her zaman fiziksel tasarımlarıyla sınırlıdırlar. Örneği

cak hava akımlarını anlayabilerek dev kanatlarını açar ve sıcak havanınkarı kaldırmasını sağlarlar. Ancak bu sıcak hava akımlarının yerini değiştiami taşıma kapasiteleri kanat açıklıklarıyla doğrudan orantılıdır.İnsanlar ateşi kullanmayı öğrenince hem itaatkar hem de potansiyel ola

r güce kavuşmuş oldular. Kartalların aksine insanlar bir ateşi ne zamankabileceklerine karar verebiliyor ve ateşi pek çok farklı amaç için kullana

n önemlisiyse ateşin gücü insanın yapısına, vücut biçimine ve gücüne bağlır insan çakmaktaşıyla veya yanan bir çubukla, birkaç saat içinde koca kabiliyordu. Ateşin kontrolü daha sonra olacakların habercisiydi.

ardeşlerimizin Koruyucuları0 bin yıl önce, insanlar ateşin faydalarına rağmen hâlâ güçsüz ve önemsiz

rtık aslanları korkutabiliyor, soğuk gecelerde kendilerini ısıtabiliyor ve karşmanları yakabiliyorlardı. Yine de mevcut tüm türleri düşündüğümüzde, mndonezya takımadalarıyla İberya yarımadası arasında yaşayan bir milyonyılarıyla, ekolojik radardaki küçük bir noktadan fazlası değillerdi.Kendi türümüzHomo sapiens o dönemde dünyada mevcuttu, fakat Afrikaşesinde kendi işiyle meşguldü.Homo sapiens olarak tanımlanabilecek hayvanlarceki bir insan türünden ne zaman ve nerede ayrıldığı tam olarak bilinmlim insanları aşağı yukarı 150 bin yıl önce Doğu Afrika'nın tıpkı bizim gpienslerle dolu olduğuna inanıyorlar. Bugün bile bir patolog herhang

ulamaz. Ateş sayesinde atalarından daha küçük çeneleri ve dişleri vardı, buyinleri bizimki gibi çok büyüktü.



Harita 1: Homo sapiens dünyayı fet Bilim insanları 70 bin yıl önce Doğu Afrika kökenli Sapienslerin Arap y

ğru yayıldıklarını ve oradan da tüm Avrasya'ya dağıldıklarına inanıyorlar.Homo sapiens Arabistan'a vardığında Avrasya'nın çoğu diğer insanlar t

esken tutulmuştu. O insanlara ne oldu? Buna cevap olarak bir biriyle çelir. İlk teori olan "Irk Karışımı Teorisi" çekim, seks ve karışıma dayalı bir h

una göre, Afrikalı göçmenler dünyaya yayıldıkça diğer insan topluluklarıylaugünkü insanlar da bu karışımın sonunda ortaya çıktılar.

Örneğin Sapiens Ortadoğu ve Avrupa'ya ulaştığında Neandertallerle karsanlar Sapiens'ten daha kaslıydı, beyinleri daha büyüktü ve soğuk iklimleapte olmuşlardı. Çeşitli aletleri vardı ve ateşi kullanabiliyorlardı. Ayrıca iyi laşıldığı kadarıyla hasta ve yaşlılarına bakım yapıyorlardı (Arkeologlar, ddi fiziksel engellerle yaşamış Neandertal kemikleri buldular, bu da aklara baktığını gösteriyor). Neandertaller genellikle kaba saba ve aptsanları" olarak karikatürize edilirler, fakat yakın tarihli bulgular bu imajı de



Görsel 3: Bir Neandertal çocuğun tartışmalırekonstrüksiyonu. Genetik kanıtlar, en azından bazıNeandertallerin açık renkli saç ve tene sahip olmuşolabileceğini gösteriyor.

Irk Karışımı Teorisi'ne göre, Sapiens Neandertal topraklarına yayılıncafusu tamamen birleşene kadar birbirleriyle karıştılar. Eğer gerçek buysa

vrasyalılar saf Sapiens değil Sapiens ve Neandertallerin karışımıdır. Doaşan Sapiens'te benzer şekilde oradaki yerli Erectus'la karışmıştır, dolayısKoreliler Sapiens'le Erectus'un karışımıdır.Buna karşılık "Yerine Geçme Teorisi" başka bir kurgu anlatır: uyumsuzlu

tta belki de soykırım. Bu teoriye göre Sapiens ve diğer insanların farklırdı ve muhtemelen çiftleşme alışkanlıkları hatta vücut kokuları bilelayısıyla birbirlerine cinsel ilgi duyma ihtimalleri düşüktü. Yanı sıra bir

omeo ile Sapiens Jülyet âşık olsalar bile üretken çocuklar yapamazlardı, çasındaki genetik uçurum çok büyüktü. Bu yüzden iki tür birbirlerindenrışmış olarak var oldular ve Neandertaller tamamen ölünce veya öldürülünonlarla birlikte yok oldu. Bu görüşe göre Sapiens diğer türlerle hiç karışmarine geçti. Eğer gerçek bu şekildeyse günümüzdeki insanların tamamının l önce Güney Afrika'ya kadar götürülebilir. Bu durumda hepimiz "saf SapienPek çok tartışmanın dayanağı bu konudur. Evrim açısından bakarsak 70 bi

sa bir zaman dilimidir. Eğer Yerine Geçme Teorisi doğruysa, yaşayan tüm inkarı aynı genetiğe sahiptir ve aralarındaki ırksal farklılıklar önemsiz kabu

ma eğer Karışım Teorisi doğruysa Afrikalılar, Avrupalılar ve Asyalılar arnlerce yıl geriye giden genetik farklılıklar vardır. Bu çıkarım siyasi açıdankü saatli bomba gibi patlamaya hazır ırk teorilerine malzeme sağlıyor.Geçtiğimiz on yıllarda Yerine Geçme Teorisi bu alanda kabul edilen a

nkü hem daha güçlü arkeolojik kanıtları vardı hem de siyaseten daha doğrusanları, modern insan toplulukları arasındaki ciddi genetik farklardan bndora'nın Kutusu'nu açmak istemiyordu); fakat bu durum Neanderta

ritasının dört yıllık bir çaba sonucunda açıklandığı 2010'da sona erdi. Gsillerden yeterli miktarda bozulmamış Neandertal DNA'sı toplayarak bunu



sanının DNA'sıyla karşılaştırabilmişlerdi. Sonuçlar bilim dünyasını şaşkınlModern Ortadoğu ve Avrupa insanı DNA'sının yüzde 1 ila 4'ünün Neander

duğu ortaya çıktı. Bu büyük bir oran değil, ama önemli. Birkaç ay sonra Dsilleşmiş parmaktan alınan DNA'nın haritası çıkarıldığında ikinci şok gelodern Melanezyalıların ve Avustralyalı Aborjinlerin DNA'sının yüzde 6'ya venisova DNA'sı kökenli olduğunu ortaya koydu.

Eğer bu sonuçlar gerçekse —bu arada araştırmaların hâlâ sürdüğünü ve g

ulguların doğrulanacağını veya değişeceğini öngörmekte fayda var— Karraftarları en azından bazı konularda haklı çıkmıştır denebilir. Yine de bure, Yerine Geçme Teorisi tamamen yanlış anlamına gelmez. Günümüzdnomunda sadece küçük bir miktar Neandertal ve Denisova DNA'sı bulunpiens ve diğer türler arasında tam bir "karışım" bulunduğunu iddia edemedar aralarındaki farklar üretken bir cinsel ilişki kurmalarına engel olacak kğilse de, bu tür ilişkilerin nadiren gerçekleşmesini sağlayacak kadar da büyPeki bu durumda Sapiens, Neandertal ve Denisovalıların biyolojik akrab

ıklamalıyız? Açıkça görülüyor ki bunlar atlar ve eşekler gibi tamamen ğillerdi. Öte yandan Buldoklar ve Spanieller gibi aynı türün farklı popülağillerdi. Biyolojik gerçeklikler siyah ve beyaz değildir, çok önemli "gri alanrtak bir atadan türeyen her iki tür, örneğin atlar ve eşekler, bir ara aynı türpülasyonuydular, tıpkı Buldoklar ve Spanieller gibi. Her iki popülasyon dukça farklı olduğu hâlde tarihin bir noktasında, nadiren de olsa cinsel oletken yavrularının olduğu bir zaman dilimi olmalıydı. Son bir genetik nrasında iki cins arasındaki bu son bağı da kopardı ve evrimsel yollarınvam ettiler.Öyle anlaşılıyor ki 50 bin yıl kadar önce Sapiens, Neandertaller ve Deni

n aşamada bulunuyordu. Tam olarak değil ama neredeyse apayrı türlerdölümde göreceğimiz gibi Sapiens daha o zaman bile Neandertalenisovalılardan sadece genetik kod ve fiziksel özellikler açısından değil, aylişsel ve sosyal becerileri bakımından da çok farklıydı, yine de nadiren piens ve Neandertal üretken bir yavru ortaya çıkarabiliyordu. Dolayısıyrışmadı ama bazı şanslı Neandertal genleri Sapiens trenine son anda bipienslerin bir sıralar belki başka türden bir hayvanla cinsel ilişkiye girip çduğunu düşünmek rahatsızlık verici —belki de heyecan verici— bir durum.Öte yandan eğer Neandertaller, Denisovalılar ve diğer insan türleri

rışmadıysa, neden ortadan kayboldular? Olasılıklardan biriHomo sapiens'in onlaruşa itmesi. Bir grup Sapiens'in Neandertaller'in yüz binlerce yıldır yaşadığdisine geldiğini hayal edin. Yeni gelenler, Neandertallerin geleneksel yiyeeyveleri ve yemişleri toplayıp geyikleri avlamaya başlıyorlar. Sapiensler, ü

cerileri ve daha ileri teknolojileri sayesinde daha iyi avcı ve toplayıcılardsayıca çoğalıp yayıldılar, buna paralel olarak daha az kaynağa s



eandertaller giderek kendilerini daha zor besleyebildiler. Nüfusları azaldvaş yok oldular, sadece belki bazı üyeler Sapiens komşularına katılmış olabDiğer bir olasılık da kaynaklar için verilen savaşın şiddetlenerek soykırım

aşması. Hoşgörü Sapiens'in baskın özelliklerinden biri değildir. Modern le ten rengindeki, lehçe veya dindeki bir farklılık bir grup Sapiens'in bir bk etmeye çalışmasına sebep olabiliyor. Eski Sapiensler tamamen farklı bir rşı hoşgörülü olabilir miydi? Sapiens Neandertaller ile ilk karşılaştığın

rihteki ilk ve en büyük etnik temizlik harekatının çıkmış olması gayet mümHangi şekilde olursa olsun Neandertaller (ve diğer insan türleri) tarihtekerak konularından biridir. Neandertallerin veya DenisovalılarınHomo sapierlikte hayatta kaldığını hayal edin. Pek çok farklı insan türünün yan yana har dünyada nasıl kültürler, toplumlar ve politik yapılar ortaya çıkardı? Örançlar nasıl gelişirdi? Dini kitaplar Adem ile Havva'nın Neandertallerin atau söylerdi? Ya da İsa Denisovalıların günahları için mi ölürdü, ya da Kur'rü ne olursa olsun tüm insanlar için mi yer ayırırdı? Neandertaller Roma lejda Çin İmparatorluğu'nun geniş bürokrasisinde hizmet verebilirler miydi?

ağımsızlık Bildirgesi tüm Homo türlerinin eşit olduğunu mu ilan ederdi? Karlerin işçilerinin birleşmesini mi önerirdi?Geçtiğimiz on bin yıl boyuncaHomo sapiens ortalıktaki tek insan türü olmaya ştı ki bizim için diğer ihtimalleri hayal etmek çok zor. Kardeşimizinndimizi yaratım sürecinin son noktası olarak görmemizi kolaylaştırıyor ve yvanlar âleminin geri kalanıyla aramızda uçurum olduğunu zannetmemuyor. Charles DarwinHomo sapiens'in diğer hayvanlar gibi bir hayvan türü olylediğinde, insanlar kızmıştı, bugün bile çoğu kişi bunu reddediyor. Neyatta kalsaydı bugün hâlâ kendimizi ayrı bir yaratık olarak görür müydük? zden atalarımız Neandertalleri yok etti, çünkü Neandertaller yok sayılamaykın, fakat tolere edilemeyecek kadar da farklılardı.

* * *

piens'in suçu mudur bilinmez, ama gittikleri her yerde yerli nüfus tükeHloensis'in son kalıntıları günümüzden 50 bin yıl önceye tarihlenmektedir.Homo debundan kısa süre sonra yok oldu. Neandertaller ise yaklaşık 30 bin yıdular. Flores Adası'ndaki son cüce insanlar da 12 bin yıl önce yok oldmikler, taştan aletler, DNA'mızdaki bazı genler ve pek çok cevaplanmamışsan türü olanHomo sapiens'i bırakmış oldular.Sapiens'in başarısının sırrı neydi? Birbirinden çok uzak ve ekolojik olara

rlere bu kadar hızla yerleşmeyi nasıl başardı? Diğer insan türlerinin hepsiuşa itti? Neden güçlü kuvvetli, beyni gelişmiş ve soğuğa dayanıklı Neandzim katliamımızdan kaçamadılar? Bu konudaki tartışmalar sürüyor. En



vap, zaten tartışmanın da hâlâ sürmesini sağlayan şey.Homo sapiens dünyayyden önce kendine özgü dili sayesinde fethetti.



2

Bilgi Ağacı

NCEKİ BÖLÜMDE, 150 bin yıl önce Doğu Afrika'ya yerleşenHomo sapiens'in sonrnyanın geri kalanına yayılıp, yaklaşık 70 bin yıl önce de diğer insan türleldırmaya başladığını gördük. Aradaki bin yıllar boyunca bu arkaik Sapien

zim gibi bir dış görünüşe ve gelişmiş bir beyne sahip olsalar da diğer insrşı belirgin bir üstünlükleri yoktu. Ayrıca gelişmiş aletler yapmak gibi özelsterememişlerdi.Aslında, Sapienslerle Neandertaller arasındaki bilinen ilk karşılaşmayı Ne

zandı. 100 bin yıl önce bazı Sapiens grupları kuzeye, Doğu Akdeniz'e doğrurası Neandertal bölgesiydi ve Sapiensler buraya tam olarak yerleşemedbebi, düşmanca davranan yerliler, uygun olmayan bir iklim veya Sapiens'iduğu yerel parazitler ve hastalıklar olabilir. Sebep her ne olursa olsupiensler o bölgeden çekildiler ve Neandertaller Ortadoğu'nun efendildılar.Bu başarısızlıklar sebebiyle, bilim insanları bu Sapienslerin beyinlerinin

zimkilerden farklı olduğunu öne sürerler. Bizim gibi görünüyorlardı, facerileri —öğrenme, hatırlama, iletişim kurma— bizden çok daha sınırlıpienslere, örneğin Türkçe öğretmek, İslamın temel öğretilerini anlatmak

orisini açıklamak sonuçsuz çabalar olarak kalırdı. Aynı şekilde biz de onrenmekte ve düşünce biçimlerini anlamakta çok zorlanırdık.Bununla birlikte,Homo sapiens 70 bin yıl önceden başlayarak çok özel birta

pmaya başladı. Bu tarihte Sapiens kabileleri Afrika'dan ikinci kez çıktılareandertalleri ve diğer türleri sadece Ortadoğu'dan değil, tüm yeryüzündeayda değer kadar kısa sürede, Sapiens Avrupa ve Doğu Asya'ya ulaştı. Yakl önceyse bir şekilde açık denizi geçerek o tarihe kadar insanlar tarafından an Avustralya'ya vardılar. 70 bin yıldan 30 bin yıl öncesine kadar geçen süğ lambaları, ok ve yaylar, iğneler (sıcak tutan elbiselerin dikimi için çok önetlerin icadı gerçekleşti. Sanat olarak kabul edilebilecek ilk mücevherleruşumunu gösteren ilk buluntularla, ticaret ve toplumsal katmanlar danemde ortaya çıkmıştı.Çoğu araştırmacı, bu daha önce örneği olmayan başarıların Sapiensle

teneklerinde gerçekleşen bir gelişmeye dayandığına inanıyor. Neandertallevustralya'ya kadar yerleşen ve Stadel aslan adamını yapan insanların en az bıllı, yaratıcı ve duygusal olduğuna inanılıyor. Stadel mağarası sanatçılarıylaz onların ve onlar da bizim dilimizi öğrenebilirdi. Onlara bildiğimiz her

arikalar Diyarında'dan kuantum fiziğinin gizemlerine) açıklayabilirdik ve ondi insanlarının dünyayı nasıl gördüğünü anlatabilirdi.



Görsel 4: Almanya'daki Stadel Mağarası'nda bulunmuş,günümüzden yaklaşık 32 bin yıl önce yapılmış, vücudu insaaslan şeklinde Fildişinden bir "aslan adam" (veya "aslan katartışmasız, ilk sanatsal ve muhtemelen dini üretim örnekle biri olduğu gibi, insanların gerçekte var olmayan şeyler hayedebilme becerisini de kanıtlar.

Bilişsel Devrim, 70 ila 30 bin yıl önce ortaya çıkan yeni düşünce ve iletilamına gelir. Sebebi kesin olarak bilinmemekle birlikte, en çok kabul gre genetik mutasyonlar Sapiens'in beyin iç yapısını değiştirerek, daha öncmayan şekillerde düşünmelerini ve tamamen yeni dillerle iletişim kurağladı. Bilgi Ağacı mutasyonu adını verebileceğimiz bu mutasyon, nedenrine Sapiens'in DNA'sında gerçekleşti? Bilebildiğimiz kadarıyla bumamen tesadüf, önemli olansa Bilgi Ağacı mutasyonunun sebeplerindnuçlarını anlamak. Yeni Sapiens dilini, tüm dünyayı fethetmesini sağlayçlü kılan özellik neydi?[2]

Üstelik bu ilk dil de değildi. Her hayvan türünün bir tür dili vardır. Örneğinarılar gibi böceklerin bile karmaşık biçimde iletişim kurduğu bilinir, bu d

danın nerede bulunduğunu iletmek için kullanılır. Sapiens dili, ilk sesli dilm maymun türleri dahil pek çok hayvanın sesli dilleri vardır. Örneğin yeşil tişim kurmak için pek çok farklı ses çıkarırlar. Zoologlar şu ana kadar "



artal geliyor!" anlamına gelen birini tanımlayabildi. Biraz daha farklı bir di Aslan!" anlamına geliyor. Araştırmacılar ilk çağrının kaydını bir grup

nlettiğinde, maymunlar yaptıkları işi bırakıp korkuyla yukarı baktılar. Aynı ğrı dinletildiğindeyse hemen bir ağaca tırmandı. Sapiensler yeşil maymunha çeşitli sesler çıkarabiliyordu, ama balinalar ve fillerin de aynı derecetenekleri vardır. Bir papağan, Albert Einstein'ın söylediği her şeyi söyleyebnı zamanda çalan telefon, sertçe kapanan kapı ve siren seslerini de tak

nstein'ın bir papağana göre pek çok üstünlüğü vardı elbet, ama ses konusuki o hâlde dilimizi bu kadar özel kılan şey ne?Buna cevap olarak en yaygın kabul, dilimizin olağanüstü esnek olmas

yıda sesi ve işareti kombine ederek her biri farklı bir anlama sahip sonmle üretebiliriz. Bu sayede de etrafımızdaki dünya hakkında devasa miktgıyabilir, depolayabilir ve iletebiliriz. Bir yeşil maymun arkadaşlarına slan!" diye bir uyarı gönderebilirken, modern insan, arkadaşlarına sabah hrin kıvrım yaptığı yerde bir bizon sürüsünü takip eden bir aslan gyleyebilir. Ayrıca olayın yerini tam olarak aktarabilirken, buraya giden farkllatabilir. Haberi alan insan grubu, bu bilgiyle kafa kafaya verir ve nehre yaçırarak bizonu avlama planı yapabilir.İkinci bir teori, dilimizin dünyayla ilgili bilgi paylaşımıyla zaman içindee sürer, ve elbette en önemli bilgiler, aslan ve bizonlarla değil insaanlardır. Bu teoriye göre dilimiz dedikodu yapma aracı olarak evrilmiştHpiens her şeyden önce sosyal bir hayvandır, sosyal işbirliği hayatta kalma veitik öneme sahiptir. Kadın ve erkek bireyler için aslanların ve bizonun yeterli değildir, asıl önemli olan kabilede kimin kimden nefret ettiğini, kimşkiye girdiğini, kimin dürüst ve kimin hilebaz olduğunu bilmektir.Birkaç düzinelik bir grupta sürekli değişen ilişkileri takip edebilmek içindepolanması gereken bilgi miktarı inanılmazdır (50 kişilik grupta, 1.225

şki vardır, ve bundan çok daha fazla sayıda karmaşık kombinasyon da bulaymunlar sosyal ilişkilerle yakından ilgilidir, ancak etkin bir biçimdepamazlar. Neandertaller ve arkaikHomo Sapiensler de muhtemelen birbirkasından rahatça konuşamazdı. Dedikodu sıkça kötülenen ama aslındauplar halinde işbirliği yapabilmenin de temelini oluşturan bir beceridipiens'in yaklaşık 70 bin yıl önce edindiği yeni dil becerisi, ona saatlerpabilme şansı verdi; kime güvenilebileceğine dair bilgi, küçük grupların uplara dönüşmesine, dolayısıyla da Sapiens'in daha sıkı ve karmaşıntemleri geliştirmesine yol açtı.[3]

Dedikodu teorisi ilk başta şaka gibi gelebilir ama pek çok çalışma bunu ugün bile insanlar arasındaki iletişimin büyük bölümü, ister e-posta is

nuşması veya gazete sütunları olsun, dedikodudan oluşur. Bu durum bizğal gelir ki, sanki dilimiz özellikle bu amaç için evrimleşmiş gibidir. Yo



ofesörlerinin öğlen yemeğinde Birinci Dünya Savaşının sebeplerini tartıkleer fizikçilerin akademik konferansların kahve molasında zerr

ahsettiklerini mi düşünüyorsunuz? Belki bazen öyledir. Ama genelliklendisini aldattığını yakalayan profesör, bölüm başkanıyla dekan arasındaya bir meslektaşlarının araştırma fonuyla kendisine lüks bir araba anularda dedikodu yaparlar. Dedikodular genellikle yanlış davranışlaaklanır. Günümüz basının ilk örneği sayılabilecek söylenti, toplumu bilg

sanları hilebazlardan ve asalaklardan koruyan gazetecilik faaliyeti gibiydi.* * *

uhtemelen hem dedikodu hem de "nehrin kenarında aslan var" teorisi limizin gerçekten özgün olan tarafıysa, insanlar ve aslanlar hakkında bilgi anak sağlamasından çok, var olmayan şeyler hakkındaki bilginin akğlamaktır. Bildiğimiz kadarıyla sadece Sapiens hiç görmediği, dokunm

klamadığı varlıklar hakkında konuşabiliyor.Efsaneler, mitler, tanrılar ve dinler ilk kez Bilişsel Devrim sayesinde ortayce pek çok hayvan ve insan türü "Dikkat et! Bir aslan!" diye uyarı gönd

ma Bilişsel Devrim sayesinde,Homo sapiens "aslan kabilemizin koruyucu ruhuducerisini kazandı. Kurgular hakkında konuşabilme becerisi, Sapiens dilininıdır.SadeceHomo sapiens'in var olmayan şeyler hakkında konuşabildiği iddiası

bul edilebilecek bir önerme. Bir maymunu, ölümden sonra gideceğ

nnetindeki sınırsız muzla kandırarak elindeki muzu vermeye asla ikna edki bu neden bu kadar önemli? Sonuçta kurgu tehlikeli biçimde yanlış yönya dikkat dağıtan bir şey olabilir. Ormana melekler ve tek boynuzlular görsanların hayatta kalma şansı kesinlikle ormana mantar ve geyik bulmaya gha az olacaktır. Ayrıca eğer zamanınızı var olmayan koruyucu ruhlara duçirirseniz, gıda toplamak, savaşmak ve üremek gibi şeyler için kullanılabilkti boşa harcamış olmaz mısınız?Öte yandan kurgu, sadece bir şeyleri hayal edebilmemizi değil, bunukolektif o

pmamızı sağladı. Bu sayede İncil'deki yaradılış hikayesi, Avustralya reamtime mitleri ve modern devletlerin milliyetçi mitleri gibi orratabiliyoruz. Bu mitler Sapiens'e büyük gruplar halinde esnek bir işbirliğcerisi vermiştir. Karıncalar ve arılar da çok büyük gruplar halinde çalışabi

unu yalnızca çok katı bir biçimde ve sadece akrabalarıyla yaparlar. mpanzeler, karıncalardan çok daha esnek biçimde işbirliği yaparlar, amdece yakından tanıdıkları az sayıdaki üyeyle yapabilirler bunu. Sapiens yıda yabancıyla çok esnek bir şekilde işbirliği yapabilir. İşte bu yüzden Sapinetirken, karıncalar bizim artıklarımızla beslenir ve şempanzeler de



boratuvarlarında ve hayvanat bahçelerinde kafes altındadır.

eugeot Efsanesimpanze kuzenlerimiz genellikle birkaç düzineden oluşan küçük gruplşarlar. Yakın arkadaşlıklar kurar, birlikte avlanır, babunlara, çitalara vmpanzelere karşı omuz omuza mücadele ederler. Sosyal yapıları hiyerilimindedir. Baskın üye (hemen her zaman bir erkektir) "alfa erkek" olarakğer erkek ve dişi bireyler, alfa erkeğe itaatlerini önünde eğilerek ve seslsterirler, tıpkı kralın önünde eğilen insanlar gibi. Alfa erkek grubun içinumu korumaya çalışır; iki birey kavga ettiğinde araya girerek şiddeti durduman daha doğrudan müdahale ederek çok sevilen gıdalara el koyar vealarda bulunan erkeklerin dişilerle çiftleşmesini engeller.İki erkek alfa pozisyonu için mücadele ettiğinde, bunu genellikle grubun eelerinden oluşan geniş bir destekçiler ağı oluşturarak yaparlar. Grubuasındaki bağlar sarılma, dokunma, öpüşme, tımarlama ve karşılıklı iyiliklenlük ilişkilerle oluşur. Aynen politikacıların seçim kampanyalarında etrsanlarla el sıkışıp bebekleri öpmeleri gibi, bir şempanze grubunda da üst poücadele edenler diğerlerine sarılmakla, sırtlarını sıvazlamakla ve bebek şemekle vakit geçirirler. Alfa erkeği genellikle bu pozisyonu sadece fiziksel duğu için değil, daha geniş ve istikrarlı bir destekçi ağı olduğu için kazanfa pozisyonu için gerçekleşen açık mücadelelerin yanında gündelik aktivitik bir rol oynar. Bir grubun üyeleri birbiriyle daha fazla vakit geçirir, yiyebaşları belaya girdiğinde birbirlerine yardım ederler.Bu şekilde kuruları ve sürdürülen grupların büyüklükleri sınırlıdır. Grubu

eyebilmesi için tüm üyeler birbirlerini yakından tanımalıdır. Birbirini hiçrlikte hiç kavga etmemiş, birbirini hiç tartmamış iki şempanze birbirinveneceğini, yardım etmeye değer olup olmadığını ve kimin daha üst sıradlemez. Doğal koşullarda tipik bir şempanze grubu 20 ila 50 arası bireydeuptaki şempanze sayısı arttıkça sosyal denge istikrarsızlaşır ve nihayetinde

şanarak yeni bir grup oluşur. Zoologlar sadece birkaç kez 100 kişiden duplar gözlemlemişlerdir. Nadiren işbirliği yapan farklı gruplar, genellikleda için mücadele halindedir. Araştırmacılar, gruplar arasında uzun süren tta bir seferinde soykırıma varacak boyutta sistemli olarak öldürme vakamuşlardır.[4]

Benzer örüntüler muhtemelen arkaikHomo sapiens de dahil, ilk insanların yaşegemendi. İnsanların da tıpkı şempanzeler gibi, atalarının arkadaşlık ku

yerarşi oluşturmalarına, birlikte avlanıp aralarında kavga etmelerine sebep

güdüleri vardır. Bununla birlikte insanların sosyal içgüdüleri de, tıpkı şemp



çük ve samimi gruplar halinde yaşamalarına uygundu. Grup çok büyüdüğünge bozuluyor ve grup dağılıyordu. Bereketli bir vadi 500 arkaik Sapiens'i le, bu kadar çok yabancının bir arada yaşaması mümkün değildi. Bu kalab

der olacağını, kimin nerede avlanacağını ve kimin kiminle çiftleşeclirleyebilirlerdi?Bilişsel Devrim'in arifesinde, dedikoduHomo sapiens'in daha büyük ve daha is

uplar kurabilmesini sağladı. Ama dedikodunun bile bir sınırı vardır.

aştırmalar dedikodu sayesinde bir arada durabilen "doğal" bir grubun sınırınduğunu göstermiştir. Grup bundan daha büyük olduğunda çoğu kişi diğeterince yakından tanıyabilir, ne de etkili bir şekilde dedikodu yapabilir.İnsanların oluşturduğu yapıların çoğunluğunda, bugün bile bu sihirli

iktir. Bu eşiğin altındaki topluluklar, işyerleri, toplumsal ağlar ve askerlıklarını bireylerin karşılıklı olarak birbirlerini yakından tanımaları veyesinde sürdürürler. Bu yüzden de düzeni korumak için resmi rütbeler, rallar gerekmez.[5] 30 askerden oluşan bir müfreze, hatta 100 askerlik bir kın ilişkiler sayesinde sorunsuz işleyebilir ve en az seviyede resmi disipyar; saygı duyulan bir çavuş, "bölüğün kralı"dır ve atanmış subayların bçen bir otorite oluşturabilir. Küçük bir aile şirketi yönetim kurulu, müdüüdür ve bir muhasebe departmanı olmadan da hayatta kalabilir ve çok başarAncak birey sayısı 150'yi geçtiği anda işler değişir. Binlerce askerden oluş

r müfrezeyi idare ettiğiniz gibi idare edemezsiniz. Başarılı aile şirketleri büzla çalışan istihdam ettiğinde genelde sıkıntıya düşer ve kendilerini yenileğu iflas eder.Homo sapiens bu kritik eşiği aşıp, on binlerce kişiden oluşan şehirler ku

ilyonlarca insanı yöneten imparatorluklar oluşturmayı nasıl başardı? Buhtemelen kurgunun ortaya çıkmasıydı. Ortak bir mite inanan çok sayıdaşarılı işbirliği yapabilirler.

Tüm geniş çaplı insan işbirlikleri —modern bir devlet, ortaçağda bir kilihir veya arkaik bir kabile— insanların kolektif hayal gücünde yaşattıkları rafında örgütlenmiştir. Kiliseler ortak dini mitler etrafında örgütlenirnımayan iki Katolik, yine de birlikte bir haçlı seferine gidebilir veya pımına bağışta bulunabilir, çünkü ikisi de Tanrı'nın insan vücudunda canlangünahlarımızı bağışlamak için kendisinin çarmıha gerilmesine izin verdiği

evletler ortak milli mitler etrafında örgütlenir. Birbirini hiç tanımayan iki Sıyatını kurtarmak uğruna ölümü göze alabilir çünkü ikisi de Sırp milletiniavatanına ve Sırp bayrağına inanır. Hukuk sistemleri, ortak hukuki mitlegütlenir. Hiç tanışmayan iki avukat, ikisine de tamamen yabancı birini savr araya gelerek güçlerini birleştirebilir, çünkü ikisi de yasaların, adal

klarının ve elbette avukatlık ücretinin varlığına inanırlar.Yine de bütün bunların hiçbiri, insanların kendilerinin yaratıp birbirlerin



kayelerin dışında gerçekleşmez. Evrende hiçbir tanrı, millet, para, insan haalet insanların ortak hayal gücü dışında var olmaz.İnsanlar "ilkellerin" toplumsal düzenlerini hayaletlere ve ruhlara

uşturduklarına ve her dolunayda bir araya gelerek kamp ateşinin etrafiklerine inanırlar. Genelde anlamakta zorlandığımız şey ise modern kurutamamen aynı prensip üzerine kurulu olduğudur. Örneğin özel şirketlerin

e alalım. Modern çağın çalışan insanları ve avukatlar, aslında güçlü sih

nlarla kabile şamanları arasındaki asıl fark modern avukatların çok dkayeler anlatmalarıdır. Bu konuda Peugeot efsanesi iyi bir örnektir.

* * *

ugün Stadel Aslanı'na benzeyen bir sembol, Paris'ten Sydney'e tüm dünyadamyonların ve motosikletlerin üzerinde görülebilir. Bu, Avrupa'nın en eski vomobil üreticilerinden biri olan Peugeot'nun arabalarını süsleyen amblemid

yatına Stadel mağarasında 300 kilometre mesafedeki Valentigney köyünde şirketi olarak başladı. Şirket bugün dünya çapında 200 bin kişiyi istihdambunların çoğu birbirine tamamen yabancıdır. Bu yabancılar o kadar etkin

pmaktadır ki, 2008'de Peugeot 1,5 milyondan fazla otomobil üretmiş veilyar Euro gelir elde etmiştir.Peugeot SA'nın (şirketin resmi adı) var olduğunu hangi anlamda söyleye

k Peugeot markalı araç var, ama bunlar elbette şirketin kendisi değil. Dünugeot araçlar aynı anda hurdaya ayrılıp metal haline getirilse bile, Peugeot

lkmazdı, yeni arabalar üretip yıllık raporlar yayınlamaya devam edebrikalara, makine parklarına, galerilere sahip ve bünyesinde tamirciler, musekreterler istihdam ediyor, fakat tüm bunlar da Peugeot'yu oluşturmuyor. ugeot'nun tüm çalışanlarını öldürebilir ve fabrikanın idari ofislerini

antlarını yok edebilir. Bu durumda bile, şirket borç alabilir, yeni çalışanlarni fabrikalar inşa edebilir ve yeni makineler satın alabilir. Peugeot'nun yössedarları da var, ancak bunlar da şirketi oluşturmazlar. Tüm yönetikarılabilir ve tüm hisseler satılabilir, ama şirket bu durumda da var olmecektir.



Görsel 5: Peugeot Aslanı

Tüm bunlar Peugeot SA'nın yenilmez veya ölümsüz olduğu anlamınabette. Bir yargıç şirketin kapanması yönünde karar verirse, şirketin fabrikauhasebecileri, yöneticileri ve hissedarları yerlerinde kalırlar, ama Peugeottadan kalkar. Kısacası, Peugeot SA'nın fiziksel dünyayla temel bir bağı yket gerçekten var mıdır?Peugeot bizim kolektif hayal gücümüzün ürünüdür. Avukatlar buna "ya

ını verirler. Elle gösterilemez, fiziksel bir nesne değildir. Ancak hukuki bir rdır. Tıpkı sizin veya benim gibi, faaliyet gösterdiği ülkenin yasaların

ankada hesap açabilir ve mal mülk edinebilir. Vergi öder, bünyesinde çalıhipleri tarafından dava edilebilir.Peugeot bir tür yasal kurgu olan "sınırlı sorumlu şirketler" kategorisindeketlerin ardındaki fikir, insanlığın en dâhiyane buluşlarından biridir.Homo sapiellarca bu şirketler olmadan yaşadı. Yazılı tarihin büyük bölümünde, mala men kemikten yapılmış, iki ayağı üstünde duran, büyük beyinli insanlar hip olunabilirdi. Eğer 13. yüzyıl Fransasında Jean diye biri yük arabrsaydı, bizzat kendisi işyeri olurdu. Yaptığı bir yük arabası satıştan bir

ozulsa, satın alan kişi Jean'ı şahsen dava ederdi. Jean iş kurmak için bin albatırsaydı, aldığı borcu ödemek için kendi şahsi mallarını satması gere

eğini veya toprağını. Hatta çocuklarını köle olarak vermesi bile gerekebilipatamaması durumunda da devlet tarafından hapse atılabilir veya arafından köle yapılabilirdi. Jean atölyesinin ortaya çıkardığı tüm durmamen ve sınırsız olarak sorumluydu.

Eğer o dönemde yaşasaydınız, bir işyeri açmadan önce muhtemelenşünürdünüz. Elbette bu hukuki durum girişimciliği baltalıyordu, insanlar



kler alarak yeni işyerleri açmaya çekiniyorlardı. Yeni bir işyeri kurmakelerini tamamen muhtaç durumda bırakma riskini almasına nadiren değiyoBu yüzden insanlar kolektif olarak sınırlı sorumlu şirketlerin varlığını ha

aşladılar. Bu tür şirketler yasal olarak kendilerini kuran, şirkete yatırım neten insanlardan büyük ölçüde bağımsız yapılardı. Geçtiğimiz birkaç yüzyketler ekonomik ortamın başlıca aktörleri haline geldiler ve biz onlara o krumdayız ki, onların hayal gücümüzde yaşadığını unuttuk. Sadece zihinler

malarına rağmen, hukuk sistemlerimiz onları yasal ve adeta etten kemikteratıklar olarak tanır.1896'daki Fransız hukuk sistemi de, testere, bisiklet ve yay imal eden bir

ölyesini ailesinden miras olarak devralan Armand Peugeot otomobil işediğinde bu şekildeydi. O da bu amaçla sınırlı sorumlu bir şirket kurdu. Krdiği şirket, kendisinden bağımsız bir varlıktı artık. Arabalardan biri boztın alan kişi Peugeot'yu dava edebilirdi, ama Armand Peugeot'yu deilyonlarca frank borç alıp iflas ederse Armand Peugeot yatırımcılarına tek borçlu değildir. Zira borç,Homo sapiens Armand Peugeot'ya değil, şirket Peurilmiştir. Armand Peugeot 1915'te öldü. Şirket olan Peugeot ise hâlâ hayattarumda.İnsan olan Armand Peugeot, şirket olan Peugeot'yu nasıl kurdu? Büyü

hirbazların tarih boyunca tanrıları ve şeytanları yarattığı gibi ve yine binleatolik papazın her pazar günü kilisede İsa'nın vücudunu yeniden yarattığıay hikayeler anlatmanın ve insanların bu hikayelere inanmasını sağlamanlişti. Fransız papazlar açısından önemli olan hikaye, Katolik Kilisesi'nkilde İsa'nın yaşamı ve ölümüydü. Bu hikayeye göre, kutsal kıyafetleriniatolik papaz doğru kelimeleri doğru anda ağırbaşlı bir şekilde söylediğindemek ve şarap Tanrı'nın bedeni ve kanına dönüşür. Papaz heyecanla"Hoc est eum!" (Latince "Bu benim bedenim") der, ve hokus pokus, ekmek İsa'nınüşür. Papazın titizlikle ve gayretle tüm prosedürü izlediğini gören milyonlansız Katolik de, Tanrı'nın gerçekten kutsanmış ekmek ve şarapta yaşadığınPeugeot SA ile ilgili asıl hikaye ise Fransa Parlamentosu tarafından yazı

salarıydı. Fransız yasa yapıcılara göre, sertifikalı bir avukat tüm gerekli proüelleri uyguladığında, gerekli tüm yeminleri ve sözleri güzelce süslenmişzdığında ve dokümanın altına kendi şatafatlı imzasını attığında, hokus pokket kurulmuş olur. Armand Peugeot 1896'da şirketini kurmak istediğinde ra ödeyerek, tüm bu kutsal aşamaları geçmesini sağladı. Avukat tüosedürleri ve ritüelleri uygulayınca, yeminleri ve sözleri alt alta yazınca, ansız, Peugeot şirketi gerçekten varmış gibi davranmaya başladı.Etkili hikayeler anlatmak kolay değildir; zorluk hikayeyi anlatmakta değ

kayeye inanmasını sağlamaktadır. Tarihin büyük kısmı şu soru etrafında dönilyonlarca insanı tanrılara, milletlere veya sınırlı sorumlu şirketlere inanmay



er? Bu başarıldığında Sapiens'e olağanüstü büyük bir güç verir, çünkü bu mbancının ortak bir hedef uğrunda işbirliği yapmasını ve birlikte çalışmaendi aramızda, sadece fiziksel olarak var olan şeylerden, örneğin naçlardan ve aslanlardan bahsedebilseydik eğer, devletlerin, kiliselerin

stemlerinin kurulmasının ne kadar zor olacağını bir düşünün.

* * *

llar boyunca insanlar çok karmaşık bir hikayeler ağı kurmuştur. Bu ağ içinbi kurgular sadece yaşamakla kalmaz, ciddi miktarda gücü de elinde toplaru tür ağlar aracılığıyla oluşturduğu şeylere akademik ortamlarda "kurgu", şa" veya "hayali gerçeklik" denmektedir. Hayali gerçeklik bir yalan değildirnarında bir aslan var dediğimde orada bir aslanın olmadığını gayet iyi biliyoylüyor olurum. Yalanlar oldukça basittir; yeşil maymunlar ve şempanzyleyebilir. Örneğin bir yeşil maymunun ortada aslan falan yokken, "Dikka

diği gözlenmiştir. Bu tür bir uyarı doğal olarak, muz bulmuş diğer maymunçmasına neden olurken, yalancının muzu tek başına yiyebilmesini sağlar.Yalandan farklı olarak, hayali gerçeklik, herkesin inandığı bir şeydir ve bu

rdüğü sürece hayali gerçeklik dünyada belli bir güce sahiptir. Stadel maykeltıraş, aslan-insan formundaki koruyucu ruha gerçekten inanmış ola

üyücüler şarlatandır, ancak çoğunluğu tanrıların ve şeytanların varlığınanırlar. Pek çok milyoner, paranın ve sınırlı sorumlu şirketlerin varlığına inasan hakları aktivisti, insan haklarının varlığına inanır. Birleşmiş Milletler (B

bya hükümetinden kendi vatandaşlarının insan haklarına saygı göediğinde kimse yalan söylemiyordu, öte yandan BM, Libya ve insan haklandi bereketli hayal gücümüzün icatlarıydı.Bilişsel Devrim'den bu yana, Sapiens böyle bir günlük ikilikle yaşıyor

hirlerin, aslanların ve ağaçların nesnel gerçekliği; öte yanda tanrıların, mketlerin hayali gerçekliği. Zaman geçtikçe hayali gerçeklik daha da güçle

ugün nehirlerin, aslanların ve ağaçların yaşamı hayali varlıklar olan tanrılar,ketlerin insafına kalmış durumdadır.

enomun Çevresinden Dolaşmakelimelerden hayali gerçekler yaratabilme becerisi, çok sayıda yabancınbirliği yapabilmesini sağlarken, bunun ötesine de geçti. Geniş çaplı tobirliği mitlere dayandığından, farklı hikayeler anlatarak, yani mitleri dsanların davranış biçimleri değiştirilebilirdi. Mitler uygun koşullarda hızlığişebilir. 1789'da Fransız nüfusu, neredeyse bir gecede kralların tanrısal anmayı bırakıp halkın egemenliği mitine inanmaya başladı. Sonuç olar



evrim'den bu yana,Homo sapiens değişen ihtiyaçlara göre davranışlarını ycerisine sahip olmuştur. Bu da, genetik evrim sürecindeki trafik sıkışıklıkzlı ilerlenebilen bir kültürel evrimin yolunu açmıştır. Bu yoldan hızlıca ilerHpiens, işbirliği yapmak konusunda diğer tüm insan ve hayvan türlerine mıştır.

Diğer sosyal hayvanların davranışları büyük ölçüde genleri lirlenmektedir. DNA bir otokrat değildir; hayvan davranışları aynı zaman

kenler ve bireysel tuhaflıklar tarafından da şekillendirilir. Yine de aynı türlirli bir çevrede genellikle aynı şekilde davranma eğilimindedir ve genetimadan sosyal davranışlarında belirgin bir değişim meydana gelemezmpanzenin, bir alfa erkek tarafından yönlendirilen hiyerarşik gruplardnünde genetik bir eğilimi vardır. Yakın bir akrabası olan bonobolar ise ifaklar tarafından yönetilen daha eşitlikçi gruplar halinde yaşarlar. Dişi ş

onobo akrabalarından ders çıkarıp feminist bir devrim gerçekleştirmezler. ayasal bir mecliste toplanıp alfa erkeği görevinden alarak, bundan mpanzelerin eşit muamele gördüğünü deklare etmezler. Bu tür çarpıcğişiklikleri, yalnızca şempanzelerin DNA'sı değiştiğinde meydana gelebilirArkaik insanlar da benzer sebeplerle herhangi bir devrime imza atmadılar

darıyla toplumsal örüntülerdeki değişimler, yeni teknolojilerin icadı tamlardaki yerleşimler, kültürel inisiyatiflerden ziyade genetik mutasyonlaraskılar sebebiyle oldu. Bu yüzden insanların bu adımları atmaları yüz brdü. İki milyon yıl önce, genetik mutasyonlarHomo erectus adı verilen yeni birrünün ortaya çıkmasını sağladı. Bu türün ortaya çıkışı yeni bir taş alet tezamanlıydı ki, bu da şu anda bu türün tanımlayıcı bir özelliği olarak bilomo erectus diğer başka genetik farklılıklar geçirmedikçe, taştan yapılma aldı. Tam iki milyon yıl boyunca!Buna karşın Bilişsel Devrim'den bu yana, Sapiens hızlı davranış desterdi, herhangi bir genetik veya çevresel değişime ihtiyaç duymadan yeni lecek nesillere aktarabildi. Katolik papazlar, Budist manastır tarikatları ve

ürokratlar gibi çocuksuz seçkinleri, başlıca örnekler olarak düşünebiliçkinlerin varlığı doğal seçilimin en temel prensiplerine aykırıdır, çünkmine eden bu bireyler, üremeyi bilinçli olarak reddetmiştir. Şempanzkekleri güçlerini olabildiğince çok dişiyle seks yapmak için kullanıp, kendnçlerinin önemli bir kısmına babalık ederken, Katolik alfa erkeği cinsel bircuk bakımından tamamen kaçınır. Bu kaçınma ciddi gıda kıtlığı veyartnerlerin isteksizliği gibi çevresel koşullar yüzünden ortaya çıkmadığı gibnetik mutasyon sonucu da ortaya çıkmış değildir. Katolik Kilisesi yüzyıllar padan ötekine aktarılan bir "bekarlık geni" sayesinde değil, Yeni Ahit'in

lisesi Hukukunun hikayelerinin aktarımı sayesinde hayatta kaldı.Diğer bir deyişle, arkaik insanların davranış örüntüleri on binlerce yıl bo



lırken, Sapiens toplumsal yapılarını, kişiler arası ilişkilerini, ekonomik faak çok diğer davranışını on ila yirmi yılda değiştirebiliyordu. 1900'de doşına kadar yaşayan bir Berlinli'yi düşünün. Çocukluğunu II. Wilhelm'in H

mparatorluğunda, yetişkinliğini Weimar Cumhuriyeti'nde ve Nazilerinmparatorluk'unda geçirirken, öldüğünde demokratik ve birleşmiş Alman

tandaşıydı. DNA'sı tamamen aynı kalmasına rağmen bu Berlinli yaşamrbirinden çok farklı sosyopolitik sistemlerde yaşamıştır.

Sapiens'in başarısının anahtarı işte buydu. Bir Neandertal, birebir muhtemelen bir Sapiens'i yenerdi. Ama yüzlerce üyeyi içeren bir kaeandertallerin hiçbir şansı yoktu. Neandertaller bir aslanın nerede olduğlgiyi paylaşabiliyordu, ama kabile ruhları konusunda hikayeler anlağiştiremiyorlardı. Kurgu yaratma becerisi olmadan Neandertaller büyülinde etkili bir şekilde işbirliği yapamıyorlar, hızlı bir şekilde değişerşısında sosyal davranışlarını da değiştiremiyorlardı.Bir Neandertal'in beyninin içine girip aklını okuyamasak da, Sapiens

rşılaştırıldığında sahip olduğu çok sınırlı bilişsel becerilerinin dolaymizde mevcut. Avrupa'da yer alan 30 bin yıllık Sapiens yerleşimlerinkeologlar, zaman zaman Akdeniz ve Atlantik kıyısından gelmiş denizuldular. Muhtemelen bu deniz kabukları, farklı Sapiens grupları arasınesafeli ticaret sonucu gelmişti kıtanın içlerine. Neandertal yerleşimlerindr ticaretin kanıtları yoktu. Her grup kendi aletlerini yerel malzemelerden yaDiğer bir örnek de Güney Pasifik'ten: Yeni Gine'nin kuzeyindeki Y

asında yaşayan Sapiens grupları, obsidiyen adı verilen bir tür volkanik camk güçlü ve keskin aletler yaparlardı. Normalde Yeni İrlanda'da obsidiyektu. Laboratuvar testleri burada kullanılan obsidiyenin, 400 kilometre uzakitanya adı verilen bir adadan geldiğini kanıtladı. Bu adalarda yaşayanlarınalar arasındaki uzun mesafelere rağmen ticaret yapabilen yetenekli malıydılar.[7]

Ticaret herhangi bir kurgusal zemin gerektirmeyen çok pragmatik bir frülebilir ama Sapiens'ten başka hiçbir hayvan ticaret yapmaz ve Sapiens'

latılan ticaret ağlarının tamamı kurgular üzerine kuruludur. Ticaret güven olamaz ve yabancılara güvenmek çok zordur. Günümüzdeki küresel ticaret deral Merkez Bankası'na ve şirketlerin totemvari markalarına olan yesinde mümkündür. Kabile toplumundaki iki kişi ticaret yapmak istediğr tanrıya, efsanevi bir ataya veya bir totem hayvanına dayanarak karşıuşturacaklardır.Eğer bu tür kurgulara inanan arkaik Sapiens obsidiyen ve deniz kabu

ptıysa, mantıken, kendi aralarında bilgi de paylaştıklarını ve bu şekilde Ne

diğer arkaik insan türlerinden daha yoğun ve geniş bir bilgi ağı oluşturdu



rebiliriz.Avlanma teknikleri de bu farkları gösteren bir başka konudur. Nendertalle

lnız veya küçük gruplar halinde avlanırlardı. Düzinelerce bireyle avlanabie hatta farklı gruplar arasındaki işbirliğine dayanan yöntemler geliştirmiştkili yöntemlerden biri de, bütün sürünün etrafını çevirip onları dar bir boğrerek topluca öldürülmelerini kolaylaştırmaktı. Her şey plana uygun olaruplar bir seferde tonlarca et, yağ ve hayvan derisi ele geçirir, bunları ya dev

r ya da kurutup tütsüleyerek sonra kullanmak için depolardı. Arkeologrülerin her yıl benzer şekilde kesildiği kamplar keşfettiler. Hatta suni tlerin bulunduğu yerleşimler bile vardı.Neandertallerin, geleneksel av alanlarının Sapienslerin kontrolündeki mnüşmesinden hoşlanmadığını varsayabiliriz. Buna karşılık eğer iki tür arasayları meydana geldiyse Neandertallerin yaban atlarından pek de fazla şeleneksel ve sabit yöntemlerle işbirliği yapan elli Neandertal'in, değişinilikçi beş yüz Sapiens'e yenileceği kesindir. Ayrıca Sapiensler ilk raundu zlı bir şekilde gelecek sefer kazanmalarını sağlayabilecek stratejiler icat ed



arih ve Biyolojipiens'in icat ettiği hayali gerçekliklerin muazzam çeşitliliği ve bunun solişen davranış örüntülerinin çokluğu, "kültür" dediğimiz şeyin başlıca biültürler ortaya çıktığından beri değişim ve gelişimleri hiç durmamıştırdiğimiz de bu durdurulamayan değişimlerdir.Buna bağlı olarak, Bilişsel Devrim tarihin biyolojiden bağımsızlığını ilan

üm insan türlerinin Bilişsel Devrim'e kadar yaptıkları, biyolojinin veya başkrih öncesinin alanına girer ("tarih öncesi" teriminden kaçınmaya çalışırımrim yanlış bir şekilde Bilişsel Devrim'den önce de insanların kendi btegori olduğunu ima eder). Bilişsel Devrim'den bu yana, tarihsel anlatılorilerin yerini alarakHomo sapiens'in gelişimini anlatmakta kullandığımız teline geldi. Osmanlı İmparatorluğu'nun veya Cumhuriyet Devrimi'nin lamak için genlerin, hormonların ve organizmaların etkileşimini anlammaz. Fikirlerin, hayallerin ve fantezilerin etkileşimini de hesaba katmamız

Bu,Homo sapiens'in ve insan kültürünün biyoloji yasalarından muaf olduğu lmez. Biz hâlâ hayvanız ve fiziksel, duygusal ve bilişsel becerilerimiz hârafından şekillendiriliyor. Toplumlarımız, Neandertal veya şempanze toplnı tuğlalardan yapılmadır ve bunları (duygular, hisler, aile bağları) incendimizle diğer maymunlar arasında daha az fark olduğunu görürüz.Öte yandan, birey veya aile seviyesindeki farklara bakmak hatalıdır. Birebluk karşılaştırmalarda bile, can sıkıcı ölçüde şempanzelere benziyoruz. Ccak yüz elli bireyden büyük gruplarda ortaya çıkar, bin ila iki bin arası bir

aşınca oluşan farklar ise olağanüstüdür. Binlerce şempanzeyi İapalıçarşısına, Atatürk Olimpiyat Stadı'na, Ankara'daki Meclis binasına veescid-i Haram'a sıkıştırmaya kalkarsanız, sonuç dev bir kargaşa olacaktır. Bpiens bu tür yerlerde düzenli olarak binler halinde toplanırken, birlikte tela kuramayacakları düzenli örüntüler ortaya çıkarırlar: Ticaret ağlatlamalar ve politik kurumlar. Şempanzelerle aramızdaki asıl fark bireyleriupları bir arada tutan efsanevi bir yapıştırıcıdır. Bu yapıştırıcı bizi yaratımline getirmiştir.Elbette alet yapmak ve kullanmak gibi diğer becerilere de ihtiyacımız vapmak eğer diğerleriyle işbirliği yapmak gibi becerilerle desteklenmezse

ade eder. Nasıl oluyor da 30 bin yıl önce ucu çakmaktaşından yapılmış rken, şu an nükleer başlık taşıyan kıtalararası füzelerimiz olabiliyor? Fizyçtiğimiz 30 bin yıl içinde alet yapabilme becerimizde ciddi bir değişikbert Einstein eski bir avcı toplayıcıya göre ellerini kullanmakta çok daha e yandan, zaman içinde çok sayıda yabancıyla işbirliği yapabilme becerimçimde ilerledi. Ucu çakmaktaşından yapılmış sopa tek bir kişi tarafından bnde üretilmişti ve bu kişi sadece yakın birkaç arkadaşının tavsiyesine ve



tiyaç duyuyordu. Modern bir nükleer başlığın üretimi dünyanın her ryüzünün derinliklerinden uranyum çıkaran maden işçilerinden, arçacıklarının etkileşimlerini tanımlamak için uzun matematiksel formüorik fizikçilere kadar milyonlarca kişinin işbirliğini gerektirir.

* * *

lişsel Devrim'den sonra biyoloji ve tarihin ilişkisini özetlemek gerekirse:

• BiyolojiHomo sapiens'in kapasitesi ve davranışı için başlıca parametreleri belirlerken, tarihin tbiyolojik alanın sınırları içinde gerçekleşir.

• Fakat bu alan olağanüstü derecede geniştir ve Sapiens'e çok çeşitli oyunlar oynama imkanı sunaetme becerisi sayesinde Sapiens giderek daha karmaşık oyunlar üretiyor ve her nesil bu oyunları gelida ileri götürüyor.

• Sonuç olarak Sapiens'in nasıl davrandığını anlayabilmek için faaliyetlerinin tarihsel evrimini tagerekiyor. Bunun için sadece biyolojik sınırlarımıza dayanmak, Dünya Kupası'nı anlatan bir spikedinleyenlere oyun alanının detaylı bir tanımını yapıp oyuncuların ne yaptığından bahsetmemesi gibi ol

ş Devri atalarımız tarih arenasında hangi oyunları oynadılar? Bilebildiğim bin yıl önce Stadel Aslanını yapan insanlar, bizimle aynı fiziksel, dtelektüel becerilere sahipti. Sabah uyanınca ne yapıyorlardı? Kahvaltıdmeğinde ne yiyorlardı? Toplumları nasıldı? Tek eşli ilişkileri ve çekirdekrdı? Törenleri, ahlak kuralları, spor yarışmaları ve dini ayinleri var mıydı?vaşıyorlar mıydı? Bir sonraki bölüm, çağların önündeki perdenin arkasılişsel Devrim'i Tarım Devrimi'nden ayıran bin yıllardaki yaşamın nasılamaya çalışacak.



3

Adem ve Havva'nın Bir Günü

OĞAYI, TARİHİ VE PSİKOLOJİYİ ANLAMAK İÇİN avcı toplayıcı atalarımızın zihrebilmemiz gerekiyor. Türümüz, tarihinin neredeyse tamamı boyunca avpiens olarak yaşamıştır. Giderek daha çok Sapiens'in günlük besinini

lışarak kazandığı geçtiğimiz 200 yıl ve çoğu Sapiens'in çiftçi olarak yaşceki 10 bin yıl, atalarımızın avcılık ve toplayıcılık yaparak geçindiği on bnında göz açıp kapama süresidir.Giderek gelişen evrimsel psikoloji alanı, bugünkü pek çok sosyal ve

elliğimizin bu tarım öncesi çok uzun dönemde oluştuğunu öne sürer. Buganda çalışan akademisyenler beynimizin ve zihnimizin avcılık ve toplayıcılapte olduğunu öne sürerler. Yeme alışkanlıklarımız, çatışmalarımız ve cicı-toplayıcı zihnimizin etrafımızdaki post-endüstriyel ortamın mega şehirleefonları ve bilgisayarlarıyla etkileşiminin bir sonucudur. Bu ortam bize sillerin sahip olduğundan çok daha fazla fiziksel kaynak ve uzun ömür sandan da sıklıkla yabancılaşmış, depresif ve baskı altında hissettirmekteikologları bunun nedenini anlamak için bilinçaltımızda hâlâ içinde bulundzi şekillendiren avcı toplayıcı dönemi anlamak gerektiğini öne sürerler.Örneğin, neden insanlar kendilerine pek az fayda sağlayan yüksek kalorili

ldırırlar? Günümüzün müreffeh toplumları, gelişmekte olan ülkelere de hıezite salgınından muzdariptir. Avcı toplayıcı atalarımızın yeme alışkanlıkl

medikçe bizim neden en tatlı ve yağlı yiyeceklere yöneldiğimiz bir bilmlacaktır. Atalarımızın yaşadığı savanlarda ve ormanlarda yüksek kalorili tatl

ulunurdu ve gıda da çok bol sayılmazdı. 30 bin yıl önce yaşayan sıradplayıcının tek bir tatlı yiyeceğe erişimi vardı: Olgunlaşmış meyve. Bidınının incirlerle dolu bir ağaç gördüğünde yapacağı en akıllıca şey, abildiğince fazla yemekti, ta ki o yöredeki bir babun grubu ağacı ele geçüksek kalorili yiyeceklerle tıkınmak bu yüzden genlerimize kazınmıştır. Buartmanlarda ağzına kadar dolu buzdolaplarıyla yaşıyor olabiliriz, ama DNvanda yaşadığımızı zannediyor. İşte bugün bizim koca bir kap doşıklamamızı ve bunun yanında da jumbo boy kolayı hüpletmemizi sağlayanBu "tıkınma geni" teorisi genel olarak kabul görmektedir. Diğer teor

rtışmalıdır. Örneğin bazı evrim psikologları, eski avcı toplayıcı gruplaftlerin kurduğu çekirdek ailelerden oluşmadığını öne sürmektedir. Onkirdek ailelerden ziyade, bu insanlar özel mülkiyetin, tek eşli ilişkiler

abalığın bile olmadığı komünler halinde yaşamaktaydılar. Bu tür bir grupt

nı anda pek çok erkekle (ve kadınla da) cinsel ilişkiye girip yakın bağlar kubun tüm yetişkinleri de çocuklara ebeveynlik ederek işbirliği yapardı. H



ngi çocuğun kendisinin olduğunu kesin olarak bilemediğinden erkeklerinnçlere eşit ilgi gösterirdi.Bu tür bir toplumsal yapı ütopya değildir. Çeşitli hayvanlarda, özellikle d

rabalarımız olan şempanzeler ve bonobolarda gözlemlenmiştir. Günümüzdsan kültürlerinde, örneğin Bari yerlilerinde, kolektif babalığın uygulandığı plumların inanışına göre bir çocuk tek bir adamın sperminden değil, pek çr kadının rahminde birikmesiyle oluşur. İyi bir annenin, özellikle de hami

k değişik adamla seks yapması gerekir, böylece çocuğu sadece en iyi avcınmanda en iyi hikaye anlatıcısının, en güçlü savaşçının ve en düşüncelelliklerini (ve babalık ilgisini) kazanacaktır. Eğer bu kulağınıza tuhautmayın ki modern embriyolojik çalışmalardan önce, insanların bebekle

aba yerine tek bir babadan geldiğine dair kesin bir kanıtları yoktu.Bu tür bir "eski komün"ün savunucuları, modern evliliklerde sıklıkl

dakatsizliklerin, yüksek boşanma oranlarının, çocukların da yetişkinleriaruz kaldıkları psikolojik birtakım komplekslerin insanları tek eşli ilikirdek ailelerde yaşamaya zorlanmasından kaynaklandığını ve bu tür bzim biyolojik yazılımımızla uyumsuzluğundan bahsederler.[8]

Bu teoriyi şiddetle reddeden pek çok akademisyen ise tek eşliliğin ve çekrmanın temel insan davranışları arasında olduğunda ısrar eder. Bu akademre her ne kadar eski avcı toplayıcı toplumlar, modern toplumlardan daha münal yaşama sahip olsalar da, yine de birbirinden ayrı hücreler söz kon

unların her biri, kıskanç bir çift ve çocuklarından oluşmaktadır. Bu yüzdşkiler ve çekirdek aileler, kültürlerin ezici çoğunluğunda norm durumukeklerle kadınlar kendi partnerleri ve çocukları konusunda sonhiplenicidirler, hatta bu yüzden bugün Kuzey Kore gibi ülkelerde siyasi

abadan oğula geçmektedir.Bu ihtilafı çözmek ve cinselliğimizi, toplumumuzu ve siyasetimizi an

alarımızın yaşam koşullarıyla ilgili bir şeyler öğrenmemiz, Sapiens'in 70 blişsel Devrim'le 12 bin yıl önceki Tarım Devrimi arasındaki dönemde nascelememiz gerekiyor.

* * *

aalesef avcı toplayıcı atalarımızın yaşamıyla ilgili pek az şey kesindir. "Eskbedi tek eşlilik" ekolleri arasındaki tartışma, genellikle zayıf kanıtlarrmektedir. Doğal olarak, elimizde avcı toplayıcıların döneminden herhanglge yoktur, ayrıca arkeolojik kanıtlar da genellikle fosilleşmiş kemiklepılma araçlardır; daha çabuk çürüyen malzemeden (örneğin tahta, bambupılmış şeyler ise ancak belirli koşullar altında bozulmadan kalabilir. Tasanların Taş Devri'nde yaşadığına ilişkin yaygın bir yanlış anlaşılma da b



rumdan kaynaklanır. Taş Devri aslında Tahta Devri olarak adlandırılmalıdırnemde avcı toplayıcılar tarafından yapılan aletlerin çoğu tahtadan yapılmıştEski avcı toplayıcıların yaşamını elimizde kalan aletlerle canlandırmaya ç

oblemlidir. Eski avcı toplayıcılarla onların tarım ve endüstri dönemasındaki en bariz farklardan biri, avcı toplayıcıların ellerinde çok sınırlı masıydı; bu eşyalar da onların yaşamında daha sınırlı bir rol oynadı. Yaşaodern zengin bir toplumun sıradan bir üyesinin, arabalardan eve, tek k

zlerden karton sütlere, milyonlarca eşyası olur. Kendi tasarladığımızermeyen neredeyse hiçbir faaliyet, inanç ve hatta duygumuz yoktşkanlıklarımız kaşıktan bardağa, genetik mühendislik laboratuvarlarımilere kadar pek çok öğenin baş döndürücü koleksiyonu tarafından şekillnamak için plastik kartlardan 100 bin kişilik stadyumlara kadar sınırsız sayllanıyoruz. Romantik ve cinsel ilişkilerimiz de yüzükler, yataklar, güzel kıyçamaşırları, prezervatifler, şık restoranlar, ucuz moteller, havaalanlarındak

lonları, düğün salonları ve yemek firmaları tarafından donatılıyor. Dinleanı Müslüman camileri, Gotik katedraller, Hindu aşramları, Tibet'in duur'an kaligrafisi, seccadeler, papaz cüppeleri, mumlar, tütsüler, Noel ağaçşları ve altından ikonalar aracılığıyla katıyor yaşamımıza.

Yaşamımızın her anında ne kadar çok eşyanın olduğunu ancak yeni bir evrk ediyoruz. Avcı toplayıcılar her ay, her hafta hatta bazen her gün taşınırada da neleri varsa sırtlarındaki bohçaya atarlardı. Çilelerini biraz olsun n yanlarında hareketli yük arabaları, hatta yük taşımak için hayvanları bilzden ancak en önemli varlıklarıyla idare etmek zorundaydılar. Buna bağlı osanların zihinsel, dini ve duygusal yaşamlarının büyük kısmının eşyalarmadan sürdürüldüğünü öne sürmek mantıklı olacaktır. Günümüzden 100 bizı yapan bir arkeolog, herhangi bir cami kalıntısından çıkardığı sayıüslüman inanışının ve ibadetinin oldukça gerçekçi bir resmini çizebilirplayıcıların inançlarını ve ritüellerini anlamaya çalışırkense mutlaka kayıplau çelişki tıpkı gelecekteki bir tarihçinin 21. yüzyıl Amerikalı gençlerinşamını yalnızca postalara bakarak anlaması gibidir. Bu durumda telefon kpostalar, bloglar ve kısa mesajlardan hiçbiri kalmayacaktır.Bu yüzden de eşyalara dayanarak çıkarım yapmak, eski avcı toplayıcı yaş

nlı sonuçlara varmaya neden olur. Bunu gidermenin bir yolu, modern avpluluklara bakmaktır. Bunlar doğrudan antropolojik gözlem yoluyla incelennümüzdeki avcı toplayıcı topluluklardan, antik dönemlere ilişkin çıkarımkkatli olmayı gerektiren sebepler vardır.Birincisi, günümüzde hayatta kalmayı başarmış tüm avcı toplayıcı t

raflarındaki tarım ve sanayi toplumlarından etkilenmiştir: Onlar için geçerl

nlerce yıl önce de geçerli olduğunu iddia etmek risklidir.İkincisi, modern avcı toplayıcı topluluklar genellikle tarıma elveriş



praklarda ve zor iklim koşullarında hayatta kalmıştır. Kalahari Çölü gşullara adapte olanlar, geçmişte Yangtze Irmağı Vadisi gibi çok berekeşam sürmüş toplulukları anlamak için yanıltıcı bir model olabilir. Özellikleölü gibi bir bölgedeki nüfus yoğunluğu, Yangtze'nin etrafındaki bölgeduğundan çok daha azdır ve bunun da insan gruplarının yapısı, büyüklüğü asındaki ilişkiler üzerinde ciddi etkisi vardır.Üçüncüsü, avcı toplayıcı toplulukların en önemli özelliği birbirleri

rıldıklarıdır. Bu topluluklar sadece dünyanın çeşitli yerlerinde farklı olmanı bölgede bile birbirlerinden ayrılırlar. Buna iyi bir örnek, ilk Avrupalı yervustralya'daki Aborjinler arasında gördüğü çok ciddi farklılıklardır. İngilizce, kıtadaki 200 ila 600 kabilede 300 bin ile 700 bin arasında avşamaktaydı, ve bu kabileler de kendi içlerinde pek çok gruba ayrılm[9] bilenin kendi dili, dini, normları ve âdetleri vardı. Güney Avustralya'da, güdelaide civarında, babanın soyunu esas alan ataerkil klanlar yaşamaktaydı.prak esasında bir araya gelerek kabileleri oluşturuyordu. Buna karşıvustralya'daki bazı kabilelerde anne soyuna daha çok önem verilirken kabilepraktan ziyade o kişinin totemiyle ilişkiliydi.Aynı şekilde, eski avcı toplayıcılar arasındaki etnik ve kültürel fark

uhtemelen etkileyici seviyedeydi. Tarım Devrimi'nin arifesinde dünyaya yaykiz milyon arasında avcı toplayıcı, binlerce farklı dil ve kültüre ev sahinlerce farklı kabileye bölünmüştü.[10] Bu zaten Bilişsel Devrim'in temel mirariydi. Kurgunun ortaya çıkışı sayesinde, aynı genetik yapıya sahip olan ve bşullarında yaşayan insanlar, çok farklı hayali gerçeklikler yaratabiliyor verklı normlar ve değerler aracılığıyla ifade edebiliyorlardı.Örneğin 30 bin yıl önce yaşamış ve günümüz İstanbul'unun olduğu yerde b

cı toplayıcı grubun, günümüz İzmir'inde bulunan bir gruptan farklnuştuğuna inanmak için pek çok sebep vardır. Bu gruplardan biri barıvaşçı olabilir. Belki de İstanbul grubu komün yaşamı sürerken, İzmir'deelerden oluşuyordu. İstanbul halkı koruyucu ruhlar için tahtadan heykelleatler harcarken, İzmir'dekiler dans aracılığıyla ibadet ediyorlardı. Belk

enkarnasyona inanırken ikinci grup bunun anlamsız olduğunu düşünüyplumda eşcinsel ilişkiler kabul edilirken diğerinde tabuydu.Başka bir deyişle, modern avcı toplayıcıların antropolojik gözlemi

playıcılar hakkında bazı muhtemel özellikleri anlamamızı sağlasa datimalleri çok daha fazlaydı ve bunların büyük kısmı da gözümüzürçekleşmedi.[11] Homo sapiens'in "doğal yaşam biçimi" hakkındaki hararetli taıl konuyu gözden kaçırıyor. Bilişsel Devrim'den bu yana, Sapiens için tşam biçimi olmadı. Bunun yerine, akıl almaz genişlikte bir olasılıklar

çilmiş kültürel tercihler söz konusuydu.



k Müreffeh Toplumne de, tarım öncesi yaşam hakkında hangi genellemeleri yapabiliriz? Esanların büyük çoğunluğunun birkaç düzine ya da en fazla birkaç yüz bireymplarda yaşadığı ve bu bireylerin hepsinin insan olduğu söylenebilir. Bu skkat etmek gerekir, çünkü bu durum zannedildiği kadar kolay anlaşılabiğildir. Tarım ve sanayi toplumları üyelerinin büyük bir kısmı evci

yvanlardır. Sahipleriyle eşit olmasalar da yine de onlar gibi topluluğun üyugün Yeni Zelanda toplumu 4,5 milyon Sapiens ve 50 milyon koyundan oluşBu kuralın bir tek istisnası vardı: köpek. KöpekHomo sapiens tarafından evcilleş

k hayvandı ve Tarım Devrimi'nden önce evcilleştirilmişti. Uzmanlar nusunda anlaşamıyorlar, fakat günümüzden on beş bin yıl önce evcipeklerle ilgili gayet ikna edici kanıtlarımız var, hatta köpekler insan nlerce yıl önce bile katılmış olabilirler.Köpekler hem avlanmak hem de savaşmak, ayrıca vahşi hayvanlara v

isafirlere karşı da bir alarm sistemi olarak kullanılıyordu. Nesiller boyurbirleriyle daha iyi iletişim kuracak şekilde birlikte evrildi. İnsanların ihtiygularına en çok dikkat eden hayvan olan köpekler, insanlar tarafınyvanlara göre daha çok ilgi görüp beslendiler, bu yüzden de hayatta kalmha yüksekti. Eşzamanlı olarak köpekler de, insanları kendi ihtiyaçları içimeyi öğrendiler. 15 bin yıllık bağ, insanlarla köpekler arasında, insanyvanlar arasındakinden çok daha derin bir yakınlık ve karşılıklı anlaşmatta bazı durumlarda köpekler de tıpkı insanlar gibi törenle gömüldüler.Grup üyeleri birbirlerini çok yakından tanır ve etrafları yaşamları boyuncaakrabalarıyla çevrili olurdu. Mahremiyet ve yalnızlık nadirdi. Kom

uhtemelen kaynak için birbirleriyle yarışıp savaştılar, ancak dostça ilişkileğil. Üye takası yaptılar, birlikte avlandılar, nadir bulunan şeylerin ticareti

yasi ittifaklar oluşturdular ve dini törenler gerçekleştirdiler. Bu tür bir işbHpiens'in başlıca özelliklerinden biriydi ve ona diğer insan türleri karşısında r avantaj sağladı. Bazen komşu gruplar arasındaki ilişkiler o kadar sıkıydr araya gelerek tek bir kabile oluşturdular, ortak bir dili, ortak mitleri, drmları paylaştılar.Yine de bu tür dışsal ilişkilerin önemini abartmamalıyız. Kriz durumun

uplar bir araya gelseler, hatta zaman zaman birlikte avlanmak ve ziyafet çplansalar da, yine de zamanlarının çoğunu birbirlerinden ayrı ve bağımçirirdiler. Ticaret kabuklar, kehribar ve boya gibi prestijli ve sınırlı üçerliydi. İnsanların meyve ve et gibi ürünlerin ticaretini yaptığına veya rlığının diğerinden ithalat yapmasına dayalı olduğuna dair bir kanıt yok

osyopolitik ilişkiler de düzensizdi. Kabile, daimi bir siyasi yapı olarak var evsimsel toplanma yerleri olsa da yerleşik şehirler veya kurumlar yo



rtalama insan, kendi grubu dışından hiç kimseyi görmeden veya duymadçirebiliyordu ve yaşamı boyunca da toplamda birkaç yüz kişiden rşılaşmıyordu, çünkü Sapiens nüfusu geniş alanlara çok seyrek biçimderım Devrimi'nden önce tüm gezegenin toplam insan nüfusu günümüz İstanha azdı.

Görsel 6: İlk evcil hayvan mı? Kuzey İsrail'de bulunmuş on iki bin yıllık bir mezar taşı (Yukarı Gaüzesi) Elli yaşındaki bir kadının iskeleti bir köpekle yan yana duruyor (sağ üst köşe). Köpek kadınınmülmüş. Kadının sol eli duygusal bir bağı gösterircesine köpeğin üstünde duruyor. Elbette baklamalar da var; belki de köpek kadına öteki dünyanın bekçisi tarafından hediye edilmişti. Çoğu Sapiens gıda ararken bir yerden başka bir yere göçer ve yold

areketleri, değişen mevsimlerden, hayvanların yıllık göçlerinden ve bitkilengülerinden etkilenirdi. Genellikle ev kabul ettikleri ve büyüklüğü blometrekareye varan arazilerde ileri geri hareket ederlerdi.Zaman zaman gruplar kendi sahalarının dışına çıkarak yeni yerler de k

unun sebebi doğal felaketler, şiddetli savaşlar, nüfus baskısı veya karizmatiayak olması olabiliyordu. Bu gezintiler insanın tüm dünyayı keşfetmesinin r avcı toplayıcı grubu, her kırk yılda bir ikiye bölünse ve bölünen grup yüğuya doğru gitse, Doğu Afrika'yla Çin arasındaki mesafe 10 bin yılda katedBazı istisnai durumlarda, örneğin belli bir bölgede yiyecek çok bol

evsimlik hatta bazen kalıcı yerleşimler oluştururlardı. Gıdayı kurutma, türktik bölgelerde) dondurma teknikleri de belli bir bölgede daha uzun süre k



ümkün kılıyordu. En önemlisi, balık yönünden zengin ve su kaynağı dhirlerin ve denizlerin kıyılarında kurulan kalıcı balıkçı köyleriydi. Buevrimi'nden çok daha önce, insanlık tarihindeki ilk kalıcı yerleşimlerdi. yılarındaki balıkçı köyleri 45 bin yıl önce bile, ortaya çıkmış olabilir. mandaHomo sapiens'in ilk okyanus aşırı girişimi olan Avustralya'nın işgaliniolarak da işe yaramış olabilirler.

* * *oğu doğal ortamda Sapiens fırsatçı ve esnek biçimde beslenirdi: Termit plar, kök çıkarmak için toprağı kazar, tavşan kovalar, mamut ve bizon avlarvcı insan" imgesi bir yana, toplayıcılık Sapiens'in ilk faaliyetiydi ve topketilen kalorinin büyük bölümünü, hem de çakmaktaşı, ahşap ve bammaddeleri sağlardı.Sapiens sadece hammadde ve gıda için toplayıcılık yapmıyor, aynı zaman

pluyordu. İnsanların hayatta kalabilmek için bölgelerinin detaylı hıllarında tutmaları gerekiyordu. Günlük gıda arama etkinliğini en üst düzeyn, tüm hayvanların alışkanlıklarını ve tüm bitkilerin büyüme biçimlerinrekiyordu. Hangi gıdaların besleyici, hangilerinin hasta ettiğini ve diğerleriç olarak kullanılacağını bilmeleri gerekiyordu. Mevsimlerin ilerleyişini, bya fırtınanın öncü işaretlerini tanımaları gerekiyordu. Bu yüzden de yakınlaıntıları, ceviz ağaçlarını, ayı mağaralarını ve çakmaktaşı birikimlerini in

üm bireyler taştan bıçak nasıl yapılır, yırtık bir pelerin nasıl onarılır, tavşan

rulur, çığ düşünce, yılan ısırınca ve aç bir aslanla karşılaşınca ne yaprumundaydı. Tüm bu becerilerin her birinde ustalaşmak yıllar süren bir talık süreciydi. Ortalama bir avcı toplayıcı, çakmaktaşını dakikalar içinde mtirebilirdi. Biz aynı başarıyı tekrarlamaya çalışınca genellikle rezil olurukmaktaşı ve bazaltın özelliklerini bilmeyiz ve bunları ince işlemek için gcerilerinden yoksunuz.Bir başka deyişle, ortalama bir avcı toplayıcının etrafı hakkında, tor

odern insanların çoğundan daha geniş, derin ve çeşitli bilgisi vardı. Buplumlarındaki çoğu kişi hayatta kalabilmek için dünyanın doğal düzeni hadar çok şey bilmek zorunda değil. Fabrika işçisi, tarih öğretmeni, siglgisayar mühendisi olmak için ne bilmeniz gerekir? Kendi dar uzmanlık alak şey, fakat yaşamın diğer gerekliliklerinin çoğu için gözünüz kapalı başveniyorsunuz ki, bu insanların da bilgileri kendi dar uzmanlık alanlarıyl

olektif insan bugün eski grupların bildiğinden çok daha fazlasını biliyor.arak bakıldığında, eski avcı toplayıcılar tarihteki en becerikli ve bilgili insaAvcı toplayıcılık devrinden beri insan beyninin küçüldüğüne dair kanıtla[nemde hayatta kalabilmek, herkesin muhteşem zihinsel becerilere sahi



rektirirdi. Tarım ve sanayi ortaya çıkınca, insanlar hayatta kalabilmek için gsanların becerilerine daha fazla güvendiler ve "embesiller için yeni fırsaktı. Üretim bandında çalışan bir işçi olarak, sıradışı olmayan genlerinilabilir ve bunları bir sonraki nesle aktarabilirsiniz.Avcı toplayıcılar sadece etraflarındaki hayvanları, bitkileri ve nesneleri

manda vücutları ve hisleri, yani kendi iç dünyalarını da ustaca öğrenmişlermlerdeki en ufak hareketi bile, bir yılan geçme ihtimaline karşı dikkatle izl

ı kovanları ve kuş yuvaları bulmak için ağaçları dikkatle incelerlerdi. En arültüyle yürür, en etkili ve çabuk şekilde oturmayı, yürümeyi ve koşmayücutlarını sürekli ve çeşitli şekillerde kullanmaları, onları maraton koşuculle getirmişti. Fiziksel çeviklikleri, bugün insanların yıllar süren yogatrenmanlarından sonra bile yakalayamadığı seviyedeydi.

* * *

vcı toplayıcıların yaşamı, bölgeden bölgeye ve mevsimden mevsime ciğişirdi ama genel olarak kendilerinden sonra gelen çoğu köylünün, çobanınis çalışanının yaşamından daha konforlu ve ödüllendiriciydi.Günümüzün zengin toplumlarındaki insanlar haftada 40-45 saat, gelişm

kelerde haftada 60 hatta kimi zaman 80 saat çalışırken, bugün dünyanın ygun olmayan bölgelerinde —örneğin Kalahari Çölü— yaşayan avcı toplayıtalama sadece 35-45 saat çalışırlardı. Üç günde bir avlanır ve toplama işidece 3-6 saat ayırırlardı. Normal zamanda, kampı beslemeye yeterlidir b

ölü'nden daha bereketli bölgelerde yaşayan avcı toplayıcılar ise gıda ve plamak için muhtemelen bundan da az zaman harcıyorlardı. Bunlara ek oplayıcıların ev işleri daha azdı. Yıkayacak bulaşıkları, süpürecek halılarkeleri, değiştirilecek bezleri ve ödenecek faturaları yoktu.Avcı toplayıcı ekonomisi, insanların çoğuna tarım veya sanayiden d

şamlar sunuyordu. Bugün Çinli bir fabrika işçisi sabah yedide evden kaklardan geçerek atölyeye gider, aynı makineyi aynı biçimde günde on slıştırır, akşam yedide bulaşık ve çamaşır yıkamak üzere de evine döner. 30 nli bir avcı toplayıcı, kampı arkadaşlarıyla birlikte, mesela saat sekizde akınlardaki ormanlarda ve çayırlarda gezerek mantar toplar, yenebilir krbağa yakalar ve zaman zaman da kaplanlardan kaçarlardı. Öğleden sonerek öğlen yemeği yerlerdi. Bu onlara dedikodu yapmak, birbirlerinelatmak, çocuklarla oynamak ve dinlenmek için epeyce zaman bırakırdı. Elman kaplanlar onları yakalar veya yılanlar ısırırdı, öte yandan sanayi kirliliğzaları gibi sorunları yoktu.Pek çok yerde ve çoğu zaman, avcı toplayıcılık ideal besini sağlıyordu. B

ğil; insan yüz binlerce yıldır böyle besleniyordu ve vücudu buna çok



ğlamıştı. Fosilleşmiş iskeletlerden elde edilen bulgular, eski avcı toplayıya yetersiz beslenme sıkıntısını kendilerinden sonra gelen köylülerdektiklerini, ayrıca genellikle daha sağlıklı ve daha uzun boylu olduklarınırtalama yaşam süresi, anlaşıldığı kadarıyla 30-40 yıldı ama bu da yüksek oümleriyle alakalıydı. İlk baştaki zorlu yılları geçen çocukların, yaklaşık 6nsı yüksekti ve bazıları 80'li yaşlarına kadar yaşayabiliyordu. Modern avcı toyaşındaki kadınların bir 20 yıl daha yaşaması beklenir ve nüfusun yüzde 5

şın üzerindedir.[14]Avcı toplayıcıların başarısının sırrı yiyeceklerinin çeşitli olmasıydı ve b

lıktan ve yetersiz beslenmekten korumuştu. Çiftçilerse genellikle sınırlı slenirler. Özellikle modern öncesi çağlarda tarım nüfusunun aldığı kalor

smı tek bir üründen gelirdi (buğday, patates veya pirinç gibi) ve bunlar datiyacı olan vitamin, mineral veya diğer besleyici şeyler açısından zayıftırn'deki sıradan bir köylü sabah kahvaltıda, öğlen ve akşam yemeğinde pirinçnslıysa bir gün sonra da aynısını yiyebilmeyi umardı. Buna karşın, eski avczenli olarak düzinelerce farklı gıdayla beslenirdi. Belki de köylün

üyükannesi, kahvaltıda dut ve mantar; öğlen meyve, salyangoz ve kaplumbmeğinde de tavşan bifteği ve yabani soğan yiyordu; üstelik bir sonraki güntamamen farklıydı. Bu çeşitlilik eski avcı toplayıcıların tüm gerekli besin

ümkün kılardı.Daha da ötesi, pek çok farklı gıda tükettiklerinden, bunlardan birinin tü

rşı daha korunaklıydılar. Oysa tarım toplumları kuraklık, yangın veya deprerinç veya patates hasadını yok ettiğinde mahvolurlardı. Avcı toplayıcılalaketlere karşı korunaklı değillerdi ve zaman zaman açlık da çektiler, aarak bu tür sıkıntılarla daha kolay baş edebiliyorlardı. Besin kaynaklarınınybettiklerinde başka türleri avlıyor veya topluyor ya da daha az etkilenmiş çüyorlardı.Eski avcı toplayıcılar aynı zamanda bulaşıcı hastalıklardan da daha az etkilrım ve sanayi toplumlarını etkileyen bulaşıcı hastalıkların çoğu (tüberkülzamık gibi) evcil hayvanlarda ortaya çıkmış ve insanlara Tarım Devrimiulaşmıştır. Sadece köpeği evcilleştirmiş eski avcı toplayıcılar bu tür sıkıntılyrıca tarım ve sanayi toplumlarında, çoğu insan bu tip hastalıklar için ideekanları olan, hijyenik olmayan ve sıkışık daimi konutlarda yaşardı. Avcı topğayı küçük gruplar halinde gezerdi ve bu durum salgınların sürmesine enge

* * *

eterli ve çeşitli gıda, görece kısa çalışma saatleri ve bulaşıcı hastalıkların ok uzmanın tarım öncesi avcı toplayıcı topluluklarını "ilk müreffeh toplumnımlamasına sebep olmuştur. Yine de, bu eski insanların yaşamını idealize



acaktır. Tarım ve sanayi toplumlarındaki çoğu kişiden iyi yaşasalar da, yinta kabul etmeyen bir hayatları vardı. Zaman zaman açlık ve kıtlık çekiyorümleri yüksekti ve bugün küçük sayılabilecek bir kaza ölüm sebebi olabiliyşi grubun yakın samimiyetini yaşıyordu, ama grubun düşmanca veya alaycıaruz kalan şanssızlar, muhtemelen çok sıkıntı çekiyorlardı. Modern avcı ubun hızına ayak uyduramayan yaşlı veya engelli kişileri genellikle terk eazen öldürebiliyorlardı. İstenmeyen bebekler ve çocuklar öldürülebiliyor,

nden ilham alarak insan katliamları bile gerçekleştiriyorlardı.Paraguay'da 1960'lara kadar yaşamış olan Ache topluluğu, avcı toplayıcılızüne ilişkin bir fikir verir. Grubun değerli bir üyesi öldüğünde, Acheler gelçük bir kızı da öldürür ve ikisini birlikte gömerdi. Achelerle görüştropologlar, bir defasında hastalanıp gruba ayak uyduramayan orta yaşlı brkedildiğini kaydettiler. Adam bir ağacın altına bırakılmıştı, yukarıda lezzetkleyen akbabalar vardı. Ama adam tekrar toparlanarak hızlı hızlı yürütılmayı başardı. Vücudu akbabaların dışkılarıyla kaplanmıştı, dolay

Akbabalardan Düşenler" rumuzu verilmişti.Bir Ache kadını grubun geri kalanına ayak bağı olmaya başladığı

keklerden biri onun arkasından sessizce yaklaşır ve kafasına baltayla vdürürdü. Bir Ache erkeği, antropologlara cangıldaki ilk yıllarını şöyle anlatre kadınları öldürürdüm. Teyzelerimi öldürürdüm... Kadınlar benden korkar

urada beyazlarla birlikte zayıf birisi oldum." Saçsız doğan bebekler azgeilir ve hemen öldürülürdü. Kadınlardan biri, kabiledeki diğer erkekler bacuğu istemediği için ilk kızının öldürüldüğünü hatırlıyor. Bir adam, küçücuğunu "ağladığı ve mutlu olmadığı" için öldürmüştü. Bir başka çocukrünüşlü olduğu ve diğer çocuklar ona güldüğü" için canlı canlı gömülmüştü[15]

Fakat Ache toplumunu yargılamakta aceleci davranmamalıyız. Onlarıllarca yaşayan antropologların aktardığına göre yetişkinler arası şiddet dirdir. Kadınlar da erkekler de istedikleri zaman eş değiştirebilirler. Daimgülerler, liderlik hiyerarşisi yoktur ve hükmetmeye çalışan insanlardan ka

yıdaki eşyaları konusunda son derece cömerttirler ve başarı, zenginlik gib

ktur. Hayatta en çok değer verdikleri şey iyi arkadaşlıklar ve iyi sosyal iliocukların, hastaların ve yaşlıların öldürülmesini, bugün pek çok kişininenaziyi gördüğü gibi görüyorlardı. Ayrıca Achelerin, Paraguaylı çiftçilervalanıp öldürüldüğünü de unutmamak gerekir. Achelerin gruba ayak bağrşı tavizsiz ve sert bir tutum geliştirmesinde, muhtemelen düşmanlarındçma zorunluluğu etkili olmuştur.Sonuç olarak Ache toplumu da tüm insan toplulukları gibi oldukça k

üzeysel bilgi ve tahminlerle belli bir grubu şeytanlaştırmanın veya ideal

hlikelerine karşı dikkatli olmalıyız. Acheler ne melekti ne de şeytan



playıcılar gibi onlar da sadece insandı.

onuşan Hayaletlerki avcı toplayıcıların ruhani ve zihinsel yaşantıları hakkında ne söyleyebplayıcı dönemi ekonomisinin temelleri birtakım nesnel ve ölçülebiliyanarak yeniden oluşturulabilir. Örneğin, bir insanın hayatta kalabilmek ç kaloriye ihtiyaç duyduğunu, bir kilogram cevizden kaç kalori elde edilebr kilometrekarelik bir ormandan ne kadar ceviz elde edilebileceğini hesaplarilerle de cevizin onların beslenmesindeki yerini aşağı yukarı tahmin edebiAma onlar cevizi sıradan bir gıda mı yoksa bir lüks olarak mı görüyo

açlarında ruhların yaşadığına mı inanıyorlardı? Ceviz ağacı yapraklarınuluyorlardı? Eğer bir avcı toplayıcı erkeği bir avcı toplayıcı kızını romantürmek istiyorsa ceviz ağacının altı bunun için uygun muydu? Düşünceler,ygular dünyasını anlamak çok daha zordur.Çoğu araştırmacı, animist inançların eski avcı toplayıcılarda yaygnusunda birleşir. Animizm (Latinceruh anlamına gelen "anima"dan) temel olrin, her hayvanın, her bitkinin ve her doğa olayının farkındalığı ve hisleri osanlarla doğrudan iletişim kurabildiği fikrine dayanır. Bu yüzden animisttündeki büyük kayanın da arzuları ve ihtiyaçları olduğuna inanabilir. Kayaptığı bir şeye kızabilir veya başka bir hareketlerine sevinebilir, insanla

ulunabilir veya onlardan iyilik isteyebilir. Bu arada insanlar da kayaya hitu yatıştırabilir veya tehdit edebilir. Sadece kaya değil, aynı zamand

eklerindeki meşe ağacı, tepenin aşağısında akan dere, ormanın ortasındakrafında büyüyen çalılar, o pınara giden patika, oradan su içen fareler, rgalar da ruhu olan yaratıklardır. Animist dünyada, ruhu olan varlıklar sadecanlı şeyler değildir. Bir de fiziksel olmayan varlıklar vardır. Bugün bizi

elekler ve periler olarak adlandırdığımız ölülerin ruhları, dost canlısı veya rlıklar.Animistler insanlarla diğer varlıklar arasında sınır olmadığına inanır. Onl

rlıkların hepsi konuşma, şarkı söyleme, dans ve tören aracılığıyla iletişim kcı, geyik sürüsüne seslenerek aralarından birinin kendini kurban etmesiaşarılı olursa da ölü hayvandan kendisini affetmesini isteyebilir. Birisi hastmanlardan biri hastalığa sebep olan ruhla iletişim kurarak onu korkutmtıştırmaya çalışabilir. Eğer gerekirse şaman diğer ruhlardan yardım isteye

u iletişim eylemlerini belirleyen şeyse hitap edilen nesnelerin yerel olmarensel tanrılar değil, daha ziyade orada bulunan belirli bir ağaç, geyik,yaletlerdir.

İnsanlarla diğer varlıklar arasında bir sınır olmadığı gibi belirli bir hiyerarsan dışı varlıklar sadece insanın ihtiyacını gidermek için değillerdi. Dünyay



bi yöneten sonsuz güç sahibi tanrılar da yoktu. Dünya insanların veya başkr canlı varlığın etrafında dönmüyordu.Animizm belirli bir din değildir. Birbirinden çok farklı binlerce din, kült v

tak bir tanımdır. Bunların hepsini "animist" yapan şey dünyaya ve insanınrine karşı ortak yaklaşımlarıdır. Eski avcı toplayıcıların muhtemelen animiylemek modern öncesi tarım toplumlarının muhtemelen teist olduğunubidir. Teizm (Yunancatanrı anlamında "theos"tan), evrensel düzenin insanlar

rlık olan tanrılar arasındaki hiyerarşik ilişki üzerine kurulu olduğuna inancesi tarım toplumlarının teist olmaya meyilli oldukları doğrudur, ama bu türenmemiz için yeterli değildir. Genel "teist" tanımı, 18. yüzyıl Polonyashamlarını, 17. yüzyıl Massachusetts'inin cadı yakan Püritenlerini, eksika'sının Aztek rahiplerini, 12. yüzyıl İran'ının Sufi düşünürlerini, 10. vaşçılarını, 2. yüzyıl Roma lejyonerlerini ve 1. yüzyıl Çin bürokratlarını kapr biri, diğerlerinin inançlarını ve ibadetlerini tuhaf ve kafirce bulur.upların inançlarının ve ibadetlerinin arasındaki farklar da muhtemelen

üyüktü. Onların dini deneyimleri de karşıtlıklar, reformlar ve devrimlerle dokışlıydı.

Bu temkinli genellemelerden daha ileri gidemeyiz. Arkaik ruhaniliğin svir etmek için girişilecek her çaba çok spekülatif olacaktır, çünkü elimizdç kanıt yok ve olanlar da (bir avuç eşya ve mağara resimleri) binlerce değrumlanabilir. Avcı toplayıcıların nasıl hissettiklerini bildiğini idademisyenlerin teorileri, Taş Devri dinlerinden ziyade, bu kişilerin kendi ök tutar.Küçük bir tepe sayılabilecek mezar kalıntılarının, mağara resimlerinin

ykelciklerin üzerine koca teoriler inşa etmek yerine, samimi olup playıcılarının inançları üzerine son derece belirsiz bir kavrayışımız oldumek gerekir. Onların animist olduğunu varsayıyoruz ama bu da yeterince bğil. Hangi ruhlara dua ettiklerini, ne tür törenler düzenlediklerini, neleri iklerini bilmiyoruz. Hepsinden önemlisi, hangi hikayeleri anlattıklarını

u, insanlık tarihiyle ilgili kavrayışımızdaki en büyük eksikliklerden biridir.



Görsel 7: Lascauy Mağarası'ndan bir resim. Yaklaşık 15-20 bin yıl önce. Tam olarak ne görüyoruz veiyor? Bazıları burada kuş başlı ve penisi ereksiyon halinde bir adamın bir bizon tarafından öldüüyor. Adamın yanında ölüm anında vücuttan ayrılan ruhu sembolize ettiği düşünülen bir başka kuş varim sıradan bir av kazasını değil, bu dünyadan öteki dünyaya geçişi betimliyor demektir. Fakülasyonlardan hangisinin doğru olduğunu bilme şansımız yok. Bu daha ziyade, günümüz akadem

bullerini ortaya seren bir Rorschach testidir, ve eski toplayıcıların inançları hakkında bir şey söylemez



Görsel 8: Avcı toplayıcılar bu el izlerini dokuz bin yıl önce Arjantin'de, "Eller Mağarası"nda yaptıun süre önce ölmüş eller kayalardan çıkarak bize ulaşmaya çalışıyor. Bu eski avcı toplayıcı dünyaıntılarından biridir. fakat kimse ne anlama geldiğini bilmiyor.

* * *

vcı toplayıcıların sosyopolitik dünyası da neredeyse hakkında hiçbir şey b

r alan. Yukarıda açıklandığı gibi, akademisyenler özel mülkiyetin varlıeler ve tek eşli ilişkiler gibi en temel konularda bile anlaşamıyor. Farklı grpılar oluşturmuş olması çok muhtemel. Bazıları hiyerarşik, yoğun vempanze grubu gibi şiddete meyilli iken, diğerlerinin bir grup bonobo

arışçıl ve şehvet düşkünü olmaları muhtemeldir.Arkeologlar 1955'te Rusya'daki Sungir'de bir mamut avcısı kültürüne ait

r gömü alanı keşfettiler. Mezarlardan birinde, etrafında yaklaşık üç bşinden yapılmış taşla çevrili ve boncuklarla kaplı elli yıllık bir adam iskel

damın kafasında tilki dişleriyle süslenmiş bir şapka ve bileklerinde yirm



lezik vardı. Oysa aynı alandaki diğer mezarlarda çok daha az eşya buuradan yola çıkan araştırmacılar, Sungir mamut avcılarının hiyerarşik bişadığını ve ölü adamın belki de grubun veya pek çok gruptan oluşan bi

deri olduğu sonucuna vardılar, çünkü birkaç düzine grup üyesinin bu kadar etmiş olması olağandışıdır.Arkeologlar bundan daha ilginç bir mezar da keşfettiler. Mezarın içinde kmülmüş iki iskelet vardı. Biri 12-13 yaşlarında bir erkek çocuğuna, di

şlarında bir kız çocuğuna aitti. Erkek çocuk beş bin fildişi boncukla kaşinden bir şapka ve 250 tilki dişinden bir kemeri vardı (bu miktarı elde edeaz 60 tilkinin dişlerinin çekilmiş olması gerekiyordu). Kız çocuğu

oncukla kaplıydı. İki çocuk da küçük heykelciklerle ve pek çok fildişi nesneetenekli bir oymacı tek bir fildişi boncuk için aşağı yukarı 45 dakikyuyordu. Diğer bir deyişle, iki çocuğu kaplayan 10 bin boncuk yapmakyaları saymazsak bile, deneyimli bir zanaatkarın 7.500 saat, yani üç lışması lazımdı.Sungir çocuklarının bu kadar genç yaşta kendilerini lider veya mamut av

nıtlamış olmaları çok düşük bir ihtimaldir. Sadece kültürel inançlar, onlarıdar gösterişli bir şekilde gömüldüğünü açıklayabilir. Teorilerden biri, kelerinden aldığını ileri sürer. Belki de bu çocuklar liderin çocuklarıydı ve krizmasına veya katı halef olma kurallarına dayanıyordu. İkinci bir tecuklar daha doğumlarında uzun süre önce ölmüş bazı ruhların dirilrüldüler. Üçüncü bir teori de çocukların gömülüşünün hayattaki statülerindların nasıl öldüğünü yansıttığını ileri sürer. Bu teoriye göre bu iki çocuk törilmiş (belki de liderin gömülme törenlerinin parçası olarak) ve şatafatlımülmüşlerdir.[17]

Doğru cevap ne olursa olsun, Sungir çocukları 30 bin yıl önce yaşayan NA'mızın gerektirdiğinin ve diğer insan ve hayvan türlerinin davranış örük ötesinde sosyopolitik kodlar icat edebildiğini kanıtlamaktadır.

avaş mı Barış mı?onuç olarak, avcı toplayıcı toplumlarda savaşın rolünün ne olduğuna dair bievcuttur. Bazı araştırmacılar eski avcı toplayıcı toplulukları barışçıl oerlerken, savaş ve şiddetin de ancak Tarım Devrimi'nden, insanlar özeinmeye başladıktan sonra ortaya çıktığını iddia ederler. Diğer araştırmacıcı toplayıcı yaşantısının olağanüstü zalim ve şiddet içerdiğini öne sürerşünce de gerçeğe, zayıf arkeolojik kalıntılarla ve günümüz avcı topltropolojik gözlemleriyle bağlıdır; adeta gökyüzüne inşa edilmiş şatolardır.

Antropolojik bulgular merak uyandırıcı fakat sorunludur. Günümü



playıcılar genellikle Kuzey Kutbu civarı ve Kalahari Çölü gibi izole ve yerlmayan bölgelerde yaşamaktadır ve buralarda nüfus yoğunluğu düşük olğer insanlarla savaşma ihtimalleri de çok düşüktür. Ayrıca avcı toplaymanlarda modern devletlerin otoritesi altına girdiklerinden büyük çaplı çalenmiştir. Avrupalı araştırmacılar, büyük ve yoğun nüfuslu ve bağımsız yaplayıcıları, yalnızca iki kez gözlemleme şansı buldular. Bunlardan birincisi uzey Amerika'nın kuzeybatısında, İkincisiyse 19. yüzyıl sonları ve 20. yü

zey Avustralya'daydı. Hem Amerikan yerlilerinde hem de Avustralyalı Abork silahlı çatışma olduğu gözlemlendi. Yine de, bunun zamandan bağımsız bksa Avrupa emperyalizminin bir sonucu mu olduğu tartışmalı bir konudur.Arkeolojik bulgular hem az hem de netlikten uzaktır. On binlerce

rçekleşmiş bir savaştan günümüze hangi ufuk açıcı kanıtlar kalabilir kimanlar istihkam duvarları ve kaleler yoktu, toplar, top mermileri, hatta kılıle yoktu. Eski bir mızrak ucu, savaşta da kullanılmış olabilirdi avcılıkta dasan kemikleri de olup biteni anlamak açısından aynı derecede zorluk çıkarır kırık, bir savaşın izlerini gösteriyor olabileceği gibi bir kazayı da gösterrıca kemikte kırıklar ve kesikler olmaması birinin vahşice öldürülmediğiniüm, kemikte iz bırakmayan yumuşak dokuların zedelenmesiyle gerçekleş

undan daha da önemlisi, sanayi dönemi öncesi savaşlarda ölenlerin yüzdzlası silahlardan ziyade açlık, soğuk ve hastalıklardan ölüyordu. 30 bin bilenin komşu kabileyi yenerek onu avlanma sahasından kovduğunu hayalin ki, son savaşta yenilen kabilenin 10 üyesi öldürüldü, bir sonraki yıl da ay0 üyesi açlık, soğuk ve hastalıklardan öldü. Bu 110 iskeleti ortaya çıkaran

ütün bu ölülerin doğal bir felakete kurban gittiği yönünde kolaycı bpabilirler. Bu kişilerin hepsinin acımasız bir savaşa kurban gittiğini nasıl biArkeolojik bulgulara dikkatli bir şekilde yakından bakabiliriz. Porteki

önemi'nin hemen öncesinden kalma 400 iskelet üzerinde yapılan bir akeletlerden sadece ikisinde açık şiddet izleri tespit edildi. Aynı dönemrail'deki 400 iskelet üzerinde yapılan araştırmada ise yalnızca birinin kafatddeti kanıtı olabilecek bir çatlak tespit edildi. Üçüncü bir araştırma da Tunar alan tarım öncesi yerleşimlerde yine 400 iskelet üzerinde yapıldı ve 18 isk tespit edildi. 400 iskelette on sekiz kulağa az gibi gelebilir, ama aslındaksek bir orandır. Eğer gerçekten 18'i şiddet sebebiyle öldüyse, bu demek

adisi'ndeki ölümlerin yüzde 4,5'i insan şiddeti kaynaklıdır. Savaşlar ve cintarsak, bugün dünya ortalaması yalnızca yüzde 1,5'dir. 20. yüzyıl boyunclnızca yüzde 5'i insan şiddetinden kaynaklanmıştır. Üstelik bu, tarihteki enykırımların ve en kanlı savaşların gerçekleştiği yüzyıldır. Eğer bu keşif g

una Vadisi 20. yüzyıl kadar vahşi demektir.[18]

Tuna Vadisi'ndeki umut kırıcı keşifler, diğer yörelerdeki benzer derecede ulgularla da desteklenmektedir. Sudan'da yer alan Jabl Sahaba'da, 5



4

Sel

LİŞSEL DEVRİM'DEN ÖNCE TÜM İNSAN TÜRLERİ Afrika-Asya bölgesinde yaşıyordu. ptıkları derme çatma sallarla kısa mesafeleri geçerek birkaç adaya yerrneğin Flores 850 bin yıl önce yerleşim yeri haline getirilmişti. Yine de

kamıyorlardı ve hiçbiri Amerika, Avustralya veya uzak adalar olan Madagelanda veya Hawaii'ye ulaşmamışlardı.Deniz engeli sadece insanların değil pek çok Afrika-Asyalı hayvan ve bi

Dış Dünya'ya ulaşmasını engellemişti. Bunun bir sonucu olarak, Madvustralya gibi uzak bölgelerin organizmaları milyonlarca yıl boyunca izrimleştiler ve Afrika-Asyalı uzak akrabalarından çok farklı biçimler uşturdular. Dünya Gezegeni birbirinden farklı pek çok ekosisteme bölüunların her birinin kendine özgü hayvan ve bitki türleri vardı.Homo sapiens bu biyolluğa son vermek üzereydi.

Bilişsel Devrim'in hemen ardından, Sapiens Afrika-Asya bölgesinden ünya'ya yerleşmek için gerekli teknoloji, örgütsel beceri ve hatta belki de vi. İlk önemli başarısı 45 bin yıl kadar önce Avustralya'nın yerleşime

zmanlar bu başarıyı açıklamak için çok çaba sarf ettiler. Avustralya'ya ulaşmsanların 100 kilometre genişliğinde pek çok kanalı geçmesi ve Avustrarmaz da neredeyse tamamen farklı bir ekosisteme alışması gerekiyordu.En kabul edilebilir teori, 45 bin yıl önce Endonezya takımadalarında (A

rbirlerinden çok dar boğazlarla ayrılan bir adalar grubu) ilk denizci toliştiğini öne sürer. Buradaki insanlar okyanusa açılabilecek gemilerptırmayı öğrenerek uzun mesafeli balıkçılar, tüccarlar ve kaşifler oldularsanın yaşam tarzına ve becerilerine eşi görülmedik bir değişim getirecekşayan diğer tüm memeliler (foklar, deniz inekleri, yunuslar), özel odrodinamik bir vücut geliştirmek için çağlar boyunca evrimleşmeklmışlardı. Afrika savanalarında yaşayan maymunların torunu olan Endopiens ise paletler geliştirmeden ve balinalardaki gibi burunlarının kafaların

kmasını beklemek zorunda kalmadan denizci olmuşlardı. Botlar inşa etotları nasıl yöneteceklerini öğrendiler. Bu becerileri de Avustralyarleşmelerini sağladı.Arkeologlar henüz 45 bin yıl önceden kalma kayıklar, kürekler veya bal

ulamadılar (yükselen deniz seviyesi, eski Endonezya kıyılarını yaklaşık 100yanusun altında bıraktığından bunları bulmak oldukça zordur). Yine de b

gili ciddi dolaylı kanıtlar vardır. Özellikle de Sapiens'in Avustralya'ya ye

men akabinde kuzeyindeki pek çok uzak ve izole adaya yerleştiği düunlardan bazıları, örneğin Buka ve Manus, en yakın karadan 200 kilometr



nizle ayrılıyordu. Gelişmiş bir denizcilik ve yelkencilik bilgisi olmadananus'a kadar gidip oraya yerleşebileceğine inanmak çok güç. Daha ölirtildiği gibi, bu adaların bazılarının arasında, örneğin Yeni İrlanda ile Y

asında olduğu gibi, yoğun deniz ticareti yapıldığına dair ciddi kanıtlar vardır[20]

İnsanların Avustralya'ya ilk seyahati tarihteki en önemli olaylardan biridolomb'un Amerika'ya seyahati veya Apollo 11'in Ay'a gidişi kadar önemlidirfrika-Asya ekolojik sistemini ilk defa terk ettiği ve elbette ilk defa büyemelisinin Afrika-Asya bölgesinden Avustralya'ya gittiği zamandı bu.emlisi, izci insanların bu yeni dünyada yaptıklarıydı. İlk avcı toplayıcınınhillerine ayak bastığı an,Homo sapiens'in ilk kez belirli bir kara parçasındncirinin en üstüne tırmandığı ve artık dünyanın en tehlikeli hayvanlarındanldiği andır.O zamana kadar insanlar yenilikçi birtakım davranışlar geliştirmişlerdi, a

vrelerine etkileri henüz ihmal edilebilir düzeydeydi. Çok çeşitli doğaçmek ve oralara uyum sağlamakta ciddi başarılar göstermiş ve bunu tamları çok değiştirmeden başarmışlardı. Avustralya yerleşimcileri veya dahyişle fatihleri sadece uyum sağlamakla kalmadılar, Avustralya eknınmayacak duruma gelecek ölçüde değiştirdiler.

Avustralya sahillerindeki ilk insan ayak izini dalgalar hemen sildiler. Amere doğru ilerlediğinde asla silinemeyecek farklı bir ayak izi bıraktılar.erinde 200 kilogram ağırlığında ve iki metre uzunluğunda kanguruların,

üyük hayvanı olan günümüz kaplanı kadar büyük keseli aslanların olduğu bnlılarla dolu tuhaf bir evrene girdiler. Ağaçlarda, sevimli olmak için falalar vadi ve çayırlarda devekuşlarının iki katı büyüklüğünde uçamayşturuyordu. Ejderhamsı sürüngenler ve beş metre uzunluğunda yılanlarasında sürünüyordu. İki buçuk tonluk devasa diprotodon ormanları arşuşlar ve kemirgenler dışında bu hayvanların hepsi keseliydi. Tıpkı kangrdıma muhtaç fetüsvari yavrular doğuruyor ve bunları karınlarındaki klayarak sütle besliyorlardı. Afrika ve Asya'da neredeyse hiç bulunmaemeliler, Avustralya'da her yerdeydi.Birkaç bin yıl içinde neredeyse bütün bu dev türler yok oldu. 50 kilogra

ır 24 Avustralya türünün 23'ü bugün yok.[21] Daha küçük türlerin de önemli bnı akıbete uğradı. Avustralya ekosistemindeki besin zinciri bozularazenlendi. Bu milyonlarca yıldır Avustralya ekosisteminde yaşanan ğişimdi. Peki bu, tamamenHomo sapiens'in mi hatasıydı?

uçu Sabit

azı araştırmalar türümüzü aklamaya çalışır ve suçu (bu tip durumlardaki t



çisi olarak) iklime atarlar. Yine deHomo sapiens'in tamamen suçsuz olduğuna ink zordur. İklim bahanesini zayıflatan ve atalarımızı Avustralya'nın büyüktirmekle suçlayan üç tür kanıt mevcuttur.Öncelikle her ne kadar Avustralya'nın iklimi 45 bin yıl önce değiştiyse debüyük bir değişiklik değildi. Dolayısıyla da yeni iklim koşullarının bu de

r yok oluşa yol açması mümkün değildir. Günümüzde hemen her ğişikliğiyle açıklamak çok yaygın bir tutumdur, ancak aslında Dünya'nın i

man sabit kalmadığı gibi sürekli değişim halindedir. Dolayısıyla da tarihtr iklim değişikliğiyle aynı anda gerçekleşmiştir.Gezegenimiz oldukça sık ısınma ve soğuma döngüleri geçirmiştir. Geç

ilyon yıl boyunca ortalama her 100 bin yılda bir buzul çağı yaşandı. Bunları ila 15 bin yıl önce arasında gerçekleşti ve buzul çağlarında genellikle göi noktada zirve yaptı. Biri yaklaşık 70 bin yıl önce, diğeri de 20 bin yıl. Devustralya'da 1,5 milyon yıldan önce ortaya çıktı ve daha önce en az 10 başarıyla atlattı, ayrıca 70 bin yıl önce son buzul çağının ilk zirvesini de atlden 45 bin yıl önce ortadan kayboldu? Eğer diprotodonlar o dönemdybolan tek büyük hayvan olsaydı bu bir rastlantı olurdu elbette. Ama dirlikte Avustralya'nın büyük faunasının yüzde 90'ından fazlası yok oldu. nıtlar dolaylı sayılabilir, ama Sapiens'in tesadüfen tam da bütün hayvantadan kaybolurken Avustralya'ya vardığını düşünmek çok güç.[22]

İkincisi, iklim değişiklikleri kitlesel ölümlere yol açtığında deniz hayvanyvanları kadar bu durumdan etkilenir. Buna karşın 45 bin yıl önce okyanusddi bir değişiklik görünmüyor. İnsan etkeni, Avustralya'nın kara hayvanluşuna karşılık yakınlardaki okyanusların bundan etkilenmemesini kolayca aelişmekte olan denizciliğine rağmen,Homo sapiens hâlâ çok büyük ölçüde karhditti.Üçüncüsü, Avustralya'daki devasa kırıma benzer yok oluşlar, sonraki b

sanlar ne zaman Dış Dünyanın başka bir bölgesine yerleşse tekrarlandıçu reddedilemez. Örneğin Yeni Zelanda'nın zengin faunası (ki 45 birçekleşen "iklim değişikliği"ni sorunsuz atlatmıştı) ilk insanlar adalara ayk kısa sonra oldukça büyük darbe aldı. Yeni Zelanda'nın ilk Sapiens yerleşaoriler, adalara yaklaşık sekiz yüz yıl önce ulaştı. Birkaç yüz yıl içinde unanın büyük bölümü, tüm kuş türlerinin yüzde 60'ıyla birlikte yok olmuştuBenzer bir son, Kuzey Buz Denizi'ndeki (Sibirya kıyısının 200 kilom

rangel Adasının mamut nüfusunu da vurmuştu. Mamutlar Kuzey Yarilyonlarca yıldan beri çoğalmıştı, ancakHomo sapiens önce Avrasya'ya, sonra damerika'ya yayıldıkça mamutlar geri çekildi. 10 bin yıl önce dünyada Wrmak üzere birkaç çok uzak ada dışında tek bir mamut kalmamıştı. Wrange

rkaç bin yıl daha yaşadı, sonra insanların adaya ilk ayak bastıkları dört brden ortadan kayboldular.



Eğer Avustralya'daki yok oluş istisnai bir durum olsaydı, insanların leherdik. Fakat tarihsel kayıtlarHomo sapiens'in bir ekolojik seri katil olduğunu gö

* * *

vustralya'daki yerleşimcilerin elinde sadece Taş Devri teknolojisi varken, naolojik felakete yol açabildiler? Bunun birbirine çok iyi uyan üç ayrı açıklamAvustralya'daki yok oluşun asıl kurbanları olan büyük hayvanlar yava

amilelikleri uzundur, doğan yavru sayısı azdır ve hamilelikler arasında uzoşlukları olur. Dolayısıyla insanlar birkaç ayda bir diprotodon öldürsprotodon ölümlerinin doğumlardan fazla olmasına yeterdi. Birkaç bin yıllnız kalmış diprotodon da ölür ve türün tamamı tükenmiş olurdu.[23]

Devasa cüsselerine rağmen diprotodon ve Avustralya'nın diğer dev halamak muhtemelen pek de zor olmamıştır çünkü bu hayvanlar kendilerine aklı yaratıklara karşı tamamen hazırlıksızdı. İki milyon yıldır Afrika-Asya

san türü gelişiyor ve evriliyordu. Bu insanlar zamanla avcılık becerilerini geklaşık 400 bin yıl önce artık büyük hayvanları da avlamaya başladılarsya'nın büyük hayvanları insanlardan kaçmayı öğrenmişti, bu yüzden büyükHpiens bu kıtalarda ortaya çıktığında, bu hayvanlar insana benzer yaratıklarmaları gerektiğinin farkındaydı. Buna karşın, Avustralya devlerininrenecek zamanları yoktu. İnsanlar ilk bakışta tehlikeli görünen varlıklar vrak, kaslı vücutları veya uzun sivri dişleri yoktur. Dolayısıyla dünyada

üyük keseli hayvan olan diprotodon bu kırılgan görünümlü maymunu ilk g

a bir bakış atarak yaprak çiğnemeye geri döner. Bu hayvanların insana karliştirmesi gerekiyordu ama bunu yapamadan ortadan kalktılar.İkinci açıklamaya göreyse, Sapiens Avustralya'ya ulaştığında ateş kullanteminde uzmanlaştı. Yabancı ve tehditkar bir ortamla karşılaştıklarında, glılıkların ve ormanların olduğu geniş alanları yakıp yeşillik alanlar açaraktiyaçlarına daha uygun hem de hayvanları daha kolay çeken bir ortam yaratıyzden de birkaç bin yıl içinde Avustralya'nın büyük bölümünde ekolojiyğiştirdiler.Bu durumu en iyi kanıtlayan olgulardan biri fosilleşmiş bitki kalıntılarıdıce Avustralya'da okaliptüs bitkisi nadir bulunurdu. FakatHomo sapiens'in gelişi, bn altın bir çağ başlattı. Okaliptüsler yangına çok dayanıklı olduğundan, dçalılar yok olurken okaliptüsler geniş alanlara yayıldı.Bitki örtüsündeki bu değişim bitki yiyen hayvanlarda ve otçulları yiyen

ğişikliğe yol açtı. Neredeyse sadece okaliptüs yaprağı yiyen koalalar yenğru keyifle yayıldı. Diğer hayvanların çoğu büyük zorluklar yaşadı. Avuğu besin zinciri çöktü ve zincirlerdeki en zayıf halkalar yok oluşa sürüklend[24]

Üçüncü bir açıklama da avcılık ve tarımın hayvanların tükenmesinde



nadığını, fakat iklimin rolünü de tamamen göz ardı edemeyeceğimizi öne sl önce Avustralya'yı etkisi altına alan iklim değişiklikleri, ekosisteminozarak çok kırılgan hâle getirdi. Normal koşullar altında, tıpkı daha önce duğu gibi, sistem kendisini yeniden toparlayacaktı. Ancak bu kritik sanların sahneye çıkması, zayıf durumdaki ekosistemi uçuruma doğru ğişikliği ve insan avcılığının bir araya gelmesi, özellikle pek çok yönden za

üyük hayvanlar için çok yıkıcı oldu. Aynı anda, pek çok tehdide karşı etkili o

yatta kalma stratejisi bulmak çok zordur.Elimizde daha fazla kanıt olmadan bu üç senaryonun hangisinin en doğrurar vermek mümkün değil. Ancak elimizdeki veriler,Homo sapiens bu aşağı yötmeseydi, bölgenin hâlâ keseli aslanlara, diprotodonlara ve dev kanghipliği yapacağını gösteriyor.

embel Hayvanın Sonuvustralya'nın büyük faunasının yok oluşu, büyük ihtimalleHomo sapzegenimizde bıraktığı ilk izdi. Sonrasında Amerika'da, bundan daha büyülaketi izleyecekti bunu.Homo sapiens Batı Yarımküre'nin karalarına ulaşan ilsan türüydü. Günümüzden aşağı yukarı 16 bin yıl önce, yani MÖ 14.000 yuraya vardı. İlk Amerikalılar yürüyerek gelmişlerdi, bunu yapabildiler çüviyesi kuzeydoğu Sibirya ile kuzeybatı Alaska arasında bir kara köprüsüne dar düşüktü. Yaptıkları kolay bir yolculuk değildi, Avustralya'ya detmekten daha zor ve uzundu. Bu geçişi yapabilmek için Sapiens önce Sibiğuk arktik ikliminde, kışın hiç güneşin olmadığı, sıcaklığın eksi 50 derştüğü ortamda hayatta kalmayı öğrenmek zorundaydı.Daha önceki hiçbir insan türü kuzey Sibirya gibi bölgelere girmeyi baş

oğuğa uyumlu Neandertaller bile yerleşimlerini güneydeki daha ılımlı nırlandırmışlardı. Ama vücudu kar ve buz yörelerinden ziyade Afrika saşamaya uyumlu olanHomo sapiens dâhiyane çözümler üretti. Gezen Sapiplayıcıları soğuk iklimlere doğru göç ettiğinde, iğneler kullanarak deri ve

akkabıları ve termal giyecekler yapmayı öğrendiler. Kuzeyin mamutlarıüyük hayvanlarını avlayabilmek için yeni silahlar geliştirdiler ve avlanma rlettiler. Termal kıyafetleri ve avlanma teknikleri geliştikçe Sapienpraklarda daha da ilerilere gitmeye cesaret etti. Kuzeye doğru gittikçe de kıknikleri ve diğer hayatta kalma yöntemleri gelişmeye devam etti.

Yine de, neden buralarla uğraştılar? İnsan kendi isteğiyle neden Sibirya'yelki de bazı gruplar savaşlar, nüfus baskısı veya doğal felaketler sebebiyle klmişti. Diğerleri de belki daha olumlu sebeplerle, örneğin hayvanlarda

ynağı sebebiyle kuzeye yönelmişlerdi. Arktik topraklar ren geyiği ve müyük ve besili hayvanlarla doluydu. Her mamut ciddi miktarda et (soğ



şünüldüğünde, dondurulup daha sonra kullanmak üzere de saklanabiliyorduğ, sıcak tutan kürk ve çok değerli fildişi barındırıyordu. Sungir bulgularınıbi mamut avcıları sadece hayatta kalmamış, zenginleşerek iyi bir yaşam saman geçtikçe gruplar mamutları, mastodonları, gergedanları ve ren valayarak daha ilerilere doğru yayıldılar. 14 bin yıl önce bu av kovalamsanları kuzeydoğu Sibirya'dan Alaska'ya doğru sürükledi. Elbette yeni şfettiklerini bilmiyorlardı. Hem mamutlar hem de insanlar için Alas

birya'nın basit bir uzantısıydı.İlk başta buzullar Alaska'dan Amerika'nın geri kalanına erişimi engelneydeki topraklara ancak tek tük izcilerin geçmesi mümkündü. Ancak ya.000'de, küresel ısınma buzulları eriterek daha kolay bir geçiş yolunu açtı.ridoru kullanan insanlar kitleler halinde güneye inerek tüm kıtaya yayıldılktik bölgede büyük hayvanları avlamaya uyum sağlamış olsalar da, kısağanüstü çeşitlilikte iklimlere ve ekosistemlere uyum sağlamayı biryalıların torunları ABD'nin sık ormanlarını, Mississippi deltasının baeksika'nın çöllerini ve Orta Amerika'nın nemli cangıllarını mesken tuttumazon havzasının nehirlerden oluşan dünyasını, bazıları And dağlarınınazılarıysa Arjantin pampalarını yurt olarak seçtiler. Tüm bunlar, bir ya dande gerçekleşti! MÖ 10.000 civarında insanlar çoktan Amerika kıtasınundaki Tierra del Fuego'ya yerleşmişlerdi bile. Amerika kıtası boyunca san seli,Homo sapiens'in zekasını ve erişilmez uyum sağlama becerisini çok yar. Şimdiye dek başka hiçbir hayvan, tamamen aynı genlerle bu kbitatlarda bu kadar hızlı yayılmamıştır.[25]

Sapiens'in Amerika'ya yerleşmesi kesinlikle kansız değildi; arkasında uzuntesi bırakmıştı. Amerika'nın faunası 14 bin yıl önce bugünkünden çok dah

k Amerikalılar, Alaska'dan güneye doğru Kanada'nın çayırlarına ve ABD'ğru ilerlediklerinde mamutlar, mastodonlar, ayı büyüklüğünde kemirgenlve ve at sürüleri, aşırı büyük aslanlar ve bugün hiç bilinmeyen düzinel

üyük türle karşılaşmışlardı. Bunların arasında kılıç dişli kediler ve sekiz ton etre yüksekliğe ulaşabilen dev tembel hayvanlar da vardı. Güney Amezotik memeli, sürüngen ve kuş türlerine ev sahipliği yapıyordu. Amerika kAsya'da bilinmeyen bitki ve hayvanların coşkun bir şekilde geliştiği büyü

neyi laboratuvarıydı.Ama artık değil. Sapiens'in gelişinden sonraki iki bin yıl içinde bu endem

ğu ortadan kalktı. Güncel tahminlere göre, bu kısa zaman aralığı içimerika büyük memeli cinslerinin 47'sinden 34'ünü kaybetti. Güney Ameri'sini. Kılıç dişli kediler 30 milyon yıl boyunca yaşadıktan sonra yok oldu

mbel hayvanlar, aşırı büyük aslanlar, Amerika'nın yerli atları, yerli de

mirgenleri ve mamutları gibi. Daha küçük boyutlu binlerce memeli, sürüntta böcekler ve parazitler bile yok oldular (mamutlar öldüğünde ma



slenen tüm kene vb. hayvanlar da onları izledi).On yıllar boyunca paleontologlar ve zooarkeologlar (hayvan kalıntılarını i

merika kıtasındaki çayırları ve dağları tarayarak eski develerin kemiklembel hayvanların katılaşmış dışkılarını bulmaya çalıştılar. Aradıklarını bulu küçük hazineler dikkatle paketlenip laboratuvarlara yollanır ve orada her koprolit (fosilleşmiş tezeğin teknik adı) titiz bir şekilde incelenip taalizler her seferinde aynı sonucu verir. En taze gübre ve en yeni deve

sanların Amerika'nın dört bir yanına yayıldığı zamandan kalma, yani aşağı .000'le 9000 arası. Bilim insanları sadece bir bölgede bundan daha yeni uldular: Büyük kısmı Karayip adasında, özellikle de Küba ve Hispaniola ada00 yıllarından kalma tembel hayvan dışkısı. Bu da, tam olarak insanla

enizi'ni aşıp bu iki büyük adaya yerleşmeye başladıkları dönemdir.Bazı araştırmacılar yine deHomo sapiens'i aklayarak iklim değişikliğini suçluyrum, tüm Batı Yarımkürenin iklimi değişirken Karayipler ikliminin 7 bin den gizemli bir şekilde aynı kaldığını açıklamalarını gerektirir). Ama Abre doğruyu söyler; suçlu bizleriz. Bu gerçeğin başka bir izahı yok. İklimzimle suç ortaklığı yaptıysa bile, sonucu belirleyen şey insanların bu durum]

uh'un Gemisivustralya ve Amerika'daki kitlesel yok oluşları bir araya getirip, bunlaraHomo sapfrika-Asya bölgesine yayıldığı dönemdeki daha küçük ölçekli yok oluşlarırneğin diğer tüm insan türlerinin ortadan kalkması) ve yerleşimcilerin eüba gibi uzak adalardaki yok oluşları da düşünürsek, Sapiens yerleşiminallığının başına gelmiş en büyük ve en hızlı felaketlerden biri olduğçınılmaz olarak ortaya çıkar. Bundan en fazla etkilenenler, büyük ve tüylü clişsel Devrim'in gerçekleştiği dönemde dünyada 50 kilogramdan daha varında büyük kara memelisi yaşıyordu. Tarım Devrimi döneminde sadecelmıştı.Homo sapiens, insanlar tekerleği, yazıyı veya demirden aletleri icat etmce gezegendeki büyük hayvanların yarısını yok etmişti.Bu trajedinin daha küçük ölçekli versiyonları, Tarım Devrimi'nden sonr

krarlandı. Tüm adaların arkeolojik kayıtları aynı üzücü hikayenin tekrsteriyor. Trajedinin ilk sahnesinde, insan henüz yokken, pek çok tür ve nlı var. İkinci sahnede bir kemik, mızrak ucu veya kırık bir çömlek parçarlığından emin olduğumuz Sapiens ortaya çıkıyor. Hemen arkasından gehnedeyse başrolü insanlar alıyor ve büyük hayvanların çoğu, pek çok küçürlikte ortadan kayboluyor.

Afrika anakarasının 400 kilometre doğusundaki Madagaskar adası bu duruneklerindendir. Milyonlarca yıllık yalıtılmışlık sonucunda, adada ken



yvanlar evrimleşmişti. Bunların arasında üç metre yükseklikte ve neredeırlığındaki filkuşu (dünyanın en büyük kuşuydu) ve gezegendeki en büyük pv lemurlar vardı. Bu filkuşları ve dev lemurlar, Madagaskar'ın diğyvanlarının çoğuyla birlikte 1500 yıl önce aniden ortadan yok oldular. sanlar adaya ilk ayak bastığı zaman.Pasifik Okyanusu'nda ilk yok oluş dalgası MÖ 1500'de, Polinezyalı çiftç

daları, Fiji ve Yeni Kaledonya'ya yerleştiğinde başladı. Yüzlerce kuş, böcek,

ğer yerel hayvan türünü bilerek ya da bilmeyerek yok ettiler. Türlerin uradan doğuya, güneye ve kuzeye, Pasifik Okyanusu'nun kalbine doğru yerinde Samoa ve Tonga'nın faunasını MÖ 1200'de, Marquis Adası'nınkini Mskalya Adası, Cook Adaları ve Hawaii'ninkileri MS 500'de ve son

elanda'nınkini de 1200 yılı civarında ortadan kaldırdı.Benzer çevre felaketleri Atlantik, Hint, Arktik okyanuslarıyla Akdeniz'd

anın neredeyse tümünde meydana geldi. Arkeologlar en küçük adalarda boyunca yaşamış kuş, böcek ve salyangozların çiftçi insanlar geldiğinybolduklarını keşfettiler. Modern çağa kadar sadece olağanüstü dereced

azı adalar insanlara maruz kalmayarak faunalarını olduğu gibi koruyabilneklerden biri olan ve 19. yüzyıla kadar insan yerleşimi görmemiş Galapa

pkı eski diprotodonlar gibi insanlardan korkmayan dev kaplumbağaların bndine özgü faunasını koruyabildi.İlk dalga avcı toplayıcıların, ikinci dalga çiftçilerin yayılmasıyla gerçekleş

aliyetlerinin günümüzde sebep olduğu üçüncü dalga ise bu ikisini takalarımızın doğayla uyum içinde yaşadığını iddia eden doğaseverlere inanma

evrimi'nden çok önce,Homo sapiens en çok bitki ve hayvan çeşidini ortadan kalma rekorunu elinde tutuyordu. Biyoloji tarihindeki en ölümcül tür olmak r özelliğimiz var.Belki de, eğer daha çok insan birinci ve ikinci dalgadan haberdar olsa

rçekleşen ve kendilerinin de bir parçası olduğu üçüncü dalgayla ilgiliğukkanlı olmazlardı. Ne kadar çok türü ortadan kaldırmış olduğumuzu bilsyatta olanları korumak için daha istekli olurduk. Bu, özellikle de okyanusyvanları için geçerli. Karada yaşayan muadillerinden farklı olarak denizlişsel Devrim ve Tarım Devrimi'nden çok kötü etkilenmediler, ancak şunayi kirliliği ve insanların okyanus kaynaklarını aşırı kullanması sebebiyle iğinde. Eğer her şey şimdiki hızında seyrederse balinaların, köpekbalık

alıklarının ve yunusların diprotodonlar, tembel hayvanlar ve mamutlar gibtimali yüksek. Dünyanın tüm büyük yaratıkları arasında insan selinde tlabilenler, yine, Nuh'un Gemisi'nde köle olarak bulunan çiftlik hayvanlaacak.



II. Kısım

TARIM DEVRİMİ

Görsel 9: 3500 yıllık bir Mısır mezarında yer alan gündelik tarım faaliyetlerini betimleyen bir duv



5

Tarihin En Büyük Aldatmacası

MİLYON YIL BOYUNCA İNSANLAR , müdahale etmedikleri bitki ve hayvanlarışadılar. Homo erectus, Homo ergaster ve Neandertaller incirleri dallarından bani koyunları avlarken, incir ağaçlarının nerede kök salacağını veya koyun

ngi çayırda gezebileceğini ve hangi erkek keçinin hangi dişiyi döşünmüyorlardı.Homo sapiens Doğu Afrika'dan Ortadoğu'ya, Avrupa'ya ve Asyarak da Avustralya ve Amerika'ya doğru yayıldı, ve her gittiği yerde de yabplayıp hayvanları avlayarak yaşamını sürdürdü. Yaşam tarzınız sizi gayet iyingin bir toplumsal yapı, dini inanç ve siyasi dinamik sağlıyorsa başpmanıza ne gerek ki?Bütün bunlar 10 bin yıl önce, Sapiens tüm vaktini ve enerjisini birkaç hay

rünün yaşamını değiştirmeye adayınca değişti. Gündoğumundan günbatımsanlar tohum ektiler, bitki suladılar, kökleri topraktan söktüler ve koyunlayırlara sürdüler. Bu çabanın onlara daha çok meyve, tahıl ve et olarak gerişünüyorlardı. İnsanların yaşamında bir devrimdi bu: Tarım Devrimi.Tarıma geçiş MÖ 9500-8500 yıllarında güneydoğu Türkiye, batı İran

ölgesinin tepelik arazisinde, düşük bir hızda ve sınırlı bir coğrafi alanuğday ve keçiler yaklaşık MÖ 9000'de, bezelye ve mercimek 8000, zeytin00, atlar 4000 ve üzüm 3500 yıllarında evcilleştirildi. Deve ve kaju fısyvanlar ve bitkiler daha da geç evcilleştirildi, zaten MÖ 3500 civarında asıllgası bitmişti. Tüm ileri teknolojimize rağmen, bugün bile kalorimizin yüzzlasını atalarımızın MÖ 9500'le 3500 arasında evcilleştirdiği bir avuç biyoruz. Bunlar buğday, mısır, patates, darı ve arpadır. Son iki bin yılda krhangi bir havyan ya da bitki evcilleştirilmedi. Eğer zihinlerimiz eski avhni diyorsak, mutfağımız da eski çiftçilerin mutfağıdır.

Bir zamanlar, akademisyenler tarımın Ortadoğu'daki tek bir noktadan nyanın dört bir tarafına yayıldığını düşünüyorlardı. Bugün ise tarımın O

ftçilerin faaliyetlerini dünyanın çeşitli yerlerine ihraç etmeleriyle değiağımsız olarak başladığında birleşiyorlar. Orta Amerika'daki insanlar, mısır rtadoğu'daki buğday ve bezelye tarımından hiç haberleri yokken evcilleştikilde Güney Amerikalılar patates ve lama yetiştirmeyi Meksika'da veya Lduğunun farkında olmadan öğrendiler. Çin'in ilk devrimcileri pirinç, darı vecilleştirirken, Kuzey Amerika'nın ilk bahçıvanları da toprağı kabak belemekten bıkıp balkabağı yetiştirmeye çalışanlardı. Yeni Gineliler şekeruzu evcilleştirdiler. Batı Afrikalılar da Afrika darısı, Afrika pirinci, süpü

uğdayı kendi ihtiyaçları için ürettiler. Bu ilk odak noktalarından başlayarakaklara yayıldı. MS 1. yüzyılda dünyanın çoğu yerinde insanların büyü



ftçiydi.Peki neden tarım devrimleri Ortadoğu, Çin ve Orta Amerika'da ortay

vustralya, Alaska veya Güney Afrika'da ortaya çıkmadı? Sorunun cevabnkü çoğu hayvan ve bitki türü evcilleştirilemez. Sapiens lezzetli mantarlnlü mamutları avlayabilir, ama bunları evcilleştirmek söz konusu bilantarlar evcilleştirmek için fazla güvenilmezdir, dev hayvanlar ise alarımızın avladığı ve topladığı binlerce tür içinde, sadece birkaçı ekip

etmek için uygun adaylardı. Bu birkaç tür de belli bölgelerde yaşıyordvrimleri de bu bölgeler de ortaya çıktı.

Harita 2: Tarım devrimlerinin yerleri ve tarihleri. Veriler tartışmalıdır ve h

keolojik bulguları da eklemek için sürekli olarak yeniden çizilmektedir.[27]

* * *

kademisyenler bir zamanlar, Tarım Devrimi'nin insanlık için ileriye doüyük bir adım olduğunu iddia ettiler. İnsan zekasıyla gerçekleşen bir ilerlemlattılar. Buna göre evrim kademeli olarak giderek daha zeki insanlar yarasanlar o kadar akıllı hâle geldiler ki, doğanın gizemlerini çözdüler ve yunları evcilleştirip buğdayı ekebildiler. Ve çok kısa bir süre sonra da, ımasız, tehlikeli ve savaşçı avcı toplayıcı yaşamlarını memnuniyetle bıra



ngin çiftçi yaşamına geçtiler.Bu hikaye tamamen fantastiktir. İnsanların zamanla daha zeki olduklarına

nıt yoktur. Avcı toplayıcılar doğanın sırlarını Tarım Devrimi'nden çoliyorlardı, çünkü hayatta kalmaları topladıkları bitkiler ve avladıklarıkkında çok detaylı bilgi sahibi olmalarına bağlıydı. Tarım Devrimi yeni vşam biçimi sağlamaktan ziyade, çiftçilere genellikle avcı toplayıcılarınkindaha az tatmin edici bir yaşam oluşturdu. Avcı toplayıcılar zamanlarının d

ölümünü, çeşitli ve insanı zihinsel olarak uyaran faaliyetlerle geçiriyorlardıhastalıkla boğuşma ihtimalleri de daha düşüktü. Tarım Devrimi insanlığplam gıda miktarını kesin olarak artırdı ancak daha iyi bir beslenme veyyifli zaman yaratmadı. Daha ziyade nüfus patlamasına yol açarak şımarrattı. Ortalama çiftçi ortalama avcı toplayıcıdan daha fazla çalışarak karşıltü besinlere sahip oldu. Tarım Devrimi tarihin en büyük aldatmacasıdır.[28]

Bunun sorumlusu kimdi? Krallar da değil, rahipler ya da tüccarlar dauğday, pirinç ve patatesin de aralarında bulunduğu bir avuç bitki türüydü.Homo su bitkileri evcilleştireceğine, bunun tam tersi gerçekleşti.

Tarım Devrimi'ni bir de buğdayın gözünden değerlendirelim. 10 bin yıl ödece Ortadoğu'nun bazı bölgelerine sıkışmış yabani bir ottu. Birden bire bnde tüm dünyada yetişmeye başladı. En temel evrimsel hayatta kalmaiterlerine göre dünya tarihindeki en başarılı bitkilerden biri oldu. 10 bin y

uğday başağının yetişmediği Kuzey Amerika'nın büyük ovaları gibi bölgelzlerce kilometrelik buğday tarlalarında yürüyebilir ve başka hiçbirşılaşmazsınız. Dünya çapında buğday 2,25 milyon kilometrekarelikplamaktadır, Britanya'nın neredeyse on katı. Bu kadar önemsiz bir ot, nas

ulunan bir bitki haline geldi?Buğday, bunuHomo sapiens'i kendi ihtiyacı doğrultusunda yönlendirerek y

aymun türü 10 bin yıl öncesine kadar normal bir avcı toplayıcı yaşamı sürüu tarihten itibaren buğday yetiştirmek için giderek daha fazla efor sarf ettil içinde dünyanın dört bir tarafındaki insanlar şafaktan gün batımına kadagilenmek dışında hemen hiçbir şey yapmaz olmuştu. Bu kolay bir iş değildimek isteyen bir bitkidir, kayalık ve çakıllı arazileri sevmez, bu sebeple Sapmizlemek için beli çatlayana kadar çalıştı. Buğday kendi alanını, suyunynaklarını da diğer bitkilerle paylaşmayı sevmez bu yüzden erkekler vvurucu güneş altında uzun saatler çalışarak ot yolarlardı. Buğday hpabilirdi, bu yüzden Sapiens küf ve kurtlara karşı da tetikteydi. Buna ek olandisini yemek isteyen diğer organizmalara karşı savunmasız olduğundakirge sürülerine ve tavşanlara karşı önlem alarak bitkiyi korumaya çalıştediği için kaynaklardan ve derelerden su taşıdılar, hatta tezek toplayara

prağı beslemek zorunda kaldılar.Homo sapiens'in vücudu bu tür işler için evrimleşmemişti. Geyiklerin a



kmasıyla şiddet kontrol altına alındı. Ancak bu denli büyük ve etkiluşturulması binlerce yıl aldı.Köy yaşamı ilk çiftçilere elbette bazı avantajlar da sağlamıştı. Örn

yvanlara, yağmura ve soğuğa karşı daha iyi korunuyorlardı. Yine de ortalamzavantajlar muhtemelen avantajlardan daha büyüktü. Bu durum günümüzünplumlarında yaşayan bireyler için kolay anlaşılır değildir. Güvenlik ve rduğumuzdan ve bu güvenlik ve refah Tarım Devrimi'nin temelini att

yesinde sağlandığından, Tarım Devrimi'nin harika bir gelişme olduğunu vakat binlerce yıllık tarihi bugünün perspektifinden değerlendirmek klaşımdır. MS 1. yüzyılda, Çin'de babasının ekinleri büyümediği tmezliğinden ölen üç yaşındaki kız çocuğu bundan çok daha gerçekçi bir r

u kız eğer kendisine sorulabilseydi, "gıda yetmezliğinden ölüyorum amande insanların bolca yiyeceği olacak, büyük ve klimalı evlerde yaşayacaklanimki mantıklı bir fedakarlık," der miydi?O hâlde buğday çiftçilere ve bu arada yetersiz beslenen Çinli kıza ne verd

rey olarak hiçbir şey vermedi. Öte yandan bir tür olarakHomo sapiens'e çok önemtkı yaptı. Buğday yetiştirmek, insanlara toprak miktarına oranla çok dahaetme şansı verdi, ve bu daHomo sapiens'in katlanarak çoğalmasını sağladı. Mvarında insanlar yaban bitkilerini toplayarak ve yabani hayvanları avlayaralistin'deki Jericho vahasının etrafındaki bölge, iyi beslenmiş ve görece sağz insanı besleyebiliyordu. MÖ 8500'lerde ise yaban bitkileri yerini buğdarakmıştı ve aynı vaha sıkış tıkış, hastalık ve gıda yetmezliğinden muzdaripduğu bir köye ev sahipliği yapıyordu.Evrimin geçer akçesi ne açlık ne de acı çekmektir, sadece DNA sapyalanmasıdır. Nasıl bir şirketin başarısı çalışanlarının mutluluğuyla değsabındaki liralarla ölçülüyorsa, bir türün evrimsel başarısı da DNA kyısıyla ölçülür. Ortalıkta DNA kopyası kalmazsa tür yok olur, tıpkı parası kketin iflas etmesi gibi. Eğer bir tür çok sayıda DNA kopyasına sahipse bu tür gelişir. Bu perspektiften bakılırsa bin kopya her zaman yüz kopyadan e bu Tarım Devrimi'nin özüdür: daha çok sayıda insanı daha kötü koşullarsa hayatta tutmak.Gerçi bireyler bu evrimsel hesabı niye dikkate alsın ki? Hangi aklı başındaH

piens cinsinin sayısı artsın diye kendi hayat standartlarını düşürür? Buaylamamıştı zaten: Tarım Devrimi bir tuzaktı.

üks Tuzağırımın yükselişi yüz yıllara ve bin yıllara yayılmış ağır ilerleyen aşamalı bir

antar ve yemiş toplayan, tavşan ve geyik avlayan birHomo sapiens grubu, birden r yerleşime geçerek tarla sürmek, buğday ekmek ve nehirden su taşımak



çmedi. Bu değişim çeşitli aşamalarla oldu ve her aşama günlük hayattağişim anlamına geliyordu.Homo sapiens Ortadoğu'ya aşağı yukarı 70 bin yıl önce geldi. Bunu takip ede

oyunca atalarımız tarım olmadan yaşamlarını sürdürdüler. Bölgenin doğalsan nüfusunu beslemeye yetecek kadar çoktu. Bolluk dönemlerinde insazla çocuğu oldu, kıtlık dönemlerindeyse daha az. İnsanlar pek çok memeli gntrol altında tutan hormonal ve genetik mekanizmalara sahiptir. Bolluk za

dınlar ergenliğe daha erken ulaşır ve hamile kalma ihtimalleri biraz dahatlıkta ise ergenlik geç olur ve doğurganlık düşer.Bu doğal nüfus kontrolü yöntemlerine kültürel mekanizmalarda katkı yap

cı toplayıcılar için, ağır hareket eden ve çok özen isteyen bebekler ve küçak bağıdır. Bu yüzden insanlar çocuklarını üç dört yıl arayla doğurmaya adınlar bunu, çocuklarını geç bir yaşa kadar ve tam zamanlı emzirerek yam zamanlı emzirme, hamile kalma ihtimalini ciddi oranda düşürür). Diğeasında, kısmi olarak cinsel ilişkiden uzak durma (belki kültürel tabstekleniyordu) ve zaman zaman da çocuk katli vardı.[30]Bu uzun bin yıllar boyunca insanlar zaman zaman buğday yedilerslenmelerinin önemsiz bir parçasıydı. Yaklaşık 18 bin yıl önce, son buzuresel ısınma dönemine bıraktı ve sıcaklıklar artarken yağmur oranı azaldı.

rtadoğu buğdayı ve diğer tahıllar için idealdi ve bunlar da çoğalarak yayarak insanlar daha çok buğday yemeye başladılar ve farkında olmadayılmasına destek oldular. Yabani tohumları elemeden, öğütmeden ve pmek mümkün olmadığından, bu tohumları toplayan insanlar öncelikle bunl

macıyla geçici kamplarına götürürlerdi. Buğday tohumları küçük ve çduğundan, bazıları kampa getirilirken yerlere düşerdi. Zaman içinde rüyüş yolları üzerinde ve kamplarının etrafında giderek daha çok buğday

aşladı.İnsanların sık çalılıkları ve ormanları yakması da buğdaya yaradı. Ateş,

lıları temizleyerek buğday ve diğer otların günışığını, suyu ve diğer başlarına sömürmesine yardımcı oldu. Buğdayın çok bol bulunduğu yyvanlarıyla diğer besin kaynakları da bol olduğundan, insanlar kademeli olaşam biçimini bırakıp mevsimsel hatta bazen kalıcı kamplara yerleştiler.İlk başta, muhtemelen sadece hasat zamanı birkaç haftalığına yerleşiy

sil sonra buğdaylar çoğalıp yayıldığında, hasat zamanı beş, altı haftahayetinde kamp normal yerleşik bir köye dönüşüyordu. Bu tür yerleşim brlığına dair kanıtlar tüm Ortadoğu'da, özellikle de Natuf kültürünün MÖ 12lları arasında çok geliştiği Levant bölgesinde keşfedildi. Natuflar pek çslenen avcı toplayıcılardı, ancak daimi köylerde yaşıyorlardı ve zamanlar

ğun tarım yaparak ve yabani tahılları işleyerek geçiriyorlardı. Taştan evpoları yapar, ayrıca darlık zamanları için tohum saklarlardı. Yabani buğday



n tırpan ve öğütmek için havanı icat ettiler.MÖ 9500'ü izleyen yıllarda Natufların torunları tahıl toplamaya ve işlemiler, ancak bunun yanında tahılı giderek daha gelişmiş yöntemlerle y

aşladılar. Yabani tohumları toplarken hasadın bir kısmını gelecek yıl eknara ayırmaya başladılar. Tohumları gelişigüzel serpmek yerine toprmdüklerinde daha iyi sonuç aldıklarını keşfettiler, bu yüzden de çapalama

at ettiler. Aşamalı olarak da tarlalardaki otları temizlemek, parazitlere kar

lamak ve verimlileştirmek gibi yöntemleri uygulamaya başladılar. Tahıl ürezla çaba harcadıkça diğer yaban türlerini avlamaya ve toplamaya daharcamaya başladılar. Bu şekilde avcı toplayıcılar çiftçilere dönüştüler.Yabani buğday toplayan kadını, evcilleştirilmiş buğday yetiştiren kadından

k bir adımda gerçekleşmediğinden, tarım yaşamına kesin dönüşümün tamman olduğunu bilemiyoruz. Yine de MÖ 8500 civarında, Ortadoğu'nun lıcı yerleşimlerle dolu olduğunu ve buralarda yaşayanların tüm zamanlacilleştirilmiş türü yetiştirmekle geçirdiklerini biliyoruz.Kalıcı yerleşimlere geçilmesi ve eldeki gıda miktarının artmasıyla nüfus

aşladı. Göçebe yaşamını terk etmek, kadınlara her yıl bir çocuk sahibi rmişti. Bebekler daha erken yaşta sütten kesiliyor ve yulaf lapasıyla berlalarda çalışacak insana ihtiyaç vardı. Ancak artan nüfus kısa sürede gıkettikçe daha çok tarlanın ekilmesi gerekti. İnsanlar hastalıklarla dolu yeşamaya, çocuklar anne sütünden ziyade tahılla beslenmeye başladıkça, üzcuklar yulaf lapasını giderek artan sayıda kardeşle paylaşmak zorunda kaldümleri ciddi oranda arttı. Çoğu tarım toplumunda, çocukların en az üçteşına gelmeden ölmeye başlamıştı.[31] Buna karşılık, doğumlar yine de ölüzlaydı ve insanlar çok sayıda çocuk sahibi olmaya devam ettiler.Zamanla, "buğday işi" giderek daha zor ve çetrefilli hâle geldi. Çocu

linde ölüyor, yetişkinler de kan ter içinde kalarak yaptıkları ekmekleri yi00'de yaşayan bir Jericholu aynı yerde MÖ 9500 ya da 13.000 yılında yaşha zor bir yaşam sürüyordu. Ancak kimse ne olup bittiğinin farkında değildr önceki gibi yaşamaya devam ediyor, sadece arada sırada bazı alanlaileştirmeler yapılıyordu. Çelişkili bir biçimde, yaşamı kolaylaştırmak amacr dizi "iyileştirme", çiftçilerin boynundaki ilmeği daha da sıkılaştırıyordu.İnsanlar bu kadar hayati öneme sahip bir konuda neden yanlış hesap yap

rih boyunca neden hep yanlış hesap yaptılarsa, o yüzden. İnsanlar kararlnuçlarını tahmin edemezler. Ne zaman daha fazla çaba göstermeleri gerekshumları toprağın yüzüne serpmek yerine toprağı çapalamak gibi— insanlarha fazla çalışacağız, ama hasadımız çok daha fazla olacak! Verimsiz geçendişe duymayacağız. Çocuklarımız aç yatmayacak," diye düşünüyorlard

antıklıydı. Daha çok çalışırsanız daha iyi bir yaşamınız olur. Onların planı dPlanın ilk kısmı iyi işledi. İnsanlar gerçekten de daha çok çalışıyordu,



yılarının artacağını öngöremediler. Ürettikleri fazla buğday daha çok çocölüştürülüyordu. Aynı şekilde, ilk insanlar çocukları daha az anne sütü velaf lapasıyla beslemenin, onların bağışıklık sistemini zayıflatacağrleşimlerin hastalıklar için harika bir üreme alanı olduğunu da anlaendilerini tek bir besin türüne bağımlı kılarak aslında kuraklığın tehlikeık hâle geleceklerini öngöremediler. Keza, ilk çiftçiler, iyi geçen dönepoları yapmanın hırsızları ve düşmanları teşvik edeceğini, bunlara karşı d

varları yapmak ve nöbet tutmak gibi şeyler yapmak zorunda kalacaşünmemişlerdi.O hâlde neden planları tutmayınca insanlar çiftçiliği bırakmadılar? Bu

smen, bu küçük değişimlerin birikerek toplumu değiştirmesinin nesillermesi ve en sonunda kimsenin daha önceden insanların farklı yatırlamamasıydı. Kısmen de, nüfus artışının insanların geri dönüş ihtimalldırmasıydı. Eğer tarla sürmek bir köyün nüfusunu 100'den 110'a çıkardıyşi diğerlerinin eski güzel yaşamına dönebilmesi için kendini feda edecekti?ümkün değildi artık. İnsanlar tuzağa düşmüştü.Daha kolay bir yaşam arayışı pek çok zorluk çıkarmıştı ve bu sonuncu

ugün aynı durum bizim için de geçerli. Kim bilir kaç üniversite mezunu geni paralar kazanacaklarını düşünerek büyük firmalara giriyor ve ancak otuz bnra bu işlerden ayrılarak gerçek istediklerini yapmaya çalışıyor? Öte yandlinceye dek kredi ödemeleri, okul yaşına gelen çocukları, ödemeleri gelenrtdışında tatiller veya kaliteli şaraplar olmadan yaşamın çok da anlamlı ir geliştirdikleri anlayışları oluyor. Ne yapabilirler? Geri dönüp kök bielesinler? Elbette öyle yapmayıp daha da büyük bir çabayla köle gibi çalışıyTarihin en kesin yasalarından biri de şudur: Lüksler zamanla ihtiyaç hali

ni zorunluluklar ortaya çıkarır. İnsanlar belli bir lükse alıştıklarında bir sürnıksarlar. Onu yaşamlarında hep bulundururlar ve bir süre sonra onsuz yle gelirler. Kendi çağımızdan başka bir örneği ele alalım. Son birkaç on ha rahatlatacağını varsaydığımız sayısız şey icat ettik: Çamaşır makinelepürgeler, bulaşık makineleri, telefonlar, cep telefonları, bilgisayarlar, kiden bir mektup yazıp zarfa koymak, üstüne pul yapıştırıp posta kutussanı epey uğraştıran bir işti, mektuba cevap almak günler veya haftalar, abiliyordu. Günümüzdeyse bir dakika içinde çabucak bir e-posta yazıp dünuna gönderebiliyorum ve eğer gönderdiğim kişi çevrimiçiyse anınabiliyorum. Böylece mektup yazmanın aldığı tüm zamanı ve çabayı ortadadum, peki bugün daha rahat bir hayat mı yaşıyorum?Maalesef cevap hayır. Klasik posta çağında insanlar yalnızca gerçekten söemli bir şey olduğunda mektup yazarlardı. Akıllarına gelen ilk şeyi yazma

ylemek istediklerini ve bunu nasıl aktaracaklarını önceden dikkatli bşünürlerdi. Bunun sonucunda da, aynı şekilde düşünülmüş bir ceva



klerlerdi. Zaten çoğu insan ayda birkaç mektuptan fazlasını yazmıyordektuplara da hemen cevap vermek gibi bir zorunluluk duyulmuyordu. Bennde düzinelerce e-posta alıyorum ve bunların hepsini hızlıca cevaprekiyor. Bu icatları yaparken zaman kazanacağımızı düşünüyorduk, ancnlerimizi daha endişeli ve kaygılı geçirmemize sebep olacak şekilde harmalin on katına çıkartmış olduk.Nadiren de olsa eski kafalı birileri, e-posta hesabı açmayı reddedebi

nlerce yıl önce bazı insan gruplarının tarıma başlamayı reddederek lüks çması gibi. Ancak Tarım Devrimi'nin, başlayabilmek için tüm insan tılımına ihtiyacı yoktu, biri bile başlasa yeterdi. Ortadoğu'da veya Orta Amup, yerleşik yaşama geçip toprağı sürmeye başlayınca, tarım artık kaçınldi. Tarım, nüfus artışına olanak verdiğinden çiftçiler genellikle avcı tdece kalabalıklarıyla bile alt edebiliyorlardı. Avcı toplayıcılar ya av sahalçmak ya da kendileri de tarım yapmak zorunda kalıyorlardı. Her iki durumşantılarının sonu gelmişti.Lüks tuzağı bizim için önemli bir ders içerir. İnsanlığın daha kolay bir h

uazzam bir değişim enerjisi ortaya çıkardı, fakat bu değişim dünyayı kimseemeyeceği biçimlerde dönüştürdü. Kimse Tarım Devrimi'ni veya insanlar

ağımlı hâle gelmesini kurgulamamıştı. Mideyi daha iyi doldurmak vekiştirmek amacıyla alınmış önemsiz görünen bir dizi karar, eski avcı toşamlarına kavurucu güneş altında su kovaları taşımak gibi işleri sokmuştu.

ahi Müdahaleukarıdaki senaryo Tarım Devrimi'ni bir hesap hatası olarak anlatır ki, bu akuldür. Tarih bundan çok daha budalaca hesap hatalarıyla doludur. Fakat bha var. Belki de dönüşümü sağlayan şey daha kolay bir yaşam arayışı değilpiens'in başka hevesleri vardı ve bunlara ulaşabilmek için yaşamlarını bilele getiriyorlardı?Bilim insanları tarihi gelişmeleri genellikle düz ekonomik ve demografi

ıklarlar. Bu onların rasyonel ve matematiksel yöntemlerine daha uygundurihteyse araştırmacılar ideoloji ve kültür gibi fiziksel olmayan etkenleri dirundadırlar, çünkü yazılı kanıtlar onları buna zorlamaktadır. Örneğin elimünya Savaşı'nın gıda kıtlığı veya demografik baskılardan dolayı çnıtlamaya yetecek kadar belge mevcuttur. Ancak Natuf kültürüyle ilgili elimlge yok, bu yüzden antik çağlarla ilgili açıklamalarda materyalist ekol öne ki çağlarda yaşayan ve okuma yazması olmayan insanların ekonomik gere

yade inançla motive olduklarını kanıtlamak zor bir iştir.



Görsel 10: (Üstte) Göbekli Tepe deki anıt yapılardankalıntıları.

Dekore edilmiş taş sütunlardan biri (yaklaşık beş meyüksekliğinde).

Yine de nadiren de olsa şansımız yaver gidiyor ve hikayeyi açıklığa uçları bulabiliyoruz. 1995'te arkeologlar Türkiye'nin güneydoğusunda Göberilen bir yeri kazmaya başladılar. En eski tabakada herhangi bir yerleşimnlük işlerin izine rastlamadılar. Öte yandan, olağanüstü kaliteli oymalarl

ıtsal boyutta sütunlar buldular. Her bir sütun yedi ton ağırlığındaydı ve etreye yaklaşıyordu. Yakınlardaki bir taş ocağında da elli ton ağırlığında yarr taş buldular. Toplamda ondan fazla anıtsal yapı ortaya çıkardılar, bunlarınredeyse otuz metre genişliğindeydi.En bilinen örnek Britanya'daki Stonehenge olmak üzere, arkeologlar dün

r yanındaki kazı alanlarından anıtsal yapılar bulmaya alışıklar. Göbzılarındaysa çok şaşırtıcı bir şeyle karşılaştılar. Stonehenge MÖ 2500 yılır tarım toplumu tarafından yapılmıştı. Göbekli Tepe'deki yapılarsa

rihlendiler ve tüm kanıtlar bunların avcı toplayıcılar tarafından yapıldığınırkeoloji camiası ilk başta bu bulguları kabul edilebilir bulmakta çekingecak yapılan her bir test, hem yapıların çok erken tarihli hem de yapanların tplumlar olduğunu kanıtladı. Eski avcı toplayıcıların becerilerinin ve krmaşıklığının daha önce düşünülenden çok daha etkileyici olduğu böylece oNeden avcı toplayıcı bir topluluk böyle yapılar inşa etmişti? Bunların açı

macı yoktu. Yapılar ne mamut kesimhanesiydi, ne de yağmurdan kaçlanlardan saklanmak gibi bir amaca hizmet ediyordu. Bu da bizi bukeologların henüz çözemediği gizemli bir kültürel amaçla yapıldığı açıkla



aşa bırakıyor. Amaçları her neyse, avcı toplayıcılar bunun harcadıklarıerjiye değeceğini düşünmüş olmalılar. Göbekli Tepe sütunlarını yapmanırklı gruplara ve kabilelere mensup binlerce avcı toplayıcının uzunca bir spmasıdır. Sadece gelişmiş bir dini veya ideolojik sistem bu tür bir çabayı ğlayabilir.Göbekli Tepe'nin heyecan verici bir sırrı daha vardı. Genetikçiler yıll

cilleştirilmiş buğdayın kökenini aramaktaydı. Yakın zamandaki keşifler

cilleştirilmiş bir türün (küçük kızıl buğday) Göbekli Tepe'ye otuz kilometrearacadağ Tepelerinde ortaya çıktığını gösteriyor.[32]

Bunun bir tesadüf olması mümkün değil. Muhtemelen Göbekli Tepe'dekikilde insanın buğdayı ve buğdayın da insanı evcilleştirmesinin ilk antiliydi. Yapıları inşa eden ve kullanan insanları doyurmak için çok büyük daya ihtiyaç vardı. İnşaatı desteklemek ve tapınağı yönetebilmek için avcıbani buğday toplamaktan yoğun buğday tarımına geçmiş bile olabilirler.cüler bir köy inşa eder ve köy büyüyünce ortasına bir tapınak kurarlar. Fape bulguları, ilk önce tapınağın yapıldığını ve köyün daha sonra tapınak liştiğini işaret ediyor.

evrimin Kurbanlarısanlarla buğday arasındaki Faustvari pazarlık, türümüzün yaptığı tek anlaşmr başka anlaşma da koyun, keçi, domuz ve tavuk gibi hayvanların kaderiy

aban koyunu avlayan göçebe gruplar, zamanla avlamaya çalıştıkları sürülerinğiştirdiler. Bu süreç muhtemelen seçici avlanmayla başladı. İnsanlar kendi olanın, yetişkin koçları veya yaşlı ve hasta koyunları avlamak olduğunu öğürünün uzun vadede hayatta kalabilmesi için yetişkin dişileri ve genç kuzuırdılar. İkinci adımda sürüyü diğer avcılara karşı aktif olarak savunarakrtları ve rakip insan gruplarını uzaklaştırdılar. Bir sonraki adımda, insanlar ntrol edebilmek ve savunabilmek için sürüyü dar bir boğaza sıkıştırmış arak da, insanlar koyunları kendi ihtiyaçlarına uygun olacak şekilde da

çmeye başlamış olmalılar. En agresif koçlar, yani insan kontrolüne en sterenler ilk önce kesilirdi; çok ince ve huysuz dişiler de. (Çobanlar genellaklaşan meraklı koyunları pek sevmezler.) Her nesille birlikte koyunlar dha itaatkar ve daha az meraklı hâle geldiler. İşte bu! Koyunlar Ali Baha'ntık kendiliğinden giriyordu.Ya da, avcılar bir kuzuyu yakalayıp "evlat ediniyor", bolluk dön

şmanlatarak kıtlık döneminde kesip yiyorlardı. Bir noktada ellerinde bu tür ha çok sayıda tutmaya başladılar. Bunların bazıları ergenliğe erişip yavr

resif ve dik başlı koyunlar yine önce kesilirdi. En itaatkar ve dolayısıyla d



yunlar daha uzun yaşayıp üreyebiliyordu. Bütün bu sürecin sonucu evcilleatkar bir koyun sürüsüydü.Böyle evcilleştirilmiş hayvanlar (koyun, tavuk, eşek, vb.) insanlara gımurta), hammadde (deri ve yün) ve kas gücü sağladı. Ulaşım, tarla sürütme gibi o zamana kadar insan emeğiyle gerçekleştirilen işler giderek buptırılır oldu. Çoğu tarım toplumunda insanlar bitki yetiştirmeye odayvancılık ikincil önemde bir faaliyetti. Bununla birlikte, bazı bölgele

mürüsüne dayalı yeni bir toplum türü ortaya çıkmaya başlamıştı bile: göçebİnsanlar dünyaya yayıldıkça yanlarındaki evcil hayvanlar da onlarla birlikten yıl önce, sadece birkaç milyon koyun, inek, keçi, yaban domuzu ve tasya'nın belirli bölgelerine sıkışmış hâlde yaşıyordu. Bugün dünyada bir mir milyar domuz, bir milyardan fazla inek ve 25 milyardan fazla tavuk varyvanlar tüm gezegene dağılmış durumda. Evcil tavuk şu ana kadar en çomes hayvanıdır.Homo sapiens'in arkasından gelen evcil inek, domuz ve knyada en yaygın bulunan ikinci, üçüncü ve dördüncü memeli türüdür. Başpyalarının sayısıyla ölçen dar bir evrimsel perspektiften bakarsak, Tarı

vuklar, inekler, domuzlar ve koyunlar için bulunmaz nimettir.Maalesef evrim perspektifi başarıyı ölçmek için yeterli değil, çünkü bu b

yatta kalma ve üremeyle ölçüyor, bireysel acı ve mutluluk gibi kriterlmıyor. Evcil tavuk ve inek evrimsel bir başarı hikayesinin kahramanları olunlar aynı zamanda dünyada yaşamış en şanssız canlılardır. Hcilleştirilmesi yüz yıllar geçtikçe giderek daha zalimce bir hâle gelen bgulama sayesinde olmuştur.Yabani tavukların ortalama yaşam süresi 7-12 yıl, ineğinki ise 20-25 y

yatında çoğu tavuk ve inek bundan çok daha önce ölürdü, ama yine de şiha uzun yaşama şansları olurdu. Evcil tavukların ve ineklerin büyük çoğunlftayla birkaç ay arasında bir sürede kesilir, çünkü bu ekonomik açıdan en uresidir. (Neden üç ayda azami ağırlığına ulaşan bir horozu üç yıl dahaeyesiniz?)Yumurtlayan tavuklar, süt inekleri ve koşum hayvanlarının bazen u

şamasına izin verilir. Bunun hayvanlara bedeliyse içgüdülerine ve isteklerinrs bir yaşama boyun eğmektir. Boğaların eli kırbaçlı bir maymunun boında tarla sürmek yerine, zamanlarını geniş çayırlarda diğer boğalarla birliçirmek istediğini rahatlıkla varsayabiliriz.Boğaları, atları, eşekleri ve develeri itaatkar koşum hayvanlarına çevirme

güdülerinin ve sosyal bağlarının yıkılması, saldırganlıklarının ve cinsntrol edilmesi ve hareket serbestliklerinin kısıtlanması gerekiyordu. Çiftn hayvanları çitler ve kafeslere hapsetmek, koşum ve yularlarla gemlemek

etlerle eğitmek ve bazı organlarını kesmek gibi yöntemler geliştirdiler. Ereci hemen her zaman erkeğin hadım edilmesini gerektirir. Bu hem erkek



altır hem de insanların sürüdeki üremeyi kontrol edebilmelerini sağlar.

Görsel 11: Bir Mısır mezarında bulunan yaklaşık MÖ 1200 tarihli resimde, iki öküz tarla sürüyorkler karmaşık sosyal yapısı olan sürüler halinde istedikleri yere gidebilirler. Hadım edilmiş ve evcille

m hayatını çitler arasında, kırbaçla terbiye edilerek, yalnız veya ikili olarak, ne vücuduna ne de sosklerine uygun bir işte çalışarak geçirir. Tarlayı süremez hâle geldiğinde de kesilir. (Kambur duran M

m hayatını vücudunun, zihninin ve sosyal ilişkilerinin gerektirdiğinin tam aksi yönünde bir uğraşla geççırmayın.)

Pek çok Yeni Gine toplumunda, bir insanın zenginliği sahip olduğu domu

çülür. Kuzey Yeni Gine'deki çiftçiler, domuzların kaçmamalarını garanti an burunlarından büyükçe bir parçayı keserler. Domuz koklamaya çalıştıkçaı verir bu. Domuzlar koklamadan yiyeceklerini hatta gidecekleri ulamadıklarından, sahiplerine tamamen bağımlı hâle gelirler. Yeni Gine'de

ölgede domuzların gözünü çıkarmak âdet haline gelmiştir, bunun amacı da hreye gittiğini görememesidir.[33]

Hayvanlara istediğini yaptırmak için süt endüstrisinin de kendi yönteekler, keçiler ve koyunlar ancak yavruladıktan sonra ve ancak bu yavrurece süt üretirler. Hayvanın süt üretimini devam ettirmesi için çiftçininvrulardan bulunması fakat yavrular tüm sütü tüketmeden çiftçinin bunu erekmektedir. Tarih boyunca yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biri



ğumdan kısa süre sonra kesmek, annenin tüm sütünü sağmak ve sonra tekrakmaktır. Bu hâlâ çok kullanılan bir yöntemdir. Pek çok modern süt çifekleri kesilmeden önce yaklaşık beş yıl yaşar. Bu beş yıl boyunca inek nemiledir ve doğum yaptıktan sonraki 60-120 gün boyunca azami süt üretimin özel olarak beslenir. Doğumdan kısa süre sonra buzağılar anneden ayrılırnraki süt ineği nesli olmak üzere yetiştirilir, erkeklerse et endüstrisine veril[34]

Görsel 12: Endüstriyel et çiftliğindeki bir buzağı, doğumdan hemen sonra annesinden ayrılarak vücuyük olmayan ufacık bir kafese koyulur ve bütün hayatını burada geçirir (ortalama dört ay). Kafestlarının gelişmemesi için diğer buzağılarla oynamasına veya yürümesine de izin verilmez, çünkü

muşak ve sulu biftekler demektir. Buzağının ilk defa yürüme, kaslarını esnetme ve diğer buzağılaratı kesimhaneye giderken olur. Evrimsel anlamda buzağı tarih boyunca yaşamış en başarılı türlerde

nı zamanda gezegendeki en zavallı hayvanlardan da biridir. Diğer bir yöntem de yavruları annelerinin yanında tutmak ama çok

mmelerini çeşitli yöntemlerle engellemektir. Bunu yapmanın en basit yolu y

mmeye başlamasına izin verip süt gelir gelmez yavruyu çekmektir. Bu yönte



m yavrudan hem de anneden tepki görür. Bazı çoban kabileleri yavruyu ölr, derisini de doldururdu. İçi doldurulmuş yavru derisi anneye gösteretiminin artması sağlanırdı. Sudan'daki Nuer kabilesi doldurulmuş hnenin idrarından sürerek bu sahte yavrulara tanıdık bir koku verecekrletmişti. Bir başka Nuer tekniği de, yavrunun ağzının kenarlarına boynnenin canını yakmak ve emzirmeye itiraz etmesini sağlamaktı.[35] Sahra'da tiştiren Tuaregler de yavru develerin üst dudağını ve burnunun bir kısmını ralayıp süt emmeyi acı verici bir hâle getirerek fazla süt tüketmelerntemini geliştirmişti.[36]

* * *

bette tüm tarım toplumları çiftlik hayvanlarına karşı bu derece zalim değildyvanların yaşamı gayet rahat olabiliyordu. Yün için yetiştirilen koyun,pekler, savaş atları ve yarış atları genellikle iyi koşullarda yaşardı. İddialara

mparatoru Caligula, en sevdiği atı Incitatus'u konsolos olarak atamayı bile drih boyunca çobanlar ve çiftçiler hayvanlarına büyük sevgi gösterdiler vakmaya çalıştılar, tıpkı köle sahiplerinin kölelerini sevip onlara iyi bakmaybi. Kralların ve peygamberlerin kendilerini çoban olarak göstermesi ve rüsüne özen gösterdiği gibi halkına özen göstereceğini iddia etmesi tesadüfÇoban yerine sürü açısından bakılınca, Tarım Devrimi evcil hayvanların

smı için tam bir felaketti. Hayvanların evrimsel "başarısı"nın da hiçbir anesli tükenmek üzere olan bir yabani gergedanın yaşamı, kısacık hayatınfeste, lezzetli bir biftek olmak için şişmanlamakla geçiren buzağıdanzeldir. Gergedan, türünün son örneklerinden biri olduğu için mutsuz

ürünün rakamsal başarısı da tek tek buzağıların yaşadığı acılar için muyordur.Evrimsel başarıyla bireysel acı arasındaki bu karşıtlık, belki de Tarım D

karmamız gereken en önemli derstir. Buğday ve mısır gibi bitkilerincelediğimizde evrimsel perspektif belki anlamlıdır. Ama her biri, karmaşıksler dünyasına sahip inek, koyun ve Sapiens gibi hayvanlarda, evrimsereysel olarak nasıl deneyimlere yol açtığına dikkat etmek durumundayız.

ölümde, tarihte hep görüldüğü gibi kolektif güçteki artışın ve görünaşarının, birey boyutunda nasıl çile anlamına geldiğini daha yakından incele



bi geç bir tarihte bile, çiftçilerin çoğu hayvanları ve bitkileriyle birliktilyon kilometrekarelik bir alanda, yani gezegen yüzeyinin yüzde 2'sinziyette yaşıyordu.[38] Bunun dışında kalan her yer çok soğuk, çok sıcak, çokmli veya başka bir şekilde tarıma elverişsizdi. Tüm tarih bu küçücük yüzdeup bitti.İnsanlar için bu yapay adalarını bırakmak zordu. Her şeylerini kaybet

madan evlerini, tarlalarını ve tahıl depolarını bırakamıyorlardı. Dahası, zamsanların daha fazla taşınmaz eşyası olmuştu ve bunlar da insanları yaşağlıyordu. Eski çiftçiler bizim gözümüze fukara görünebilir ama ortalamesi, bir avcı toplayıcı kabilesinin tamamından daha fazla eşyaya sahipti.

eleceğin Yaklaşmasırım alanları küçülmüşken, tarıma harcanan zaman artmıştı. Avcı toplanraki haftayı veya ayı pek düşünmezlerdi. Çiftçilerse hayallerinde gelecek yılları hesaplıyorlardı.Avcı toplayıcılar geleceğe önem vermezdi; çeşitli eşyalar biriktirmek on

rdu ve ne bulurlarsa yerlerdi. Elbette önceden bazı şeyleri planlarlardhauvet ve Altamira mağaralarındaki tasarımcılar, eserlerinin sonraklmasını kesinlikle istemişlerdi. Sosyal ittifaklar ve siyasi rekabetlenemliydi. Genellikle bir iyiliğin karşılığını vermek ya da bir kötülüğün

mak yıllar sürerdi. Yine de, avcı toplayıcılığın gündelik ekonomisiyle bnemli planlamaların belli sınırları vardı. Çelişkili bir biçimde, bu dplayıcıları pek çok sıkıntıdan kurtarıyordu. Etki edemeyecekleri şeydişelenmelerinin bir anlamı yoktu.Tarım Devrimi, geleceği eskiden olduğundan çok daha önemli hâle getir

utlaka geleceği akıllarında tutmak ve onun için çalışmak zorundaydıonomisi mevsimsel bir üretim döngüsüne dayalıydı, ve bu döngü de uzun larını takip eden kısa bir hasat dönemiydi. Yüklü bir hasadın ardındaerindeki ürünler için kutlama yaparlardı belki, ama aşağı yukarı bir hafta iç

fak vakti tarlanın yolunu tutarlardı. O gün için, hatta gelecek hafta ve gelle yeterli yiyecek olmasına rağmen, çiftçiler gelecek yılı ve ondan soşünmek zorundaydı.Gelecek kaygısı sadece mevsimsel üretim döngüsü yüzünden değil, lirsizliklerden de kaynaklanıyordu. Çoğu yerleşim yerinde çok sınırlı evctki ve hayvan türüyle yaşadıklarından, kuraklık, sel ve hastalığın olumsuz etıktılar. Köylüler stok yapabilmek için tükettiklerinden fazla üretmeye mepolarda tahıl, mahzendeki fıçılarda zeytinyağı, peynir ve çengellerden sark

mazsa, kötü geçen yıllarda açlıktan ölebilirlerdi. Kötü yıllar da enind



lecekti. Hiç kötü bir yıl geçirmeyeceği varsayımıyla yaşayan köylününyatta kalma şansı yoktu.Tüm bunların bir sonucu olarak, tarımın ilk ortaya çıkışından itibaren gel

ygılar insan zihnini en çok meşgul eden şeylerden oldu. Çiftçilerin tarlalarn yağmura bağımlı olmaları, yağmur mevsiminin başlangıcında her

akarak havayı koklayıp rüzgarı anlamaya çalışmaları anlamına geliyordu. Aulut mu? Yağmur zamanında yağacak mı? Yeteri kadar yağacak mı? Şiddet

ursa tohumlar sulara kapılıp gider mi ya da küçük filizler kopar mı? Bu edus ve Sarı Irmak vadilerinde başka köylüler de aynı titizlik ve dikkksekliğini kontrol ediyordu. Yukarılardaki tepelerden gelen suyun berekeslemesi için nehirlerin yükselmesi ve büyük sulama sistemlerinin suyrekiyordu. Öte yandan, çok yüksek seviyeye gelen su veya yanlış zamanda r su baskını, tarlaları kuraklık kadar etkileyebiliyordu.Köylülerin gelecek korkusu, hem korkmaları için daha çok sebepleri he

rşılık bir şeyler yapabilme şanslarının olmasındandı. Doğal felaketleri öaşka bir tarla açabilir, başka bir sulama kanalı kazabilir veya daha ebilirlerdi. Endişeli köylüler, en az yaz sıcağında çalışan karıncalar kadaraşlıydı. Kan ter içinde kalmak pahasına, çocukları ve torunlarının kulytin ağaçlarını dikmek ve bugün canı çekse dahi elini süremediği yiyeceğnraki yıl hayatta kalmak için saklamak önemliydi.Büyük ölçekli politik ve toplumsal sistemlerin kurulmasına yol açan

rattığı baskının çok geniş etkileri vardı. Azimli ve çalışkan çiftçiler, ne yazılışmalarının karşılığı olarak ulaşmak istedikleri ekonomik güvenceye nereman ulaşamadılar. Her yerde ortaya çıkan yöneticiler ve seçkinler, köylülerettiği fazla gıdayla beslenip, çiftçileri de zar zor hayatta kalabildikleri ahkum ettiler.El konan bu yiyecekler siyaseti, savaşları, sanatı ve felsefeyi canlandır

raylar, kaleler, anıtlar ve tapınaklar inşa ettiler. Geç modern çağa kadarzde 90'ından fazlası, her sabah erken kalkıp ter içinde kalana dek çalışarak yaşıyorlardı. Ürettikleri fazladan gıda, tarih kitaplarını dolduran küçükınlığı doyuruyordu: krallar, bürokratlar, askerler, rahipler, sanatçılar ve filozk az insanın "yaptığı", geri kalanların da tarla sürdüğü veya su kovaları ydir.

ayali Bir Düzenretilen gıda fazlasının yeni ulaşım teknolojileriyle birleşmesi, giderek sanın köylere, sonra kasabalara ve nihayet şehirlere doluşmasına imk

unların hepsi yeni krallıklar ve ticari ağlarla birbirine bağlıydı.Öte yandan, bu yeni fırsatlardan faydalanmak için gıda fazlası ve geliş



knikleri yeterli değildi. Bin kişiyi bir kasabada veya bir milyon kişiyi arındırabilmek ve besleyebilmek, insanların toprağı ve suyu nasıl bnusunda anlaşabilmelerini, kavgaları ve çatışmaları çözebilmelerini ve vaş gibi durumlarda nasıl davranacaklarını bilebilmelerini gerektiriyordulaşmaya varılamazsa, gıda depoları dolu bile olsa kavgalar önlenemiyorduvaşların ve devrimlerin çoğu gıda kıtlığından kaynaklanmamıştır. Fransız Dcüleri aç çiftçiler değil, zengin avukatlardı. Roma Cumhuriyeti gücünün do

yüzyılda ulaşmıştı, tam da tüm Akdeniz'den gelen hazineler Romalılaryal bile edemeyeceği kadar zenginleştirmişken. Roma siyasi sistemini taçlü olduğu dönemde, bir dizi içsavaş çökertti. Yugoslavya'nın 1991'deki kaytandaşlarını beslemek için yeter de artardı, ancak ülke bölündü ve katürdü.Bu tür belaların kaynağı, insanların milyonlarca yıl boyunca birkaç düzin

uşan küçük gruplar halinde evrimleşmiş olmasıdır. Tarım Devrimi'ni hirlerin, krallıkların ve imparatorlukların ortaya çıkışına tanıklık eden birksa süre, kitlesel işbirliğini sağlayan bir içgüdünün evrimleşmesi için yeterliAvcı toplayıcı dönemlerde, yüzlerce yabancı bu tür biyolojik içgüdülerin

ğmen inandıkları ortak mitler sayesinde işbirliği yapabiliyordu, ama bu nırlı bir işbirliğiydi. Her Sapiens grubu kendi yaşamına bağımsız olarak de

kendi ihtiyaçları için uğraşıyordu. Tarım Devrimi sonrası yaşananlardan n yıl önce yaşamış bir sosyolog, mitolojinin çok sınırlı bir etkisi olduğhatlıkla varabilirdi. Ataların ruhu veya kabile totemlerine ilişkin hikayeler, şinin deniz kabuğu ticareti yapmasını, kutlamalarda bir araya gelmeseandertal grubunu ortadan kaldırmak için işbirliği yapmasını sağlıyordu, anesinde bir gücü yoktu. Muhtemelen bu eski sosyolog, mitolojinin milyonlrekli işbirliği yapmasını sağlayacak bir şey olmasının imkansız olduğunu düOysa ki tarih bunun yanlış olduğunu gösterdi. Çok açık şekilde görüldü

rkesin hayal edebileceğinden daha güçlüydü. Tarım Devrimi yeni kalabalıkaşarılı imparatorluklar yaratma fırsatını ortaya çıkarınca insanlar büyüavatanlar ve anonim ortaklıklar hakkında hikayeler icat ederek ihtiyaplumsal bağları sağladılar. İnsan evrimi her zamanki gibi salyangoz hızıylsanın hayal gücü dünyada henüz eşi görülmemiş devasa bir kitlesel işbirliği Yaklaşık MÖ 8500'lerde dünyadaki en büyük yerleşimler Jericho gibi

dece birkaç yüz kişiye ev sahipliği yapıyordu. MÖ 7000'de, o sıralar nyadaki en büyük yerleşim olan Anadolu'daki Çatal Höyük'te, beş ila on bsan yaşıyordu. MÖ 5000'le 4000 arası dönemde, her biri etraftaki köyler kimiyet kurmuş Bereketli Hilal bölgesinde 10 bin kişilik şehirler birer kmaya başladı. MÖ 3100'de, tüm aşağı Nil Vadisi birinci Mısır Krallığı altı

ravunlar binlerce kilometrekarelik toprakları ve yüz binlerce insanı yön50'de Büyük Sargon, ilk büyük imparatorluk olan Akkad İmparatorluğunu



andart bir hukuk sistemi kurmak ve gelecek nesillere adaletin ne olduğunneticinin nasıl olması gerektiğini anlatmak amacı taşıyan bir yasalar ve aplamıdır.Sonraki nesiller de bunu dikkate aldılar. Antik Mezopotamya'nın ente

ürokratik seçkinleri metni kutsadı ve Hammurabi'nin ölümünden ve imparabeye dönmesinden çok sonraları bile, metni kopyalayarak yaymaya deammurabi Kanunları bu yüzden eski Mezopotamya'nın ideal toplum

layışını kavramak için iyi bir kaynaktır.[39]Metin başlangıçta Anu, Enlil ve Marduk'un ("Mezopotamya panteonu'nu

len tanrıları) Hammurabi'yi seçerek, "adaletin imparatorluk topraklarınrmesini, kötülüğün ve habisliğin ortadan kalkmasını, güçlünün zayıfgellemek istediğini" anlatır.[40] Bundan sonra yaklaşık 300 hüküm, "şu ve şrçekleşirse bunun yargılaması şu şekilde olur," biçiminde listelenir. Örneğin9-214 hükümleri şöyledir:

Eğer bir üstün insan başka bir üstün insanın gözünü kör ederse, onun da gözü kör edilmelidir.Eğer başka bir üstün insanın kemiğini kırarsa, onun da kemiği kırılmalıdır.Eğer sıradan bir insanın gözünü kör eder veya kemiğini kırarsa 60 şekel ağırlığında gümüş ödemelidirEğer bir üstün insan kölesinin gözünü kör eder veya kemiğini kırarsa kölenin ağırlığının güm

değerinin yarısını ödemelidir.[41]Eğer bir üstün insan üstün bir kadına vurur ve onun düşük yapmasına sebep olursa cenin için 10 şekgümüş ödemelidir.Eğer kadın ölürse, adamın kızı öldürülmelidir.Eğer bu üstün insan sıradan bir kadına vurup onun düşük yapmasına sebep olursa 5 şekel ağırlığ

ödemelidir.Eğer bu kadın ölürse 30 şekel ağırlığında gümüş ödemelidir.Eğer üstün insan üstün bir insanın köle kadınına vurur ve düşük yapmasına sebep olursa 2 şeke

gümüş ödemelidir.Eğer köle kadın ölürse 20 şekel ağırlığında gümüş ödemelidir.[42]

u hükümleri listeledikten sonra, bunların Hammurabi'nin adil kararları oldualın bu kuralları yerleştirerek toprakları hakikat ve yaşamın gerekleri doğnettiğini ilan eder:

Ben soylu kral Hammurabi. Tanrı Enlil tarafından benim korumama bırakılmış, tanrı Mardukrehberliğiyle görevlendirildiğim insanlığa karşı umarsız veya ihmalkar olmadım.[43]

ammurabi Kanunları, Babil toplumunun düzeninin tanrılar tarafından brensel ve ebedi adalet ilkeleri temelinde olacağını öne sürer. Hiyerarşi ilkeemdedir. Kanunlara göre insanlar iki cinsiyete ve üç sınıfa ayrılırlar: üadan insanlar ve köleler. Her bir cinsiyetin ve sınıfın farklı değerleri vartandaş olan bir kadının hayatının değeri 30 gümüş şekel, köle kadının 20 g

una karşılık sıradan bir erkeğin gözünün değeri 60 gümüş şekeldir.Kanunlar ayrıca aile içinde de katı bir hiyerarşi öngörür. Buna göre çocuk



reyler değil, ailenin mülküdürler. Dolayısıyla eğer bir üstün erkek başkkeğin kızını öldürürse katilin kızı ceza olarak öldürülür. Katile ceza verilmzının öldürülmesi bize garip gelebilir, ama Hammurabi ve Babilliler bunuuluyorlardı. Hammurabi Kanunları, kralın tebaasının hiyerarşideki yerlemeleri ve buna göre davranmaları durumunda, imparatorluktaki bir milykili bir şekilde işbirliği yapabileceği ilkesine dayanır. Bu işbirliği gerçeklen yeterli yiyecek üretilebilecek, bu gıda etkili bir şekilde dağıtılabilecek,

rşı korunulabilecek ve daha fazla refah ve güvenlik sağlanabilecekti.Hammurabi'nin ölümünden yaklaşık 3500 yıl sonra Kuzey Amerika'dlonilerinde yaşayanlar, İngiltere Kralı'nın kendilerine adil davraşünüyorlardı. Halkın temsilcileri 4 Temmuz 1776'da Philadelphia'da bir artık bu halkın İngiliz Krallığı'nın tebaası olmadığını ilan ettiler. Tıpkı Hanunları gibi Bağımsızlık Bildirgesi de evrensel ve ebedi adalet ilkelerini iyandırıyordu. Buna karşılık, Amerikan tanrısının ilettiği en önemli ilknrılarınınkinden farklıydı. Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi;

... bu gerçeklerin tartışmasız olduğunu, tüm insanların eşit yaratıldığını, insanlara yaratıcı bahşedilmiş bazı haklar verildiğini ve bunlar arasında yaşam, özgürlük ve mutluluğunun peşinden olduğunu ilan eder.

ammurabi Kanunları gibi Amerikan kuruluş belgesi de, eğer insanlar bu kure hareket ederse, milyonlarcasının adil ve müreffeh bir toplumda etkin pabileceğini ve birlikte güven içinde yaşayabileceğini iddia eder. Hanunları gibi Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi de kendi zaman ve mekanduğu gibi, sonraki nesiller tarafından da kabul edilen bir belgedir. Amerikai yüz yıldan uzun bir süredir bu bildirgeyi ezbere öğrenirler.Bu iki metin bizi çok açık bir ikileme sürükler. Hem Hammurabi Kanun

merikan Bağımsızlık Bildirgesi, evrensel ve ebedi adalet ilkelerini özetrer, ama Amerikalılara göre insanlar eşitken, Babillilere göreyse kesinğildir. Amerikalılar doğal olarak kendilerinin haklı, Hammurabi'nin haksıze süreceklerdir. Hammurabi de doğal olarak kendisinin haklı, Amerikksız olduğunu öne sürecektir. Aslında iki taraf da haksızdır. Hem HammurBD'nin kurucuları, eşitlik veya hiyerarşi gibi evrensel ve değiştirilemez adalnetilen bir gerçeklik hayal etmişlerdir. Bunlar sadece Sapiens'in derin ha

at ederek birbirlerine anlattığı hikayelerde var olabilir. Bu ilkelerin nesnel bktur.İnsanların "üstün" ve "sıradan" olarak ayrılmasının bir hayal ürünü olduğ

bul etmek bizim için çok kolaydır. Öte yandan insanların eşit olması dasanlar ne anlamda birbirlerine eşittirler? Hayal gücümüz dışında gerçekten it olduğumuz nesnel bir gerçeklik var mıdır? İnsanlar biyolojik olarak eşmerikan Bağımsızlık Bildirgesi'nin en meşhur bölümünü biyoloji dili



meye çalışalım:

...bu gerçeklerin tartışmasız olduğunu, tüm insanların eşit yaratıldığını, insanlara Yaratıcı tarafındanbazı haklar verildiğini ve bunlar arasında yaşam, özgürlük ve mutluluğunun peşinden gitme hakkı oldeder.

yoloji bilimine göre insanlar "yaratılmamış", evrimleşmiştir. Ve evrim kesinğildir. Eşitlik fikri yaradılış inancıyla iç içe geçmiştir. Amerikalılar e

ristiyanlıktan almışlardır, buna göre de her insanın ilahi şekilde yaratılmrdır ve tüm ruhlar Tanrı önünde eşittir. Ancak eğer Hıristiyanların tanrı, yhlar hakkındaki mitlerine inanmıyorsak, tüm insanların "eşit" olması lmektedir? Evrim eşitlik değil farklılık üzerine kuruludur. Her insan diğerolsa farklı bir genetik kod taşır ve doğumundan itibaren farklı çevresel etk

lır. Bu durum, insanların hayatta kalmaya farklı şekilde etki eden farklliştirmelerini sağlar. "Eşit yaratılmıştır" ifadesi bu yüzden aslında "farilmiştir" olarak tercüme edilmelidir.

İnsanlar yaratılmamış olduğu gibi, biyoloji bilimine göre ortada bu inyler "bahşeden" bir "Yaratıcı" falan da yoktur. Ortada sadece hiçbir amacı rece "körü körüne" ilerleyen bir evrimsel süreç var ve bu da insanların ğlıyor. "Yaratıcı tarafından bahşedilmiş", aslında "doğmuş" olarak tercüme eBenzer şekilde, biyolojide hak diye bir şey de yoktur. Sadece organlar,

ellikler vardır. Kuşlar uçmaya hakkı olduğu için değil kanatları olduğu için u organların, becerilerin ve özelliklerin kimsenin "elinden alınamaz" olmasğildir. Pek çoğu sürekli mutasyon halindedir ve zamanla yok olmalarıümkündür. Örneğin devekuşu uçma becerisini kaybetmiş bir kuştur. Bimsenin elinden alınamaz" haklar, "mutasyona uğrayabilen özellikler" olailmelidir.İnsanların evrimleşmiş özellikleri nedir? Elbette öncelikle "hayat"tı

zgürlük"? Biyolojide özgürlük yoktur. Tıpkı eşitlik, haklar ve sınırlı sorumbi özgürlük de insanların icat ettiği ve ancak hayal güçlerinde yaşattığı biryolojik bakış açısıyla bakıldığında, insanların demokrasilerde özgür, diktgürlüklerinden mahrum yaşadıklarını söylemenin hiçbir anlamı yoktur.Peki ya "mutluluk"? Şimdiye kadar biyolojik araştırmalar mutluluğu

nımını yapmayı veya mutluluğu nesnel olarak ölçmeyi başaramamıştır. Çoaştırma, kolayca tanımlanabilen ve ölçülebilen zevkin varlığını tanımlzden "hayat, özgürlük ve mutluluğu aramak", "hayat ve zevki aramak" olailmelidir.Sonuç olarak Amerikan Bağımsızlık Bildirgesinin ilgili kısmı biyoloj

vrilince ortaya şu çıkıyor:

...bu gerçeklerin tartışmasız olduğunu, tüm insanların farklı evrimleştiğini, insanların mutasyona bazı özelliklerle doğduğunu ve bunlar arasında yaşama isteği ve zevk aramak olduğunu iddia eder.



ensi on yıllar boyunca edindiği yönetim deneyimini şu sözlerle özetlemiştik çok şeyi yapabilirsiniz, ama üstüne oturmak pek rahat değildir." Bazekerin yapamadığını, tek bir rahip üstelik çok daha ucuz ve etkili bir şekildahası, süngüler ne kadar etkili olursa olsun, onları da birinin kullanmaskerler, gardiyanlar, yargıçlar ve polisler neden inanmadıkları bir hayrumak için uğraşsınlar? Tüm topluca yapılan insan faaliyetleri içinde örgr olanı şiddettir. Bir toplumsal düzenin askeri yöntemlerle sağlandığını

ında başka bir soruyu akla getirir: Askeri düzeni ne sağlar? Bir orduyu yllanarak örgütlemek imkansızdır; en azından bazı komutanların ve askerur, vatan, erkeklik veya para gibi bir şeylere inanmaları gerekir.Daha ilginç bir soru da, toplumsal piramidin tepesindekilerle ilgil

anmıyorlarsa neden hayali bir düzeni oturtmak istesinler? Seçkinlçümseyici bir sinizmle yaptığına ilişkin yaygın bir kanı vardır. Ama anmayan bir siniğin açgözlü olması düşük ihtimaldir.Homo sapiens'in biytiyaçlarını gidermek o kadar da zor değildir. Bu ihtiyaçlar karşılandığramitler yapmaya, dünyanın çeşitli yerlerinde tatile gitmeye, seçim kamnanse etmeye, en yakın olduğunuz terörist örgüte yardım yapmaya veya hepstırarak daha da çok para kazanmaya yarayabilir. Bunların tümü de gerçekn derece anlamsız bulacağı şeylerdir. Sinizm ekolünün kurucusu Yunan filor fıçıda yaşardı. Büyük İskender güneş altında dinlenmekte olan Diyojedip ona yapabileceği bir şey olup olmadığını sorduğunda Diyojen o hiçbir şilemeyen cevabını vermişti: "Sizden istediğim tek şey kenara çekilmenparsanız güneşime mani olmazsınız ve bana vermeniz mümkün olmayamamış olursunuz."

İşte bu yüzden sinikler imparatorluklar kurmazlar, ve bu yüzden hayali cak nüfusun büyük bir kısmı (ve özellikle de seçkinlerin ve güvenlik rçekten inanıyorsa sağlanabilir. Eğer rahipler ve piskoposlar İsa'ya inaristiyanlık iki bin yıl boyunca süremezdi. Amerikan demokrasisi, eğer bngre üyeleri insan haklarına inanmasalardı 250 yıldır süremezdi. Modern

stem de, eğer yatırımcıların ve bankerlerin çoğu kapitalizme inanmasaydır gün bile süremezdi.

apishane Duvarlarısanların Hıristiyanlık, demokrasi veya kapitalizm gibi hayali düzenlere sıl sağlarsınız? Öncelikle hayali olduğunu asla itiraf etmemelisiniz. Daimrekliliğini sağlayan düzenin, tanrılar veya doğa yasaları tarafından yaratılmırçeklik olduğunu iddia etmelisiniz. İnsanların eşit olmamasının sebebi H

le söylediği için değil, Enlil ve Marduk öyle buyurduğu içindir. Ya da insmasının sebebi Thomas Jefferson öyle söylediğinden değil, Tanrı onları ö



tında, duvarlarında Aslan Yürekli Richard veya Kral Arthur posterleri pısını ebeveynlerinin açma izninin olmadığı bir özel odası yoktu; büyükğer pek çok gençle birlikte uyurdu. Hep göz önündeydi ve her zaman diğerdüğünü ve ne söylediğini dikkate almak zorundaydı. Bu koşullarda büğal olarak insanın asıl değerinin toplumsal hiyerarşideki yerinden ve ötekndisi hakkında ne söylediğinden kaynaklandığını düşünür.[44]

Hayali düzen isteklerimizi şekillendirir.oğu insan yaşamını yöneten düzenin hayali olduğunu kabul etmek istelında her insan hâlihazırda mevcut bir hayali düzenin içine doğar vğumdan itibaren bu baskın mitlere göre şekillenir. Dolayısıyla kişisel iyali düzenin en güçlü savunma mekanizmaları haline gelir.Örneğin günümüz Batılılarının en el üstünde tuttukları istekleri, yü

davülde olan romantik, milliyetçi, kapitalist ve hümanist mitler

killendirilmiştir. Birbirine tavsiye veren arkadaşlar sık sık, "Kalbinin srler. Ama kalp genellikle dönemin hâkim mitlerinden talimat alan ikisustur ve "Kalbinin sesini dinle" tavsiyesi zihinlerimize 19. yüzyılınitleriyle 20. yüzyılın tüketici mitlerinin bir karışımı olarak kazınmıştır. Örola Company, Diet Cola'yı "Diet Cola. Sana ne iyi geliyorsa onu yapzarladı.İnsanların en kişisel istekleri sandıkları bile genelde hayali düzen

ogramlanmıştır. Gayet popüler bir istek olan yurtdışında tatil yapma ör

alım. Bu istek aslında hiç de anlaşılır veya doğal değildir. Bir şempanze alfcünü komşu bir şempanze grubunun arazisine tatile gitmek için kullanmazçkinleri piramitler yaptırmak ve cesetlerini mumyalatmak için servetler harçbiri Babil'e alışverişe veya Fenike'ye kayak tatiline gitmeyi düşünmedi. Burtdışına gitmek için ciddi miktarda para harcıyor, çünkü hepsi romantikımının gerçek inananları.Romantiklik, bize kendi potansiyelimizi en üst seviyede gerçekleştire

abildiğince fazla deneyimimiz olması gerektiğini söyler. Buna göre kendimlpazedeki tüm duygulara açmalı, değişik biçimlerde ilişkiler yaşamalı, farknemeli, farklı müzik tarzlarını takdir etmeyi öğrenmeliyiz. Bunu yapmllarından biri günlük rutinimizi bozmak, alışık olduğumuz ortamın dışınrlere seyahate çıkmak. Böylece oralarda başka insanların kültürlerini, larını ve normlarını "deneyimleyebiliriz". Tekrar tekrar, "yeni bir denerinin gözlerini açtığını ve yaşamını değiştirdiğini" anlatan romantik mitlruruz.Tüketicilik akımı da, bize mutlu olmamız için mümkün olduğunca çok ma

ketmemiz gerektiğini söyler. Bir şeyin eksikliğini hissettiğimizde veya bi



lmediğinde, muhtemelen yeni bir ürün (araba, yeni kıyafetler, organik gıdzmet (ev temizliği, çift terapisi, yoga dersi) almamız gerekir. Her bir televizni bir ürün ya da hizmet tüketmenin yaşamımızı daha iyi yapacağını anlatasanedir.Çeşitliliği teşvik eden romantizm, bu anlamda tüketicilik akımıyla harikndedir. Bu kavramların evliliği, sonsuz bir "deneyimler piyasasının ğlamıştır ve modern turizm endüstrisi de bunun üzerine kuruludur. Turizm

ak biletleri ve otel odaları satmaz, deneyim satar. Paris bir şehir veya Hindisğildir. Bunlar tüketince ufkumuzu genişleten, insani potanrçekleştirmemizi sağlayan ve bizi daha mutlu yapan deneyimlerdir. Sonuçilyonerle karısı arasındaki ilişki dikenli bir yola girdiğinde, adam karısınris tatiline götürür. Bu gezi bağımsız bir isteğin değil, romantik tüketicilitlerine duyulan coşkulu bir inancın yansımasıdır aslında. Eski Mısır'daam, asla ilişki problemini karısını Babil'e tatile götürerek çözmeyi düşünmrine karısına, hep istediği şaşaalı bir mezar yaptırırdı.Eski Mısır'ın seçkinleri gibi çoğu kültürdeki çoğu insan da hayatlarını

pmaya adar. Sadece bu piramitlerin adı, biçimi ve büyüklüğü kültürden kültmi kültürlerde, şehir dışında yüzme havuzlu ve yemyeşil çimleri olaniyken, kimisinde harika manzaralı pırıl pırıl bir çatı katı olabilir. Çok aramitleri istememize sebep olan mitleri sorgular.

Hayali düzen kişiler arasındadır.

sanüstü bir çabayla kişisel isteklerimi hayali düzenin ellerinden kurtarsamdece bir kişiyim. Hayali düzeni değiştirmek için milyonlarca yabancıyı benpmaya ikna etmem gerekir. Zira hayali düzen, kendi hayal gücümde yaşatr düzen değil, insanlar arasında yaşayan, binlerce veya milyonlarcasının paycünde yaşayan bir düzendir.Bunu anlamak için "nesnel," "öznel" ve "özneler arası" arasındaki fark

rekir.Nesnel olay, insan bilincinden veya inançlarından bağımsız olarak va

rneğin radyoaktivite bir mit değildir. Radyoaktif yayılımlar, insanlar keşfece de olurdu ve insanlar inanmayacak olsalar da zararlı olduğu adyoaktivitenin kaşiflerinden Marie Curie radyoaktif maddeler üzerine yallar süren çalışmalar boyunca, bu maddelerin vücuduna zarar verelmiyordu. Radyoaktivitenin kendisini öldüreceğine inanmamakla birliktemi" denen, radyoaktif maddelere uzun süre maruz kalmaktan kaynakstalıktan hayatını kaybetti.Öznel ise bireyin bilincine veya inançlarına bağlı olarak var olandır. Birey

ğiştirdiğinde, değişir veya ortadan kalkar. Çoğu çocuk dünyanın geri



remediği ve duyamadığı bir hayali arkadaşın varlığına inanır. Bu hayali arkcuğun öznel bilincinde yaşar ve çocuk büyüyüp ona inanmayı kesince haytadan kaybolur.Özneler arası ise pek çok bireyin öznel bilinçlerini birleştiren iletişim

andır. Eğer tek bir birey inançlarını değiştirir veya ölürse bunun pek bir önysa aynı ağdaki çoğu kişi ölür veya inançlarını değiştirirse, özneler arağişecek veya yok olacaktır. Özneler arası olgu kötü amaçlı bir aldatmaca

emsiz bir zırva da. Bu olaylar radyoaktivite gibi fiziksel olaylardan farklır olurlar, ama dünyaya etkileri yine de muazzam olabilir. Tarihteki en önemğu özneler arasıdır: hukuk, para, tanrılar, milletler.Örneğin Peugeot, CEO'sunun hayali arkadaşı değildir. Şirket milyonla

tak hayal gücünde yaşamaktadır. CEO şirketin varlığına inanır çünkü yönebuna inanmaktadır; tıpkı şirketin avukatları, sekreterleri, bankadaki v

orsadaki aracılar ve Fransa'dan Avustralya'ya tüm otomobil satıcılarının inğer CEO tek başına Peugeot'nun varlığına inanmayı bıraksaydı, en yakın stalıkları hastanesine giderdi ve yerine de bir başkası geçerdi.Amerikan Doları, insan hakları ve Amerika Birleşik Devletleri de milyonl

tak hayal gücünde yaşamaktadır, ve hiçbir birey onların varlığını tehdit edn dolara, insan haklarına veya ABD'ye inanmayı bırakırsam bir etkisi olmzenler özneler arasıdır, bu yüzden de onları değiştirmek için aynı anda msanın bilincini değiştirmemiz gerekir ki, bu çok kolay değildir. Bu ölçektedece bir siyasi parti, ideolojik hareket veya dini bir tarikat gibi kagütlenmenin yardımıyla başarılabilir. Öte yandan bu tür karmaşık örgütlen pek çok yabancıyı birbiriyle işbirliği yapmaya ikna etmek gerekir. Bu bancılar ortak paylaşılan bir mite inanırsa gerçekleşebilir. Dolayısıyla mevczeni değiştirmek için alternatif bir hayali düzene inanmamız gerekir.Peugeot'yu ortadan kaldırmak için ondan daha güçlü bir şeyi, sözgelimkuk sistemini hayal edebilmemiz gerekir. Fransız hukuk sistemini ortadann ondan daha güçlü bir şeyi, mesela Fransız devletini hayal edebilmemiz g

unu da ortadan kaldırmak istersek bundan da güçlü bir şeyi hayal edebilmemHayali düzen dışında bir yol mümkün değil. Etrafımızdaki hapishane d

kıp özgürlüğe koştuğumuzda aslında daha büyük bir hapishanenin geniş ğru koşuyoruz.



7

Fazla Dolu Hafıza

RİM İNSANLARA FUTBOL OYNAMA yeteneği kazandırmadı. Topa vurmak için bacaklrseklemek için kollar ve sövmek için bir ağız yarattı, ama bunlar aslnamamızı değil, sadece kendi kendimize penaltı çalışabilmemizi sağlardı.

nra okul bahçesinde tanımadığımız insanlarla futbol oynayabilmek için hha önce hiç tanışmadığımız hâlde bir takım gibi davranabilmemiz, hemkımdaki 11 kişinin de aynı kurallarla oynadığından emin olmamız gerekir. Ylli ritüeller için bir araya gelen diğer hayvanlar, bunu içgüdülerine dayanar

rneğin dünyanın her yerinde yavru hayvanlar birbirleriyle boğuşurlar ve bu nlerine kazınmıştır. Oysa insanlarda futbol oynama geni yoktur. Oynayabilpsi futbolla ilgili tamamı aynı bir dizi kuralı ve fikri benimsemişlerdir. Bu

kirlerin hepsi hayalidir, ama herkes aynı hayali paylaşınca oyun oynanabilir hAynı mantık krallıklara, kiliselere ve ticaret ağlarına da uyarlanabilir, ama

rk vardır. Futbol kuralları görece basit ve azdır, tıpkı avcı toplayıcı bir gçük bir köyün yaşamında olduğu gibi. Bu yüzden de her oyuncu beyninpolayabilir ve hafızasında şarkılar, görüntüler, alışveriş listeleri gibi başkayer kalabilir. Bundan daha fazla, 22 kişi değil de, binlerce hatta milyonl

tılımını gerektiren büyük işbirliği sistemleriyse devasa boyutlardapolanmasını ve işlenmesini gerektirir, bu da tek bir insanın yapabileceğindzlasıdır.Arılar ve karıncalar gibi diğer türlerdeki büyük topluluklar, istikrarlı ve

nkü sistemin işlemesi için gereken bilginin büyük bölümü bu hnomlarına kodlanmış hâldedir. Bir dişi bal arısı, larvası hangi besinle b

ağlı olarak, büyüdüğünde kraliçe veya işçi arı olur. DNA'sı her iki rol içivranışları programlar: duruma göre kraliyet tavırları veya işçi çalışkanlığı. Krmaşık sosyal yapılardır ve pek çok farklı işçi türü barındırır: hasatçılar, hmizlikçiler gibi; fakat şu ana dek araştırmacılar "avukat arılar"la hiç karşrıların avukata ihtiyacı yoktur, çünkü hiçbir zaman kovan anayasasını ihneğin temizlikçi arıları sahip oldukları yaşam, özgürlük ve mutluluklarından mahrum bırakma ihtimalleri yoktur.İnsanlarda ise bu tip durumlar sürekli gerçekleşir. Sapiens'in toplumsal dü

duğundan, insanlar bu tip kritik bilgileri sadece DNA'larını kopyalayarak vnraki nesillere aktararak koruyamazlar. Yasaları, gelenekleri, adetleri kolinçli bir çaba gerekir, aksi takdirde toplumsal düzen hızla çökebilir. Öammurabi insanların üstün insanlar, sıradan insanlar ve köleler olarak ayrı

mişti. Bu doğal bir ayrım değildir, insan genomunda yeri yoktur. Eğer Berçeği" akıllarında tutamasalardı, toplumları yok olurdu. Benzer şekilde,



ndi DNA'sını çocuklarına aktardığında, bu DNA üstün bir insanın sıradandürdüğünde 30 gümüş şekel ödemesi gerektiği bilgisini aktarmıyordu. Hamu yüzden oğullarına imparatorluğun kanunlarını dikkatlice öğretmesi geulları da aynı dikkatle torunlarına öğretecekti.İmparatorluklar devasa miktarda bilgi üretir. Yasalardan da öte, taka

rgilerin, askeri envanterlerin, ticaret gemilerinin, zaferlerin ve kukvimlerinin hesabını tutmak zorundadır. Milyonlarca insan bilgiyi tek

yinlerinde depoladılar. Maalesef insan beyni bu şekilde imparatorluk büylgiler için yeterli bir depolama aracı değildir ve bunun üç sebebi vardır.Birincisi elbette kapasite sorunudur. Bazı insanların muhteşem hafızaları o

ğlarda bir eyaletin topografyasının tamamını veya tüm devletlerin yasaltan hafıza uzmanları vardı. Yine de bu uzmanların bile aşamayacağı binusudur. Bir avukat Türk Ceza Kanununun tamamını aklında tutabi

umhuriyetken bu yana Türkiye'de verilmiş tüm mahkeme kararlarını tutamaİkincisi, insanlar öldüğünde beyinleri de onlarla birlikte ölür. Bir beyinde

m bilgi, bir yüz yıldan az sürede yok olacaktır. Her ne kadar bir beyindelgileri, anıları aktarmak mümkün olsa da birkaç aktarmadan sonra bilguğlaklaşır veya kaybolur.Üçüncüsü ve en önemlisi, insan beyni belirli türde bilgileri saklamak ve iş

rilmiştir. Hayatta kalabilmek için avcı toplayıcılar binlerce bitki ve hayvateliğini ve davranış şeklini hatırlamak zorundaydılar. Örneğin sonbaraağacın altında büyüyen üstü kırışık sarı bir mantarın muhtemelen zehirli

ma kışın meşe ağacının altında büyüyen benzer görünümlü bir mantarın kai geldiğini hatırlamak zorundaydılar. Avcı toplayıcıların aynı zamanda sayısulan diğer grup üyelerinin düşüncelerini ve aralarındaki ilişkileri de tmaları gerekiyordu. Örneğin Ayşe eğer Ahmet'in kendisini rahatsız etmesiup üyesinin yardımına ihtiyaç duyuyorsa, Ahmet'in geçen hafta Fatmaiğini, dolayısıyla da Fatma'nın bu durumda iyi bir müttefik olacağını emliydi. Bunun bir sonucu olarak, evrimsel baskılar insan beynini çok cid

otanik, zoolojik, topografik ve toplumsal bilgiyi depolayacak şekilde geliştirTarım Devrimi'nin hemen öncesinde çok karmaşık toplumlar gelişmeye b

k önemli ve yeni bir bilgi türü ortaya çıktı: sayılar. Avcı toplayıcılar büyüatematiksel veriyi saklama gereği duymamışlardı. Hiçbir avcı toplayıcımandaki her ağaçta kaç meyve olduğunu bilmesi gerekmiyordu. Bu yüzdenyni sayıları depolayıp işlemek üzerine gelişmemişti. Ancak büyük bir k

mek için sayılar hayati önem taşıyordu; yasalar çıkarmak ve koruyucu tanrılkayeler anlatmak yeterli değildi, vergilerin de toplanması gerekiyordu. Yşilik bir nüfusu vergilendirmek için insanların meslekleri ve gelirleri hak

plamak; yapılmış ödemeleri, bakiyeleri, borçları ve cezaları, indirimleri vlirlemek gerekiyordu. Tüm bunlar, saklanıp işlenmesi gereken milyonlarc



ri ortaya çıkardı. Böyle bir veri depolama ve işleme kapasitesi olmadan devynakların neler olduğunu ve daha başka hangi kaynaklarını işletebilelemezdi. Bu miktarda bir bilgiyi hafızasında tutmaya çalıştığında çoğu insaırı yüklenir ya da uykuya dalar.Bu zihinsel kısıtlanma insan topluluklarının büyüklüğünü ve karmaşıkl

çüde sınırlamıştır. Belirli bir topluluktaki insan ve mülk miktarı kritiçtiğinde büyük miktarlarda matematiksel veriyi depolama ve işleme ihtiy

san beyni bunu yapamadığı için de sistem çöktü. Tarım Devrimi'nden binlele insanların toplumsal ağları, görece küçük ve basit kalmaya devam etti.Problemin üstesinden gelmeyi ilk başaranlar, güney Mezopotamya'd

ümerler'di. Kavurucu güneşin altındaki bereketli ovalarında büyük hasatlar lişmiş şehirlere sahip bir topluluk olan Sümerler'in, nüfusları arttıkça işlerimeleri için gereken bilgi miktarı da arttı. MÖ 3500'le 3000 yılları araslmediğimiz bazı Sümerli dehalar, bilgileri beyinleri dışında bir yerde emek için, özellikle de büyük miktarda matematiksel veri için uygun biriler. Sümerler böylece toplumsal düzenlerini insan beyninin sınırlarında

üyük şehirlerin, krallıkların ve imparatorlukların önünü açmış oldular.rafından yaratılmış bu veri işleme sistemine "yazı" diyoruz.

mza, Kushimazı somut işaretler aracılığıyla bilgi depolama yöntemidir. Sümer yazı sister işareti birleştirerek başardı ve bunlar kil tabletlere yazılıyordu. Birinci yıları temsil ediyordu; 1, 10, 60, 600, 3.600 ve 36.000 için birer işaret vardı 10'luk bir sayı sistemi kombinasyonu kullanıyorlardı. 6'lık sistemleri biz

ate bölünmesi veya dairenin 360 dereceye bölünmesi gibi pek çok önraktı). İkinci tür işaretler ise insanları, hayvanları, malları, toprakları, tmsil ediyordu. Bu iki tür işareti birleştiren Sümerler böylelikle başka hyninin ya da hiçbir DNA zincirinin saklayamayacağı veriyi saklamayı başar



Görsel 13: Uruk şehrinden kil tablet. Aşağı yukarı MÖ 3400-3000. "Kushim" belirli bir kişinin adı ori görevin ismi de olabilir. Eğer bu birinin ismiyse tarihte adı bilinen ilk insan Kushim olabilir! Tarihtilmiş tüm isimler (Neandertaller, Natuflar, Chauvet Mağarası, Göbekli Tepe) modern icatlardır, örneğina edenlerin oraya ne dediğini bilmiyoruz. Yazının ortaya çıkmasıyla birlikte tarihi, o dönemin yaşayanluyabilmeye başladık. Kushim'in komşuları onu çağırdığında gerçekten de "Kushim!" diye bağırmış oyazılmış ilk insanın peygamber, şair veya büyük bir komutan değil de bir muhasebeci olması çok anla

Bu erken dönemde yazı, olgular ve resimlerle sınırlıydı, Sümer romanı

rdıysa da asla kil tabletlere yazılmadı. Yazmak zaman alan bir uğraştı ve oklenlerin sayısı da çok azdı, o yüzden yazıyı kayıt tutmak dışında kullanmbep yoktu. Beş bin yıl önceki atalarımızdan bilgece sözler kaldığını umayal kırıklığı yaşarız, çünkü bize bıraktıkları en eski mesajlar, "29.086 ölç

ushim," gibi şeylerdi. Bu da aşağı yukarı şu şekilde çevrilebilir: "37 ayda tçü arpa teslim alındı. İmza, Kushim". Tarihteki ilk metinler felsefi bir dsane, yasa, hatta savaş zaferinden bile değil, vergi ödemelerinden, borç biriülkiyet sahipliğinden bahseden sıkıcı ekonomik belgelerdi.O eski günlerden bugüne sadece bir başka metin daha kalabilmiştir, üstelsıkıcı bir metindir: çırakların yazmayı öğrenirken defalarca kopyaladık

tesi. Eğer canı sıkılan öğrenci fatura bilgileri yerine şiir yazmak isteseypamazdı, çünkü en eski Sümer yazısı tam değil kısmi bir sistemdi. Tam y

nuşulan dili neredeyse tamamen kapsayan bir sistemdir, dolayısıyla



liklerden oluşurdu ve her bir iplikte pek çok farklı yere düğümler atılırdı. Tezlerce farklı iplik ve binlerce farklı düğüm barındırabilirdi, farklı ipleğümleri ve farklı renkleri birleştirerek yine vergi ve mülkiyetle ilgili iktarda matematiksel veriyi kaydetmek mümkündü.[45]

Görsel 14: Andlar'dan, 12. yüzyıldan kalma bir quipu. Yüzlerce, belki de binlerce yıldır quipular şehirlerin, krallıkların ve impar

eri için hayati önemdeydi[46] ama şöhretinin doruğuna İnka İmparatorluğu'nd-12 milyon arasında bir nüfusu yöneten bu imparatorluk bugünkü Peru

olivya topraklarıyla Şili, Arjantin ve Kolombiya'nın bazı bölümlerinrüyordu. Quipular sayesinde İnkalar büyük miktarda veriyi deyebiliyorlardı; bunu yapamasalardı o büyüklükte bir imparatorluğunrmaşık idari problemleri çözmeleri mümkün olamazdı.Aslında quipu o kadar etkili ve doğru sonuç veriyordu ki, Güney Amerikaeyen ilk yıllarda, İspanyollar bu sistemi yeni imparatorluklarını idare llandılar. Tek sorun, İspanyolların quipu yapmayı ve okumayı bilmediklermanlara bağımlı kalmalarıydı. Kıtanın yeni yöneticileri bu eksikliğin kendr pozisyonda bıraktığını gördüler, zira quipu uzmanları kendilerini



nıltabilirdi. İspanyol yönetimi pekişince quipular devre dışı bırmparatorluğun kayıtları tamamen Latin yazısı ve sayılarıyla tutulmaya başla

ipu İspanyol işgalinden sonraya kalabildi; geri kalanların da büyük bölüilemiyor; maalesef quipu okuma sanatı ortadan kalkmış durumda.

ürokrasinin Harikaları

ninde sonunda Mezopotamyalılar sıkıcı matematiksel verilerden daha fazlastiyaç duydular. MÖ 3000'le 2500 yılları arasında, Sümer yazı sistemine gzla işaret eklendi ve zamanla yazı bizim bugün çivi yazısı adını verdinüştü. MÖ 2500'de çivi yazısını krallar emirler yayınlamak, rahipler k

ulunmak, sıradan insanlar da kişisel mektuplar yazmak için kullanıyordu. Anı tarihte Mısırlılar hiyeroglif olarak bilinen başka bir tam yazı sistemi ğer tam yazı sistemleri de MÖ 1200 civarında Çin'de ve MÖ 1000-500 y

rta Amerika'da geliştirildi.Tam yazılar bu ilk merkezlerden yayılarak yeni biçimler ve yeni görevle

sanlar şiir, tarih kitapları, aşk hikayeleri, dramalar, kehanetler ve yemezmaya başladılar. Yine de yazmanın en önemli işlevi hâlâ matematiksel ına almaktı ve bu da özellikle kısmi yazıların ayrıcalığı olarak kaldı.

unanların İlyada'sı, Hinduların Mahabharata'sı ve Budistlerin Tipitika'sı zlü eserler olarak başladı, nesiller boyunca kulaktan kulağa aktarılarak geldat edilmemiş olsaydı da yaşayacaklardı. Vergi kayıtlarıyla karmaşık bürosmi yazıyla birlikte ortaya çıktılar ve Siyam ikizi gibi günümüze dek bir arpkı bugün bilgisayar ortamındaki veri tabanlarında ve tablolarda olduğu gibi

Yazılan şeyler arttıkça, özellikle de idari arşivler devasa boyutlara ularunlar ortaya çıktı. Bir insanın beyninde depolanmış bilgiye ulaşmak kolayilyarlarca küçük bilgiyi depolar, ama yine de İtalya'nın başkentini, 11 Eylüptığımı ve evimden Kudüs'teki Hebrew Üniversitesi'ne giden yolu anında

ulabilirim. Beynin bunu tam olarak nasıl yaptığı hâlâ bir gizem ama hepilgi arayıp bulma sisteminin olağanüstü etkili olduğunu biliyoruz (arabanın

reye koyduğunuzu hatırlamaya çalıştığınız zamanlar hariç).Bir quipu ipinde veya kil tablette bulunan bilgiyi nasıl arayıp bulursunuz?ya yüz tabletiniz varsa sorun yok. Ya Hammurabi'nin çağdaşı Mari Kralı Znizde bunlardan binlerce varsa?Bir an MÖ 1776'da olduğunuzu hayal edin. İki Marili bir buğday tarlasın

duğu konusunda tartışıyor. Yakup tarlayı otuz yıl önce Esau'dan aldığını idau da tarlayı Jacob'a otuz yıllığına kiraladığını ve süresi dolduğu için ta

maya geldiğini söylüyor. Karşılıklı bağırış yerini itiş kakışa bırakıyor

rtışmalarını kraliyet arşivinde çözebileceklerini hatırlıyorlar. Bu arşivde tazleşmeleri gibi kraliyette olup biten her emlak işinin kaydı bulunuy



ldiklerinde bir görevliden öbürüne gidip duruyorlar, pek çok bitki çayı molkliyorlar, ertesi gün gelmeleri gerektiği söyleniyor ve en sonunda çalışaylene söylene ilgili tableti aramaya koyuluyor. Görevli bir kapıyı açarak, ovana kadar binlerce tabletin dizili olduğu bir odaya sokuyor, bu manzaraden yüzünün asık olduğu da anlaşılıyor. Bu kalabalıkta ihtilaflı buğday tar yıl önce yazılmış bir tableti nasıl bulabilir? Bulsa bile, bunun ilgili tazılmış en güncel belge olduğunu kontrol etmek için diğerleriyle nasıl karş

ğer bulamazsa bu Esau'nun tarlayı hiç satmadığı veya kiralamadığı anlamınoksa tabletin yok olduğuna ya da arşive sızan yağmurdan bozulduğu anlamınİşte bu yüzden, kilden bir tablete belge yazmak etkili, doğru ve uygun veri

lamına gelmez, Bu işler katalog yapmayı, fotokopi makinesi gibi çoğaltmalgisayar algoritmaları gibi hızlı ve doğru bilgi bulma yöntemleri ve rarlanmayı bilen bilgiç (ama tercihen güler yüzlü) kütüphaneciler gerektirirBu tip yöntemler icat etmenin yazıyı icat etmekten çok daha zor olduğ

laşıldı. Pek çok yazı sistemi, birbirinden zaman ve mekan olarak çok farklağımsız olarak geliştirilmişti. Bu yüzden arkeologlar unutulmuş yazı biçimlealıklarla ortaya çıkardılar. Bu yazı sistemlerinin bazıları Sümerlezdıklarından bile daha eski olabilir, ama bunların çoğu gizemli bir bulgu onkü yazıyı icat edenler etkili bir kataloglama ve veri bulmaliştirememişlerdi. Sümer'i, firavunlar dönemi Mısır'ı, eski Çin'i

mparatorluğu'nu diğerlerinden ayıran şey bu kültürlerin arşiv, kataloglamayıtları tarama tekniklerini de geliştirmiş olmalarıydı. Bu ülkelerde ayrızıcılar, kütüphaneciler ve muhasebeciler için okullar da kurulmuştu.Modern arkeologlar tarafından keşfedilen eski Mezopotamya'daki bir yazı

n yıl önce yaşamış bu öğrencilerin hayatıyla ilgili bize ipucu veriyor:

Gittim, oturdum ve öğretmenim tabletimi okudu. "Bir şey eksik," dedi ve bastonla vurdu.Yetkililerden biri, "Neden benim iznim olmadan konuştun?" dedi ve bana bastonla vurdu.Kurallardan sorumlu kişi, "Neden benim iznim olmadan ayağa kalktın?" dedi ve bastonla vurdu.Bekçi, "Neden benim iznim olmadan dışarı çıkıyorsun?" dedi ve bastonla vurdu.Bira fıçısının başında duran kişi, "Neden benim iznim olmadan aldın?" dedi ve bastonla vurdu.Sümerli öğretmen, "Neden Akkadca konuştun?"[47] dedi ve bastonla vurdu.

Öğretmenim, "El yazın güzel değil!" dedi ve bastonla vurdu.[48]

azıcılar sadece okumayı ve yazmayı değil, katalog, sözlük, takvim, forllanmayı da öğreniyorlardı. Beynin kullandığı yöntemlerden çok ftaloglama, tarama ve bilgi işleme tekniklerini öğrenip içselleştiriyorlyninde tüm veriler serbest şekilde bulunur. Eşimle birlikte evimiz içizleşmesi imzalamaya gittiğimizde, birlikte ilk yaşadığımız yeri hatırladım,ew Orleans'taki balayımızı, o da timsahları ve dolayısıyla dinozorları

belungen Yüzüğü'nü hatırlattı ve birden kendimi şaşkın gözlerle bakan btibine karşı Siegfried'in melodisini mırıldanırken buldum. Bürokraside ise



rı saklanmalıdır. Konut kredileri için bir çekmece, evlilik cüzdanları içikmece, vergi levhaları için başka bir çekmece ve davalar için bir başkası gadığınız şeyi nasıl bulacaksınız? Birden fazla çekmeceye ait olan şeyler çorneğin Wagner'in dramalarını "müzik" dosyasına mı koymalıyım, yoksa "tiy

apayrı bir kategori mi olmalı? Dolayısıyla çekmecelere sürekli bir şeykarılır ve çekmeceler yeniden düzenlenir.

Sistemin işleyebilmesi için insanlar, normal insanlar gibi düşünmeyi bırak

uhasebeci gibi düşünmek üzere programlanmalıdır. Herkesin çok iyi btipler ve muhasebeciler, antik çağlardan günümüze, verileri, insanlar gibi kmeceleri gibi düzenlerler. Bu onların hatası değildir; eğer böyle düşünemmiz birbirine girer ve onlar da bağlı bulundukları yönetimin, şirkganizasyonun işini yapamamış olurlar. Yazının insanlık tarihine en önedur: yavaş yavaş insanların düşünme ve dünyaya bakış biçimlerini değiştirmşünce ve bütüncül bakış, yerini bürokrasiye ve sınıflandırmaya bırakmıştır.

akamların Diliüzyıllar geçtikçe bürokratik veri işleme süreçleri giderek karmaşıklaştı vğal düşünme biçimlerinden iyice farklılaştı. 9. yüzyıl civarında atılan ımla, matematiksel verinin daha önce hiç olmadığı kadar etkin depolanıp ğlayan kısmi bir yazı biçimi icat edildi. Bu kısmi yazı, 0'dan 9'a kadar olmsil eden 10 işaretten oluşuyordu. Arap rakamları olarak bilinseler de aslınrafından icat edilmişti (üstelik daha da kafa karıştıracak şekilde, modeatılılarınkinden çok daha farklı görünen rakamlar kullanıyorlar). Yine de raplar takdir edilmelidir, çünkü Hindistan'ı işgal edip bu sistemle karşılallanışlılığını anlamış, daha da geliştirerek Ortadoğu'ya ve Avrupa'ya onlar y

rap rakamlarına pek çok başka işaret eklenince (örneğin toplama, çıkarmaaretleri), modern matematik dilinin de temeli oluşur.

Kısmi bir sistem olarak kalmış olmasına rağmen dünyanın en baskeredeyse tüm ülkeler, şirketler, örgütler ve kurumlar, hangi dili konuşuyo

sunlar, veri kaydetmek ve işlemek için matematiksel yazıyı kullanırlar. Mzıya dökülebilen her bilgi kırıntısı, baş döndürücü bir hızla ve etkinlikle deyılabilir ve işlenebilir.Yönetimlerin, örgütlerin ve şirketlerin kararlarına etki etmek isteyen bi

kamların dilinden konuşmayı öğrenmek zorundadır. Bu işin uzmanlarımutluluk" ve "dürüstlük" gibi kavramları bile rakamlara çevirmek için eller

parlar ("yoksulluk sınırı", "bireysel mutluluk seviyesi", "kredi notu"ühendislik gibi bilgi alanlarıysa neredeyse normal insan diliyle tüm bağın

mamen matematiksel yazıyla sürmektedir.



yankar yazı biçiminin kontrolünü tekrar ele geçirmeye çalıştığında, o da intadan kaldırmaya çalışır.



8

Tarihte Adalet Yoktur

RIM DEVRİMİ'Nİ İZLEYEN 1000 YILDAKİ insanlık tarihini anlamak, tek bir soruyu cevaümkün olabilir: Eğer uygun içgüdüleri yoksa, insanlar kitleler halinde işbirsıl oluşturuyorlar? Cevap kısaca şudur: İnsanlar hayali düzenler yaratıp,

iler ve bu ikisi, biyolojik mirasımızın boş bıraktığı yerleri doldurdu.Bu ağların ortaya çıkışı, çoğu insan için karışık sonuçları olan bir nimettirmesini sağlayan hayali düzenler, ne doğal ne de adildi ve insanları yaratılmış gruplara bölerek hiyerarşiyi oluşturdular. Üstte yer alan gruplar gtarak ayrıcalıklardan yararlanırken, alttaki gruplar ayrımcılığa ve baskıya mammurabi Kanunları insanları üstün, sıradan ve köle olarak çok net bırmıştı. Üstün insanlar yaşamın tüm güzelliklerinden faydalanabiliyorkesanlar onlardan artakalanlarla idare ediyor, Köleler ise şikayet ederlerse şidlıyordu.İnsanların eşit olduğunu iddia etmesine rağmen, Amerikalıların 1776'da

yali düzende de hiyerarşi vardı. Bu düzenden faydalanan erkeklerle güçsüdınlar arasında ve özgürlükten faydalanan beyazlarla daha aşağı seviye insarülen, insan haklarından eşit olarak yararlanmayan siyahiler ve Kızılderilir hiyerarşi oluşturulmuştu. Bağımsızlık Bildirgesi'ni imzalayanların hipleriydi ve Bildirgeyi imzaladıktan sonra kölelerini salıvermedikleri gib

ikiyüzlü olarak görmediler. Onların bakış açısıyla,insan haklarının siyahileakası yoktu.

Amerikan düzeni zenginle fakir arasındaki hiyerarşiyi de adeta kutsalnemde çoğu Amerikalının, zengin ebeveynlerin çocuklarına para ve irakarak eşitsizlik yaratmasıyla bir derdi yoktu. Onlara göre eşitlik aynı yasafakire aynı şekilde uygulanmasıydı sadece; işsizlik maaşı, eğitim, sağlık s

eselelerle alakası yoktu. Özgürlük de bugünkünden çok farklı bir anlam76'da özgürlük, güçsüzlerin (hele de siyahilerin, Kızılderililerin veya Tadınların) güç kazanıp yönetime geçebileceği anlamına gelmiyordu. Özgürvletin çok istisnai bir durum olmadıkça vatandaşların kişisel mülkiyyamayacağını ve mülkiyetin nasıl kullanacağına karışamayacağını açvramdı; Amerikan düzeni zenginlik hiyerarşisini önde tuttu. Kimileri bunu

uyruğu, kimileriyse doğanın engellenemez yasaları olduğunu düşünüyordu. Bre, doğa hünerli olmayı zenginlikle ödüllendirir, tembelliğiyse cezalandırırYukarıda bahsedilen tüm bu ayrımlar (özgür insanlarla köleler, beyazlarla

nginlerle fakirler arasında) kurgulara dayanır (kadınla erkek arasındaki hiy

ğineceğim). Bununla birlikte, tüm hayali düzenlerin kurgusal kökenlerini yndilerini doğal ve kaçınılmaz olarak anlatmaları tarihin değişmeyen



rallarından biridir. Sözgelimi çoğu insan, özgür insanlarla köleler yerarşiyi doğal ve doğru kabul ederek köleliğin insan icadı olmadığını dammurabi bunun tanrıların buyurduğu bir düzen olduğunu söyledi. Alelerin "kölece bir doğaları", özgür insanların ise "özgür doğaları" oldrmüştü; toplumdaki konumları bu insanların içsel özelliklerinin snsımasıydı.Beyazların üstünlüğüne inanan ırkçılara soracak olursak, ırklar arasındak

rklılıklardan oluşan sözde bilimsel açıklamalardan enfes örnekler sunuhtemelen beyaz ırkın kanında veya genlerinde onları daha zeki, ahlaklı pan bir şeylerin olduğunu söylerler. Koyu bir kapitaliste zenginlik kkındaki fikirlerini sorarsanız, bunun insanların becerileri arasındakçınılmaz bir yansıması olduğunu söyleyecektir. Bu kişiye göre zenginlerrası vardır çünkü daha çalışkan ve beceriklilerdir. Bu yüzden kimse, zengii sağlık sistemine, eğitime ve beslenmeye erişimi olmasına itiraz eenginler keyfini sürdükleri her şeyi hak ederler.

Kast sistemine bağlı olan Hindular da kozmik sistemin bir kastı ötekitün yarattığına inanır. Meşhur bir Hindu yaradılış mitine göre, tanrılar dünyındaki tarih öncesi bir varlıktan yarattılar. Bu mite göre, güneş Purusa'nın

beyninden, Brahminler (rahipler) ağzından, Kşatriyalar (savaşçılar) aişyalar (köylüler ve tüccarlar) bacaklarından ve Şudralar (hizmetkarlar) aklarından yaratılmıştır. Bu açıklamayı kabul eden biri doğal olarak Bra

udralar arasındaki farkın adeta güneşle ay arasındaki fark kadar doğalduğunu düşünür.[49] Eski Çinliler de, tanrıça Nü Wa'nın aristokratları kapraktan, sıradan insanlarıysa kahverengi topraktan yarattığına inanırlardı.[50]

Bütün hiyerarşilerin hayal ürünü olduğu açıkça ortadadır. Brahminler vrih öncesi bir yaratığın bedeninin çeşitli yerlerinden yaratılmamıştır. Kastlarklar, Kuzey Hindistan'da üç bin yıl kadar önce insanlar tarafından icat edilnormların sonucudur. Aristoteles'in savunduğunun aksine, köleler ve özg

asında bilinen herhangi bir biyolojik fark yoktur. İnsan yasa ve normları, kihip, kimileriniyse köle yapmıştır. Siyahilerle beyazlar arasında ten rengi ve

rtakım biyolojik farklar vardır, ama bu farkların zeka veya ahlakla ilgisi olrhangi bir kanıt yoktur.Çoğu toplum kendi toplumsal hiyerarşilerinin adil ve doğal olduğunu, bu

ğer toplumların yanlış ve gülünç birtakım kıstaslar üzerine kurulduğunu odern Batıklar, ırk hiyerarşisi fikriyle dalga geçmek üzere eğitilirler. yazların mahallesinde yaşamasını, beyazların okullarında okumasını veyastanelerinde tedavi görmesini engelleyen yasalar onları şoke eder. Ancak,ğerlerinden ayrı ve daha lüks mahallelerde yaşamalarını, yine ayrı ve da

ullarda okumalarını ve diğerlerinden farklı olarak daha iyi donatılmış ha



davi görmelerini öngören zengin-fakir arasındaki hiyerarşiyse pek çok Avrupalıya gayet normal gelmektedir. Oysa pek çok zengin insanın zenginğduğu için zengin olduğu ve pek çok fakirin de fakir bir ailede doğduğu iç

oyunca fakir kalacağı kanıtlanmış bir olgudur.

* * *

aalesef karmaşık insan toplumları, hayali hiyerarşilere ve adil olmayantiyaç duyar. Elbette tüm hiyerarşiler ahlaken aynı değildir ve bazı toplurecelere varan ayrımcılıklardan diğerlerine nazaran daha çok etkilenmişleraştırmacılar, ayrımcılığı ortadan kaldırmış hiçbir büyük toplum örneği vesanlar toplumsal düzeni her seferinde, üstünler ve köleler; siyahiler vilzadelerle avamlar; Brahminler ile Şudralar veya zenginler ile fakirler oyali kategorilerle sınıflandırarak sağladılar. Bu kategoriler, milyonlasındaki ilişkileri, insanları birbirlerine karşı yasal, politik veya toplumsal o

larak düzenledi.Hiyerarşilerin bu anlamda önemli bir görevi vardır: birbirini hiç tanımayannışmak için gereken zamanı ve enerjiyi harcamadan birbirlerine nasıl davralmelerini sağlar. Kalabalık bir pazardaki satıcı, dükkanına her gün giren sana halı ve kilim satmak için ne kadar çaba harcaması gerektiğini bilmrinin alım gücüyle ve zevkleriyle ilgili detaylı araştırma yapamayacağındanuçlarını kullanır. İnsanların giyim kuşamı, yaşları, hatta ten ve saç renkkkat eder. Böylelikle de pahalı yün bir halı alacak olan varlıklı avukatı

timalle Çin malı sahte bir halıyı almak isteyecek normal ofis çalışanını da aElbette bireysel yetenekler de toplumsal farkların oluşumunda rol oynar, arakter farkları genellikle hayali hiyerarşiler aracılığıyla yerleşir. Bu iki rincisi ve en önemlisi, çoğu becerinin eğitimle kazandırılması ve geliştirilr beceriyle doğan biri eğer desteklenmez, geliştirilmez ve çalıştırılmamanla körelir. Her insan becerilerini geliştirme ve iyileştirmekte eşit ğildir, bu şansa sahip olup olmamaları da toplumlarının hayali hiyerarşisiduklarıyla yakından ilintilidir. 1700'de doğduktan sonra birbirinden ayrdeşler hayal edin. Bunlardan birinin İstanbul'da zengin bir tüccar aile ğerinin ise uzak bir Anadolu köyünde fakir köylüler tarafından yetirsayalım.Tamamen aynı genlere sahip olmalarına rağmen, yirmi yaşına geldik

isinin ticaret yapma veya el arabası çekme yetenekleri birbiriyle aynı olmayAyrıca farklı sınıflara mensup insanlar, tam olarak aynı becerilere sahip

nı oyunu farklı kurallara göre oynamak zorunda kalacakları için de aynı baemeyeceklerdir. Köylü kardeş zengin tüccar kardeşiyle aynı tüccarlık mahasa bile, zengin olma şansları aynı olmayacaktır. Ekonomi oyunu, gayrı



ktı. Kastlardaki çoğalma, sistemin temel ilkesini değiştirmedi; hâlâ her intbeyle doğmaya ve kuralları ihlal ettiğinde hem kendisini hem de tüm trletmeye devam ediyordu. Bir insanın jati'si mesleğini, yiyebileceği yeurduğu evi ve kiminle evlenebileceğini belirliyordu. Genellikle bir insan sstından birileriyle evlenebiliyor ve doğan çocuklar da bu statüyü miiniyorlardı.Hindu toplumunda yeni bir meslek veya bir insan grubu ortaya çıktığında

r edinmek için bir kast olarak tanınmak zorundaydı. Bir kast olarak aşaramayan gruplar, kelimenin gerçek anlamıyla dışlanır ve bu çok katmanalt seviyede bile barınamazlardı. Dokunulamayanlar olarak bilinen bu gru

rkesten uzakta ve çöplükleri karıştırmak gibi insanlık onuruna aykırı şamak zorundalardı. En alttaki kastın üyeleri bile onlarla kaynaşmaz, yemlara dokunmaz ve onlarla kesinlikle evlenmezlerdi. Modern Hindistan'da, netimin bu tip ayrımları ortadan kaldırmaya ve Hinduları kastların karlilik yaratmayacağına ikna etmeye yönelik tüm çabalarına rağmen, evlilik vbi meseleler hâlâ kast sisteminden ciddi biçimde etkilenmektedir.[51]

merika'da Temiz Olmakodern Amerika'daki ırk hiyerarşisini sürdüren şey de benzer bir kısırvrupalı fatihler 16. yüzyıldan 18. yüzyıla dek, milyonlarca Afrikalı köleyi mftliklerde çalıştırmak üzere Amerika'ya getirdi. Bu köleleri Avrupa veya rine Afrika'dan getirme kararı üç temel etkene dayanıyordu. Birincisi, Akındı ve hâliyle köleleri Vietnam yerine Senegal'den ithal etmek daha ucuzdİkincisi, Afrika'da hâlihazırda çok gelişmiş bir köle ticareti sistemi mevc

üyük ölçüde Ortadoğu'ya ihraç ediliyordu), buna karşılık Avrupa'da kölelikktu. Sıfırdan yeni bir pazar oluşturmak yerine zaten mevcut olan pazardank daha kolaydı.Üçüncüsü ve en önemlisi, Virginia, Haiti ve Brezilya gibi yerlerdeki

ftlikleri, sarıhumma ve sıtma gibi hastalıkların kol gezdiği yerlerdi ve bu h

ynağı Afrika'ydı. Afrikalılar nesilden nesile bu hastalıklara kısmen genetizanmıştı, buna karşılık Avrupalılar tamamen savunmasızdı ve kitleleüyorlardı; çiftliğin parasını Avrupalı bir köle veya çırak yerine Afrikalıtırması daha akıllıcaydı. Çelişkili bir biçimde, genetik üstünlükler (örneğinrşı bağışıklık) toplumsal anlamda düşük seviyede görülmeye sebep frikalılar tropik iklimlere Avrupalılardan daha uygun olduklarından, hiplerin köleleri oldular! Bu dolaylı etkenler sebebiyle, Amerika'nın gelişmplumları, yönetimi elinde tutan beyaz Avrupalılar ve boyun eğdirilmiş siyah

arak bölünmüş oldu.



Fakat insanlar, köleleri sadece ekonomik olarak daha mantıklı olduğu içktan seçtiklerini söylemek istemezler. Hindistan'ın Aryan fatihleri gibi Ayaz Avrupalılar da sadece ekonomik açıdan başarılı olmak değil, aynı zamail ve nesnel olarak görülmek istediler. Dini ve bilimsel mitler bu ayrıstermek için ortaya sürülmüştü. İlahiyatçılar, Afrikalıların Ham'ın soyundababası Nuh'un Ham'ı, çocuklarını köle yaparak lanetlediğini anlattılar.

yahilerin beyazlardan daha aptal olduğunu ve ahlaklarının daha az geliş

rdüler. Doktorlar siyahilerin pislik içinde yaşadığını ve hastalık yaydığınyişle kirlilik kaynağı olduğunu iddia ettiler.Amerikan ve genel olarak da Batı kültürüne etki eden bu mitler, köle

karan koşullar ortadan kalktıktan çok uzun süre sonra da etkili olmaya devzyılın başında, Britanya İmparatorluğu köleliği kaldırarak Atlantik'teki kördurdu. Bunu izleyen on yıllarda, kölelik Amerika kıtasının tamamındaarak kaldırıldı. Buradaki önemli noktalardan biri, tarihte ilk defa kölelikplumların köleliği "gönüllü" olarak kaldırmasıdır. Öte yandan, köleler özgürleliği haklı göstermek için süregelen ırkçı mitler, ırk ayrımı, ırkçı yasalar vleneklerle yaşamaya devam etti.Bunun sonucu da, kendi kendini besleyen bir sebep-sonuç ilişkisi

sırdöngüydü. İçsavaştan hemen sonraki Güney ABD bu konuda iyi bir örnemerikan Anayasasındaki on üçüncü değişiklik köleliği yasadışı ilan etti, oğişiklik vatandaşlık ve yasalardan yararlanma hakkının eşit olduğunu ve arak inkar edilemeyeceğini ilan etti. Buna karşın, iki yüz yıllık kölelik enin beyazlardan çok daha fakir ve az eğitimli olması sonucunu doğurmuabama'da doğan birinin beyaz komşularına göre iyi bir eğitim alma ve iyir işte çalışma şansı çok daha düşüktü. Bu kişinin 1880'ler ve 1890'larda do

aynı dezavantajlardan muzdaripti, sonuçta onlar da eğitimsiz ve fakir ğmuşlardı.Bu arada, ekonomik dezavantaj tek etken değildi. Alabama aynı zamanda

ha iyi pek çok beyazın imkanlarından yoksun beyazlara da ev sahipliği yapıyveten, Sanayi Devrimi ve arkasından gelen göç dalgaları, fakirliğin bir andnüşebildiği ABD toplumunu çok değişken bir topluma dönüştürmüştüçerli şey para olsaydı, ırklar arasındaki keskin ayrım kısa süre içindeliliklerin katkısıyla) silikleşirdi.Fakat bu gerçekleşmedi. 1865'ten itibaren beyazlar ve aynı zamanda pek

rçekten de siyahilerin beyazlara göre daha az zeki, daha şiddete eğilimlha düşkün, daha tembel ve temizliğe daha az önem veren insanlar oşünüyorlardı. Siyahiler bu özellikleri sebebiyle şiddet, hırsızlık, tecavüz vni kısaca "kirliliğin" kaynağıydılar. Eğer 1895'te Alabamalı bir siyahi, mu

i bir eğitim alarak banka veznedarlığı gibi saygın bir işe başvursaydı, ktimali eşit derecede kalifiye bir beyaza göre neredeyse yoktu. Siyahileri, do



venilmez, tembel ve daha geri zekalı olarak etiketleyen damga, aleyhlerinvam etti.İnsanların zamanla, bu toplumsal damgaların olgulara değil mitlere d

layacağını, dolayısıyla siyahilerin zamanla kendilerinin becerikli, kurallamiz insanlar olduğunu kanıtlayacağını düşünebilirsiniz. Oysa gerçekte bunudu. Mevcut önyargılar zaman geçtikçe daha da derinlere kazındı. Tüm iyi işrafından kapılmış olduğundan, siyahilerin düşük seviyede olduğuna inan

lay hâle geldi. Ortalama beyazın konuya yaklaşımı şöyleydi: "Bakın, siyahigürler, yine de neredeyse hiç siyahi profesör, avukat, doktor, hatta bankak. Bu onların daha tembel ve daha geri zekalı olduklarının kanıtı değsırdöngüye yakalanan siyahiler, beyaz yakalı işlere alınmadılar çünkü lişmişti, bunun kanıtı da beyaz yakalı işlerde çok az sayıda olmalarıydı.

Kısırdöngü: Tesadüfen oluşan tarihsel durum bir sosyal sisteme dönüşüyor.

Kısırdöngü burada sona ermedi. Siyahi karşıtı damgalama alışkanlığı

yahilerle beyazları resmen ayıran ve ırk hiyerarşisini korumaya dönük yasalayahilerin seçimlerde oy kullanmaları, beyazların okullarında okumaları,kkanlarından alışveriş yapmaları, beyazların restoranlarında yemek yeyazların otellerinde kalmaları yasaktı. Bütün bunların haklı gerekçesimsük, hırçın ve pis olmalarıydı. Beyazlar onlardan korunmalıydı: Hastalıkyahilerle aynı otelde kalmak veya aynı restoranlarda yemek istemiyorlardı. Çyahi çocukların şiddetine maruz kalabileceğini veya onlardan kötü etkşünerek onlarla aynı okullarda okumalarını; zaten cahil ve ahlaksız olan sillanmalarını istemiyorlardı. Bu korkular siyahilerin gerçekten de daha



n çok önemli olan ırk, sözgelimi ortaçağdaki Müslümanlar için görece önetaçağda Hindistan'da bir ölüm kalım meselesiyken, modern Avrupa'da söz kğildir. Neredeyse bilinen tüm insan toplumlarının hepsinde önemli bir yere

e cinsiyet hiyerarşisidir. İnsanlar her yerde kendilerini erkekler ve kadıırdılar ve neredeyse her yerde erkekler daha iyi durumdaydı, en azındevrimi'nden bu yana.

MÖ 1200'lerden kalma en eski Çin yazılarından bazıları kehanet için

miklerdir. Bunlardan birinin üstüne şu soru kazınmıştır: "Hao Hanım'ın doğacak mı?" Cevap şöyledir: "Eğer çocukding bir günde doğarsa şanslı, geng bir gğarsa çok şanslı olacaktır." Buna karşılık, Hao Hanım jiayin bir günde dpacaktır. "Üç hafta ve bir gün sonra, jiayin gününde çocuk doğdu. Şanssızlık. B] Komünist Çin Halk Cumhuriyeti'nin "tek çocuk" politikasını devreye sokl sonra bile, hâlâ pek çok Çinli aile bir kız çocuk sahibi olmaya şansakıyordu. Ebeveynler zaman zaman yeni doğan kız çocuklarını terk edürüyordu, böylelikle tekrar erkek çocuk sahibi olma ihtimallerini canlı tutuÇoğu toplumda kadınlar erkeğin malıydı, genellikle de babalarının, koc

kek kardeşlerinin. Çoğu yasal sistemde, tecavüz mülkiyet hakkının ihğerlendirilirdi. Başka bir deyişle, kurban tecavüze uğrayan kadın değil, onakekti. Durum bu olunca yasal çözüm de mülkiyetin el değiştirmesi cavüzcü, kadının babasına veya erkek kardeşine parasını ödeyerek kadının ndi üzerine alıyordu. Eski Ahit şöyle buyurur: "Bir adam nişanlı olmayan brşılaşır, onu ele geçirip onunla yatarsa ve bu kişiler bulunursa, kadınla ydının babasına 50 şekel değerinde gümüş vermelidir, böylelikle kadın ur." (Deuteronomu, 22:28-29). Eski İbraniler bunu mantıklı bir düzenrüyordu.Hiçbir erkeğe ait olmayan bir kadına tecavüz etmekse kesinlikle rülmüyordu, tıpkı kalabalık bir sokakta yere düşen parayı almanın hırsırülmediği gibi. Eğer bir adam kendi karısına tecavüz ederse, bu zaten s

atta bir kocanın karısına tecavüz edebilmesi fikri bir oksimorondu, çünkü dının cinselliği üzerinde tamamen kontrol sahihi olmak anlamına gelcanın karısına "tecavüz ettiğini" söylemek, adeta birinin kendi cüzdanıylemek kadar mantıksızdı. Bu yaklaşım antik Ortadoğu'yla sınırlı değbariyle dünyada hâlâ 53 ülkede kocalar karılarına tecavüz etmekle suçlamanya'da tecavüz yasaları henüz 1997'de yeniden düzenlenerek evlilik içi sal bir kategori oluşturuldu.[53]

* * *

adınlarla erkekler arasındaki ayrım, Hindistan'daki kast sistemi ve Amerstemi gibi hayal ürünü müydü, yoksa derin biyolojik kökleri olan doğa



dınları bu olasılığı fark etmeye zorlarlar. Biyoloji insanların birbiriyle crmekten zevk almasını sağlarken, bazı kültürlerse onların bu fırsatı farsaklarlar.Kültür genellikle sadece doğal olmayan şeyleri yasakladığını ileri sürer, am

r perspektiften bakınca her şey doğaldır. Mümkün olan şey, tanım gereerçekten doğal olmayan, doğa yasalarına aykırı bir tavır zaten ayakta kzden de yasaklanmasına gerek yoktur. Hiçbir kültür, insanların fotosentez

dınların ışık hızından daha hızlı koşmasını veya negatif yüklü elektronlarğru çekilmesini yasaklamaya kalkmamıştır.Gerçekte "doğal" ve "doğal olmayan" kavramları, biyolojiden değilhiyatından alınmadır. "Doğal"ın ilahiyattaki anlamı, "doğayı yaratan Tanrı'numlu"dur. Hıristiyan ilahiyatçılar Tanrı'nın insan vücudunu, her parçanın lli bir amaca hizmet etmesini düşünerek yarattığını ileri sürerler. Eğer vüuvlarını ve organlarını Tanrı'nın öngördüğü şekilde kullanırsak bu doğal bir

unları farklı olarak kullanmaksa doğal değildir. Oysa evrimin amacı yoktulli bir amaçla evrilmediği gibi, kullanılma biçimleri de sürekli gelişim halincudunda, sadece milyonlarca yıl önce ortaya çıktığı zamanki işlevini yerinr organ bile yoktur. Organlar belli bir fonksiyonu yerine getirmek üzere er kere oluşunca başka kullanımlara da uyum sağlar. Örneğin ağız, en eskiganizmaların besinleri vücutlarına sokabilmeleri ihtiyacından oluşmuştur. zımızı bu amaç için kullanırız, ama bunun yanında öpüşmek, konuşma

ambo'ysak el bombasının pimini çekmek için de kullanırız. 600 milyortçuğa benzer atalarımız, bunları yapmak için ağızlarını kullanmıyordu diymuyor bunlar?Kanatlar da bir anda tüm aerodinamik tasarımlarıyla değil, başka bir am

en organların gelişmesiyle ortaya çıktılar. Bir teoriye göre, böcek kanatlarıl önce uçamayan böceklerin vücut çıkıntılarından üremiştir. Çıkıntılı kıntısı olmayanlara göre daha geniş vücut yüzeyleri vardı, bu da daha ğından faydalanarak daha sıcak kalmalarını sağlıyordu. Ağır ilerleyen ereç sonucunda bu güneş panelleri büyüdü. Azami gün ışığı emilimi sağlayeniş bir yüzey ve düşük ağırlık), aynı zamanda bu organları sallayıp zıplöceklere havalanabilme becerisi sağlıyordu. Daha büyük çıkıntısı olanlar playıp havalanabiliyordu. Bazı böcekler zamanla, bunları havada süzllanmaya başladı. Böceklerin havada ilerlemesini sağlayacak kanatlara gedece bir adım kalmıştı. Kulağınızda bir sivrisinek vızıldadığında, lütfenmayan davranışı için ayıplayın. Eğer edepli olsaydı, Tanrı'nın ona verdiğiynatlarını sadece güneş paneli olarak kullanırdı.Aynı çok amaçlılık, cinsel organlarımıza ve cinsel davranışlarımıza da e

ks en başta üremek, flörtleşmeyse olası bir partnerin vücut sağlığını anlayr ritüel olarak gelişmişti. Şu anda çoğu hayvan, bunları kendi küçük



ratmakla ilgisi olmayan pek çok toplumsal amaçla kullanmaktadırmpanzeler, seksi siyasi ittifakları sağlamlaştırmak, yakınlık kurmak ve galtmak için kullanırlar. Bu doğal değil mi yani?

insiyet ve Toplumsal Cinsiyetadının doğal fonksiyonunun çocuk doğurmak olduğunu, eşcinselliğin doğaldia etmenin bu yüzden pek bir anlamı yoktur. Erkekliği ve kadınlığı saların, normların, hakların ve zorunlulukların çoğu, biyolojik gerçekliklesanın hayal gücünü yansıtır.Biyolojik olarak insanlar erkekler ve kadınlar olarak ayrılmıştır.Homo sapiens'in b

r de Y kromozomu olanı erkek, iki X kromozomu olansa kadındır. Amaadın" biyolojik değil, toplumsal kategorilerdir. Her ne kadar insan topluluk

üyük bölümünde adamlar erkek ve kadınlar dişiyse de, toplumsal kavramlaryıf bağı olan pek çok anlam içerirler. Bir adam sadece XY kromozomları

olca testosteronu olduğu için Sapiens değildir, bundan ziyade kendi toplumusan düzeninin bir parçasını oluşturmaktadır. Kültürünün mitleri onun ballerle (siyasete girmek gibi), haklarla (oy kullanmak gibi) ve görevlerle (abi) donatılmasını sağlar. Benzer şekilde bir kadın da iki X kromozomutrojeni olan biri değildir. O da hayali bir insan düzeninin bir dişi plumunun mitleri ona bazı kendine özgü kadınsı roller (çocuk büyütmek gddete karşı korunma gibi) ve görevler (kocasına itaat gibi) atfeder. Erdınların rollerini, haklarını ve görevlerini biyolojiden ziyade mitler belirkeklik" ve "kadınlık" kavramları bir toplumdan öbürüne çok ciddi ölçülerdsterir.Bütün bu karmaşayı hafifletmek için akademisyenler biyolojik bir ka

insiyet"le kültürel bir kategori olan "toplumsal cinsiyet"i ayırırlar. Cinsiyeşiler arasında ayrılır ve bu ayrımın ölçüleri tarih boyunca aynı kalmıştır.nsiyetse erkekler ve kadınlar arasında ayrılmıştır (ve bazı kültürler başka

tanımlar). "Erkeksi" ve "kadınsı" özellikler kişilere özgüdür ve daima değ

rneğin klasik Atina kadınlarıyla modern Atina kadınlarından beklenen dzular, kıyafetler ve hatta vücut duruşları arasında büyük çaplı farklar söz kon



nsiyet çocuk oyuncağı, toplumsal cinsiyet ise ciddi iştir. Erkek cinsinin nyadaki en basit şeydir, tek yapmanız gereken bir X, bir de Y kromozomumaktır. Dişi olmak da aynı derecede basittir çünkü bir çift X kromozomuna karşılık, bir adam veya kadın olmak çok ciddi ve karmaşık bir şeydir. Çodın özelliği biyolojik olmaktan çok kültüreldir, hiçbir toplum kendiliğindeam, her dişiyi de kadın olarak saymaz. Dahası, bu sıfatlar bir kere kazediyen de sürmez. Erkekler erkeksiliklerini hayatları boyunca sonsuz bir p

ren ve ritüeller aracılığıyla sürekli olarak kanıtlamak zorundadır. Bir kadıntmez, sürekli kendini ve başkalarını yeterince kadınsı olduğuna ikna etmek Bu çabaların başarılı olması da kesin değildir. Özellikle erkekler erkek

dialarının boş çıkmasından ödleri koparak yaşarlar. Tarih boyunca erkeklerke atarak hatta feda ederek erkekliklerini kanıtlamaya çalıştılar, insanlkek!" desinler diye.



rsel 15: 10. yüzyıl erkeksiliği; Fransa Kralı 14. Louis'nin resmi bir portresi. Uzun peruk, çoraplar, topnsçı duruşu ve devasa kılıca dikkat edin. Günümüz Amerikasında bütün bunlar (kılıç hariç) kadınsılık ğerlendirilirdi. Oysa kendi zamanında Louis erkekliğin ve erkeksi gücün mükemmel bir örneğiydi.



rsel 16: 21. yüzyıl erkeksiliği; Barack Obama'nın resmi bir portresi. Peruğa, çoraplara, topuklara vskın erkekler hiçbir zaman bugün olduğu kadar sıkıcı ve donuk görünmemişti. Tarihin büyük bölekler renkli ve coşkundu. Kızılderili şefleri tüylü taçları ve Hindu maharajaları ipek ve elmaslarla donana örnekti. Hayvanlar krallığında da erkekler daha renkli ve daha aksesuarlıdır, buna en iyi örnek deleri ve aslanların yeleleridir.

rkeklerin Nesi Bu Kadar İyi?

n azından Tarım Devrimi'nden beri, çoğu insan topluluğu erkeklere kadınlzla değer veren ataerkil toplumlardır. Bir toplum "kadın" ve "erkek"i nasınımlasın, erkek olmak hep daha ayrıcalıklı olmuştur. Ataerkil toplumlakeksi düşünmek ve davranmak, kadınları da kadınsı düşünmek ve davranmitir ve bu sınırların dışına çıkanlar cezalandırılır. Öte yandan, bu kurallara killerde ödüllendirilmezler. Eskiden beri erkeksi kabul edilen özellikler, kailenlerden daha fazla ödüllendirilirdi ve toplumun kadınsı ideallerini gerçekkeksi idealini gerçekleştirenlerden daha azıyla yetinirdi. Kadınların sağlığ

n daha az kaynak ayrılır, kadınların daha az ekonomik fırsatı, daha az poliha az hareket özgürlüğü olurdu. Toplumsal cinsiyet, bazılarının sadece bronn mücadele edebileceği bir yarıştı.Tarih boyunca bazı kadınlar alfa noktalara gelebildiler: Mısır'da Kleopa

mparatoriçe Wu Zetian (MS 700), İngiltere'de I. Elizabeth ve Osmanlı İmpaösem Sultan (1590-1651). Kösem Sultan 1623'ten 1632'ye kadar oğlu IVnrasında da 1648-1651 arasında torunu IV. Mehmet'in çocukluğundaipliğini yaptı. Naip olarak, İmparatorluğun pratikteki yöneticisiydi ve rdenin arkasında oturarak katılırdı. Yine de böyle istisnalar, aslında sailimin ne olduğunu kanıtlıyor. Kösem Sultanın naipliği süresince bile İmvanının tüm üyeleri, tüm generaller ve donanma kaptanları, kadılar, redeyse tüm yazarlar, mimarlar, şairler, filozoflar, ressamlar ve bilim adamlNeredeyse tüm tarım ve sanayi toplumlarında norm olan ataerkillik, pek

rgaşayı, toplumsal devrimi ve ekonomik dönüşümü atlattı. Örneğin Mısıoyunca defalarca fethedildi: Asurlular, İranlılar, Makedonyalılar, Romalılemlukler, Türkler ve İngilizler; fakat toplum hep ataerkildi. Firavun, Yusmanlı ve İngiliz yasalarıyla yönetilen Mısır'daki yasaların hepsi, "gemayan kişilere karşı hep ayrımcıydı.Evrenselliği su götürmez olan ataerkillik, tesadüfi durumlardan

sırdöngülerin sonucu olamaz. Amerika ve Afrika-Asya'daki çoğu toplumuasındaki iletişimin binlerce yıl kopuk olmasına rağmen, 1492'den önceması özellikle dikkat çekicidir. Eğer ataerkillik Afrika-Asya'da bir tarihsuştuysa, Aztekler ve İnkalar neden ataerkildi? Her ne kadar "adam" nımları kültürlere göre farklılık gösterse de, tüm kültürlerin tamamınındınlıktan üstün tutmasının, evrensel biyolojik bir sebebi olması yüksek ih



bebin ne olduğunu bilmiyoruz. Pek çok teori söz konusu, ancak hiçbiri inan

as Gücün yaygın teori erkeğin kadından daha güçlü olduğunu, bu gücünü de kadirmek için kullandığını öne sürer. Daha üstü kapalı bir versiyonuysa, erkcü isteyen tarla sürme ve hasat kaldırma gibi işleri domine ettiğini önrum, erkeklere gıda üretiminin kontrolünü verir ki, bu da zamanla siylamına gelecektir.Kas gücüne vurgu yapmanın sorunlu iki yanı vardır. Birincisi, "erkekler kçlüdür" önermesi sadece ortalama için geçerlidir ve güçten ne anladığını

adınlar genellikle açlığa, hastalığa ve yorgunluğa erkeklerden daha dayanıkkeklerden hızlı koşabilen ve daha büyük ağırlıkları kaldırabilen pek çok kahası, ve bu teori için en kötüsü, kadınlar tarih boyunca fiziksel güç gerahiplik, hukuk ve siyaset gibi) işlerin tamamından dışlandıkları gibi, ağır rektiren pek çok işe zorlanmışlardır. Eğer toplumsal güç, fiziksel yanıklılığa göre dağıtılsaydı, kadınların çok daha fazla toplumsal güce srekirdi.Daha da önemlisi, insanlarda fiziksel güçle sosyal güç arasında doğrudan il

enç insanlar fiziksel olarak çok daha güçlü olsalar da, yaşlılar genellikleha üstün ve söz sahibidirler. 19. yüzyılda Alabama'daki ortalama bir çimuk tarlalarında çalışan kölelerin herhangi biri tarafından saniyeler irilebilirdi. Boks maçları Mısır firavunlarını ya da halifeleri seçmek için yvcı toplayıcı toplumlarda siyasi tahakküm, genellikle en gelişmiş kaslardalişmiş sosyal becerileri olanda bulunuyordu. Örgütlü suçlarda da en güçlü atron olacak diye bir kural yoktur. Hatta patron genellikle gücünü nadiren

unun yerine genç ve daha fit adamlara kirli işlerini yaptıran biridir. Birçirmenin yolunun baştaki adamı dövmek olduğunu düşünen kişi de hatasıkaracak kadar uzun yaşayamayacaktır. Şempanzelerde bile, alfa erkekler bulamsız şiddet göstererek değil, diğer erkek ve dişilerle istikrarlı ittifaklar k

erler.Aslında insanlık tarihi de fiziksel güçle sosyal güç arasında genellikle teşki olduğunu gösterir. Çoğu toplumda aşağı sınıflar ağır işleri yaparlarHpiens'in besin zincirindeki yerini yansıtıyor olabilir. Eğer tek kıstas fizikssaydı, Sapiens kendisini piramidin ortalarında bulurdu, ama zihinsel cerileri onu en tepeye taşıdı. Dolayısıyla türün kendi içindeki güç zincirivvetten ziyade zihinsel ve sosyal becerilerle belirlenmesi çok doğabeplerle, tarihteki en etkili ve en istikrarlı toplumsal hiyerarşinin erkekler

ziksel olarak baskı alında tutabilme becerisine dayandığını iddia etmek lay değildir.



oplumun Pisliklerir diğer teori, erkek egemenliğini güçle değil, saldırganlıkla açıklar. Milyorim, erkekleri kadınlara göre çok daha vahşi hâle getirmiştir. Kadınlar erkegözlülük ve istismar konularında yarışabilirler, ancak bıçak kemiğe dakekler düz fiziksel şiddete kadınlardan çok daha fazla başvururlar; buoyunca savaşın bir erkek ayrıcalığı olmasının sebebini açıklar.Savaşlarda silahlı kuvvetleri kontrol eden erkekler, zamanla sivil tophipleri haline gelmiştir. Erkekler toplum üzerindeki bu kontrollerini vaşmak için kullanmış, savaşlar arttıkça da toplum üzerindeki kontrolleri angü hem savaşın hem de ataerkilliğin her an her yerde olmasını açıklar.Yakın zamanda kadınlar ve erkeklerin hormonal ve bilişsel sistemle

pılmış çalışmalar, erkeklerin daha saldırgan ve vahşi eğilimleri olduğunukerliğe daha elverişli oldukları varsayımını doğrulamıştır. Yine de savaşanması, hem savaşı yönetenlerin hem de tüm getirilerinden faydalananlarması sonucunu mu doğurur? Bu açıklama pek anlamlı değildir; çiftliklerdrlalarında çalışanların hepsi siyahi olduğundan, çiftlik sahiplerinin de siyae sürmeye benzer bu. Tamamen siyahilerden oluşan bir işçi grubu,yazlardan oluşan bir yönetim tarafından kontrol edilebildiğine göre, euşan bir ordu tamamen ya da hiç değilse kısmen kadınlardan oluşan brafından neden idare edilemesin? Aslında tarih boyunca pek çok toplumdabaylar bulundukları noktaya erlikten yükselmemiştir. Aristokratlar, zenitimliler subay rütbesine doğrudan hak kazanmış olurlar ve er olarak rmemişlerdir.Napolyon'un can düşmanı olan Wellington Dükü on dokuz yaşında İngiliz

zıldığında hemen subay olarak görevlendirildi ve onun da emrindeki avamk düşündüğü söylenemez. Fransa'ya karşı yürüttükleri savaşta başka bir asker olarak emrimizde dünyanın pislikleri var," diye yazmıştı. Bu rütnellikle en fakirler arasından veya etnik azınlıklardan (örneğin İrlandalıuşuyordu. Rütbelerinin yükselme ihtimali yok denecek kadar azdı. Üst rütbensler ve krallara ayrılmıştı. Peki, neden sadece dükler de düşesler değil?Afrika'daki Fransız İmparatorluğu Senegalli, Cezayirli ve işçi Fransızlarulup savunuldu. Erler arasındaki varlıklı Fransızların sayısı neredeyse sıfırınlığın orduda, dolayısıyla İmparatorluğu yöneten ve ganimetlerden faydndeki oranı çok yüksekti. İyi de, bunlar neden Fransız erkekleriydi dğildi?Çin'deyse çok eskiden beri, orduyu sivil bürokrasinin emrinde tutma gele

yatında hiç kılıç tutmamış Çinliler savaşları yönetiyordu. Eski bir Çin amirden çivi yapılmaz," der, yani yetenekli insanların orduda değil b



üyütmeye adamaya programlandılar.Öte yandan, bu yaklaşım da deneysel kanıtlar tarafından yalanlanıyor

klaşımın özellikle sorunlu tarafları, kadınların bakıma ihtiyaç duymasınıden diğer kadınlara değil de erkeklere muhtaç ettiği ve erkek rekabetçiliğplumsal olarak baskın hâle getirdiği varsayımlarıdır. Bağımlı dişilerlkekler arasındaki dinamikler, filler ve bonobo şempanzeleri gibi pek çründe anaerkil bir toplumsal yapıya yol açar. Dişilerin dış yardıma ihtiyacı o

syal becerilerini geliştirmeleri ve işbirliği yapmayı, ödün vermeyi öğrenmeöylelikle, tamamen kadınlardan oluşan toplumsal ağlar kurarak her üyetiştirmesine yardımcı olurlar. Erkekler de bu esnada tüm zamanlarını dökabet ederek geçirir ve sosyal becerileriyle toplumsal bağları gelişmemiş olu yüzden bonobo ve fil toplulukları işbirliğine yatkın dişilerden oluşan ağlanetilir ve bencil, işbirliğine yanaşmayan erkekler de kenara itilir. Diştalama erkeklerden daha güçsüz olmalarına rağmen, genellikle birleşip kekleri dövebilirler.Bu, bonobolar ve fillerde mümkünseHomo sapiens'te neden olmasın? Saprece güçsüz ve tek avantajı kalabalık gruplar halinde işbirliği yapabyvanlardır. Bu durumda, erkeklere bağımlı olsalar bile, yardıma muhtaçha üst düzeydeki sosyal becerilerini işbirliği yapmak için kullanarak saldıbenmerkezci erkekleri alt etmelerini beklemeliyiz.Nasıl oluyor da, tüm başarısını işbirliğine borçlu olan bir türde daha az

tkın olacağı varsayılan bireyler (erkekler), daha çok işbirliği yapmaya mürsayılan bireylere (kadınlar) üstünlük kurabiliyor? Elimizde çok iyi bir cevatemel varsayımlarımız yanlış. Belki deHomo sapiens erkeklerinin ayırt edici

ziksel güç, saldırganlık ve rekabetçilik değil, daha üstün sosyal beceriler vtkınlıktır. Bilemiyoruz.Bilebildiğimiz, geçtiğimiz yüzyılda toplumsal cinsiyet rollerinin olağ

vrim geçirdiğidir. Günümüzde giderek daha fazla sayıda toplum sadece kadsal statü, siyasi haklar ve ekonomik fırsatlar sunduğu gibi aynı zamanda plumsal cinsiyet üzerine en temel kavramları da yeniden tanımlamaktadır. ası uçurum hâlâ önemli seviyedeyse de, olaylar nefes kesici bir hızda ge13'te ABD'de kadınların oy kullanma hakkı genel olarak kabul edilemez dın bir meclis başkanı veya yüksek yargıç gülünç bulunurdu, eşcinsellik

üyük bir tabuydu ki, kibarlık sınırları içinde tartışılamazdı bile. 2013'e gelddınların oy kullanma hakkı doğal kabul edilirken, kadın meclis başkanlarerine yorum yapmaya bile gerek görülmez, ABD Anayasa Mahkemesi'ninçü kadın) hemcinsler arası evliliğin yasallaşması yönünde oy kullandılar rgıcın itirazını hükümsüz bırakarak).

Bu çarpıcı değişimler toplumsal cinsiyet tarihini oldukça ilginç kılar. Estem biyolojik olgular yerine temelsiz mitler üzerine kuruluysa (tıp



III. Kısım

İNSANOĞLUNUNBİRLEŞMESİ

Görsel 17: Mekke'de Kabe'yi tavaf eden hacılar.



9

Tarihin Oku

RIM DEVRİMİ'NDEN SONRA İNSAN toplumları giderek daha büyük ve karmaşık, tozeni sürdüren hayali kurgular da buna paralel olarak daha rafine hâle geldirgular, insanları doğumlarından itibaren belirli bir biçimde düşünm

andartlara ve kurallara uygun olarak davranmaya ve belli şeyleri istemeyeöylelikle, milyonlarca yabancının etkili biçimde işbirliği yapmasını sağgüdüler yaratmış olurlar. Bu yapay içgüdüler ağına "kültür" denir.

20. yüzyılın ilk yarısı boyunca akademisyenler, tüm kültürlerin tam vduğunu, kültürlerin onları tanımlayan değişmeyen ve ebedi özleri olduğurdular. Her insan grubunun kendi dünya görüşü ve gezegenlerin güneşinnmesi kadar kolayca işleyen toplumsal, yasal ve siyasi uygulama sistemle

akışa göre kendi haline bırakılan kültürler değişmeyip aynı yön ve hızda gitmerken, sadece dışarıdan uygulanan bir güç kültürleri değiştirebilir. Btropologlar, tarihçiler ve politikacılar "Samoa kültürü" veya "Tazmanydiklerinde, Samoalıları veya Tazmanyalıları şekillendiren inançlar, normlarelden beri aynıymış gibi düşünürler.Günümüzde kültür üzerine çalışan akademisyenlerin çoğu bunun tam ters

duğunu anladılar. Her kültürün kendi inançları, normları ve değerleri elbecak bunlar sürekli değişim halindedir. Kültürler çevre koşullarındaki farklmşu kültürlerle etkileşim sonucu değişebileceği gibi, kendi iç dinaminüşüm geçirebilirler. Diğerlerinden tamamen yalıtılmış ve sabit bir çevreltürler bile değişimden kaçınamaz. Tutarsızlıkların söz konusu olmrallarının aksine, insan yapısı tüm düzenler içsel çelişkilerle doludur. Kült

u çelişkileri gidermeyi denerler, bu süreç de değişimi getirir.Örneğin ortaçağ Avrupa'sında asiller hem Hıristiyanlığa hem de ş

anırlardı. Ortalama bir soylu kiliseye gidip rahibin azizlerin ruhu hakkındnlerdi. Rahip, "beyhudeliklerin beyhudesi, her şey beyhude... Zenginlik, şehhlikeli ve baştan çıkarıcıdır, bunların ötesine geçerek İsa'nın yolunu iznun gibi uysal olun, şiddetten ve israftan uzak durun ve eğer biri size vurursnağınızı dönün," derdi. Eve uysal ve düşünceli bir ruh hâli içinde dönen asnra en pahalı ipek kıyafetlerini giyerek lordun şatosundaki ziyafete giderdibi aktığı, ozanın Lancelot ve Guinevere[55] hakkında şarkılar söylediği ve davrbirlerine savaş anıları anlatıp müstehcen şakalar yaptığı bir ziyafette baronde yaşamaktansa ölmek daha iyidir. Eğer biri onurunuzu sorgularsa, bu nla temizlenir. Ayrıca hayatta düşmanların sizden kaçışını izlemekten, güz

aklarınıza kapanmasından daha güzel ne olabilir?" türü konuşmalar yaparlaBu çelişki tamamen giderilemedi asla ama Avrupa aristokrasisi, ruhba



adan halk bununla uğraşa uğraşa kültür zamanla değişti. Bu çelişkilerle lışmanın bir sonucu da Haçlı Seferleri'dir. Şövalyeler hem askeri becerileni bağlılıklarını aynı anda gösterebiliyorlardı. Hıristiyanlık ve şövalyelik idaya getirmeye çalışan Tapınak Şövalyeleri gibi askeri grupları da aynı çelişkba aynı zamanda, ortaçağ sanat ve edebiyatının önemli bir kısmının da bizdu. Kutsal Kase ve Kral Arthur'un hikayeleri bunlara örnek olarak sayılabii bir şövalyenin iyi bir Hıristiyan olabileceğini ve iyi Hıristiyanların en iyduğunu kanıtlamaya çalışmaktan başka ne anlatıyordu ki?Bir diğer örnek de modern siyasi sistemdir. Dünyanın dört bir yanındaansız Devrimi'nden bu yana eşitlik ve bireysel özgürlüğü temel değermeye başladılar, ki bu iki değer bile aslında birbiriyle çelişir. Eşitlik anrumdakilerin özgürlüklerini kısıtlayarak sağlanabilir. Her bireyin tamambi davranabileceğinin güvencesini vermek kaçınılmaz olarak eşitliğe zarauna bağlı olarak, 1789'dan beri tüm dünyanın siyasi tarihi bu çelişkiyi gidearak görülebilir.Charles Dickens romanlarını okuyanların gayet iyi bileceği gibi

vrupa'sının liberal rejimleri, yoksulları hapishanelere tıkmak ve nkesicilerin doldurduğu okullara gitmekten başka şans bırakmamak pahreysel özgürlüğe öncelik vermişti. Benzer şekilde, Aleksandr Soljenitsin'inmanını okumuş biri de komünizmin eşitlikçi idealinin kişisel yaşamın hentrol etmeye çalışan tiranlıklar oluşturduğunu bilecektir.Günümüzde Amerikan politikaları da bu çelişki etrafında şekille

emokratlar; fakirler, yaşlılar ve muhtaçlara yardım edebilmenin bedetırmak da olsa daha eşit bir toplum istiyorlar, ama bu da insanların edikleri gibi harcayabilme özgürlüğüne engel oluyor. Paramla çocuklarımı llayacakken neden devlet beni sağlık sigortası almaya zorlasın ki? Ömhuriyetçiler de, bedeli gelir adaletsizliğinin artması ve pek çok Amerika

gortası yaptıramaması bile olsa bireysel özgürlüğün en üst seviyeye çıkmasıTıpkı ortaçağ kültürünün Hıristiyanlıkla şövalyeliği birleştirememesi ginya da özgürlük ve eşitliği bir araya getirmekte zorlanmaktadır. Bu bir ha

u tip çelişkiler her insan kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. Hatta bunlaotorudur, türümüzün yaratıcılığının ve dinamizminin en başta gelen sebebnı anda basılan iki müzik notasının müziği ileri götürmesi gibi, düşüncel

kirlerimizdeki ve değerlerimizdeki uyumsuzluklar bizi araştırmaya, eleşniden değerlendirmeye mecbur eder. Tutarlılık, durgun zihinlerin oyun alanıEğer gerilimler, çatışmalar ve çözülemeyen ikilemler kültürlerin tuzu biltürlere mensup insanların da birbiriyle çelişen inançları ve birbiriyleğerleri mutlaka olacaktır. Bu her kültürün en temel unsurudur: bilişsel uy

klıkla insan psikolojisinin bir hatası olarak değerlendirilen bilişsel ulında insan için yaşamsal önemdedir. İnsanlar birbiriyle çelişen değer v



Harita 3: 1450'de dünya. İsimleri verilen yerler, Müslüman gezgin İbn-i Batuta'nın Afrika-Asya zyılda ziyaret etmiş olduğu yerlerdir. Tangier (Fas) doğumlu İbn-i Batuta Timbuktu, Zanzibar, güney Rndistan, Çin ve Endonezya'yı ziyaret etti. Seyahatleri, Afrika-Asya'nın modern çağın arifesindekiyuyor.

Afrika-Asya devinin bütün bu yuttuklarını sindirmesi yüzyıllar sürdü, ndürülemez bir süreçti. Bugün neredeyse tüm insanlar aynı jeopolitik siszegen diğer uluslar tarafından tanınan ülkelere bölünmüştür), aynı ekonomapitalist piyasa ekonomisi gezegenin en uzak köşelerini bile şekillendikuki sistemin (insan hakları ve evrensel yasalar her yerde en azındçerlidir) ve aynı bilimsel sistemin parçasıdır (Türkiye, İsrail, Avurjantin'deki uzmanların atomların yapısı veya tüberkülozun tedavisi hrüşleri tamamen aynıdır).Bu tekil küresel kültür homojen değildir. Tek bir organik vücudun farklı creler barındırması gibi, bu tekil küresel kültür de New York borsacılarınbanlarına çok farklı yaşam biçimleri ve insanlar barındırmaktadır. Bu farrbirlerine sıkı sıkıya bağlıdır ve birbirlerini sayısız kez etkilerler. Tartışmane olmaktadır ve kullanılan kavramlarla silahlar da aynıdır. Gerçek bir "mtışması" sağırların konuşması gibidir, kimse bir diğerinin ne söylediğini ugün İran'la ABD birbirine kılıç salladığında ikisi de ulus devletlerinonomilerin, evrensel hakların ve nükleer fiziğin dilinden konuşmaktadır.Hâlâ "otantik" kültürlerden bahsediyoruz, ama eğer "otantik" derken bağı

lişmiş ve dış etkilere maruz kalmadan yerel âdetlerden ibaret b

ahsediyorsak, Dünya'da bu anlamda otantik bir kültür kalmamıştır. Son redeyse tüm kültürler, küresel bir taşkın sonucunda tanınamayacak ölçüde d



Bu küreselleşmenin sonuçlarına verilebilecek en ilginç örneklerden utfaklardır. Bir İtalyan lokantasında domates soslu spagetti, Polonya kantalarında bolca patates, Arjantin lokantasında onlarca farklı biftek çkantasında hemen her şeye serpilmiş acı biberleri, İsviçre kafelerinde demalı koyu ve sıcak çikolata bulmayı bekleriz. Oysa bu yiyeceklerin hiçbirirel ürünü değildir. Domates, acı biber ve kakao Meksika kökenlidir v

vrupa'ya ancak İspanyollar Meksika'yı fethettikten sonra ulaşmıştır. Jül Sez

eghieri yaşamları boyunca hiç domatesli spagettiyi çatallarına dolayanemlerde çatal bile icat edilmemişti), William Tell hiç çikolata yiyemedi vmeğine acı biber koyamadı. Patatesler Polonya ve İrlanda'ya ulaşalı henüz le olmadı. Arjantin'de 1492'de yiyebileceğiniz tek biftek lama bifteğiydi.Hollywood filmleri, cesur at binicileri olan Kızılderililerin atalarının g

rdürerek Avrupalı yerleşimcilerin konvoylarına saldırdığı görüntüsünü zımıştır. Oysa durum bundan oldukça farklıdır, Avrupalıların kıtaya atları g

aşlayan ve 17. ile 18. yüzyıllarda Kuzey Amerika'nın batısındaki çayırları küyük bir askeri ve siyasi devrimin ürünüydü atlar. 1492'de Amerika'da atzyıl Siyu veya Apaçi kültürünün pek çok göz alıcı özelliği vardı ama bu "otodern (ki küresel güçlerin sonucudur) bir kültürdü.

üresel Vizyonatik bir bakış açısıyla, küresel birleşmedeki en önemli aşama geçtiğimizlda imparatorluklar büyüyüp ticaret hacmi artınca meydana geldi. Amerika, Avustralya ve Okyanusya halkları arasında giderek sıkılaşan bağlar kyede Meksika acı biberi Hint mutfağına girerken İspanyol inekleri lamaya başladı. Bundan daha da önemli bir gelişmeyse milattan önceki birensel bir düzen fikri kök saldığında yaşandı. Bundan önceki binlerce yıl bten küresel birlik yönünde yavaş da olsa ilerliyordu, ama tüm dünyayı yönetr düzen fikri çoğu kişi için hâlâ çok yabancıydı.Homo sapiens, insanların biz ve onlar olarak ayrıldığını düşünecek şekilde ev

men yakınımızdaki insan grubu, "onlar" da geri kalan herkesti. Normaldyvan, ait olduğu türün tamamının çıkarına göre hareket etmez. Hiçbir mpanze türlerinin çıkarlarıyla ilgilenmez, hiçbir salyangoz küresel salyangon bir antenini bile kaldırmaz ve hiçbir aslan alfa erkeği tüm aslanların kralr girişimde bulunmaz; ayrıca hiçbir arı kovanının girişinde şöyle remezsiniz: "Dünyanın tüm çalışan arıları, birleşin! "Bununla birlikte Bilişsel Devrim'den itibarenHomo sapiens bu konuda giderek

isna olmaya başladı. İnsanlar düzenli olarak hiç tanımadıkları insanlar

pmaya ve bunları "kardeş" veya "arkadaş" olarak tanımlamaya başladılar. Brensel değildi. Yandaki vadide veya dağların arkasındaki köylerde hâ



ulabilirdiniz. Yaklaşık MÖ 3000'de ilk firavun Menes Mısır'ı birleştirdiğinn şu çok açıktı: Mısır'ın bir sınırı vardı ve ötesinde "barbarlar" geziniyordbancı ve tehditkardı, ayrıca ancak Mısırlıların ilgilendiği toprak veya kaynduklarında dikkat çekiyorlardı. İnsanların kurduğu tüm hayali düzenler, emli bir kısmını dışarıda bırakmaya eğilimliydi.Milattan önceki bin yıl, üç ayrı evrensel düzenin ortaya çıkışına sahnzenlerin takipçileri, tarihte ilk defa tüm dünyanın ve tüm insan ırkının tek b

netilen tek bir birim olduğunu hayal edebiliyordu. Herkes, en azından arak "biz"di, artık "onlar" yoktu. İlk evrensel düzen ekonomi üzerinderasal düzen. İkinci evrensel düzen siyasiydi: imparatorluklar düzeni. Üçünzense diniydi: Budizm, Hıristiyanlık ve İslam gibi dinlerin evrensel düzeni.Tüccarlar, fatihler ve peygamberler "biz ve onlar" ikiliğinin ötesine g

sanlığın potansiyel olarak birleşebileceğini öngören ilk insanlardı. Tüccarnya tek bir pazardı ve tüm insanlar potansiyel müşteriydi. Bu yüzden derkes için geçerli olabilecek bir ekonomik düzen tesis etmeye çalıştılar. Fatinya tek bir imparatorluk ve tüm insanlar potansiyel tebaaydı, peygamberlersanlar potansiyel inananlardı. Onlar da her yerde herkes için geçerli olazen tesis etmeye çalıştılar.Geçtiğimiz üç bin yıl boyunca insanlar bu küresel vizyonu gerçekleş

rbirinden hırslı girişimlerde bulundular. Bundan sonraki üç bölümmparatorlukların ve evrensel dinlerin nasıl yayıldığını ve günümüzü

nyasının temellerini nasıl attığını tartışıyor. Hikayeye tarihteki en büyaşlıyor, bu fatih olağanüstü hoşgörülü ve uyumlu, dolayısıyla insanları ateşliviriyor; bu fatihin adı para. Aynı tanrıya inanmayan veya aynı krala itasanlar seve seve aynı parayı kullanıyorlar. Amerikan kültüründen, Amerika

Amerikan siyasetinden nefret eden Usame Bin Ladin, Amerikan ayılıyordu. Peki tanrıların ve kralların başaramadığını para nasıl başardı?



10

Paranın Kokusu

19'DA HERNÁN CORTÉS VE YANINDAKİ fatihler o zamana kadar yalıtılmış bir düneksika'yı işgal etti. Kendilerini Aztekler olarak adlandıran bu toplum, kısabancıların belirli bir tür sarı metale olağanüstü ilgi gösterdiğini fark et

rekli bundan bahsediyorlardı. Yerliler hem görüntüsü güzel hem de kolay ından habersiz değildi, altını zaten mücevher ve heykel yapmak için ve altıman zaman bir değişim aracı olarak kullanıyorlardı. Ancak Aztekler bimak istediğinde ödemeyi kakao taneleri veya kumaş toplarıyla yapıyordu. İsın takıntısı çok mantıksızdı; yenemeyen, içilemeyen, dikilemeyen, alet ve n fazla yumuşak bir metal neden bu kadar önemliydi ki? Yerliler Cor

panyolların altına böylesine tutkun olduklarını sorduklarında ünlü fatih şrdi: "Çünkü ben ve arkadaşlarım ancak altınla giderilebilen bir kalp hauzdaribiz."[57]İspanyolların geldiği Afrika-Asya dünyasında altın takıntısı gerçek

lindeydi. En azılı düşmanlar bile aynı kullanışsız sarı metalin peşinde eksika'nın işgalinden üç yüz yıl önce, Cortes'in ve savaşçılarının ataları İbuzey Afrika'daki Müslüman krallıklara karşı kanlı bir din savaşı sürdürmü

Allah'ın takipçileri birbirlerini binlerle öldürdüler, tarlaları ve meyve ktılar, gelişmiş şehirleri duman tüten enkazlara çevirdiler ve bütün bunlalah adına daha büyük bir zafer için yaptılar.Hıristiyanlar zamanla üstünlüğü ele geçirdiklerinde, zaferlerini sadece cam

liseler inşa ederek değil, aynı zamanda üzerinde haç işareti olan yeni altınralar basarak ve Tanrı'ya kafirlerle savaşta kendilerine yardım ettiği içierek kutladılar. Bu yeni paranın yanı sıra, galipler millares adı verilen, dahlamı olan bir para da bastılar. Bu kare biçimli paralar Hıristiyan fatihlerpılmıştı ve üstündeki Arapça yazılar, "Allah'tan başka tanrı yoktur, Mlah'ın elçisidir," anlamına gelmekteydi. Güney Fransa'daki Melgueil v

atolik piskoposları bile bu Müslüman paralarını bastılar ve tanrıya bağlı Hbunları seve seve kullandılar.[58]

Öteki yakada da hoşgörü doruklardaydı. Kuzey Afrika'nın Müslüman oransa florini, Venedik dukası ve Napoli gigliatosu gibi Hıristiyan paralarınaret yapıyorlardı. Kafir Hıristiyanlara karşı cihat çağrısı yapan Müslümanle üzerinde İsa ve Bakire Meryem'in olduğu paraları içeren vergiler tşnutlardı.[59]

unun Fiyatı Nedir?



vcı toplayıcıların parası yoktu. Tüm grup birlikte avlanır, toplayıcılık yapca, ayakkabıdan büyücülüğe gerek duyduğu her şeyi sıfırdan kendileri yapup üyeleri bazı konularda uzmanlaşmış olabilirlerdi, ama iyilik ve zoruyalı bir ekonomik sistemle ürettikleri mal ve hizmetleri paylaşırlardırilmiş bir parça et, bir karşılığı olacağı beklentisiyle el değiştirirdi, bedava bi. Grup ekonomik olarak bağımsızdı, sadece kendi bölgelerinde olmulunan bazı şeyler (deniz kabukları, kökboyası, obsidiyen, vb.) yabancılard

rumundaydı. Bu da genelde takasla hallediliyordu: "Size güzel denizreceğiz, bunun karşılığında siz de bize kaliteli çakmaktaşı verin."Tarım Devrimi'nin başlamasıyla bu durumda pek bir değişiklik olmadı. Ççük ve samimi topluluklarda yaşamaya devam etti. Tıpkı bir avcı toplayıcr köy de kendi kendine yeten bir ekonomik birimdi; karşılıklı iyilik ve zor

yabancılarla yapılan takaslarla idare ediliyordu. Köylülerden biri yeakkabı imalatçısıyken, diğeri yara sağaltmayı biliyordu; köylüler de ayadavi gerektiğinde kime gideceklerini biliyorlardı. Yine de köyler küçük, nırlıydı, bu yüzden de tam zamanlı ayakkabıcılar veya hekimler yoktu.

Şehirlerin ve krallıkların yükselişi ulaşım altyapısındaki gelişmelerlemanlaşma için yeni fırsatlar doğdu. Yoğun nüfuslu şehirler sadece ayakkktorlar için değil aynı zamanda marangozlar, rahipler, askerler ve avukatlar manlı iş anlamına geliyordu. Zamanla köyler belirli bir şöhret kazanaraytinyağı veya seramik üretimleriyle bilinir oldular ve sadece bu ümanlaşarak diğer ihtiyaçlarını diğer köylerden giderebileceklerini fark ettilantıklıydı. İklimler ve topraklar birbirinden farklıydı, o hâlde neden iklimraplık üzüme çok daha uygun bir yerin kaliteli şarabı dururken kendi ümünden yapılmış ortalama kalitede bir şarapla uğraşasınız? Eğer kendi alden daha güzel ve daha dayanıklı çanak çömlek yapılıyorsa, takas yaahası, tam zamanlı şarapçılar veya çanakçılar (elbette doktorlar ve avukathildir) kendi uzmanlıklarını herkesin yararına geliştirebilirler. Bunmanlaşma ortaya başka bir sorun çıkarmıştır. Uzmanlar arasındaki tnetilecektir?İyilik ve zorunluluklara dayalı bir ekonomi, çok sayıda yabancının işbirli

lıştığı bir ortamda yürüyemez. Bir kardeşe veya komşuya bedava yardım ydir, iyiliğinizin karşılığını asla veremeyecek yabancılarla ilgilenmek ayrı. ntemdir ancak sadece sınırlı sayıda ürün söz konusu olduğunda etkilidir vr ekonominin temelini oluşturamaz.[60]

Takasın kısıtlılığını anlamak için tüm bölgedeki en tatlı, en güzel elmalama bahçeniz olduğunu hayal edin. O kadar çok çalışıyorsunuz ki, ayakkiyor. Malınızı eşek arabanıza yükleyerek nehrin kenarından paz

türüyorsunuz ve komşunuz size pazarın en ucunda bir ayakkabıcının kenldır kullandığı çok dayanıklı ayakkabılar yaptığını haber veriyor. Gidip ay



kkanını buluyorsunuz ve ihtiyacınız olan ayakkabı için elinizdeki elmsmını teklif ediyorsunuz.Ayakkabıcı tereddüt ediyor. Ayakkabılarına karşılık kaç tane elma istemellarca müşteriyle karşılaşıyor ve bunlardan bazıları bir torba elma, bazıllitelerde buğday, keçi veya kumaş getiriyor; diğerleriyse krala dilekçe yazmrılarını iyileştirmek gibi becerilerini öneriyorlar. Ayakkabıcının en son ayrşılık elma alması üç ay önceydi ve o zaman üç torba elma istemişti. Yoks

ıydı? Gerçi tekrar düşününce bu elmalar tepelerde yetişen güzel elmalar detiştirilmiş ekşi elmalardı. Öte yandan geçen sefer elmalar daha küçük akkabıları karşılığında verilmişti. Bu adam ise erkek ayakkabıları istiyoçtiğimiz haftalarda bir hastalık köydeki sürüleri telef ettiğinden deri zor buriciler aynı miktarda deri için artık eskisinin iki katı ayakkabı istiyorlardğerlendirmeye alınması lazımdı.Takas ekonomisinde her gün ayakkabıcı ve çiftçi onlarca farklı ürünün re fiyatını yeniden öğrenmek zorundadır. Eğer pazarda yüz farklı ürünpılıyorsa, alıcılar ve satıcılar toplamda 4.950 farklı değişim oranrumundalar. Eğer bin adet ürün piyasadaysa bu sefer 499.500 farklı değiş

aş etmeliler![61] Bunun içinden nasıl çıkılır?Üstelik daha kötüsü de var. Bir çift ayakkabıya karşılık kaç elma

saplamayı başarsanız bile takas her zaman mümkün değildir. Ticaretinması için iki tarafın da elinde diğerinin istediği üründen bulunması gerekir.ma sevmiyorsa ne olacak? Veya o anda istediği şey elma değil de boşanmaşlatabilmekse? Çiftçi bu durumda elma seven bir avukat bulup durumarete çevirebilir, ama ya avukatın yeterince elması varsa ve bunun yestirmek istiyorsa?Bazı toplumlar bu durumu merkezi bir takas sistemi geliştirerek çö

stemde çiftçilerin ve zanaatkarların ürünleri toplanarak ürünler ihtiyacğıtılırdı. Bu tür bir deneyin en büyük ölçeklisi ve en ünlüsü Sovyetlernendi ve fiyaskoyla sonuçlandı. "Herkes yeteneğine göre çalışacak ve ihtün alacak" fikri pratikte "herkes olabildiğince az çalışacak ve eline geçirezlasını alacak" fikrine dönüşmüştü. Daha orta ölçekli ve başarılı denrçekleşmişti ve bunların en ünlülerinden biri de İnka İmparatorluğu'ndayğu toplum, çok sayıda uzmanı birbirine bağlamanın daha kolay bir yolrayı icat ettiler.

eniz Kabuğu ve Sigarara pek çok yerde ve farklı zamanlarda icat edildi. Paranın icadı teknolojik

ktası değil, zihinsel bir devrimdi. Bu devrim, sadece insanların ortak hay



açtır. Ordudan atılmış bir asker üniversite öğrenim ücretini askerdeki brşılayınca, kas gücü beyin gücüne dönüşmüş olur. Bir baron desçlendirmek için bir mülkünü sattığında toprak sadakate dönüşür. Bir doktoukat tutmak veya bir yargıca rüşvet vermek için kullandığında sağlık hukukksin kurtuluşa dönmesi bile mümkündür. 15. yüzyıldaki hayat kadınlarınınra için yatıp, kazandıkları parayı da Katolik Kilisesi'nden endüljans[64] satın alptıkları gibi.İdeal para türleri, insanların bir şeyi başka bir şeye dönüştürmesini sağrikimlerini saklamalarına da olanak verir. Zaman ve güzellik gibi pek çok

riktirilemezken, bazı şeyler de çok kısa süreliğine depolanabilir (çilek gibiyanıklıdır ama çok yer kaplar, pahalıdır ve özel tesis, bakım gerektirir. Örnllar boyunca saklanabilir, ama bunun için devasa silolar inşa etmek ve buf, su, ateş ve hırsızlardan korumak gerekir. İster kağıt, ister bilgisayar bitlerbukları olsun, para bu sorunları çözer. Deniz kabukları çürümez, farelere eşe dayanıklıdır ve bir kasada saklanabilecek kadar ufaktır.

Birikimi kullanabilmek için depolamak yetmez, çoğunlukla bir yerden şıyabilmek gerekir. Emlak gibi bazı birikimler hiç taşınamazlar; buğday,ünlerse zorlukla taşınabilirler. Parasız bir ülkede yaşayan ve uzak bir diyngin bir çiftçi hayal edin. Çiftçinin birikimi pirinç tarlalarından ve evlmektedir, ama taşınırken yanına evini de tarlalarını da alamaz. Bunlarinçle değiştirebilir ama o durumda da bütün bu pirinci taşımak çok zor veur. Para işte bu problemleri çözer, para sayesinde çiftçi bütün birikimini bniz kabuğu karşılığında satar ve bunu da yanında kolaylıkla taşıyabilir.Para birikimleri kolay ve ucuz biçimde dönüştürebildiği, depolaya

şıyabildiği için dinamik piyasaların ve karmaşık ticari ağların oluşumrecede katkı yapmıştır. Para olmadan ticari ağlar ve piyasalar büyüklük, karnamizm bakımından çok sınırlı kalırlardı.

ara Nasıl Çalışır?

eniz kabukları ve dolarların sadece hayal gücümüzde belli bir değeri vardğeri kabukların veya kağıdın kimyasal yapısında, renginde ya da şeklindaşka bir deyişle, para bir eşya değildir, psikolojik bir kurgudur ve fiziksel oana çevirerek çalışır. Peki, para neden bu kadar başarılı? Neden birisi brinç tarlasını bir avuç işe yaramaz deniz kabuğuyla değiştirmek isterşılığında sadece birkaç renkli kağıt alacağınızı bile bile hamburger çevi

gortası satmak ve üç tane iğrenç çocuğa bakıcılık yapmak gibi şeylere razı oİnsanlar böyle şeyleri ancak kolektif hayal güçlerinin icatlarına inandık

parlar. Güven tüm para türlerinin hammaddesidir. Zengin çiftçi tüm biri



val deniz kabuğu karşılığında satıp uzaktaki yeni yere vardığında, oradaku deniz kabuklarına karşılık kendisine pirinç, ev ve tarlalar satacağınolayısıyla para karşılıklı güven sistemidir, ama sıradan bir güven sistemi dePaa kadar yaratılmış en evrensel ve en etkili karşılıklı güven sistemidir.Bu güveni yaratansa çok karmaşık ve uzun vadeli bir politik, toplumsal

şkiler ağıdır. Neden deniz kabuğuna, altın paraya veya dolar banknotuna inünkü komşularım da bunlara inanıyor. Komşularım da ben inandığım iç

anıyor ve biz bunlara inanıyoruz çünkü kralımız da bunlara inanıyor ve vunlardan istiyor, ayrıca rahiplerimiz de buna inanıyor ve kilise vergisi olarunlardan istiyor. Elinize bir dolar alın ve dikkatlice bakın. Renkli bir kağıt nda ABD Hazine Müsteşarının imzası, öbür yanda "Tanrıya inanıyoruzreceksiniz. Doları bir ödeme aracı olarak kabul ediyoruz çünkü hem Tanr

BD Hazine Müsteşarına güveniyoruz. Güvenin kritik rolü, nedenstemlerimizin politik, toplumsal ve ideolojik sistemlerimize bu kadar bağlnansal krizlerin genellikle politik gelişmeler sonucu tetiklendiğini ve bnde nasıl hisse alıp satanların ruh hâllerine bağlı olarak inip çıkabildiğini aParanın ilk türleri icat edildiğinde insanların paraya bu tür bir güveni olm

rçekten değerli şeyleri "para" olarak tanımlamak gerekmişti. Tarihteki bilian Sümer arpası buna iyi bir örnektir. Arpa parası Sümer topraklarındavarında yazıyla aynı koşullarda, aynı yerde ve zamanda ortaya çıktı, ve tıderek yoğunlaşan idari faaliyetlerin ihtiyacına cevap olması gibi arpağunlaşan ekonomik faaliyetlerin ihtiyacına cevap oldu.Arpa parası bildiğimiz arpaydı. Diğer tüm mal ve hizmetlerin değerini ölç

rbiriyle değiştirebilmek için kullanılan sabit miktarda arpa taneleri. llanılan ölçü, aşağı yukarı bir litreye denk gelensila'ydı. Bir şey almak veya ediğinde gereken arpa miktarının kolayca ölçülebilmesi için, her biri bir k sayıda standartlaştırılmış çanak üretildi. Maaşlar da arpa silaları olarak ödeniyordu. Bir erkek işçi ayda 60, kadın işçi 30, ustabaşıysa 1.200-5.000

zanabiliyordu. En obur ustabaşı bile ayda 5.000 litre arpayı yiyemezdi amaaları yağ, keçi, köle veya arpanın yanında yiyeceği başka şeyler llanabilirdi.[65]

Arpanın kendi bir değeri olsa bile, insanları arpayı sıradan bir ürün değarak kullanmaya ikna etmek kolay değildi. Bunun sebebini semtinizdeki val arpa götürüp bir gömlek ya da pizza almaya çalıştığınızda anlayuhtemelen güvenliği çağıracaklardır. Yine de ilk para türü olarak arpa hakkuşturmak nispeten daha kolaydı çünkü arpanın hâlihazırda biyolojik bir dee yandan, arpayı depolamak ve taşımaksa zordu. Paranın tarihindeki aktası, insanlar kendinden bir değeri olmayan ama depolaması ve taşıması

raya güven duymaya başladıklarında oldu. Bu anlamda ilk para, yaklaşık Mezopotamya'da ortaya çıktı. Bu para gümüş şekeldi.



Gümüş şekel bir madeni para değil, 8,33 gram gümüştü. Hammurabi Kanr kadını öldüren üstün insanın kölenin sahibine 20 gümüş şekel ödemesin ettiğinde, bunun anlamı adamın 20 madeni para değil 166 gram gümrektiğiydi. Eski Ahit'teki pek çok parasal kavram, madeni paradan ziynsinden belirtilmiştir. Örneğin Yusuf'un kardeşleri onu İsmaililere 20 gümü6 gram gümüş karşılığında satmışlardır (köle bir kadınla aynı fiyat, Yusufcuk sayılırdı).

Bir sila arpanın aksine, şekelin kendi başına bir değeri yoktu. Gümemezsiniz veya üstünüze giyemezsiniz, ayrıca gümüş kullanışlı eşyalar yzla yumuşaktır (gümüşten yapılmış saban demirleri veya kılıçlar neredeyse lyodan yapılmış kadar çabuk bükülür). Gümüş ve altın sadece mücevher, tatü sembolleri yapımında kullanıldı (belirli bir kültürün üyelerinin yüksekatüyle eşdeğer tuttuğu lüks eşyalar), dolayısıyla bunların değeri tamamen kü

* * *

etallerden yapılmış ağırlıklar zamanla madeni paraların doğmasını sağladk madeni para MÖ 640 yılında Lidya Kralı Alyattes tarafından Anadolu'nuasıldı. Bu madeni paraların altın veya gümüş cinsinden standart bir ağırlınımlanabilmeleri için de işaretler basılıydı. Bu işaret iki şeyi gösterirdi: İçeetalin miktarını ve parayı basıp içeriğini garanti eden otoriteyi. Günümüzderedeyse tüm madeni paralar Lidya paralarının soyundan gelir.Madeni paraların damgasız külçelere göre iki avantajı vardı. Birincisi, külç

emde tartılmıyordu. İkincisi, külçeyi tartmak yeterli değildi. Ayakkabı satıcrçekten ince bir gümüş tabakayla kaplanmış kurşundan mı, yoksa saf güpıldığını nasıl bilebilirdi? Madeni paralar bu sorunları aşmaya yardımcı old

asılan işaret gerçek değerlerini gösteriyor ve böylelikle ayakkabıcı da kasasr de tartı bulundurmak zorunda kalmıyordu. Daha da önemlisi, paranın aret paranın değerini garanti eden bir siyasi otoritenin imzasıydı.

İşaretin biçimi ve büyüklüğü tarih boyunca çok değişti, ama mesaj aynranın veya buranın kralı, size kendi sözümü veririm ki, bu metal yuvarlak ş gram altın içermektedir. Eğer birisi bu paranın sahtesini basmaya kalkamzamı taklit etmeye çalışıyor demektir, bu da saygınlığımı lekelemek anl

öylesi bir suçu son derece ciddi şekilde cezalandırırım." Bu yüzden sahte pğer düzenbazlıklara göre her zaman çok daha ciddi bir suç olarak görülmüra basmak sadece hile yapmak değil, bir egemenliği çiğnemek, gücü, ayralın şahsiyetini tahrip etmeye cesaret etmek demektir. Bununla ilgili yasalajeste" (majestelerini ihlal etmek) idi ve genellikle işkence ve ölümle cezsanlar kralın gücüne ve bütünlüğüne inandıkları müddetçe parasına da iabancılar Roma parası denarius'un değerine kolayca inanırlardı, çünkü para



smini basan Roma imparatorunun gücüne ve sarsılmazlığına güvenleri tamdBuna karşılık, imparatorun gücü de denarius'a dayanıyordu. İmparatorun

plamak ve maaşları ödemek için arpa ve buğday kullanması gereksemparatorluğu'nun ne kadar zor idare edileceğini bir düşünün. Suriye'den arpplayıp Roma'daki merkezi hâzineye ve oradan da lejyonların maaşlarını öitanya'ya taşımak imkansızdı. Aynı şekilde, eğer Roma vatandaşları altanırken Galyalılar, Yunanlar, Mısırlılar ve Suriyeliler bunun yerine deniz

dişi boncuklar veya kumaş toplarına güvenselerdi İmparatorluğu bir aradane en az o kadar güç olurdu.

ltının Müjdesioma parasına güven o kadar yüksekti ki, imparatorluk sınırları dışında danarius olarak ödeme almaktan memnunlardı. 1. yüzyılda Roma paraları

oma lejyonunun binlerce kilometre uzak olduğu Hindistan pazarlarında bacı olarak kabul ediliyordu. Hintlilerin denarius'a ve üzerindeki imparatordar büyük bir güveni vardı ki, yerel hükümdarlar kendi paralarını banarius'u üzerindeki Roma imparatorunun portresine kadar taklit ettiler! m madeni paralar için kullanılan bir isme dönüştü ve halifeler de bunuvirerek "dinar"ı bastılar. Dinar hâlâ Ürdün, Irak, Sırbistan, Makedonya, Tk başka ülkenin resmi para birimidir.Lidya tipi para basma alışkanlığı Akdeniz'den Hint Okyanusu'na doğru

nliler bronz para ve işaretsiz altınla gümüş külçelere dayalı biraz daha farstemi geliştirdi. İki para sisteminin pek çok ortak noktası vardı, özelliklemüşe duyulan güven Çin ve Lidya bölgesi arasında ticari ilişkiler içinüslüman ve Avrupalı tüccarlarla fatihler zamanla Lidya sistemini ve altınınyanın uzak köşelerine kadar yaydılar. Geç modern çağda tüm dünya arrasal bölgeydi ve en başta altınla gümüşe, sonra da İngiliz poundu ve Amebi çok güvenilen birkaç para birimine dayanıyordu.Tek bir ulus aşırı ve kültür aşırı parasal bölgenin ortaya çıkması, Afrika ile

manla tüm kürenin tek bir ekonomik ve kültürel bölge olarak birleşmessanlar birbirlerinin anlamadığı dilleri konuşmaya, farklı hükümdarlara itaarklı tanrılara tapmaya devam ettiler; ancak hepsi altına, gümüşe ve aralara inanıyorlardı. Bu ortak inanç olmadan küresel ticaret ağlarının orta

mkansız olurdu. 16. yüzyıl istilacılarının Amerika'da bulduğu altın ve gümüccarların Doğu Asya'dan ipek, porselen ve baharatlar satın almasını,onomik büyümenin hem Avrupa'ya hem de Doğu Asya'ya yayılmasını sağlaAndlar'dan çıkarılan altın ve gümüşün çoğu Avrupalıların ellerinden ge

ek ve porselen üreticilerinin ceplerine girdi. Çinliler, Cortes'le yanındakilalp hastalığından" muzdarip olmasaydı ve gümüş ya da altınla ödem



meseydi küresel ekonomi nasıl ortaya çıkabilirdi?Öte yandan, neden çok farklı kültürlere mensup ve çoğu konuda pek de an

nli, Hintli, Müslüman ve İspanyollar altına olan ortak inancı paylaşıyorlaneğin İspanyollar altına, Müslümanlar arpaya, Hintliler deniz kabuğuna eğe inanmadılar? İktisatçıların buna çok hazır bir cevabı var: Ticaret rleştirdiğinde, arz ve talep taşınabilir malların fiyatını eşitler. Nedenini arazi bir durum hayal edin. Varsayın ki, Hindistan'la Akdeniz arasın

aşladığında Hintliler altınla hiç ilgilenmiyordu ve bu yüzden de altın, ğersizdi. Akdeniz'deyse altın bir statü sembolüydü ve bu yüzden de değerr sonraki aşama ne olacaktı?Hindistan'la Akdeniz arasında gidip gelen tüccarlar altının değerindrecekler ve kâr etmek için Hindistan'dan ucuza altın alıp Akdeniz'dtacaklardı. Sonuç olarak Hindistan'daki altın talebi ve dolayısıyla altınında çok artacak ve aynı anda altın akışı sayesinde de Akdeniz'de değeri

öylelikle Hindistan ve Akdeniz'de altının değeri, kısa süre içinde çok yakındece Akdenizlilerin altına inanıyor olması, Hintlilerin de inanmaya başlamacaktı. Hintliler için altının bir kullanım değeri yoksa bile, Akdeniz halkebi Hintlilerin de altını değerli bulması için yeterli olacaktı.Benzer şekilde, birinin deniz kabuklarına, dolarlara veya elektronik veriynormalde nefret ettiğimiz, tiksindiğimiz veya gülünç bulduğumuz biri zim de bunlara olan inancımızı artıracaktır. Dini inançlar konusunda anristiyanlar ve Müslümanlar paraya inançta anlaşıyordu, çünkü din bir şeye ierken, parabaşkalarının da bir şeye inandığına inanmamızı ister.Binlerce yıl boyunca filozoflar, düşünürler ve peygamberler parayı lanetl

m kötülüklerin kökeni olarak gösterdi. Öyle olduğunu kabul etsek bilemanda insan hoşgörüsünün doruk noktasıdır. Para dilden, devlet yasltürel yasalardan, dini inançlardan ve toplumsal alışkanlıklardan daha açıra insanlar tarafından yaratılmış ve neredeyse tüm kültürel farkları aşabilen

stemidir, ayrıca din, cinsiyet, ırk, yaş ve cinsel yönelim üzerinden ayrımcılıkra sayesinde birbirini hiç tanımayan ve güvenmeyen insanlar etkin pabilirler.

aranın Ederira iki evrensel ilke üzerine kuruludur:

vrensel dönüşebilme: Para bir simyacı gibi toprağı sadakate, adaleti sağlığa, şiddeti bilgiye çevirebilir.vrensel güven: Herhangi iki insan, paranın aracılığı sayesinde herhangi bir konuda işbirliği yapabilir.

u ilkeler tarih boyunca milyonlarca yabancının ticarette ve sanayide etpabilmesini sağladı. Bununla birlikte, bu görünürde zararsız ilkelerin, bir



11

Emperyal Vizyonlar

MALILAR YENİLMEYE ALIŞIKTI. Tarihteki çoğu büyük imparatorluğun yöneticilerte pek çok muharebe kaybedip yine de savaşı kazanabiliyorlardı. Aldzmedip ayakta kalamayan bir imparatorluk zaten imparatorluk sayılam

omalılar bile MÖ 2. yüzyılda kuzey İberya'dan gelen haberleri kolayca hazdanın yerlisi Keltlerin yoğun olarak bulunduğu Numantia adındaki küçük vr dağ kasabası, Roma boyunduruğundan kurtulmaya cüret etmişti. O sıralarkdeniz havzasının tartışmasız gücüydü. Makedonya ve Selefki İmparnmiş, Yunanistan'ın küçük ama gururlu şehir devletlerine boyun eğdirmiş vemanları tüten bir yıkıntıya çevirmişti. Numantialıların ellerinde elverişsiz tgürlüğe olan sevdalarından başka hiçbir şeyleri olmamasına rağmen, silmeyen lejyonları teslim olmaya veya utanç içinde geri çekilmeye zorladılNihayet MÖ 134 yılında Roma'nın sabrı taştı. Senato Roma'nın en

nerallerinden, Kartaca'yı yerle bir etmiş Scipio Aemilianus'u Numantimesi için bölgeye gönderme kararı aldı. Numantialıların savaşma azminkniklerini takdir eden Scipio, 30 bin kişilik dev ordusuna rağmen askerlerkilde harcamak istemedi. Numantia'yı bir dizi müstahkem mevkiyle çesabanın dış dünyayla ilişkisini kesti. Onun işini açlık yapmış oldu; yaklaşık da stokları tükenen Numantialılar, tüm umutları söndüğünde kendi şehirlekarak Roma kölesi olmamak için kendi canlarına kıydılar.Numantia sonraları İspanyol bağımsızlığının ve cesaretinin sembolü

şot'un yazarı Miguel de CervantesNumantia Kuşatması adında bir trajedi sabanın yıkılışıyla sonlanan bu trajedi, aynı zamanda İspanya'nın

üyüklüğüne dair bir görüş de içermekteydi. Şairler kanlarının son damlavaşan kahramanlar için zafer şarkıları yazdılar, ressamlar tuvallere krkemli betimlemelerini yaptılar. 1882'de kasabanın yıkıntıları "ulusal anıt"

panyol vatanseverleri için kutsal bir ziyaret haline geldi. 1950'ler vepanya'daki en popüler çizgi romanlar Superman veya Örümcek Adam delimlere karşı savaşan hayali bir İberyalı kahraman olan El Jabato'nun maki Numantialılar, bugünün İspanyollarının kahramanlık ve vatanssursuzluk örneğidir ve ülkenin gençlerine rol modeli olarak sunulur.Bununla birlikte, vatansever İspanyollar Numantialıları Scipio'nun L

runu olanİspanyolca olarak yüceltirler. Numantialılar ise şu an ortadan kalkmli konuşuyordu. CervantesNumantia Kuşatması'nı Latin harfleriyle yazdı vunan-Roma sanatsal çizgisini takip ediyordu. Numantia'da tiyatr

umantialıların kahramanlığına hayranlık duyan İspanyollar, aynı zamanatolik Kilisesi'nin de (buradaki ilk kelimeye dikkat edin) sadık takipç



lisenin merkezi hâlâ Roma'da ve duaları da Latincedir. Benzer şekilde, modsaları Roma yasalarından etkilenmiş, İspanyol siyasi sistemi de büy

oma'dan devralınmıştır; son olarak İspanyol mutfağı ve mimarisi de İberya Kk Roma mirası tarafından şekillendirilmiştir. Numantia'dan geriye kalıntır şey kalmadığı gibi, meşhur hikayesi bile Romalı tarihçiler sayesinde buaşabilmiştir. Elbette bu hikaye özgürlük düşkünü barbarların hikayeleriomalı seyircilerin zevkine göre uyarlanmıştır. Roma'nın Numantia klibiyeti o kadar netti ki, galipler ortadan kaldırdıklarının hikayesine bile el kİnsanlar böyle hikayelerden çok mazlumların kazandıkları hikayeler isrihte adalet yoktur. Geçmişteki kültürlerin çoğu, er ya da geç onları tarihinnderecek acımasız imparatorlukların ordularına yem olacaktır. İmparatoinde sonunda yıkılır, ancak geride zengin ve kalıcı miraslar bırakır. 2şayan neredeyse herkes bir imparatorluğun bakiyesidir.

mparatorluk Nedir?mparatorluk iki önemli özelliği barındıran bir siyasi sistemdir. Birincisi, b

zanmak için çok sayıda birbirinden ayrı ve farklı kültürel kimliklerepraklara sahip insan grubunu yönetmeniz gerekir. Peki tam olarak kaç tane?terli değilken, yirmi veya otuz ise fazlasıyla yeterlidir. İmparatorluk olmak ik bunların arasında bir yerdedir.İkincisi, imparatorluklar esnek sınırlara ve potansiyel olarak sınırsız işta

mel yapılarını veya kimliklerini değiştirmeden daha fazla toplumu ve topndirebilir. Günümüzdeki İngiliz devleti, devletin temel yapısını veyağiştirmeden pek de aşılamayacak çok açık ve net sınırlara sahiptir. Oysazyılda Dünya'nın herhangi bir yeri Britanya İmparatorluğunun parçası olabiKültürel çeşitlilik ve sınırlardaki esneklik imparatorluklara sadece kendi

r kimlik oluşturmakla kalmaz, aynı zamanda tarihteki önemli rollerini demparatorluklar bu iki özellik sayesinde farklı etnik grupları ve farklı çev

steren bölgeleri tek bir siyasi şemsiye altında toplayabilmiş ve hem Dünya

san türünün giderek daha da fazlasını bir araya getirip harmanlayabilmiştir.Bir imparatorluğun kökenlerinden, yönetim biçiminden, sınırlarınfusunun büyüklüğünden ziyade kültürel çeşitliliğiyle ve esnek slirlendiğinin altını çizmek gerekir. Bir imparatorluğun muhakkak askerğmuş olması gerekmez. Atina İmparatorluğu hayatına bir gönüllü bir

aşlamıştı; Habsburglar ise evlilikle ortaya çıkmış, karmaşık evlilik ittifaklaçlenmiş bir imparatorluktu. Bir imparatorluğun otoriter bir yönetici tarafıilmesi de şart değildir. Tarihteki en geniş imparatorluk olan Britanya İmp

mokrasiyle yönetiliyordu. Diğer demokratik (veya en azından cummparatorluklar arasında modern Hollanda, Fransız, Belçika ve ABD'yle birl



muştur.Örneğin Batı Roma İmparatorluğu 476'da işgalci Cermen kabileleri

kıldığında, Romalıların kendilerini yüzlerce yıl önce fethettiğini haumantialılar, Arverniler, Helvetialılar, Samniler, Lusitanyalılar, Umbriyalıla

yüzlerce başka halk, Yunus'un kendisini yutan balığın midesinden çıniden ortaya çıkamayan bu halkların hepsi ortadan kalkmıştır. Kendisini buesi olarak tanımlayan ve kendi dillerini konuşan, kendi tanrılarına tapan, k

sanelerini anlatan insanların torunları artık Romalı gibi düşünüyor, konadet ediyordu.Çoğu örnekte, bir imparatorluğun çöküşü tebaa halklar için bağımsızlık

lmedi. Genellikle yeni bir imparatorluk eskisinin çöküşünden doğan boşlldurdu. Bunun en bariz görüldüğü yer Ortadoğu'ydu. Bölgede günümüzde g

yasi bölünmüşlük (pek çok bağımsız ve az çok istikrarlı sınırlara sahip ülkç dengesi) geçtiğimiz birkaç bin yıl boyunca neredeyse hiç yaşanmamış b

rtadoğu'da en son MÖ 8. yüzyılda böyle bir durum yaşandı, neredeyse üç bÖ 8. yüzyılda Yeni Asur İmparatorluğu'nun yükselişinden 20. yüzyılın giliz ve Fransız imparatorluklarının çöküşüne kadar geçen sürede, Ortadorışı gibi bir imparatorluktan öbürüne geçti. İngilizler ve Fransızlaraktıklarındaysa Aramiler, Ammoniler, Fenikeliler, Filistinliler, Moabiler, surlular tarafından fethedilmiş diğer topluluklar çoktan yok olmuştu.

Günümüzün Yahudileri, Ermenileri ve Gürcüleri eski Ortadoğu halklarcukları oldukları konusunda belirli bir temeli olan iddialar öne sürebiliy

unlar da aslında genel durumun doğruluğunu kanıtlayan istisnalar, üstelik ble abartılıdır. Modern Yahudilerin siyasi, ekonomik ve toplumsal pratikdea krallığından ziyade geçtiğimiz iki bin yıl boyunca emrinde

mparatorluklardan etkilenmiş olması, ayrıca belirtilmesi gerekmeyecek karumdur. Eğer Kral Davut bugün Kudüs'te aşırı tutucu bir sinagoga gitmeyesanların Doğu Avrupa kıyafetleri giymesine, bir Alman lehçesi konuşmasbir Babil metni (Zebur) hakkında sonu gelmez tartışmalar yapmasına şaşk

akakalırdı. Eski Judea'da ne sinagog, ne Zebur, ne de Tevrat vardı.

* * *

r imparatorluğu kurmak ve sürdürmek genellikle büyük nüfusların katledriye kalanların da zalimce bastırılmasını gerektirir. İmparatorluklarıngulamaları arasında savaşlar, köle alma, zorunlu sürgün ve soykırım vardıS 83'te İskoçya'yı işgal ettiğinde, Kaledonya kabilelerinin çok ciddirşılaştılar ve buna tüm ülkeyi yakıp yıkarak cevap verdiler. Romalırişimlerine karşı şef Calgacus, Romalıları "dünyanın kabadayıları" diye adlağmalamak, kesip biçmek ve çalmak için kurdukları şeye imparatorluk di



ylüyorlar, sonra ortalığı çöle çevirip bunun adına da barış diyorlar," diyrmişti.[67]

Bütün bunlar elbette imparatorlukların geriye hiç iyi bir şey bırakmadığlmiyor. Tüm imparatorluklara kara çalmak ve hepsinin bıraktığı mirası ömek, insanlık kültürünün büyük bölümünü reddetmek anlamına gelir. İmçkinleri fetih ganimetlerini sadece kaleler yapmak ve ordular beslemlsefeye, sanata, hukuka ve sosyal yardımlara yatırırlardı. İnsanlığın kültüreüyük bölümü fethedilmiş toplulukların sömürülmesi sayesinde ortaya çıkmmperyalizminin getirdiği kâr ve refah Cicero, Seneca ve Saint Augustine'e dzmak için gerekli lüksü ve zamanı sağlamıştı. Benzer şekil

mparatorluğu'nun[68] Hintli tebaasını sömürmesi sonucu elde ettiği zenginlik j Mahal bitirilemezdi veya Habsburg İmparatorluğu'nun Slav, Macar ve Rokmetmesi Haydn'ın ve Mozart'ın ödeneklerine dönüşebiliyordu. Buna kar

aledonyalı yazar Calgacus'un konuşmasını kayda geçirmedi, biz şu an bu oma tarihçisi Tacitus sayesinde biliyoruz, ki muhtemelen Tacitus budurdu. Bugün pek çok akademisyen, Tacitus'un hem bu konuşmayı hem drakterini uydurduğu ve bunu da kendisi ve diğer üst sınıf Romalıların ülkeldüşündüğünü ifade etmek için yaptığı konusunda hemfikirler.Seçkin kültür ve yüksek sanatın ötesine geçerek de baksak, sıradan nyasına da insek, pek çok modern kültürde imparatorlukların mirasınrürüz. Bugün çoğumuz, atalarımıza kılıç zoruyla kabul ettirilen imllerinde düşünüyor, konuşuyor ve rüya görüyoruz. Doğu Asyalıların büyüan İmparatorluğunun dilinde düşünüyor ve hayal kuruyor. Kökenleri ne olaska'nın Barrow yarımadasından en güneydeki Macellan Boğazı'na kadar tasında bugün yaşayan tüm insanlar şu dört emperyal dilden biriylrmaktadır: İspanyolca, Portekizce, Fransızca ve İngilizce. Günümüzdek

rapça konuşur, kendilerini Arap olarak görür ve 7. yüzyılda Mısır'ı işgal ederyanları demir yumrukla ezen Arap İmparatorluğu'na gönülden bağlıdırlfrika'daki yaklaşık 10 milyon Zulu 19. yüzyıldaki Zulu altın çağını gurusaki bunların çoğu Zulu İmparatorluğu'nakarşı savaşan ve ancak çok kanl

erasyonlarla imparatorluğa katılması sağlanabilen dört kabileden gelmekte

u Sizin İyiliğiniz İçinakkında kesin bilgi sahibi olduğumuz ilk imparatorluk Büyük Sargon

mparatorluğu'dur (MÖ 2250). Sargon siyasi kariyerine Mezopotamya'dakhir devleti olan Kish'in kralı olarak başladı. Bir süre sonra sadece Mezophir devletlerini değil, Mezopotamya dışındaki geniş toprakları da fethetm

rgon tüm dünyayı fethettiğini iddia etti. Gerçekteyse, egemenlik a



örfezi'nden Akdeniz'e uzanıyor ve günümüzdeki Irak ve Suriye'nin büyük an ve Türkiye'nin bir kısmını içeriyordu.

Akkad imparatorluğu kurucusunun ölümünden sonra çok dayanamadı, amkasında her zaman birilerinin hak iddia ettiği bir imparatorluk koltuğu bırargon'u takip eden 1700 yılda Asur, Babil ve Hitit kralları onu bir rol mrerek kendileri de tüm dünyayı fethettiklerini iddia ettiler. Daha sonra

varında İranlı Büyük Cyrus daha da büyük bir iddiayla ortaya çıktı.

Asur kralları her zaman Asur kralları olarak kalmışlardı. Tüm dünyayı yödia ettiklerinde bile bunu Asur Krallığı için yaptıkları açıktı ve bununla ilgduymuyorlardı. Cyrus ise sadece tüm dünyayı yönettiğini iddia etmiyor, ayn

unu tüm insanların iyiliği için yaptığını söylüyordu. İranlılar, "topraklailiğiniz için fethediyoruz," diyorlardı. Cyrus emri altındaki halklarınvmelerini ve İranlıların tebaası oldukları için kendilerini şanslı görmelerinyrus'un düşmanının boyunduruğu altında yaşayan bir halkın güvenini kazariştiği yenilikçi çabaların en ünlü örneği, Babil'de sürgünde bulunan Ydea'daki anavatanlarına dönerek tapınaklarını yapmalarına izin vermes

unlara maddi yardımda bile bulunulmuştu. Cyrus kendisini Yahudileri yanlı kral olarak görmüyordu, o Yahudilerin de kralıydı, bu yüzden dfahından ve mutluluğundan sorumluydu.Tüm dünyayı içinde yaşayanların iyiliği için yönettiğini iddia edebi

kütücü ve şaşırtıcıydı. Evrim diğer sosyal memeliler gibiHomo sapiens'i de yaşmanı (ksenofobik) yaratıklar haline getirmişti. Sapiens içgüdüsel olaraiz" ve "onlar" olarak ikiye bölmüştü. Biz aynı dili, dini ve gelenekleri paylrbirimizden sorumluyuz, ama onlardan değiliz. Onlardan hep ayrıydık ve lara hiçbir borcumuz da yok. Onları hiçbir zaman topraklarımızda görmların topraklarında ne olup bittiği de bizi hiç ilgilendirmiyor. Onları landırmamız bile bir lütuf. Sudan'daki Dinka halkının dilinde "dinka" lamıyla "insan" anlamına gelir, dolayısıyla Dinka olmayanlar insan değildirazılı düşmanı Nuerlerdi. Nuer dilinde Nuer kelimesi ne anlama geliyo

lamı "evrensel insanlar'dır. Sudan çöllerinden binlerce kilometre uzaktanmuş, buzlu topraklarında ve kuzeydoğu Sibirya'da Yupikler yaşar. Yup

upik'in anlamı "gerçek insan"dır.[69]

Cyrus'tan itibaren imparatorluk ideolojileriyse bu etnik ayrıcalığa karşıt psayıcı ve herkese yönelik olarak gelişti. Bu ideolojiler yönetenlerle asındaki ırksal ve kültürel farkları sıkça vurgulamakla birlikte, yine de tümmelde birliğini, tüm zamanları ve mekanları yönlendirmesi beklenen yöneti

tüm insanların karşılıklı sorumluluklarını da tanıyordu. İnsanlık büyük ve olarak görülüyordu: Ebeveynlerin sorumluluklarının arasında ço

utluluğu da vardı.Bu yeni emperyal vizyon Cyrus ve İranlılardan Büyük İskender'e, on



allarına, Roma imparatorlarına, halifelere, Hint hanedanlarına ve nihaderlerine ve Amerikan başkanlarına geçti. Bu aynı zamanda iyiliksever empe

mparatorlukların var olmasını meşrulaştırarak, hem tebaa halkların ayaklanmbağımsız halkların emperyal genişleme hamlelerine direnmelerini değersizBenzer emperyal yaklaşımlar İran modelinden bağımsız olarak başta Ort

nd bölgesi ve Çin olmak üzere dünyanın diğer bölgelerinde de ortaya çıktın siyasi teorisine göre Cennet(Tian) dünyadaki tüm meşru otoritenin kay

ennet en değerli kişiyi veya aileyi seçerek Cennetin yetkilerini verecektir. e, bu hakka dayanarak Cennetteki herkesi (Tianxia) yaşayan herkesin yanetecektir. Bu yüzden de, meşru otorite tanım gereği evrenseldir. Eğer bi

ennetin yetkileri mevcut değilse, tek bir şehri yönetmesi için bile gereklktur. Yönetici yetkilere sahipse adaleti ve uyumu tüm dünyaya yaymakla y

ennet Yetkileri aynı anda birden çok adaya verilemez ve dolayısıyla aynı zla bağımsız devletin var olması da meşru olamaz.Birleşik Çin İmparatorluğu'nun ilk imparatoru Qin Shi Huang "[evreni

oyunca her şey imparatorun malıdır... nerede bir insan izi varsa bunu yapanmparatorun] halkındandır... iyiliği ve düşünceliliği öküzlere ve atlara bile ulaydalanmayan tek bir kişi bile yoktur. Her insan onun çatısı altında gümiştir .[70] Böylelikle Çin siyasi düşüncesinde ve Çin tarih hafızasında imnemleri düzen ve adaletin altın çağları olarak görülmeye başlanmıştır. Mşüncesinde hâkim olan, dünyanın farklı ulus devletlerden oluştuğu fikrinn'de politik bölünmeler kaos ve adaletsizliğin hüküm sürdüğü karanlık çarülür. Bu algının Çin tarihinde çok kapsamlı sonuçları olmuştur. Ne

mparatorluk çökse, hâkim siyasi teori potansiyel güç odaklarını ufak tefeensliklerle yetinmemeleri ve tekrar birleşmeleri yönünde teşvik etmiştir. m çabalar da er ya da geç başarılı olmuştur.

nlar Biz Olduğundamparatorluklar pek çok küçük kültürü daha az sayıdaki büyük kültüre dönü

lirleyici rol oynadı. Fikirler, insanlar, metalar ve teknoloji büyük bir impnırları içinde politik açıdan bölünmüş bir bölgede olabileceğinden yılıyordu. Sıklıkla imparatorluklar, bizzat kendileri bu fikirleri, kurumları,normları yayıyorlardı. Bunun bir nedeni de bu unsurların imparatorluklar

laylaştırmasıydı. Her köşesinde ayrı bir yasa, ayrı yazı sistemleri, ayrı dil vean bir imparatorluğu yönetmek zor iştir. Standartlaşma imparatorlar için birİmparatorlukların ortak bir kültürü yaymak için çaba göstermesinin ikinc

dar önemli bir sebebi de meşruiyet kazanmaktı. En azından Cyrus'un v

uang'ın zamanından beri imparatorluklar faaliyetlerini haklı ve gerekli g



lışmıştır (gerek yol yaparak, gerekse kan dökerek) ve bunu da yönetenlerden bile daha fazla faydalandığı bir üst kültürü yaymak için yapmışBu faydalar bazen dikkat çekici (yasalar yapma ve uygulama, şehir

ırlıkların ve ölçülerin standartlaştırılması), bazen de daha tartışılır şeylerdrunlu askerlik, imparatora tapınma gibi). Yine de çoğu imparatorlu

mparatorluktaki tüm insanların genel mutluluğu için çalıştıklarına yürekten n'deki yönetici sınıf ülkenin komşularını ve bunların yabancı tebaalarını, im

ltürünün götürülmesi gereken zavallı barbarlar olarak görüyordu. Cennetimparatora tüm dünyayı sömürmesi için değil, insanlığı eğitmesi için baomalılar da kendi hükümranlıklarına barbarlara barış, adalet ve refahisyonlarıyla haklılık kazandırıyorlardı. Boyalı Galyalılar ve vahşi Cermenleları yasalarla evcilleştirerek büyük hamamlarda temizleyip felsefeyle eğitencehalet içinde yaşıyorlardı. MÖ 3. yüzyılda hüküm süren Maurya İmparatonyaya Buddha'nın öğretilerini yaymayı misyon olarak belirlemişti. Hygamberin vahiylerini mümkünse barışçıl, gerekirse de kılıç zoruyla yaymr yetkiyle donanmışlardı. İspanyol ve Portekiz imparatorlukları da Doğmerika'da peşinden koştukları şeyin zenginlik değil, insanları doğru inanca duğunu öne sürdüler. Aynı şekilde, İngilizlerin liberalizm ve serbest ticaisyonlarının üzerinde güneş hiç batmıyordu, Sovyetler tarihsel olarak kapopik bir proletarya diktatörlüğe giden yoldaki yürüyüşü kolaylaştırmakıştırdı kendisine. Bugün çoğu Amerikalı, Üçüncü Dünya ülkelerine cruise16'larla bile olsa demokrasi ve insan hakları kazanımlarının götürülmesişünüyor.İmparatorluklar tarafından yayılan kültürel fikirler nadiren yönetici sdurmasıdır. İmparatorluğun vizyonu evrensel ve kapsayıcı olduğundan, imçkinlerinin tek bir geleneğe yapışıp kalma mecburiyeti yoktu. Neredenurlarsa olsunlar yeni fikirlere, normlara ve geleneklere adapte olma şanslar

mparatorlar kendi kültürlerini saf hâle getirmek ve kökenlerine dönmek içinmparatorluklar genellikle halklarından olabildiğince çok şey alan melez m

nüştüler. Roma'nın emperyal kültürü Romalı olduğu kadar da Yunan'dı; Amparatorluk kültürü kısmen İranlı, kısmen Yunan, kısmen Arap'tmparatorluğu'nun kültürü de Çin kültürünün kopyasıydı. Emperyal ABD'de

kenli bir Başkan, İtalyan pizzası yerken favori filmi Arabistanlı Lawrencürklere karşı Arap isyanını anlatan bir İngiliz destanı).Elbette bu kültürel kaynaşma sonucu yaşanan asimilasyon, yenilenler iç

ha kolay hâle getirmedi. Emperyal uygarlık pek çok fethedilmiş halktantkı almış olabilir, ama ortaya çıkan melez sonuç yine de büyük çoğbancıydı ve asimilasyon da genellikle acılı ve travmatik bir süreçtir. Ben

vilen bir yerel geleneği bırakmak, en az yeni bir kültüre uyum sağlamaydar zor ve streslidir. Daha da kötüsü, tebaa halklar yeni kültüre adapte oldu



mparatorluk seçkinlerinin onları "biz"in parçası olarak görmesi on yıllar haabiliyordu. Fetih ve kabul arasında geçen nesillerse tamamen ortada kalıyunlar hem kendi yerel kültürlerini kaybetmiş hem de imparatorlukların dünyarak yer almalarına izin verilmeyen insanlardı ve uyum sağladıkları yenları barbarlar olarak görmeye devam ediyordu.Numantia'nın ele geçirilmesinden bir yüzyıl sonra yaşayan bir İberyalı lesiyle anadili olan Keltçe'nin bir lehçesiyle konuşurken, çok hafif bir aksa

atince de konuşabiliyordu, çünkü hem işini sürdürmesi hem de resmi ktişim kurabilmesi lazımdı. Karısının gösterişli süslere düşkünlüğünü bmartıyor ama onun diğer yerli kadınlar gibi benimsediği Kelt zevkinin kalraz utanıyordu (ona kalsa, karısının Romalı valinin karısının taktücevherlerin sade güzelliğini takdir etmesini tercih ederdi). Roma tuniği güyükbaş hayvan ticaretinde yakaladığı başarı sayesinde (ki bu da büyük ölaret hukukunun inceliklerini bilmesi sayesinde olmuştu) Roma usulü bi

meyi başarmıştı. Vergilius'unGeorgics'inin Üçüncü Kitap'ını ezbere okuyabilse Romalılar onu hâlâ yarı barbar olarak görüyordu. Kızgınlıkla fark ediyorduneticiden randevu alamayacak veya amfi tiyatroda iyi bir koltuğa oturamaya19. yüzyılın sonlarında pek çok eğitimli Hintli de İngiliz sahipleri tara

uameleye tabi tutulmuştu. Meşhur bir anekdot İngilizceyi mükemmel konslarını öğrenmek için kursa giden ve çatal bıçak kullanarak yemek yemrslı bir Hintliyi anlatır. Yeni tarzıyla İngiltere'ye giden bu adam, Universondon'da okur ve uzman bir dava vekili olur. Tüm bunlara rağmen, takımavatlı genç hukukçu, bir İngiliz kolonisi olan Güney Afrika'da kendisinenkli tenli" insanlarla üçüncü mevkide değil de birinci mevkide seyahat eiği için trenden atılır. Bu adam Mohandas Karamçand Gandhi'dir.Bazı durumlarda kültürel etkileşim ve asimilasyon eski seçkinlerle yeniler

gelleri gerçekten de kırabildi; fethedilenler kendi ülkelerini artık tuhaf vegal sistemi olarak görmüyordu, fethedenlerse tebaalarını kendileriyle eşit gönetilenler de yönetenler de "onları" "biz" olarak görüyordu. Romanın tüm

nihayetinde yüzyıllar boyu süren imparatorluk yönetiminden sonra Roma vzandı. Romalı olmayanlar Roma lejyonlarında subaylığa kadar yükselirkennato'da görev aldı. MS 48'de İmparator Claudius Senatoya pek çok Galbul etti. Bir konuşmasında, "Kültür, gelenekler ve evlilik bağları bizi ynaştırdı," demişti. Burnu büyük senatörler, Roma'nın siyasi sisteminin tam

u eski düşmanlarının buyur edilmesini protesto ettiler, Claudius da onlarici bir gerçeği hatırlattı: Pek çok senatörün aileleri, zamanında Roma'ya kasonradan Roma vatandaşlığı kazanmış İtalyan kabilelerinden geliyordu.

ndi ailesinin de Sabinlerden geldiğini söyledi.[71]

2. yüzyıl boyunca Roma, İberya doğumlu, en azından damarlarında birkasa İberyalı kanı dolaşan bir dizi imparator tarafından yönetildi. Trajan



ntoninus Pius ve Marcus Aurelius dönemleri genellikle İmparatorluğunarak adlandırılır. Bu imparatorlardan sonra tüm etnik duvarlar yıkılmıştır;ptimius Severus (193-211) Libyalı bir Pun ailenin oğluydu. Algebal

uriyeli'ydi, İmparator Philip (224-249) halk arasında "Arap Philip" olarmparatorluğun yeni vatandaşları Roma emperyal kültürünü öyle hevesle be

İmparatorluk çöktükten yüzyıllar hatta bin yıllar sonra bile hâlâ İmparatornuşmaya, İmparatorluğun Levant'taki eyaletlerinin birinden alarak b

ristiyan tanrısına inanmaya ve İmparatorluğun yasalarıyla yaşamaya devam Benzer bir süreç 7. yüzyılın ortalarında kurulan Arap İmparatorluğu'nda dönetici Arap-Müslüman seçkinlerle, ne Arap ne de Müslüman olan Mısıanlı ve Berberi halk arasında keskin bir ayrım söz konusuydu. İmparatorluamalı olarak Müslümanlık inancını, Arap dilini ve yine melez bir empernimsedi. Eski Arap seçkinler bu halklara derin bir düşmanlıkla bakıyordu

atülerini ve kimliklerini kaybetmekten korkuyorlardı. Zamanla imparatorluknyasında eşit haklar talep eden bu yeni kızgın halklar sonunda istedikiler. Mısırlılar, Suriyeliler ve Mezopotamyalılar giderek "Arap" olarak

aşlandılar. Araplar, ister Arabistan kökenli "otantik" Araplar, isterse Mısır ni ortaya çıkanlar olsun, giderek Arap olmayan Müslümanlar (özellikle

ürkler ve Berberiler) tarafından domine edildiler. Arap imparatorluk projesaşarısı, yarattığı kültürün Arap olmayan pek çok halk tarafından büyük bir isilmesiydi, öyle ki bu halklar kültürü devam ettirip geliştirerek, imparatorlukAraplar etnik bir grup olarak hâkimiyetlerini kaybettikten sonra bile yaydılÇin'de imparatorluk projesinin başarısı daha da büyüktü. İki bin yıldan uz

oyunca, ilk başta barbar olarak adlandırılan etnik ve kültürel grupların önemn kültürüne başarıyla uyum sağlamış ve Han Çinli olmuşlardır (Çin'i MÖ0 arasında yönetmiş Han İmparatorluğu'ndan gelir). Çin İmparatorluğu

aşarısı hâlâ ayakta ve yaşıyor olmasıdır, ama Çin'i Tibet ve Sincan bölgelermparatorluk olarak görmek de pek mümkün değildir. Çin nüfusunun yüzdzlası, kendileri ve başkaları tarafından Han olarak görülür.Son birkaç on yılın dekolonizasyon süreci de benzer bir şekilde anlaşılab

ğda Avrupalılar üstün Batı kültürünün rehberliğinde bilinen dünyanın ölümünü fethettiler. O kadar başarılıydılar ki, milyarlarca insan kademelltürün önemli bölümlerine uyum sağladı; Hintliler, Afrikalılar, Araplar, aoriler Fransızca, İngilizce ve İspanyolca öğrendiler; insan haklarına, keyin hakkına inanmaya başladılar ve Batı ideolojileri olan liberalizm, münizm, feminizm ve milliyetçiliği benimsediler.20. yüzyıl boyunca Batı değerlerini benimseyen yerli gruplar, bu değ

vrupalı işgalcilerle eşitlik iddia ettiler. Pek çok sömürge karşıtı mücadele

irası olan kendi kaderini tayin hakkı, sosyalizm ve insan hakları bayrakrildi. Tıpkı Mısırlılar, İranlılar ve Türklerin Arap fatihlerinden miras aldıkl



arihteki İyi ve Kötü Çocuklarrihi, iyi ve kötü çocuklar arasında net bir biçimde ayırmak ve tüm impatüler tarafına yazmak kulağa iyi gelen bir fikir, en nihayetinde tüm bu impnla kurulmuştu ve varlıklarını baskı ve savaş yoluyla sürdürdü. Oysa günltürlerin çoğu bu imparatorlukların mirası üzerine kuruludur. Eğer impar

nım gereği kötüyse bu durum bize ne anlatır?İnsanları emperyalizmden kurtararak saf, günahsız otantik medeniy

tirmeyi amaçlayan çeşitli düşünce ekolleri ve siyasi hareketler vardır. Bu idi ihtimalle naif denebilir, daha kötü ihtimalse bunların kaba milliyetçfalılığı maskelemek için kullanılan ve pek de dâhiyane olmayan yöntemle

azılı tarihin başladığı dönemlerde ortaya çıkan olağanüstü çeşitlilikteki azılarının saf, günahsız ve diğer toplumlar tarafından zehirlenmemiş olduebilirsiniz, ama bu dönemden itibaren var olan ve elbette şu an yaşamaktaedeniyet bu iddiayı öne süremez. Tüm insan kültürleri, en azından

mparatorlukların ve emperyal medeniyetlerin mirasçısıdır ve hiçbir akademikerasyon bu kültürleri yok etmeden içlerinden bu emperyal mirası çekip alamÖrneğin günümüzün bağımsız Hindistan Cumhuriyetiyle İngiliz Rajı

vgi-nefret ilişkisini ele alalım. İngilizlerin Hindistan'ı işgali milyonlarcşamına mâl olurken, hayatta kalan yüz milyonlarcasının da devamlı sağılanma altında yaşamasına sebep olmuştu. Yine de pek çok Hintli, kenyin hakkı ve insan hakları gibi Batılı fikirleri hevesle benimsemişndileriyle eşit haklara sahip olmalarına ve bağımsızlığa yanaşmadığında da

ymuşlardır.Her şeye rağmen modern Hindistan devleti, İngiliz İmparatorluğu'nun çgilizler bu toprakların insanlarını öldürdüler, yaraladılar ve sürdüler manda birbiriyle savaşan krallıklar, prenslikler ve kabileler mozaiğini btak bir milli bilinç etrafında az çok tek bir siyasi birim gibi işleyen bir ülkent yargı sisteminin temellerini attılar, ekonomik yapıyı oluşturdular vetegrasyon için kritik önemdeki demiryolu ağını inşa ettiler. Bağımsız netim biçimi olarak İngiliz tipi Batı demokrasisini benimsedi. İngilizce

ngua franca'sı, anadili Hintçe, Tamil ve Malayalam olanların iletişim kurabill. Hintlilerin tutkuyla sevdikleri kriket ve çok tükettikleri çay da İngndistan'da 19. yüzyılın ortalarına kadar yapılmayan ticari çay yetiştiricilgiliz Doğu Hindistan Şirketi tarafından yapıldı, ayrıca ülkede çay içme gbirli İngilizsahipler başlatmıştı.Emperyal miras olduğu gerekçesiyle demokrasi, İngilizce, demiryolu ağı, y

iket ve çaydan vazgeçmek için bugün kaç Hintli oy kullanır? Buna oy verselamaya sunmak eski sahiplerine borçlu olduklarını göstermez mi?



Görsel 18: Mumbay'daki Chhatrapati Shivaji tren istasyonu. İngilizler burayı 19. yüzyılda İngiltereo-Gotik üslupta inşa ettiler ve adı da Bombay Victoria İstasyonuydu. Milliyetçi bir Hint yönetimi heasyonun adını değiştirdi, ama yabancı işgalciler tarafından yapılmış olsa da böyle muhteşem bir

şünmedi. Eğer zalim bir imparatorluğun mirasını, önceki "otantik" kültürleri yenidkorumak amacıyla reddetsek bile, muhtemelen savunacağımız şey daha e

nı derecede zalim başka bir imparatorluğun mirası olurdu. İngiliz yönetiltürünü yıkmasına tepki gösterenler, farkında olmadan Babür İmparatorlu

elhi Sultanlığının mirasını kutsamış olurlar. "Otantik Hint kültürü"nü bu mparatorlukların yabancı etkilerinden kurtarmaya çalışanlar da Gupta, Kusha

mparatorluklarının miraslarını kutsamış olurlar. Eğer bir aşırı Hint milliyetihler tarafından bırakılmış tüm binaları yıksaydı (örneğin Mumbay'ın trebi), Hindistan'ın Müslüman fatihleri tarafından bırakılan Taj Mahal gibi acaktı?Kimse bu meşakkatli kültürel miras konusunu nasıl çözeceğini tam olarak

angi yoldan gidersek gidelim, kabul etmemiz gereken ilk şey konunun karmçmişi basit bir iyiler ve kötüler olarak ikiye bölmenin bizi hiçbir yere gbii eğer genellikle kötülerin yolunu izlediğimizi itiraf etmek istemiyorsak.



Görsel 19: Taj Mahal. "Otantik" Hint kültürünün mü, yoksa Müslüman emperyalizminin yabancı bir

eni Küresel İmparatorlukÖ 200'den beri çoğu insan imparatorluklarda yaşadı. Öyle anlaşılıyor ki gle olacak, ancak bu kez imparatorluk kelimenin gerçek anlamıyla kürese

m dünya üzerinde egemenlik kurma vizyonu her an hayata geçebilir.21. yüzyılda ilerledikçe milliyetçilik hızla aşınıyor; giderek daha fazla slli bir milletin üyeleri yerine meşru siyasi otoritenin kaynağının tüm insanltüm insan türünün çıkarlarını ve insan haklarını korumanın siyasettek

sterici rehber olduğuna inanıyor. Eğer durum böyleyse yaklaşık 200 bağımrlığı duruma destekten ziyade köstektir. İsveçliler, Endonezyalılar ve Nijersan haklarına sahip olmalılarsa tek bir küresel yönetimin bunları korumasımaz mı?

Buna ek olarak, buzulların erimesi gibi küresel problemlerin ortaya çıkışıağımsız ulus devletler kalan meşruiyetlerini de yitiriyorlar. Hiçbir egem



resel ısınmayla tek başına baş edemez. Çinlilerin Cennet Yetkileri, tümrunlarının çözülmesi için verilmişti; modern Cennet Yetkileri de ozon talik ve sera gazlarının birikmesi gibi sorunların çözülmesi için verilec

mparatorluğun rengi bu yüzden yeşil olabilir.2013 itibariyle dünya hâlâ siyasi olarak parçalanmış durumda ve dev

ağımsızlıklarını kaybediyor. Bu devletlerden hiçbiri bağımsız ekonomi rütebilecek, istediği zaman savaş ilan edebilecek, hatta iç meselelerini k

rdüğü gibi yönetebilecek durumda değil. Devletler giderek küresekanizmalarına, küresel şirketlerin ve STK'ların müdahalelerine vmuoyunun ve uluslararası yargı sisteminin gözetimine açık hâle geliyor; bresel finansal kararlara, çevre politikalarına ve adalet standartlarına uymak ağanüstü denebilecek kadar güçlü bir sermaye, emek ve bilgi akışkillendirirken, bu süreçte devletlerin sınırlarına ve fikirlerine de giderek daher hâle geliniyor.Gözlerimizin önünde oluşturulan küresel imparatorluk, herhangi bir dev

nik grup tarafından yönetilmiyor. Geç Roma İmparatorluğu döneminde oldmparatorluk çok etnikli ve ortak bir kültürle çıkarlar etrafında bir araya gelmrafından yönetiliyor. Dünya çapında giderek daha fazla sayıda girişimci, man, akademisyen, avukat ve yönetici bu imparatorluğa katılmaya çağrılıyndi ülkelerine ve milletlerine sadık kalmakla bu imparatorluk çağrısınasında gidip geliyorlar. Ve giderek daha fazla insan imparatorluğu tercih ediy



12

Dinin Kanunu

RTA ASYA'DA BİR VAHADA KURULAN Semerkant'taki ortaçağ pazarında, Suriyeli liteli Çin ipeğini inceliyor, steplerin savaşçı kabileleri uzak batıdan getiçlı kölelerin son örneklerini sergiliyor ve dükkan sahipleri üzerinde egzoti

nımadıkları kralların portrelerinin olduğu parlak sarı paraları ceplerine indöneminin doğu ile batı, kuzey ile güney arasındaki önemli kavşaklarından bsanlığın bir araya gelmesi sıradan bir durumdu. Benzer bir süreç Kubidusu 1281'de Japonya'yı işgal etmeye kalktığında da gözlendi. Deriler ve küoğol atlıları bambu şapkalı Çinli askerlerle omuz omuzaydı, sarhoş Kkerler Güney Çin Denizi'nden gelen dövmeli denizcilerle dövüşüyorlardı, ühendisler Avrupalı maceracıların hikayelerini ağızları açık dinliyor ve h

mparatorun emirlerine uyuyordu.Bu sıralarda Kabe'de insanlığın birliği başka yollardan gerçekleşiyordu. E

ekke'ye, İslamın kutsal merkezine gitmiş olsaydınız, kendinizi elbiseleuşan, gözleri heyecanla parlayan ve ağızlarında sürekli Allah'ın 99 isminiezopotamyalı bir topluluğun arasında bulurdunuz. Onların biraz ilerisinder şekilde sakalıyla oynayan Asya steplerinden gelmiş ve iklime alışık olma

ürk olurdu. Simsiyah derilerinin üzerinde parlayan altın mücevherler uhtemelen Afrika'daki Mali krallığından gelen Müslümanlardı. Karanfikule ve deniz tuzu kokuları Hindistan'dan veya daha da doğudan gizemli dlen kardeşlerin varlığını gösteriyordu.Bugün çoğunlukla ayrımcılık, anlaşmazlık ve nifak kaynağı olarak g

sanlığı para ve imparatorluklarla birlikte en iyi birleştiren üçüncü şey olaraüm toplumsal düzenler ve hiyerarşiler hayali olduğundan kırılgandır vüyüdükçe kırılganlık artar. Dinin kritik önemdeki tarihsel rolü, bu kırılgeta insanüstü bir meşruiyet vermesidir. Dinler, yasalarımızın insanların kautlak ve üstün bir otorite tarafından buyurulmuş emirler olduğunu söylerlerından bazı temel yasaların eleştiriden muaf olmasını sağlayarak toplumğlar.Din bu anlamdainsanüstü düzene olan inanca dayanan bir insani değerle

stemi olarak tanımlanabilir. Bu durum iki farklı kritere dayanır:

Dinler, insanların istek ya da uzlaşılarından bağımsız insanüstü bir düzensavunurlar. Profesyonel futbol bir din değildir, çünkü pek çok kuralına, ushatta bazen tuhaf ritüellerine karşın herkes insanların futbolu kendilerininettiğini ve FIFA'nın isterse kaleyi büyütebileceğini veya ofsayt kuralınıkaldırabileceğini bilir.



Din bu insanüstü düzene dayanarak bağlayıcı olduğunu kabul ettiği normdeğerler tesis eder. Bugün çoğu Batılı hayaletlere, perilere ve reenkarnasyama bu inançlar bir ahlaki ve davranışsal standart oluşturmaz. Bu yüzden değildir.

ok geniş toplumsal ve politik meşruiyet sağlama becerilerine karşın dinler

tansiyeli kullanamamıştır. Bir dinin çok geniş bir alanda yaşayan farklı insar arada toplayabilmesi için sahip olması gereken iki özellik daha vardır. Bman ve her yerde geçerlievrensel bir insanüstü düzeni benimsemelidir. İkinancı herkese yaymakta ısrar etmelidir. Başka bir deyişle evrensel ve tebliğciTarihteki en iyi bilinen dinlerin çoğu, örneğin İslam ve Budizm, e

bliğcidir, bunun bir sonucu olarak da insanlar tüm dinlerin bunlar gibi şünmeye eğilimlidirler. Aslında eski dinlerin büyük çoğunluğu yerel vgüydü, yerel tanrılara ve ruhlara inanırlardı ve tüm insan ırkını kendindürmek gibi bir amaçları yoktu. Bildiğimiz kadarıyla evrensel ve tebilattan önceki bin yıl boyunca ortaya çıkmaya başladı; ortaya çıkışları emli devrimlerden biriydi ve insanlığın birleşmesine tıpkı evrensel imparara gibi büyük katkı yaptı.

uzuları Susturmaknimizm hâkim inanç sistemiyken, insan normları ve değerleri hayvanlriler ve hayaletler gibi çok farklı yaratıkların görünüşünü ve çıkarlarını mak zorundaydı. Örneğin Sakarya Nehri Vadisi'nde yaşayan bir avcı toplayıüyük bir meşe ağacını, ağaç kızıp intikam almaya kalkmasın diye kesmeyabilirdi. Toros Dağları'nda yaşayan başka bir avcı toplayıcı grup, bir kereyruklu bir tilki yaşlı bir kadına grubun nerede obsidiyen bulabileceğiniduğundan beyaz kuyruklu tilkilerin avlanmasını yasaklamış olabilirdi.Bu tür dinler genellikle belirli bölgelerin, iklimlerin ve olayların ke

nlarını öne çıkarmaktaydı. Pek çok avcı toplayıcı tüm yaşamını lometrekarelik bir alanda geçiriyordu. Belirli bir bölgede yaşayanlar hayattan o vadide yaşamı düzenleyen insanüstü düzeni anlamak ve davranışlarınumlu hâle getirmek durumundaydı; daha uzak başka bir vadide yaşayanlarallara uymaya zorlamanın bir anlamı yoktu. Toros Dağları'ndaki insanl

ehri Vadisine misyonerler göndermek ve orada yaşayanları beyaz kuyruklamamaya ikna etmekle uğraşmazlardı.Tarım Devrimi, beraberinde dini bir devrime de eşlik etmiş gibidir. Avcı

bani bitkiler toplayıp hayvanları avlıyorlardı ama bunlarıHomo sapiens'e rüyorlardı. İnsanların koyun avlaması koyunu insandan aşağı yapmıyo



planların insan avlamasının insanı daha aşağı yapmadığı gibi. Bu dönemrbirleriyle doğrudan ilişki kurarlar ve ortak habitatlarını yöneten kurallar hvi uzlaşırlardı. Buna karşılık çiftçiler, bitkileri ve hayvanları manipüle edduklarıyla müzakere bile etmezlerdi. Tarım Devrimi'nin ilk dini sonucu, yvanları ruhani bir yuvarlak masanın eşit üyelerinden birer metaya çevirmesFakat bu durum büyük bir sorunu da beraberinde getirmişti. Çiftçiler

erinde mutlak kontrol sahibi olmak istiyor ama bunun sınırlı olduğunu da b

oyunları çitlere kapatmak, koçları kısırlaştırmak, dişi koyunları seçici ütmak gibi yöntemler geliştirdiler, ama koyunların sağlıklı kuzular doğuracağümcül salgınların çıkmayacağından emin olamıyorlardı. O hâlde etkenliğini nasıl koruyacaklardı?Tanrıların bu probleme çözüm getirdiği için önem kazandığını ileri sür

rdır. Bereket tanrıçası, gökyüzü tanrısı gibi tanrılar bitkiler ve hayvanlabiliyetlerini yitirdiğinde ortaya çıktı ve bu tanrıların başlıca görevi insatkiler ve hayvanlar arasında arabuluculuk yapmaktı. Antik çağ mitolojiler

ölümü aslında insanların bitkiler ve hayvanlar üzerinde hâkimiyet kurabilmenrıya ebediyen sadakat gösterme sözü vermesidir. Tekvin (başlangıç) kölümleri buna harika bir örnektir. Tarım Devrimi'nden sonraki binlerce yıl binler büyük ölçüde, insanların ilahi güçlere çeşitli kurbanlar vermesi knrıların da insanlara bereketli hasatlar ve doğurgan sürüler sözü bahşetmetlenebilir.Tarım Devrimi'nin, başlangıçta animist sistemin diğer unsurları olan kayal

yaletler ve iblisler üzerinde çok daha az etkisi olmuştu ve bunlar da zamanstatülerini yeni tanrılara kaptırdı. İnsanlar tüm yaşamlarını bi

lometrekarelik küçük topraklarda geçirdiği süre boyunca ihtiyaçlarının hlar tarafından karşılanabilirdi, ancak bir kez krallıklar ve ticaret ağları g

aşladığında, güçleri ve otoriteleri bir krallığın veya ticaret havzasınınişebilen varlıklarla iletişim kurabilme gereği duydular.Bu ihtiyaçlara cevap verme çabaları ilk çoktanrılı dinlerin ortaya çıkışına

u dinler dünyanın bereket tanrıçası, yağmur tanrısı ve savaş tanrısı gibi birnrı tarafından kontrol edildiğini düşünürlerdi. İnsanlar bu tanrılara ve cerilerine başvurur, tanrılar da eğer insanlardan kurban alıp sadakat ğmur yağdırmaya, zafer kazandırmaya ve sağlık bahşetmeye lütfederlerdi.Çok tanrılı dinlerin ortaya çıkışı animizmi tamamen ortadan kaldırma

riler, hayaletler, kutsal kayalar, kutsal pınarlar ve kutsal ağaçlar hemen hktanrılı dinlerin önemli bir parçası olarak kalmaya devam etti. Büyük tanha önemsiz olan bu ruhlar, sıradan insanların gündelik ihtiyaçları için

üyük savaş tanrısı için düzinelerce koç kurban eden kral, barbarlara karşı za

erken, kulübesinde oturan köylü de incir ağacı perisine mum yakarak hasleşmesi için dua ederdi.



Büyük tanrıların ortaya çıkışının, kuzular veya iblislerden çokHomo sapiens'in sterinde etkisi olmuştur. Animistler insanın dünyada yaşayan pek çok yaraduğunu düşünürlerdi, çoktanrılıcılar ise giderek dünyayı insanlarla tanrılar şkilerin bir yansıması olarak görmeye başladı. Bu anlayışa göre rbanlarımız, günahlarımız ve sevaplarımız tüm ekosistemin kaderini belital Sapiens'in tanrıları kızdırması sebebiyle korkunç bir sel milyarlarkirge, kaplumbağa, antilop, zürafa ve fili telef edebilir. Çoktanrıcılık böyl

nrıların değil, insanların da statüsünü yükseltti. Eski animist sistemin daeleriyse statülerini kaybederek insanın tanrılarla ilişkisindeki büyügüranları ve dekoru haline geldi.

uta Tapmanın Faydalarıi bin yıl önce tektanrıcılığın zoraki dayatmaları, pek çok Batılının çoktanrıccukça bir puta tapınma olarak görmesine neden oldu. Bu çok haksız bir ynkü çoktanrıcılığın kendi mantığını anlamak için pek çok tanrıya ostekleyen temel fikri kavramak şarttır.Çoktanrıcılık tek bir gücün veya tüm evreni yöneten tek bir yasanın va

ymaz; hatta çoğu çoktanrılı ve animist din tüm farklı tanrıların, iblisleriyaların arkasındaki üstün gücün varlığını tanır. Klasik Yunan politeizminde pollo ve diğer tanrılar kadiri mutlak ve her şeyi kapsayan bir güce tabidir: K Mnanke). İskandinav tanrılar da kaderin esiriydi ve bu onları Ragnarök'ün acakaranlığı) afetinde helak olmaya mahkum etmişti. Batı Afrika'nın çoan Yoruba'da tüm tanrılar üstün tanrı Olodumare'den doğmuştur ve ona tabiktanrıcılığında Atman tüm tanrıları, ruhları, insanlığı, ayrıca fiziksel vnyayı kontrol eder, tüm evrenin, her bireyin ve her olayın ruhu ve ebedi özüÇoktanrıcılığın, tektanrıcılıktan farklı olan temel içgörüsü dünyayı yöncün çıkarları ve önyargıları olmaması, dolayısıyla da insanların dünyevygıları ve endişelerinden muaf olmasıdır. Bu tür bir gücü savaşta galibiyet,ğmur için talep etmeye gerek yoktur; her şeyi kapsayan niteliğinden dolayı

allığın kazanmasının, herhangi bir şehrin büyüyüp gelişmesi veya yok rinin iyileşmesi veya ölmesinin arasında bir fark yoktur. Yunanlar Kader rban etmezlerdi, Hintliler de Atman için tapınak inşa etmediler.Evrenin bu üstün güçlerinden istekte bulunmanın tek gerekçesi, tüm a

zgeçip iyinin yanında kötüyü de kabullenmektir (yenilgiyi, fakirliği, hastalıle). Bu yüzden Sadhular veya Sannyasiler olarak bilinen bazı Hintli toplşamlarını Atman'la birlik olmaya ve aydınlanmaya adarlar. Ebedi bir penyayı bu temel ilkenin ışığında görmeye çalışarak, tüm dünyevi ar

rkuların anlamsız ve geçici şeyler olduğuna inanırlar.Hintlilerin çoğu Sadhu değildir. Dünyevi kaygıların bataklığına batmış dur



Atman onlara yardım edemez. Hindular gündelik sorunlarına yardımcı smi güçleri olan tanrılardan medet umarlar. Güçleri kısmi olduğu içinashmi ve Saraswati gibi tanrıların ise çıkarları ve önyargıları vardır. İnsançlerle anlaşmalar yaparak savaşları kazanmak veya hastalıklardan kurtuların yardımına güvenirler. Her şeye yeten bir gücü küçük parçalara bölük sayıda tanrı ortaya çıkar.Çoktanrıcılığın içgörüsü dinsel hoşgörüye yol açan bir niteliğe sahiptir. Ç

r yandan üstün ve tamamen bağımsız bir güce, öte yandan da kısmi ve tarandıklarından, bir tanrıya inananların diğer tanrıların varlığına inanmasındaktur. Çoktanrıcılık içkin olarak açık fikirlidir ve "kafirler"le "gavur"lara nadÇoktanrıcılar devasa imparatorlukları fethettiklerinde bile toplumları kendndürmeye çalışmadılar. Mısırlılar, Romalılar ve Aztekler yabancı isyonerler göndererek insanları Osiris, Jüpiter veya Huitzilopochtli'ye (Azanmaya zorlamamışlardı. Hiçbir toplumdan kendi tanrı ve ritüelerini tklenmiyordu, çünkü bu tanrı ve ritüellerin imparatorluğa meşruiyet kaşünülüyordu. Aztek İmparatorluğu'nda tebaa halklar Huitzilopochtli için pmak zorundaydı, ama bu tapınaklar yerel tanrılar için yapılmış tapınaklğil, onların yanına yapılıyordu.Romalıların uzun süre boyunca hoşgörü göstermeyi reddettiği ristiyanların tanrısıydı. Roma İmparatorluğu Hıristiyanlardan inançlarını verakmalarını istemedi ama İmparatorluğun koruyucu tanrılarına ve imhiliğine saygı duymalarını bekledi, bu bir siyasi sadakat meselesi olarak gristiyanlar bunu şiddetle redderek tüm uzlaşma çabalarını sonuçsuz bırak

omalılar da siyasi olarak huzur bozucu gördükleri bu gruba zulmettiler. Gele tüm güçlerini kullanarak yapmadılar. İsa'nın çarmıha gerilmesinden Kristiyan olmasına kadar geçen üç yüz yılda, Roma imparatorları Hıristiyanrt kez saldırı düzenlediler. Hatta bazı yerel yöneticilerin kışkırtmasıyla meristiyanlık karşıtı şiddet olaylarının kurbanlarının sayısının birkaç bimadığını görürüz.[72] Buna karşın, daha sonraki 1500 yılda Hıristiyanlar bufkat dininin farklı yorumları yüzünden milyonlarca başka Hıristiyanı öldürmKatolikler ve Protestanlar arasındaki din savaşları Avrupa'yı özellikle zyıllarda kasıp kavurmuştu. Bu savaşlara katılanların hepsi İsa'nın ilahivgi ve şefkat hakikatini kabul ediyor ama bunları yaşama biçiminde anlaşaotestanlar, tanrının oğlunun insan bedeninde dünya geldiğini, insanlık içinını feda ettiğini, böylece kurtuluşun ve ölümsüzlüğün yolunu açarakanan ve bu inancı yaşayan herkese de cennetin kapılarını açtığına inanırlau inancı yeterli bulmazlar; cennete girmek için inananların kiliseye gitmelemeleri de gerektiğini düşünürler. Protestanlar reddettikleri bu inancın

üyüklüğünü ve sevgisini aşağıladığını ileri sürerler.Bu ilahiyat tartışmaları 16. ve 17. yüzyıllarda o kadar şiddetlendi ki, K



otestanlar birbirlerini kitleler halinde yok ettiler. 23 Ağustos 1572atolikleri, Fransız Protestanlarına saldırdı. St. Bartholomew Günü Katllinen bu saldırıda yirmi dört saatten az bir sürede yaklaşık 10 bin Protestapa Fransa'da olup bitenin haberini aldığında o kadar mutlu olmuştu ki, btlamak için özel ayinler düzenledi. Hatta Giorgio Vasari'yi Vatikan'ın orini katliamı betimleyen fresklerle donatması için görevlendirdi (bu yaretçilere kapalıdır).[73] Bu yirmi dört saat içinde, koca Roma İmparatorluğudürülenden çok daha fazla sayıda Hıristiyan, yine Hıristiyanlar tarafından öl

anrı Birdiroktanrıcılığa inananlar zaman içinde çoktanrıcı içgörüden uzaklaşarak sanrılarının gerçek tanrı olduğuna ve o tanrının da evrenin üstün gücü anmaya başladılar. Aynı zamanda onu belli çıkarları ve kaygıları olan bir Trmeye devam ettiler ve bu yüzden de onunla belirli konularda arabileceklerini düşündüler. Tek tanrılı dinler işte bu şekilde doğdu. Bkipçileri evrenin üstün gücüne, kendilerini hastalıklardan kurtarması ve sazandırması için yalvardılar.Bildiğimiz ilk tektanrılı din, MÖ 1350'de Firavun Akhenaten, Mısır pan

ak tanrılardan biri olan Aten'in, evrenin gerçek üstün gücü olduğunu ilantaya çıktı. Akhenaten Aten'e tapınmayı kurumsallaştırarak devlet dini halinğer tüm tanrılara tapınmayı sınırlamaya çalıştı. Bu dinsel devrim başarkhenaten'in ölümünden sonra Aten'e tapınma yerini eski panteona bıraktı.

Çoktanrıcılık başka yerlerde de tektanrılı dinlere dönüşmeye başladı amnırlı kalmıştı. Bunun en büyük sebebi de kendi evrensel muşturamamalarıydı. Örneğin Yahudilik, kendi çıkarları ve önyargıları olduğurenin üstün gücünün sadece küçük Yahudi ulusu ve önemsiz İsrail

gilendiğini iddia ediyordu. Dolayısıyla diğer milletlere sunacağı bir şeahudilik tebliğci bir din olmadı. Bu aşama "yerel tektanrıcılık" olarak adland

Büyük kırılma noktası Hıristiyanlıkla birlikte geldi. Bu inanç, Nasıralı İ

redir beklenen Mesih olduğunu öne süren küçük bir Yahudi cemaati olancak cemaatin ilk liderlerinden Tarsuslu Pavlus, eğer evrenin üstün gücünüönyargıları varsa, eğer kendisini fiziksel olarak canlandırıyorsa ve insanlığn çarmıhta can veriyorsa, bunu sadece Yahudilerin değil, tüm herkesirektiğini ileri sürdü. Bu yüzden de İsa hakkındaki hakikati tüm dünyayrekiyordu.Pavlus'un savı çok bereketli bir toprağa serpilmişti. Hıristiyanlar tüm insa

an geniş misyonerlik faaliyeti yürüttüler ve böylece ezoterik bir Yahudi g

oma İmparatorluğunu ele geçirdi.



Hıristiyanların başarısı 7. yüzyılda Arap yarımadasında ortaya çıkan ktanrılı dine de model oldu: İslam. Hıristiyanlık gibi İslam da dünyanışesinde küçük bir cemaat olarak doğdu ve çok daha hızlı bir şekildellerinden çıkarak Atlantik Okyanusu'ndan Hindistan'a uzanan de

mparatorluğa dönüştü. O andan itibaren tektanrılı din fikri dünya tarihinde mle kavuştu.Tektanrılı dinler, çoktanrılı dinlerden çok daha tutucu ve tebliğcidir. Diğer

eşruiyetini tanıyan bir din ya kendi tanrısının evrenin tek başına ümadığına ya da Tanrı'dan evrensel hakikatin sadece bir parçasını aldığına ktanrılı dinler genelde bir tek Tanrının çağrısına sahip olduklarına inanğer dinlere kuşkuyla bakarlar. Son iki bin yılda, tektanrılı dinler kençlendirmek adına rekabeti şiddetle yok etmeye çalışmışlardır.Bu yöntem işe yaradı. 1. yüzyılın başında dünyada neredeyse hiç tektanrıl

S 500 civarında dünyanın en büyük imparatorluklarından biri (Roma İmpristiyan bir devletti artık ve misyonerler Avrupa, Asya ve Afrika'nın diğer ristiyanlığı yaymaya çalışıyordu. Birinci bin yılın sonunda Avrupa, Batı As

frika'daki çoğu insan tektanrılı bir dine inanıyordu ve Atlantik Okyamalayalar'a tüm imparatorluklar tek bir büyük Tanrı'nın emirlerini uygudia ediyordu. 16. yüzyılın başlarında tektanrıcılık Doğu Asya ve Afrika'nın frika ve Asya'nın büyük bölümüne hükmediyor, ayrıca Güney Afrika, Akyanusya'ya doğru uzanıyordu. Bugün Doğu Asya dışındaki insanların çoğnlerden birine inanır ve küresel siyasi düzen de aynı temeller üzerine kurulu



Harita 4: Hıristiyanlık ve İslamın Yayılışı Öte yandan, tıpkı animizmin çoktanrıcılık döneminde yaşaması gibi, çokt

ktanrıcılık içinde yaşamaya devam etti. Teoride, evrenin üstün gücünün çyargıları olduğu düşünülüyorsa kısmi güçlere inanmanın ne anla

umhurbaşkanının kapısı size açıksa düşük seviye bir bürokratla kim uğraktanrıcı teoloji üstün Tanrı dışındaki tüm tanrıların varlığını reddeder ve bpmaya cüret edenlerin dünyasını başına yıkar.

Yine de teorilerle tarihsel gerçeklikler arasında hep bir uçurum olagelmiştktanrı fikrini tam olarak sindirmekte zorlandı, bunlar dünyayı "biz" ve "olamaya ve evrenin tek üstün gücünü kendi dünyevi ihtiyaçları için fazbancı görmeye devam ettiler. Tektanrılı dinler, diğer tanrıları büyük bir hneden indirdi, fakat sonradan bunları arka kapıdan geri aldılar. Örneğin Hndi azizler panteonunu oluşturdu ve bunlar çoktanrılı dönemin panteonundrklı değildi.

Tanrı Jüpiter nasıl Roma'yı veya Huitzilopochtli Aztek İmparatorluğu'nu nı şekilde her Hıristiyan krallığının da zorlukların üstesinden gelmek v



zanmak için kendi koruyucu azizleri vardı. İngiltere'yi Aziz George, İskondrew, Macaristan'ı Aziz Stephen ve Fransa'yı Aziz Martin koruyordu.sabaların, mesleklerin hatta hastalıkların bile kendi azizi vardı. Milanruyucusu Aziz Ambroise, Venedik'inki ise Aziz Marko'ydu. Aziz Fl

mizleyicilerini, Aziz Mathew ise sıkıntı içindeki vergi memurlarını koruaşınız ağrıyorsa Aziz Agathius'a, dişiniz ağrıyorsa Aziz Apollonia'ya drekiyordu.

Hıristiyan azizleri sadece eski çoktanrılı dönemin tanrılarını temsil etmiyolında çoğunlukla aynı eski tanrıların maskelenmiş hâlleriydi. Örneğin Keltristiyanlıktan önceki baş tanrıçası Brigid'di. İrlanda Hıristiyan olunca Brigildi ve Azize Brigit'e, günümüzde hâlâ Katolik İrlanda'da en çok kutsannüştü.

iyle Kötünün Savaşıüalist dinler birbirine karşıt iki gücün varlığına inanırlar: iyi ve kötü. Teksine düalizmde kötünün Tanrı tarafından yaratılmadığına veya onun krmemiş bağımsız bir güç olduğuna inanılır. Düalizm tüm evrenin bu iki güçücadeleye sahne olduğunu ve dünyada olup biten her şeyin bunun eseri yler.Düalizm çok çekici bir dünya görüşü olmuştur, çünkü insanlığın önemli d

an meşhur Kötülük Problemi'ni çok kısa ve basit bir biçimde açıklar. "Düntülük vardır? Neden acı vardır? Neden iyi insanların başına kötü şeyktanrılı dinlerin her şeyi bilen, her şeye gücü yeten ve tamamen iyi olan bnyadaki bunca acıya neden müsaade ettiğini açıklayabilmek için ciddi zircamaları gerekir. Bu konuda en çok bilinen açıklamalardan biri, bunusanların iradesini özgür bırakma yöntemi olduğudur. Kötülüğün olmadsanlar iyiyle kötü arasında seçim yapamaz ve dünyada hür irade olamazdzgiye dayalı bir cevap olmadığı gibi başka sorular da doğurur. Hür iradetüyü seçmesine izin verebilir ve gerçekten de pek çoğu kötüyü seçmekt

ktanrıcı yaklaşıma göre ilahi cezalandırma gerektiren bir seçim olacaktırrinin kendi iradesiyle kötüyü seçeceğini ve bu yüzden de cehennemkencelerle cezalandırılacağını önceden biliyorsa, onu neden yaratır? İlahiyaruları cevaplamak için sayısız kitap yazdılar. Bazıları bu cevabı inandırı

azılarıysa bulmadılar. Kesin olan şey tektanrılı dinlerin Kötülük Problerken zorlandıklarıdır.Düalistler içinse iyi insanların bile başına kötü şeyler gelir çünkü düny

len, her şeye kadir ve tamamen iyi bir Tanrı tarafından yönetilmemekted

tü şeyler yapan başıboş bir kötü güç vardır.Düalist görüşün de kendi zorlukları vardır. Kötülük Problemi'ne çok



ıklama getirmekle birlikte Düzen Problemi'yle baş edememektedir. Eğerbirine karşı iyi ve kötü iki güç varsa bunların arasındaki mücadeleyi ysaları kim buyurdu? İki rakip devlet birbirleriyle mücadele edebilir çünmanda ve mekanda var olmaktadır ve aynı fizik kurallarına tabidirprağından fırlatılan bir füze Hindistan topraklarında bir hedefi vurabilir kede de aynı fizik kuralları geçerlidir. İyi ve Kötü savaşırken hangi ortağlıdırlar, bu yasaları kim koymuştur?

Önceki durumun aksine tektanrılı dinler Düzen Problemi'ni açıklamaktma Kötülük Problemi'ni açıklamakta zorlanırlar. Bu bulmacayı çözmenantıklı yolu vardır: Tek ve her şeye gücü yeten (kadiri mutlak) bir Tanrı'nın u Tanrı'nın da kötü olduğunu iddia etmek. Doğal olarak, tarihte kimse böyldia etmeye cesaret edememiştir.

* * *

üalist dinler bin yıldan uzun bir süre boyunca gelişti. MÖ 1500'le 1000 yılerdüşt adlı bir peygamberin görüşleri nesiller boyunca aktarılarak zamanlerin en önemlisi oldu (Zerdüştlük). Zerdüştler dünyayı iyi tanrı Ahura tü tanrı Ehrimen arasında geçen kozmik bir savaş olarak görür. Bu savaşta

nrının yanında olmak zorundadır. İlk Pers devleti olan Ahameniş İmpneminde (MÖ 550-330 arası) önemli bir din haline gelen Zerdüştlük, daha

mparatorluğu döneminde (MS 224-651 yılları arası) resmi din oldu. Kendislen tüm Ortadoğu ve Orta Asya dinlerine büyük etki yapan Zerdüştlük, Gn

aniheizm gibi diğer düalist dinlere de ilham kaynağı oldu.3. ve 4. yüzyıllarda Çin'den Kuzey Afrika'ya kadar yayılan Maniheizm, bmparatorluğu'nda baskın hâle gelerek Hıristiyanlıktan daha etkili olmak üze

aniheistler Roma'yı Hıristiyanlara kaybettiler, Zerdüşt Sasani İmüslümanlar tarafından ele geçirildi ve düalizm dalgası duruldu. Günümüzndistan ve Ortadoğu'da bir avuç Zerdüşt topluluk hayatta kalabildi.Bununla birlikte, tektanrıcılığın yükselişi düalizmi tam olarak ortadan k

ahudi, Hıristiyan ve Müslüman tektanrıcılar pek çok düalist inanç ve pratiğirıca bugün "tektanrıcılık" olarak adlandırdığımız sistemin bazı en temlında köken ve anlayış olarak düalisttir. Sayısız Hıristiyan, Müslüman vvetli bir kötü güce inanır (Hıristiyanlar bunu Şeytan veya İblis olarak adltü güç bağımsız hareket eder, iyi Tanrı'ya karşı mücadele eder ve Tanmadan ortalığı karıştırarak her şeyi altüst eder.Tektanrıcılık nasıl böyle düalist bir inanca bağlı kalabilir (bu arada Eski A

r inanç kesinlikle söz konusu değildir)? Mantıksal olarak bakılırsa bu imkk ve kadiri mutlak bir Tanrı'ya ya da ikisi de kadiri mutlak olmayan iki anırsınız. Oysa insanların çelişkili şeylere aynı anda inanabilme



uazzamdır. Bu yüzden milyonlarca Hıristiyan, Müslüman ve Yahudi'nin aynr mutlak güç sahibi Tanrı'ya hem de ondan bağımsız bir Şeytana işırılmamalıdır. Sayısız Hıristiyan, Müslüman ve Yahudi, iyi Tanrı'nınücadelesinde bizim yardımımıza ihtiyaç duyduğunu düşünecek kadar ileri klaşım diğer başka şeylerin yanında Haçlı seferlerinin ve cihatlarınynağıydı.Özellikle Gnostisizm ile Maniheizm'de hâkim olan diğer bir düalist kavra

den ve maddeyle mana arasındaki keskin ayrımdır. Gnostikler ve Maninrının ruhu ve manayı, kötü tanrının ise madde ve bedeni yarattığını öne srüşe göre insan iyi ruhla kötü bedenin savaş alanıdır. Tektanrıcı bir bakışlamsızdır. Neden bedenle ruh veya maddeyle mana bu derece keskin ayrılden madde ve beden kötü olsun ki? En nihayetinde her şey aynı iyi Tanrıratılmıştır. Bununla birlikte, tektanrıcılar düalizme özgü ikiliklerden de kankü bu ikilikler en başta Kötülük Problemi'ni aşmaya yöneliktir. Bu yüzrazlar zamanla Hıristiyanlık ve Müslümanlık düşüncesinin temelini ennete (iyi tanrının diyarı) ve cehenneme (kötü tanrının diyarı) inanma ken olarak düalistti. Eski Ahit'te bu inancın izi yoktur, ayrıca insanladükten sonra ruhunun yaşamaya devam edeceği de iddia edilmez.Aslında tektanıcılık, çoktanrıcılık ile düalizm ve animizm m

leydoskopudur[74] ve hepsini tek bir ilahi şemsiye altına toplar. Sıradan bir ya Müslüman tek Tanrı'ya inanırken, aynı zamanda düalist bir kavram olaktanrılı azizlere ve animist hayaletlere de inanmaya devam eder. İlahiyzamanlı olarak inanılan farklı, hatta birbiriyle çelişen inançlarla çeşitli knarak benimsenmiş ibadet ve ritüeller için kullandığı bir tanım

ağdaştırmacılık. Aslında bağdaştırmacılık tek başına dünyanın en büyük din

oğanın Kanunumdiye kadar bahsettiğimiz tüm dinlerin ortak bir noktası vardır: Hepsi tanğer doğaüstü varlıklara inanır. Bu, esas olarak tektanrılı ve çoktanrılı inan

an Hıristiyanlar ve Müslümanlar için oldukça açık görünür. Oysa dünyadanrıların tarihi anlamına gelmez. Milattan önceki bin yılda Afrika ve Asya'dni dinler yayılmaya başlamıştı. Hindistan'da Jainizm ve Budizm, Çin'de onfüçyüsçülük, Akdeniz havzasındaysa Stoacılık, Sinizm ve Epikürcülük,ellikleri tanrılara inanmamak olan dinlerdi.Bu inançlar dünyayı yöneten insanüstü düzenin, ilahi irade ve kaprislerin

salarının bir sonucu olduğunu ileri sürer. Doğa yasalarının önemini vurgnlerin bazıları tanrıların varlığını kabul etmeye devam ettiler, ama onlara g

tıpkı insanlar, hayvanlar ve bitkiler gibi doğa yasalarına tabiydi. Tanrıların



nde filler ve kirpiler kadar yeri vardı ve doğa yasalarını fillerin değiştirebha fazla değiştiremiyorlardı. Bu dinlere en iyi örnek, en önemlisi ve hâlâan Budizmdir.Budizmin temel figürü tanrı değil, bir insan olan Siddhartha Gautama'

ancına göre Gautama MÖ 500 civarında küçük bir Himalaya krallığınırafında gördüğü acılardan çok etkilenen genç prens erkeklerin, kadınlarınyaşlıların sadece savaş ve salgın hastalık gibi sorunlarla değil aynı zama

zgınlık ve memnuniyetsizlik gibi şeylerle de boğuştuğunu ve tüm bunların manın ayrılmaz bir parçasıymış gibi olduğunu görmüştü. İnsanlar zenginşinde koşarken bilgi ve maddi birikim yaratıyor, erkek ve kız çocuklatiriyor, evler ve saraylar yapıyorlardı, ama ne yaparlarsa yapsınlar hiçemnun değillerdi. Fakirlik içinde yaşayanlar zenginliği, bir milyonu olanlarhip olmayı hayal ediyordu, iki milyonu olanlar da on milyon istiyordu. Zenşiler bile nadiren memnunlardı çünkü onlar da hastalık, yaşlılık ve ölüm nlandırana dek sonu gelmeyen endişelerle ve kaygılarla boğuşuyorlardı. m biriktirdiği şey buhar olup uçuyordu. Hayat manasız bir yarıştı. Pekçmanın yolu neydi?Gautama yirmi dokuz yaşındayken bir gece gizlice sarayından kaçarak aile

alvarlığını arkasında bıraktı. Kuzey Hindistan'ı baştan başa evsiz bir bzerek bu acılardan kurtulmanın bir yolunu aradı. Aşramları gezdi, gurularınbinde oturdu, ama hiçbir şey onu özgürleştirmedi ve tatmin etmedi.

mutsuzluğa düşmedi ve tamamen özgürleşmesini sağlayacak bir yöntem buktiği dertleri incelemeye koyuldu. İnsanların çileleri ve ızdıraplarınbeplerini ve tedavilerini anlamak için altı yıl boyunca oturup düşündüutsuzluk ve acı bir talihsizlik, sosyal adaletsizlik veya ilahi bir hevesşanmıyordu. Acı, bir insanın kendi davranış örüntüleri sebebiyle ortaya çıkı



Harita 5: Budizmin Gautama'nın içgörüsü, zihnin deneyimlediği şey ne olursa olsun genellikl

k istediğini ve bunun da mutsuzluğa yol açtığını söyler. Zihin hoşuna gitmşadığında şiddetle bu rahatsızlıktan kurtulmak, hoşuna giden bir şey yaşavkin kalıcı olmasını ve yoğunlaşmasını ister, bu yüzden de hep doyzursuzdur. Bu, acı gibi hoşumuza gitmeyen şeyler deneyimlediğimizde çok

rdükçe mutsuz oluruz ve acıdan kurtulabilmek için her şeyi yaparız. Öyifli şeyler yaşadığımızda bile tamamen mutlu değilizdir. Ya keyfimizin brkarız ya da keyfin yoğunlaşmasını dileriz. İnsanlar yıllar boyunca aşkı bulm

ma bulduklarında da nadiren hoşnut olurlar. Bazıları partnerlerinin krakacağından endişe eder, diğerleri hak ettiklerinin daha azına razı olduklari birini bulabileceklerini düşünürler, çünkü hepimiz bunu başaran insanlar tBüyük tanrılar bizim için yağmur yağdırabilir, sosyal kurumlar adalet v

zmetleri sunabilir ve şanslı tesadüfler bizi milyoner yapabilir, ama bunl

mel zihinsel örüntülerimizi değiştiremez. Bu yüzden de en büyük krallar



nde, devamlı acı ve mutsuzluktan kaçarak ve hayat boyu büyük zevklerşarak yaşarlar.Gautama bu kısırdöngüden çıkmanın bir yolunu bulmuştu. Eğer zihin ke

n sıkıcı bir şeyler yaşadığında bu olayları oldukları gibi kabul ederse, oğurmaz. Eğer üzüntüyü, üzüntüden kurtulmayı dileyerek yaşamazsanız gessetmeye devam edersiniz, ama bundan acı çekmezsiniz, hatta üzüntüdnginlik bulabilirsiniz. Eğer mutluluğu, mutluluğun uzayıp yoğunla

timalini düşünmeden yaşamayı başarabilirseniz, akıl sağlığınızı kaybeutluluğu hissedebilirsiniz.Zihnin bütün bu duyguları olduğu gibi kabul etmesini ve başka bir şey ist

sıl sağlarsınız? Mutsuzluğu mutsuzluk, neşeyi neşe, acıyı acı olarak görmaşarırsınız? Gautama zihnin deneyimleri olduğu gibi yaşamasını sağlayacakknikleri geliştirdi. Bu teknikler, zihnin "şu anda ne yaşıyor olabilirdim?" yer

yaşıyorum?" sorusuna odaklanmasını sağlar. Bu tür bir zihinsel durumrdur, ama imkansız değildir.Gautama bu meditasyon tekniklerini birtakım etik kurallara da bağlayarak

rçekte var olan deneyimlere odaklanmalarını kolaylaştırıp çeşitli isntezilere dalıp gitmemelerini de sağladı. Takipçilerine öldürmeyi, gelişigürsızlığı yasakladı; çünkü bu eylemler ister istemez daha fazla şey arzulameşler (daha fazla güç, bedensel haz veya zenginlik). Bu arzular zginlendiğindeyse yerini Nirvana olarak bilinen (kelimenin tam anlndürmek"tir) büyük bir doyum ve huzura bırakır. Nirvana'ya ulaşanlar tümınır, gerçeği olabilecek en yüksek netlikte, fantezilerden ve hayallerden arıneyimlerler. Elbette yine tatsız ve acı dolu deneyimler yaşarlar ancak bunl açmaz. Sürekli arzulamayan, acı çekmez.Budist geleneğine göre Gautama'nın kendisi de Nirvana'ya ulaşmış

mamen kurtulmuştur. O andan itibaren de "Buddha", yani "aydınlanmış klinmiştir. Buddha yaşamının geri kalanını, keşiflerini diğer insanlara anlatı çekmekten kurtarmaya çalışarak geçirmiş ve bu amaçla tüm öğretilerini ında toplamıştır: Arzular acı çekmeye sebep olur, acı çekmektenrtulmanın tek yolu da arzu duymaktan tamamen kurtulmaktır. Bunu yaplu da gerçekliği olduğu gibi yaşaması için zihni eğitmektir.Dharma veyaDhamma olarak bilinen bu öğreti Budistler tarafından doğanın

sası olarak bilinir. Tıpkı modern fizikte e'nin hep mc2'ye eşit olması gibi, "acı ağar" kuralı her zaman ve her yerde geçerlidir. Budistler bu yasaya inanan valiyetlerinin dayanak noktası yapan insanlardır. Tanrıya inanç ise onlar içinşımaz. Tektanrılı dinlerin ilk prensibi şudur: "Tanrı vardır. Benden nudizmin ilk prensibi ise "Acı vardır. Acıdan nasıl kaçınabilirim'dir.

Budizm yağmur yağdırabilen veya zaferler kazandırabilen güçlü varlıknımladıkları tanrıların varlığını yok saymaz ama tanrıların acı çekmeye



zunun yasaları üzerinde etkileri yoktur. Eğer bir insan tüm arzularından arıçbir tanrı ona ızdırap çektiremez. Bunun aksine, eğer arzudan arınamazsa m tanrılar bile onu acı çekmekten kurtaramaz.Pek çok tektanrılı din gibi, Budizm ve diğer modernite öncesi dinler de tan

mekten asla tamamen kurtulamadılar. Budizm insanlara, ekonomik refah vbi meselelerle oyalanmadan, acıdan tamamen kurtulmayı hedeflemelerini öe yandan, Budistlerin yüzde 99'u Nirvana'ya ulaşmadıkları gibi, zamanlar

ölümünü dünyevi başarıların peşinde koşarak geçirdiler ve pek çok değipmaya da devam ettiler. Bunlar arasında Hindistan'daki Hindu tanrıları, TibJaponya'daki Şinto tanrıları örnek verilebilir.Dahası, zamanla pek çok Budist mezhebi kendi Buddhaları ve Bodhisatt

uşan panteonlar geliştirdi. Bunlar, acı çekmekten tamamen kurtulma becemasına rağmen hâlâ bu sefalet döngüsünden çıkamamış sayısız insana yardn bu özgürleşme hamlesinden vazgeçen varlıklardı. Çoğu Budist, tanrıladınlanmış varlıklara tapınmaya başladı ve onlardan sadece Nirvana'ya uğil, pek çok dünyevi sorunla baş etmek için de yardım dilediler. Bu yüzden,

oyunca pek çok Budistin, Buddha ve Buddhisatva'ya seller, salgınlar, hazanmak için dualar, renkli çiçekler, güzel kokulu tütsüler, şeker ve pirinçraştıklarını gözlemleyebiliyoruz.

sana Tapınmakon üç yüz yıl sıklıkla, dinlerin giderek önemini kaybettiği ve sekülarizminğ olarak betimlenir. Teist dinlerden bahsediyorsak bu tanım büyük ölçüde

ma eğer doğa dinlerini de dikkate alacaksak modern çağ yoğun dini öfkeyerülmemiş ölçekte misyonerlik hareketlerine ve tarihteki en kanlı din savhipliği yapmıştır. Modern çağ liberalizm, komünizm, kapitalizm, millazizm gibi yeni birtakım doğa dinlerinin yükselişine tanık olmuştur. Bndilerine din değil, ideoloji adını verirler ama bu sadece anlambilimi ilgibadır. Din insanüstü bir düzene olan inanca dayanan bir insani değerler v

stemiyse, Sovyet Komünizmi İslamdan daha az din değildir.İslam elbette komünizmden farklıdır; dünyayı yöneten insanüstü düzutlak bir tanrının yarattığına inanır. Oysa Sovyet Komünizmi tanrılara inndan tanrılarla pek alakası olmayan Budizmi ise din olarak sınıflıyoruz. Bmünistler de insanın eylemlerini yönlendirmesi gereken, doğal ve ensalara dayanan bir insanüstü düzene inanıyorlardı. Budistler bu yasaların autama tarafından keşfedildiğine inanırken, komünistler Karl Marx, Friedricadimir İlyiç Lenin'in saptadığına inanıyorlardı. Benzerlikler bu kadarla d

ğer dinler gibi komünizmin de kendi kutsal metinleri ve kitapları vardarx'ın yazdığı ve tarihin yakın bir zamanda proletaryanın kaçınılmaz



nuçlanacağını ileri sürenDas Kapital. Komünizmin Bir Mayıs İşçi Bayramı evrimi'nin yıldönümü gibi kutlamaları ve bayramları vardı. Marksist diyalekhiyatçıları ve her Sovyet ordusunun komiser adı verilen, askerlerin ve

ağlılığını denetleyen görevlileri de vardı. Komünizmin de şehitleri, kutsrıca Troçkizm gibi sapkın akımları vardı; Sovyet Komünizmi fanatik vendi, inançlı bir komünist Müslüman veya Budist olamazdı, ve gerekhasına, Marx ve Lenin'in öğretisini yayması beklenirdi.

Bazı okuyucular bu mantık yürütme karşısında rahatsız olabilirler. Eğer sssettirecekse komünizme din değil de ideoloji diyebilirsiniz, hiçbir şey dançları, tanrı merkezli dinler ve doğal yasalara dayandığını iddia eden diiye ayırabiliriz, ama tutarlı olmak için en azından bazı Budist, Daoisezhepleri, bu durumda dinden ziyade ideoloji olarak tanımlamamız gerrşın, pek çok modern ideolojide tanrı inancının sürdüğünü ve bu idellikle liberalizm gibi bazılarının, bu tür bir inanç olmadan anlamsız kautmamalıyız.

Din insanüstü bir düzene olan inanç üzerine kurulu bir insani değerler ve normlar sistemidir. Görelili



ğildir çünkü (en azından şimdiye kadar) bu teori üzerine kurulu herhangi bir insan normu veya mamıştır. Futbol da din değildir çünkü kimse futbol kurallarının insanüstü buyrukları yansıttığını önedizm ve Komünizm ise dindir çünkü üçü de insanüstü bir düzene olan inanç üzerine kurulu bir insğerleri sistemidir. ("İnsanüstü" ile "doğaüstü" arasındaki farka dikkat edin. Budistlerin doğa yasası h yasası olarak tanımladıkları şeyler insanüstüdür, çünkü insanlar tarafından yaratılmamıştır Ancak ik

ğildir.)

* * *

zellikle de aralarında belirgin sınırlar olmadığı için tüm modern inançlacelemek imkansızdır. Bu inançlar en az tektanrıcılık veya Budizm kadar barmaşıktır. Tıpkı bir Budist'in Hindu tanrılarına tapınması veya bir tektanensup birinin Şeytan'ın varlığına inanması gibi, günümüzde sıradan bir nı anda hem milliyetçi (Amerikan ulusunun varlığına ve tarihte oynayacağı m serbest piyasa destekçisi bir kapitalist (serbest rekabetin ve bireysel çüreffeh toplumu yaratacağına inanır) hem de liberal bir hümanist olabilir ratıcıları tarafından birtakım karşı konulamaz haklarla doğduğuna inanır). M. Bölüm'de daha detaylı incelenecek. Kapitalizmin de (modern dinlerin e

mel ilkelerini ve ritüellerini 16. Bölüm'de göreceğiz. Bu bölümün germanist dinleri incelemeye devam edeceğim.Teist dinler tanrılara tapınmaya odaklanır (bu yüzden de adları Yunanca ta

antheos'tan gelen "Teist"tir). Hümanist dinlerse insanlığa, daha doğru bir ifaHpiens'e tapınırlar. HümanizmHomo sapiens'in kendine özgü kutsal bir doğası olbu yüzden tüm diğer hayvanlardan ve varlıklardan temelde farklı olduğuna

ançtır. HümanistlerHomo sapiens'in bu kendisine özgü doğasının dünyadaki eny olduğuna ve evrende olup biten her şeyin manasını belirlediğine inanHpiens'in iyiliği her şeyin üzerindedir ve dünyanın geri kalanıyla tüm diğer carünün faydası için yaşarlar.Tüm hümanistler insanlığa tapınırlar, ancak insanlığın tanımında uzlaşamaristiyanların ve Müslümanların Tanrı'nın kesinkes tanımı üzerinde anlaezheplere bölünmeleri gibi, hümanizm de "insanlık"ın ne olduğu konusunrklılığı yüzünden üç rakip mezhebe bölünmüştür. Günümüzün en önemliezhebi, "insanlık"ın en temel özelliğinin bireysellik olduğunu, bu yüzdegürlüğünün kutsal olduğuna inanan liberal hümanizmdir. Liberallere göretsal niteliği her birHomo sapiens bireyin içinde yer alır, birey olarak insanların

u öz dünyaya anlam katar ve tüm ahlaki ve siyasi otoritenin de kaynağıdır. k veya siyasi bir ikilemle karşılaştığımızda kendimize dönerek iç sesimizi dni insanlığın sesini. Liberal hümanizmin temel ilkeleri, içimizdeki bu seüdahalelere ve gerçekleşebilecek zarara karşı korumaktır. Bu ilkelerin oütüne "insan hakları" diyoruz.

Bu ilkeler liberallerin, örneğin işkenceye ve idam cezasına karşı olma sebodern dönemde Avrupa'da, katillerin kozmik düzeni ihlal ettiği ve



şünülürdü; bu kozmik dengeyi yeniden düzenleyebilmek için de katile işkedürmek gerekiyordu, ki herkes düzenin yeniden tesis edildiğini hakespeare ve Moliere döneminde mide bulandıran idamları izlemek Londrislilerin başlıca vakit geçirme yöntemlerinden biriydi. Günümüz Avrup

nayet işlemek insanlığın kutsal doğasını ihlal etmek olarak görülür ve düzsis etmek için katillere işkence ederek idam edilmez. Bunun yerine, katili onsani" olduğunu düşündükleri biçimde cezalandırırlar, böylelikle hem insan

rumuş hem de yeniden inşa etmiş olurlar. Katilin insan doğasını onurrkese insanlığın kutsallığı hatırlatılmış olur ve böylelikle düzen yeniden kutili savunarak, katilin yaptığı yanlışı doğruya çeviririz.Liberal hümanizm insanları kutsallaştırsa da Tanrının varlığını yok say

ktanrılı inançlar üzerine kuruludur. Her bireyin özgür ve kutsal bir doğasışkin liberal inanç, özgür ve ebedi bireysel ruhlara inanan Hıristiyanlıktaniras alınmıştır. Ebedi ruhlar ve yaratıcı Tanrı dışarıda bırakılınca, liberallearak Sapienslerin nesinin bu kadar özel olduğunu açıklayabilmek giderelmiştir.Diğer bir önemli mezhep de sosyalist hümanizmdir. Sosyalistler "

reyselden ziyade kolektif olduğuna inanırlar. Her bir bireyin iç sesinin Hpiens türünün tamamının kutsallığına inanırlar. Liberal hümanizm bireysel deflerken, sosyalist hümanizm tüm insanlar arasında eşitliği hedefler. Sre eşitsizlik insan kutsallığına karşı yapılabilecek en büyük hakarettirrensel özünden ziyade daha önemsiz özelliklerini öne çıkarır. Örneğinkirlerden daha ayrıcalıklı olduğunda, parayı hem zengin hem de fakirlerdeden daha fazla önemsiyoruz anlamına gelecektir.Liberal hümanizm gibi sosyalist hümanizm de tektanrıcı temeller üzerine

üm insanların eşit olduğu fikri tüm ruhların Tanrı önünde eşit olduğu bktanrıcı görüşün modernize edilmiş hâlidir. Geleneksel tektanırıcılıkla bak hümanist mezhep, en ünlü temsilcisi Naziler olan evrimsel hümanizmdğer hümanist mezheplerden ayıran şey, evrimden çok etkilenmiş farklı binımları olmasıydı. Diğer hümanistlerin aksine Naziler, insanlığı evrensel vy olarak değil, evrim geçirebilen ya da bozulabilen bir tür olarak görüyordstün insan" olabileceği gibi "alt insana" da dönüşebilirdi.



Görsel 20: Bir Nazi propaganda posteri. Sağda "saf bir Aryan" ve solda bir "melez" gösteriliyor. Nazilyranlığı ve bunun yanında alt ırkların insanlığı kirletmesi ve bozmasından duydukları korku çok açıktı



Görsel 21: 1933'ten bir Nazi karikatürü. Hitler üst insanı yaratan bir heykeltıraş olarak gösteriliyor.eral ise süper insanı yaratmak için gereken şiddeti ağzı açık izliyor. (Ayrıca, insan vücudununceltildiğini de gözden kaçırmayın.)

Naziler insanlıktan tiksinmiyordu. Liberal hümanizmle, insan hakmünizmle, insanlığa hayranlık duydukları ve insan türünün çok büyük duğuna inandıkları için savaştılar. Fakat Darwinci evrim mantığında olduğu

çilim yoluyla uygun olmayanların elenmesine ve uygun olanların da hayaemesine izin verilmesi gerektiğini düşünüyorlardı. Zayıf insanların yardımberalizm ve komünizm, hem uygun olmayanların hayatta kalmasını destek

bunların üremesine izin vererek doğal seçilimi bozmuştu. Böyle bir dünyaanlar ister istemez bozuk insanlardan oluşan havuzda boğulacaktır ve insilde daha da zayıf hâle gelerek sonunda yok olacaktır.1942 yılından bir Alman biyoloji kitabının "Doğanın ve İnsanlığı

ölümünde, tüm canlıların hayatta kalmak için acımasız bir mücadele içindğanın birinci yasası olduğu anlatılır. Bitkilerin toprak bulmak, böceklerinn vb. nasıl mücadele ettiği anlatıldıktan sonra, kitap şu şekilde bir özet çıka

Varoluş savaşı zor ve acımasızdır; ancak hayatta kalmanın tek yoludur. Bu mücadele, uyumlu olmaortadan kaldırırken hayatta kalabilecek olanları seçer. [...] Bu doğa yasaları değiştirilemez, hayatta bunu bizzat kanıtlar. Bu yasalar acımasızdır, karşı çıkanları yok eder. Biyoloji bize sadece bitkilerdeğil, yaşamımızda izlememiz gereken yasaları da öğretir ve bunlara göre mücadele edip yaşamak ikuvvetlendirir. Hayatın anlamı mücadeledir. Bu yasalara karşı gelen her kimse vay onun haline.

kabinde,Kavgam'dan bir alıntı gelir. "Doğanın değişmez mantığıyla mücadelışan kişi kendini bir insan olarak hayata getiren mantığa şükran duyacağücadele ediyor demektir. Doğayla mücadele etmek insanın kendi sonunu g]

* * *

çüncü bin yılın şafağında, evrimsel hümanizmin geleceği belirsizdir. Hrilen savaştan sonraki 60 yıl boyunca, hümanizmi evrimle ilişkilendirmH

piens'i geliştirmek için biyolojik yöntemler önermek tabuyken günümüzojeler tekrar moda haline geldi. Artık kimse aşağı ırkları veya insanlldırmaktan bahsetmiyor ama pek çok kişi insan biyolojisiyle ilgili sahip lgiyi kullanarak süper insanlar yaratmak konusunda kafa yoruyor.Aynı zamanda liberal hümanizmle en son bilimsel bulgular arasında gider

vasa bir uçurum oluşuyor ve bu uçurumu daha fazla görmezden gelemiyoryasi ve hukuki sistemlerimiz her bireyin kutsal, bölünemez ve susturulanyası olduğu varsayımına dayanır; yaşamımıza anlam katan bu iç dünya, tüm

yasi otoritenin de kaynağıdır. Bu, her bireyin özgür ve ebedi bir ruh olduğ



leneksel Hıristiyan inancının yeniden doğmuş hâlidir. Yine de geçtiğimiz ikun bir süre boyunca, doğa bilimleri bu inancı sürekli zedelemişganizmasının işleyişini inceleyen bilim insanları, ruh diye bir şey bulderek, insan davranışının hormonlar, genler ve sinapslar tarafından yönlenadenin o kadar da etkili olmadığını iddia etmişlerdir. Davranışı belirleyenmpanzeler, kurtlar ve karıncalarda da aynıdır. Hukuki ve siyasi sistemlerigunsuz keşifleri genelde görmezden gelir. Samimi olarak merak ediyoru

limiyle hukuk ve siyaseti ayıran duvarları daha ne kadar koruyabileceğiz?



13

Başarının Sırrı

CARET, İMPARATORLUKLAR VE EVRENSEL dinler, eninde sonunda dünyanın tüm Sapieugün içinde yaşadığımız küresel dünyada birleştirdi. Bu genişleme ve birlebette durağan ve pürüzsüz değildi. Daha geniş açıdan bakarsak, çok say

ltürden az sayıda büyük kültüre ve en sonunda tek bir küresel topluuhtemelen insanlık tarihinin dinamiklerinin kaçınılmaz bir sonucuydu.Küresel bir topluma ulaşmanın kaçınılmaz olduğunu ileri sürmek, ularesel toplumun mutlaka bugünkü gibi olması gerektiği anlamına gelmiy

aşka türlü toplumlar da ortaya çıkabilirdi. Örneğin bugün İngilizce çok yden Danca değil? Neden bugün yaklaşık iki milyar Hıristiyan ve bir milyarvarında Müslüman varken, sadece 150 bin Zerdüşt var ve neden hiç Manihei bin yıl geriye giderek bütün süreci yeniden oynatabilsek, her seferinde tekselişine ve düalizmin çöküşüne mi tanık olurduk?Böyle bir deney yapamayız, bu yüzden de cevabı bilemiyoruz ama tarihtek

elliği incelemek bize bazı ipuçları verecektir.

Sonradan Anlama Yanılgısırihteki her an bir dönüm noktasıdır. Geçmişten bugüne tek bir yol g

ugünden geleceğe giderken çatallaşarak sonsuz sayıda seçenek sunar.

azıları daha geniş, daha konforlu veya daha belirgindir, dolayısıyla da bçileceğini öngörebiliriz, ancak bazen tarih —ya da tarihe yön verenler— bllara sapabilmektedir.4. yüzyılın başında Roma İmparatorluğu çok sayıda dini seçenekle karşı k

oma, geleneksel ve yeterince çeşitliliği olan çoktanrıcılığa tutunabilirdi, amonstantin içsavaşlarla parçalanmış bir önceki yüzyıla bakarak, açık ve belirlan tek bir dinin etnik açıdan çok bölünmüş olan ülkesini toparlayabileceğinmalı. Resmi din olarak, imparatorlukta zaten bulunan pek çok mezhep ve kçebilirdi: Maniheizm, Mitraizm, İsis veya Kibele kültleri, Zerdüştlük, Yahududizm bile seçenekler arasındaydı. Neden İsa'yı seçti? Hıristiyan teoloşisel olarak etkileyen bir şey mi vardı, yoksa amaçları için kullanmaya duğunu düşündürecek bir unsur mu söz konusuydu? Kendisinin dini bir muş muydu, ya da danışmanlarından biri Hıristiyanların büyük bir hızzandığını ve kendilerinin de bu akıma katılmalarının iyi olacağını mı rihçiler bu konuda tahminlerde bulunabilirler ancak kesin bir cevap vristiyanlığın Roma İmparatorluğu'nunasıl ele geçirdiğini tasvir edebilir amnellikle bu seçeneğin hayat bulduğunu açıklayamazlar.



"Nasıl"ı tarif etmekle "neden"i açıklamak arasındaki fark nedir? "Nasıl"ırbirini izleyen belirli bir olaylar dizisini yeniden kurmaktır. "Neden"i açğer bütün olayları hariç tutarak bu olaylar dizisinin meydana gelişindeki sşkilerini bulmaktır.Bazı akademisyenler Hıristiyanlığın yükselişi gibi olaylar hakkında s

şkileri kurarlar, bu insanlık tarihini biyoloji, ekoloji ve ekonomi güçlerinindirgemektedir. Bu akademisyenler, Roma döneminin Akdeniz havzasınd

netik ve ekonominin tektanrılı bir dinin yükselişini kaçınılmaz kılan şeylee sürerler. Öte yandan çoğu tarihçi, bu tür determinist teorilere şüpheyle yu da tarihin bir akademik disiplin olmasının en ayırt edici yönlerinden biridirihsel periyodu daha iyi bildikçe, olup bitenin neden şu veya bu şekildlmiş olduğunu açıklamakdaha zor hâle gelir. Belli bir dönem hakkında sadecelgi sahibi olanlar, genellikle eninde sonunda baskın hâle gelmiş olasılığa geriye dönük bir bakışla neden bu sonucun aslında kaçınılmaz olduğunu k

lışırlar. Konu hakkında daha derinlemesine bilgi sahibi olanlar ise tercihlları daha iyi fark ederler.Aslında o dönemi iyi bilenler (yani o dönemde yaşayanlar) bir anlamd

anlardı. Konstantin yönetiminde, ortalama Romalı için gelecek sisleybolmuştu. Tarihin altın kurallarından biri, geriye dönüp bakınca bariz olaryin olay esnasında son derece belirsiz olmasıdır. Bu, günümüzde de aynıdonomik krizden çıktık mı, yoksa daha kötüsü mü gelecek? Çin süper bir gü

üyüyecek mi? ABD hegemonyasını kaybedecek mi? Köktendinciliğin yüksetkisi altına alacak bir dalga mı, yoksa uzun dönemde etkisini yitirecek ge

ı? Çevre felaketine doğru mu, teknolojik bir cennete doğru mu gidiyoruzrumlar için çok güçlü argümanlar geliştirilebilir, ancak sonuçtan emin

nümüzdeki on yıllarda insanlar geriye dönüp baktıklarında bu sorularınvabının çok açık ve net olduğunu düşünecekler.Burada özellikle belirtilmesi gereken bir nokta, o anda yaşayanlara çok dü

bi görünen şeylerin sıkça gerçekleşmesidir. Konstantin MS 306'da tahtaristiyanlık küçük bir gruba özgü bir doğu mezhebiydi. Eğer o dönem Hır

oma İmparatorluğu'nun resmi dini olacağını söyleseydiniz, herkes size klerdi; aynen bugün 2050'de Hare Krişna'nın ABD'nin resmi diniylediğinizde gülecekleri gibi. Benzer şekilde, Ekim 1913'te küçük ve radzbi olan Bolşeviklerin, dört yıl içinde ülkenin tamamını ele geçirecekleriniç kimse düşünemezdi. 600 yılında, bir grup çöl Arabının kısa süre içinkyanusu'ndan Hindistan'a kadar tüm toprakları fethedeceğini ileri sürmeksantık dışıydı. Gerçekten de eğer Bizans ordusu ilk saldırıyı püskürtebilsuhtemelen bir grup duayen dışında kimsenin bilmediği bir mezhep olarak

u durumda akademisyenlerin işi çok kolay olacaktı; Arabistan'ın uzak ve geşesinde doğan bir inancın neden yayılamadığını kolayca açıklayabilecekler



Elbette her şey mümkün değildir; coğrafi, biyolojik ve ekonomik güçler zerler ama bu sınırlar şaşırtıcı gelişmeler için yeterince çok alan bırlişmeleri determinist yasalarla açıklayamayız.Bu açıklama, tarihin determinist olmasını bekleyenleri hayal kırıklığ

eterminizm çekicidir, çünkü hem dünyamızın hem de inançlarımızın tarihçınılmaz bir sonucu olduğunu ima eder. Bu mantığa göre, bugün ulus dşıyor olmamız, ekonomimizi kapitalist ilkelere göre düzenlememiz ve insa

vvetle inanmamız çok doğal ve kaçınılmazdır. Tarihin determinist olmadmek bugün pek çok insanın milliyetçiliğe, kapitalizme ve insan haklarına r tesadüf olduğunu kabul etmek demektir.Tarih determinist bakışla açıklanamayacağı gibi, kaotik olduğu için de önrihte o kadar çok etken o kadar karmaşık biçimde etkileşime girer kğişiklikler bile sonuçta çok büyük farklar yaratabilir. Buna ek olarak, viye" bir kaotik sistemdir. Kaotik sistemler iki tiptir; birincisi öngğişmeyen kaotik sistemdir. Örneğin hava durumu birinci seviye bir kaotik

ok sayıda şeyden etkilenmekle birlikte giderek daha fazla sayıda etmeni dlgisayar modellemeleri geliştirerek giderek daha iyi hava tahminleri yapabilİkinci seviye ise öngörülere göre değişen kaos tipidir, bu nedenle de asla

arak tahmin edilemezler. Piyasalar ikinci seviye kaotik sistemlerdir. Yayatını yüzde yüz isabetle tahmin edecek bir program yazarsak ne olur? Pında bu tahmine göre pozisyon alacak ve bu yüzden de tarçekleşmeyecektir. Eğer şimdiki fiyat, varil başına 90 dolar ise ve bu yanılmogramı fiyatın yarın 100 dolar olacağını öngörürse tacirler öngörülen artıştan hemen bugünden petrol almaya koşacaktır. Bunun sonucunda da varil btesi günü beklemek yerine o günden 100 dolara yükselecektir. Peki bu durn ne olacaktır? Bunu kimse bilemez.Siyaset de ikinci seviye bir kaotik sistemdir. Çoğu kimse, Sovyetol

vrimlerini, Ortadoğu uzmanlarını da 2011'de meydana gelen Arap göremedikleri için eleştirmiştir, ancak bu haksızlıktır. Devrimler tangörülemezler. Öngörülebilir bir devrim asla patlak vermez.Bunun sebebi nedir? 2010'da olduğunuzu ve dâhi bir siyaset bilimcinin b

ogramı yazdığını hayal edin. Bu program asla yanılmıyor, şık ve albenili bir devrimleri önceden tahmin edebilen bir program olarak pazarlanıyor. B

ısır Başkanı Hüsnü Mübarek'e sunuluyor ve yüklü bir ücret karşılığındhminlere göre Mısır'da gelecek yıl bir devrim olacağını söylüyor. Bu durum

yapardı? Muhtemelen hemen vergileri indirir, vatandaşlara milyonlarca dotarır ve ne olur ne olmaz diyerek güvenlik tedbirlerini artırırdı. Sonuç olalemler işe yarar ve bir sonraki yıl devrim falan olmazdı. Mübarek parasını

lim insanlarına "algoritmanız beş para etmez! Harcadığım o kadar parayni bir saray yapabilirdim!" diye bağırırdı. Bilim insanlarıysa kendilerini



vrimin gerçekleşmeme sebebi bizim öngörmüş olmamız," diye savunurlarduhafızlarına "olmayacak şeyleri öngören peygamberler mi yani? Kahireöylelerinden bir düzinesini yok pahasına alabilirdim," diyerek bilim ituklanmasını emrederdi.Öyleyse neden tarih okuyoruz? Fizik veya ekonominin aksine, tarih doğr

hminlerde bulunmak için uygun araç değildir. Geleceği bilmek için değilnişletmek, mevcut durumumuzun ne doğal ne de kaçınılmaz olduğunu a

nuç olarak önümüzde akla hayale gelmeyecek olasılıklar bulunduğunu anrih okuyoruz. Örneğin Avrupalıların nasıl olup da Afrikalıları boyundurukdıklarını anlamak, bize ırk hiyerarşisinin kesinlikle doğal veya kaçınılmazdünyanın farklı bir şekilde de düzenlenmiş olabileceğini fark etmemizi sağ

Kör Kleiorihin yaptığı seçimleri açıklayamayız, ama bunlar hakkında önemli

ulunabiliriz: Tarihin seçimleri insanlığın faydası için yapılmamıştır. Tarihsanların iyilik ve mutluluğunun geliştiğine dair hiçbir kanıt yoktur. İnsanlaltürlerin daha başarılı olduğuna ve iyi yayıldığına, buna karşılık insanlar ii olan kültürlerin ortadan kaybolduğuna dair de kanıt yoktur. Hırisaniheizm'den veya Arap İmparatorluğu'nun Sasani İmparatorluğu'ndanduğuna dair kanıt yoktur.Tarihin insanlığın yararına dönük ilerlediğine dair kanıt yoktur, çünkü

rarı nesnel şekilde ölçebilecek bir ölçüden yoksunuz. Farklı kültürler

killerde tanımlar ve bunlar arasında karar verebilmek için elimizde bir öalipler elbette kendi tanımlarının doğru olduğundan hep emindirler, iyi lara inanalım? Hıristiyanlar doğal olarak Hıristiyanlığın Maniheizm'e üstünsanlığın yararına olduğunu düşünürler, ama eğer Hıristiyan dünya nimsememişsek onlara inanmamız için hiçbir sebep yoktur. Müslüma

mparatorluğu'nun çöküşünün insanlığa faydalı olduğunu düşünürler amarüşler ancak Müslüman dünya görüşünü benimsersek anlamlı olur. Hırisüslümanlık yenilerek unutulmuş olsaydı, bugün belki de hepimiz daha iyi bşıyor olacaktık.Giderek daha fazla sayıda akademisyen, kültürü bir zihinsel enfeksiyon vbi değerlendirerek, insanları da bu parazitlerin yaşadığı konaklar olarak tanrüs gibi organik parazitler, kendilerini ağırlayan bedende yaşar ve çodenden öbürüne yayılır, zayıf düşürür hatta bazen ölümüne sebep olurlar

aşka bir bedene geçişine izin verecek kadar yaşadığı müddetçe ağırlayrumu paraziti ilgilendirmez. Kültürel fikirler de insanların zihninde bu şr, birinden öbürüne yayılır ve zamanla ağırlayanı zayıf düşürür, hatta bazebep olur. Kültürel bir öğe (örneğin Müslümanların bulutların üstündeki ce



omünistlerin burada yeryüzündeki cennete inançları) bazen ölüm pahasınsanları belli bir fikri yaymaya ikna eder. Böylece insan ölür, fakat fikirler yu yaklaşıma göre kültürler (Marksistlerin genellikle düşündüğünün aksintü niyetliler tarafından insanları istismar etmek için üretilmiş komplolar de

yade, kültürler tesadüfen ortaya çıkan ve ortaya çıktıktan sonra etkilenenydalanan zihinsel parazitlerdir.Bu yaklaşım zaman zaman memetik olarak adlandırılır ve tıpkı organik ev

ı verilen organik bilgi birimlerinin yeniden üretilmesine dayanması gibrimin de "mem" adı verilen kültürel bilgi birimlerinin yeniden üyandığını iddia eder.[76] Dolayısıyla başarılı kültürler diğer insanlara maydası ne olursa olsun memlerini yeniden üretmekte başarılı olan kültürlerdiBeşeri bilimler alanındaki akademisyenler memetiği aşağı görerek bun

reçleri kaba saba biyolojik benzetmelerle ve paralelliklerle açıklamaylamında amatörce bir çaba olarak değerlendirirler, ama yine bu akademisyğu memetiğin ikiz kardeşine gönülden bağlıdır: postmodernizm. Posşünürler kültürlerin yapıtaşı olarak memlerden ziyade söylemlerden bacak onlar da kültürlerin insanlığın iyiliğini umursamadan kendilerinilıştığını kabul ederler. Örneğin milliyetçiliği 19. ve 20. yüzyıllarda ortaümcül bir salgın olarak tanımlarlar ve savaşların, baskının, nefretin ve bebi olarak görürler. Öyle ki, bir ülkenin insanları bu salgına kapıldığı akedekiler de buna kapılıyordu. Herkesi insanların iyiliği için çalıştığınailliyetçilik virüsünün, insanlardan çok kendisine faydası vardı.Benzer argümanlar sosyal bilimlerde oyun kuramı şemsiyesi altında oldu

arak bulunabilir. Oyun kuramı, çok oyunculu sistemlerdetüm oyuncuların zaan görüşlerin ve davranış örüntülerinin nasıl olup da kök salıp yayılabildiğlahlanma yarışı buna çok tipik bir örnektir. Çoğu zaman silahlanma yarıasına sebep olur ve güç dengesini de değiştirmez. Pakistan gelişmiş savnca Hindistan da aynı şekilde cevap verir, Hindistan nükleer bomba gelikistan da onun arkasından gelir, Pakistan donanmasını büyütür, Hindistvap verir. Sürecin sonunda güç dengesi büyük ölçüde ilk durumda olduğu h

ma eğitim veya sağlığa harcanmış olabilecek milyarlarca dolarla silah aununla birlikte, silahlanma yarışı karşı durması zor bir dinamiktir. "Silahlar ülkeden diğerine virüs gibi yayılan bir davranış biçimidir; evrimsel hayatniden üreme stratejisine harfiyen uygun olarak kendisine fayda sağlar rkese zarar verir. (Silahlanma yarışının da aynen genler gibi herhangimadığını, bilinçli olarak hayatta kalmaya ve üremeye çalışmadığını unutmamolayısıyla yayılışı güçlü bir dinamiğin hedeflenmeyen bir sonucudur.)

Adına ne derseniz deyin (oyun teorisi, postmodernizm veya memeti

namikleri insanların iyiliğini ve mutluluğunu artırmaya dönük değildir. Taşarılı kültürlerinHomo sapiens için en iyisi olduğunu düşünmemiz için hiçbir



veri yoktur. Tıpkı evrim gibi, tarih de bireysel organizmaların mutluluğunukkate almaz. Bireyler de genellikle tarihin akışını kendi lehlerine değiştirk bilgisiz ve güçsüzdürler.

* * *

rih bir dönemeçten öbürüne yol alırken bilinmeyen, gizemli bir sebeple önnra ötekini seçer. 1500 yılı civarında tarih en önemli seçimini yaparak sadeğil, muhtemelen gezegendeki tüm yaşamın da kaderini değiştirdi. Biz blimsel Devrim adını veriyoruz. Bu devrim, tarihte o döneme kadar önenamamış, Afrika-Asya'nın en batı ucunda bir yarımada olan Batı Avrupan veya Hindistan gibi o kadar yer dururken, Bilimsel Devrim neden oraeden ikinci bin yılın ortasında başladı da iki yüz yıl önce veya üç yüaşlamadı? Bunların cevabını bilmiyoruz. Akademisyenler bununla ilgili otaya attılar ama bunların hiçbiri kesin olarak ikna edici değildir.

Tarihte çok sayıda olasılık vardır ve bu olasılıkların çoğu hiç gerçrumdadır. Tarihin nesiller boyunca Bilimsel Devrim'i es geçerek akıp gitmek oldukça akla yatkındır, tıpkı Hıristiyanlığın, Roma İmparatorluğuından yapılmış paraların olmadığı bir tarihi hayal etmek gibi.



IV. Kısım

BİLİMSEL DEVRİM

Görsel 22: 16 Temmuz 1945, sabah 05:29:53, Alamogordo.

k atom bombası patlatıldıktan sekiz saniye sonrası. Nükleer fizikppenheimer patlamayı gördükten sonra Bhagavad Gita'dan alıntı yapar: nyaları yıkan ölümün kendisiyim."



14

Cehaletin Keşfi

R İSPANYOL KÖYLÜSÜ 1000 YILINDA uyuyakalıp, beş yüz yıl sonra Kolomb'un müretna, Pinta ve Santa Maria gemilerine binerken çıkardığı patırtı esnasındsaydı, dünya yine de gözlerine çok tanıdık gelirdi. Teknolojide, yaşam biçim

nırlarda pek çok değişiklik yaşanmış olsa da, bu ortaçağ gezgini yine dinde hissederdi. Buna karşılık, Kolomb'un denizcilerinden biri benzer bir u. yüzyılda bir iPhone'un sesiyle uyansa, etrafındaki dünya tanıyamayacağı bancı gelirdi. Kendi kendine "Yoksa burası, cennet ya da cehennem rabilirdi.Geçtiğimiz beş yüz yıl, insan hâkimiyetinin daha önce görülmemiş olakselişine tanık oldu. 1500 yılında dünyada yaklaşık 500 milyonHomo sapiens v

ugünse bu sayı tam 7 milyardır.[77] 1500 yılında insanlar tarafından üretilen tophizmetlerin bugünkü dolar üzerinden değeri yaklaşık 250 milyardı,[78] bugünse

etim yaklaşık 60 trilyon dolar.[79] 1500 yılında insanlar günde 13 trilyon kalorketirken, bugünkü enerji tüketimi günde 1500 trilyon kalori.[80] (Bu rakamlara in, insan nüfusu 14 kat artmasına karşın üretim 240, enerji tüketimiyse 115 rumdadır.)Tek bir savaş gemisinin günümüzden Kolomb dönemine gittiğini düşün

nta ve Santa Maria'yı saniyeler içinde sala çevirdikten sonra dünyadaki

çlerin donanmalarını tek bir çizik bile almadan yok edebilirdi. Günümüzünk gemisi, Kolomb dönemindeki dünyanın tüm ticaret filolarının elindeki tüşıyabilirdi,[81] modern bir bilgisayar ortaçağdaki tüm bilgileri ve tablolapolayabilir, üstelik geriye de epey boş alan kalırdı. Benzer şekilde günümr banka, dünyanın eski krallıkların hepsinin toplamından daha fazla paraya 1500 yılında pek az şehrin 100 binden fazla nüfusu vardı; çoğu bina kerp

mıştan yapılıyordu ve üç katlı bir bina gökdelen sayılıyordu. Sokaklar tekerlu toprak yollardan ibaretti ve bunlar yazın çok tozlu, kışınsa çamurla k

yalara, atlara, keçilere, tavuklara ve az sayıda at arabasına hizmet hirlerdeki en bilindik gürültüler insan ve hayvan sesleriyle zaman zaman rışan çekiç ve testere sesleriydi. Gün batımında şehirler kapkaranlık oluada sırada bir mumun veya titrek bir meşalenin ışığı görülürdü. Böyle şayan biri modern İstanbul'u, New York'u veya Mumbai'yi görse ne düşünür16. yüzyıldan önce hiçbir insan Dünya'nın etrafını dolaşmamıştı, bu duru

acellan'ın gemileri 72 bin kilometrelik bir yolculuğu tamamlayıp İspanene kadar değişmedi. Bu yolculuk üç yıl sürmüş, ayrıca Macellan da dahtılan neredeyse herkesin canına mâl olmuştu. 1873'te Jules Verne,



aceraperest olan Philea Fogg'un Dünya'nın etrafını 80 günde dolaşabilecebiliyordu; bugün orta sınıfa mensup herhangi biri, dünyanın etrafını 48 lay ve güvenli bir biçimde dolaşabiliyor.1500 yılında insanlar dünyanın yüzeyiyle sınırlıydı, kuleler yapabiliyor v

manabiliyorlardı ama gökyüzü kuşlara, meleklere ve tanrılara ayrılmıştı. 269'da insan Ay'a ayak bastı, bu sadece tarihsel değil, evrimsel hatta

aşarıydı. Evrimin bundan önceki dört milyar yıllık tarihi boyunca, hiçbir

ünyanın atmosferinden çıkmayı başaramamış ve hiçbiri Ay'ın yüzeyine ulaşTarihin büyük bölümünde, insanlar gezegendeki organizmaların yüzde ani mikroorganizmalarla) ilgili hiçbir şey bilmiyordu, çünkü onlarla illmemiz gerekmiyordu. Her birimizin vücudunda, önemli fonksiyonları yerilyarlarca tek hücreli canlı var. Bu yaratıklar hem en iyi arkadaşlarımız, hemşmanlarımız. Bazıları besinlerimizi sindirip midemizi temizlerken, bstalıklara sebep olur ve salgınlar başlatır. Bununla birlikte, insan göikroorganizmayı ilk kez görmesi ancak 1674'te, Anton van Leeuwenhoekikroskopuyla bir damla suya bakıp içinde minik yaratıklardan oluşan duğunu fark ettiğinde gerçekleşti. Bunu takip eden üç yüz yıl boyunca, insayıda mikroskobik yaratıkla tanıştılar. Sonuçta bunların sebep olduğu estalıkların bazılarını yenebildik ve mikroorganizmaları tıp ve sanayinşabildik. Bugün bakterileri yöneterek ilaçlar ve biyoyakıt üretip, paraebiliyoruz.Öte yandan, geçtiğimiz beş yüz yılın en önemli olayı 16 Temmuz 1945

29:45'te gerçekleşti. Tam olarak bu saniyede Amerikan bilimcileri ilk atoew Mexico eyaletinin Alamogordo şehrinde patlattılar. Bu andan itibaredece tarihin akışını değiştirebilme değil, tarihi sona erdirebilme kapasitesidu.

* * *

amogordo'ya ve Ay'a ayak basmaya izin veren tarihsel süreç Bilimsel Delinir. Bu devrim süresince insanlık bilimsel araştırmalara kaynak aktararakiktarda yeni güçler edinmiştir. Bu bir devrimdir çünkü 1500 yılı civarına dni tıbbi, askeri ve ekonomik güçler elde edebilmeye şüpheyle yaklaşmışlar

zenginler, eğitime ve araştırmaya, yeni beceriler edinmekten ziyade elderuyabilmek için kaynak ayırırlardı. Modern öncesi yönetici rahiplere, fiirlere para vererek, kendi yönetimlerinin meşruluğunun ve toplumsardürebilmesini umarlardı; yeni ilaçlar, yeni silahlar icat etmek veya

üyümeyi canlandırmak gibi hedefleri yoktu.



Bilimsel Devrim'in geri besleme döngüsü. Bilim,kaydetmek için araştırmadan fazlasına ihtiyaç duyve ekonominin karşılıklı olarak birbirini destekle bağlıdır. Siyasi ve ekonomik kurumlar bilimsel aiçin çok önemli olan kaynakları yaratır. Bunun ka bilimsel araştırma da diğer şeyler yanında yeni kaelde etmek için gereken yeni güçler yaratır.

Geçtiğimiz beş yüz yıl boyunca, insanlar bilimsel araştırma yoluyla derek geliştirebileceklerini fark ettiler. Bu kör bir inanç değildi, ampirifalarca kanıtlanmıştı. Buna ilişkin kanıtlar arttıkça, devletler ve zenginler zla kaynak ayırmaya istekli hâle geldiler. Bu tür yatırımlar olmadan,rüyebilir ne mikroorganizmaları düzenleyebilir ne de atomu parçala

rneğin ABD yönetimi, geçtiğimiz yıllarda nükleer fizik araştırmalarına lar ayırdı. Bu araştırmalarla üretilen bilgi, nükleer elektrik santrallerini yapöylelikle Amerikan sanayisi için ucuz elektrik üretebilmeyi sağladı. AyrıBD yönetimine vergi ödüyor ve bu verginin bir kısmı tekrar nükleer fizik izla araştırma yapılmasına kaynak olarak ayrılıyordu.Modern insanların araştırmalar yoluyla yeni güçler elde edebilme bydukları inanç neden giderek arttı? Bilim, siyaset ve ekonomi arasındarattı? Bu bölüm modern bilimin kendine özgü doğasına bakarak, sorunun r kısmını cevaplamaya çalışacak. Sonraki iki bölüm de bilim, Avrupa impkapitalist ekonomi arasındaki ittifakın kuruluşunu inceleyecek.

noramus (Bilmiyoruz)sanlar en azından Bilişsel Devrim'den bu yana evreni anlamaya çalıştılarğa yasalarını anlamak için ciddi zaman ve çaba harcadılar; fakat moderemli konuda kendisinden önceki tüm geleneklerden ayrılmaktadır:

Cehaleti kabullenmek: Modern bilim, "bilmiyoruz" anlamına gelen Latincedayanır ve hiçbir şeyi bilmediğimizi varsayar. Bundan daha da önemlisi, şu bildiğimizi sandığımız şeylerin zamanla yanlış çıkabileceğini de kabul edkavram, fikir veya teori kutsal ve eleştiriden muaf değildir.Gözlem ve matematiğin temel önemi: Modern bilim cehaletimizi peşinen kaederek yeni bilgiye ulaşmayı hedefler, bunu da gözlemler yaparak ve sonr

matematiksel araçlarla bu gözlemleri kapsayıcı teorilere dönüştürerek gerYeni güçlerin elde edilmesi: Modern bilim teoriler üretmekle yetinmez, bu t



yeni güçler edinmek ve bilhassa da yeni teknolojiler geliştirmek için kull

limsel Devrim bilgi değil, her şeyden önce cehalet devrimiydi. Bilimaşlatan büyük şey, insanların en önemli sorularının cevaplarını bilmşfetmeleriydi.İslam, Hıristiyanlık, Budizm ve Konfüçyüsçülük gibi modern öncesi bilginyayla ilgili önemli olan her şeyin bilindiğini iddia etti. Büyük tanrılar, ka

k Tanrı veya akil insanlar herkesi kapsayan bilgeliğe sahiplerdi ve bunlarleneklerle veya yazıyla aktarmışlardı. Sıradan ölümlüler bu eski mlenekleri inceleyerek ve onları tam olarak anlamaya çalışarak bilgi edinirlur'an'ın veya Vedalar'ın evrenle ilgili bazı kritik bilgilere sahip olmadığınıların etten kemikten yapılma yaratıklar tarafından keşfedileceğini düşüneanaksızdı.Eski bilgi gelenekleri sadece iki tür cehalet olduğunu kabul ettiler. Birinbi

haletiydi. Gerekli bilgiyi alması için yapması gereken tek şeyse daha b

rmaktı; henüz kimsenin bilmediği bir şeyi keşfetmeye gerek yoktu. Özyılda bir İngiliz köylüsü insanlığın nasıl oluştuğunu öğrenmek istediğindeleneğinin kesin cevaba sahip olduğunu varsayardı. Tek yapması gereken köyrmaktı.İkincisi,bir geleneğin tamamının sadeceönemsiz şeyleri bilmemeseydi. Eski ta

ya bilge kişilerin bize anlatmadıkları, tanım gereği önemsizdi. Örneğin ylüsünün, örümceklerin nasıl ağ ördüğünü rahibe sorması anlamsızdı, çünk

gili Hıristiyan metinlerinde bir cevap yoktu. Ancak bu Hıristiyanlığın yetelamına gelmezdi. Daha ziyade, örümceklerin nasıl ağ ördüğünü anlamanduğu anlamına gelirdi. En nihayetinde, Tanrı elbette örümceklerin bunu naliyordu ve bu eğer çok önemli olsaydı, özellikle de insanın refahı ve kuemli olsaydı, Tanrı İncil'e detaylı, kapsayıcı bir açıklama eklerdi.Hıristiyanlık insanların örümcekleri incelemesini yasaklamadı, ama b

aştırmacıları —ortaçağ Avrupa'sında olduysa bile— toplumdaki önemsbul etmek ve buldukları şeylerin Hıristiyanlığın ebedi hakikati yanındalamsız kaldığını kabul etmek zorundaydılar. Bir araştırmacı örümcekler,ya Galapagos ispinozu hakkında ne keşfederse keşfetsin, bu önemsiz bzlası değildi ve toplum, siyaset ve ekonominin temel gerçekliklerine hiçbir Aslında konu asla bu kadar basit değildi. Her çağda, en dindar ve munemlerde bile,tüm bir geleneğin, hakkında hiçbir şey bilmediğiönemli şeyler oldudia edenler oldu. Ancak bu insanlar genellikle görmezden gelindi veya sürni bir gelenek yaratarak bilinebilecek her şeyikendilerinin bildiğini iddia rneğin Muhammed peygamber de dini hayatına ilahi gerçeklerden haberrapları eleştirerek başlamıştı. Ancak Muhammed kısa süre içindekendisinrçekten haberdar olduğunu iddia etmeye başladı ve takipçileri onu "Peyg



ührü" olarak adlandırmaya başladı. Bu andan itibaren Muhammed'in vahaşkası gereksizdi.

Modern bilim ise kendine özgü bir bilgi geleneğine sahiptir, ziraen önemli sogili kolektif cehaletin söz konusu olduğunu bilir. Darwin hiçbir zaman kBiyologların mührü" olduğunu ve hayatın sırrını tam olarak ve ebediyete dekdia etmemiştir. Yüzyıllar süren yoğun bilimsel araştırmalardan sonra biyolosıl bilinç geliştirdiği konusunda hâlâ iyi bir açıklamaları olmadığını itira

zikçiler Big Bang'e neyin yol açtığını veya genel görelilik teorisiyekaniklerini nasıl bağdaştıracaklarını hâlâ bilemiyorlar.Birbiriyle yarışan bilimsel teoriler sürekli geliştirilen yeni kanıtlar ışığın

kilde tartışılıyor. Bu konuda en bilinen tartışmalardan biri ekonominin ilmesi gerektiğidir. İktisatçılar kişisel olarak kendi yöntemlerinin en iyise sürebilirler ama bu konudaki hâkim görüş her finansal krizle ve borsanınğişir ve genellikle de ekonomiye ilişkin nihai şeyin henüz söylenmemiş oilir.Belirli teoriler eldeki mevcut kanıtlarla o denli güçlü bir şekilde desteklernatif teoriler uzun süredir gözden düşmüş durumdadır. Bu teoriler doğbul edilir, ama herkes yeni ve teoriye karşıt kanıtlar ortaya çıkması dorinin gözden geçirileceğini veya doğru kabul edilmekten vazgeçileceğiniunlara iyi örnekler plato tektoniği ve evrim teorisidir.

Cehaleti itiraf etmek modern bilimi önceki tüm geleneklerden daha dinasorgulayıcı kılarken, dünyanın nasıl işlediğini anlamak ve yeni teknolojilernusundaki kapasitemizi olağanüstü derecede artırdı. Öte yandan aynı d

alarımızın uğraşmak zorunda kalmadığı ciddi bir problemle karşı karşıya byi bilmediğimiz ve hatta sahip olduğumuz bilginin bile kesin olmadığı rsayımımız milyonlarca yabancının etkili bir işbirliği yapmasını sağlitlerimizi de etkiledi. Bilimsel kanıtlar bu mitlerin çoğunun kuşkulu olduğyduğunda toplumlar nasıl bir arada durabilir? Topluluklarımız, ülkelerimuslararası sistem nasıl işler?Sosyopolitik düzeni istikrarlı hâle getirmeye çalışan tüm modern d

limsel olmayan iki yöntemden birine dayanmaktan başka çaresi yoktu.

Bir bilimsel teoriyi, hâkim bilimsel pratiğe aykırı olarak,nihai ve mutlak doğruetmek. Bu yöntem Naziler (ırk politikalarının biyolojik olguların sonucu oiddia etmişlerdi) ve komünistler (Marx ve Lenin'in nihai ve asla çürütülemekonomik doğrulara sahip olduklarını iddia etmişlerdi) tarafından kullanıİşin içinden bilimi çıkarıp,bilimsel olmayan mutlak gerçeğe uygun olarak yaşanmistemek. Liberal hümanizm de aynı stratejiyi uyguladı; insanların kendile

değerlerinin ve haklarının varlığına ilişkin dogmatik bir inanç üzerine kur bu inancın,Homo sapiens hakkında bilimsel araştırmalar sayesinde edinilen



bulgularla hiçbir alakası yoktu.

kat bu durum bizi şaşırtmamalıdır. Bilimin kendisi bile araştırmaları meşrureken mali desteği yaratmak için dini ve ideolojik inançlara itibar etmek lmıştır.Modern kültür, cehaletimizi kabullenme konusunda yine de önceki tüm kü

ha açıktır. Ayrıca modern toplumsal düzenlerin bir arada kalmasını sağlay

ylerden biri de teknolojiye ve bilimsel araştırma yöntemlerine dönüğrulara ilişkin inançları da bir ölçüde ikame edebilen, neredeyse dini sadar koyu bir inançtır.

ilimsel Dogmaodern bilimde dogma yoktur, ama araştırma yöntemleriyle ilgili ortak birdır ve bunlar ampirik gözlem yapmaya dayanır (duyularımızın en azındzlemleyebileceğimiz şeyleri matematiksel araçların yardımıyla bir araya geTarih boyunca insanlar, genellikle çok sınırlı, ampirik gözlemler yaptılar. Etiyacınız olan cevaplar mevcutken neden gözlem yapmaya kaynak ayırasınızsanlar bazı çok önemli soruların cevaplarını bilmediklerini itiraf ettiklerintamni bilgilere ihtiyaçları olduğunu anladılar. Şu an hâkim olan modernntemi, eski bilginin yeterli olmadığı ön kabulünü benimser. Asıl çaba eskcelemek yerine yeni gözlemler ve deneyler yapmaya yoğunlaşmıştır. Günçmişteki gelenekle çatışıyorsa gözleme öncelik veririz. Elbette uzakceleyen fizikçiler, Bronz Çağı'ndan kalma bir şehirden çıkarılan bulgularıkeologlar veya kapitalizmin ortaya çıkışını inceleyen siyaset bilimcilemsiz kabul etmezler ve çalışmaya geçmiş bilgelerin söylediklerini ve celeyerek başlarlar. Ancak geleceğin fizikçileri, arkeologları ve siyaseiversitedeki ilk yıllarından itibaren görevlerinin Einstein, Heinrich Schliemeber'in bildiklerinin ötesine geçmek olduğunu öğrenirler.

* * *

aha fazla gözlem daha fazla bilgi anlamına gelmez. Evreni anlamak için göpsamlı teorilere bağlayabilmemiz gereklidir. İlk gelenekler teorilerikayelerle formüle ederken, modern bilimse matematiği kullanır.İncil'de, Kur'an'da, Vedalar'da veya Konfüçyüs klasiklerinde çok az formü

sap vardır. Geleneksel mitoloji ve metinlerin genel yasaları matematiksel kü formatında sunulmuştur. Örneğin Maniheizm dünyanın iyi ve kötü arvaş alanı olduğunu ileri sürer. Kötü güç maddeyi, iyi güç ise ruhu yaratmışu ikisi arasında kalmıştır ve iyi veya kötüden birini seçmek durumundadır. Y



ygamber bu iki gücün kuvvetlerini matematiğe dökerek insanların görmeye yardım edecek bir formül geliştirmeye çalışmadı. Örneğin hiçbirsan üzerinde etkili olan güç, ruhunun ivmelenmesinin vücudun ölünmesine eşittir," gibi bir hesap ortaya koymadı.

Bu, tam olarak bugünkü bilim insanlarının başarmaya çalıştığı şey. 16ewton belki de modern tarihin en önemli kitabı olan"Doğal Felsefenin Matekeleri"ni yayımladı. Newton hareket ve değişime ilişkin genel bir teo

ewton'ın teorisinin büyüklüğü, düşen elmalardan kayan yıldızlara evrenaddelerin hareketini üç basit matematik yasası kullanarak açıklayabgörebilmesindeydi.Bundan böyle bir top güllesinin veya gezegenin hareketini anlamaya çalış

rinin sadece nesnenin kütlesini, yönünü, ivmesini ve üzerinde etkili celemesi yeterlidir. Bu rakamları Newton'ın denklemlerine yerleştirerelecekteki konumu hesaplanabilir. Bu yöntem tıkır tıkır işliyordu. Bilim fa 19. yüzyılın sonlarında Newton'ın hesaplarına uymayan birkaç gözle

unlar da fizikteki bir sonraki devrimi doğurdu: görelilik teorisi ve kuantum m* * *

ewton doğa kitabının matematik diliyle yazılmış olduğunu kanıtladı. Bu kölümleri tamamen formüllerden ibarettir, ancak biyoloji, ekonomi ve psewton formüllerine indirgemeye çalışan akademisyenler, bu alanların böyloşa çıkaracak denli ciddi bir karmaşıklık düzeyi olduğunu fark ettiler.

atematikten vazgeçtikleri anlamına gelmiyor, son iki yüz yılda gerçekrmaşık yüzüyle uğraşmayı sağlayan yeni bir matematik dalı ortaya çıktı: ista1744'te İskoçya'da presbiteryen din adamları Alexander Webster ve Rob

en din adamlarının dul ve yetimlerine ödenek sağlayabilmek için bir haynu oluşturmaya karar verdiler. Bunun için de kilise üyelerinin her birinin ak bir kısmını fona aktarmasını, fonun da bu parayı yatırımlarda kugördüler. Bir papaz öldüğünde dul eşi fondan kâr payı alacaktı ve böylelikri kalanı boyunca rahatça yaşayabilecekti. Fonun diğer görevlerine uyrlığını sürdürebilmesi amacıyla her papazın ne kadar ödemesi gsaplayabilmek için Webster ve Wallace her yıl tahminen kaç papazın ölecç dul ve yetim kalacağını ve dulların ölen kocalarından sonra ortalamşayacaklarını hesaplayabilmek zorundaydılar.Burada iki din adamının yaptığı şeye dikkat etmek önemli. Cevap için T

mediler, kutsal metinlerde veya eski ilahiyatçıların çalışmalarında aramadılalsefi tartışmaya da girmediler. İskoç vatandaşları olarak oldukça pratik insanaclaurin adında Edinburgh Üniversitesi'nden bir matematik profesörüyçtiler, üçü kafa kafaya vererek insanların ölüm yaşlarıyla ilgili veri to



rhangi bir yılda kaç papazın ölebileceğini hesapladılar.Çalışmalarında yakın dönemde istatistik ve olasılık alanlarında gerçekleşemli buluşlardan faydalandılar. Bunlardan biri de Jacob Bernoulli'nin Bü

uralı'ydı. Bernoulli belirli bir tekil olayın gerçekleşme olasılığını öngömasına karşın, pek çok benzer olayın ortalama sonucunu büyük bir isabmenin mümkün olabileceği prensibini tanımladı. Yani Maclaurin, Websallace'ın gelecek yıl ölüp ölmeyeceğini matematik kullanarak bulamama

nde yeterince veri olursa Webster ve Wallace'a gelecek yıl İskoçya'da kaç pazın öleceğini neredeyse yüzde yüz kesinlikte söyleyebiliyordu. Neyse llanabilecekleri hazır veriler vardı. Edmond Halley'nin 50 yıl önce yayınlad

bloları çok kullanışlıydı. Halley Almanya'nın Breslau şehrinden elde ettiği 1.174 ölüm olayının kayıtlarını analiz etmişti. Bu tablolar, 20 yaşındak

rhangi bir yılda ölme ihtimalinin 1/100, 50 yaşındaki birinin ölme ihtimduğunu bulmasını sağlamıştı.Webster ve Wallace da bu veriler üzerinde çalışarak, herhangi bir anda or

koç presbiteryen papazın yaşadığını, bunlardan yılda 27'sinin öleceğini vdında dul bir eş bırakacağını hesapladı. Ayrıca arkasında dul bırakmaşinin çocuklarının yetim kalacağını, dul eşi olanların da önceki evliliklerinnüz 16 yaşına gelmemiş çocuklarının da bu papazlardan fazla yaşayacağıatta daha da ileri giderek, bu dulların ölene veya tekrar evlenene kadar geçesapladılar (her iki durumda da ödemeleri duracaktı). Bu rakamlar Wallace'ın, fona dahil olan papazların sevdiklerine mali destek sağlayabilmdar para yatırmaları gerektiğini hesaplamalarını sağladı. Bir papaz yılda 2ing, 2 pens vererek dul kalmış eşinin eline yılda en az 10 pound (o yıllardar miktar) geçmesini sağlayacaktı. Eğer bu miktarı yeterli bulmazsa yılda ing, 3 pens ödeyerek dul eşinin eline yılda 25 pound geçmesini sağlayabilirHesaplarına göre, 1765 yılı itibarıyla İskoçya Kilisesi Papazları Dul ve Ye

onunun kasasında 58.348 poundluk bir sermaye olacaktı. Bu hesapların abetli olduğu anlaşıldı. 1765'e geldiğinde Fonun sermayesi 58.347 pouhminlerinden sadece bir pound daha az! Bu tahmin Habakkuk, Jeremiahhn'un kehanetlerinden bile daha iyiydi. Bugün Webster ve Wallace'ın k

ulları olarak bilinen fonu, dünyadaki en büyük bireysel emeklilik ketlerindendir. 100 milyar poundun üzerinde varlığıyla sadece İskoç dullliçelerinden almak isteyen herkesi sigortalıyorlar.[83]

İki İskoç papazı tarafından kullanılan olasılık tahminleri, sadece bangortacılık için çok önemli olan aktüeryanın değil, aynı zamanda Anglikan ban Robert Malthus tarafından kurulmuş demografi biliminin de ayrçasıydı. Demografi, Charles Darwin'in (o da neredeyse Anglikan papaz

rim teorisini üzerine kurduğu temel taşıydı. Belirli şartların oluştuğu bngi organizmanın evrimleşeceğine dönük bir formül bulunmasa da, g



asılık hesaplarını kullanarak belirli bir nüfusta belirli bir mutasyonun gasılığını hesaplayabiliyorlar. Benzer olasılık modelleri, sonraları ekonomikoloji, siyaset bilimi ve diğer sosyal bilimlerin ve doğa bilimlerinin de çorçası haline geldi. Fizik bile zamanla Newton'ın klasik formülleriniekaniğinin olasılık bulutlarıyla değiştirdi.

* * *

u sürecin bizi nerelere kadar getirdiğini anlamak için eğitimin tarihine bakmr. Tarihin büyük bölümünde matematik, eğitimli insanların bile nadiren oterik bir alandı. Ortaçağ Avrupa'sında mantık, gramer ve retorik derslemelini oluşturur, matematik eğitimi de çoğunlukla basit aritmetik ve gesine geçmezdi. Kimse istatistik çalışmıyordu, bilimlerin tartışmasız kralıyBugünse çok az kişi retorik eğitimi alırken, mantık felsefe bölümleriyle

paz okullarıyla sınırlı; öte yandan giderek daha fazla sayıda öğrenci

umaya istekli veya zorunlu. Matematiksel araçlardan yararlandıkları içiarak tanımlanan tam bilimlere doğru karşı konulamaz bir akış söz konusu.arak beşeri bilimlerin çalışma alanında olan insan dili (dilbilim) ve insikoloji) konu alan bilimlerde bile matematik giderek daha fazla kullanıanlar kendilerini pozitif bilimler olarak sunuyor. Bugün istatistik dersleri

biyolojide değil, psikoloji, sosyoloji, ekonomi ve siyaset biliminde de zrsler arasındadır.Kendi üniversitemdeki psikoloji bölümünün müfredattaki ilk zoru

sikolojik Araştırmada İstatistik ve Metodolojiye Giriş"tir. Psikoloji öğrellarındaysa "Psikolojik Araştırmada İstatistiksel Yöntemler" dersini almğer insan zihnini anlamak ve hastalıklarını iyileştirmek için önce istatistirektiğini söyleseydiniz Konfüçyüs, Buddha, İsa ve Muhammed hayrete düş

ilgi Güçtürk çok kişi modern bilimi anlamakta zorlanır çünkü bilimin matem

hinlerimiz için karmaşıktır, ve bulguları da sezgilerimizin aksi yönününyadaki yedi milyar insan içinde kaçı kuantum mekaniğini, hücre biyolakroekonomiyi gerçekten anlıyor? Bilim bize kazandırdığı yeni güçler saniş bir prestije sahip, başkanlar ve generaller nükleer fizikten anlamıyo

ma nükleer bombaların neler yapabileceğiyle ilgili fikirlere sahiplerdir.1620'de Francis BaconNew Instrument of Science [Bilimin Yeni Aracı] isimli bir

anifesto yayınlayarak "bilgi güçtür" fikrini öne sürdü. "Bilginin" geçmesist doğru olup olmadığı değil, bizi güçlendirip güçlendirmediğidir. Bilimnellikle hiçbir teorinin yüzde yüz doğru olmadığını varsayarlar, dolayısıyla



r bilgi için kötü bir testtir; asıl test kullanışlılıktır. Yeni şeyler yapabilmemori, bilgiyi belirler.

Yüzyıllar boyunca bilim bize pek çok yeni araç sundu. Bunların baanlarını ve ekonomik büyümeyi tahmin etmek için kullandığımız zihinseha da önemlileriyse teknolojik araçlardır. Bilim ve teknoloji arasında kurunli güçlüdür ki, bugün insanlar bu iki kavramı bir biriyle karıştırma eği

ugün bilimsel araştırma olmadan yeni teknolojiler geliştirmenin imkansız

er sonunda yeni bir teknoloji bulunmayacaksa bilimsel araştırma yapmanmadığını düşünüyoruz.Aslında bilimle teknoloji arasındaki ilişki çok yeni bir olgudur. 1500 yı

lim ve teknoloji birbirinden tamamen ayrı alanlardı. Bacon 17. yüzyılın bisini bir araya getirdiğinde, bu çok devrimci bir fikirdi. 17. ve 18. yüzyıllarşki giderek güçlendi ama düğüm ancak 19. yüzyılda atıldı. 1800'lerde bildu isteyen yöneticiler veya büyüyen bir işyeri isteyen patronlar fizik, bonomi alanındaki araştırmaları finanse etmekle uğraşmıyorlardı.Elbette bunun istisnaları olmadığını iddia etmiyorum, iyi bir tarihçi tarihn bir örnek bulabilir. Ama daha da iyi bir tarihçi de bilecektir ki, bunlar ssmi bulandıran küçük örneklerdir. Genel itibariyle, modern öncesi yöneadamlarının çoğu yeni teknolojiler keşfetmek amacıyla evrenin niteliği aştırmaları finanse etmediler ve çoğu düşünür kendi bulgularını yeni uncaklara dönüştürmeye çalışmadı. Yöneticiler bunlarla uğraşmalihazırdaki düzeni güçlendirmek amacıyla geleneksel bilgiyi yayacrumlarını finanse ettiler.Zaman zaman insanlar, çoğunlukla eğitimsiz zanaatkarların denementemleriyle yeni teknolojiler geliştirdiler, ancak bunlar akademisyenlerinlimsel araştırmalarla ortaya çıkardığı çalışmalar değildi. At arabası üret

oyuunca aynı malzemelerle aynı at arabalarını ürettiler; yıllık gelirlerinin ni at arabası modelleri geliştirmek üzere bir kenara ayırmadılar. Araba tasaman ilerledi ancak bu genellikle hayatında üniversitenin kapısından bileuma yazması olmayan bir marangozun dehası sayesinde oluyordu.Bu durum hem kamu hem de özel sektör için geçerliydi. Modern devletle

ğlığa ve çöp toplamaya hemen her konudaki milli politikaları belirlemesanlarından yararlanırken, eski krallıklar bunu çok nadiren yaparlardı. O nümüz arasındaki karşıtlık en çok silahlarda belirgindir. ABD Başkasenhower koltuğunu bırakmak üzere olduğu 1961'de, askeri-endüstriyederek büyüyen gücüne karşı yaptığı uyarıda, denklemin sadece bir ahsetmişti. Ülkesini, askeri-endüstriyel-bilimsel odakların gücüne karşı unümüzde savaşlar, bilimsel ürünlerle yürütülmektedir. Dünyadaki silahlı

sanlığın bilimsel araştırmalarının ve teknolojik gelişmelerinin önemli sile olarak finanse edip yönlendiriyor.



Birinci Dünya Savaşı sonu gelmez bir siper savaşına dönüştüğünde, iki tasanlarını göreve çağırarak düğümü çözmelerini ve ülkelerini kurtarmalarıneyaz önlüklüler de bu çağrılara cevap vererek işe koyuldular ve laboratuvarlni mucizevi silahlar ürettiler: savaş uçakları, zehirli gazlar, tanklar, denizakili makineli tüfekler, toplar, piyade tüfekleri ve bombalar.

Bilim, İkinci Dünya Savaşı'nda daha da büyük bir rol oynadı. 1944'ün sonmanya savaşı kaybediyordu ve yenilgi her an kesinleşebilirdi. Bundan b

manya'nın müttefiki olan İtalyanlar Mussolini'yi koltuğundan indirmiş ve Mslim olmuşlardı. Fakat Almanya İngiliz, Amerikan ve Sovyet ordularınınğmen savaşmaya devam etti. Alman askerlerinin ve sivillerinin her şeyin ban inançları, kısmen Alman bilim insanlarının bu geri gidişi V2 roketleri vbi mucizevi yeni silahlarla tersine çevirebileceklerine olan inançtan ileri geAlmanlar roketler ve jet motoru üzerinde çalışırken, Amerikan Manhat

om bombasını başarıyla geliştirdi. Bomba Ağustos 1945'te hazır olduğundten teslim olmuştu ama Japonya savaşmaya devam ediyordu. Amerikponya'yı oluşturan adaları işgal etmek üzereydi. Japonlar işgale direnmeye vaşmaya yemin ettiler, ve bunun boş bir tehdit olmadığına inanmak için dk sebep vardı. Amerikan generalleri, Başkan Harry S. Truman'a Japonya'nr milyon Amerikan askerinin ölümüne sebep olabileceğini ve savaşı 1946'ndar uzatabileceğini iletti. Bunun üzerine Truman yeni bombayı kullanmaya i atom bombasının atılmasından iki hafta sonra Japonya kayıtsız şartsız tesvaş sona erdi.Bilim sadece saldırı silahlarında değil savunmada da çok önemli bir rol oy

ğu Amerikalı, terörün çözümünün siyasi olmaktan çok teknolojik şünüyor. Örneğin, nanoteknoloji alanına milyonlar yatırılınca, ABD'nin heağarasına, Yemen isyancısına ve Kuzey Afrika kampına bir biyonik nderebileceğine inanıyor. Bu başarıldığında, Usame Bin Ladin'in selefleri,

nekleri tarafından izlenip her hareketleri Langley'deki genel merkeze bildirardak kahve bile yapamaz hâle gelecekler. Milyonlarca dolar beyin aratarıldığında da, her havaalanı ultra karmaşık FMRI aletleriyle donatılabilirsanların beyinlerinden geçen öfke ve nefret dolu düşünceleri anında tespitu işe yarar bir önlem mi? Bilemeyiz. Biyonik sinekler ve düşünce okuyaliştirmek akıllıca mı? Pek de değil. Öyle olsa bile, siz bu satırları okvunma Bakanlığı milyonlarca doları nanoteknolojiye ve beyin araştırmalnzeri fikirleri geliştirmeleri amacıyla aktarıyor.Askeri teknolojiyle ilgili bu takıntı (tanklardan atom bombalarına ve casu

şırtıcı bir biçimde çok yakın zamanda gerçekleşmiş bir gelişmedir. 19. yükeri devrimlerin büyük bölümü teknolojik olmaktan ziyade örgütsel y

nucuydu. Birbirine yabancı medeniyetler ilk karşılaştıklarında, teknolman zaman önemli rol oynadı, ama bu durumlarda bile pek az kişi bil



rkların oluşmasını hedeflemişti. Çoğu imparatorluk, teknolojik üstünlükkselmemişti ve yöneticileri de teknolojik gelişmelere önem atfetmiyorsani İmparatorluğu'nu daha üstün yayları ve kılıçları sayesinde fethetmlçukluların Bizanslılara karşı teknolojik bir üstünlükleri yoktu. Benoğollar Çin'i yeni ve dâhiyane bir silah sayesinde işgal etmediler. Tüm bunilen tarafların askeri ve sivil teknolojisi daha gelişkindi.Bu konudaki en iyi örneklerden biri Roma ordusudur. O dönemin en

makla birlikte teknoloji açısından Roma'nın Kartaca, Makedonya vmparatorluğu'na göre bir üstünlüğü yoktu. Avantajı, çok etkin bir organizasylik gibi disiplinli dev insan gücü kaynağıydı. Hiçbir zaman bir araştırmrimi kurmayan Roma ordusunun silahları da yüzyıllar boyunca aşağı yukipio Aemilianus'un (MÖ 2. yüzyılda Kartaca'yı dümdüz eden ve Nunilgiye uğratan komutan) lejyonları, beş yüz yıl sonra bir anda ortaya çıipio'nun Konstantin'i alt etmesi mümkün olurdu. Bir de Fatih Sultan dusunun günümüzün zırhlı birlikleriyle karşı karşıya geldiklerinde neler olşünün. Mehmet çok iyi bir taktikçiydi, adamları da cesur ve iyi savaşçılacerileri modern silahlar karşısında tamamen işlevsiz kalırdı.Roma'da olduğu gibi eski Çin'de de çoğu general ve filozof yeni silahlar şünmezlerdi. Çin tarihindeki en önemli askeri icat baruttu ama biledarıyla barut Daoist kimyacılar yaşam iksirini ararken tesadüfen icat ediladından sonraki serüveni oldukça açıklayıcıdır. İnsan bir an, Daoist kimyanyanın efendisi haline getireceğini düşünebilir, ama Çinliler bu yeni tapat yapımında kullandılar. Song İmparatorluğu Moğol istilası altında çle, hiçbir imparator ortaçağ tipi bir Manhattan Projesi başlatıp olağanüstü berek imparatorluğu kurtarmayı akıl edemedi. Ancak 15. yüzyılda (barutunı yüz yıl kadar sonra) toplar, Afrika-Asya savaş meydanlarında önemli bir lebildi. Bu kadar ölümcül potansiyeli olan bir maddenin askeri olarak kden bu kadar zaman aldı? Çünkü ortaya çıkışı kralların, bilginlerin veyani askeri teknolojilerin kendilerini kurtarabileceğini veya zengin yapşünmedikleri bir döneme denk gelmişti.Bu durum 15. ve 16. yüzyıllarda değişmeye başladı ama yöneticilerin

ahların araştırılmasına ve geliştirilmesine kaynak aktarmaya istekli hâle gez yıl daha geçmesi gerekecekti. Bu süre boyunca, lojistik ve stratejinucunu belirlemekte teknolojiden çok daha etkili olmaya devam etti. A805) Napolyon'un Avrupa ordularını ezen savaş makinesi aşağı yukarı 1dusuyla aynı silahlarla donanmıştı. Napolyon kendisi de topçu olmasına lim insanının ve mucidin kendisini uçan makineler, denizaltılar ve roketler nanse etmesini istemelerine rağmen yeni silahlara karşı ilgisizdi.

Bilim, sanayi ve askeri teknoloji ancak kapitalist sistemin ortaya çıkışevrimi'nin gerçekleşmesiyle birbirlerine bağlandı. Bu ilişki bir kez ku



nyayı çok hızlı şekilde değiştirdi.

erleme İdealilimsel Devrime kadar çoğu kültür ilerlemeye inanmıyordu. Altın Çağ'ldığını ve dünyanın da sabit olduğunu, hatta bozulduğunu düşünüyorlağların görüşlerine sıkı sıkıya bağlılık, belki eski iyi zamanlara dönebilmsan dehası günlük hayatın şu veya bu alanında gelişmeler sağlayabilirdi, amlgi birikiminin dünyanın en temel problemlerinin üstesinden gelebilmearak görülüyordu. Muhammed, İsa, Buddha ve Konfüçyüs (bilinebilecelenler) bile açlık, kıtlık, hastalık, fakirlik ve savaşları yeryüzünden yok e

unu yapabilmeyi biz nasıl düşünebilirdik?Pek çok inanç Mesih'in bir gün ortaya çıkarak tüm savaşları, kıtlığı ve h

tadan kaldıracağına inanırdı. Ancak, insanlığın yeni araçlar icat ederek ve şfederek bunu yapabileceği fikri gülünçten de öte, kibir anlamına geulesi'nin, İkarus'un, Golem'in hikayeleri ve sayısız diğer mit, insannırlarının ötesine geçmeye çalışmanın hayal kırıklığı ve felaketle sonuütlüyordu.Modern kültür, hâlâ bilinmeyen pek çok şey olduğunu itiraf edip ceh

erek, bilimsel keşiflerin bize yeni imkanlar sunabileceğiyle paralel olarak sanlar gerçek bir ilerlemenin mümkün olabileceği konusunda düşünmeyelim çözülemez kabul edilen sorunları birbiri ardına çözmeye başlayınca, sanlığın yeni bilgiler arayarak ve bunları uygulayarak her sorunu çözşünmeye başladı. Fakirlik, hastalık, savaşlar, kıtlık, yaşlılık ve ölüm insanğildi, sadece cehaletimizin ürünleriydi.Yıldırım buna iyi bir örnektir. Pek çok kültür yıldırımın kızgın bir tan

duğunu ve günahkarları cezalandırmak için kullanıldığına inanır. 18talarında, bilim tarihindeki en büyük kutlamaya sahne olmuş deneylerdeenjamin Franklin şimşekli bir fırtına sırasında uçurtma uçurarak şimşeğinektrik akımı olduğu hipotezini test etti. Franklin'in ampirik gözlemle

erjisiyle ilgili bilgisiyle birleşince, paratoneri icat etmiş ve tanrıların silahımıştı.Fakirlik de bu konuda verilebilecek bir diğer örnektir. Pek çok kültür fak

itsiz olan dünyanın kaçınılmaz bir parçası olarak görürdü. Yeni Ahit'e görilmeden kısa süre önce İsa'nın üzerine bir kadın 300 denarii değerindeker. İsa'nın havarileriyse kadını bu kadar büyük bir parayı boşa harcayacağırmediği için eleştirirler, ama İsa kadını savunarak "her zaman fakirlerediğiniz zaman onlara yardım edebilirsiniz. Ama beni her zaman bulamay

r (Markus 14:7). Bugün giderek daha az insan ve giderek daha az Hıristiyankirde. Fakirlik giderek müdahale gerektiren bir teknik problem olarak görülü



onomi, tıp ve sosyolojideki son buluşlara dayanarak fakirliğinldırılabileceği, artık üzerinde uzlaşılan bir fikirdir.Ayrıca dünyanın pek çok kısmı bu tür bir yoksulluğun hiç değilse en kötü

ındırılmış durumda. Tarih boyunca toplumlar iki tür yoksullukla baş esanların diğerlerinin sahip olduğu fırsatlardan yararlanmasını engelleyenksulluk ve gıda, barınma kıtlığı sebebiyle bizzat hayatlarını riske ataksulluk. Toplumsal yoksulluk belki asla ortadan kaldırılamayacak ama dün

k ülkede biyolojik yoksulluk artık geçmişte kalmıştır.Yakın zamana dek çoğu insan biyolojik yoksulluk sınırına yakın yaşıynırın altındaki insanlar yaşamlarını uzun süre devam ettiremeyecek slenebiliyordu. Ufak sayılabilecek hesap hataları ve şanssızlıklar bile insalıkla yüz yüze getirebiliyordu. Doğal felaketler ve insan eliyle oluşan soruman bir topluluğun tamamını uçuruma iterek milyonlarca kişinin ölümuyordu. Bugün dünyadaki çoğu insan güvenlik ağıyla çevrilmiş durumdadgorta, devletlerin sosyal güvenlik uygulamaları ve pek çok yerel ve uluslplum kuruluşu aracılığıyla felaketlere karşı korunaklılar. Belirli problemlerkisi altına aldığında dünya çapında kurtarma çabaları genellikle en kötgellemek konusunda başarılı olmaktadır. İnsanlar hâlâ çok sayıda aşağılamfakirlik kaynaklı hastalıklarla baş etmek zorundadır ama çoğu ülkede

lıktan ölmemektedir. Hatta çoğu ülkede insanlar açlıktan ziyade obeziteüm tehlikesi altındadır.

ılgamış Projesisanlığın çözülemez görülen tüm problemleri içinde özellikle biri hem en

önemli, hem de en can sıkıcı olanıdır: ölüm. Geç modern çağa dek çeoloji, ölümün kaçınılmaz kaderimiz olduğunu kabul etti. Dahası çoğu inyattaki asıl anlam kaynağı olarak gördü. İslamın, Hıristiyanlığın veya eski Mümün olmadığı bir dünyada var olduğunu hayal etmeye çalışın. Bu akımlaümü yenmekten ve bu dünyada sonsuza dek yaşamaya çalışmaktans

laşmalarını ve umutlarını ölümden sonraki hayata taşımaları gerektiğini öu mantığa göre en sağlıklı zihinler ölüme anlam katan, ölümdenlışmayanlardır.Bu bize kadar ulaşmış en eski mit olan Gılgamış destanının da temasıdır

hramanı, dünyanın en güçlü ve becerikli adamı olan Uruk Kralı Günyadaki herkesi yenebilen bu kralın en iyi arkadaşı olan Enkidu bir ünce, Gılgamış arkadaşının bedeninin yanına oturur ve günler boyunca onu

arkadaşının burun deliğinden bir kurtçuğun çıktığını görene kadar. Ş

rkuya kapılan Gılgamış asla ölmemesi gerektiğine karar verir. Ölümü yelunu mutlaka bulacaktır. Gılgamış evrenin sonuna doğru bir yolculuğa çıka



lanları öldürür, akrep-adamlarla savaşır, alt dünyaya giden yolu bulur, Ursştan devlerini parçalar, ölüler ırmağının denizcilerini alt eder ve nihayet ilrtulabilen Utnapishtim'i bulur. Ama yine de amacına ulaşamaz, eve eli manki kadar ölümlü olarak döner, fakat yeni bir fikir edinmiştir. Gılgamsanları yarattığında ölümü kaçınılmaz bir kader olarak verdiğini ve insanlarşamayı öğrenmesi gerektiğini öğrenmiştir.İlerlemeciler bu kaderci tavrı benimsemezler. Bilim insanları için ölüm ka

der değil sadece teknik bir problemdir. İnsanlar tanrı öyle buyurduğu içinizi, kanser, enfeksiyon gibi pek çok teknik sebepten ölmektedir. Her teknikteknik bir çözümü vardır. Eğer kalp teklerse bir elektroşokla tekra

çirilebilir veya yeni bir kalple değiştirilebilir; kanser vücutta ilerlerse dyasyonla yok edilebilir; bakteriler yayılırsa antibiyotikle kontrol altına alınan tüm teknik sorunları çözemiyoruz ama çare bulmak amacıyla uğraşıyor

anlarımız ölüme anlam katmakla uğraşmıyor, bunun yerine hastalık ve yaşlan fizyolojik, hormonal ve genetik sistemleri inceliyor ve yeni ilaçteliğinde yeni tedaviler ve yapay organlar üreterek yaşamımızı uzatmaya iret yolculuğunu ortadan kaldırmaya çabalıyorlar.Yakın zamana kadar bilim insanlarının veya başka hiç kimsenin bu nuştuğunu duyamazdınız. "Ölümü yenmek mi? Ne kadar anlamsız bir söz!nseri, tüberkülozu ve Alzheimer'ı tedavi etmeye çalışıyoruz," derlerdi. İnnusunu açmamaya çalışırdı çünkü ölümü yenme hedefi çok uzaktı. Nedeklenti yaratsınlar ki? Oysa şimdi bu konuda daha açık konuşabilecktadayız. Bilimsel Devrim'in en önemli projesi insanlığa ebedi yaşnmaktır. Ölümü ortadan kaldırmak şimdilik uzak bir hedef bile olsa daharkaç yüz yıl önce düşünülemez kabul edilen pek çok şeyi başardık. 1199ralı Aslan Yürekli Richard sol omzundan bir okla vurulmuştu, bugünralandı derdik; ama 1199'da, yani antibiyotiklerin, etkili sterilizasyon yömadığı çağda, bu küçük yara enfeksiyon kaparak kangrene dönüştü. vrupa'sında kangreni durdurmanın tek etkili yolu etkilenen uzvu kesmfeksiyon omuzda olduğunda imkansızdı. Kangren, Richard'ın vücuduna mse krala yardım edemedi. İki hafta sonra acılar içinde öldü.19. yüzyıl gibi yakın bir tarihte, en iyi doktorlar bile enfeksiyonu nasıl önldokulardaki çürümeyi nasıl durduracaklarını bilmiyorlardı. Sahra hasta

ktorlar basit yaraları olan askerlerin bile el ve ayaklarını kangren korkususiyorlardı. Bu da diğer tıbbi operasyonlar gibi (örneğin diş çekmellanılmadan yapılıyordu. İlk anestetikler olan eter, kloroform ve morfin, Bcak 19. yüzyılın ortalarından itibaren düzenli olarak kullanılmayaoroformun icadından önce yaralı uzuv kesilirken, dört asker de yaralı ar

llarından ve bacaklarından tutuyorlardı. Waterloo Savaşı'ndan (1815) sonhra hastanelerinin yanında bolca kesilmiş kol ve bacak görülmüştü. O günl



zılmış kasaplar ve marangozlar genelde tıbbiyede hizmet veriyorlardı; cerçak ve testere kullanabilmeyi gerektiriyordu.Waterloo'dan bu yana geçen iki yüz yılda tüm bunlar inanılmayacak ölçü

aplar, enjeksiyonlar ve karmaşık ameliyatlar bizi bir zamanların kaçınılmazlamına gelen pek çok hastalık ve yaralanmadan kurtarabiliyor, aynı zamannlük acı ve ağrıdan da koruyorlar, oysa modern öncesi insanlar bunları yrçası olarak kabul etmişti. Ortalama yaşam süresi tüm dünyada 25-40'tan

lişmiş ülkelerde 80'lere fırladı.[84]En çok çocuk ölümleri geriledi. 20. yüzyıla kadar tarım toplumlarındaki

talama üçte biri yetişkinliğe asla ulaşamıyordu, çoğu da difteri, cüzzam vcukluk hastalıkları sebebiyle ölüyorlardı. 17. yüzyıl İngilteresinde heğandan 150'si ilk yılları içinde, çocukların üçte biri de on beş yaşına gelmeybediyordu;[85] bugünse bin İngiliz bebeğinden ilk yılda sadece 5'i, 15 yaşsadece 7'si ölüyor.[86]

Bu rakamların ne anlama geldiğini tam olarak anlamak için istatistikleriyup bazı hikayelere odaklanmalıyız. İngiltere Kralı I. Edward (1237-13

raliçe Eleanor (1241-1290) iyi bir örnektir. Çocukları, ortaçağda mümkün i koşullarda büyüyor ve en iyi şekilde besleniyordu. Saraylarda yaşıyor, istedda tüketebiliyorlardı, sıcak tutan kıyafetleri vardı, yakacakları boldu, mümkmiz sudan içiyorlardı, bir hizmetliler ordusu onlara hizmet ediyordu ve en iy

emirlerindeydi. Kayıtlar Kraliçe Eleanor'un 1255'le 1284 arasındağurduğunu yazar:

1- Adı bilinmeyen bir kız çocuğu 1255'te doğumda öldü.2- Catherine adında bir kız çocuğu 1 ya da 3 yaşında öldü.3- Joan, diğer bir kız çocuğu 6 aylıkken öldü.4- John adında bir erkek çocuğu 5 yaşında öldü.5- Henry, 6 yaşında öldü.6- Eleanor adlı kız çocuğu 29 yaşında öldü.7- Adı bilinmeyen başka bir kızı 5 aylıkken hayatını kaybetti.8- Joan 35 yaşında öldü.9- Alphonso 10 yaşında öldü.10- Margaret 58 yaşında öldü.11- Berengeria isimli bir kız çocuğu 2 yaşında öldü.12- Diğer bir adı bilinmeyen kızı doğumdan kısa süre sonra öldü.13- Mary adlı kızı 53 yaşında öldü.14- Adı bilinmeyen bir erkek çocuğu, doğumdan hemen sonra öldü.15- Elizabeth 34 yaşında öldü.

16- Edward adında bir oğlan çocuğu.



n gençleri olan Edward, çocukluğun tehlikeli yıllarında hayatta kalabilen ilabasının ölümünden sonra Kral II. Edward olarak İngiliz tahtına çıktı. Başkeanor'un bir İngiliz kraliçesinin en önemli görevi olan kocasına bir veliahtn 16 kez doğurması gerekmişti. II. Edward'ın annesi muhtemelen olağanüsyanıklı bir kadındı. Edward'ın kendisine eş olarak seçtiği Fransız Isabeğildi. Isabella, Edward 43 yaşındayken onu öldürdü.[87]

Bilebildiğimiz kadarıyla Eleanor ve I. Edward sağlıklı bir çiftti ve çocuklarr ölümcül genetik hastalık geçirmediler, ama 16 çocuklarından 10'u cukluklarında öldü, sadece 6'sı 11 yaşını geçebildi ve sadece 3'ü (yalnızca şını geçebildi. Bu doğumlara ek olarak, Eleanor'un muhtemelen düşükle milelikleri de oldu. Edward ve Eleanor ortalama her üç yılda bir çocuk kaybkaya on çocuk. Günümüzde bir ebeveynin böyle bir kaybı anlaması ebilmesi mümkün değildir.Gılgamış Projesi, yani ölümsüzlük arayışı, ne zaman sonuçlanacak? Yüzz yıl mı? Belki bin yıl? İnsan vücuduyla ilgili daha 1900'de bile bugüne kıyşey bildiğimizi ve bir yüzyılda ne kadar çok şeyi öğrendiğimizi düşünd

imser olmak için elimizde çok sebebimiz var. Genetik mühendisleri yakaenorhabditis elegans adlı kurtçuğun ortalama yaşam süresini altı kat uaşardılar.[88] Aynısını Homo sapiens için de yapabilirler mi? Nanoteknoloji uzilyonlarca nanorobottan oluşan biyonik bir bağışıklık sistemi geliştiriyorlacutlarımıza girerek tıkanmış kan damarlarını açacak, virüsler ve bakterilerlnserli hücreleri ortadan kaldıracak hatta yaşlanmayı bile tersine çevirec[89] ddi akademisyenler 2050 yılı itibariyle bazı insanların "yaşlanmaz" (ölünkü bir kaza sonucu ölebilirler; yaşlanmaz, ölümcül bir darbe olmazsnsuza kadar uzatılabileceği anlamında kullanılıyor) olacağını ileri sürüyor.Gılgamış Projesi başarıya ulaşsın ya da ulaşmasın, tarihsel bir pe

akıldığında, daha şimdiden çoğu geç modern çağ dinlerinin ve ideolojilerinümden sonraki hayatı hikayelerinden çıkarmış olması çok çarpıcıdır. 18. yünler ölümü ve ölümden sonraki yaşamı hayatın asıl anlamı olarak gözyıldan itibaren ise dinler ve liberalizm, sosyalizm ve feminizm gibi

ümden sonraki hayatla ilgilenmez oldu. Bir komünist öldükten sonra tamur? Ya da bir kapitalist? Veya bir feminist? Bu sorunun cevabını Marx'ın, Adya Simone de Beauvoir'ın eserlerinde aramak boşunadır. Ölüme hâlâ iyi kr rol biçen tek ideoloji milliyetçiliktir. Özellikle de şiirsel ve romantilliyetçilik ulusu için ölenlerin her zaman kolektif hafızada yaşatılacağın

ma bu iddia o kadar hayalidir ki, çoğu milliyetçi bile bunun karşısında nelemez.

ilimin Zengin Kocası



knoloji çağında yaşıyoruz ve çoğumuz bilimle teknolojinin tüm problezümünü barındırdığına inanıyoruz. Tek yapmamız gereken bilim inknisyenleri rahat bırakmak, böylelikle yeryüzünde cenneti kurabilecekler. Asan faaliyetlerinin geri kalanından daha üstün ahlaki veya ruhani birçekleşmez. Kültürümüzün tüm diğer öğeleri gibi ekonomik, siyasi ve dinkillenir.Ayrıca, bilim çok pahalı bir iştir. İnsanların bağışıklık sistemi üzerinde

yoloğa laboratuvar, test tüpleri, kimyasal maddeler ve elektron mikroskopbette laboratuvar asistanları, elektrikçiler, tesisatçılar ve temizlikçileryasalarıyla ilgili bir modelleme yapmaya çalışan iktisatçının bilgisayar almri bankaları oluşturması, karmaşık veri işleme programları geliştirmesi gcı toplayıcıların davranışlarını anlamaya çalışan bir arkeoloğun da uzak yerki kalıntılarda kazı yapması ve fosilleşmiş kemikleri ve eşyaları tarihlemunların hepsi para demektir.

Geçtiğimiz beş yüz yıl boyunca modern bilim pek çok olağanüstü gelişarken bunu büyük ölçüde devletlerin, şirketlerin, vakıfların ve bireysel blimsel araştırmalara akıttıkları milyarlarca dolarla başardılar. Bu milyarlarnyanın haritasını çıkarmak ve hayvanlar krallığını belgelemek konusun

alilei, Kristof Kolomb ve Charles Darwin'in yaptığından fazlasını başardığmamış olsaydı, muhtemelen onların sezgisel buluşlarını başkaları gerçek

ma eğer gerekli finansal kaynaklar olmasaydı hiçbir entelektüel gelişme blduramazdı. Örneğin Darwin hiç doğmamış olsaydı biz bugün evrim teori

ussel Wallace'a, yani doğal seçilim yoluyla evrim fikrini Darwin'den bağımdan sadece birkaç yıl sonra ortaya atmış adama atfedecektik. Ama eğeçler, dünyanın dört bir yanındaki coğrafi, zoolojik ve botanik araştırma

meseydi, ne Darwin ne de Wallace'ın elinde evrim teorisini geliştirmelerinterli ampirik veri olmazdı, hatta muhtemelen böyle bir işe kalkışmazlardı bNeden devletlerin ve şirketlerin milyarlarca doları, laboratuvarlara ve ün

maya başladı? Akademik çevrelerde çoğu kişi saf bilime inanacak kaevletlerin ve özel şirketlerin özveriyle, onlara canları hangi bilimsel araştırmiyorsa onu yapmaları için para verdiklerine inanırlar, ama bilimiilmesindeki gerçeklik bu değildir.Çoğu bilimsel araştırma finanse edilmektedir çünkü birileri bu ara

nucunda ortaya çıkacak birtakım siyasi, ekonomik veya dini şeylere inrneğin 16. yüzyılda krallar ve bankerler dünyanın etrafını dolaşacak uazzam finansal kaynaklar aktarmışken, çocuk psikolojisiyle ilgili araştırmruş bile ayırmamıştır. Bunun nedeni de kralların ve bankerlerin düny

ölgelerin keşfedilmesi durumunda kendilerinin de yeni topraklar fethedec

aret imparatorlukları kuracağı beklentisidir, öte yandan çocuk psikolojisilamanın kendilerine bir kâr getirmeyeceğinin farkındadırlar.



1940'larda ABD ve Sovyetler Birliği yönetimleri, sualtı arkeolojisi yerineaştırmalarına olağanüstü miktarda para aktarmıştır, bu yönetimler de nüaştırmalarının nükleer silahlar geliştirmelerine olanak sağlayacağını, bualtı arkeolojisinin savaşları kazanmaya bir etkisinin olmayacağının farlim insanları paranın akışını sağlayan siyasi, ekonomik ve dini çıkarlarınrkında olmazlar; hatta çoğu bilim insanı aslında sadece saf bir bilimrtüsüyle hareket eder. Araştırma hedeflerini kendilerinin belirlemesi de ç

rçekleşir.Her ne kadar siyasi, ekonomik ve dini çıkarlardan arındırılmış saştırmalar yapılmasını istesek de, bu muhtemelen mümkün olamazdı. ynaklarımız sınırlı. Bir milletvekiline Ulusal Bilim Vakfı'na bir araştırma r milyon dolar gerektiğini söylerseniz, o da size bu paranın eğitime ayrılmndi seçim bölgesindeki mali sıkıntıları olan bir fabrika için vergi indillanılmasının daha iyi olacağını söyleyerek yeni bir öneri getirir. Sınırlığru aktarmak için, "Ne daha önemlidir?" ve "Fayda nedir?" gibi soruları cerekir, bunlar da bilimsel sorular değildir. Bilim dünyada neyin var olabilylerin nasıl işlediğini ve gelecekte neyin olacağını açıklayabilir. Tanım gelecektene olması gerektiği ile ilgili bir duruşu yoktur, yalnızca dinler ve ideo

p soruları cevaplamaya çalışırlar.Şu ikilemi bir düşünün: Aynı bölümde çalışan ve aynı mesleki becerile

yologun ikisi de ellerindeki araştırma projelerini finanse edecek bir milyonenek için başvuru yapıyorlar. Profesör Slughorn ineklerin memelerine must üretimlerini yüzde 10 azaltan bir hastalığı incelemek. Profesör Sprout ivrularından ayrıldıklarında zihinsel olarak acı çekip çekmediğini incelemdenek miktarının sınırlı olduğunu ve iki projeyi aynı anda finanse etmeniduğunu varsayarsak, hangi proje desteklenmelidir?Bu sorunun bilimsel bir cevabı yoktur, yalnızca siyasi, ekonomik veya d

rdır. Günümüz dünyasında, Slughorn'un ödeneği alma ihtimalinin daha yüksk açıktır. Meme hastalıkları büyükbaş hayvanların zihninden daha ilginç oğil, süt endüstrisi bu araştırmadan fayda sağlayacağı ve hayvan hakları loha ciddi bir siyasi, ekonomik prestije sahip olduğu içindir.Belki ineklerin kutsal kabul edildiği katı bir Hindu toplumunda veya herke

klarına çok duyarlı olduğu bir toplumda Profesör Sprout'un şansı daha fama ineklerin hislerine nazaran sütün ticari potansiyelini veya insanlarıemseyen bir toplumsal düzende yaşadığında, yapacağı en iyi şey proje ssasiyetler doğrultusunda hazırlamaktır. Örneğin "Depresyon süt üretiminl açar, eğer süt ineklerinin zihinlerini anlayabilirsek, onları daha mutlu

unun sonucunda da süt üretimini yüzde 10 artıracak psikiyatrik bir ilaç gel

hminlerim büyükbaşlara yönelik psikiyatrik ilaçların dünya çapındüyüklüğünün 250 milyon dolar olduğunu gösteriyor," yazabilir.



Bilim kendi önceliklerini dikte etme şansına sahip değildir, ayrıca keşpılacağını da belirleyemez. Örneğin tamamen saf bilimsel açıdan, genderek artan bilgilerle ne yapmamız gerektiği net değildir. Bu bilgiyi kansn mi kullanmalıyız, genetik olarak modifiye edilmiş bir süper insaratmalıyız, yoksa dev memeli süt inekleri mi tasarlamalıyız? Çok açıktmünist veya Nazi yönetimleri ya da kapitalist bir şirket, aynı bilimsel keşrklı amaçlar için kullanacaktır ve bunlardan biri yerine diğerine kaynak

rhangibilimsel bir gerekçeleri olmayacaktır.Kısacası, bilimsel araştırma ancak din veya bir ideolojiyle ittifak halinlişir. İdeoloji araştırmanın maliyetini haklı gösterir, bunun karşılığında aştırma gündemini etkileyerek, keşiflerle ne yapılacağına karar verir. sanlığın nasıl muhtemel başka hedefler yerine, Alamogordo veya Ay'alamak için fizikçilerin, biyologların ve sosyologların çalışmalarını incelğildir; aynı zamanda fiziği, biyolojiyi ve sosyolojiyi etkileyerek, bazı ünü keserken bazılarını da teşvik eden ideolojik, siyasi ve ekonomik güçletmak gerekir.Bunlardan özellikle ikisi yakından incelenmeye değer: emperyalizm ve

lim, imparatorluklar ve sermaye arasındaki geri besleme döngüsü, geçtiğil boyunca tarihin başlıca motoru oldu. Bir sonraki bölüm bunun nasıl gerceliyor. Öncelikle bilim ve imparatorluk adındaki iki motorun birbağlandığına, arkasından da bu ikisinin kapitalizmin para pompalaması sayeriye doğru fırladığına yakından bakacağız.



15

Bilimle İmparatorluğun Evliliği

ÜNEŞ DÜNYA'DAN NE KADAR UZAKTADIR? Bu soru modern dönemin başlangıcında, opernik dünyanın değil de güneşin evrenin merkezinde olduğunu iddia ettik çok gökbilimciyi meraklandırmıştır. Çok sayıda gökbilimci ve mate

esafeyi hesaplamaya çalıştı, ancak kullandıkları yöntemler çok farklı sonkardı. Nihayet 18. yüzyılın ortalarında bu ölçümü yapabilmek için güvenilirtaya atıldı. Her birkaç yılda bir Venüs gezegeni güneşle dünyanın arasındaçişin süresi dünyanın farklı yerlerinden bakıldığında gözlemcinin açısındarklar sebebiyle farklı görünmektedir, dolayısıyla eğer aynı geçiş için farkk sayıda farklı gözlem yapılırsa, basit trigonometriyle dünyanın güneşe uzarak ölçmek mümkün olabilecektir.Gökbilimciler bir sonraki Venüs geçişinin 1761'le 1769 arasında olacağını

vrupa'dan dünyanın dört bir yanına kaşif grupları gönderilerek mümkün ozla sayıda uzak noktadan bu geçişin görüntülenmesine çalışıldı. 1761'de u geçişi Sibirya, Kuzey Amerika, Madagaskar ve Güney Afrika'dan izlediklaştığında, Avrupa bilim topluluğu çok üstün bir çaba gösterdi ve bilimzey Kanada hatta California'ya (o zamanlar yabani bir araziydi) kadar

ondra'da bulunan The Royal Society of London for the Improvement nowledge (Doğal Bilginin Geliştirilmesi için Kraliyet Topluluğu) bunu yet

doğru sonuçları elde etmek için bir gökbilimciyi ta güneybatı Pasifik Ondermek gerekiyordu.Topluluk bu sorunu çözmek için ünlü bir gökbilimci Charles Greenndermeye ve bunun için de hiçbir çaba veya masraftan kaçınmamaya k

ncak topluluk bu kadar pahalı bir seyahati finanse ediyorken, bunu tek bir zlem için kullanmak anlamsızdı. Bu yüzden Green'in yanına, başlarında iseph Banks ve Daniel Solander olmak üzere farklı alanlardan sekiz bilimtıldı. Ekipte ayrıca bilim insanlarının karşılaşacağı yeni arazilerin,yvanların ve insanların resimlerini çizecek bir sanatçılar grubu da vardı. Braliyet Topluluğu'nun edinebildiği en iyi aletlerle donanmış bu grup, dennizci ve başarılı bir coğrafyacı ve etnograf olan Kaptan James Cook'a emanİngiltere'den 1768'de ayrılan ekip, 1769'da Tahiti'de Venüs'ün geçişini gözl

sifik adasında incelemeler yaparak, Avustralya ve Yeni Zelanda'ya uğradıgiltere'ye döndü. Beraberinde inanılmayacak miktarda astronomiketeorolojik, botanik, zoolojik ve antropolojik veri getirdi. Gezinin bulguana önemli katkılar yaptı, Avrupalıların hayal gücünü Güney Pasifik'ten

eşledi ve gelecek nesillerdeki doğa bilimcilere ve gökbilimcilere ilham verdCook'un seferinden yarar sağlayan alanlardan biri de tıptı. O zamanla



pılan seferlerde, tayfanın yarısından çoğunun seyahatte öleceği bilinirdi. Buşman kızgın yerliler, düşman gemileri veya vatan özlemi değil, iskorbüt zemli bir hastalıktı. Bu hastalığa yakalananlar uyuşuklaşıyor, depresif hâlşetleri ve vücutlarındaki diğer yumuşak dokular kanıyordu. Hastalık ilerledşüyor, açık yaralar oluşuyor, ateşleri yükseliyor, ciltleri sararıyor ve ko

acaklarının kontrolünü kaybediyorlardı. 16. ve 18. yüzyıllar arasında iskorbüi milyon denizcinin yaşamına mâl olduğu düşünülmektedir. Kimse bu hastl açtığını bilmiyordu ve hangi yöntem denenirse denensin, denizciler kitlmeye devam ediyordu. Kırılma noktası, 1747'de James Lind adında bir İngi

u hastalıktan muzdarip denizciler üzerinde kontrollü bir deney yapmasıyla nd denizcileri iki gruba ayırarak her gruba farklı tedavi uyguladı. Test grri, iskorbüte karşı halk tarafından yaygın olarak kullanılan bir tedavi olaketiyordu, ilk gruptaki bu hastalar kısa süre içinde iyileştiler.Lind narenciye meyvelerinin denizcilerin vücutlarının asıl ihtiyacı olan şe

lmiyordu, ama biz bugün bunun C vitamini olduğunu biliyoruz. O milerdeki standart beslenme, bu çok önemli besinleri kesinlikle içermiyesafeli seyahatlerde denizciler genellikle tahıl ve kurutulmuş et yiyerek beredeyse hiç meyve ve sebze tüketmiyorlardı.Kraliyet Donanması Lind'in deneylerine ikna olmamıştı ama James Coo

klı olabileceğini düşünüyordu. Gemisini bolca lahana turşusuyla donizcilerine gemi ne zaman karaya yanaşırsa taze meyve ve sebze yemeleri e

unun sonucunda da tek bir denizcisi bile iskorbüte kurban gitmedi. Bullarda dünyadaki tüm donanma kaptanları Cook'un beslenme yöntemini öryısız denizcinin ve yolcunun hayatını kurtardılar.[90]Öte yandan, bu seferin kötü bir sonucu da oldu. Cook sadece deneyimli bi

ğrafyacı değil, aynı zamanda deniz subayıydı. Kraliyet Topluluğu asraflarının önemli bir kısmını karşılamıştı ama gemiyi Kraliyet Donanmişti. Gemide aynı zamanda 85 iyi silahlanmış denizci ve asker bulunuyorıca toplar, tüfekler, barut ve diğer silahlarla donanmıştı. Elde edilen bilg

ölümü (özellikle de astronomik, coğrafi, meteoroloj ik ve antropolojik vekilde siyasi ve askeri açıdan önem taşıyordu. İskorbüte kesin çare giltere'nin dünya denizlerinin kontrolünü eline geçirmesine ve dünyanın ödular yollayabilmesine ciddi katkı yaptı. Cook başta Avustralya olmak üzerek çok adaya ve toprağa İngiltere adına el koydu. Cook'un seferi İngilizlerisifik Okyanusu'nun işgalinin, Avustralya, Tazmanya ve Yeni Zelanda'nıilyonlarca Avrupalının yeni kolonilere yerleşmesinin ve yerli kültürünün vek edilmesinin temelini attı.[91]

Avustralya ve Yeni Zelanda'nın en bereketli toprakları, bu seferi takip ede

vrupalı yerleşimciler tarafından ele geçirildi. Yerli nüfusu yüzde 90'a vara



aldı ve hayatta kalanlar katı bir ırk ayrımcılığı altında yaşamaya zorlandferi, Avustralya'nın Aborjinleri ve Yeni Zelanda'nın Maorileri için kurtuaşaramayacakları yeni bir felaketin başlangıcıydı.

Tazmanya'nın yerlileriniyse daha da kötü bir felaket bekliyordu. Mulıtılmışlık içinde 10 bin yıl boyunca hayatta kalan bu insanlar, Coorışından sonraki yüz yıl içinde son adam, kadın ve çocuğa varana dek tamildiler. Avrupalı yerleşimciler yerlileri önce adanın zengin böl

aklaştırdılar, sonra da kalan yabani arazileri bile ele geçirip yerlileri sistemlayarak öldürdüler. Hayatta kalan çok az sayıda insan da dini bir toplamluşturuldu, burada iyi niyetli ama açık görüşlü olmayan misyonerler, onlnyanın anlayışı doğrultusunda eğitmeye çalıştı. Tazmanyalılar okumaya vristiyanlığı öğrenmeye, elbise dikmek ve çiftçilik gibi pek çok "üretinmeye zorlandılar; ama hepsine direndiler. Daha de melankolik bir hâlecuk sahibi olmayı bıraktılar, hayata ilgileri tükendi, nihayet bilim ve ilerleodern dünyadan tek kaçış yolunu seçtiler: ölüm.Ne yazık ki, bilim ve ilerleme onları öldükten sonra bile rahat bırakzmanyalıların cesetlerine antropologlar ve sanat galericileri tarafından bilnuldu. Cesetler parçalanarak tartıldı, ölçüldü ve bilimsel makalelere konunra, kafatasları ve iskeletler farklı müzelerde ve antropolojik kolergilendi. Tazmanya Müzesi son Tazmanya yerlisi olan Trugani'nin mülmesine ancak 1976'da, Trugani öldükten yüz yıl sonra izin verdi. The E

ollege of Surgeons (İngiliz Kraliyet Cerrahi Koleji) ise saç ve deri örnekdar elinde tutmaya devam etti.Cook'un seferi, askerler tarafından korunan bir bilimsel gezi miydi y

rışmış birkaç bilim insanının da bulunduğu askeri bir sefer mi? Bu tıpkrısının boş mu dolu mu olduğunu sormak gibidir. Aslında ikisidir de. Bilimmodern emperyalizm birbirinden ayrılamaz şeylerdi. Kaptan James Cook seph Banks gibi insanlar bilimi imparatorluktan ayıramazdı, tıpkı bahtsız T

eden Avrupa?uzey Atlantik'teki büyük bir adada yaşayan insanların Avustralya'nın güüyük bir adayı fethetmesi tarihin en tuhaf gelişmelerinden biridir. Cook'unsa süre önce Britanya adaları ve genel olarak Batı Avrupa, Akdeniz Dünylmış arka bahçesiydi, oralarda pek önemli şeyler olmuyordu. Yegane büyüodern öncesi Avrupa İmparatorluğu olan Roma İmparatorluğu bile, günginliğinin büyük bölümünü Kuzey Afrika, Balkanlar ve Ortadoğu'dan oma İmparatorluğu'nun Batı Avrupa eyaletleri fakir bir Vahşi Batı'ydı ve ma

şında imparatorluğa çok az katkısı vardı. Kuzey Avrupa o kadar ıssız ve bthetmeye bile değmezdi.



Ancak 15. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa önemli askeri, siyasi, ekltürel gelişmelere ev sahipliği yapmaya başladı. 1500'le 1750 arasında, zla ilerleyerek "Dış Dünya"nın, yani iki Amerika kıtasının ve okyanuslaline geldi, yine de Avrupa-Asya'nın büyük güçlerinin karşısında yeter

vrupalılar Amerika'yı fethederek denizlerde üstünlük kurdu çünkü Asyunlarla ilgilenmemişti. Modern dönemin başlangıcı Akdeniz'de mparatorluğu, İran'da Safevi İmparatorluğu, Hindistan'da Babür İmparat

n'de Ming ve Qing hanedanları için altın çağdı. Bu devletler hem yönettikleddi ölçüde genişletti, hem de öncesinde benzeri görülmemiş ekonomik ve üyümeye tanık oldular. 1775 yılında Asya dünya ekonomisinin yüzde 80ndistan ve Çin'in ekonomileri tüm dünya üretiminin üçte ikisini karşılıyoronomik bir cüceydi.[92]

Küresel gücün merkezi ancak 1759'la 1850 yılları arasında, Avrupalılar Ar dizi savaşta yenip Asya'nın geniş bölgelerini fethedince Avrupa'ya kaydı. vrupalılar, dünya ekonomisinin ve topraklarının çoğunu kontrol ediyordu. 1vrupa ve ABD, küresel üretimin yarısından fazlasını gerçekleştiriyordu, Çinzde 5'e inmişti.[93] Avrupa şemsiyesi altında yeni bir küresel düzen ve kült

ktı. Bugün tüm insanlar, itiraf etmek istemeseler bile, giyim kuşamda, düvkte Avrupalıdır. Söylemde çok katı Avrupa karşıtı olabilirler ama gredeyse herkes siyaset, tıp, savaş ve ekonomiyi Avrupa'nın gözlerinde

vrupa melodileriyle yazılmış ve Avrupa dillerinde söylenen müzikleri dinliylecekte küresel boyutta üstünlüğü kurmaya aday günümüzün gelişen Çin le, Avrupa tipi bir üretim ve finans modeli üzerine kuruludur.Avrasya'nın bu soğuk ve önemsiz köşesindeki insanlar nasıl bu yalıtılmış

m dünyayı fethetti? Genelde bu konuda Avrupa'nın bilim insanları övgüur. 1850'lerden itibaren Avrupalıların hâkimiyetinin, teknolojik sihirbazlıdüstriyel ve bilimsel sanayi üzerine kurulu olduğunu tartışmaya gerekodern çağdaki tüm başarılı imparatorluklar, teknolojik yenilikler elde etmelimsel araştırmaları destekledi ve pek çok bilim insanı tüm yaşamlarını imneticileri için yeni silahlar, ilaçlar ve makineler araştırmakla geçir

şmanlarla karşılaşan Avrupalı askerler arasında yaygın bir deyiş "neleri varzim makineli tüfeğimiz var, onların yok," şeklindeydi. Bununla birlikte, knolojilerin de eşit derecede önemi vardı. Konserve gıdalar askerlermiryolları ve buharlı gemiler askerleri ve malzemelerini taşıyor, yeni ilaçlnizcileri ve lokomotif mühendislerini iyileştiriyordu. Bu lojistik ilerlemelefrika'yı fethinde makineli tüfekten daha büyük rol oynadı.

Ancak 1850'den önce durum böyle değildi. Askeri-endüstriyel-bilimsel mekleme dönemindeydi; Bilimsel Devrim'in meyveleri henüz olgunlaş

vrupa, Asya ve Afrika güçleri arasındaki teknolojik fark önemsizdi. 1770'de



vustralyalı Aborjinlerden kesinlikle çok daha üstün bir teknolojiye sahipti, Osmanlılar da öyleydi. O hâlde neden Avustralya Kaptan James Cook

lonileştirildi de, Kaptan Wan Zhengse ya da Kaptan Hüseyin Paşa lonileştirilmedi? Daha da önemlisi, madem 1770'de Avrupalıların Müntlilere ve Çinlilere karşı belirgin bir teknolojik üstünlüğü yoktu, peki nasınraki yüzyılda kendileriyle dünyanın geri kalanı arasındaki farkı böylesine aNeden askeri-endüstriyel-bilimsel sanayi, örneğin Hindistan'da değil de

lişti? Neden öne çıktığı İngiltere'nin hemen arkasından Çin değil de FransABD geldi? Sanayileşmiş ve sanayileşmemiş toplumlar arasındaki farkonomik ve siyasi etken olduğunda, nasıl oldu da Rusya, İtalya ve Avusturpamakta başarılı olurken İran, Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu başarılı onayi dalgasının teknolojisi görece basitti. Çinlilerin veya Osmanlılakineleri ve makineli tüfek üretmesi veya demiryolları inşa etmesi buuydu?Dünyanın ilk ticari demiryolu 1830'da İngiltere'de yapıldı. 1850'de B

redeyse 40 bin kilometre demiryoluyla baştan başa örülmüşken, Asya, Afrmerika'nın tamamında yalnızca 4 bin kilometre ray döşenmişti. 1880'de Blometreden fazla demiryoluna sahip olduğunda, dünyanın geri kalanında lnızca 35 bin kilometreydi (bunun büyük kısmı da İngilizlerin Hindisikleriydi).[94] Çin'deki ilk demiryolu ancak 1876'da açılabildi. Uzulometreydi ve Avrupalılar tarafından yapılmıştı. Ertesi yıl Çin hükmiryolunu yok etti. 1880'e gelindiğinde Çin İmparatorluğu'nda tek bir demktu. Türkiye'de ilk demiryoluysa 1858'de açıldı; İzmir'i Seydiköy'e bağlaynra Aydına kadar uzatıldı. Bir İngiliz şirketi tarafından inşa edilmişti vetiyordu. Kurulduğu 1923'te, Britanya'nın üç katından fazla toprağı ol

umhuriyeti'nde 4 bin kilometreden az demiryolu vardı.[95]

Çinliler ve Türklerin elinde buhar makinesi gibi teknolojik yenilikler bunlar bedavaya kopyalanabilen veya satın alınabilen şeylerdi). Öte yandtaya çıkması ve olgunlaşması yüzyıllar süren değerler, mitler, hukuki syopolitik yapılar bu ülkelerde mevcut değildi ve bunlar kolayca

selleştirilemiyordu. Fransa ve ABD İngiltere'nin hemen arkasından hızlıca nkü Fransızlar ve Amerikalılar, zaten İngiliz mitlerinin ve toplumsal yapemli kısımlarını paylaşıyorlardı. Çinliler ve Türkler ise hem farkşündükleri hem de toplumlarını farklı şekillerde örgütledikleri için farkı bupatamadılar.Bu açıklama 1500'le 1850 arasındaki döneme ışık tutuyor. Bu dönemde,

sya'ya göre belirgin bir teknolojik, siyasi, askeri veya ekonomik avantajlarta kendine özgü bir potansiyel biriktirdi ve bu potansiyel 1850'lerden son

k belirgin hâle geldi. 1750'de Avrupa, Çin ve Müslüman dünyası



rünürdeki eşitlik sadece bir seraptı. İkisi de çok uzun kuleler inşa edentası hayal edin. Ustalardan biri ahşap ve çamurdan tuğlalar kullanırken diğton kullanıyor. İlk başta iki yöntem arasında çok fark yokmuş gibi görünüle de birbirine yakın hızda yükselir ve yükseklikleri de benzerdir. Ancakçildiğinde, ahşap ve çamurdan yapılan kule ağırlığı taşıyamayarak çöketondan yapılan kuleyse kat kat büyüyerek gözün göremeyeceği yüksekliğe uAvrupa, erken modern çağda, sonradan dünyayı fethetmesini sağlayacak

tansiyel geliştirmişti? Bu soruya birbirini tamamlayan iki cevap verileblim ve kapitalizm. Avrupalılar belirli bir teknolojik üstünlükleri olmadığı sılimsel ve kapitalist zihniyetle düşünmeye ve davranmaya alışmışlardı

olluğu ortaya çıktığında, Avrupalılar bunun hasadını herkesten daha iyi toolayısıyla bilim ve kapitalizmin, Avrupa'nın, 21. yüzyılın Avrupa sonrasıraktığı en önemli emperyal miraslar olması tesadüf değildir. Dünyayı artıkvrupalılar yönetmiyor, ama bilim ve sermaye her zamankinden daha apitalizmin zaferleri bir sonraki bölümde detaylı olarak incelenecek. Bvrupa emperyalizmi ve modern bilim arasındaki aşk ilişkisine ayrıldı.

etih Zihniyetiodern bilim, Avrupa imparatorluklarında ve bu imparatorluklar sayesinde bette klasik Yunan, Çin, Hint ve Müslüman geleneklerinin eski bilimsel çk şey borçludur, ancak kendine özgü yapısı ilk defa erken modern dönemdeİspanya, Portekiz, İngiltere, Fransa, Rusya ve Hollanda'nın emperyal geniele ilerledi. Bu erken modern dönem boyunca Çinliler, Hintliler, Mü

zılderililer ve Polinezyalılar Bilimsel Devrime önemli katkılar yapmaya düslüman iktisatçıların öngörüleri Adam Smith ve Karl Marx tarafındazılderili doktorları tarafından geliştirilen tedaviler İngiliz tıp metinlerin

olinezya'dan toplanan veriler Batı antropolojisinde devrim niteliğinde dlunu açtı. Ancak, 20. yüzyılın ortalarına dek bu sayısız bilimsel keşfi toreç içinde bilimsel disiplinleri yaratanlarsa küresel Avrupa imparato

neticileri ve bilim seçkinleriydi. Uzakdoğu ve İslam dünyası, Avrupa'daeraklı ve zeki insanlar yetiştirdiler ama 1500'le 1950 arasında Newton arwin biyolojisine yaklaşabilecek herhangi bir şey üretemediler.

Bu Avrupalıların bilime yatkın bir genetik yapıya sahip oldukları veya fizikanlarında sonsuza kadar egemen olacakları anlamına gelmiyor. İslam naskeli olarak başlayıp sonradan Türkler ve İranlılar tarafından ele geçirildiylim de bir Avrupa icadı olarak doğmasına rağmen bugün çok etnikli bir gilmiş durumdadır.

Peki modern bilimle Avrupa emperyalizmi arasındaki ilişkiyi kuran neydi. ve 20. yüzyıllarda önemli bir etkendi ama modern çağın başlangıcında etk



nırlıydı. Önemli nokta, bitki arayan botanikçiyle koloni arayan denizci subar zihniyeti paylaşmalarıydı. Hem bilim insanı hem de fatih, işe ilk önce crkına vararak başladılar, ikisi de "uzaklarda ne olup bittiğini bilmiyorum," dyeni keşifler yapma ihtiyacını hissetti; sonuç olarak, her ikisi de keşfedece

lginin onları dünyanın efendileri yapmasını umuyorlardı.

* * *

vrupa emperyalizmi, dünyadaki diğer emperyal projelerden tamamen farklceki imparatorluklar dünyayı zaten anladıklarını düşünüyorlar ve fetihleri snya görüşlerini yaymak için gerçekleştiriyorlardı. Örneğin Araplar Mısır'ıHindistan'ı bilmedikleri bir şey bulmak için fethetmediler. Romalılar, M

ztekler yeni toprakları güç ve zenginlik için büyük bir hırsla fethettiler, amğil. Buna karşın, Avrupalı emperyalistler yeni topraklar yanında yeni bilgi

macını da güderek uzak topraklara yelken açtılar.

James Cook bu şekilde düşünen ilk kaşif değildi. 15. ve 16. yüzyılın Ppanyol gezginleri bunu zaten yapıyorlardı. Denizci Prens Henry ve Vascofrika kıyılarını keşfettiler ve bunu yaparken çeşitli ada ve körfezleri elristof Kolomb Amerika'yı "keşfettiği" anda, bu yeni topraklar üzerinde İına egemenlik ilan etti. Ferdinand Macellan dünyanın etrafını dolaşırken, Filipinler'i fethetti.Zaman geçtikçe bilginin fethiyle toprağın fethi birbirine daha da sıkı bağl. yüzyıllarda Avrupa'dan yola çıkan neredeyse her önemli askeri sef

sanları da mevcuttu. Napolyon 1798'de Mısır'ı işgal ettiğinde yanında götlim insanı, buldukları diğer şeylere ek olarak Ejiptoloji (Mısırbilim) olpyeni bir disiplin kurdular ve din, dilbilim ve botaniğe önemli katkılarda bu1831'de Kraliyet DonanmasıHMS Beagle adlı gemiyi Güney Amerika, F

daları ve Galapagos Adaları'nın kıyılarının haritasını çıkarması için yolladr savaş durumunda daha hazırlıklı olmak için bu bilgilere ihtiyaç duyuyordptanı amatör bir bilim insanıydı ve yolda karşılaşabilecekleri jeolojikcelemesi için gemiye bir de jeolog çağırdı. Pek çok uzman kaptanın jeori çevirince, o da Cambridge Üniversitesi'nden yeni mezun olmuş 22 yaşınarwin'e teklif götürdü. Darwin Anglikan papazı olmak üzere eğitim görmcil'den ziyade jeolojiye ve doğa bilimlerine ilgi duyuyordu. Bu fırsata balıkrisini de biliyoruz zaten. Kaptan seyahat boyunca zamanını askeri haritaçirirken, Darwin sonradan evrim teorisini ortaya çıkaracak olan öngörüleri ve ampirik veriler topladı.

* * *



Temmuz 1969'da Neil Armstrong ve Buzz Aldrin, Ay'ın yüzeyine indiletronotları bu seyahatten önceki aylarda ABD'nin batısında Ay'a benzeyelde eğitim gördüler. Bu alan pek çok Kızılderili topluluğuna ev sahipliği yarliyle astronotlar arasında geçen bir diyaloğa dair şöyle bir hikaye vardır:

Bir gün eğitim esnasında astronotlar yaşlı bir Kızılderiliyle karşılaşır. Adne yaptıklarını sorar. Astronotlar kısa süre içinde Ay'a yapılacak bir a

seyahatinin parçası olduklarını söylerler. Yaşlı adam bunu duyunca bir akalır, sonra astronotlardan kendisine bir iyilik yapmalarını ister.Astronotlar "Ne istiyorsunuz?" diye sorar.Yaşlı adam, "Kabilemdeki insanlar Ay'da kutsal ruhların yaşadığına inanı

halkımdan önemli bir mesaj iletmenizi isteyecektim."Astronotlar "Mesaj nedir?" diye sorar.Adam kendi dilinde bir şeyler mırıldanır, sonra da astronotlara bunu ezb

kadar tekrar etmelerini söyler.

Astronotlar "Bu ne demek?" diye sorar."Bunu size söyleyemem. Sadece bizim kabilemizle Ay ruhlarının bilebsır," der.

Üsse geri döndüklerinde astronotlar uzun uğraşlardan sonra yerkonuşabilen birini bulurlar ve ondan mesajı tercüme etmelerini Ezberledikleri şeyi söyleyince çevirmen kahkahalarla gülmeye başlar.sakinleşince, astronotların o kadar dikkatle ezberlediği sözlerin, "Bu adamsöylediği hiçbir şeye inanmayın. Topraklarınızı çalmaya geldiler," olduğunu

oş Haritalarodern "keşfet-fethet" zihniyeti haritalarımızın gelişimiyle gayet iyi özetlk kültür modern çağdan çok önceleri de haritalar yaptılar. Elbette bunlnyanın tamamını bilmiyordu. Hiçbir Afrika-Asya kültürü Amerika'yı, hiçbiltürü de Afrika-Asya'yı bilmiyordu. Bilinmeyen yerler dışarıda bırakıldı navarlar veya harikalarla dolduruldu. Bu haritalarda hiç boş yer yoktu, nyanın gayet iyi bilindiği izlenimini veriyordu.15. ve 16. yüzyıllarda Avrupalılar, pek çok boşluğu olan haritalar yapmaya

u da Avrupa'nın emperyal hırslarının yanı sıra bilimsel zihniyetin aşladığının da işaretiydi. Boş haritalar hem psikolojik hem de ideolojik olr kırılma noktasıydı ve Avrupalıların dünyanın önemli bir bölümü hhaletinin itirafıydı.En önemli kırılma noktası 1492'de Kristof Kolomb İspanya'dan batıya d

ıp Doğu Asya'ya giden yeni bir yol aradığında gerçekleşti. Kolomb hâlânya haritalarına inanıyordu, bu haritaları kullanarak Japonya'nın, İspanya'n



lometre batısında olduğunu hesaplamıştı. Normalde Doğu Asya'yı İspanyalometre ve hiç bilinmeyen bir kıta ayırıyordu. 12 Ekim 1492'nin sabahındmileri bilinmeyen kıtayla tanıştı. Juan Rodriguez Bermejo, Pinta'nın direğ

ahamalar olarak bildiğimiz adayı fark etti ve "Kara göründü!" diye bağırdı.

Görsel 23: 1459'da Avrupa'da yapılmış bir dünya haritası. Harita detaylarla dolu, hatta güney Afrika gibir fikrinin olmadığı bölgeler bile betimlenmiş. Kolomb Doğu Asya'nın açıklarındaki bir adaya vardıklarını sanıyor

rşılaştığı insanlara "Hintli" adını verdi çünkü Doğu Hindistan Adalarına (bnt Adaları veya Endonezya takımadaları olarak adlandırdığımız bölgenıyordu. Kolomb bu hatayı ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Kendisi v



şayan pek çok insana göre hiç bilinmeyen, tamamen yeni bir kıta keşfeşünülemezdi. Binlerce yıldır, büyük düşünürler ve akademisyenlerle asla ytsal metinler sadece Avrupa, Afrika ve Asya'dan bahsetmişti. Hepsi yanılıiydi? İncil dünyanın yarısını es geçmiş olabilir miydi? Bu tıpkı 1969'daderken Apollo 11'in, o ana kadar bilinmeyen, bir şekilde hiçbir gözlemin taşaramadığı ve dünyanın etrafında dönmekte olan başka bir aya çarpmaolomb'un cehaletini inkar etmesi, her şeye rağmen ortaçağ insanı olduğunu

m dünyayı bildiğine kesinlikle emindi ve çığır açıcı keşfine rağmen geşünemedi.

Görsel 24: Salviati Dünya Haritası, 1525.1459 haritası kıtalarla, adalarla ve detaylı açıklamalarla itası çoğunlukla boştur. Amerika kıtasının kıyılarından güneye doğru gözümüzü kaydırınca bir yerdeşluğa karışır. Haritaya bakan ve içinde en ufak bir merak kırıntısı barındıran herhangi biri "Buradane soracaktır. Harita buna cevap vermez, inceleyen kişiyi yelken açıp gidip bulmaya davet eder. İlk modern insan, Amerika'ya 1499-1504 yılları arasında pek çok kez s

alyan denizci Amerigo Vespucci'ydi. 1502'yle 1504 arasındaki seyahatlerinetin Avrupa'da yayımlandı. Bu metinler Vespucci'ye atfedilmişti ve Kolombşfedilen yeni toprakların Doğu Asya açıklarındaki adalar değil, kutsal metğrafyacıların ve şimdiki Avrupalıların bilmedikleri yepyeni topraklar o

ahsediyordu. 1507'de bu iddialara ikna olan Martin Waldseemüller adındaritacı güncelleştirilmiş bir dünya haritası yayımladı ve bu harita Avrupapılan seferlerin ayrı bir kıtaya vardığını gösteren ilk haritaydı. Waldsritaya bir de isim koyması gerekiyordu. Yanlışlıkla Amerigo Vespucci'n

şfeden kişi olduğunu düşünüp bu kıtaya ismini vererek onurlandırdı:



aldseemüller haritası çok popüler oldu ve pek çok başka haritacı tarapyalandı, böylece kıtaya verdiği isim yayılmış oldu. Dünyanın bir çeyreğtasından ikisinin, cehaletini kabul etmekten öte marifeti bulunmayan biını almasıysa ilahi adaletin tecellisidir.Amerika'nın keşfi Bilimsel Devrim'in temelinde yer alır; Avrupalılzlemlerin geçmiş geleneklerden daha doğru olduğunu öğretmekle

merika'yı fethetme arzusuyla yeni bilgiye son derece hızlı ulaşmak iste

ğlamıştır. Bu geniş toprakları kontrol etmek için coğrafyası, iklimi, florlleri, kültürleri ve tarihi hakkında olağanüstü miktarda veri toplamaları geni metinler, eski coğrafya kitapları ve eski sözlü gelenekler bir işe yaramazO andan itibaren hem Avrupalı coğrafyacılar hem de her alandan

aştırmacılar, içlerinde sonradan doldurulacak boşluklar olan haritalar aşladılar, böylelikle mükemmel olmadıklarını ve cehaletlerini itiraf ediyorla

* * *

vrupalılar tıpkı bir mıknatısın kendilerini çekmesi gibi haritadaki boşluklmanla buraları doldurmaya giriştiler. 15. ve 16. yüzyıllar boyunca Afrikalaştılar, Amerika'yı keşfettiler, Pasifik ve Hint okyanuslarını aştılar ve pında bir koloni ağı oluşturdular, böylelikle ilk gerçek anlamd

mparatorlukları ve ilk küresel ticaret ağını kurdular. Avrupa'nın emperyanya tarihini değiştirdi: Tarih artık birbirinden kopuk bir dizi halkın ve kült

k ve bütünleşmiş bir insan toplumunun tarihi haline geldi.

Bu Avrupalı "keşfet-fethet" seferleri bizim için o kadar alışıldık ki, zadar olağandışı olduklarını kavramakta zorlanıyoruz. Bu seferlerden öncnzer bir şey olmamıştı, uzun süreli seferler ve fetihler doğal değildi. Tağu insan toplumu, yerel çatışmalarla ve savaşlarla o kadar meşguldü ki, uzşfetmek ve fethetmek gibi bir amaçları olmamıştı. Çoğu büyük imkimiyetini en yakınlarındaki bölgelerin biraz ötesine taşıyabildi. Uzathedebildiler çünkü komşu oldukları alanlar gittikçe genişliyordu. Bu şekildoma'yı korumak için Etruria'yı fethettiler (MÖ 350-300). Daha sonra Etrurin Po Vadisi'ni (MÖ 200), sonra da Po Vadisi'ni korumak için Provence bö0), Provence'ı korumak için Galya'yı (MÖ 50) ve Galya'yı korumak için Briler (MS 50); böylece Roma'dan Londra'ya gitmeleri dört yüz yıl sürdü.çbir Romalı Britanya'ya yelken açıp fethetmeyi aklının ucundan bile geçirmAra sıra hırslı bir kral ya da maceracı, uzun bir fetih seferine çıkardı

ferler genellikle çokça kullanılan emperyal veya ticari yolları takip ederüyük İskender'in seferleri yeni bir imparatorluğun kurulmasıyla değil, zaten

mparatorluğu ele geçirmesiyle sonuçlanmıştı: Pers İmparatorluğu. Modemparatorluklarına en çok benzeyenler, Atina ve Kartaca'nın denizci imparat



. yüzyılda Endonezya'nın büyük bölümünde hâkimiyet kuran ortaçağ Majamparatorluğu'ydu. Bu imparatorluklar bile bilinmeyen denizlere çok fa

madılar, modern Avrupalılarla kıyaslandığında bunlar da yerel kalıyordu.Pek çok akademisyen, Çin'deki Ming hanedanının amirali Zheng He'nin s

vrupalıların keşiflerini gölgede bıraktığı konusunda hemfikirdir. 1405'le 14heng yedi devasa armada ile Çin'den Hint Okyanusu'nun uzak köşelerine karçekleştirdi. Bu seferlerin en büyüğü, 300 gemi ve 30 bin mürettebattan olu

ndonezya, Sri Lanka, Hindistan, Basra Körfezi, Kızıl Deniz ve Doğu Afrin gemileri Hicaz bölgesinin ana limanı Cidde'de ve Kenya kıyısındakimirledi. Kolomb'un 1492'deki filosu (120 denizcinin olduğu üç küçüuşuyordu) Zheng He'nin ejderhalarının yanında üç sivrisinek tanesi gibi kal[97

Ancak aralarında önemli bir fark vardı. Zheng He okyanusları keşfederekneticilerle irtibat kurdu ama ziyaret ettiği ülkeleri fethetmeye veya kolonlışmadı. Dahası, Zheng He'nin seferleri Çin politikasına veya kültürüne day30'larda Pekin'de yönetim değiştiğinde, yeni yöneticiler bu seferlrdurdular. Büyük filo dağıtıldı ve çok önemli teknik ve coğrafi bilgiler yoha da bu imkanlara sahip hiçbir kaşif Çin limanlarından sefere koyulmazyıllarda Çinli yöneticiler, tıpkı daha önceki yüzyıllardaki yöneticiler

gilerini ve hırslarını Orta Krallık'ın yakın çevresine yoğunlaştırdılar.Zheng He'nin seferleri, Avrupa'nın diğer bölgelere kıyasla teknolojik bir

madığını kanıtlıyor. Avrupalıları sıradışı yapan şey keşfetmek ve fethetmeknzeri görülmemiş doyumsuz hırslarıydı. Aynı beceriye sahip olsalar da

çbir zaman Hindistan'ı veya İskandinavya'yı, Persler Madagaskar'ı veya nliler de Endonezya'yı veya Afrika'yı fethetmeye yeltenmemişlerdi. Çoğu Ç

urunlarının dibindeki Japonya'yı bile kendi haline bırakmıştı, bu da srmaldi. Tuhaflık erken modern çağdaki Avrupalıların yabancı kültürlerle praklara yelken açıp karaya ayak bastıklarında, "Bu topraklara kralımyuyorum!" demek gibi bir hastalığa tutulmuş olmalarındaydı.

zaydan Gelen İşgal17 civarında Karayip adalarındaki İspanyol koloniciler, Meksika atalarında bir yerde bulunan güçlü bir imparatorluk hakkında birtakımymaya başladılar. Sadece dört yıl sonra, Azteklerin başkenti dumanlarkıntıya ve Aztek İmparatorluğu da tarihe karışmıştı, Hernan Cortes Meksikk geniş bir İspanyol İmparatorluğu'nu yönetiyordu.İspanyollar durup bu başarılarını kutlamadılar, hatta soluklanmadılar bi

dından her yöne doğru harekete geçerek keşif ve fetih faaliyetlerine devam

merika'nın eski yöneticileri (Aztekler, Toltekler, Mayalar) Güney A



rlığından neredeyse haberdar bile değillerdi ve 2000 yıl boyunca oyundurukları altına almak için hiçbir girişimde bulunmamışlardı. İspeksika'yı fethetmesinden on yıl gibi kısa bir süre sonra Francisco Pizmerika'da İnka İmparatorluğu'nu keşfetti ve 1532'de de bu İmparatorluğu yo

Aztekler ve İnkalar etraflarındaki dünyaya karşı biraz daha ilgi gösterpanyolların komşularına neler yaptığından haberdar olsalardı), İspanyol işha azimle direnebilirlerdi. Kolomb'un Amerika'ya ilk seyahatiyle (149

eksika'ya gelişi (1519) arasındaki yıllarda, İspanyollar Karayip Adalarıthederek bir dizi koloniye sahip olmuşlardı. Boyun eğdirilmiş yerliler için ryüzündeki cehennemdi. Demir bir yumrukla yönetiliyor, açgözlü vemürgeciler tarafından köle gibi madenlerde ve çiftliklerde çalıştırılıyorlar direnç gösterenler anında öldürülüyordu. Yerli nüfusunun büyük bölümünde ya çok ağır çalışma koşulları ya da işgalcilerin taşıdıkları hastalıkladüler. Yirmi yıl içinde Karayiplerin yerli nüfusunun neredeyse tamamlkmıştı, bunun üzerine İspanyol sömürgeciler boşluğu doldurmak için Afri

hal etmeye başladılar.



iyorlardı. Bu durum aylarca sürdü ve bu arada Cortes, Montezunışmanlarını sorguya çekti, yerel dillerde konuşabilecek çevirmenler eğitti çük keşif grupları göndererek Aztek İmparatorluğu ile yönettiği bölgelerdbile, halk ve şehir hakkında bilgi topladı.Aztek seçkinleri sonunda Cortes ve Montezuma'ya karşı ayaklanarak

mparator seçtiler ve İspanyolları Tenochtitlan'dan kovdular. Ancak imparatoüyük çatlaklar oluşmuştu, Cortes edindiği bilgiyi bu çatlakları büy

mparatorluğu içerden çökertmek amacıyla kullandı ve imparatorluk tebaasölümünü yönetimdeki Aztek seçkinlerine karşı kendisine katılmaya çağırdı.rliler çok temel bir hata yaptılar. Azteklerden nefret ediyorlardı ama İsparayip soykırımı hakkında hiçbir fikirleri yoktu, bu yüzden İspanyollarınztek boyunduruğundan kurtulacaklarını zannettiler; İspanyolların onlarçebileceğini hiç düşünememişlerdi. İsyankar topluluklar Cortes'e on bikerden oluşan bir ordu kurdular. Cortes de bu orduyla Tenochtitlan'ı kuşatthetti.Bu esnada bazıları Küba'dan, diğerleriyse İspanya'dan gelen giderek daha f

panyol asker ve yerleşimci Meksika'ya akıyordu. Yerel halk ne olup bittiğinitık çok geçti. İspanyollar Vera Cruz sahiline çıktıktan 100 yıl sonra Amerifusu, en başta işgalcilerin getirdiği yabancı hastalıklar sebebiyle, yüzde 9

ayatta kalabilenler kendilerini Azteklerinkinden çok daha kötü, açgözlü imin baskısı altında ezilirken buldular.Cortes'in Meksika'ya gelişinden on yıl sonra Pizarro, İnka İmparat

yılarına ulaştı. Cortes'ten çok daha az askeri vardı, beraberindeki adamlnızca 168'di! Pizarro önceki işgallerden edinilen bilgi ve deneyimlerdenkaların da Azteklerin başına gelenlerden haberleri yoktu. Pizarro açık açıpya çekti. Kendisini İspanyol Kralı tarafından gönderilmiş bir barış elçisi oİnka lideri Atahualpa'yı diplomatik bir görüşmeye davet ederek esir aldı,

rel müttefiklerin de desteğiyle felç olmuş imparatorluğu fethetmeye koyka İmparatorluğu halklarının Meksika halklarının başına gelenlerden hab

u işgalcilerle asla işbirliği yapmazlardı. Ama hiçbir şey bilmiyorlardı.

* * *

nırlı görüşleri yüzünden büyük bedel ödeyenler sadece Amerika'daki yeğildi. Asya'nın büyük imparatorlukları (Osmanlı, Safevi, Babür ve Çin) A

üyük bir keşif yaptığını hemen duymuşlardı ama buna hiç ilgi göstermedilesya etrafında döndüğüne inanmaya devam ettiler ve Avrupalılarla, Ameriklantik'le Pasifik'teki yeni deniz yollarının kontrolü için rekabet etmeye g

koçya ve Danimarka gibi küçük Avrupa krallıkları bile Amerika'ya keferleri düzenlerken, İslam dünyasından, Hindistan'dan ya da Çin'den Am



şif ne de fetih için hiçbir sefer yapılmadı. Amerika'ya askeri sefer gvrupalı olmayan güç Japonya'ydı. Bu da Haziran 1942'de gerçekleşti ve biraska kıyılarındaki iki küçük ada olan Kiska ve Attu'yu işgal ederek 10 ABDr köpeği tutsak etti. Japonlar bundan sonra anakaraya daha fazla yaklaşamaOsmanlıların veya Çinlilerin çok uzakta olduğunu veya gerekli teknolojik

ya askeri araçlara sahip olmadıklarını öne sürmek doğru değildir. Zh20'lerde Çin'den Doğu Afrika'ya gönderen kaynaklar, Amerika'ya gitmesi i

tardı bile, ama Çinliler bununla ilgilenmiyorlardı. Amerika'yı gösteren ilknya haritası ancak 1602'de yapılmıştı, o da bir Avrupalı misyoner tarafındanTam üç yüz yıl boyunca Avrupalılar Amerika, Okyanusya, Atlantik Oksifik Okyanusu'nda tartışmasız bir üstünlük kurdular; bu bölgelerdeki katışmalar da ancak farklı Avrupa güçleri arasındaydı. Avrupalılar tarafçirilmiş kaynaklar ve zenginlik, en sonunda Avrupalıların Asya'yı da

mparatorlukları yok ederek aralarında bölüşmelerini sağladı. Osmanlılarntliler ve Çinliler durumu fark edip gelişmelere dikkat etmeye başladıklak geçti.

* * *

vrupalı olmayan kültürler ancak 20. yüzyılda gerçekten küresel bir vizyon eten bu da Avrupa hegemonyasının çöküşünü getiren kritik etkenlerden biriyağımsızlık Savaşı'nda (1954-62) gerillalar, çok ciddi sayısal, teknolojik tünlüğe sahip Fransız ordusunu yenebildiler, çünkü küresel bir sömürgec

dan besleniyorlardı; dünya medyasını ve bu arada Fransa'daki kamuoyvaları lehine nasıl kullanabileceklerini bulmuşlardı. Küçük Kuzey Vietnvini yenmesi de benzer bir strateji üzerine kuruluydu. Bu gerilla güçlertışma küresel bir dava haline geldiğinde süper güçlerin bile yenilnıtladılar. Montezuma'nın İspanya kamuoyunu manipüle edebilme ve İkiplerinden (Portekiz, Fransa veya Osmanlı İmparatorluğu) yardım alabsaydı olaylar acaba nasıl gelişirdi?

z Bulunan Örümcekler ve Unutulmuş Metinlerodern bilim ve modern imparatorluklar, ufuk çizgisinin ötesinde çok önemdip bir an önce ele geçirilmesi gereken bir şeyin beklediği dinmek bilmrafından motive edilmişti belki, ama aslında bilim ve imparatorluk arasındaha derinlerdeydi. İmparatorlukları kuranların sadece motivasyonu değil prlim insanlarınınkiyle benzeşiyordu. Modern Avrupalılar için imparatorllimsel bir projeydi, bilimsel bir disiplini oluşturmak da emperyal bir proje.Müslümanlar Hindistan'ı fethettiğinde yanlarında Hint tarihini sistema



celeyecek arkeologlar, Hint kültürünü inceleyecek antropologlar, Hint tceleyecek jeologlar ve Hint faunasını inceleyecek zoologlar getirmemişlere Hindistan'ı fethettiklerinde bunların hepsini yanlarında getirdiler. 10 Nisüyük Hindistan İncelemesi başlatıldı ve tam 60 yıl sürdü. On binlerce yeademisyenin ve rehberin de katkısıyla İngilizler, titiz bir çalışmayla tüm Hritasını çıkardı, sınırları belirledi, mesafeleri ölçtü; hatta Everest'in ve diğrvelerinin yükseklikleri ilk kez tam olarak ölçüldü. İngilizler, Hint eyaletle

ynaklarını, altın madenlerini incelediler, ama aynı zamanda nadir bulümcekleri hakkında bilgiler topladılar, renkli kelebekleri katalogladılar, nt dillerinin kökenlerini araştırdılar ve unutulup gitmiş yıkıntılarda kazılar yMohenjo-daro, MÖ 3000'lerde gelişmiş ve MÖ 1900 civarında ortadan k

adisi medeniyetinin önde gelen şehirlerinden biriydi. Hindistan'ın İngilizlerneticilerinden hiçbiri (ne Mauryalar, ne Guptalar, ne Delhi Sultanları ne

abürler) bu kalıntılara dönüp bakmamıştı bile, ama İngiliz arkeologlar lıntıları tespit ettiler. Hemen ardından kazı çalışmalarına başlayarak hiçbrkında olmadığı Hindistan'ın bu ilk büyük medeniyetini ortaya çıkardılar.İngilizlerin bilimsel merakını en iyi anlatan örneklerden biri de, çivi yazıs

ilmesidir. Üç bin yıl boyunca Ortadoğu'nun başlıca yazı tipi olan çivi yazızmayı bilen son kişi muhtemelen MS birinci bin yıl içinde ölüp gitmişti. Ori bölgede yaşayanlar sıklıkla anıtların, dikilitaşların, eski kalıntılarımleklerin üzerinde bu yazılarla karşılaşıyorlardı ama bu tuhaf, açılı çizgillmiyorlardı ve bildiğimiz kadarıyla bunu hiçbir zaman da denemediler. Çiarak, 1618'de İran'daki İspanyol büyükelçisi eski Persepolis kalıntılarınımsenin kendisine anlamını açıklayamadığı yazıları gördüğünde Avrupalılarkti. Bu bilinmeyen yazının haberi kısa zamanda Avrupalı bilginler arasınderaklarını cezbetti. 1657'de Avrupalı bilginler Persepolis'teki çivi yazısınınyımladılar, bunu başka çeviriler izledi ve iki yüz yıla yakın bir süre boyunlginler yazıyı çözmek için uğraştılar, ancak hiçbiri başarılı olamadı.1830'larda, Şah'ın ordusunu Avrupa tarzında eğitmesi için İran'a Henry

ında bir İngiliz yüzbaşı gönderildi. Boş zamanlarını İran'ı dolaşaraawlinson'ı, bir gün Zagros Dağları'nda bir uçuruma götüren yerel rehberehistun yazıtlarını gösterdiler. 15 metre yüksekliğinde ve 25 metre genişzıt, MÖ 500 civarında Kral I. Darius'un emriyle kazınmıştı. Çivi yazısızılmıştı: Eski Farsça, Elamice ve Babilce. Yerel halk yazıttan haberdardı, amse okuyamıyordu. Rawlinson eğer bu yazıyı çözebilirse, kendisininaştırmacıların o sıralar Ortadoğu'nun her yerinde keşfedilen pek çzebileceğine ve bunun da eski ve unutulmuş dünyalara kapı aralayacağına inBu yazıları deşifre etmenin ilk adımı, Avrupa'ya metinlerin ko

nderilebilmesiydi. Rawlinson bunu yapabilmek için ölüme meydan okuylkın da yardımıyla, dik bir uçurumdaki tuhaf harfleri kopyalamaya girişti.



ellikle uçurumun en ulaşılmaz yerlerine tırmanmayı başaran bir Kürt çocu47'de proje sona erdiğinde tam ve doğru bir kopya Avrupa'ya gönderildi.Rawlinson elde ettiği şeyle yetinmedi. Bir subay olarak takip etmesi gerek

keri işlere rağmen, bulduğu her boş vakti bu yazının gizemini çözmeye ayıtüne yöntem denedi ve nihayet yazının eski Farsça olan bölümlerini deş

aşardı. Aslında bu en kolayıydı, çünkü eski Farsça modern Farsça'dan peğildi ve Rawlinson da Farsça biliyordu. Eski Farsça bölümleri çözmekse

abilce yazılanları çözmek için gereken anahtarı sağlamış oldu. Bu şekalayınca, metinden çıkan eski ama canlı sesler ortalığa yayıldı: Sümer ultusu, Asur krallarının buyrukları, Babilli bürokratların tartışmaları... Raw

vrupalı emperyalistlerin uğraşları olmasaydı, bugün eski Ortadoğu imparkkında bu kadar bilgi sahibi olamayacaktık.

* * *

inci iyi bir örnek de Willam Jones'dur. 1783'te Hindistan'a Bengal eyaletahkemesinde yargıç olarak görev yapmak amacıyla gelen Jones, Hrikalarından o kadar büyülendi ki, gelişinden altı ay sonra Asiatic Sociepluluğu) kurdu. Bu akademik örgüt, Asya'daki ve özellikle Hindistan'ltürleri, tarihleri ve toplumları incelemeye adanmıştı. Bu örgütün kuruluşunra Jones, karşılaştırmalı dilbilim alanını kurduğu kabul edilenThe Sanskrit Laanskrit Dili) kitabını yayımladı. Jones bu kitapta Hindu ayinlerinin kutsal dili haline gelmiş olan Sanskritç

Latin dilleri ve ayrıca Gotça, Keltçe, Eski Farsça, Almanca, Fransızcaasındaki şaşırtıcı benzerliklere işaret etti. Örneğin anne Sanskritçe'datince'de "mater," eski Kelt dilinde "mathir" ve İngilizce'de "mother"dı. Jollerin, şu an unutulmuş eski ortak bir dilden türemiş olması gerektiği fikrinöylece sonradan Hint-Avrupa dil ailesi olarak tanımlanacak şeyi ilk tasvir ed

The Sanskrit Language çığır açan bir kitaptı ve Jones'un cesur (ve sonradanlaşılan) hipotezlerini içerdiği gibi yazarın farklı dilleri karşılaştırmak için

stematik metodoloji de önemliydi. Bu yöntem sonradan başka akadrafından da benimsendi ve böylelikle dünyadaki tüm dillerin gelişimi sistemcelenebildi.

Dilbilim imparatorluklardan coşkulu bir destek gördü, Avrupa imparatorlunetim gösterebilmek için tebaalarının dillerini ve kültürlerini bilmeleri anıyorlardı. Hindistan'a gelen İngiliz bürokratlar Calcutta Üniversitesi'nkukunun yanı sıra Hindu ve Müslüman hukuku; Yunanca ve Latince'yenskritçe, Urduca ve Farsça; ayrıca matematik, ekonomi ve coğrafyaya ek o

engal ve Hint kültürleri üzerine üç yıla kadar eğitim görüyordu. Dilbilim ellerin yapısını ve gramerini anlamada büyük kolaylık sağladı.



William Jones ve Henry Rawlinson gibi insanların çalışmaları sayesindtihler yeni imparatorluklarını daha önceki tüm fatihlerden, hatta yerel halkha iyi tanıyorlardı. Bu daha derinlemesine bilginin elbette pratik avantajlar bir bilgi olmadan bir avuç Britanyalının yüz milyonlarca Hintli'yi iki yüz mürüp yönetebilmesi mümkün değildi. 19. yüzyılın tamamı ve 20. yü

oyunca sayısı beş binden az İngiliz bürokrat, 40-70 bin arası asker ve beran İngiliz işadamı, onların yardakçıları, eşleri ve çocukları toplam 300 mi

netmeye yetiyordu.[98]Ancak bu pratik avantajlar imparatorlukların dilbilim, botanik, coğrafy

itimine mali destek sağlamasının tek sebebi değildi, aynı derecede önemden de bilimin bu imparatorluklara ideolojik bir gerekçe ve haklılık saodern Avrupalılar yeni bilgiler edinmenin hep iyi olacağına ina

mparatorlukların sürekli yeni bilgi üretiyor olması, bu yapıların ilerlemecduğu izlenimini yarattı. Günümüzde bile coğrafya, arkeoloji ve botanik gibrihi, Avrupa imparatorluklarını en azından dolaylı olarak övme gereği duyrihçileri Avustralyalı Aborjinlerin çektiği acılar hakkında bir şey söylemeook ve Joseph Banks'i anmayı ihmal etmezler.

Dahası, bu imparatorluklar tarafından edinilen yeni bilgi, en azından kağthedilmiş toplulukların da yararınaydı ve onları "ilerleme"nin faydalarıyla ğlık ve eğitim olanakları sağlamak, demiryolları ve kanallar inşa etmek, adasis etmek iddiasını taşıyordu. Emperyalistler, imparatorluklarının geniş koğil, Avrupalı olmayan ırkların da iyiliği için kurulmuş iyi niyetli projeledia ettiler. Bu halklar Rudyard Kipling'in meşhur sözüyle "Beyaz adamın yThe White Man's Burden") ve beyazlar tüm insanlığın iyiliği için onları edeniyete taşıyordu.Elbette olgular bu efsaneyi yalanlıyor. Hindistan'ın en zengin eyaleti ol64'te fetheden ve zenginleşmekten başka bir şeyle ilgilenmeyen İngilizlende Büyük Bengal Kıtlığı'nın ortaya çıkmasına sebep olan bir ekonoguladılar. 1769'da başlayan ve 1770'te felaket boyutlarına ulaşan kıtlık, rdü. Bu felakette eyalet nüfusunun yaklaşık üçte biri olan 10 milyon Beng

ybetti.[99]

Aslında ne sömürü ve baskıya ilişkin anlatılanlar ne de "Beyaz adamın yükm anlamıyla uymamaktadır. Avrupa imparatorlukları o kadar çok şeyi o kaçekte yaptılar ki, onlarla ilgili ortaya atılacak herhangi bir iddiayı denekler mutlaka bulunabilir. Eğer bu imparatorlukların, dünyanın dört biüm, baskı ve adaletsizlik dağıtan kötü niyetli canavarlar olduğunu düşünenen cinayetleri anlatan ansiklopediler doldurabilirsiniz. İmparatorluklarınlklarının hayatını yeni ilaçlar, daha iyi ekonomik koşullar ve güvenlik

ileştirdiğini düşünüyorsanız bunlarla ilgili de bir ansiklopedi doldurabilirsi



kın işbirliği yapmaları sayesinde, bu imparatorluklar o kadar büyük güç tnyayı o kadar büyük ölçüde değiştirmiştir ki, basitçe iyi veya kölandırılamazlar. Bugün içinde yaşadığımız dünyayı, o imparatorlukları yargrarlandığımız ideolojiler de dahil, bu imparatorluklar yaratmıştır.Öte yandan, emperyalistler bilimi oldukça şeytani amaçlar için de ku

yologlar, antropologlar, hatta dilbilimciler bile Avrupalıların diğer ırkladuklarına ve dolayısıyla onları yönetme hakkına sahip olduklarına ilişk

nıtlar ürettiler. William Jones tüm Hint-Avrupa dillerinin ortak eski rediğini iddia edince, pek çok araştırmacı bu dili konuşanların kim olduğunlıştı. Sanskritçe konuşan ilk topluluğun, üç bin yıl önce Orta Asya'dndistan'ı işgal eden ve kendini Arya olarak adlandıran halk olduğunu fark etki İran dilini konuşanlar da kendilerine Airiia diyorlardı. Avrupalı araştırm

undan dolayı hem Sanskritçe hem de Farsçanın (bu arada Yunanca, Latinceltçenin de) doğumuna sebep olan bu eski dili konuşanların kendilerinmiş olması gerektiğini düşündüler. Tüm bu muazzam Pers, Yunan garlıklarını kuranların hepsinin Aryan olması bir tesadüf olabilir miydi?Sonrasında İngiliz, Fransız ve Alman araştırmacılar, bu çalışkan Arya

lbilim teorilerini, Darwin'in doğal seçilim teorisine eklediler ve Aryanlarılsel grup değil, biyolojik bir yapı da olduğunu iddia ettiler: bir ırk. Üstelik hk da değil, uzun boylu, açık renk saçlı, mavi gözlü, çalışkan ve rasyonel uşan, kuzeyin sisli topraklarında ortaya çıkıp tüm dünyaya kültürü yayan üsaalesef Hindistan ve İran'ı işgal eden Aryanlar, bu topraklardaki yerlilerlık tenlerini, sarı saçlarını ve bunun yanında elbette çalışkanlıklarıyla rasyybetmişlerdi, bu yüzden de Hindistan ve İran uygarlıkları çöktü. Avryanlar ırksal saflıklarını korudular, bu sayede Avrupalılar tüm dünyayı aşardı, ve eğer daha aşağı ırklarla karışmamak için yeterince önlem alırlarsnetmeye uygunlardı.On yıllar boyunca önemli ve saygın bulunan bu tür ırkçı teoriler,

yasetçiler ve bilim insanları arasında adeta lanetlenmiş durumdadır. İnskçılığa karşı kahramanca mücadele ederken, cephenin değiştiğini ve emeoloji olarak ırkçılığın yerini "kültürcülük"un aldığını gözden kaçırıyorlavram yok, ama yaratmanın zamanı artık geldi. Günümüzün seçkinleri arasınsan grupları arasındaki farkları, biyolojik değil kültürel farklara atfetmek çortık "bu onların kanında var," değil, "onların kültürü böyle," diyoruz.

Müslüman göçlerine karşı çıkan Avrupalı sağ partiler, bu yüzden ırk tellanmaktan kaçınıyorlar. Örneğin, Marine le Pen'in konuşmalarını yazanla

ephe liderinin televizyona çıkıp, "bu aşağı Samilerin, Aryan kanımızı sedeniyetimizi bozmalarını istemiyoruz," demesini teklif etseydi yaka paça k

sa bunun yerine şimdi Fransız Milli Cephe, Hollanda Özgürlük Partisi, Avuelecek için İttifak ve bunlara benzer kurumlar, Batı kültürünün Avrupa'd



liyle demokratik değerler, hoşgörü ve cinsiyet eşitliği üzerine kurulduğrşılık Ortadoğu'da gelişmiş Müslüman kültürünün hiyerarşi, fanatiklikşmanlığı üzerine kurulu olduğunu iddia ediyor. Bu iki kültür bu denli farklık çok Müslüman göçmen Batılı değerleri benimsemek konusunda bu kadenimsemeleri belki de imkansızdır) olduğu için ülkeye girişi yasaklanmalıdtışmalara yol açabilir ve Avrupa demokrasisiyle liberalizmine zarar verir.Bu tür kültüre dayalı tezler, medeniyetler çatışması ve kültürler arasın

rklara vurgu yapan sosyal bilimler çalışmalarından beslenir. Elbette taritropologların tamamı, bu teorileri ve onların siyasetteki kullanımlarını onancak, bugün biyologların ırkçılığı kötülemesi ve farklı insan topluluklaryolojik farkların önemsiz olduğunu öne sürmesi ne kadar kolaysa, tatropologların kültürcülüğü kötülemesi bir o kadar zordur. Sonuçta, eltürleri arasındaki fark önemsiz olsaydı, tarihçilere ve antropologlara celemeleri için para ödenir miydi?

* * *lim insanları emperyal projeleri pratik bilgiyle, ideolojik gerekçeyle vuncaklarla donattılar. Bu katkılar olmadan Avrupalıların dünyayı fethede

rtışmalıdır. İşgalciler bu iyiliği karşılıksız bırakmadılar ve bilim lgilendirdiler, korudular, tüm tuhaf ve hayranlık uyandırıcı projelerini destelimsel düşünceyi dünyanın dört bir köşesine yaydılar. Modern bilimin, empmadan bu atılımı yapabilecek olması şüphelidir. Yaşamına, emperyal g

zmetkarlık yaparak başlamamış ve keşiflerinin, koleksiyonlarının, bineneklerinin büyük bölümünü subaylara, donanma kaptanlarına ve neticilere borçlu olmayan çok az bilim dalı vardır.Elbette tüm hikaye bundan ibaret değildir, bilim sadece imparatorluklar

ğil, başka kurumlar tarafından da desteklenmiştir ve Avrupa imparatorluklanında başka etkenler sayesinde de bu kadar gelişip güçlenmiştir. Hem bilim

mparatorlukların olağanüstü yükselişinin arkasında özellikle önemli bir güç pitalizm. Daha fazla para kazanmak için uğraşan işadamları olmasaydı, merika'ya ne James Cook Avustralya'ya ulaşır, ne de Neil Armstrong Ay'ın yküçük adımı atabilirdi.



16

Kapitalist İtikat

RA HEM İMPARATORLUKLAR KURMAK hem de bilimi geliştirmek için çok önemliydbaların nihai amacı mı, yoksa tehlikeli bir gereklilik miydi?Modern tarihte ekonominin gerçek rolünü anlamak kolay değildir. Paranın

ruluşuna ve yıkılışına nasıl sebep olduğuna, nasıl yeni ufuklar açıp aynilyonları esir ettiğine, sanayinin çarklarını döndürüp yüzlerce türü yrüklediğine ilişkin ciltler dolusu kitap yazılmıştır. Yine de, modern ekonomlamak için tek bir kelimeyi iyi anlamak gerekmektedir: büyüme. Modern kötü günde, hastalıkta ve sağlıkta, hormon verilmiş bir ergen gibi önüne çı

yerek ve ölçemeyeceğiniz kadar hızlı boy atarak büyümektedir.Tarihin büyük bölümünde ekonomi genellikle aynı büyüklükte kaldı. Kür

üyüdü ancak bu büyük ölçüde, yeni toprakların yerleşime açılması ve nüfnucuydu, kişi başına düşen üretimse sabit kaldı. Modern çağdaysa buğişti. 1500'de küresel mal ve hizmet üretimi 250 milyar dolardı, bugünselyon dolar. Daha da önemlisi 1500'de yıllık kişi başına düşen üretim, olarken, bugün insanlar ortalama yılda 8.800 dolarlık üretim yapıyor[100

uazzam büyümenin tetikleyicisi nedir?Ekonomi herkesçe bilindiği üzere son derece karmaşık bir konudur. Dah

le getirmek için basit bir örnek düşünelim.Açıkgöz finansçı Ahmet Açgözlü İzmir'de bir banka kurar.İzmirli bir müteahhit olan A. A. Kiremit, ilk büyük işini teslim edereklarlık ödemesini nakit olarak alır ve parayı da Bay Açgözlü'nün banka

ankanın şu an elinde bir milyon dolar sermayesi vardır.Bu sırada, deneyimli ama parasız olan Ayşe Özfırıncı, yeni bir iş fırsatı f

ra onun bulunduğu bölgede hiç iyi fırın yoktur. Öte yandan, elinde sanayi yeler, bıçaklar ve kap kacakla birlikte tüm tesisi kuracak para da yoktur. Baplanını Açgözlü'ye sunar ve bunun iyi bir yatırım olduğuna ikna eder. Açgöilyon dolarlık krediyi verir.Özfırıncı da müteahhit Kiremit'e fırınını inşa edip içini donatması işini ve

reti bir milyon dolardır.Kiremit'e kendi hesabından bir çek yazarak ödeme yaptığında, Kirem

çgözlü'nün bankasındaki hesabına yatırır.Peki, sonuçta Kiremit'in banka hesabında ne kadar para vardır? Evet, iki mBankanın kasasında nakit olarak ne kadar var? Bir milyon dolar.Bu kadarla da kalmıyor. Müteahhitlerin genelde yaptığı gibi, işin iki

remit, Özfırıncı'ya beklenmedik problemlerden ve masraflardan ötürü menin maliyetinin iki milyon dolara yükseldiğini söyler. Özfırıncı durum



maz ama işi de yarıda bırakamayacağından tekrar bankaya gider, bay Açger ve Açgözlü hesabına bir milyon dolar daha yatırır, o da parayı msabına.Kiremit'in şu an banka hesabında üç milyon dolar var, ama gerçekte bank

lâ bir milyon dolar. Başından beri bankada duran para.Günümüzde, ABD bankacılık yasaları bankanın bu işlemi yedi kez dahan verir. Böylelikle bankanın kasasında hâlâ sadece bir milyon dolar bile ols

ndi hesabında 10 milyon dolar biriktirebilir. Bankalar ellerine mevcut olar için on dolara kadar kredi verebilirler, bu da şu demektir: banka hesaplranın yüzde 90'ının gerçek banknot ve madeni para olarak karşılığı yoktu[101]

arclays Bank'taki tüm hesap sahipleri aynı anda paralarını geri isteseler, Baabii hükümet müdahale edip bankayı kurtarmaya çalışmazsa). Aynısı Lloydank, Citibank ve dünyadaki diğer tüm bankalar için de geçerlidir.

Kulağa devasa bir saadet zinciri gibi geliyor değil mi? Eğer bu sahtekaodern ekonomi sahtekarlıktır. Gerçekte bu bir aldatmaca veya dolandırıcsanın hayal gücünün muazzam kapasitesine yapılmış bir övgüdür. Bankalaonominin hayatta kalabilmesini ve büyümesini sağlayan şey gelevenimizdir. Bu güven, dünyadaki paranın büyük bölümünün tek dayanağıdırFırın örneğinde, müteahhidin hesabındaki parayla bankada gerçekten bul

iktarı arasındaki fark, Özfırıncı'nın fırınıdır. Bay Açgözlü bankanın parastırım olacağını umarak bu varlığa yatırmıştır. Fırından daha bir somun kmadı, ama Özfırıncı ve Açgözlü bir sonraki yıl aynı zamanlarda fırının binmek, kekler, pastalar ve kurabiyeler satacağını umuyor. Bayan Özfırıncı ediyi faiziyle birlikte geri ödeyebilecek. Eğer bu esnada bay Kiremit pkmek isterse, bay Açgözlü bunun için gereken nakdi bulabilecek. Böylstem hayali bir geleceğe olan güven üzerine kurulmuş olur. Girişimcinin vının geleceğine ve müteahhitin de bankanın gelecekteki ödeme gücüne ven.Daha önce de, paranın sonsuz sayıda nesneyi temsil edebildiğini ve hem

men her şeye çevirebilme gücü olduğunu görmüştük, ancak bu beceri modce sınırlıydı. Çoğu durumda, para sadece o anda mevcut olan şeyleri temsionlara çevrilebiliyordu; bu durum da büyümeyi ciddi biçimde sınırlıyordu,

rişimleri finanse etmek çok zordu.Yine fırını düşünelim. Özfırıncı bu durumda sadece somut şeyleri tems

rayı alabilir miydi? Hayır, çünkü o anda büyük hayalleri vardı ama somutktu. Bu fırını yaptırmasının tek yolu, ödemesini birkaç yıl sonra almayı kr müteahhit bulmaktı. Oysa bu tür müteahhitler nadiren bulunur. Drişimcimiz burada sıkışmış durumdadır: Fırın olmadan pasta yapamaz, pas

ra kazanamaz, para olmadan müteahhit tutamaz, müteahhit olmadan da fırı



İnsanlık bu tür bir zorluk içinde bin yıllarını geçirmiştir ve ekonomilernucu olarak sabit kalmıştır. Bu tuzaktan çıkmanın yolu ancak modern çağdir güvene dayalı bir sistemin ortaya çıkışıyla bulunabilmiştir. Bu sistemyali malları —şu anda var olmayan malları— "kredi" dedikleri özel bir nmayı kabul etmişlerdir. Kredi, gelecek karşılığında bugünü inşa etmemğlar, gelecek kaynaklarımızın bugünkü kaynaklarımızdan çok daha farsayımının üstüne kuruludur. Gelecekteki gelirimizi şimdiki zamanda pmak için kullanınca yeni ve harika fırsatlar ortaya çıkabilir.



* * *ğer kredi bu kadar harika bir şeyse, neden daha önce kimse bunu düşünmeşündüler. Öyle ya da böyle, kredi anlaşmaları bilinen tüm insan kültürlerindından eski Sümer dönemine kadar uzanıyordu. Önceki çağlarda, mesele k

kri düşünmemesi veya nasıl kullanılacağını bilmemesi değildi, meseleleceğin bugünden daha iyi olacağını düşünmemesi, bu yüzden de kredi vermmamasıydı. Genellikle geçmişin, şimdiki zamandan daha iyi olduğuna, bu

leceğin daha kötü veya en iyi ihtimalle şimdiki zaman kadar iyi olacağınunu ekonomik terimlerle anlatmak gerekirse, toplam zenginliğin sabit kalaalacağına inanılıyordu; bu yüzden de insanlar, şahsen kendilerinin ve krya tüm dünyanın, örneğin on yıl sonra, daha fazla zenginlik üreteceğinrişimde bulunmanın kötü bir kumar olduğunu düşünüyordu. İş dünyası sıfır oyun gibi görülüyordu. Elbette herhangi bir fırının gelirleri artabilirdi amğer fırının gelirlerinin azalmasıyla mümkün olurdu. Venedik zenginleşebnı süreçte Cenova fakirleşirdi; veya Osmanlı Sultanı zenginleşebilirdi am

hı'ndan almalıydı. Pastayı farklı şekillerde kesebilirdiniz ama sonuçta



staydı.Bu yüzden pek çok kültür, çok para kazanmanın günah olduğuna ikna ol

diği gibi, "Bir devenin iğne deliğinden geçmesi, bir zenginin Tanrı'nırmesinden daha kolaydır" (Matta 19:24). Eğer pasta değişmiyorsa ve busmına sahipsem, bir kısmını başkalarının payından çalmış olmalıyım. Zenzden, yani kötülükleri yüzünden kârlarının bir kısmını fakirlere rumundaydı.

Küresel pasta aynı kalıyorsa krediye yer yoktur, çünkü kredi bugünün rının pastası arasındaki farktır. Pasta aynı kalacaksa neden kredi veresiniz zden para isteyen fırıncının veya kralın başkasından çalacağına inanmıyorsilemez bir risk demektir. Bu yüzden de modern öncesi çağda kredi almanellikle alındığındaküçük, kısa vadeli ve çok yüksek faizli olurdu. Girişimciler bu yni iş kurmakta zorlandılar; yeni saraylar yapmak veya savaşlar başlatmallar da, yüksek gümrük tarifeleri ve vergilerle bu sorunu aştılar. Bu, kralrun değildi (yönettikleri halklar uysal olduğu sürece) ama fırın açmak isteyr bulaşıkçının elinden, kraliyet mutfağını temizlerken zenginliğin hayalinizlası gelmiyordu.Bu bir kaybet-kaybet durumuydu. Krediler sınırlı olduğundan insa

rişimleri finanse edemiyordu. Çok az sayıda yeni işyeri olduğu içinüyümüyor, ekonomi büyümediği için de insanlar ekonominin hiç büyüşünüyordu; elinde sermayesi olanlar da kredi vermeye yanaşmıyordu. rağanlık beklentisi gerçeğe dönüşüyordu.

üyüyen Bir Pastaonra Bilimsel Devrim ve ilerleme fikri ortaya çıktı. İlerleme fikri, eğerbullenirsek ve araştırmalara kaynak ayırırsak bir şeylerin iyileşebileceğinyanır, bu da kısa süre sonra ekonomiye uyarlandı. Gelişmeye ve ilerlemeyğrafi keşiflerin, teknolojik icatların ve örgütsel gelişmelerin toplam insaaretini ve zenginliğini artıracağına inanır. Atlantik'teki yeni ticaret y

kyanusu'ndaki eski ticaret yollarını yok etmeden de gelişebilir. Eski ürünleraltmadan yeni ürünler geliştirilebilir. Örneğin zaten mevcut olan ve ekmınların işini bozmadan, çikolata ve kruvasan üzerinde uzmanlaşmış yılabilir; böylece herkes yeni zevkler edinir ve daha çok tüketir. kirleştirmeden zenginleşebilirim, sen açlıktan ölmeden ben obez olabiresel pasta büyüyebilir.Geçtiğimiz beş yüz yıl boyunca, ilerleme fikri insanların geleceğe giderevenmelerini sağladı. Bu güven krediyi ortaya çıkardı, kredi gerçek

üyümeyi, büyüme de geleceğe olan güveni güçlendirdi ve daha fazla kredi vlunu açtı. Bu bir günde olmadı; ekonomi, bir balondan ziyade lunapark tre



kışlı hareket etti ama uzun vadede, genel yönün yukarı olduğu kesindi. Bugükadar çok kredi var ki, hükümetler, şirketler ve bireyler kolaylıkla şimdiki gk dahabüyük miktarda, uzun vadeli ve düşük faizli kredi elde edebiliyorlar.

Büyüyen küresel ekonomik pastaya olan güven, sonuçta devrim niteğişikliğe yol açtı. 1776'da İskoç iktisatçı Adam Smith, muhtemelen tüm zaemli ekonomik manifestosu olanUlusların Zenginliği kitabını yayımladı. İlkkizinci bölümünde, Smith şu yeni iddiayı öne sürdü: Bir toprak sahibi, dokakkabıcı, ailesini beslemek için gerekenden daha fazla kâr ediyorsa, bu fzla çalışan istihdam etmek ve böylelikle kârını daha da artırmak için kuttıkça daha fazla çalışan istihdam eder. Dolayısıyla bireysel girişimcileritış, tüm toplumun zenginliğinin ve refahının artışının temelidir.Bu bize çok yeni ve orijinal bir fikir gibi gelmeyebilir, ama şu anda hepim

u iddiasının çok doğal kabul edildiği bir dünyada yaşıyoruz ve her gün habkrin çeşitli varyasyonlarını duyuyoruz. Smith'in, insanların bencil bir tırma dürtüsünün, kolektif zenginliğin temeli olduğu iddiası, insanlık tarivrimci fikirlerden biridir. Sadece ekonomik değil, ahlaki ve siyasi anlamda



r fikir. Smith'in söylediği kısaca şudur: Açgözlülük iyidir ve ben zenginlendime değil, tüm topluma fayda sağlıyorum.Egoizm altrüizmdir.Smith insanlara ekonominin bir "kazan-kazan durumu" olduğunu, ya

rının sizin de kârınız olduğunu düşünmeyi öğretti. Hem aynı anda daha lim pastamız olabilir, hem de senin diliminin büyümesi benim dilimimin bağlıdır. Eğer ben fakirsem sen de fakirleşirsin, çünkü senin ürünlezmetlerinden alamam. Eğer ben zenginsem sen de zenginleşirsin, çünk

yler satabilirsin. Smith zenginlikle ahlak arasındaki geleneksel karşıtlnginler için Cennetin Kapıları'nı açmış oldu. Zengin olmak ahlaklı olmmith'in hikayesinde insanlar komşularını sömürerek değil, toplamüyüklüğünü artırarak zengin oluyorlardı ve pasta büyüyünce de bundan heğlıyordu. Bu mantıkla zenginler toplum için hem en faydalı hem de ensanlardı, çünkü büyümenin çarklarını herkesin lehine döndürüyorlardı.Bütün bunlar da, zenginlerin kârlarını yeni fabrikalar kurmalarına, y

ihdam etmelerine ve kaynaklarını üretken olmayan faaliyetlerde çarçur etağlıydı. Smith bu yüzden "kâr artınca cimriler paralarını bir sandığa doldndığı da sadece para saymak için yerinden çıkarır," demedi ve "kâr artıhibi veya dokumacı yeni işçi istihdam eder," vecizesini durmadan tekrarlapitalist ekonominin önemli bir bölümü, kârın yeniden üretime yatırılmasını

u yeni etiğin ortaya çıkmasına dayalıdır. Bu yatırım sonuçta daha fazla kâzla kâr yine üretime yatırılır, bu da daha fazla kâr getirir... döngü bu şekilk gider. Yatırımlar pek çok farklı şekilde yapılabilir: fabrikayı büyütmaştırma yapmak, yeni ürünler geliştirmek. Ancak tüm bu yatırımlar nietimi artırmalı ve daha büyük kâr sağlamalıdır. Yeni kapitalist itikatta ilk v

mir şudur: "Üretimin kârı üretimi artırmaya yatırılmalıdır."Bu yüzden kapitalizmin adı "kapitalizm"dir. Kapitalizm "kapital"i, yan

enginlik"ten ayırır. Sermaye üretime adanmış para, ürün ve kaynak demektie toprağa gömülmüş veya üretken olmayan faaliyetlere harcanır. Kaynaklamayan bir piramide boca eden bir firavun kapitalist değildir. Bir İspanosunu yağmalayan ve ele geçirdiği para dolu sandıkları bir Karayip adasınınmen korsan da kapitalist değildir. Buna karşılık, gelirinin bir kısmını borslışkan bir fabrika işçisiyse kapitalisttir."Üretimin kârı üretimi artırmaya yatırılmalıdır," fikri kulağa sıradan geleb

kir tarih boyunca insanların çoğuna yabancıydı. Modern öncesi zamanlaretimin az çok sabit olduğuna inanırdı. Madem üretim ne yaparsanız yapın aden kârınızla yeniden üretim yapasınız? Bu yüzden de ortaçağın soyluları cıkça belirgin bir tüketim etiği geliştirdiler. Kendi gelirlerini yarışmalara,raylara, savaşlara, yoksullara yardıma ve devasa katedrallere harcadıla

rlarını çiftliklerinin üretimini artırmaya, daha iyi buğday üretmeye ya da yeamaya yatırdı.



Modern çağda asiller tamamı kapitalist itikata gönülden bağlı yenirafından alt edildiler. Bu yeni kapitalist seçkinler, dükler ve markilerden değrulu üyelerinden, borsacılardan ve sanayicilerden oluşuyor. Bu kodamanlillerinden çok daha zenginler ama aşırı tüketime daha az düşkünler ve kârha küçük bir bölümünü üretken olmayan faaliyetlere harcıyorlar.Ortaçağ asilleri altın ve gümüşten renkli kıyafetler giyer, vakitlerin

ölümünü ziyafetlere, karnavallara ve şatafatlı yarışmalara katılarak geçirirleEO'larsa, takım elbise denilen koyu renkli sıkıcı kıyafetler giyerek cakalenceye fazla zaman ayırmazlar. Ortalama girişimci bir kapitalist, plantıya koşarak sermayesini nereye yatırması gerektiğine karar vermeye çandan da hisselerini takip eder. Giydiği takım Versace'dir ve belki özel uçaiyordur, ama bu masraflar üretimi artırmak için yatırdığı kaynağın yanıydir.Üretimi artırmak için yatırım yapanlar sadece Versace giyen patronlaadan insanlar ve devlet kurumları da benzer şekilde düşünürler. Alçuhitlerdeki yemek sohbetlerinin çoğu, biriktirilen paranın borsaya mı, faizyrimenkule mi yatırılması gerektiği yönündeki sonu gelmez tartışmalarevletler de vergi gelirlerini, kazançlarını artırmaya dönük üretken işlererler. Örneğin bir liman inşa edip fabrikaların ihracat yapmasını kolaylaştzla vergilendirilebilir kazanç elde etmelerini sağlamak devletin gelecektırmanın yollarından biridir. Başka bir devlet de, eğitimli insanlarınuslararası teknoloji sektörlerinin temelini oluşturacağını, bu sektörlerden dhalı yatırımlara gerek olmadan yüksek vergi geliri elde edilebileceğini

itime yatırım yapabilir.



apitalizm, sadece modern bilimin doğuşunda değil Avrupa emperyalizmikışında da belirleyici rol oynadı. Kapitalist kredi sistemini ortaya çıkaran

mperyalizmiydi. Elbette kredi modern Avrupa'da icat edilmedi, neredeyse plumlarında zaten vardı ve erken modern çağda Avrupa kapitalizminin orsya'daki ekonomik gelişmelerle yakından ilgiliydi. Aynı zamanda 18. yüzyık, Asya'nın dünyanın ekonomik merkezi olduğunu, yani Avrupalılarnlilerden, Müslümanlardan veya Hintlilerden çok daha az sermaye

utmamak gerekiyor.Öte yandan Çin, Hindistan ve Müslüman dünyasının sosyopolitik sistemleincil önemdeydi. İstanbul'un, İsfahan'ın, Delhi'nin ve Pekin'in pazarlarında

bankerler kapitalist aklıyla düşünmüş olabilirler ama saraylardaki ve allar ve generaller bu ticaret odaklı bakışı küçümsüyordu. Erken modvrupalı olmayan imparatorlukların çoğu Nurhaci ve Nadir Şah gibi büyük fang ve Osmanlı İmparatorluğu gibi bürokratik ve askeri seçkinler rulmuştu. Bu ülkeler, savaşları vergiler ve yağmayla finanse ederek (vasında tam bir ayrım da yapmadan), kredi sistemlerine pek az ihtiyaç duankerlerle yatırımcıların çıkarlarına tamamen kayıtsızlardı.

Avrupa'daysa krallar ve generaller giderek ticari bakış açısını benimseccarlar ve bankerler yönetici seçkinler haline gelene kadar. Avrupa'nın düderek vergilerden ziyade kredilerle finanse ediliyor ve yatırımlarına azamieyen kapitalistler tarafından yönetiliyordu. Fraklı ve fötr şapkalı banccarların kurduğu imparatorluklar, altın renkli kıyafetler ve parlak zıralların ve soyluların kurduğu imparatorlukları yendi. Tüccar imparatorluklananse etmekte çok daha başarılılardı; sonuçta kimse vergi ödemek istemeztırım yapmaktan memnundu.1484'te Kristof Kolomb, batıya doğru seyahat ederek Doğu Asya'ya gidaret yolu bulacağını umarak filosunu finanse etmesi için Portekiz kralına br keşifler çok masraflı ve riskliydi. Gemileri inşa etmek, ikmal malzemesinizcilere ve askerlere ödeme yapmak için çok para gerekiyordu ve yatnüşünün olacağı da garanti değildi. Portekiz kralı teklifi reddetti.Kolomb tıpkı günümüz girişimcileri gibi davrandı ve pes etmedi. Fik

ansa, İngiltere ve hatta tekrar Portekiz'deki başka potansiyel yatırımcılara gferinde reddedildi. Daha sonra, yeni birleşmiş İspanya'nın yöneticileri olan

Isabella'yla şansını denedi. Yanına deneyimli lobiciler de almıştı ve rdımıyla Kraliçe Isabella'yı bu sefere yatırım yapması için ikna etmeyi başrnayı gözünden vurmuştu. Kolomb'un keşifleri İspanyolların Amerika'yı fğladı. İspanyöllar da orada kralı, bankerleri ve tüccarları hayal bile edemdar zenginleştiren altın ve gümüş madenleri, şeker ve tütün çiftlikleri kurdu

Yüz yıl sonra, prensler ve bankerler Kolomb'un haleflerine kredi vermeeklilerdi ve Amerika'da ele geçirilen zenginlik sayesinde ellerinde daha fa



ulunuyordu. Prenslerin ve bankerlerin keşiflerin potansiyeline artan inançlastek sağlamak istemeleri de en az sermaye birikimi kadar önemliydipitalizmin sihirli döngüsü buydu: Kredi yeni keşifleri finanse ediyordlonilerin kurulmasını sağlıyordu, koloniler kâr getiriyordu, kâr güven ven de daha fazla kredi anlamına geliyordu. Nurhaci ve Nadir Şah lometreden sonra soluksuz kaldılar, kapitalist girişimcilerse bir fetihten örlediler.

Öte yandan bu keşifler riskli olmaya devam ettiler; kredi piyasaları yine reket ediyordu. Pek çok sefer Avrupa'ya eli boş döndü. Örneğin İngilizutbu'ndan Asya'ya bir kuzeybatı geçişi bulmak için bol miktarda sermayrcadılar. Pek çok sefer geri dönemedi bile; gemiler buzdağlarına çartınalarda battı veya korsanların eline geçti. Potansiyel yatırımcıların sayısaldıkları riski azaltmak için Avrupalılar sınırlı sorumlu anonim şirketlere

k bir yatırımcının tüm parasını yatırmasındansa, anonim şirketler çtırımcıdan para toplayarak hepsinin sermayelerinin küçük bir kısmilmesini sağladı. Dolayısıyla risk azalmıştı, fakat edilebilecek kârın sınırı ymiye yapılacak küçük bir yatırım bile sizi milyoner yapabilirdi.Kısa sürede Batı Avrupa'da, büyük miktarlarda krediyi toplayabilen ve

rişimcilerin ve devletlerin emrine sunabilen karmaşık bir finansal sisteminnık olundu. Bu sistem, keşifleri ve fetihleri herhangi bir krallı

mparatorluktan çok daha etkili şekilde finanse edebiliyordu. Kredinin yeni cü, İspanya ve Hollanda arasındaki amansız mücadelede daha iyi görüzyılda İspanya, Avrupa'daki en güçlü devletti ve geniş bir küresel impkmediyordu. Avrupa'nın büyük bölümünü, Kuzey ve Güney Amerika'dprakları, Filipinler'i ve Afrika'yla Asya'da bir dizi koloniyi yönetiyordmerika'dan ve Asya'dan büyük hazine filoları, Sevilla ve Cadiz limanlarına oğal kaynakları olmayan Hollanda'ysa, İspanya kralının toprakları arasındzgarlı bir bataklıktı.Çoğunluğu Protestan olan Hollandalılar 1568'de Katolik İspanyol efendi

aklandılar. İlk başta isyancılar, Don Kişot gibi yenilmez değirmenlere kariyor gibi görünüyordu, ama sekiz yıl içinde Hollandalılar hem İs

ağımsızlıklarını kazandılar hem de okyanus yollarının hâkimi olarak İspanortekizlilerin yerini aldılar; küresel Hollanda imparatorluğu artık Avrupa'dakvletlerdendi.Hollandalıların başarısının sırrı krediydi. Karada savaşmayı pek de

ollanda burjuvazisi, kendileri adına İspanyollarla savaşmaları için parattular. Hollandalılar da bu sırada, giderek büyüyen filolarla denizlere açıldkerlerden oluşan ordular ve toplarla donanmış filolar bir servete mâl

ollandalılar bu askeri girişimleri koskoca İspanyol İmparatorluğundan dnanse edebildiler çünkü büyümekte olan Avrupa finansal sisteminin tam d



ralı'na güveni azalmaktayken, bu güveni Hollandalılar sağladılar. Follandalılara ordu ve donanma kurmalarına yetecek kadar krediler verdiler,

donanmalar da Hollandalılara dünya ticaret yollarının kontrolünü ve böklü kârlar elde etmelerini sağladı; bu kârlarla Hollandalılar kredilerini ger

nansçıların güveni daha da arttı. Amsterdam hızla, sadece Avrupa'nın en önğil aynı zamanda kıtanın finans merkezine dönüşüyordu.

* * *ollandalılar finans sisteminin güvenini tam olarak nasıl kazandılar?edilerini zamanında ve tam olarak ödemek konusunda çok titizlerdi, burenler açısından durumu daha az riskli hâle getiriyordu. İkincisi, ülke

stemi bağımsızdı ve bireysel hakları, özellikle de bireysel mülkiyet haruyordu. Sermaye, bireyleri ve onların mülkiyetini korumayı garaktatörlüklerden uzaklaşırken, hukukun üstünlüğünü, bireysel mülkiyeti e

tan ülkelere akıyordu.Başarılı Alman finansçıların olduğu bir ailenin oğlu olduğunuzu düşününi büyütmek için bir fırsat görerek Avrupa'nın büyük şehirlerinde şubeanlıyor. Sizi Amsterdam'a, kardeşinizi de Madrid'e yollayarak ikinize pması için 10 bin altın veriyor. Kardeşiniz parasını Fransa'yla savaşmarmaya hazırlanan İspanya Kralına yatırırken, siz de Hudson nehri büyüklu haline gelince emlak değerlerinin yukarılara fırlayacağı beklentisiyle Mrilen ıssız bir adanın güney ucundaki bir çalılığa yatırım yapmak isteyen, H

ccara veriyorsunuz. İki kredinin de bir yıl içinde geri ödenmesi gerekiyor.Bir yıl geçiyor, Hollandalı tüccar satın aldığı araziyi kârlı bir şekilde sataz verdiği faiziyle birlikte geri ödüyor, babanız durumdan memnun. Öadrid'deki kardeşiniz sıkıntıda. Fransa'yla yapılan savaş İspanyol kralı içinkat şimdi de kendisini Türklerle bir çatışmanın ortasında buluyor. Elindekile bu savaşı finanse etmek için kullanması gerekiyor ve eski borçlarını ö

unu tercih ediyor. Kardeşiniz saraya mektuplar yazıyor, mahkemelerde tanıkadaşlarından devreye girmelerini istiyor ama bunlardan bir sonuç elde ardeşiniz sadece beklediği faizi elde edememekle kalmadı, anaparasını dabanız da bu durumdan hiç memnun değil.

Tüm bunların üstüne kral kardeşinize bir maliye uzmanı göndererek ylemese de derhal aynı miktarda bir ödeme daha yapılmasını istiyor, karrecek başka parası yok. Babasına mektup yazarak, kralın bu sefeparlayacağına ikna etmeye çalışıyor. Ailenin reisinin küçük kardeşe zaafzden çok istemese de teklifi kabul ederek tekrar 10 bin altın gönderiyınlar da İspanyol hâzinesinde kaybolarak bir daha da geri dönmüyor.

msterdam'da her şey yolunda. Siz Hollandalı tüccarlara kredi veriyorsunu



manında geri ödeme yaparak daha fazla para kazanmanızı sağlıyor. Şansınk sürmüyor elbette. Her zamanki müşterilerinizden biri, ahşap takunyalarıngınlığı olacağı yönünde bir hisse kapılıyor ve Paris'te bir ayakkabıcı açmaedi istiyor. Ona krediyi veriyorsunuz ama maalesef bu takunyalar Fransıasında tutmuyor ve keyfi kaçan tüccar kredisini geri ödemeyi reddediyor.Babanız çok kızgın ve ikinize de artık avukatları olaya dahil etmeniz

ylüyor. Kardeşiniz Madrid'de İspanyol kralına dava açarken siz de Amst

zde tahta ayakkabı sihirbazına dava açıyorsunuz. İspanya'da mahkemmrinde, eğer onun hoşuna giden şeyleri yapmazlarsa görevden alınmzalandırılmaktan korkuyorlar. Hollanda'daysa mahkemeler ayrı bir devletkedeki burjuvaziye veya prenslere bağlı değil. Madrid'deki mahkeme kardearken, Amsterdam'daki mahkeme sizi haklı bularak takunya tüccarının votek koyup size geri ödeme yapmaya mecbur bırakıyor. Babanız derumda. Krallar yerine tüccarlarla, yani Madrid yerine Hollanda'dayla iş yai.Kardeşinizin çileleri bu kadarla da kalmıyor. İspanya kralının sleyebilmesi için daha fazla paraya ihtiyacı var, babanızda nakit para buliyor ve kardeşinize karşı uydurma bir ihanet suçlaması yöneltiliyor. Eğer dın daha verilmezse bir zindana atılacak ve ölene kadar orada tutulacak.Babanızın sabrı taşıyor, biricik oğlu için bu fidyeyi ödüyor ve bir daha asla

yapmamaya yemin ediyor. Madrid şubesini kapatarak kardeşinizi Rotterdamollanda'da ikinci bir şube kulağa iyi gelen bir fikir; hatta İspanyol kapitralarını ülkeden çıkarıyorlar çünkü onlar da paralarını koruyabilmek ve zanabilmek için hukukun üstünlüğünün tesis edildiği ve bireysel mülkiyulan Hollanda gibi yerlere yatırım yapmaları gerektiğini anlıyorlar.Böylelikle, İspanya kralı tüm yatırımcıların güvenini kaybederken Hollandven kazandılar. Hollanda İmparatorluğunu kuranlar, Hollandalı tüccar

panyol kralı mutsuz bir halka daha da ağır vergiler yükleyerek fetihlermeyi sürdürdü. Hollandalı tüccarlar fetihleri kredilerle finanse etti ve smını ortaklarına dağıtan şirketlerinin hisselerini satmaya başladılar. İspala parasını vermeyecek olan ve Hollanda devletiyle bile iş yapmaktanmkinli yatırımcılar, yeni imparatorluğun belkemiği olan bu Hollandketlerine memnuniyetle yatırım yaptılar.Eğer bir şirketin büyük kârlar elde edeceğini düşünüyorsanız ama ş

sselerini sattıysa, bu hisseleri yeni sahiplerinden alabilirsiniz, tabii mların ilk ödediği fiyattan daha fazlasını ödeyerek. Ayrıca, hisse aldıktan sonra girdiğini fark ederseniz, daha düşük bir fiyattan da olsa hisseleri sarket hisselerinin alım satımıyla oluşan bu ticaret ağı pek çok büyük Avru

orsaların oluşmasına yol açtı.Hollanda'nın en meşhur anonim şirketlerinden Verenigde Oosindische C



VOC) 1602'de, Hollandalılar İspanyol boyunduruğundan kurtulmak üzereypanyol topçularının gümbürtüleri Amsterdam'ın kale duvarlarından işitilebruldu. VOC hisse satışından elde ettiği gelirleri gemiler inşa edip Asya'yan, Hint ve Endonezya ürünlerinin ticaretinde kullandı. Aynı zamanmilerinin rakiplere ve korsanlara karşı giriştiği askeri faaliyetleri de finanunda da VOC'nin sermayesi Endonezya'nın fethini finanse etti.Dünyanın en büyük takımadası olan Endonezya'nın binlerce adası, 1

aşlarında yüzlerce krallık, prenslik, sultanlık ve kabile tarafından yönetiliyccarları 1603'te ilk kez Endonezya'ya vardıklarında, amaçları sadece ticariydkarlarını korumak ve hissedarlarının kârlarını artırmak için, yüksek gümrügulayan yerel otoritelerle ve Avrupalı rakiplerle mücadele etmeye başladılzden ticaret gemilerini toplarla donatıp Avrupalı, Japon, Hintli ve Endonekerler istihdam ederek, kaleler inşa etti ve normal ordular gibi savaşlar veptı. Bu girişim bize garip gelebilir ama erken modern çağda özel şirketlerin

miral ve general istihdam etmesi, toplar, gemiler ve düzenli ordular beslemr durumdu. Uluslararası kamuoyu bu durumu kabullenmişti, özel bi

mparatorluk kurması garipsenmiyordu.VOC'nin paralı askerleri, adaları bir bir ele geçirdi ve Endonezya'nın büy

OC kolonisi haline geldi. VOC Endonezya'yı iki yüz yıla yakın bir süre boyollanda devletinin Endonezya'nın kontrolünü eline alması 1800'de gernraki 150 yıl boyunca da Hollanda kolonisi olarak kaldı. Bugün bazı insanlketlerinin çok fazla güçlü olduğunu öne sürüyor. Erken modern tariilmedikleri taktirde şirketlerin kendi çıkarlarının peşinden olayları nererdırabileceklerini gösteriyor.VOC Hint Okyanusu'nda faaliyet gösterirken, Dutch West Indies Complantik'i yağmalıyordu. Hudson nehrindeki ticareti kontrol edebilmek için Wneyindeki bir adada New Amsterdam adında bir yerleşim kurdu. Bzılderililer tarafından tehdit ediliyor ve İngilizlerin de sıklıkla saldırılalıyordu. İngilizler 1664'te burayı ele geçirerek adını New York yaptılar. Kızıgilizlere karşı WIC tarafından yaptırılan savunma duvarlarının kalıntılnyanın en ünlü caddesidir: Wall Street (Duvar Caddesi).

* * *

. yüzyıl sona erdiğinde, hem anakarada yürüttükleri maliyetli savaşlar hemzünden, Hollandalılar hem New York'u hem de Avrupa'nın finansal veotoru olma özelliklerini kaybettiler. Onların yerini kapmak için İngilizler vyasıya yarışıyordu. İlk başta, Fransa çok daha güçlü bir konumdaydı. İngilteüyük, kalabalık ve zengindi; ayrıca daha büyük ve deneyimli bir orduya sahgiltere, finansal sistemin güvenini kazanmayı başarırken, Fransa bunu



ansız kralının yaklaşımları, özellikle Mississippi Balonu adı verilen vrupa'sının en büyük finansal krizi sırasında, son derece olumsuz karşılan

mparatorluk kuran bir anonim şirketle başlamıştı.1717'de Fransa'da kurulan Mississippi Şirketi, Mississippi vadisini kolo

ew Orleans şehrini kurdu. Kral 15. Louis ile arası iyi olan şirket, büyünanse etmek için Paris borsasında hisselerini sattı. Şirketin müdürü Johnmanda Fransa Merkez Bankası'nın başkanıydı. Dahası, kral onu günümüz

akanına tekabül eden bir pozisyon olan Genel Finans Kontrolörü olarak 17'de aşağı Mississippi vadisi timsah dolu bataklıklarla kaplıydı ama rketi bu bölge hakkında sonsuz fırsatlar ve zenginliklerle dolu bir efsane yaistokratları, işadamları ve şehirli burjuvazi bu hayallere inandığında, Missse fiyatları uçtu. İlk başta, hisseler 500 livreden satılıyordu. 1 Ağustos 750 livreye yükselmişti. 30 Ağustos'ta 4100 livre, 4 Eylül'deyse 5.000 livralık geldiğinde, Mississippi hissesi 10.000 livre barajını aşmıştı. Paris sondeydi, insanlar tüm malvarlıklarını satıp devasa krediler alarak Mississip

maya çalışıyordu, herkes kolay zengin olmanın yolunu bulduğuna inanıyordBundan birkaç gün sonra panik başladı. Bazı spekülatörler hisseleri

rçekçi ve sürdürülebilir olmadığını fark ederek, hisseleri tavan yapmırtulmayı seçtiler. Hisse arzı yükselince fiyat düştü. Diğer yatırımcılar ştüğünü görünce hemen hisselerini satıp çıkmak istediler, bu yüzden hisha da düştü ve bu durum çığ gibi büyüdü. Fiyatları sabitlemek için Fran

ankası Mississippi hisselerini satın aldı, ama bunu sonsuza dek yapamazdı, ra bitti. Bu durum gerçekleştiğinde John Law, bu sefer de Maliye Bakanı zla hisse alabilmek için para basılması iznini verdi. Bu da tüm Franstemini balonun içine sokmuş oldu, üstelik bu finansal sihirbazlıklar rtaramadı. Mississippi hisselerinin fiyatı 10.000 livreden 1000 livreye dü

mamen çökerek tüm değerini yitirdi. Artık merkez bankasının ve kraliyet nde değersiz bir yığın hisse vardı ve hiç para yoktu. Büyük spekülatörlmanında sattıkları için hasarsız kurtulmuşlardı, küçük yatırımcılarsa heybettiler, pek çoğu intihar etti.Mississippi Balonu tarihteki en büyük finansal çöküşlerden biridir. Fransa

nansal sistemi, bu çöküşten sonra hiçbir zaman tam anlamıyla topaississippi Şirketinin siyasi bağlantılarını hisse fiyatlarını manipüle llanması, insanların Fransız bankacılık sistemine ve Fransız kralıncerilerine olan güvenini sarstı. Bunun bir sonucu olarak da 15. Louis gideedi bulabilir hâle geldi. Bu, Fransa'nın denizaşırı imparatorluğunun İngiliçmesinin en önemli nedenlerinden biriydi. İngilizler kolayca ve düşük

ulabilirken, Fransızlar zar zor kredi buluyor, bulduklarında da yüksek faiz ö

rtan borçlarını finanse edebilmek için Fransız kralı giderek daha fazla ve yediler almaya başladı. Nihayet 1780'lerde büyükbabasının ölümünden s



an tüfekleri gibi yeni mucizevi silahlarıyla baş edemediler. Savaşı izlaşmasında Çin, İngiliz uyuşturucu tüccarlarının faaliyetlerine karışmrarlarını karşılamayı kabul etti. Dahası, İngilizler Hong Kong'un konçirdiler ve burayı uyuşturucu ticareti için güvenli bir üs olarak kullandılar (97'ye Çin Halk Cumhuriyetine devredildi). 19. yüzyılın sonlarında yaklaşınli, yani ülke nüfusunun yüzde 10'u afyon bağımlısıydı.[102]

Mısır da İngiliz kapitalizminin her yere uzanabilen gücüne saygı duymayı zyılda Fransız ve İngiliz yatırımcılar, Mısır yöneticilerine çok büyük ediler verdiler, bu krediler önce Süveyş Kanalı projesini finanse etmek iç

undan çok daha başarısız girişimler için kullanıldı. Borcu aşırı şişen Mısır'avrupalılar giderek Mısır'ın içişlerine daha fazla karıştılar. Mısırlı milliyetçrumdan bıkarak isyan ettiler ve tek taraflı olarak tüm dış borçları sildiiler. Kraliçe Victoria bu durumdan hoşnut olmadı ve bir yıl sonra ordusunderdi. Mısır İkinci Dünya Savaşı'na kadar İngiltere'nin sömürgesi olarak k

* * *atırımcıların çıkarları adına girişilen yegane savaşlar bunlardan ibaret değindisi de, tıpkı afyon gibi meta haline gelebiliyordu. 1821'de Yunanla

mparatorluğu'na karşı ayaklandılar. Bu ayaklanma İngiltere'nin liberal vvrelerinde büyük sempati topladı, hatta şair Lord Byron isyancılarla birlikn Yunanistan'a gitti. Öte yandan, Londralı finansçılar burada bir fırsat d

yanın liderlerine Londra borsasında işlem görebilecek Yunan isyanı senet

iler. Eğer bağımsızlık kazanılırsa Yunanlar bu senetleri faiziyle birlikte ödecekti. Bireysel yatırımcılar da kâr etmek için veya Yunanların davasıydukları için (ya da ikisi birden) bu senetlerden aldılar. Yunan isyanı s

ondra borsasındaki değeri, Yunanistan'ın savaş meydanındaki başarıaşarısızlıklarına göre inip çıktı. Türklerin zamanla savaşta üstün geldiği venilmesi an meselesi olduğunda, hissedarlar tüm paralarını kaybetme risrşıya kaldılar. Onların çıkarı milli çıkar anlamına geldiğinden, İngilizler uluo hazırlayarak Osmanlı'nın ana donanmasını 1827'de Navarin'de batırdzyıllardır süren boyunduruktan sonra Yunanistan nihayet özgürdü, ancakkenin asla ödeyemeyeceği bir borç yükü karşılığında elde edilmişti. Bağnra Yunan ekonomisi, on yıllar boyunca İngiliz finansörlere bağımlı kaldı.Sermaye ile siyasetin iç içe geçmesinin kredi piyasası üzerindeki etkile

rin oldu. Bir ekonomideki kredi miktarı, sadece yeni bir petrol yatağının keşr makinenin icadı gibi tamamen ekonomik etkenler değil, aynı zamğişikliği ve daha aktif dış politika gibi siyasi etkenler tarafından da belirlpitalistler Navarin Savaşı'ndan sonra paralarını riskli denizaşırı olaylaraha istekliydiler; yabancı bir borçlunun geri ödemeyi yapmaması d



ajestelerin ordusunun paralarını geri alabileceğini görmüşlerdi.Bu yüzden bugün bir ülkenin kredi derecelendirme notu, o ülkenin

fahından ve doğal kaynaklarından çok daha önemlidir. Kredi notları, borçlarını ödeyebilme olasılığını gösterir; saf ekonomik verilere ek olplumsal hatta kültürel etmenler bile dikkate alınır. Despot bir iktidar, yaygın

yozlaşmış bir hukuk sistemiyle yönetilen petrol zengini bir ülke, düşürecelendirme notu alır, bunun sonucu olarak da, muhtemelen fakir kalm

ecektir çünkü elindeki petrolden en iyi şekilde yararlanması için gerekenlerümkün kılacak krediyi bulamayacaktır. Doğal kaynaklardan yoksun ama bi bir hukuk sistemi ve özgür bir yönetimi olan ülkeyse iyi kredi derecelenacaktır, böylelikle de iyi bir eğitim sistemi ve gelişmiş bir uluslararuşturabilecek krediyi kolayca bulabilecektir.

erbest Piyasa Kültürmaye ve siyaset birbirini o kadar çok etkilemektedir ki, aralarındaki ilişk

yasetçiler ve genel olarak halk tarafından da sıkça tartışılmaktadır. Azılı krmayenin siyaseti dilediği gibi etkileyebilmesi ama siyasetin sermayeyi en verilmemesi gerektiğini ileri sürerler. Onlara göre, devletler piyasanıüdahale ettiğinde, siyasi çıkarlar yanlış yatırımlar yapılmasına ve sonuçta üyümeye sebep olmaktadır. Örneğin bir hükümet sanayicilere yüksek vergiuradan elde ettiği parayı oldukça cömert işsizlik sigortalarına aktarabienekler de halk tarafından olumlu karşılanır. Pek çok işadamının

akıldığındaysa paranın sanayicilere bırakılması çok daha iyidir, böylbrikalar açılarak yeni çalışanlar istihdam edilebilir.Bu görüşe göre en akıllıca ekonomi politikası, siyaseti ekonominin dışı

rgileri düşürmek ve devlet müdahalesini asgariye indirerek piyasa güçlerlunu bulmasına izin vermektir. Siyasi çıkarlardan etkilenmeyen bireysel ralarını en çok kâr edecekleri yere yatıracaktır; bu yüzden, en yüksek

üyümeyi sağlamak için en iyi yol, devletin mümkün olduğunca az m

ulunmasıdır. Bu da hem sanayiciler hem de işçiler dahil herkes için olurbest piyasa doktrini, günümüzdeki kapitalist itikatın en yaygın ve en etkrbest piyasanın sıkı savunucuları, dış politikadaki askeri maceraları, içsyal devlet uygulamalarını eleştirdikleri şiddette eleştiriyorlar ve hükümettalarının sıklıkla önerdiği tavsiyeyi veriyorlar: hiçbir şey yapmayın.Serbest piyasaya duyulan inanç, Noel Baba'ya duyulan inanç kadar naiftir

karlardan ve eğilimlerden arınmış bir serbest piyasa söz konusu değildir.onomik kaynak, geleceğe olan inançtır ve bu da hırsızlar ve şarlatanla

hdidi altındadır. Piyasalar kendi başlarına dolandırıcılık, hırsızlık ve şidruma sağlayamaz, bunu yapmak dolandırıcılığa karşı yasal yaptırımlar



çleri, mahkemeler ve hapishaneler aracılığıyla yasaları uygulayacak stemlerin görevidir. Krallar bunları yerine getirerek piyasaları dnetleyemezlerse, bu güven kaybı, azalan kredilere ve ekonomik durgunur. 1719'daki Mississippi Balonu'nun öğrettiği buydu ve bunu unutanlar 07'deki emlak krizi ve arkasından gelen kredi krizi ve daralma sonucutırlamış oldular.

apitalist Cehennemyasanın tamamen istediği gibi davranmasına izin vermenin, bundan çok dar sonucu vardır. Adam Smith ayakkabıcının elde ettiği kârla daha fazihdam edeceğini söylemişti, bu da bencil bir açgözlülüğün herkesin yararnkü kârların üretimi artırmak ve daha çok kişiyi çalıştırmak için kullanılacaliyor.Peki ayakkabıcı kârını artırmak için çalışanlarına daha az maaş öder ve

un saatler boyunca çalıştırırsa ne olacak? Buna verilen standart cevap serbeçileri koruyacağıdır. Eğer ayakkabıcı çok az para verir ve çok çalışma talep çiler yanından ayrılarak rakipleri için çalışmaya başlayacaktır. Despot ayaktü işçilerle baş başa kalacak veya tamamen işçisiz kalacaktır, yani ya yğiştirecek ya da işini kapatacaktır, kendi açgözlülüğü işçilerine iyi daecbur kılacaktır.Bu açıklama kağıt üzerinde iyi durmakla birlikte pratikte olaylar b

rçekleşmemektedir. Krallar ve rahipler tarafından denetlenmeyen bir piyapitalistler tekel oluşturabilir ya da kendi işçilerine karşı birlik olabilirlerbest olan budur. Ülkedeki tüm ayakkabı fabrikalarını tek bir şirket kontrom fabrika sahipleri aynı anda maaşları düşürmek için anlaşmaya varırsndilerini korumak için iş değiştirme şansları kalmaz.Daha da kötüsü, açgözlü patronlar borç esareti veya kölelik yoluyla işçil

gürlüğünü bile kısıtlayabilirler. Ortaçağın sonlarında, kölelik Hıristiyan redeyse hiç yoktu. Erken modern çağdaysa Avrupa kapitalizminin yüksel

le ticaretiyle paralel olarak ilerledi. Bu belanın sebebi, ırkçı ideologlaallardan çok, kısıtlanmamış piyasa dengeleriydi.Avrupalılar Amerika'yı fethettiğinde, altın ve gümüş madenleri açtılar, şek

muk çiftlikleri kurdular. Bu madenler ve çiftlikler Amerika'nın temel üretimünleri oldu, özellikle şeker çiftlikleri çok önemliydi. Ortaçağda şeker Avruulunan lüks bir üründü. Ortadoğu'dan fahiş fiyatlara ithal edilir ve genellikçlarında ve bazı yiyeceklerde, sır gibi saklanan bir malzeme olarak

merika'da kurulan şeker çiftliklerinden sonra Avrupa'ya giderek daha f

aşmaya başladı, Avrupa'da şekerin fiyatı düştü ve insanlar şekerli ürünlere kr ilgi gösterdiler. Girişimciler bunu, çok büyük miktarlarda tatlılar üreterek



stalar, kurabiyeler, çikolata, şekerleme ve kakao, kahve ve çay gibi taecekler. Ortalama bir İngilizin şeker tüketimi 17. yüzyılın başında sıfırkenaşında sekiz kilograma çıkmıştı.

Buna karşılık, şeker kamışı yetiştirmek ve şeker üretmek emek yoğun birsan sıtmanın kol gezdiği şeker tarlalarında, tropik güneşin altında uzlışmaya razıydı. Sözleşmeli işçiler kitlelerin tüketeceği bir üretim içinurdu. Avrupalı çiftlik sahipleri piyasa dinamiklerine duyarlı, kâr ve ekonom

n açgözlülerdi, dolayısıyla yönlerini kölelere çevirdiler.16. yüzyıldan 19. yüzyıla, 10 milyon Afrikalı köle Amerika'ya getirildizde 70'i şeker çiftliklerinde çalıştırıldı. Çalışma koşulları felaketti. Çoğu kışam sürüyordu, milyonlarcası da köle ele geçirmek için yapılan savaşfrika'nın iç bölgelerinden Amerika kıyılarına yapılan uzun seyahatlerdeütün bunlar, Avrupalılar şekerli çay içebilsin ve tatlı yiyebilsin, tabii bu aronları da muazzam kârlar elde edebilsin diye yaşanıyordu.

Köle ticareti herhangi bir devlet ya da hükümet tarafından kontrol edmamen ekonomik bir girişimdi ve arz talep yasaları çerçevesinde serbrafından örgütlenip finanse ediliyordu. Özel köle ticareti şirketleri Amsterd

Paris borsalarında işlem gördüler, iyi bir yatırım olanağı arayan orta sınıf bu hisselerden satın aldılar. Bu parayla şirketler gemiler üretip, denizciler

ihdam ettiler ve Afrika'dan aldıkları köleleri Amerika'ya taşıdılar. Amerikaftlik sahiplerine satarak elde ettikleri gelirleri de şeker, kakao, kahve, tütünm gibi ürünler almak için kullandılar, sonra da Avrupa'ya dönerek şeker ve r fiyattan satıp tekrar Afrika'ya hareket ederek döngüyü sürdürdüler.

oyunca köle ticareti yatırımının getirisi yıllık yüzde altı civarındaydı, hisse laşmadan çok memnunlardı. Modern çağdaki herhangi bir mali danışmanınaylayacağı gibi, bu yatırımlar olağanüstü kârlıydı.Serbest piyasa kapitalizminin pürüzü budur. Bu sistem kârların adil bir ş

ildiğini veya adil olarak dağıtıldığını garantileyemez. Tersine, kârı ve üretaskısı, insanların yollarına çıkan her şeye karşı kayıtsız kalmalarına sebep oçbir ahlaki değerle sınırlandırılmayan bizatihi bir değer olunca felakete sürristiyanlık ve Nazizm gibi bazı dinler, milyonlarca insanı sadece nefredürdüler, kapitalizmse milyonlarca insanı açgözlülükle karışık umarsızlıklantik'teki köle ticareti, Afrikalılara yönelik ırkçı bir nefretle ortaya çıkma

an insanlar, hisseleri satan aracılar ve köle ticareti şirketlerinin yöneticilerişünmüyorlardı bile. Elbette şeker çiftliklerinin sahipleri de öyle, çoğu ç

ftliklerden uzakta yaşıyordu ve tek bilmek istedikleri kâr edip etmedikleriydBu arada, Atlantik köle ticaretinin, tertemiz bir uygulamanın tek ol

madığını hatırlamakta fayda var. Önceki bölümde bahsedilen Büyük Beng

nzer bir dinamiğin sonucuydu, British East India Company, on milyonlarcaşamından ziyade kendi kârıyla ilgileniyordu. VOC'nin Endonezya'd



zünden gözyaşı dökebilirdi, ama tarımı bırakmak için artık çok geçti. Benpitalizmi sevmeyebiliriz ama artık onsuz yaşayamayız.İkinci cevap da biraz daha sabırlı olmamız gerektiğidir. Kapitalistlerin

nnete ulaşmamıza çok az kalmıştır. Tarihte Atlantik köle ticareti ve Anıfının sömürülmesi gibi bazı yanlışlar yapılmıştır ama bunlardan ders çraz daha bekleyip pastanın biraz daha büyümesine izin verirsek herkes dy alacaktır. Bu bölünme tam olarak eşit olmayacak ama dünyadaki her adam

çocuğun payına yeterli miktar düşecek, Kongo'da bile.Buna dönük olumlu işaretler mevcut. En azından sadece somutllandığımızda (örneğin yaşam beklentisi, çocuk ölümleri ve kalori alımı) g 2013 yılındaki ortalama bir insanın yaşam koşulları, insan nüfusundaki

tışa rağmen, 1913 yılındakinden çok daha iyi durumdadır.Peki, ekonomik pasta sonsuza dek sürekli büyüyebilir mi? Her pastanın haenerjiye ihtiyacı vardır. Felaket tellalları, er ya da geçHomo sapiens'in D

zegenindeki hammadde ve enerjiyi tüketeceğini söylüyor. Peki ondan sonra



17

Sanayinin Çarkları

ODERN EKONOMİ, GELECEĞE OLAN GÜVEN ve kapitalistlerin kârlarını tekrar üretime emesi sayesinde büyür, ama bu yeterli değildir. Ekonomik büyüme mmadde ihtiyacını da beraberinde getirir ve bu kaynaklar sınırlıdır; dol

ynaklar tükendiğinde tüm sistem çökecektir.Öte yandan, geçmişe baktığımızda görürüz ki, kaynakların sınırlılığı yaerinde geçerli bir durumdur. Önceden düşünülenin aksine, insanlığın mmadde kullanımı geçtiğimiz yüzyıllarda artarken, bu kaynakları sömürmepasitesi deartmıştır. Ne zaman bir kaynak kıtlığının ekonomik büyümeyi ytimali belirse, bilimsel ve teknolojik araştırmalar hem eldeki kaynaklarıllanma yöntemleri hem de daha önce kullanılmamış yeni enerji ve ynakları buldular.Otomotiv sektörüne yakından göz atalım. Geçtiğimiz üç yüz yıl boyunca

abalarından el arabasına, trene, otomobillere, süpersonik jetlere ve uzay dar milyarlarca araç üretti. Normalde bu kadar ciddi bir üretimin, araç üreken enerji kaynaklarını ve hammaddeyi tüketmiş olması ve bugün artıkn kaynakları kullanıyor olmamız beklenirdi, oysa bugün durum tam tersidnyadaki araç endüstrisi ezici oranda ahşap ve demire dayanırken, bugünuçuk, alüminyum, titanyum gibi atalarımızın varlığından bile haberdar olk malzeme kullanılıyor. 1700'de araçlar marangozların ve demircilerin etilirken bugün Toyota ve Boeing'in fabrikalarındaki makineler petrol ektrik santralleriyle çalıştırılıyor. Benzer bir devrim sanayinin hemen tümeydana geldi, bu değişime Sanayi Devrimi adını veriyoruz.

* * *

nayi Devrimi'nden önceki bin yıl boyunca insanlar pek çok enerji kaynağınşfetmişlerdi. Demiri eritmek, evleri ısıtmak ve kek pişirmek için odunmileri hareket ettirmek için rüzgar gücünden, değirmenlerinde buğday öğühirlerden faydalanırlardı. Tüm bu kaynaklar sınırlıydı ve beraberinde çeşittiriyordu. Ağaç her yerde bulunmuyor, rüzgar her ihtiyaç duyulduğunda esmcü de suyun ancak yakınlarında yaşıyorsanız mevcuttu.Bunlardan daha önemli bir sorun, insanların bir enerji türünü diğe

vireceklerini bilmemesiydi. Rüzgarın ve suyun gücüyle yelkenlileri harğirmen taşlarını döndürüyor, fakat su ısıtamıyor veya demir eritemiyorlkilde, odun yakarak elde ettikleri ısı enerjisiyle de değirmen taşlarıiremiyorlardı. İnsanların bu enerji çevrimini yapabilecek tek bir makin



denleri. Metabolizmanın doğal işleyişinde, insanların ve diğer hayvanlarda olarak bilinen organik yakıtları yakarak ortaya çıkan enerjiyi kas gückekler, kadınlar ve hayvanlar buğday ve et yiyerek, karbonhidratları ve yağlaerjiyi çekçekleri hareket ettirmek veya saban sürmekte kullanabiliyorlardı.İnsan ve hayvan bedenleri enerji dönüşümü için elde bulunan yegane

uğundan, kas gücü insan faaliyetlerinin neredeyse tamamı için kritik ösanların kas gücü evleri ve arabaları yaptı, öküzler tarlaları sürdü, atlar

şımaya yardımcı oldu. Bütün bu organik kas makinelerini besleyen hayetinde tek bir kaynaktan geliyordu: bitkiler. Bitkiler de enerjilerinyordu, fotosentez yaparak güneş enerjisini organik bileşimlere akt

enebilir ki, insanların tarih boyunca yaptığı hemen her şey, bitkilerin güneşnradan kas gücüne çevrilen enerjiyle yapıldı.Dolayısıyla insanlık tarihi iki tür döngüyle şekillenmişti: bitkilerin büyüm

erjisinin değişen döngüleri (gece-gündüz ve yaz-kış). Gün ışığı az olduğday tarlaları hâlâ yeşilken, insanların çok az enerjisi vardı. Gıda depoları emurlarının işi olmaz, askerlerin hareket etmesi ve savaşması zorlaşırnellikle barışı korumaya çalışırlardı. Güneş pırıl pırıl parladığında ve gunlaştığındaysa köylüler mahsulü toplar ve depoları doldururlardı, vergi ndi paylarını almak için harekete geçerler, askerler kaslarını esnetir vlerlerdi. Krallar konseyleri toplayarak bir sonraki seferlerini planlarla

uğday, pirinç ve patates olarak alınan güneş enerjisiyle beslenirdi.

utfaktaki Sıru uzun bin yıllar boyunca, insanlar her gün enerji tarihindeki en önemli rşıya geldiler ama bunu fark edemediler. Ne zaman bir ev kadını veya hizpmak için su kaynatsa veya ocağa bir tencere patates koysa bunu görebiliynadığında kabın veya tencerenin kapağı fırlıyor, yani ısı harekete dönüşmürlayan kapaklar insanlar için baş belasıydı, özellikle de tencereyi ocakta unsu her yere taştığında. Kimse gerçek potansiyeli göremedi.

Isıyı harekete çevirme konusunda kısmi bir gelişme, 9. yüzyılda Çin'adından sonra gerçekleşti. Başlangıçta barutu bir şeyleri fırlatmak için kulldar akla aykırı geliyordu ki, barut yüzyıllar boyunca sadece patlayıcı olaraksonunda —belki bir bomba uzmanı barutu havan gibi bir şeyin içine

vanın uzaklara doğru büyük bir güçle fırladığını görünce— tüfekler osacası, barutun icadıyla etkili topların kullanılması arasında altı yüz yıl geçO zaman bile ısıyı harekete çevirme fikri o kadar sıradışıydı ki, insa

rekete çeviren makineleri icat etmeleri için üç yüz yıl daha geçmesi gerekm

at, İngiliz kömür madenlerinde ortaya çıktı. İngiliz nüfusu arttıkça büyüyenslemek, evlere ve tarlalara yer açmak için ormanlar kesiliyordu, bunun



giltere'de ciddi bir odun sıkıntısı başlamıştı ve nihayet ormanlar iyice aztunca, oduna alternatif olarak kömür kullanılmaya başlandı. Kömürlerin bl arazilerindeydi ve su baskınları madenlerin daha alt tabakalarına ugelliyordu; sorun bir çözüm bekliyordu. 1700'lerde İngiliz maden kuyularınhaf bir gürültü duyulmaya başlandı. Sanayi Devrimi'nin doğuşunu müjdeleaşta belli belirsiz duyulan bu gürültü, geçen her yılla birlikte daha da güçlü h

sonunda tüm dünyayı ele geçirdi. Bu gürültünün kaynağı buhar makinesiyd

Pek çok buhar makinesi tipi vardır ama hepsi tek bir ortak ilke üzerinömür gibi bir yakıtın yakılmasıyla ortaya çıkan ısı, suyu kaynatır ve buhauhar genleşince pistonu iter, piston hareket edince de ona bağlı olan şey hare, böylece ısıyı harekete çevirmiş olursunuz! 18. yüzyılda İngiltere'dadenlerinde piston, madenlerin dibinden su çıkaran bir pompaya bağlaotorlar son derece verimsizdi, küçücük bir su birikintisini dışarı pompavasa miktarlarda kömür yakılması gerekiyordu. Madenlerde kömür hemençok fazla olduğundan kimse bunu sorun etmiyordu.İlerleyen yıllarda İngiliz girişimciler buhar makinesinin etkinliğini

akineleri kömür madenlerinden kurtardılar ve dokuma tezgahlarıyakinelerine bağladılar. Bu yeni durum, tekstil üretiminde devrim nitellişime yol açarak daha önce üretilmemiş miktarlarda ucuz tekstil üretebilmtı; göz açıp kapayıncaya kadar İngiltere dünyanın tekstil atölyesi olmuştu. Bönemlisi, buhar makinesinin madenlerden çıkarılması önemli bir psikoloj

ılmasını sağladı. Eğer dokuma makinelerini çalıştırmak için kömür yakabnı yöntemi neden diğer şeyler, örneğin araçları hareket ettirmekllanmayasınız?1825'de İngiliz bir mühendis, buhar makinesini kömür dolu vagonlar

akine vagonları madenden 20 kilometre uzaklıktaki en yakın limana kadarihteki ilk buharlı lokomotifti. 15 Eylül 1830'da ilk ticari demiryolu hattı anchester arasında açıldı. Trenler, daha önce buhar makinelerinin su pompkuma tezgahlarını çalıştırmak için kullandığı buhar gücüyle hareket ediyo

rmi yıl sonra, İngiltere'nin binlerce kilometrelik demiryolu ağı vardı.[104]

O andan itibaren insanlar makinelerin ve motorların bir enerjiyi başka bnüştürebileceği fikrini takıntı haline getirdiler, eğer doğru makineyi icnyanın herhangi bir yerindeki herhangi bir enerji ihtiyacımız onüştürülebilirdi. Örneğin fizikçiler atomların içinde olağanüstü mikta

ulunduğunu fark edince hemen bunun nasıl açığa çıkarılıp elektriknizaltıları çalıştırmak ve şehirleri yok etmek için kullanılabileceğini

aşladılar. Çinli simyacıların barutu keşfiyle Türk toplarının Konstantinopokması arasında altı yüz yıl geçmişti. Buna karşılık Einstein'ın herhangi

erjiye çevrilebileceğini bulmasıyla (E=mc2

bu anlama gelir), iki atom bomroşima ve Nagasaki'yi yerle bir etmesi ve nükleer enerji santrallerinin dü



nında mantar gibi bitmesi arasında sadece kırk yıl geçmişti.Çok önemli başka bir icat da, bir nesilden biraz daha uzun bir sürede tüm

şımayı baştan aşağı değiştirerek petrolü siyasi bir güç haline getiren içtotordu. Bin yıllardır bilinen petrol, çatıların su sızdırmasını önlemek vğlamak için kullanılıyordu; bununla birlikte daha yüz yıl önce, kimse petllanım alanları olabileceğini düşünmüyordu. Hele petrol için kan dökmlilik gibi geliyordu. Toprak, altın, biber ve köleler için savaşılırdı ama petro

Elektriğin serüveni de şaşırtıcı ve ürkütücüydü. İki yüz yıl önce, en fazlimsel deneyler ve sihirbazlık gösterilerinde kullanılan elektriğin ekonomir rolü yoktu. Bir dizi icat, elektriği tüm dünyada lambanın sihirli cinine dugün elektrik, kitaplar basıyor, kıyafetler dikiyor, sebzelerimizi tazndurmamızın erimesini engelliyor, yemeğimizi pişiriyor, katillerimizi yıtlarımızı tutuyor, gülümsemelerimizi kaydediyor, gecelerimizi aydınlatıyısız televizyon programıyla eğlendiriyor. Çok azımız elektriğin bütün bu arak nasıl yaptığını anlıyoruz, ama hiçbirimiz onsuz bir yaşamı hayal bile ed

nerji Okyanusunayi Devrimi, en temelde enerji dönüşümünde yaşanan bir devrimdir vındaki enerjinin sınırsız olduğunu veya başka bir deyişle, bu konudaki tekhalet olduğunu defalarca kanıtlamıştır. Her birkaç on yılda bir yeni bir enşfediyoruz ve elimizdeki enerji miktarı giderek büyüyor.Neden çok sayıda insan enerji kaynaklarımızın tükenmesinden bu kadar

eden tüm fosil yakıtların tükenmesinin felakete yol açacağı konusunda uok açık ki, dünyada enerji sıkıntısı yok. İhtiyacımız olan tek şey, bu enerjiyndi ihtiyaçlarımız için dönüştürmek. Güneşin her gün bedavaya yaydığnında fosil yakıtlar hiçbir şey sayılır. Her gün güneş enerjisinin çok küçünyaya ulaşır, ama bu bile yılda 3.766.800 hegzajullük bir enerji demektir (b

stemde bir enerji birimidir, aşağı yukarı bir elmayı bir metre kaldırmak ierjiye tekabül eder; bir hegzajul ise milyarlarca jul demektir).[105] Dünyadak

tkiler fotosentez yoluyla bu enerjinin sadece 3.000 hegzajullük bir kısmınünyadaki tüm insan faaliyetleri ve sanayi, yıllık 500 hegzajul kullanır; bu dneşten sadece 90 dakikada elde ettiği enerji miktarına denktir.[107] Üstelik bu sneş enerjisi. Buna ek olarak, etrafımız nükleer enerji, yerçekimi enerjisi g

ariz, Ay'ın okyanuslarda sebep olduğu med cezirle fark edebiliriz) muazynaklarıyla çevrili.İnsanlık Sanayi Devrimi'nden önce, enerji için neredeyse tamamen bitkile

sanlar yılda 3.000 hegzajul enerji depolayan çevreci bir enerji kaynağıyla

buradan elde edebilecekleri azami enerjiyi edinmeye çalışıyorlardı, anca



nırı vardı. Sanayi Devrimi sayesinde, aslında milyarlarca hegzajullük biran dev bir enerji okyanusunun ortasında yaşadığımızı fark ettik, tek ihtiya pompalar icat etmekti.

* * *

nerjiyi etkili bir şekilde elde edip dönüştürmeyi öğrenmek, ekonomikvaşlatan diğer sorunu, hammadde azlığını da ortadan kaldırdı. İnsanliktarlarda ucuz enerjiyi ele geçirmeye çalışırken, daha önce ulaşılmaz olanynaklarını da sömürebilmeye —Sibirya'daki demir madenleri gibi— aklardaki hammaddeyi taşıyabilmeye —örneğin İngiltere'deki bir tekstil

vustralya'dan gelen yünle beslemek gibi— başladılar. Eşzamanlı olarauluşlar da insanlığın plastik gibi tamamen yeni hammaddeler icat etmesini

alüminyum gibi daha önceden bilinmeyen doğal madenleri keşfetmesini saKimyacılar alüminyumu 1820'ler gibi geç bir tarihte keşfetmişlerdi a

vherinden ayırmak çok zor ve masraflıydı. Uzun yıllar boyunca alüminyuk daha pahalı bir malzeme olarak kaldı. 1860'larda Fransa İmparatoru IIIseçkin konuklarına alüminyum çatal bıçak takımıyla servis yapılmasını

ha önemsiz misafirlerse altın çatal ve bıçak kullanıyorlardı.[108] 19. yüzyılın sonmyagerler çok büyük miktarlarda ucuz alüminyum çıkartmanın bir yolunuünümüzde yıllık küresel üretim yılda 30 milyon tona yükselmiş durumapolyon, kendi halkının torunlarının, alüminyumu sandviçlerini sarmak tıklarını atmak için kullandıklarını görse gözlerine inanamazdı.

Akdeniz havzasındaki insanlar iki bin yıl önce kuru ciltlerinden şikayet erine zeytinyağı sürerlerdi. Bugün kremleri kullanıyorlar. Aşağıda, mahalkkandan aldığım basit bir el kreminin içindeki malzemelerin listesi var:

deiyonize su, stearik asit, gliserin, caprylic / caprictiglyceride, propylene glycol, isopropyl myristate, proot extract, parfüm, cetyl alcohol, triethanolamine, dimeticone, arctostaphylos uva-ursi leaf extractascorbyl phosphate, imidazolidinyl urea, methyl paraben, camphor, propyl paraben, hydroxyicyclohexene carboxaldehyde, hydroxycitronellal, linalool, butylphenyl methylproplonal, citronnellgeraniol.

unların neredeyse tamamı, son iki yüz yılda keşfedildi veya icat edildi.Almanya Birinci Dünya Savaşı boyunca ambargo altındaydı ve özelikle g

arut ve diğer patlayıcıların yapımında çok gerekli olan bazı hammaddelerdnusuydu. Dünyadaki en önemli güherçile yatakları Şili ve Hindimanya'daysa hiç güherçile yatağı yoktu. Güherçile yerine amollanılabiliyordu ama bu da maliyeti artırıyordu. Almanların şansı yaver g

aber isimli Alman vatandaşı Yahudi bir kimyager 1908'de havadan amonyakr yolunu keşfetti. 1. Dünya Savaşı başladığında Almanlar Haber'in keşfvayı hammadde olarak kullanıp büyük ölçekli patlayıcılar üretebild



aştırmacılar, Haber'in bu keşfi olmasaydı, Almanya'nın Kasım 1918'den çoslim olmak zorunda kalacağını ileri sürerler.[109] Bu keşif Haber'e (aynı zavaşta zehirli gazların kullanılmasını da tavsiye etmişti) 1918'de Nozandırdı. Elbette bu barış değil, kimya Nobel'iydi.

retim Bandında Hayat

nayi Devrimi daha önce görülmemiş ucuz enerji ve hammadde sağlayınceta patlama yaşandı. Bu patlama ilk önce ve en çok tarımda görüldü. Geneevrimi deyince aklımıza duman çıkan bacalarla kaplı şehirler veyarinliklerinde ter döken maden işçileri gelir, ama aslında Sanayi Devrimi ce İkinci Tarım Devrimi'dir.Geçtiğimiz iki yüz yıl boyunca, tarım hızla sanayileşti. Daha önce hiç yapı

s gücüyle yapılan işleri traktör gibi makineler yapar oldu; tarlalar ve hayvbreler, sanayi tipi böcek ilaçları ve sayısız hormon ve ilaç sayesinde çok dle geldi. Buzdolapları, gemiler ve uçaklar gıdaları aylar boyunca saklamuz bir şekilde dünyanın öbür tarafına bile ulaştırmayı mümkün hâl

vrupalılar akşam yemeklerinde taze Arjantin bifteği ve Japon suşisi yemeyeBitkiler ve hayvanlar bile mekanikleşti.Homo sapiens hümanist dinler tarafında

ertebeye yükseltildiğinde, çiftlik hayvanları acı ve üzüntü hissedebilen canarak görülmemeye ve makine gibi muamele görmeye başlamıştı. Günüyvanlar, fabrikaya benzer tesislerde genellikle seri üretime tabi tutuluyorla

sanayinin ihtiyaçlarına göre şekillendiriliyor. Hayvanlar tüm yaşamlarandının önemsiz bir çarkı olarak geçiriyor ve hayatlarının uzunluğu ketlerin kârları ve zararları tarafından belirleniyor. Sanayi onları sağlsleyerek hayatta tutmaya özen gösterdiğinde bile, eğer üretim miktarına do

miyorsa, bu hayvanların sosyal ve psikolojik ihtiyaçlarına özen gösterilmiyoÖrneğin tavukların çok karmaşık dürtülerden ve davranışsal ihtiyaçlardannyası vardır. Çevrelerini keşfetmek, yiyecek toplamak, sağı solu kurcalayerarşilerini belirlemek, yuva yapmak ve kendilerini tımarlamak gibi güç

rdır ama yumurta endüstrisi genellikle bu hayvanları daracık kafeslere dukça yaygın bir uygulama, her biri 25 santimetreye 22 santimetrelişayacak şekilde bir kafese dört tavuğun sıkıştırılmasıdır. Tavuklar yesleniyor ama kendi arazilerine sahip olmaları, yuva yapmaları veya daliyetlerde bulunmaları söz konusu bile değil ve kafesler o kadar küçük ki,akta dik bile duramıyor veya kanatlarını bile açamıyorlar.Domuzlar en zeki ve meraklı memelilerdendir, belki bu konud

aymunlardan hemen sonra gelirler, sanayi tipi domuz çiftlikleriyse dişi d

dar küçük kafeslere tıkmaktadır ki, bırakın yürümeyi veya gezinmeyi, etra



nemezler. Dişi domuzlar doğum yaptıktan sonraki dört hafta boyunca sabahfeslerde tutulur, yavruları kendilerinden alınarak semirmeleri için beslenirşi domuzlar da tekrar hamile bırakılırlar.Pek çok süt ineği de kendilerine bahşedilen ömrün tamamını küçücük b

ndi idrar ve dışkılarının içinde durarak, oturarak ve uyuyarak geçirir. Bir greken besini, hormonu ve ilaçları verir, diğer bir grup makine de birkaçtlerini sağar. Makinelerin arasında kalan inek, hammaddelerin girdiği bir a

kan bir meme olarak muamele görür. Karmaşık duygusal dünyaları ratıklara makine gibi davranılmasının, sadece fiziksel değil, ciddi sosyikolojik problemler yarattığı kesindir.[110]

Görsel 25: Ticari bir yumurta çiftliğinde bant üzerindeki tavuklar. Bu tesislerde erkek civcivler ve yiler ayrılarak gaz odalarında boğulduktan sonra otomatik kıyma makinelerine veya çöpe atılırlar. liklerinde her yıl yüz milyonlarca civciv bu şekilde ölmektedir. Atlantik'teki köle ticareti, nasıl Afrikalılara yönelik bir nefretten doğmadı

yvan sanayisi de hayvan düşmanlığından kaynaklanmaz. Köle ticaretinde oyıtsızlıktan kaynaklanır. Et, süt ve yumurta üreten ve tüketen çoğu insan, eünleri yedikleri bu tavukların, ineklerin ve domuzların akıbetini düşünenlerin çoğu da, bu hayvanların duygularının olmadığını, acı çekmeyen



duğunu iddia ederler. Süt ve yumurta makinelerinin üretilmesini sağlayasiplinler yakın zamanda memelilerin ve kuşların son derece karmaşık duyguduğunu şüpheye yer bırakmayacak şekilde kanıtladı. Bu hayvanlar fssettikleri gibi, aynı zamanda duygusal sıkıntılar da yaşıyorlar.Evrimsel psikoloji, çiftlik hayvanlarının duygusal ve sosyal ihtiyaçlarının ynde geliştiğini ve hayatta kalma ve üreme için hayati önemde olduğunu

rneğin yabani bir inek, diğer ineklerle ve öküzlerle nasıl ilişki kurması

lmek zorundadır, yoksa hayatta kalıp üreyemez. Bu becerileri edinmek içğer tüm memeli yavrularına olduğu gibi, buzağılara da oyun oynama istemelilerde sosyal beceriler edinmenin yoludur), hatta bu hayvanlara bundaan anneleriyle yakınlık kurma dürtüsü vermiştir; anne sütü hayatta kalmak iÇiftçiler bir buzağıyı annesinden ayırıp küçük bir kafeste besledikten son

üyüyen buzağı bir dişiyi döllediğinde yavruya ne olmaktadır? Nesnel bir bauzağının artık hayatta kalmak ve üreyebilmek için annesiyle yakın olmauzağılarla oynamasına ihtiyacı yoktur. Öte yandan öznel bir bakışla buznesiyle yakın olmak ve diğer buzağılarla oynamak için yoğun bir istesindir, bu istekler giderilmezse buzağı acı çeker. Bu, evrimsel psikolojinesajıdır: Yabani hayatta şekillenmiş ihtiyaçlar, sanayi çiftliklerinde hayattaemek için artık gerekmese de, hissedilmeye devam eder. Endüstriyel tarnı, hayvanların görünürdeki ihtiyaçlarıyla ilgilenilirken, duygusal ihtiyaçlailmesidir.Bu teorinin doğruluğu, en azından 1950'lerde Amerikalı psikolog Har

aymunların gelişimini incelediğinden beri biliniyor. Harlow yeni doğan mrkaç saat içinde annelerinden ayırdı ve yavrular kafeslerde sahte anneler

üyütüldü. Harlow her kafese iki sahte anne koymuştu. Annelerden birivrunun süt emebileceği bir süt şişesinin de eklendiği metal tellerden ğeriyse ahşaptı ve normal bir maymuna benzeyecek şekilde kumaşlarla kavru maymunu herhangi bir şekilde besleyemiyordu. Deneyin başında, maş yerine metalden yapılan ve kendilerini besleyebilen anneye yakınlaşailiyordu.Yavru maymunlar Harlow'u da şaşırtarak kumaş maymuna çok büyükstererek, zamanlarının çoğunu onun yanında geçirdiler, iki anne yulduğunda yavrular metal anneden süt emdiklerinde bile kumaş annruyorlardı. Harlow yavruların belki de üşüdükleri için böyle davrandıkların

u yüzden de metal annenin içine ısı yayan bir ampul koydu. En genç olanlaraymun yine de kumaştan yapılmış annenin yanında durmayı tercih etti.Deney sonrası araştırmalar, Harlow'un yetim maymunlarının büyüdüklbekliklerinde beslenme eksikliği çekmemelerine rağmen duygusal sorunl

vam ettiğini gösterdi. Bu maymunlar, maymun topluluğuna uyum sağğerleriyle iletişim kurmakta zorlanarak yüksek endişe ve saldırganlık



apılan çıkarım çok kesindi, maymunların fiziksel ihtiyaçlarının ötesine geçtiyaçları söz konusuydu ve bunlar karşılanmadığında acı çekiyorlardı. Harloaymunları, sadece süt değil duygusal bir bağ da aradıklarından, kumaştahte anneyle vakit geçiriyorlardı. Bu deneyi izleyen yıllarda yapılan pek çdece maymunların değil, tüm memelilerin hatta kuşların da benzer olduğunünümüzde milyonlarca çiftlik hayvanı, Harlow'un maymunlarıyla aynı şıyor. Çiftçiler buzağıları, oğlakları ve diğer yavruları annelerinden kopar

nde büyütüyorlar.[111]



Görsel 26: Harlow'un yetim maymunlarından biri metal anneden süt emerken yine de kumaş anmaya devam ediyor. Hepsi bir arada düşünüldüğünde, on milyarlarca çiftlik hayvanı bugün m

etim bandında yaşıyor ve her yıl bunların 50 milyar tanesi kesiliyor. Bu yvancılık yöntemleri, tarımsal üretimde ve stoklanan gıda miktarında cidd



Bazen kendinize özel davranmanız gerekir. Bazen fazladan enerjiye ihtiyacınız olur. Kilonuza digereken veya hemen o anda bir şeyler yemeniz gereken durumlar olur. Telma sizin için çok çeşitli ve lsunar, üstelik bu ziyafetlerden pişmanlık da duymazsınız.

ynı ambalajda Health Treats adında başka bir gevrek markasının da reklamı v

Health Treats pek çok tahıl, meyve ve yemişi bir araya getirerek lezzet, keyif ve sağlığı bir arada sunortasında, sağlıklı yaşam tarzına uygun bir ziyafet için.Çok daha fazlasının muhteşem lezzetiyle gerçek bir ziyafet [vurgu paketin orijinalinde mevcut].

rihin büyük bölümünde insanlar böyle bir metni çekici değil, bencilce, ahyozlaşmış bulurlardı. Tüketimcilik popüler psikolojiyle de el ele vererek

3]) insanları düşkünlük ve hazzın iyi, tutumluluğunsa kişinin kendisini bduğunu düşündürmek için çok uğraştı.Nihayet başarılı da oldu ve bugün hepimiz çok iyi tüketicileriz. Daha dün

le haberdar olmadığımız ve ihtiyacımız olmayan sayısız ürünü satın alıyoruyasada var olabilmek için kasıtlı olarak kısa vadeli, yeni ve gerek

sarlıyorlar. Alışveriş yapmak oldukça popüler bir zaman geçirme biçimi halketim ürünleri aile üyeleri, eşler ve arkadaşlar arasındaki ilişkileri belirlye dönüştü. Hatta Noel gibi dini bayramlar bile alışveriş festivali haline geemorial Day bile (şehit askerleri anmak için yapılan, ciddiyetli ve ağırbaşlı

ugün özel satışlar için bir fırsat; pek çok insan bu günü alışveriş yaparagürlüğü savunmak için ölenlerin boşuna ölmediğini kanıtlayarak geçiriyor.Tüketimci etiğin doğuşu ve gelişmesi, en çok gıda piyasasında belirgindir

rım toplumları açlığın gölgesinde yaşarlardı, günümüzün müreffeh dünyasaşta gelen sağlık problemlerinden biri obezitedir. Üstelik bu hastalmburger ve pizzayla tıkınan fakirleri, organik salata ve meyve yiyen zengink etkiliyor. Her yıl ABD nüfusu diyetlere, dünyanın geri kalanının tamasanları beslemeye yetecek miktardan daha fazla para harcıyor. Obezite tükefte zaferdir. Ekonomik daralmaya sebep olacak az yemek gibi alışkanlısanlar hem çok yiyor hem de diyet ürünleri tüketerek ekonomik büyümeyepıyorlar.

* * *üketimci etik, kârın boşa harcanmaması ve tekrar üretime yatırılmasını pitalist etikle nasıl bağdaştırabilir? Çok basit: Önceki dönemlerdeki gibçkinlerle kitleler arasında giderek büyüyen bir işbölümü var. Ortaçağ Avistokratlar paralarını aşırı lüks şeylere dikkatsizce harcarken köylüler hyarak tutumlu yaşarlardı. Bugünse durum tam tersine döndü; zengintırımlarına ve varlıklarına dikkat ederek yaşarken, daha az varlıklılar borca

tiyaçları olmayan arabalar ve televizyonlar alıyorlar.



Kapitalist ve tüketimci etik, bir madalyonun iki yüzü gibidir. Zenginlerrincil emir "yatırım yap!"ken, geri kalanların uyduğu birincil emir "satın al!Kapitalist tüketimci etik bir başka açıdan da devrimcidir. Daha ön

stemlerinin çoğu, insanları çok zor bir seçimle baş başa bırakmıştı; insandedilmiş ama bu ancak hoşgörü ve şefkat gösterirlerse, arzularını ve öfnara bırakırlarsa ve kendi bencil isteklerine engel olabilirlerse mümkündü,san için çok zordu. Ahlak sistemlerinin tarihi, kimsenin tam ola

ğlayamadığı bir harika idealler dünyasıydı. Hıristiyanların çoğu İsa'yıuddha'yı takip edemedi, Konfüçyüsçülerin çoğunun yaşamı Konfüçyükarırdı.

Buna karşılık günümüzde insanların çoğu kapitalist-tüketimci etiğin ideaşayabiliyorlar. Bu yeni etik, zenginlerin yaşamlarını açgözlü ve daha zanmakla uğraşarak geçirmeleri, geniş kitlelerin de arzularını ve tutkularınn daha fazla satın almaları koşuluyla cenneti vadediyor. Bu, tüm

uyurulanları inananların yerine getirdiği tarihteki ilk dindir. Peki bunun knnete ulaşacağımızı nereden biliyoruz? Çünkü televizyonda öyle gördük.



18

Kalıcı Bir Devrim

NAYİ DEVRİMİ ENERJİYİ DÖNÜŞTÜRMEK ve yeni ürünler geliştirmek için yeni yollaöylelikle insanlığı, etrafını çeviren ekosisteme bağlı kalmaktan büyük ölçüsanlar ormanları kesti, bataklıkları kuruttu, barajlar inşa etti, ovaları sula

lometre demiryolu döşedi ve gökdelenlerle dolu metropoller kurdu. DüHpiens'in isteklerine uygun hâle getirildikçe habitatlar ve türler yok oldu. Bişil ve mavi olan gezegenimiz, plastik ve betondan bir AVM'ye dönüştü.Bugün dünya üzerinde neredeyse 7 milyar Sapiens yaşıyor. Tüm bu insan

r kantara çıkarırsanız ağırlıkları 300 milyon ton eder. Tüm evcilleştiryvanlarının (inekler, domuzlar, koyunlar ve tavukları) ağırlıklarıysa 700 ecektir. Buna karşılık yaşayan tüm büyük vahşi hayvanların (kirpilerden plerden balinalara kadar) ağırlığıysa 100 milyon tondan azdır. Çocuk ksterlerimiz, televizyonekranlarımız hâlâ kurtlar, şempanzeler ve zürafalarla

ma gerçek dünyada bunlardan çok az kalmış durumdadır. Şu anda dünyada yn zürafaya karşılık 1,5 milyar inek var; aynı şekilde 200 bin kurda karşılıkcil köpek; 250 bin şempanzeye karşılıksa milyarlarca insan var. İnsanlınyayı ele geçirmiş durumdadır.[114]

Ekolojik bozulma kaynak kıtlığıyla aynı şey değildir. Bir önceki bölümde gbi, insanlığın elinin altındaki kaynaklar giderek artıyor ve öyle de devam rünüyor; günümüzdeki kaynak kıtlığı kehanetleri muhtemelen doğru değ

ozulmadan kaynaklanan korkununsa sağlam temelleri var. Gelecekte, pyeni madde ve enerji kaynaklarına sahip olduğuna, ama geriye kalan doğpek çok başka türünse yok oluşuna tanık olabiliriz.Çevre felaketleriHomo sapiens'in kendi türünü bile tehdit edebilir. Küreselkselen deniz seviyesi ve kirlilik dünyayı türümüzün yaşaması için daha elvtirebilir ve gelecekte insan gücüyle, insanlar tarafından tetiklenen doğal rbiriyle yarışacağına tanık olabiliriz. İnsanlar sahip oldukları güçlerle dymaya ve ekosistemi kendi istek ve ihtiyaçları doğrultusunda şekillendirmikçe, giderek daha fazla önceden tahmin edilemeyen ve tehlikeli rşılaşılabilir. Bunlar muhtemelen ekosistemin daha da aşırı birtakım anipüle edilmesiyle kontrol edilecektir, ama bu durum da daha büyük ikleyecektir.Pek çok kişi bu süreci "doğanın yok edilmesi" olarak adlandırıyor ama ask etme değil, değiştirmedir. Doğa yok edilebilir değildir, 65 milyon yıl öncnozorları yok ederken, memelilerinse önünü açtı. Bugün insanlık pek ço

iyor, hatta kendisini bile yok edebilir ama öbür organizmaların durumuneğin fareler ve hamamböcekleri en iyi dönemlerini yaşıyorlar. Bu direnç



uhtemelen nükleer bir kıyametin dumanları tüten yıkıntılarının arasından Dymaya hazır olarak çıkacaklardır. Belki de günümüzden 65 milyon yıl reler, insanlığın neden olduğu yıkıma tıpkı bizim dinozorları yok edenaktığımız gibi minnetle bakacaklardır.

Yine de türümüzün yok olacağı yönündeki uyarılar için henüz çok erkevrimi'nden bu yana insan nüfusu daha önce hiç görülmemiş oranda artnyada 700 milyon insan yaşıyordu, 1800'de bu rakam 950 milyon, 1900'dey

iye katlanarak 1,6 milyara ulaştı. 2000'e gelindiğinde dörde katlanarakugünse neredeyse 7 milyara ulaşmış durumdadır.

odern Çağoğanın isteklerine karşı giderek daha duyarsızlaşan Sapiens, modern savletlerin isteklerineyse giderek daha bağımlı hâle geldi. Sanayi Devrimühendislik alanında pek çok deneyin yolunu açarken, günlük hayatta hniyetinde önceden tasarlanmamış pek çok değişikliği de tetiklemiş orilebilecek pek çok örnekten biri de geleneksel tarımın, sanayinin bir örnmanlamasıyla değiştirilmesidir.Geleneksel tarım, doğal zaman ve organik büyüme döngülerine bağlı

plum zamanı kesin olarak ölçemiyor, bu yönde pek bir çaba da göstermiyat ve zaman çizelgeleri olmadan yapılıyor, her şey güneşin hareketine v

üyüme döngesine göre belirleniyordu. İşgünü gibi standart bir kavramsanların günlük rutini mevsimden mevsime değişiyordu. İnsanlar güneşduğunu biliyor, yağmur mevsimiyle hasat zamanını endişeyle bekliyorlardı,ç olduğuyla veya hangi yılda olduklarıyla ilgilenmiyorlardı. Yolunu kaman yolcusu, ortaçağda aniden ortaya çıkıp birine "hangi yıldayız?" diye uhtemelen yabancının tuhaf ve gülünç kıyafetinden rahatsız olduğu gibi haf bulurdu.Ortaçağdaki köylülerin ve ayakkabıcıların aksine, modern sanayi gü

evsimle ilgilenmez; kesinlik ve birörnek olmak çok daha önemlidir. Orta

akkabıcı, tabanından tokasına kadar ayakkabının tamamını kendisi yaakkabıcının işe geç kalması diğerlerini engellemezdi. Modern bir fabrikadakkabının küçük bir bölümünü yapan bir makinenin başında durur, beşakinede çalışan işçi uyuyakalırsa diğer makineler de aksar. Bu tür hatalar acağı kesin zaman çizelgeleriyle çözülür. Tüm işçiler işe tam olarak aynı sasun ya da olmasın aynı anda öğlen molasına çıkarlar, herkes eve mesaaretiyle gider, ellerindeki iş bittiğinde değil.

Sanayi Devrimi zaman çizelgesini ve üretim bandını, neredeyse tüm insan

n geçerli bir şablon haline getirdi. Fabrikalar kendi zaman anlayışlarını inserine dayattıktan kısa süre sonra okullar, hastaneler, devlet daireleri ve m



zelgeleri benimsediler. O kadar ki, makinelerin ve üretim bantlarının olmadle zaman çizelgesi baş tacı edildi. Fabrikadaki mesai öğleden sonra 5'ahallenin kahvesinin 5:02'de açılması daha mantıklıydı.Bu zaman çizelgesinin yaygınlaşmasında önemli bir adım da toplu taşımay

e sabah 8'de başlamaları gerekiyorsa otobüs veya trenin fabrikaya 7:55rekirdi, birkaç dakikalık bir gecikme bile üretimde azalmaya ve belki de i

u şanssız işçilerin kovulmasına sebep olacaktı. 1784'te İngiltere'de, belli

ağlı olarak çalışan bir taşıma firması faaliyete başladı, bu tarifede sadecelirtilmişti, varış saati ise yazmıyordu. O zamanlar her İngiliz şehrinin ve ndi yerel saati vardı ve Londra saatiyle aralarındaki fark yarım saati bu

ondra'da saat 12'yken Liverpool'da belki 12:20, Canterbury'deyse 11:50 lefon, radyo, televizyon veya hızlı tren gibi şeyler olmadığından, bu lmiyordu, ayrıca kimin umurundaydı?[115]

İlk ticari tren Liverpool ile Manchester arasında 1830'da faaliyete geçtnra ilk tren tarifesi hazırlandı. Trenler eski araçlardan çok daha hızlıydı,rel saatler arasındaki tuhaf farklar ciddi sıkıntı yaratıyordu. 1847'de İketleri kafa kafaya vererek o andan itibaren tüm tren çizelgelerinin anchester veya Glasgow'un yerel saatlerine göre değil, Greenwich Gözlemre ayarlanmasını kararlaştırdılar. Giderek daha fazla sayıda kurum tren şrarını uygulamaya başladı. Nihayet 1880'de İngiliz hükümeti daharülmemiş bir yasa çıkararak İngiltere'deki tüm zaman çizelgelerinin Greenzenlenmesini zorunlu kıldı. Tarihte ilk defa bir ülke ulusal saat belirlefusun günbatımıyla gündoğumunu esas alan yerel saatleri bırakarak yapare yaşamasını zorunlu tutuyordu.Bu ufak başlangıç, saniyenin binde birlik bir dilimine kadar birbiriyle

muş küresel bir çizelge ağının doğumuna öncülük etti. Modern medyanın (kasından televizyon) ortaya çıkışı da bir çizelgeler dünyasına girerek burral koyucuları ve tebliğcileri olmasını getirdi. Radyo istasyonlarının yayınylerden biri, uzak yerleşim birimlerinin ve denizdeki gemilerin arlamalarını sağlayan zaman sinyalleriydi, daha sonra her saat başındayınlama geleneğini benimsediler. Günümüzde her haber bülteninin byınlanan şey (savaşların başlamasından bile daha önemlidir) saattir. İkvaşı boyunca BBC, Naziler tarafından işgal edilmiş Avrupa'ya haber yayınogramın başlangıcında Big Ben'in saat başındaki çanları gösteriliygürlüğün sihirli sesi. Dâhi Alman fizikçileri yayınlanan bu ding-dong sacık ton farklarından yola çıkarak Londra'daki hava durumunun ne lamanın yolunu buldular ve bu bilgi Luftwaffe[116] için son derece değerliydi.zli servisi bunu keşfettiğinde meşhur saat kulesinin canlı yayınını dah

pılmış bir kayıtla değiştirdi.



Zaman çizelgesi ağının işleyebilmesi için şart olan ucuz ama taşınabilirrde bulunabilir oldu. Asur, Sasani veya İnka şehirlerinde, herhâlde en fazlaneş saati bulunurdu; ortaçağda Avrupa şehirlerindeyse, genellikle meydandr kulenin üstüne yerleştirilmiş tek bir saat bulunurdu. Bu saat kuleleri talıydı ama şehirde onların yanlış olduğunu gösterecek başka saat olmadığr şey fark etmiyordu. Bugün orta hâlli bir ailede, ortaçağdaki herhangi mamından daha fazla zamanı ölçebileceği aleti bulunuyor. Zamanı kol saa

efonunuza, yatağınızın kenarındaki çalar saate bakarak, mutfak duvarınnerek, mikrodalga fırının ekranı, televizyon veya DVD oynatıcının ekranıakış atarak veya gözünüzün kenarıyla bilgisayarınızın görev çubuğunun köşez atarak söyleyebilirsiniz. Saatin kaç olduğunubilmemek için özel bir çaba gösterekir.Ortalama bir insan gün içinde onlarca kez saate bakar, çünkü yaptığımız

r şeyin zamanında yapılması gereklidir. Bir çalar saat bizi sabah 7:00'dnmuş simidi mikrodalga fırında 50 saniyede ısıtırız, elektrikli diş fırçasdar dişlerimizi 3 dakika boyunca fırçalarız, işe gitmek için 7:40 trenini yalonundaki koşu bandı yarım saatin dolduğunu bildirmek için bipleyene kadşam 7'de en sevdiğimiz programı izlemek için televizyonun karşısına geçerzaman olacağı önceden belirlenmiş anlarda saniyesi 1000 dolarlık reklamnihayet tüm kızgınlığımızı artık bir standart haline gelmiş 50 dakik

resince akıtırız.

* * *

nayi Devrimi insan toplumlarında pek çok büyük değişikliğe yol açtı. manlamaya uyarlanmak bunlardan sadece biridir. Diğer önemli örneklehirleşme, köylülüğün ortadan kalkması, proleteryanın yükselişi, bireyin gmokratikleşme, gençlik kültürü ve ataerkilliğin güçsüzleşmesi sayılabilir.Bütün bu değişimler, insanlığın başına gelmiş en ciddi toplumsal devrim

r hiçtir: Ailenin ve topluluğun çöküşü, yerine devletin ve piyasanın geçmesdarıyla en eski zamanlardan, bir milyon yıl önceden beri, insanlar çoğuraba küçük ve yakın gruplar halinde yaşıyorlardı. Bilişsel Devrim ve Tarımrumu değiştirmedi, hatta bu devrimler aileleri ve toplulukları bir aradbileler, şehirler, krallıklar ve imparatorluklar oluşturdu ama aile ve toplulukplumlarının temel taşı olmaya devam etti. Sanayi Devrimi ise bu taşlarıdar parçalamayı iki yüz yılda başardı. Ailelerin ve toplulukların gelenekselğu devletlere ve piyasaya devredildi.

ilenin ve Topluluğun Çöküşü



nayi Devrimi'nden önce çoğu insanın günlük yaşamı, üç eski yapı içindeekirdek aile, geniş aile ve yerel topluluk.[117] Çoğu insan kendi ailesiyle (örneftliği veya atölyesi) veya komşularıyla çalışıyordu. Aile aynı zamanda soğlık sistemi, eğitim sistemi, inşaat sektörü, sendika, emekli maaşı, sigdyo, televizyon, gazete, banka ve hatta polis demekti.Birisi hastalandığında ailesi bakardı, yaşlandığında aile destek olur ve g

cukları sağlardı; yetimlerle aile ilgilenir, bir kulübe lazım olduğunda aerdi, iş kurmak istediğinde gereken parayı, evlenmek istediğinde müstakulurdu; komşularla yaşanabilecek çatışmalara da aile destek verirdi. Eğer hddiyse veya yeni işyeri çok büyük yatırım gerektiriyorsa veya küçük bir tüyüyüp şiddetlendiyse bu sefer de imdada yerel topluluk yetişirdi.

Topluluk bu durumlarda yerel geleneklere ve daha önceden yapılan iyilrdım ederdi, bu da serbest piyasanın arz talep dengesinden çok farklıydı. Etaçağ topluluğunda, komşum dara düşerse karşılığında bir ödeme belübesini yapıp koyunlarını korurdum, ben dara düşünce de komşum karşılığ

erel hükümdar da tek bir kuruş bile ödemeden hepimizi yeni şatosunun lıştırırdı; karşılığında da barbarların ve çetelerin saldırısına karşı koruyacağöy yaşamındaki pek çok alışveriş para ödemeden yapılırdı. Elbette bazı pa

ma bunların rolü sınırlıydı. Nadir bulunan baharatlar, kumaşlar ve aletler saktorların ve avukatların hizmetlerinden yararlanabilirdiniz ama toplamdaün ve hizmetlerin yüzde 10'undan daha azı pazarlardan satın alınırdı. tiyaçlarının büyük bölümü aile ve topluluk tarafından karşılanırdı.Bunlara ek olarak savaşmak, yol yapmak ve saraylar inşa etmek gibi ön

rine getiren krallıklar ve imparatorluklar da vardı. Bunları yapabilmek için man zaman da asker ve işçi toplarlardı; yine de birkaç istisna hariç, aileleplulukların gündelik yaşantısına müdahale etmezlerdi. İsteseler de büyük üdahale edebilirlerdi. Geleneksel tarım ekonomilerinde hükümet gölisleri, danışmanları, öğretmenleri ve doktorları besleyecek üretim fazlası p

u yüzden de geniş sosyal yardım, sağlık ve eğitim sistemleri geliştirilmeelerle yerel topluluklara bırakılırdı. Nadiren de olsa yöneticiler köylüleriha yoğun müdahil olmaya çalıştığında (örneğin Çin'de Çin İmparatorluğu duğu gibi), bunu aile reislerini ve toplulukların ileri gelenlerini devlet ynüştürerek yapabildiler.Ulaşım ve iletişim zorlukları, uzaklarda bulunan toplulukların işine karışm

r hâle getiriyordu ki, çoğu krallık en temel görevleri olan vergi toplama ğlama gibi işleri bile yerel topluluklara bırakabiliyordu. Örneğin

mparatorluğu, imparatorluk çapında geniş bir polis gücü oluşturmak yerinn davaları yoluyla tesis edilmesine izin verirdi. Eğer kuzenim birini ö

rbanın kardeşi de intikam amacıyla beni öldürebilirdi. İstanbul'daki saletin paşası, şiddet kabul edilebilir sınırlar içinde kaldığı müddetçe bu tür



rışmazdı.Çin'deki Ming İmparatorluğunda (1368-1644) nüfusbaojia sistemi i

gütlenmişti. On aile bir araya gelerek bir jia, on jia da bir bao oluşturuyorduo'nun üyesi bir cinayet işlediğinde, diğerbao üyeleri, özellikle de bao'nun yçluyu cezalandırabilirdi. Vergiler debao üzerinden toplanıyordu ve her zancını tespit ederek ödemeleri gereken vergi miktarını belirlemrevlilerinden ziyade yaşlıbao üyelerinin göreviydi. İmparatorluk açısından bu

uazzam avantajları vardı. Binlerce gelir kontrolörü ve vergi memuru besleşlılar her bireyin ne kadar vergi verebileceğini biliyor ve gereken vergiyi idusunu işe karıştırmadan toplayabiliyorlardı.Aslında çoğu krallık ve imparatorluk, güvenlik ordusundan başka bir şey d

nelliklecapo di tutti capi'ydi[118] ve tek yaptığı da güvenliği sağlamak iplamak, buna bağlı olarak da diğer suç şebekelerinin kendi koruması alrar vermediğinden emin olmaktı, bundan başka pek bir şey yapmıyorlardı.Aile ve topluluk yaşamı ideal olmaktan çok uzaktı. Aileler ve topluluelerini modern devletler ve piyasalardan bile fazla baskı altına alabiliyordnamikleri genellikle gerilim ve şiddetle doluydu, ama insanların da başka ş50'de ailesini ve topluluğunu kaybetmiş birinin ölüden farkı yok sayılırditim konusunda ne de sıkıntılı zamanlarında destek görürdü. Polis, sosyaya zorunlu eğitim yoktu. Bu durumdaki biri hayatta kalabilmek için başka bpluluğa katılmaya mecburdu. Evden kaçan çocuklar en fazla başka bir aileyabilir, en kötü ihtimalle de orduya katılır veya genelevde çalışmak zorunda k

* * *on iki yüz yılda tüm bunlar baştan aşağı değişti. Sanayi Devrimi piyasaluazzam olanaklar kazandırdı; devletleri yeni ulaşım ve iletişim olanaklarıylkümetlere uzmanlar, öğretmenler, polisler ve sosyal hizmetlilerden oluşardu. Devletler ve piyasa öncelikle, dış müdahaleye pek sıcak bakmayaneler ve topluluklar tarafından yollarının kesildiğini fark etti. Aileler ve yaderleri, gençlerin milliyetçi eğitim sistemleri tarafından beyninin yırunlu askerlikle orduya alınmasına veya şehirlerde işçi olarak çalışan kökmasına razı değildi.Zamanla, devletler ve piyasalar, giderek büyüyen güçlerini kullanarak geltopluluk bağlarını zayıflattı. Çatışmaları önlemek ve anlaşmazlıkları ç

lisleri görevlendirip olayları mahkemelere taşıdı; geleneksel köklü pazrekli değişen yeni piyasalara bıraktı, ancak bu yeterli değildi. Ailenin vekinliğini gerçekten kırmak için beşinci bir kola ihtiyaç vardı.

Devletler ve piyasalar insanlara reddedemeyecekleri bir teklifle geldi: "lenizden izin almadan kiminle istiyorsanız onunla evlenin. Büyüklerin



ediğiniz işi yapın. Ailenizle yemek yiyemeyecek de olsanız istediğiniz yertık ailenize veya topluluğunuza bağımlı değilsiniz. Biz devlet ve piyasa akacağız. Size gıda, barınma, eğitim, sağlık, sosyal haklar ve iş vereceğiz. İgorta ve koruma sağlayacağız."

Romantik literatür genellikle bireyi, piyasayla devlet arasındaki mücadelearak anlatır. Bunun gerçeklerle hiçbir alakasız yoktur. Devlet ve piyasa bireabasıdır, birey onlar sayesinde hayatta kalabilir. Piyasa bize iş, sigorta ve e

ğlar. Eğer bir meslek öğrenmek istiyorsak devletin okulları buna hazırdıriyorsak bankalar kredi verir, ev inşa etmek istersek bir inşaat şirketi evianka bu kez de konut kredisi verir ve bazen bu ödemeler devlet tarafındaya garanti edilir, şiddet baş gösterirse polis bizi korur, eğer hastalanı

gortası bizimle ilgilenir, aylar boyunca işsiz kalırsak sosyal güvenlik sistrer. Eğer sürekli bakıma ihtiyacımız olursa bir hemşire bulabiliriz (genellikür ucundan gelerek, bize artık çocuklarımızdan bekleyemeyeceğimiz ilgi

ergi daireleri bizi birey olarak görür ve komşumuzun vergisini ödememiahkemeler de bizi birey olarak görür ve akrabalarımızın işlediği suçlazalandırılmayız.Sadece yetişkin erkekler değil, kadınlar ve çocuklar da birey olarak görülü

üyük bölümünde, kadınlar bir ailenin veya topluluğun malı olarak görüldülvletlerdeyse kadınlar, ailelerinden ve topluluklarından bağımsız, ekonomikklara sahip bireylerdir.Ancak bireyin özgürleşmesinin bir bedeli vardır. Pek çoğumuz güçlü aile

ağlarını yitirdiğimize hayıflanır, devlet ve piyasa güçleri bancılaştırıldığımız hissine kapılarak tedirgin oluruz. Devlet ve piyasa, yareylerden oluşan bir topluma, güçlü aileler ve topluluklara göre çok üdahale edebilir. Apartmandaki komşularıyla kapıcıya ne kadar ödemelernusunda bile anlaşamayanlar devletlere nasıl direnebilirler?Devlet, piyasalar ve bireyler arasındaki meseleyi çözmek zordur. Devle

rşılıklı hak ve yükümlülükler konusunda anlaşamazken, bireyler de ikisizla talepte bulunup karşılığında çok az şey verdiğinden şikayet ederler. Çoğreyler piyasa tarafından sömürülürken, devlet de bireyleri savunmak yerilisi ve bürokrasisiyle bireylere karşı piyasaları korur. Yine de, mükemmel olaşmanın bir şekilde yürümesi inanılmazdır. Sonuçta, bu anlaşma sillerdir devam eden toplumsal düzenlerini altüst etmiştir. Milyonlarca ypimizi topluluk üyesi olarak düşünmek ve yaşamak yönünde tasarlamıştır, oz yıl içinde birbirine yabancılaşmış bireyler haline geldik. Hiçbir şey k

maz gücünü bundan daha iyi doğrulayamaz.



* * *

ekirdek aile modern yaşamdan tamamen silinmedi. Devlet ve piyasa ailedemli siyasi ve ekonomik roller alırken, geriye bazı önemli duygusal roodern aile hâlâ en temel ve yakın ihtiyaçları karşılarken, devlet ve piyasa (ş

aşarısız oldu; buna rağmen aile giderek daha fazla müdahaleye maruz kalsanların duygusal ve cinsel hayatlarını nasıl yaşayacağına bile giderek rışıyor. Aile geleneksel olarak başlıca çöpçatanlık kurumuyken bugün dnsel tercihlerimizi belirleyen ve etkileyen, sonra da istediğimiz şeyi (yüklürşılığında) bize sağlayan piyasadır. Eskiden gelin ve damat ailenin salonun

lir ve para bir babadan öbürüne geçerdi. Bugünse flört kafelerde vrçekleşirken para da âşıklardan garsonlara geçiyor. Bundan çok daha büyüra ise kafeye girerken piyasanın ideal güzellik tanımına olabildiğince yakırdımcı olan moda tasarımcılarının, spor salonu yöneticilerinin, diyezmetikçilerin ve plastik cerrahların banka hesaplarına akıyor.Devlet de aile ilişkilerini, özellikle de çocukla ebeveynler arasındaki ilişkemeye devam ediyor. Ebeveynler çocuklarının devlet tarafından eğitilmrmek zorundalar, ayrıca çocuklarına şiddet uygulayan veya kötü davranan ai

rafından sınırlandırılabiliyor. Gerek görülürse devlet aileleri hapse bile cukları da koruyucu ailelere verebiliyor. Yakın bir zamana kadar, devlet



cuklarını dövmesini veya aşağılamasını engellemesi gerektiği fikri gülünçarak görülürdü; çoğu toplumda ebeveyn otoritesi kutsaldı. Çocukların ebeygı gösterip itaat etmeleri en önemli değerlerken, ebeveynler nereediklerini yapabiliyorlardı. Yeni doğan bebeklerini öldürmek, çocuklarınıtmak ve küçük kızlarını yaşlı adamlarla evlendirmek de bunlara dahildeveyn otoritesi büyük gerileme yaşıyor ve gençler anne babalarına gitgide diyorlar. Gelgelelim ebeveynler hâlâ çocuklarının yaşamlarındaki hemen h

rumlu tutuluyorlar.

ayali Topluluklarekirdek aile gibi topluluklar da yeryüzünden tamamen kaybolmadı. Zpluluklar tarafından karşılanan fiziksel ihtiyaçların büyük bölümünü piyasğlarken, aynı zamanda yeni topluluk bağları da oluşturuyor.Devletler ve piyasa bunu milyonlarca yabancıyı bir araya getiren ve ulus

karlara göre tasarlanmış "hayali topluluklar" yaratarak yapıyor. Hayali brbirini tanımayan ancak tanıdığını düşünen insanlardan oluşur. Bunlar yenğildir; binlerce yıldır krallıklar, imparatorluklar ve kiliseler hayali toplulur oldular. Eski Çin'de on milyonlarca insan babaları imparator olan tek eleri olduklarını düşünürdü. Ortaçağda milyonlarca inançlı Müslüman da bmaatindeki herkesin kardeş olduğunu tahayyül ederdi. Yine de tarih boyuyali topluluklar, birbirini yakından tanıyan insanlardan oluşan dahplulukların yanında ikincil rol oynadılar. Yakın topluluklar mensuplarınıntiyaçlarını giderirken, herkesin hayatta kalması ve refahı için de elzemdi. lda zaman içinde ortadan kaybolan bu toplulukların yerini hayali olanlar aldUlus ve tüketici topluluklar bunların en iyi iki örneğidir. Ulus, devlet

plumsa piyasanın hayali topluluğudur. Bunların ikisi dehayali topluluklardıyasadaki bütün tüketicilerin veya bir ulusun tüm üyelerinin birbirlerini geçyde yaşayan insanlar gibi tanımalarına olanak yoktur. Hiçbir Alman'ın, ulusilyon üyesini veya Avrupa Birliği'ndeki diğer 500 milyon insanı tanıma

ğildir.Tüketimcilik ve milliyetçilik hepimizin milyonlarca yabancıyla aynı duğumuza, ortak bir geçmişe, ortak çıkarlara sahip olduğumuza ve leceğimiz olacağına inanmamız için uğraşır. Bu yalan değil, hayal gücüdür.rumlu şirketler ve insan hakları gibi, uluslar ve tüketici topluluklar da krçekliklerdir. Sadece hayal gücümüzde yaşarlar ama güçleri muazzamdır. Mman bir Alman ulusunun varlığına inandığı, Alman ulusal semyecanlandığı, ulusal efsanelerini anlattığı ve Alman ulusu için para

rcamayı hatta uzuvlarını bile kaybetmeyi göze aldığı sürece, Almanya düüyük güçlerden biri olarak kalacaktır.



Uluslar hayali olduklarını gizlemek için ellerinden geleni yaparlar; çoğu uledi olduğunu, atalarının kanının karıştığı anavatanlarının bilinmeyenmanlardan beri var olduğunu iddia eder. Bu tür iddialar genellikle abartılıdıuluslar vardı ancak bugünküne kıyasla çok daha önemsizlerdi, çünkü d

ugüne kıyasla çok daha önemsizdi. Ortaçağda Nürnberg'de oturan biri, Almrşı kısmen sadakat hissetmiş olabilir, ama kendi ailesine ve yerel topluldakati bundan çok daha fazlasıydı; ihtiyaçlarını bu yapılar karşılıyordu. D

usların sahip olduğu önem ne olursa olsun, çok azı varlığını sürdürebildi.an ulusların çoğu Sanayi Devrimi'nden sonra evrildiler.Ortadoğu bu konuda örneklerle dolu bir bölgedir. Suriye, Lübnan, Ürdü

usları; yerel tarihi, coğrafyayı ve ekonomiyi dikkate almayan Fransızplomatlarının kumun üzerine rastgele çiziktirdiği sınırların ürünüdür. Bu d18'de Kürdistan, Bağdat ve Basra halklarının o andan itibaren "Iraklı" olardiler. Kimin Suriyeli kimin Lübnanlı olacağınıysa esas olarak Fransızlarddam Hüseyin ve Hafız Esad, İngiliz-Fransız ortaklığı tarafından üretilinçlerini güçlendirmek ve yaymak için ellerinden geleni yaptılar ama uslar sıfırdan yaratılamaz.Irak ve Suriye'yi inşa etmek için uğraşanlar, bazıları binlerce yıllık geçm

rçek tarihi, coğrafî ve kültürel mirasları kullandılar. Saddam Hüseylifeliğinin ve Babil İmparatorluğu'nun miraslarını kullandı, hatta en grliklerinden birinin adını Hammurabi Birliği koymuştu, ama bu Irak ulusupluluk yapmaya yetmiyordu. Dolabımda iki yıldır duran un, yağ ve şekerista yapmam, pastanın da iki yıllık olduğu anlamına gelmez.Geçtiğimiz on yıllarda ulusal topluluklar giderek birbirini tanımayan

ketim alışkanlıkları ve ilgilerine sahip, bu yüzden kendilerini aynı toplularak hisseden ve tanımlayan tüketici toplulukları tarafından kuşatılıyor. lağa garip geliyor ama etrafımız böyle örneklerle dolu. Örneğin Madonnar tüketici kabilesidir. Kendilerini büyük ölçüde Madonna konserlerinin bilesterler, tişörtler, cep telefonu zil melodileri satın alarak tanımlarlar, yani

eşiktaş taraftarları, vejetaryenler ve çevreciler de bu duruma verilebilecek nlar da her şeyden önce tükettikleri şeyle tanımlanırlar, kimliklerinin temman bir vejetaryen, et yiyen bir Almandansa Fransız bir vejetaryenle evlenebilir.

erpetum Mobila[119]

eçtiğimiz iki yüz yılda o kadar hızlı ve kökten devrimler oldu ki, toplumsalmel özellikleri baştan aşağı değişti. Geleneksel olarak toplumsal düzen kaüzen" istikrar ve devamlılık anlamına gelirdi. Hızlı toplumsal devrimler is



ğu toplumsal değişim küçük adımların birikmesiyle gerçekleşiyorduplumsal yapının ebedi olduğunu ve esnek olamayacağını varsayarlardı. pluluklar düzen içindeki konumlarını değiştirmek için uğraşabilirdi ammelini değiştirebilme fikri insanlara yabancıydı; insanlar statükoyla uyumlışarak, "böyle gelmiş böyle gider," derlerdi.Son iki yüz yılda değişimler o kadar hızlıydı ki, toplumsal düzen d

enebilir bir nitelik kazandı ve artık sürekli bir değişim halinde. Modern de

ahsedince genelde 1789 (Fransız Devrimi), 1848 (liberal devrimler) veya evrimi) düşünürüz, aslında günümüzde her yıl, devrim yılıdır. Bugün, otuz yle, kendisini dinleyen şaşkın gençlere "ben gençken dünya bambaşkaydrneğin internet yaygın olarak ancak 1990'larda kullanılmaya başlandı, yani önce. Oysa bugün dünyanın internetsiz nasıl olacağını hayal bile edemeyizBu yüzden de, modern toplumun karakteristiğini tanımlamak adına gi

ba, bukalemunun rengini tanımlamaya çalışmaktan farksız olacakabileceğimiz tek şey sürekli değişim halinde olduğudur. İnsanlar artık burumdadır ve çoğu insan da toplumsal düzenin esnek ve değişebilir olduğişimin tasarlanarak kendi isteğine göre yönlendirilebileceğini düşünücesi yöneticilerin temel iddiası, geleneksel düzeni korumak, hatta kayıp ri dönmekti; son iki yüz yılda ise politikanın en geçer akçesi eski dünyayrine daha iyi bir dünya oluşturmak. En muhafazakar siyasi partiler bile herduğu gibi korumayı vaat etmiyor; herkes sosyal reformlar, eğitim refonomik reform sözü veriyor ve bu sözler de sıklıkla yerine getiriliyor.

* * *pkı jeologların tektonik hareketlerin deprem ve volkanik patlamalara yklemesi gibi, biz de toplumsal hareketlerin kanlı şiddet olaylarına yo

anıyoruz. 19. ve 20. yüzyılın siyasi tarihi genellikle savaşlar, soykırımlar velu olarak anlatılır. Tarih, tıpkı yeni ayakkabılarıyla bir su birikintisinde

çrayan bir çocuk gibi, bir katliamdan öbürüne atlamıştır: Birinci Dünya inci Dünya Savaşı'na ve Soğuk Savaş'a, Ermeni Soykırımından Yahudi Suanda Soykırımı'na, Robespierre'den Hitler'e.Bunların gerçeklik payı vardır ama bu çok tanıdık felaketler bizi yanılta; su birikintilerine çok fazla odaklanıp, aralarındaki kuru toprağı gözden keç modern çağ, daha önce görülmemiş boyutta şiddet ve katliamlara tanık oarış ve huzur dönemlerine de tanık oldu. Charles Dickens Fransız Devrimn güzel zamanlardı, aynı zamanda en kötü," diye yazmıştı. Bu sadece Frann değil, o çağın tamamı için geçerliydi.Özellikle de İkinci Dünya Savaşı'nın bitişinden itibaren geçen 70 yıl bnem süresince insanlık, tarihinde ilk kez kendisini tamamen yok edebilme



ddetin büyük kısmı aile ve topluluk içi kavgalardan kaynaklandı (yukarıdakigösterdiği gibi bugün bile basit cinayetler uluslararası savaşlardan çok da

r tehdittir). Daha önce gördüğümüz gibi, ilk çiftçiler yerel topluluklardan ögütlenme şansına sahip değillerdi ve korkunç boyutlara ulaşan uzdariplerdi.[123] Krallıklar ve imparatorluklar güçlendikçe toplulukları ntrol ettiler ve şiddet oranı da azaldı. Ortaçağ Avrupa'sının merkezallıklarında, her yıl 100 bin insandan 20-40'ı öldürülürdü. Son yıllarda yasalar daha da güçlenip yerel toplulukları iyice ortadan kaldırınca şiddet orazaldı. Bugün tüm dünya ortalaması yılda 100 binde 9 cinayettir ve bunölümü Somali ve Kolombiya gibi zayıf devletlerde gerçekleşir. Avrupa'vletlerindeyse ortalama 100 bin ölümün 1'i cinayettir.[124]

Elbette devletlerin insanları öldürmek için kendi gücünü kullandığı durumunlar genellikle hafızalarımızda uzun süre yer ediyor. 20. yüzyıl boyunca on tta belki de yüz milyonlarca insan kendi devletlerinin güvenlik güçleridürüldü. Yine de makro bir perspektiften bakınca, devletlerin yönettiği mahlis güçleri, muhtemelen dünya çapında güvenlik seviyesini yükseltmişktatörlüklerde bile, bir insanın başka biri tarafından öldürülme ihtimali moplumlara göre çok daha düşüktür. 1964'te Brezilya'da gerçekleştirilen akeyi 20 yıl boyunca yönetti; binlerce insan rejim tarafından öldürüldü, binllıp işkence gördü. Yine de en kötü yıllarda bile, Rio de Janeiro'dakezilyalının, insan eliyle öldürülme ihtimali ortalama Waorani, Araw

anomamo'ya göre çok daha azdı. Waorani, Arawete ve Yanomamolamanının derinliklerinde ordusuz, askersiz ve hapishanesiz yaşayan yerntropolojik çalışmalar bu grupların üyelerinin dörtte biriyle yarısına yakınındın veya prestij uğruna patlak veren şiddet olaylarında hayatını kaybettiğini5]

mparatorlukların Emekliliğievletlerin uyguladığı şiddetin 1945'ten beri arttığı veya azaldığı tartışılabilir

uslararası şiddetin tüm zamanların en düşük seviyesinde olduğunu redvrupa imparatorluklarının çöküşü bunun en bariz örnekleridir. Tarih mparatorluklar isyanları demir yumrukla bastırdılar ve çökmekte olan impa

günü geldiğinde tüm meziyetlerini kullanarak kendilerini kurtarmağunlukla katliamlara yol açtılar. Bir imparatorluğun son nefesini vermesi sısavaşlara sebep olurdu. 1945'ten bu yana ise çoğu imparatorluk barışçıl yo

mayı seçti. Buna bağlı olarak da çöküş süreçleri görece hızlı, sakin ve düzen1945'te dünyanın dörtte birini yöneten İngiltere, otuz yıl sonra sadece b

ayla sınırlı kalmıştı. Aradaki on yıllarda kolonilerinin büyük bölümündenzenli bir şekilde çekilen İngilizler, Malaya ve Kenya gibi bazı yerlerde s



tunmaya çalışsalar da çoğu yerde imparatorluğun sonunun geldiğini betinden çok hafif hayıflanarak karşıladılar; ve çabaları da oralarda tu

yade, gücü olabildiğince yumuşak bir şekilde devretmeye dönüktü. andhi'nin genellikle büyük övgüyle bahsedilen şiddetsiz yönteminin en asmında İngilizlerin de payı vardır. Yıllar süren acılı ve çoğunlukla şidücadelelerden sonra Raj yönetimi yolun sonuna geldiğinde, Hintliler Delhikaklarında İngilizlerle savaşmadı, İmparatorluğun yerini bağımsız devle

unların çoğu o zamandan bu yana istikrarlı sınırlara sahip ve komşularıylçüde barış içinde yaşadı. On binlerce insan İngiliz İmparatorluğu dürülmüş ve İmparatorluğun çekilişi de yüz binlerce insanın yaşamına mâtışmaları alevlendirmişti (özellikle Hindistan'da) ama yine de uzun dönetalamaya bakılırsa İngilizlerin geri çekilişi barış ve düzen anlamında örne

mparatorluğu ise daha inatçıydı, çöküşü Vietnam ve Cezayir'de yüz binlenına mâl oldu. Ama Fransızlar bile kolonilerinin geri kalanından hızlı vekilde çekilerek geriye kaostan ziyade derli toplu devletler bıraktılar.Sovyetlerin 1989'daki çöküşüyse Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya'da

nik çatışmalara rağmen daha da barışçıldı. Daha önce hiç bu derece mparatorluk bu denli hızlı ve sessiz bir biçimde ortadan kaybolmamıştıovyet İmparatorluğu, Afganistan dışında askeri yenilgi görmemişti, dışarramamış, isyanlarla uğraşmamıştı, Martin Luther King tarzı sivil lemlerine bile tanık olmamıştı. Sovyetlerin milyonlarca askeri, on binleağı, tüm insanlığı birkaç kez yok edecek kadar çok nükleer silahı vardı. Ürdu ve diğer Varşova Paktı orduları, devletlerine sadıktı. Son Sovyet yöneorbaçov emir vermiş olsaydı, Kızıl Ordu boyunduruk altındaki halklabilirdi.Ama Sovyet yöneticileri ve Doğu Avrupa'daki Komünist rejimlerin çoğu (

rbistan istisnaydı), bu askeri gücü kullanmamayı seçti. Komünizm üyelas ettiğini görünce başarısızlıklarını itiraf ederek güç kullanmadılar, pladılar ve evlerine gittiler. Gorbaçov ve meslektaşları, sadece Sovyetlerin vaşı'nda ele geçirdikleri yerleri değil, Çar'ın Baltık bölgesi, Ukrayna, Kafk

sya'da çok daha önce fethettikleri toprakları bile mücadele etmeden orbaçov eğer Sırp yönetimi —veya Cezayir'deki Fransızlar— gibi hareabilecekleri düşünmek bile ürperticidir.

az Atomika[126]

u imparatorluklardan hemen sonra ortaya çıkan devletler savaşa karşı recede ilgisizdi. Birkaç istisna hariç, 1945'ten beri devletler artık diğerleritmak üzere işgal etmiyor, ki bu tür fetihler tarihin başından beri siyasetin a



rçasıydı. Tüm büyük imparatorluklar böyle kurulmuştu ve yöneticilerin ve erin böyle devam edeceğini düşünüyordu; ama Romalıların, Moğsmanlıların gerçekleştirdikleri fetihler bugün dünyanın hiçbir yerinde 45'ten beri Birleşmiş Milletler tarafından tanınan hiçbir bağımsız ülkritadan silinmedi. Sınırlı bazı uluslararası savaşlar hâlâ zaman zaman ollâ milyonlarca insan savaşta ölüyor, ancak artık savaşlar norm değil.Çoğu insan uluslararası savaşın ortadan kalkmasının zengin Bat

mokrasilerine özgü olduğunu düşünüyor, ama aslında barış Avrupa'ya dünyölgelerinden daha sonra geldi. Güney Amerika'daki ülkeler arası son cid41'deki Peru-Ekvador ve 1932-1935 yılları arasındaki Bolivya-Paraguay

stelik, Güney Amerika'da bu savaşlardan önce de 1879-1884 arasında Şili'yru ittifakı arasındaki savaş dışında ciddi bir savaş da yaşanmamıştı.Arap dünyasının pek de barışçıl olmadığını düşünürüz, ama Arap

ağımsızlıklarını kazandıktan sonra sadece bir kez bir Arap ülkesi diğerini ilkıştı (1990'da Irak'ın Kuveyt'i işgali). Birtakım sınır çatışmaları (örneğrdün arasında 1970'te), birbirlerinin içişlerine silahla müdahaleler (Luriyeliler), pek çok içsavaş (Cezayir, Yemen, Libya) ve çok sayıda askeri darmuştu, ama Körfez Savaşı dışında Arap devletleri arasında gerçek anlamda r savaş çıkmadı. Ölçeği daha da genişleterek tüm Müslüman

aktığımızdaysa, sadece bir örnek daha ekleyebiliriz: İran-Irak savaşı.Afrika'da durum bu kadar toz pembe değil ama burada bile çoğu çatışma iç

keri darbe kökenlidir. Afrika devletleri 1960'larda ve 1970'lerde bağızandığından beri çok az ülke bir diğerini fetih umuduyla işgal etti.Daha önce de, örneğin Avrupa'da 1871'le 1914 arasında olduğu gibi nemleri yaşanmıştı, ama bunların hepsi çok kötü sonuçlandı. Artık dunkü gerçek barış sadece savaş olmaması değil, savaşın mantıkdışı hâle ünyada hiçbir zaman gerçek barış olmamıştı. 1871'le 1914 arasında olasıvaşı mantıklı ve muhtemel bir sonuç olarak kalmaya devam etti ve savaduların, siyasetçilerin ve sıradan insanların kafasında hep var oldu. Bu, tağer barışçıl dönemler için geçerli bir durumdu. Uluslararası siyasetinsalarından biri şöyledir: "Birbirine yakın her iki ülkenin, bir yıl içinde birbimalarına sebep olacak mantıklı bir senaryo mutlaka vardır." Bu orman kzyılın sonlarında Avrupa'da, ortaçağ Avrupa'sında, eski Çin'de ve Klasik

unanistan'da geçerliydi. Sparta ve Atina MÖ 450'de barış içindeyken bilevaşmalarını mümkün kılabilecek bir olay söz konusuydu.Bugün insanlık bu orman kanununu bozdu; nihayet sadece savaşsızlık de

arış da var. Çoğu ülke için bir yıl sonra tam teşekküllü bir savaşa girmelacak bir senaryo söz konusu değildir. Almanya'yla Fransa'nın gelecek yıl sa

bep olacak ne olabilir? Veya Çin'le Japonya'nın? Veya Brezilya'yla Arjantinçük sınır çatışmaları olabilir belki, ama ancak dünya dışı bir senaryo



asında 2014'ün sonlarında bir savaşın çıkmasına sebep olabilir. Bu tlecekte örneğin İsrail'le Suriye, Etiyopya'yla Eritre veya ABD'yle İran vlet arasında çıkabilir, ancak bunlar yine asıl kuralı doğrulayan istisnalardırBu durum gelecekte değişebilir ve o günden bugüne bakıldığında bugünü

dukça naif görülebilir belki, ama tarihsel bir perspektiften baktığımızda dukça büyüleyicidir. Daha önce barış, hiç insanların savaşı imkansız bulabiygın olmamıştı.

Akademisyenler bu gelişmeyi, çok sayıda makale ve kitapta inceleyerekpan birtakım etkenleri belirlediler. En başta, savaşın olağanüstü maliyeti gearış Ödülü aslında atom bombasının mimarı Robert Oppenheimer ve mesrilmeli, çünkü nükleer silahlar süper güçler arasındaki olası bir savaşı tihara dönüştürerek silahlanma yoluyla dünya üzerinde hâkimiyet kurmayle getirdi.İkincisi, savaşın maliyeti çok artarken, faydaları da azaldı. Tarihin büyük

keler düşman toprakları yağmalayarak veya ilhak ederek knginleştirebilirdi. Zenginliğin büyük bölümü de tarlalar, büyükbaş hayvanaltındı; bu yüzden de yağmalamak ve ele geçirmek kolay oluyordu. Gün

nginlik büyük ölçüde beşeri sermaye, teknik bilgi ve bankalar gibsyoekonomik yapılardır ve bunları da topraklara dahil etmek çok zordur.Örneğin California'yı ele alalım. Bu bölgenin zenginliği altın madenlerine

ugün artık silikon ve selüloide dayanıyor; en başta da Silikon Vadisi ve Hlüloit tepeleri. Çinliler California'yı işgal ederek San Francisco kıyılarınker çıkarsalar ne olur? Çok az şey elde edebilirler. Silikon Vadisi'nde silik, zenginlik Google mühendislerinin ve Hollywood yazarlarının, yönetmeel efekt sihirbazlarının beyninde, bunlar da Çin tankları Sunset Bulvarı'nk önce Bangalore veya Mumbay'a giden ilk uçağa çoktan atlamış olacaktır.vaşı gibi eski usul geniş çaplı uluslararası savaşların, zenginliğin eski zabi hâlâ somut olarak ele geçirilebildiği yerlerde olması tesadüf değildir. Kurtdışına kaçabilirler, ama petrol kuyuları yerinde kalacak ve işgal edilecektirSavaş daha az kârlıyken barış ise her zamankinden daha kazançlı;

onomilerde uzun mesafeli ticaret ve yabancı yatırımları yok gibiydi, buarışı sürdürmek savaşın maliyetinden kaçınmak dışında fayda sağlamıyord00'de Osmanlı İmparatorluğu ile Hıristiyan Avrupa'nın büyük güçleri barı

smanlı halkları ağır savaş vergileri vermiyor ve Avrupalıların yıkıcı saldırıllmıyorlardı, ama bunun dışında herhangi bir fayda da elde etmiyorlardpitalist ekonomilerde uluslararası ticaret ve yatırım çok önemli hâle geldi

barış kârlılık sağlıyor. Türkiye ve AB barış içinde olduğu sürece Tüünlerini satarak, AB'nin borsalarında alım satım yaparak ve AB yatırımla

fah içinde yaşayabilir.Son olarak, küresel siyasi kültürde de bir tektonik kayma yaşandı. Tari



19

Ve Sonsuza Dek Mutlu Yaşadılar

N BEŞ YÜZ YIL BAŞ DÖNDÜRÜCÜ DEVRİMLERE sahne oldu. Dünya tek bir ekolojik vere olarak birleşti, ekonomi daha önce görülmemiş şekilde büyüdü ve insakiden sadece masallarda anlatılan bir zenginliği yaşıyor. Bilim ve San

sana süper insan gücü ve fiilen sınırsız enerji sağladı. Toplumsal düzndelik hayat ve insan psikolojisiyle birlikte büyük bir dönüşüm geçirdi.Daha mutlu muyuz peki? İnsanlığın geçtiğimiz beş yüz yılda biriktirdiğ

emnuniyet anlamına geldi mi? Tükenmez enerji kaynaklarının keşfi tüutluluğun yolunu önümüze serdi mi? Daha da geriye gidersek, Bilişsel Devna geçen inişli çıkışlı 70 bin yıl dünyayı daha yaşanılacak bir yere dönü

yak izi rüzgarın olmadığı ayda bozulmamış hâlde duran Neil Armstrong,ce Chauvet Mağarası'nın duvarına el izini bırakan isimsiz avcı toplayıcıdanuydu? Eğer daha mutlu değilse tarımı, şehirleri, yazıyı, parayı, imparatorlusanayiyi geliştirmenin anlamı neydi?Tarihçiler böyle soruları pek sormazlar. Uruk ve Babil vatandaşlarının ken

alarından daha mutlu olup olmadığını, İslamın yükselişinin Mısırlıları hayha memnun yapıp yapmadığını veya Afrika'daki Avrupa imparatorküşünün milyonlarca insanın mutluluğunu etkileyip etkilemediğini merak

ma aslında bunlar sorulması gereken en önemli sorulardır. Günümüz ideoloyasi programların çoğu, insan mutluluğunun kaynağı hakkındaki birtakım zerine kuruludur. Milliyetçiler siyasi anlamda kendi kendini yönetmenin mynağı olduğunu; komünistler herkesin proletarya diktatörlüğü altında mutlupitalistler de yalnızca serbest piyasanın en çok insana mümkün en çokğlayacağını ve bunun da ekonomik büyüme ve ürün bolluğuyla gerçekledia ederler.Ciddi bir araştırma tüm bu hipotezleri yalanlasa ne olurdu? Ekonomi

sanları daha mutlu yapmıyorsa kapitalizmin faydası ne? Geniş imparabaalarının bağımsız ülkelerin vatandaşlarından genellikle daha mutlu neğin Cezayirlilerin Fransız yönetimi altında bağımsız ülkelerinde olduğuutlu olduğunu keşfedersek ne olacak? Bu bulgu dekolonizasyon sürecndini yönetme açısından ne anlama gelir?Şimdiye dek tarihçiler bu soruları bırakın cevaplamayı, sorma

çındıklarından bunların hepsi varsayıma dayalı olasılıklardır. Siyaseplumsal cinsiyet, hastalıklar, cinsellik, gıda, kıyafetler gibi hemen her aştırıldı ama tüm bunların insan mutluluğunu nasıl etkilediği hemen h

rulmadı.Bazıları araştırmacılar uzun dönemli mutluluk üzerine çalışmalar ya



redeyse tamamının belirsiz ve peşin hükümlü tanımları vardır. Yaygın gösanların tarih boyunca becerileri arttı. İnsanlar becerilerini genellikle ındirmek, sorunlarını aşmak ve beklentilerini gerçekleştirmek için kullandz ortaçağdaki atalarımızdan, onlar da kendi Taş Devri avcı toplayıcı atalautlu olmalıdırlar.Bu ilerlemeci yaklaşım ikna edici değildir. Önceki bölümlerde de gördü

ni tavırlar, eğilimler ve beceriler daha iyi bir yaşam anlamına gelm

evrimi'yle birlikte insanların kolektif güçleri, içinde yaşadıkları çevreyi değdar artarken, pek çok bireyin durumu daha da kötüleşti. Köylüler avcı toplha fazla çalıştıkları hâlde, hem daha az hem de daha az çeşitte gıdalar mürü ve salgın hastalıklara da çok daha fazla maruz kaldılar. Benzer şekil

mparatorluklarının yayılışı da fikirlerin, teknolojilerin, tohumların yayılışınıni ticaret yolları açarak, insanlığın kolektif gücünü artırdı. Öte yandailyonlarca Afrikalı, Kızılderili ve Aborjin için hiç de iyi olmadı. İnsanlığınllanma yönündeki eğilimini de düşünürsek, insanın güçlendikçe mutluşünmek naif bir yaklaşımdır.İnsan becerileriyle mutluluk arasında negatif bir ilişki olduğunu öne sürüşler de vardır: Güç yozlaştırır. İnsanlığın elinde daha fazla güç tiyaçlarımıza pek de uygun olmayan duygusuz ve mekanik bir dünya oluhinlerimize ve bedenlerimize avcı toplayıcı yaşamını işlemiştir; ilk önce tanayi toplumuna geçiş, eğilimlerimize ve içgüdülerimize denk düşmeyen doşamlar sürmemize sebep oldu. Bu yüzden en temel ihtiyaçlarımızın ümkün değildir. Şehirli orta sınıfların konforlu yaşamındaki hiçbir şeyplayıcının başarılı bir mamut avında hissettiği saf coşku ve heyecan hissier yeni icat, Cennet Bahçeleriyle aramızdaki mesafeyi biraz daha açıyor.

Her icadın arkasında karanlık bir gölge gören bu romantik ısrar, belki de ilerlemenin kaçınılmazlığı fikri kadar dogmatiktir. Bugün belki eski av

ümüzden uzaklaştık ama bu hepten kötü sayılmaz. Geçtiğimiz iki yüz yodern tıp çocuk ölümlerini yüzde 33'ten yüzde 5'in altına indirdi. Bununcukların değil, aynı zamanda onların aileleri ve arkadaşlarının mutluuazzam bir katkı yaptığından kim şüphe duyabilir?Bu iki görüş arasında, incelikli orta bir yol daha vardır. Bilimsel Devrim'e

utluluk arasında net bir bağlantı yoktu, ortaçağ köylüleri gerçekten de avalarından daha kötü yaşıyor olabilirlerdi. Ancak son birkaç yüz yıldpasitelerini nasıl daha iyi kullanacaklarını keşfettiler; modern tıbbın zafeneklerinden sadece biridir. Daha önce örneği bulunmayan diğer başarılarımddetin çok ciddi oranda azalması, uluslararası savaşların neredeyse ortadanüyük ölçekli açlık ve kıtlıkların hemen hemen bitmesi sayılabilir.

Elbette bu da durumu aşırı basitleştiren bir yaklaşımdır. Birincisi, bu iyimsk kısa bir döneme dayanıyor; insanların büyük bölümü modern tıbbın nim



50'ye kadar faydalanamadı ve çocuk ölümlerindeki ciddi düşüş de ancak 2ümkün oldu. Keza kitlesel kıtlıklar da 20. yüzyılın ortalarına dek insanlölümünü tehdit etti; komünist Çin'in 1958-1961 arasında yürürlüğe koydılım döneminde 10 ila 50 milyon insan açlıktan öldü. Ülkeler arası savaş45'ten sonra, büyük ölçüde yeni nükleer yok olma tehdidiyle birlikte azaldın birkaç on yıl insanlık için daha önce eşi görülmemiş bir altın çağ olduysrihin akışında köklü bir değişiklik mi, yoksa geçici bir şanslı dönem m

lamak için henüz çok erken. Modern çağı değerlendirirken 21. yüzyıl oensup bir Batılı'nın gözünden bakmak çok sık yapılan bir hatadır. 19. yüzalli kömür madencisinin, Çinli afyon bağımlısının veya Tazmanyalı Aborjinbakmak gerekiyor; Truganini de en az Homer Simpson kadar önemlidir.İkincisi, son yarım yüzyıldaki kısa Altın Çağ bile, gelecekteki bi

humlarını ekmiş olabilir. Geçtiğimiz on yıllarda ekolojik dengeyi humlarını attık ve bunların sonuçları çok ciddi olacak gibi görünüyoketerek insanlığın gelişiminin temellerini tahrip ettiğimizi gösteren pekevcuttur.Son olarak, modern Sapiens'in önceden örneği bulunmayan tüm bu btlamak ancak diğer tüm hayvanların başına gelenleri tamamen yokümkündür. Bizi hastalıktan ve kıtlıktan koruyan zenginliğin büyük kısmı aymunları, süt inekleri ve üretim bantlarındaki tavukların çektiği acılar sayildi. Bu hayvanların on milyarlarcası son iki yüz yılda dünya tarihinde glimlikte bir endüstriyel sömürüye tabi tutuldular. Hayvan hakları aktiylediklerinin onda birini bile doğru kabul edersek, modern sanayi tarrihindeki en büyük katliam olabilir. Küresel mutluluğu değerlendirirken nıfların, Avrupalıların veya erkeklerin mutluluğunu dikkate almak yanldece insanların mutluluğunu değerlendirmek de yanlıştır.

utluluğu Ölçmekmdiye kadar mutluluğu büyük ölçüde sağlık, gıda ve zenginlik gibi fizikse

r ürünü gibi düşünerek ele aldık: İnsanlar daha zengin ve daha sağlıklıysa malıdırlar. Fakat gerçek bu kadar basit mi? Filozoflar, rahipler ve şairler biutluluğun ne olduğuna ilişkin düşündüler ve çoğu, en az fiziksel koşuplumsal, ahlaki ve ruhani etkenlerin de mutluluk üzerinde etkili olduğurdılar. Belki de modern zengin toplumlar tüm refahlarına rağmen yabananasızlıktan muzdariplerdir. Belki de eskiden daha zor koşullarda yaşayanpluluk, din ve doğayla kurdukları bağdan çok daha memnunlardı.Son yıllarda psikologlar ve biyologlar insanları neyin mutlu ettiğini an

limsel araştırmalar yapmaya başladılar. Para mı, aile mi, genetik mi, yomak mı? Burada atılması gereken ilk adım ölçülecek şeyi tanımlamaktır.



nel olarak kabul edilen tanımı, "öznel iyi olma hâli"dir. Bu görüşe görsanın kendi içinde hissettiği bir şeydir: ya o anda hissedilen bir haz veışıyla ilgili uzun dönemli bir memnuniyet. Eğer bu benim içimde hissettiğşarıdan nasıl ölçülebilir? Mantıken bunu insanlara nasıl hissettiklerilayabiliriz, dolayısıyla psikologlar ve biyologlar da anketler yapıp verilen alta topladılar.Tipik bir mutluluk anketinde insanlardan, "hâlimden memnunum", "ha

üllendirdiğini düşünüyorum", "geleceğe dair umutluyum" ve "hayat güzmlelere ne kadar katıldıklarını 0'la 10 arasında değerlendirmeleri istenir. nra bu cevapları toplayarak anketi cevaplayan kişinin ortalama öznel iyi olmrecelendirir.Bu tür anketler, mutluluğu pek çok nesnel etkenle ilişkilendirmek için

rneğin bir çalışma, yılda 100 bin dolar kazanan bireylerle 50 bin dolar rşılaştırabilir. Eğer bu çalışma ilk grubun ortalama 8,7, ikinci grubunsa oviyesinde mutlu olduğunu keşfederse araştırmacı zenginlikle mutlulukzitif yönlü bir ilişki olduğu sonucuna varabilir; yani basitçe anlatmak gerutluluk getiriyor demektir. Aynı yöntem demokrasilerde yaşayan ktatörlüklerde yaşayanlara göre, evlilerin bekarlara, boşanmışlara veya dha mutlu olup olmadığını incelemek için de uygulanabilir.Bu da geçmişteki zenginlik, politik özgürlük ve boşanma oranlarını

rihçilere bir zemin sağlar. Eğer demokrasilerde yaşayan insanlar ve eutluysa, tarihçi geçtiğimiz on yıllardaki demokratikleşme sürecinin utluluğuna katkı yaptığını, buna karşılık artan boşanma oranlarının tersi sterdiğini öne sürebilir.Bu düşünce biçimi sorunsuz değildir, ama hatalarının altını çizme

ulgularını değerlendirmekte fayda vardır.Çıkarımımız paranın mutluluk getirdiğidir. Ama bu çıkarım bir noktğruyken, sonrasında pek bir anlamı yoktur. Ekonomik piramidin dibindsanlar için daha fazla para daha fazla mutluluk demektir. Örneğin evlerederek ayda bin lira kazanan bekar bir anne, lotodan 500 bin lira utluluğunda oldukça ciddi ve uzun dönemli bir değişiklik gerçekleşecektir, zla borca girmeden çocuklarına kıyafetler alabilecek ve onları besleyebindan, yılda 250 bin lira kazanan üst düzey bir yönetici lotodan 1 milyon liya şirketi bir anda maaşını iki katına çıkarırsa, mutluluğu muhtemelen safta sürecektir. Ampirik bulgulara göre, uzun dönemde nasıl hissettiğiğişmeyecektir. Daha şık bir araba satın alır, saray gibi bir eve taşınır, Do

hateau Petrus şarabı içmeye başlar, ama kısa süre sonra bunlar sıradaaşlayacaktır.

Diğer bir ilginç bulgu da, hastalıkların kısa dönemli mutluluğu azalttığı,nemli mutsuzluk kaynağı olması için ya hastalığın sürekli olarak kötüye gi



stalığın devamlı ve yüksek acıya sebep olması gerektiğidir. Diyabet stalıkları olan insanlar genellikle bir süre için mutsuz olurlar, ama hatüye gitmiyorsa buna kısa sürede alışırlar ve mutluluk seviyeleri dsanlarınki kadar artar. Farz edelim ki, Ayşe ve Ahmet orta sınıfa mensup ik

bir mutluluk araştırmasına katılmayı kabul ediyorlar. Psikoloji laboranerken Ayşe'nin arabasına otobüs çarpıyor ve ömür boyu topal yaşamalıyor. Kurtarma ekibi gelip onu enkazdan kurtarmaya çalışırken Ahmet'

lıyor ve lotoyu tutturup 10 milyon lira kazandığını öğrenerek sevinçten çıği yıl sonra Ayşe hâlâ topal ve Ahmet hâlâ çok zengin, ama araştırmacaştırmayı takiben yeni bir çalışma yaptıklarında, ikisinin de yaşamlarını dnün sabahında verdikleri cevapları verme ihtimali çok yüksektir.Aile ve topluluğun mutluluğumuz üzerinde para ve sağlıktan daha fazla

bi görünüyor. Sıkı bağlara sahip ve destekleyici ailelerle topluluklarda yaşayoblemli aileleri olan ve hiçbir zaman ait olacakları bir topluluk bulamamamış) insanlardan belirgin şekilde daha mutlular. Evlilik özellikle önemefalarca yapılan çalışmalar iyi evlilikle yüksek öznel mutluluk arasındliliklerle mutsuzluk arasında çok yakından ilişki olduğunu ortaya koymonomik hatta fiziksel koşullardan bile bağımsız olarak doğrulanmaktadırk seven bir eşi, yakın ilişkilere sahip bir topluluğu ve ailesi olan çulsuz bikirliği çok şiddetli değil ve hastalığı kötüleşmiyorsa veya çok acılı değilse, ye yabancılaşmış bir milyarderden çok daha mutlu olabilir.Bu da geçtiğimiz iki yüz yıldaki fiziksel koşullarda gerçekleşen

ileşmelerin, aile ve topluluğun çöküşüyle sıfırlanabileceği ihtimalini ortayğer böyleyse, günümüzdeki ortalama insan 1800'lerdekinden daha mmektir. O kadar değer verdiğimiz özgürlük bile aleyhimize çalışıyor olabilirkadaşlarımızı ve komşularımızı seçebiliyoruz, ama onlar da bizi bırakmayısanlar artık kendi yaşamlarına daha önce olmadığı kadar çok etki edebilindan da bağlanmakta zorlanabiliyorlar; dolayısıyla da çözülen topluluklar rlikte giderek yalnızlaşan bir dünyada yaşıyoruz.Tüm bu çalışmaların en önemli bulgusuysa mutluluğun zenginlik, sa

pluluk gibi ölçülebilir koşullara bağlı olmadığıdır. Mutluluk daha ziyrumla soyut beklentiler arasındaki ilişkiye bağlıdır. Eğer bir kağnı istiyğnıyı alabiliyorsanız, memnunsunuzdur; Ferrari isterken ancak ikinci eabiliyorsanız yoksunluk hissedersiniz. Bu yüzden lotoyu tutturmak uzusanların mutluluğu üzerinde, çok ciddi bir araba kazasıyla aynı etkiyi yaurumumuz iyileşince beklentilerimiz yükseliyor ve sonuç olaraşullarımızdaki büyük gelişmeler bile bizi memnuniyetsiz kılabiliyortüleşince beklentiler iyice azalıyor ve ciddi bir hastalık bile bizi önceki

ha mutsuz etmiyor.Bunu anlamak için psikologlara ve birtakım anketlere gerek



şünebilirsiniz. Binlerce yıl önce yaşayan peygamberler, şairler ve filoznizdekilerden memnun olmanın, daha fazlasını elde etmekten çok daduğunu söylemişlerdi. Belki de öyle, ama bu kadar çok sayıyla ve tabloylaodern araştırmaların eskilerin vardığı sonuca varmaları yine de güzel.

* * *

eklentilere verilen büyük önem, mutluluğun tarihini anlamak için gerekpsamlı çıkarımlar içeriyor. Eğer mutluluk sadece zenginlik, sağlık ve toplumbi somut koşullara bağlı olsaydı tarihteki mutluluğu incelemek daha koutluluğun öznel değerlendirmelere bağlı olması, tarihçilerin işini çok rlaştırıyor. Modern insanların elinde bir dolu sakinleştirici ve ağrı kesichatlık ve haz beklentilerimizle, konforsuzluğa ve keyifsizliğe tahammülsüdar yükseldi ki, acıdan atalarımızın etkilendiğinden çok daha fazla abiliriz.

Bu düşünceyi benimsemek zor olabilir. Buradaki sıkıntı zihnimizin emiş bir mantık hatasıdır. Şu anda veya geçmişte başkalarının ne kaduklarını hayal etmeye çalışırken, ister istemez kendimizi onların yerineöylelikle hatalı bir biçimde kendi beklentilerimizi başkalarının koşullarınuruz. Modern zengin toplumlarda her gün duş almak ve kıyafet değiştirmektaçağdaki köylülerse aylarca yıkanmaz ve kıyafetlerini neredeyse hiç değiöyle yaşamanın düşüncesi bile bizim için iğrençken, ortaçağ köylüleri bunmezlerdi, uzun süredir yıkanmayan bir gömleğin kokusuna ve hissine a

yafet değiştirmek istiyor ama değiştiremiyor da değillerdi, zaten yaşamakbi yaşıyorlardı. O ana dek, en azından kıyafet konusunda, mutlulardı.Düşününce, bu aslında o kadar şaşırtıcı değil. En nihayetinde şempanze kuçok nadiren yıkanıyor ve hiç kıyafet değiştirmiyorlar, ayrıca evd

peklerimizin duş yapmamasından ve her gün kıyafet değiştirmerenmiyoruz; hatta onları sürekli kucaklıyor, sarılıp öpüyoruz. Zengin ülkelercuklar da genellikle duş yapmayı sevmez ve onlara bu güya çekici âdeti beveynlerin yıllarca süren uğraşlarını ve disipline etme çabalarını gerektiklentilerle alakalıdır.Eğer mutluluk beklentiyle alakalıysa, toplumumuzun iki temel direği —

klamcılık— farkında olmadan da olsa, dünyanın mutluluk rezervlerini soketiyor demektir. Beş bin yıl önce küçük bir köyde yaşayan on sekiz yaşınsaydınız, muhtemelen çok yakışıklı göründüğünüzü düşünecektiniz; çünzden başka yalnızca elli erkek daha olacak ve bunların çoğunluğunu da yaşlırışık ciltli erkekler veya küçük çocuklar oluşturacaktı. Oysa bugün bundahatsız hissetmeniz olasıdır. Okuldaki diğer gençler de çok çekici olmndinizi onlarla değil bütün gün televizyonda, Facebook'ta ve deva



nolarında gördüğünüz film yıldızları, atletler ve süper modellerle acaksınız.Bu yüzden de, Üçüncü Dünya ülkelerindeki memnuniyetsizlik sadec

stalık, yozlaşma ve politik baskıdan değil, sürekli olarak Birinci Dünya staruz kalmaktan kaynaklanıyor da olabilir. Ortalama bir Mısırlının açlık, hddetten ölme ihtimali II. Ramses veya Kleopatra döneminde, Hüsnünemine göre çok daha yüksekti, hatta Mısırlıların fiziksel koşulları hiç şi

i olmamıştı. Dolayısıyla bu insanların 2011'de sokaklarda dans ederkredeceklerini düşünebilirdiniz, oysa onlar ayaklanarak Mübarek'i devirdilndilerini firavunların yönetiminde yaşayan atalarıyla değil, Omerika'sındakilerle kıyaslıyorlardı.

Eğer durum buysa, ölümsüzlük bile mutsuzluk sebebi olabilir. Bilstalıklara çözüm bulduğunu, yaşlanmayı önleyen tedaviler geliştirdiğini verekli genç kalmalarını sağlayan yöntemler geliştirdiğini farz edin. Muhygın sonuç daha önce eşi görülmemiş bir kızgınlık ve endişe salgını olacakBu yeni tedavilere gücü yetmeyen büyük çoğunluk mutsuz olacaktır. Tar

kirler ve baskı altındakiler en azından ölümün eşitleyici olduğunu, zenginiöleceğini düşünerek teselli buldular; fakat bu insanlar kendilerinin

nginlerinse genç ve güzel kalacağını düşünerek rahat edemezler.Öte yandan, bu tedavilerden faydalanabilen küçük azınlık da, endişe edec

acağından mutlu olamayacaktır. Yeni tedaviler ömürlerini ve gençlikleriniüleri geri getiremez; kendinin ve tüm tanıdıklarının aslında sonsuşayabileceğini, ama bir kamyon kazasının veya bir teröristin bunu elinden almek ne kadar korkunç olur! Ölümsüz olma şansı bulunan insanlar, en ufakle aşırı tepkiler geliştirecek ve bir eşi, çocuğu veya yakın arkadaşı kayhammül edilemez olacaktır.

imyasal Mutlulukosyal bilimciler mutluluk anketleri yaparak sonuçları zenginlik ve politik ö

syoekonomik etkenlerle; biyologlarsa biyokimyasal ve genetik şkilendirirler. Bu çalışmalarda elde edilen bazı bulgular şoke edicidir.Biyologlar zihinsel ve duygusal dünyamızın milyonlarca yıllık evrim sü

lişen biyokimyasal mekanizmalar tarafından yönetildiğini düşünürler. hinsel durumlar gibi mutluluk da maaş, toplumsal ilişkiler veya siyasi haklağil, karmaşık bir sinirler, nöronlar, sinapslar ve serotonin, dopamin ve okşitli biyokimyasal malzemeler tarafından belirlenir.Kimse lotoyu kazandığı, yeni bir ev aldığı, terfi ettiği veya gerçek aşkı b

utlu olmaz. İnsanlar sadece vücutlarındaki keyif veren hisler sayesinde muotoyu kazanmış veya aşkı bulmuş biri aslında para veya yeni aşkı



utluluktan mutluluğa koşmaz, sadece kanında dolaşan yeni hormonlara vşitli bölgelerinde çakan sinyallere tepki veriyordur.Yeryüzünde cenneti yaratma umutları için üzücü bir durum bu, ama biy

stemimiz mutluluk seviyelerini görece sabit tutmaya programlıdır. Mutluluren bir doğal seçilim mekanizması yoktur, yani mutlu bir bekarın gekenirken, mutsuz ebeveynlerin genleri bir sonraki nesle sorunsuz bir şekutluluk ve mutsuzluk evrimde sadece hayatta kalma ve üremeyi etkiledikler

narlar. Bu yüzden belki de evrimin bizi ne çok mutlu ne de çok mutsuz olakillendirmiş olmasına şaşırılmamalıdır; anlık olarak çok mutlu olabiliriz ediyen sürmez. Eninde sonunda mutluluk azalacak ve yerini birtakım narakacaktır.Örneğin evrim, doğurgan dişilerle cinsel ilişkiye girerek genlerini yayazel hislerle ödüllendirir. Eğer seks bu kadar büyük bir zevkle birlikte gelmerkek bununla uğraşırdı. Ama evrim, aynı zamanda bu güzel hislerin hızlasağlamıştır. Orgazmlar sonsuza dek sürseydi, bu çok mutlu erkekler b

gilenmedikleri için kısa sürede açlıktan ölecek veya başka doğurgan dişilraşmayacaklardı.Bazı akademisyenler insan biyokimyasını sıcaklığı sabit tutan bir ha

stemine benzetirler. Çeşitli olaylar sıcaklığı anlık olarak değiştirevalandırma sistemi hep aynı sıcaklığı geri sağlar. Bazı havalandırmalar bitlenmiştir, bazılarıysa 20 dereceye. İnsanların mutluluk sistemleri de kiğişmektedir, l'den 10'a kadar bir ölçekte düşünürsek, bazı insanlar şanslı bi

stemiyle doğmuştur ve mutlulukları 6'yla 10 arasında, zamanla 8'e sabitlenğişmektedir. Böyle birisi yabancılaşmanın hüküm sürdüğü büyük bir şehi

orsa çöküp tüm parasını kaybetse veya diyabet teşhisi de konsa mutlu olasanlarsa 3'le 7 arasında değişen ve 5'te sabitlenen daha parçalı bulutlu bir bhiptir. Böyle birisi sıkı ve sıcak ilişkilere sahip bir toplulukta olsa, lotodazansa veya Olimpik bir atlet kadar sağlıklı olsa da, depresif kalır. Bu mutsu milyon dolar kazansa, öğlene kadar hem kanserin hem de AIDS'in tedavleden sonra İsraillilerle Filistinliler arasında barışı sağlasa ve akşam daybolmuş çocuğuyla tekrar bir araya gelse de, 7 seviyesinin ötesindessedemeyecektir. Bir şekilde, beyni mutluluktan uçacak şekilde yapılmamışDurup, ailenizi ve arkadaşlarınızı bir düşünün. Hepiniz başlarına ne gelrece mutlu ve neşeli kalan insanlar tanıyorsunuzdur, benzer şekilde dünysıl bir güzellik sererse sersin her zaman biraz asık suratlı kalan insanlar dağiştirince, evlenince, yazmakta olduğumuz kitabı bitirince, yeni bir araba ya konut kredisi ödemelerimizi tamamlayınca, dünyanın en tepesssedeceğimizi zannediyoruz; oysa bunları başarınca her zamankinden d

muyoruz aslında. Arabalar satın almak veya romanlar yazmak biyoğiştirmiyor. Bize çok güzel anlar yaşatabiliyor ama kısa süre sonra h



limize geri dönüyoruz.

* * *

u bulgu, yukarıda sözünü ettiğimiz, örneğin evlilerin bekarlardan daha munündeki psikolojik ve sosyolojik bulgularla nasıl bağdaştırılabilir? Ön

ulgular bağlantılıdır; yani nedenselliğin yönü bazı araştırmacıların varsaydrsi de olabilir. Evli insanların bekarlardan veya boşananlardan daha muğrudur, ama evliliğin mutluluk getirdiği anlamına gelmez bu. Belki deliliği getiriyordur. Ya da daha doğrusu, serotonin, dopamin ve oksitosin buşmasını ve iyi gitmesini sağlıyordur. Neşeli bir biyokimya sistemiyle doğnellikle mutlu ve hâllerinden memnundurlar, dolayısıyla daha çekici partneevlenme ihtimalleri de daha yüksektir. Bu insanların evliliklerinin bitme

ha düşüktür, çünkü depresif ve memnuniyetsiz bir eştense mutlu ve memnşamak çok daha kolaydır. Sonuç olarak, evli insanların ortalama bekarl

utlu olduğu doğrudur ama bekar ve biyokimyası gereği daha durgun olandın, sırf evlendiği için daha mutlu olmayabilir.Buna ek olarak, biyologların çoğu tutucu değildir. Yani mutluluğunesas

yokimya tarafından belirlendiğini öne sürseler de, psikolojik ve sosyolojikk saymazlar. Zihinsel havalandırma sistemimizin önceden çizilmiş sınırlarr hareket özgürlüğü vardır. En alt ve en üst sınırları aşmak neredeyse imkalilik ve boşanma bu sınırlar arasında etkili olabilir. Ortalama 5 seviye ğmuş biri hiçbir zaman sokaklarda dans ederek şarkı söylemez, ama iyi b

şinin zaman zaman 7 seviyesine çıkmasına ve 3 seviyesinin bedbçınmasına yardımcı olabilir.Eğer mutlulukla ilgili biyolojik yaklaşımı kabul edersek, tarih bu konu

tirir; zira tarihsel olayların çok büyük bölümü biyokimyamız üzerinde ratmadı. Tarih serotoninin salgılandığı dışsal uyaranı değiştirebilir ama sonkan serotonin seviyelerini değiştiremez, dolayısıyla kimseyi daha mutlu yap

Bir ortaçağ Fransız köylüsüyle modern çağda yaşayan Parisli brşılaştıralım. Köylü ısıtması olmayan çamurdan yapılmış bir kulübede

anker her akşam Champs-Elysees'ye bakan ve son model teknolojik aletlerlfes dairesine dönüyor. Sezgisel olarak, hemen bankerin köylüden çok dacağını düşünürüz, oysa ki mutluluğumuzu belirleyen şey, çamurdan kulüireler veya Champs-Elysees değil, serotonindir. Ortaçağ köylüsü çamurdantirdiğinde beyni serotonin salgılayarak, serotonin seviyesini X'e getirir. uhteşem dairesinin son taksitini ödeyen bankerin beyin nöronları da serotobenzer bir X seviyesine getirir. Beyin için lüks dairenin çamurdan kulübeynforlu olmasının bir anlamı yoktur, o anda önemli olan tek şey serotonin

onuç olarak banker büyük büyük büyük büyük babası fakir ortaçağ köylüsü



le daha mutlu olmayacaktır.Bu sadece kişisel yaşamlar değil, büyük kolektif olaylar için de geçerlid

ansız Devrimi'nde devrimciler pek çok şey yaptılar: Kralı idam ettiler, köylrdiler, insan haklarını ilan ettiler, soyluların ayrıcalıklarını ortadan kaldırd

vrupa'ya karşı savaştılar; ama bunların hiçbiri Fransız biyokimyasını deolayısıyla devrimin getirdiği tüm bu siyasi, toplumsal, ideolojik ve ekonuşun Fransız mutluluğu üzerindeki etkisi küçüktür. Genetik lotodan

yokimya sistemi kazananlar, devrimden önce de devrimden sonra oldutluydular; buna karşılık şanssız biyokimya sistemine sahip olanlarsa, devr. Louis ve Marie Antoinette'ten şikayet ettikleri gibi devrimden

obespierre'den ve Napolyon'dan şikayet etmeye devam ettiler.Eğer durum buysa, Fransız Devrimi neye yaramıştı? İnsanlar daha mutlu o

m bu kaosun, korkunun, dökülen kanın ve savaşın ne manası vardı? Biyolola Bastille hapishanesine saldırmazlardı. İnsanlar bir politik devrimin vformun kendilerini mutlu edeceğini düşünür ama aslında biyokimyamız ferinde aynı oyunu oynar.Tek bir anlamlı tarihsel gelişme vardır. Bugün nihayet mutluluğun sırrının

stemimizde olduğunu anladığımıza göre, zamanımızı politika ve sosyal ryasi mücadele ve ideolojilerle ilgilenmekle geçirmeyi bırakıp bizi gerçektenk şeye odaklanabiliriz: biyokimyamızı manipüle etmek. Eğer beyin kimyam

uygun tedavileri geliştirmek için milyarlar harcarsak, insanların her zaha mutlu olmasını sağlayabiliriz, böylelikle devrimlere de ihtiyacımız kalmozac rejimleri değiştirmiyor ama serotonin seviyelerini yükselterekpresyondan çıkarabiliyor.Hiçbir şey biyolojinin önemini ünlüNew Age sloganı kadar iyi anlatmıyor: "M

imizde Başlar." Para, toplumsal statü, plastik cerrahi, güzel evler, iktidarunların hiçbiri size mutluluk getirmez, uçup gitmeyen gerçek mutlulrotonin, dopamin ve oksitosin sayesinde olur.[127]

Aldous Huxley'nin Büyük Buhran döneminin tam ortasında, 1932'de ystopik romanıCesur Yeni Dünya'da, mutluluk en üst değerdir ve psikiyatrikyasetin temeline yerleşerek oy sandığının ve polisin yerini alır. İnsanlaetkenliklerini ve etkinliklerini azaltmadan mutlu eden sentetik bir ilaç olanr doz alırlar; tüm gezegeni yöneten Dünya Devleti asla savaşlar, devrimlesterilerle tehdit edilmez, tüm insanlar hangi koşullarda yaşarlarsa llerinden son derece memnundurlar. Huxley'nin gelecek vizyonu George84'ünden çok daha tedirgin edicidir. Böyle bir dünya fikri çoğu insanı rahats

unun neden olduğunu kolay açıklayamazlar. Herkes sürekli mutlu olacaksa, an nedir ki?



ayatın Anlamıuxley'nin huzursuz edici dünyası, mutluluğun zevkle aynı şey olduğuna ilişkrsayıma dayanır. Buna göre mutlu olmak haz veren bedensel hisler mamen aynı şeydir. Biyokimyamız bu hislerin etkilerini ve sürelerini sınırlasanların yüksek seviyede mutluluğu uzun süre yaşamalarını sağlamanınyokimya sistemlerini manipüle etmektir.

Bazı akademisyenler bu mutluluk tanımını kabul etmezler. Ekonomi alandülü sahibi Daniel Kahneman, çok ünlü bir çalışmasında insanlardan sırnlerini anlatmalarını ve her an için tek tek ne kadar hoşlandıklaşlanmadıklarını belirtmelerini istemiştir. Çalışmanın sonunda, çoğu insşamıyla ilgili çelişkili görüşleri olduğunu keşfetmiştir. Çocuk yetiştirmeyahneman keyifli ve sıkıntılı anları tek tek sıraladığında, çocuk büyütmensız bir uğraş olduğu ortaya çıkar; çocuk büyütmek bez değiştirmek, bulaşcuğun öfke nöbetleriyle uğraşmak gibi kimsenin sevmediği uğraşları ger

ndan çoğu ebeveyn, çocuklarının başlıca mutluluk kaynağı olduğunu sösanların kendileri için neyin iyi olduğunu bilmedikleri anlamına gelir mi?İhtimallerden biri bu. Bir diğeri de mutluluğun, mutluluk anlarının sa

ması anlamına gelmediğidir. Mutluluk aslında bir insanın hayatını anlamlrüp görmediğiyle ilgilidir. Mutluluğun önemli bir bilişsel ve ahlaki yö

eğerlerimiz, kendimizi "yeni doğmuş bir diktatörün zavallı köleleri" veyşamı sevgiyle büyütenler" olarak görmemiz arasındaki temel farkı etzsche'nin de söylediği gibi, yaşamak için bir sebebiniz varsa herebilirsiniz. Anlamlı bir hayat, zorluklar içinde geçse de son derece tatmin euna karşılık anlamsız bir hayat da ne kadar konforlu olursa olsun korkunç olHer çağda ve her kültürde, insanlar aynı zevkleri ve acıları hisset

neyimlere atfettikleri anlamlar muhtemelen büyük ölçüde farklılık gösterileyse, mutluluğun tarihi biyologların sandığından çok daha çalkantılı o

karım modernitenin lehine değildir. Yaşamı gündeliğe göre değerlendirirssanlarının daha zor zamanlar geçirdiğini söyleyebiliriz; ama öbür dünyautluluğa inandılarsa, uzun vadede mutlak ve anlamsız bir unutuluştan klentisi olmayan modern seküler insana kıyasla hayatlarını çok daha anlamrmüş olmaları muhtemeldir. Ortaçağ insanlarına öznel mutluluk anketle

Hayatınızdan memnun musunuz?" diye sorulsa çok daha yüksek puanlara ulaYani ortaçağ atalarımız, ölümden sonraki hayatla ilgili kolektif sanrılarınkledikleri için mi daha mutluydular? Evet. Kimse fantezilerine karışmadden olmasınlar ki? Tamamen bilimsel bir bakış açısıyla bilebildiğimiz kadşamının hiçbir anlamı yoktur. İnsanlar belirli bir amacı olmayan ve krleyen evrimsel süreçlerin sonucudur ve faaliyetlerimiz ilahi bir kozmik plğildir. Dünya yarın patlayarak yok olsa, evrende hiçbir değişiklik olmaz



ebileceğimiz kadarıyla insanların kendilerine dair anlam arayışı ve öznsikliği de pek hissedilmezdi. Bu yüzden, insanların yaşamlarına atfettiğiherhanlam sadece sanrıdan ibarettir. Ortaçağdaki insanların hayatlarında buldnyaya ilişkin anlamlar modern hümanist, milliyetçi veya kapitalistlerin lamdan daha gerçekdışı değildi. İnsanlığın bilgi birikimini artırdığı içinlamlı olduğunu söyleyen bilim insanı, anavatanı korumak adına savaştığı içlamlı olduğunu söyleyen asker ve anlamı yeni bir şirket kurmakta bulantaçağda yaşayan ve eski metinleri okuyup kutsal savaşlara katılan veya yenipan muadillerinden daha mantıklı değiller.Bu yüzden mutluluk belki de, bir insanın anlamla ilgili sanrılarını, hâk

nrılarla uyumlu hâle getirmesidir. Kişisel hikayelerimiz, etrafımkayeleriyle uyumlu olduğu sürece hayatın anlamlı olduğunu ileri süreblinçle mutlu olabiliriz.Bu aslında oldukça üzücü bir sonuç; mutluluk gerçekten kendi kendini k

ı bağlıdır?

endini Bilutluluk zevk almaya dayanıyorsa, mutlu olmak için biyokimyasal sistemimsarlamamız gerekiyor demektir. Mutluluk hayatın anlamlı olduğu hissine dutlu olmak için bu sefer kendimizi daha da etkin bir şekilde kandırmamımektir. Üçüncü bir seçenek var mı?Yukarıdaki görüşlerin ikisi de mutluluğun bir çeşit öznel his olduğu (

lama dayanan) ve insanların mutluluklarını ölçebilmek için tek yapılmaslara nasıl hissettiklerini sormak olduğu fikrine dayanır. Bu pek çoğantıklıdır, çünkü çağımızın en yaygın dini olan liberalizm, bireylerin özntsal olarak gördüğü gibi üstün otoritenin de kaynağı olarak kabul eder. Neytü, neyin güzel neyin çirkin olduğu, neyin yapılması neyin yapılmaması gerhissettiğimize bağlı olarak belirlenir.Liberal siyaset, seçmenlerin en iyisini bildiği ve bize neyin iyi olduğunu

r "Büyük Birader"e gerek olmadığı varsayımı üzerine kuruludur. Liberüşterinin her zaman haklı olduğu fikrine dayalıdır ve liberal sanat da, "nkler tartışılmaz," der. Liberal okullardaki ve üniversitelerdeki öğrenciler kfa yormaları yönünde eğitilirler, reklamlar "Yap gitsin!" der. Aksiyon filsterileri, pembe diziler, romanlar ve pop şarkıları da sürekli, "Kalbinin s

Kendine karşı dürüst ol", "Kendin gibi ol" demektedir. Bu görüşü en klasik şcques Rousseau özetlemiştir: "İyi olduğunu düşündüğüm şey iyi, kötüşündüğüm şey kötüdür."

Çocukluğundan beri sürekli bu sloganlarla büyütülen insanlar, mutluluğuni hissetme hâli olduğundan ve mutlu olup olmadığını en iyi kendisinin bi



phe etmezler; ama bu görüş aslında liberalizme özgüdür. Tarih boyunca çeoloji, iyilik ve güzellik için son derece kesin nesnel ölçütler geliştirersanın hisleriyle tercihlerine şüpheyle yaklaştılar. Delphi'deki Apollo rişinde hacılar şu yazıyla karşılanırdı: "Kendini Bil!" Bunun anlamı ortalndisiyle ilgili cahil olduğu ve gerçek mutluluğu da bilemeyeceğiyuhtemelen bunu onaylardı.[129]

Muhtemelen Hıristiyan teologlar da. Aziz Pavlus ve Aziz Augustine, insağunun Tanrı'ya dua etmektense seks yapmayı tercih edeceğini biliyorlardks yapmanın mutluluğun sırrı olduğu anlamına mı geliyor? Pavlus ve Auguğil. Bu sadece insanlığın doğal olarak günaha meyilli olduğunu ve Şeytanlayca yoldan çıkarılabildiğini gösteriyor. Hıristiyan bakış açısından, insanğunluğu az çok eroin bağımlılarına benzerler; uyuşturucu bağımlılarutluluk araştırması yapan bir psikolog hayal edin; psikolog anket yapışilerin her birinin eroin enjekte ettiklerinde mutlu olduklarını buluyoroinin mutluluğun anahtarı olduğuna yönelik bir makale yayınlar mıydı?Duygulara güvenilmemesi gerektiği fikri yalnızca Hıristiyanlığa özg

arwin'le Dawkins bile hislerin değeri konusunda Aziz Pavlus ve Aziz Atak paydalarda buluşabilirler. Bencil Gen teorisine göre, doğal seçilim ganizmaları olduğu gibi, insanları da, bireysel olarak kötü bile olsa genlerin iyi olanı seçmeye iter. Çoğu erkek zamanlarını savaşarak, didinerek, rekendişeyle geçirir ve barış dolu bir mutluluğun tadını çıkaramaz, çünkü

ları bu bencil davranıştan alıkoyar. Şeytan gibi DNA da hazzı kullanarandırmak ve bu sayede gücünü artırmak için uğraşır.Sonuç olarak dinlerin ve felsefi akımların çoğu mutluluk k

beralizminkinden çok farklı bir yaklaşım sergilemiştir. Budistlerin yaklaşımeselesine diğer bütün inançlardan daha fazla önem atfetmesi açısındaginçtir. Budistler 2500 yıldır mutluluğun özünü ve sonuçlarını sistematikceliyor; bilim camiasında bu felsefeye ve meditasyon pratiklerine giderek yulmasının sebebi de bu.Budizm, mutluluğa ilişkin temel biyolojik yaklaşımla aynı fikirler

utluluğun dış dünyayla değil, bedenin içinde olanlarla ilgili olduğunu ilerindan, aynı öngörüden yola çıkarak çok farklı sonuçlara varır.Budizme göre çoğu insan mutluluğu haz veren duygularla, acı çekmeyygularla eşleştirir. Buna bağlı olarak da insanlar nasıl hissettiklerine çok

federek acıdan kaçınıp giderek daha da fazla zevk duymaya çalışırlar. şımaktan sandalyede ileri geri sallanmaya veya dünya savaşları çıkarmyatımız boyunca yaptığımız her şeyin amacı keyifli duygular yaşamaktır.Budizme göre, buradaki problem duygularımızın sürekli değişen, okyanu

bi akıp giden titreşimler olmasıdır. Beş dakika önce kendimizi neşelissederken peşinden üzgün ve amaçsız hissediyor olabiliriz. Bu yüzden d



ygular deneyimlemek istiyorsak sürekli bunların peşinden gitmeli ve hoyguları uzaklaştırmalıyız. Bunu başarsak bile, daha önceki çabalarımız içül bile kazanamadan yeniden başlamamız gerekecektir.Bu kadar geçici ödüller kazanmak niye bu kadar önemli? Neredeyse ortay

ybolan bir şey için neden bu kadar çaba? Budizme göre acı çekmenin kökeutsuzluk ne de anlamsızlık hissidir. Aksine, bizi sürekli gergin, yemnuniyetsiz kılan, geçici duygular için verilen sürekli uğraştır. Bu nedenl

yarken bile memnun değildir; çünkü hazzın kısa süre sonra azalacağını dr yandan da kalıcı olması ve yoğunlaşması için çabalar.İnsanlar şu veya bu hazzı duyumsarken değil, tüm bunların geçici olduğu

ümsediklerinde ve daha fazlasını istememeyi başardıklarında acı gürleşirler; Budist meditasyonun da hedefi budur. Meditasyonda kendi vücuhninizi yakından izleyerek duygularınızın kesintisiz olarak yükseldiğini vermeniz ve bunların peşinden koşmanın ne kadar anlamsız olduğunu farrekir. Meditasyonda zihninizi ve bedeninizi yakından gözlemeniz, durmadaçen hislere tanık olmanız, bunların peşinden gitmenin ne kadar anlamsızrk etmeniz beklenir. Bu duyguların peşini bıraktığınızda zihniniz rahatlar, tatmin olur. Tüm hisler (neşe, öfke, sıkıntı, şehvet) önce yükselir, sonra dalli duyguları hissetmek istemeyi bıraktığınızda onları olduğu gibi kabul abilecekler hakkında fanteziler kurmak yerine içinde olduğunuz ânı yaşayabBunun sonucunda erişilen huzur o kadar derindir ki, yaşamları boyguların peşinden koşmuş insanlar bile bunu hayal edemez. Bu tıpkınarında durup, birtakım "iyi" dalgalara kucak açıp onların dağılmasını elışırken, aynı anda "kötü" dalgaların yakınına gelmemesi için uğraşan rumuna benzer. Günler birbirini kovalarken bu çıldırtıcı çabanın sonumlara oturur ve dalgaların diledikleri gibi gelip gitmelerine izin verir.zurlu bir durum!Bu düşünce modern liberal kültüre o kadar yabancıdır ki, BatılıNew Age akımı B

görüleriyle tanıştığında, bunları liberal terimlere uygulayarak bir nevi altüsge akımları sıkça, "Mutluluk dışsal koşullara bağlı değildir, içimizde ne hisgilidir. İnsanlar zenginlik ve statü gibi dışsal başarıların peşinde koşmaktan

kendi iç dünyalarıyla bağ kurmalıdır," der. Kısacası, "Mutluluk içimizdeyologların iddiasıyla aynıdır; Buddha'nın söylediklerininse aşağı yukarı tamBuddha mutluluğun dış koşullardan bağımsız olduğu konusunda modern b

ew Age akımlarla aynı düşünür fakat asıl önemli ve derin içgörüsü, gerçek msel duygularımızdan da bağımsız olduğudur. Duygularımıza daha çokledikçe, onların peşinden daha çok koşar ve daha çok acı çekeriz.

vsiyesi sadece dışsal başarıların peşinden koşmayı bırakmak değil, duy

şinden koşmayı da bırakmaktır.



20

Homo Sapiens'in Sonu

KİTAP TARİHÎN, FİZİKTEN KİMYAYA, kimyadan biyolojiye giden sürekliliğin biraması olarak sunulmasıyla başladı. Sapiens tüm yaşayan canlılarla aynı fizimyasal reaksiyonlara ve doğal seçilim süreçlerine tabidir. Doğal seçilimHomo sa

ğer tüm organizmalardan daha büyük bir oyun alanıyla donatmış olabilir au alanın sınırları vardır. Buradaki ima, çabaları ve başarıları ne olursa olsunyolojik olarak belirlenmiş sınırlarının dışına çıkamayacağıdır.21. yüzyılın şafağında, bu artık geçerli değil:Homo sapiens bu sınırları aşıyor ve

çilim yasalarını kaldırarak bunun yerine kendi akıllı tasarımını koyuyor.Dört milyar yıla yakın bir süredir gezegendeki her bir organizma doğgun olarak evrildi, hiçbiri akıllı bir yaratıcı tarafından tasarlanmadı. Örnun boynunu, süper akıllı bir varlığa değil eski zürafalar arasındaki rekabeteaha uzun boyunlu ilk zürafaların daha fazla gıdaya erişimi vardı ve dolayoyunlu zürafalardan daha fazla yavru sahibi oldular; kimse, hele de zürafalaoyun zürafaların ağaçların tepelerindeki yaprakları da yemesini sağlayacakoyunlarını uzatalım," demedi. Darwin'in teorisindeki güzellik, zürafaların bden uzun olduğunu açıklamak için akıllı bir tasarımcının varlığını kabul etmymamasında yatar.Milyarlarca yıl boyunca akıllı tasarım fikri seçenek dahilinde bile değ

tada şeyleri tasarlayabilecek bir akıl yoktu. Çok kısa süre öncesine kadşayan tek şey, birtakım muazzam şeyleri gerçekleştirebilecek ikroorganizmalardı. Bir türe mensup mikroorganizma tamamen farklı bir netik kodu bünyesine katıp antibiyotiklere karşı direnç gibi yeni becerile

ma yine de bildiğimiz kadarıyla mikroorganizmaların bilinci, hayatta bir amleceğe dönük plan yapabilme becerileri yoktur.Bir noktada zürafalar, yunuslar, şempanzeler ve Neandertaller bilinç vnük plan yapabilme becerisi geliştirdiler. Öte yandan, bir Neandertal çok aen, bu sayede istediği zaman yakalayabileceği şişman kümes hayvanları hle, bu fanteziyi gerçeğe dönüştürme şansı yoktu. Doğal seçilim yoluyla evrişları avlamak zorundaydı.Eski düzendeki ilk çatlak, 10 bin yıl önce Tarım Devrimi'yle gerçekleşti. Ş

reket eden tavukların hayalini kuran Sapiens, eğer kümesteki en şişmanvaş horozla çiftleştirirse bunların yavrularının bazılarının hem şişman hemacağını fark etti. Bu yavruları da birbirleriyle çiftleştirince elinizde şişman ş soyu olabilirdi. Bu doğaya yabancı bir tavuk türüydü ve bir tanrının de

ıllı tasarımıyla üretilmiş olacaktı.Yine de kadiri mutlak bir tanrıya göreHomo sapiens'in tasarım yetenekleri sın



areler ve İnsanlaryoloji mühendisliği, önceden belirlenmiş bir kültürel tasarıyı gerçekleştirganizmanın biçimi, becerileri, ihtiyaçları ve istekleri üzerinde değişiklik

maçlayan, (gen aşılama gibi) biyolojik düzeydeki kasıtlı insan müdahaleleridBiyoloji mühendisliği başlı başına yeni bir şey değildir; insanlar bin

ndilerini ve diğer organizmaları değiştiriyorlar. En basit örneklerden

mektir. İnsanlar, öküzler daha az uysal ve dolayısıyla tarla sürmeye dadukları için, belki de 10 bin yıldır boğaları hadım ediyorlar. İnsanlar ayrıcakeklerini de, tarih boyunca büyüleyici sopranolar veya sultanın haremineabilecek güvenilir kişiler olsunlar diye hadım ettiler.Organizmaların nasıl işlediğine ilişkin yakın tarihli buluşlar, hücresel sev

om seviyesine kadar ilerleyerek, daha önce hayal bile edilemeyen olanaktı. Örneğin bugün bir erkeği sadece hadım edebilmekle kalmıyor, birtakımrmonal tedavilerle cinsiyetini de değiştirebiliyoruz. Hatta becerilerimiz bu

lmıyor, 1996 yılında gazetelerle televizyonlarda yayınlanan aşağıdakirattığı şaşkınlık, tiksinti ve dehşeti bir düşünün.

Görsel 27: Bilim insanlarının inek kıkırdağı hücreleri kullanarak sırtında "kulak" büyüttüğü bğarasındaki aslan adam heykelinin ürkütücü bir yankısı. 30 bin yıl önce insanlar, farklı türleri bir a



yalini kurarlarken bugün artık bu ejderhaları üretebilecek noktadalar. Hayır, bu fotoğrafta Photoshop yok. Gerçekten de bilim insanlarının inecreleriyle sırtında kulak büyüttükleri bir farenin fotoğrafı. Bilim inskunun büyümesini kontrol edebiliyorlardı ve kıkırdağa da insan kulağınakil verdiler. Bu süreç, kısa süre içinde bilim insanlarının inskledebilecekleri yapay kulaklar üretmesini mümkün kılabilir.[130]

Genetik mühendisliğiyle daha mucizevi şeyler de gerçekleştirilebilir; buan bir dizi etik, siyasi ve ideolojik tartışmaya sebep oluyor. Muhafazakanrı'dan rol çaldığına, ateistler bilim insanlarının doğanın işine bktuklarına inanıyorlar. Hayvan hakları savunucuları hayvanların genetik mneylerinde acı çekmesine ve çiftlik hayvanlarının ihtiyaçlarının hiçtiştirilmesine karşı seslerini yükseltiyorlar. İnsan hakları savunuculaühendisliğinin insanları köle olarak kullanacak süper insanlar yararkuyorlar. Bazı dini akımlar, korkusuz askerler ve itaatkar işçiler ko

nyanın başına musallat olacak biyolojik diktatörlüklerle ilgili kıyamet latıyorlar. Yaygın kanıya göre, önümüzde hızla beliren çok fazla sayıda fnleri dönüştürme becerimiz, bu durumu akıllı ve ileri görüşlü bir şekildepasitemizin önüne geçiyor.Sonuçta, genetik mühendisliğinin potansiyelinin henüz çok küçük bir llanıyoruz. Şu an tasarlanan organizmaların çoğu siyasi lobileri en zatkiler, mantarlar, bakteriler ve böcekler. Örneğin insanın dalağında insanlinde yaşayan (ve oradan çıkıp ölümcül enfeksiyonlara sebep olunca habeyduğumuz) E. Coli [koli basili] bakterisinin çok değişik türleri biyoyakıt ünetik mühendisliğine tabi tutuldu.[131] E. Coli ve pek çok mantar türü insülin n genetiği değiştirilerek şeker hastalığının tedavisini ucuzlattı.[132] Kuzey Kutbur balıktan alınan genler patatese aktarılarak patates soğuğa daha dayatirildi.[133]

Bazı memeliler de genetik mühendisliğinden kaçamadı. Her yıl süt endüsı verilen ve süt ineklerinin memelerini etkileyen bir hastalık yüzünden lar kaybediyor. Bilim insanları şu anda sütlerinde bu hastalığa sebep olanvaşan bir biyokimyasal madde olan lisostafin bulunan genetiği değiştirilerinde deneyler yürütüyorlar.[134] Domuz jambonu ve pastırmasında bulunan ğlar yüzünden düşen satışlardan endişelenen domuz endüstrisi, bir kurtçuilen genetik malzeme eklenmiş ve hâlâ deney aşamasında olan domuzlar

muyor. Bu yeni genler domuzların kötü omega 6 yağ asitlerini sağlıklı virmesini sağlıyor.[135]

Genetik mühendisliğinin bir sonraki nesli için, iyi yağ içeren domuzlar üre

uncağı olacak. Genetikçiler sadece bu kurtçukların yaşam süresini altı ka



lmadı, aynı zamanda çok daha gelişmiş bir hafızaya sahip ve daha kolay öreler üretmeyi de başardılar.[136] Tarla fareleri, fareye benzeyen küçük vemirgenlerdir ve çoğu çeşidi rastgele cinsel ilişkiye girer, ancak içlerinde bi hem erkeği hem de dişisi tek eşli uzun ilişkiler kurar. Genetikçiler bu bep olan genleri tespit ettiklerini iddia ediyorlar. Bir gen Don Juan giresini sadık ve âşık bir kocaya çevirebiliyorsa, kemirgenlerin —ve insanlareysel özelliklerini değil, toplumsal yapılarını da değiştirmeye yakın oyleyemez miyiz?[137]

eandertallerin Dönüşüenetikçiler sadece yaşayan türleri değiştirmeyi amaçlamıyor, ortadan kalkm

yeniden yaratmak istiyorlar ve bunu da Jurassic Park'taki gibi sadece dinozorşünmüyorlar. Rus, Japon ve Koreli bilim insanlarından oluşan bir ekip, yakbirya'da donmuş hâlde bulunan eski mamutların genom haritasını

aşardılar. Şimdi de günümüzdeki bir filin yumurta hücresini alıp DNA'sıetilmiş bir mamut DNA'sıyla değiştirerek yumurtayı tekrar bir filin rahminanlıyorlar. Hesaplarına göre yirmi iki ay içinde 5 bin yıl aradan sonra ğacak.[138]

Bu neden mamutlarla sınırlı kalsın ki? Harvard Üniversitesi'nden Profehurch yakın bir zamanda Neandertal Genom Projesi'nin tamamlanmasıyniden üretilmiş Neandertal DNA'larını Sapiens yumurtalarına yerleştirerek

nra ilk Neandertalleri üretebileceğimizi açıkladı. Church bunu 30 mirşılığında kendisinin de yapabileceğini ileri sürdü. Pek çok kadın şimdine olmak için başvurdu bile.[139]

Neandertallere neden ihtiyacımız var? Kimileri canlı Neandertalleri inceomo sapiens'in kendine has özellikleriyle ilgili hâlâ cevaplanamamış birtakınıt bulabileceğimizi ileri sürüyor: Bir Neandertal'leHomo sapiens'in berşılaştırabilirsek yapısal farkları ve bilincin oluşmasını sağlayan biyolojik duğunu ortaya çıkarabiliriz. Bu çabanın etik bir önemi olduğunu düşünen

er Homo sapiens Neandertallerin yok olmasından sorumluysa, onları geri glaki bir görev olduğunu ileri sürüyorlar. Ayrıca, etrafta Neandertallerin olmyarayabilir. Pek çok sanayici, iki Sapiens'in işini yaptırmak için tek bir

ra ödemeyi tercih edecektir.Peki neden Neandertallerde duralım? Neden Tanrı'nın tuvalinin başına geç

r Sapiens tasarlamayalım?Homo sapiens'in becerilerinin, ihtiyaçlarının ve istenetik bir temeli var, üstelik Sapiens genomu farelerinkinden daha karmaşıknomu yaklaşık 2,5 milyar nükleobaz, Sapiens genomu 2,9 milyar nükleorenininkinden sadece yüzde 14 daha büyük).[140] Orta vadede (belki on yıllar



netik ve biyoloji mühendisliğinin diğer biçimleri sadece fizyolojimizstemimiz ve ortalama yaşam süremiz değil, entelektüel ve duygusal becgili de çok ciddi değişiklikler yapabilecek. Genetik mühendisliği dratabiliyorsa, neden dâhi insanlar yaratmasın? Tek eşli tarla fareleri yaraden partnerlerine sadık insanlar yaratmasın?Homo sapiens'i önemsiz bir maymundan dünyanın efendisine çeviren Bilişs

laşıldığı kadarıyla beynin içyapısındaki ufak birkaç değişiklikten başka

zyolojisi veya beyninin biçimi ve büyüklüğünde fark edilebilir hiçbirratmadı. Belki başka birkaç ufak değişiklik de İkinci Bilişsel Devrim'i başr bilinç türü yaratarakHomo sapiens'i tamamen farklı bir şeye dönüştürecektir.Evet, belki bunu henüz yapamıyoruz ama süper insanlar yaratmamızı

ılmaz teknik engeller var gibi görünmüyor. Asıl engel insanlar üzerindeki avaşlatan etik ve siyasi itirazlar. Bu ahlaki argümanlar ne kadar ikna edici or sonraki adımı ne kadar yavaşlatabilecekleri şüphelidir; özellikle de söz ksan ömrünü uzatabilmek, çaresi olmayan hastalıkları tedavi edebilmek veygusal becerilerimizi geliştirebilmek olduğunda.Örneğin Alzheimer'ı iyileştirmenin yanında sağlıklı insanların hafızasın

çimde geliştiren bir tedavi yöntemi bulursak ne olur? Böyle bir araştırmayıümkün mü? Ayrıca bu tedavi geliştirildikten sonra herhangi bir yönetim bzheimer hastalarıyla sınırlı tutarak, sağlıklı insanların süper hafızamalarını engelleyebilir mi?Biyoloji mühendisliğinin Neandertalleri geri getirip getiremeyeceği belirsH

piens üzerindeki perdeyi kaldıracağı kesin gibidir. Genlerimizle oynadürmez, ama belkiHomo sapiens'le o kadar çok oynarız ki, sonuçtaHomo sapiens olamayabiliriz.

iyonik Yaşamaşamın yasalarını değiştirebilecek başka bir teknoloji daha var: siborg mborglar organik ve inorganik (örneğin biyonik elli bir insan gibi) bileşenli

r açıdan, günümüzde hepimiz biyonik sayılırız çünkü doğal duyulnksiyonlarımız lensler, kalp ritmini ayarlayan cihazlar, ortotik araçlaeynimizi birtakım veri depolama ve işleme çilelerinden kurtaran) bilgisaefonları tarafından destekleniyor. Becerilerimizi, arzularımızı, kişilikmliklerimizi değiştirecek, vücudumuzdan ayrılamaz inorganik birtakım hip gerçek siborglar olmanın eşiğinde duruyoruz.ABD'de faaliyet yürüten bir askeri araştırma bürosu olan The Defense

esearch Projects Agency (DARPA) [Gelişmiş Savunma Araştırmaları Pro

öceklerden siborglar geliştiriyor. Burada amaç bir sineğin veya hamacuduna elektronik çipler, detektörler ve işlemciler yerleştirerek, oto



eratörün veya bir insanın böceğin hareketlerini kontrol edebilmesini, anderip alabilmesini sağlamak. Böyle bir sinek düşman karargahının rurken en gizli konuşmaları dinleyebilir ve eğer bir örümcek tarafından yaze düşmanın tam olarak ne planladığını aktarabilir.[141] 2006'da Naval Unarfare Çenter (NUWC) [Deniz Kuvvetleri Denizaltı Savaş Merkezi], ABpekbalıkları üretme yönündeki çalışmasını duyurdu: "NUWC, sinir yesinde konak hayvanların davranışlarını kontrol edebilecek bir baliştiriyor." Geliştiriciler su altında denizaltılar ve mayınlar tarafındanektromanyetik alanları, köpekbalıklarının insan yapımı tüm detektörlerdean doğal manyetik alan saptama becerilerinden yararlanarak tespit

muyorlar.[142]

Sapiens de siborglara dönüşüyor. En son çıkan kimi işitme aygıtları "biyonarak tanımlanıyor; bu aygıt kulağın dışında bulunan bir mikrofon aracılığkalayan bir implanttan ibarettir. İmplant, sesleri filtreleyerek insan seslerinbunları elektrik sinyallerine çevirerek, merkezi işitme sinirlerine ve orad

nderiyor.[143]Devlet destekli bir Alman şirketi olan Retina implant, körlerin kısmi gör

zanmasını sağlayabilecek bir retina protezi üzerinde çalışıyor. Bu çalışmzüne küçük bir mikroçip yerleştirmeyi içeriyor. Çipteki fotoseller göze

merek bunu elektrik sinyallerine çeviriyor, bunlar da retinadaki hasar görmcrelerini uyarıyor. Bu hücrelerdeki sinir impulsları da beyni uyararak burvriliyor. Şimdilik bu teknoloji hastaların kendilerini boşlukta tanımlaya

rfleri tanıyabilmelerine hatta yüzleri tanımalarına olanak sağlıyor.[144]

Amerikalı bir elektrikçi olan Jesse Sullivan 2001'de geçirdiği bir kazada iybetti. Rehabilitation Institute of Chicago'nun [Chicago Rehabilitasyonettiği ve sadece düşünceyle hareket ettirebilen iki biyonik kol kullansse'nin beyninden gelen sinirsel sinyaller mikro bilgisayarlar tarafındmutlarına çevriliyor ve kollar hareket ediyor, Jesse kolunu kaldırmak istermal insanın farkında olmadan yaptığı şeyi yapıyor ve kol havaya kalkıyoganik kollardan çok daha sınırlı hareket imkanı sağlıyor ama Jesse'nin ba

aliyetleri yerine getirmesini mümkün kılıyor. Benzer bir biyonik kol,zasında kolunu kaybeden Amerikalı asker Claudia Mitchell'a da takıldı. Bilsa zaman içinde sadece istediğimizde hareket edebilen değil, aynı zamandanyal yollayarak kolunu kaybeden insanlara dokunma hissini de verebilllarımız olacağını söylüyorlar![145]

Bu biyonik kollar, şimdilik organik kollarımıza kıyasla çok iyi alternatima sınırsız gelişme potansiyelleri var. Örneğin biyonik kollar, organik akrk daha güçlü yapılabilir. Dahası, biyonik kolların birkaç yılda bir değiştirilcuttan ayrılarak belli bir mesafeden kullanılabilme avantajları da var.



Kuzey Carolina, Duke Üniversitesi'ndeki araştırmacılar yakın zamayinlerine elektrot yerleştirilmiş makak maymunlarıyla gösterdiler. Elektrotl

nyal toplayarak bu sinyalleri dış aygıtlara aktarıyorlar. Sadece düşüncdenine eklenmiş biyonik kolları ve bacakları kullanmak için eğitilmiş Aur

aymun, kendi iki organik kolunu kullanırken aynı anda düşünce gücüyle vürı bir biyonik kolu kullanmayı başardı. Bazı Hindu tanrıçaları gibi, artık Akolu vardı ve üstelik bu kollar farklı odalarda (hatta şehirlerde) bile bulun

uzey Carolina'daki laboratuvarında oturup bir eliyle sırtını, ikinci elşıyabilir, aynı anda New York'ta da bir muz çalabilirdi (öte yandan, aeyveyi uzaktan yeme becerisi hâlâ bir hayal). Diğer bir makak maymunu 08 yılında Kuzey Carolina'daki sandalyesinden Japonya Kyoto'da bulunyonik bacağı kontrol etmeyi başarınca dünya çapında ün kazandı. Bacaklrmi katı ağırlıktaydı.[146]

Görsel 28: Jesse Sullivan ve Claudia Mitchell el ele. Biyonik kollarının en önemli özelliği düşünceyle Sürgüleme sendromu, bir insanın vücudunun herhangi bir yerini hareket e

pasitesini büyük ölçüde veya tamamen kaybetmesi, buna karşılık bilişsel

duğu gibi kalmasıdır. Bu sendromdan muzdarip hastalar şu ana kadar



reketleriyle iletişim kurabiliyorlardı. Bazı hastaların beyinlerine yerleştirnyal toplayan elektrotlarla, bu sinyalleri sadece harekete değil, kelimelere ç

çalışmalar yürütülüyor; eğer başarılırsa bu sendromla yaşayan hastalar nnyayla doğrudan konuşabilecek ve biz de nihayet teknolojiyi başka

hinlerini okumak için kullanabileceğiz.[147]

Ancak geliştirilmekte olan tüm projeler içinde en devrimci olanı, bir bilgisan beyninin elektrik sinyallerini okumasını sağlayan, hem de aynı auyabileceği elektrik sinyalleri aktaran bir beyin-bilgisayar arayüzü lışmasıdır. Bu tür arayüzler beyni doğrudan internete veya pek çok beyn

ağlayıp bir çeşit beyin interneti kurarsa ne olur? Beynin kolektif bir hafızğrudan erişimi olursa insan hafızasına, bilincine ve kimliğine ne olurrumda örneğin bir siborg bir diğerinin anılarına ulaşabilir. Bu anıları duyr otobiyografide okumak ya da hayal etmek değil, doğrudan sanki kendi bi onları hatırlamaktan bahsediyoruz. Zihinler kolektif hâle geldiğinde kişya toplumsal cinsiyet kimliği gibi kavramlara ne olur? Hayal sizin zihninizlektif bir hayaller deposundaysa kendinizi nasıl bilebilir veya hayalinizisıl gidebilirsiniz?Böyle bir siborg artık insan değildir, hatta organik bile değildir, tamame

ydir. Bu yaratık o kadar farklı olacaktır ki, bunun felsefi, psikolojik veya siyan anlamamız mümkün değildir.

aşka Bir Hayataşamın yasalarını değiştirmenin bir üçüncü yolu da tamamen inorganiratmaktır. Bunun en belirgin örnekleri bağımsız olarak evrim geçirebilenogramları ve virüsleridir.Genetik programlama, bugün bilgisayar dünyasının en ilginç alanlarından

netik evrimin yöntemlerini taklit etmeye çalışır. Pek çok programcı, yaağımsız olarak öğrenebilen ve kendisini evrim yoluyla geliştirebilen bzmanın hayalini kuruyor. Bu durumda programcı bir primum mobile, yani ilk ha

ren olacaktır, yarattığı şeyse ne yaratıcısının ne de başka bir insanın önnlere doğru evrilebilecektir.Böyle bir programın prototipi aslında mevcuttur, bunlara bilgisayar vir

ternette yayıldıkça virüs kendisini milyonlarca kez çoğaltır, bu esnada dogramları tarafından kovalanır ve siber uzayda bir yer edinebilmek için diğekabet eder. Bir gün virüs kendini çoğaltırken bir hata, bilgisayar rçekleşmiş bir mutasyon oluşur. Mutasyon, insan mühendisinin virüsü man zaman rastgele çoğaltım hataları yapması yönünde programlamasın

stgele bir hatadan kaynaklanabilir. Eğer şans eseri, modifiye edilmiş



lgisayarlara sızma yeteneğini kaybetmeden antivirüs programlarındanaşarabiliyorsa, siber uzayda yayılacaktır. Bu durumda mutantlar hayatta eyeceklerdir. Zaman geçtikçe siber uzay kimsenin yaratmadığı ve inorgçiren yepyeni virüslerle dolacaktır.Bunlara yaşayan yaratıklar denebilir mi? Bu "yaşayan yaratıklar"dan ne

ağlı. Bu virüsler organik evrimin yasalarından ve sınırlarından tamamen bar evrimsel sürecin ürünleridir.

Diğer bir ihtimali düşünelim. Farz edin ki, beyninizi taşınabilir bir pyalayabiliyor ve onu dizüstü bilgisayarınızda çalıştırabiliyorsunuz. Bilgisar Sapiens gibi düşünüp hissedebilir mi? Eğer öyleyse, bu siz mi olursunuz ri mi? Bilgisayar programcıları bilgisayar kodlarından oluşan ve kendi blinci ve hafızasıyla tamamen yeni bir dijital zihin yaratırsa ne olurlgisayarınızda çalıştırdığınızda bu bir kişi mi olacaktır? Öyleyse programı

u bir cinayet midir?Kısa süre içinde bu gibi soruların cevaplarını bulabiliriz. 2005'te kuruain Project [İnsan Beyni Projesi] beyindeki sinir ağlarını temsil edenvrelerle dolu bir insan beyninin tamamını bir bilgisayarın içinde yenidendefliyor. Projenin yöneticisi, eğer yeterince mali destek verilirse, on ya nde bir bilgisayarın içinde yer alan ve bir insan gibi konuşup davranabilesan beynine sahip olabileceğimizi söylüyor. Bu proje başarılı olursa, döroyunca organik bileşenlerin sınırlı dünyasında gezindikten sonra, yaşamın uk hayallerimizin ötesinde şekillenmeye hazır hâlde inorganik dünyanın ılacağı anlamına geliyor. Elbette tüm akademisyenler zihnin günümüz bilgnzer biçimde çalıştığı fikrine katılmıyorlar (eğer öyleyse, günümüz bilgisa

müle edemeyebilir). Ama yine de bunu denemeden bu olasılığı reddetmğil. Ayrıca bu proje 2013'te Avrupa Birliği'nden 1 milyar euro ödenek aldı.[148]

ekillikmdilik bu yeni fırsatların çok küçük bir bölümü gerçekleşti. Yine de

nyası, daha şimdiden kültürün kendisini biyolojinin zincirlerinden nyadır. Sadece etrafımızdaki dünyayı değil, her şeyden önce kendi bedenlhinlerimizin içindeki dünyayı değiştirebilme becerimiz ışık hızıyla ilerliyha çok faaliyetimiz her zamanki biçimlerinden kurtuluyor. Avukatlar mahmlik konularını, hükümetler sağlık ve eşitlik kavramlarını, spor kulüpleri vrumlar "fair play" ve başarı kavramlarını gözden geçirmeli, emeklilik fyasaları da kendilerini 60 yaşın artık 30 yaş gibi olacağı yeni bir düarlamalıdır. Tüm bu kurumlar biyomühendislik, siborglar ve inorganik y

lmecelerle baş etmek zorundadır.



İlk insan genomu haritasını çıkarmak 15 yıl sürdü ve 3 milyar dolaraugünse bir insanın DNA'sını birkaç haftada ve birkaç yüz dolara haritalayab49] Kişiselleşmiş tıp çağı da (tedaviyi DNA'ya göre ayarlayan ilaçlar) artrumdadır. Aile doktorunuz, yakında size kalp krizi riskinizin olmadığını raciğer kanseri geçirme ihtimaliniz olduğunu söyleyebilir. Ayrıca insanl'sinde işe yarayan bir ilacın sizde etkili olmayacağını ve çoğu insan için ö

zin için doğru tedavi anlamına gelen başka bir ilacı kullanmanız yleyebilir. Mükemmele yakın tıbba artık çok yakınız.Öte yandan, tıbbi gelişmeler de yeni etik tartışmalara yol açacaktır.ahremiyet gibi meşakkatli bir konunun DNA'yla ilgili yönleriyle uğraşılıketleri DNA taramalarımızı isteme ve eğer genetik yapımızda dikkat

meye yönelik bir eğilim keşfederlerse primlerimizi yükseltme hakkına sahı? Veya potansiyel işverenlere özgeçmişimizi değil de DNA'mızı mı görekecek? Bir işveren, DNA'sı daha iyi olduğu için bir başkasına öncelik ta

eya bu durumda "genetik ayrımcılık"tan dava açabilecek miyiz? Bir şirket yya organ yaratıp bunun DNA diziliminin patentini alabilecek mi? Birininhip olabilmesi mümkündür, peki bir türün tamamına sahip olması mümküni?Bu tür ikilemler, Gılgamış Projesi'nin ve potansiyel süper insanlar yaratab

mkanlarımızın etik ve toplumsal yansımaları yanında çok önemsiz kalacakları Evrensel Bildirgesi, dünyanın dört bir yanında devletlerin yürütogramlar, ulusal sağlık güvencesi programları ve anayasalar, bir ülkenin tüil tıbbi tedavi sağlaması gerektiğini savunurlar. İlaçların asıl hedefi lemek ve tedavi etmek olduğu sürece sorun yoktur. Peki, tıp insanlaelliklerini geliştirmekle uğraşmaya başlayınca neler olabilir? Tüm inlişmiş özelliklere hakkı olacak mı, yoksa yeni bir süper insan seçkinlertaya?Geç modern çağdaki dünyamız, tarihte ilk defa tüm insanların temelde eşi

dia etmekle gururlanırken, tarihteki en eşitsiz toplumu kurma ihtimali çrih boyunca üst sınıflar hep alt sınıflardan daha akıllı, daha güçlü vduklarını iddia ettiler, ama çoğunlukla kendilerini kandırıyorlardı. Fakiresinde doğan bir bebeğin kralın oğlu kadar zeki olma ihtimali hep vardı

mkanlarla, üst sınıfların bu kibri artık gerçeğe dönüşebilir.Zira bu bilimkurgu değil. Çoğu bilimkurgu hikayesi, bizimle tama

elliklere sahip olan Sapiens'in, lazer tabancaları ve ışık hızında ilerleymileri gibi üstün teknolojilere sahip olduğunu anlatır. Bu hikayelerdeki etilemler kendi dünyamızdan alınmıştır ve geleceğe yönelik duygusal verilimleri yansıtır. Oysa gelecekteki teknolojilerin asıl potansiyeli,Homo sap

dece silahlarla araçları değil, duyguları ve arzuları da dahil, ğiştirebilmesinde yatar. Hep genç kalacak, cinselliği olmayan, diğer



şüncelerini doğrudan paylaşabilen, odaklanma ve hatırlama becerileri bizitı olan, asla sinirlenmeyen veya üzülmeyen ama öte yandan bizim emediğimiz duygulara ve arzulara sahip bir siborgun yanında uzay gemisi nBilimkurgu böyle bir gelecek resmi çizemez, çünkü kesin bir tasvir, do

gılanamaz olacaktır. Bu tür bir süper siborgu konu alan bir film yapeandertaller içinHamlet'i tekrar çekmek gibidir. Muhtemelen, dünyanın geendileriyle aramızdaki fark, bizimle Neandertallerin arasındaki farktan faz

z de Neandertaller de en azından insanız, oysa bizim torunlarımız tanrı gibiFizikçiler Big Bang'i bir tekillik olarak anlatırlar, doğanın bilinen çbirinin var olmadığı andır. Zaman bile mevcut değildir, dolayısıyla da biang'den "önce" var olduğunu iddia etmek mantıksızdır. Yeni bir tekilliğe hızlabiliriz ve o noktada o ana kadar dünyamıza anlam veren tüm kavramlakekler, kadınlar, sevgi ve nefret) geçersiz olacaktır; o noktadan sonra oluşazim için anlamsız olacaktır.

rankenstein Kehaneti18'de Mary Shelley, yarattığı yapay varlık kontrolden çıkıp ortalığı mahvedsanının hikayesi olanFrankenstein'ı yayımladı. Son iki yüz yılda bu hikaye sayçimde tekrar tekrar anlatıldı ve yeni bilimsel mitolojimizin temel taşlaline geldi. İlk bakışta, Tanrı rolünü oynarsak ve yaşamı tasarlamaya kalkakilde cezalandırılacağımız konusunda bizi uyaran Frankenstein hikayesiha derin bir anlamı da vardır.Frankenstein miti,Homo sapiens'i son günlerinin hızla yaklaştığı konusunda ukayeye göre, bir nükleer veya çevre felaketi araya girmezse, teknolojik gelsa süre içindeHomo sapiens'in yerini başka varlıkların alacağını ve bunlarıziksel değil bilişsel ve duygusal olarak çok başka bir dünyaya ait olacağınoğu Sapiens bunu rahatsız edici bulur, çünkü gelecekte insanların bizim gibzlı uzay gemileriyle bir gezegenden diğerine seyahat edeceğine inanılırzim gibi duyguları ve kimlikleri olan varlıkların olmayabileceği, yerimizi

ha becerikli yabancı formların alabileceği ihtimali üzerine düşlanmıyoruz.Her nedense, doktor Frankenstein'ın korkunç bir canavar yarattığı ve rtarmak için bu yaratığı öldürmek zorunda olduğumuz fikri bizi rahatlatıyo

u şekilde anlatmayı seviyoruz çünkü böylelikle bizim en iyi varlık olduğumha iyisinin hiç olmadığını ve hiç olmayacağını ifade ediyoruz. Bizi yerimnündeki tüm girişimler başarısızlığa uğrayacaktır, bedenlerimiz geliştirilebsan ruhuna dokunulamayacaktır.

Bilim insanlarının beden üzerinde yaptığı mühendisliği ruh üzerinde de yau şekilde gelecekteki Dr. Frankenstein'ların bizden çok daha üstün,



eandertallere baktığımız gibi küçümseyerek bakacak bir şey yaratabilecendirmemiz biraz zor olacaktır.

* * *

ünümüz Dr. Frankenstein'larının bu kehaneti gerçekleştirip gerçekleştirmelemeyiz. Gelecek belirsizdir ve şu son birkaç sayfadaki öngörülerrçekleşmesi gerçekten çok şaşırtıcı olur. Tarih bize, hemen önümüzde drünen şeylerin öngörülmeyen engeller yüzünden gerçekleşemeyebileceğinrine bambaşka, hayal bile edilemeyen senaryoların devreye girebileceğini40'larda nükleer çağ başladığında, 2000 yılındaki nükleer dünya hakkın

hmin yapılmıştı. Sputnik ve Apollo 11 dünyanın hayal gücünü ateşlediğiz yılın sonuna gelinmeden insanların koloniler halinde Mars veya şayacağını düşünmüştü. Bu öngörülerin çok azı gerçekleşti, öte yandan kimgörmemişti.

Dolayısıyla gelecekte dijital varlıkların açabileceği davalar için sorumlulumaya kalkışmayın şimdilik. Yukarıdaki bu fanteziler (veya kabuslar) sadearmak içindi. Ciddiye almamız gereken şeyse tarihin bir sonraki aşaması

knolojik ve örgütsel dönüşümler değil, insan bilinci ve kimliği üzerine dki eden dönüşümler içereceğidir. Üstelik bu dönüşümler o kadar temelden ozzat "insan" kavramını bile sorgulatacaktır. Bu gerçekleşene dek ne kadar? Kimse bilemiyor. Daha önce de belirtildiği gibi, bazıları 2050 yılında kiümsüz (a-mortal) olacaklarını iddia ediyor, daha ılımlı öngörülerse gelecek yü

n yıldan bahsediyorlar. Sapiens tarihinin 70 bin yıllık perspektifinden bakn yıl nedir ki?Eğer Sapiens tarihi sona erecekse, Sapiens'in son nesillerinden birine m

zler zamanımızı şu son soruyu cevaplamaya ayırmalıyız: Neye dönüşmekuman Enhancement [İnsan Geliştirme] sorusu olarak da bilinen bu soryasetçileri, filozofları, akademisyenleri ve sıradan insanları meşgul rtışmaları önemsiz kılıyor. En nihayetinde, günümüzün dinler, ideolojiler,nıflar arasındaki tartışmalarıHomo sapiens'le birlikte yok olacak. Bizden sonrarçekten farklı bir bilinç seviyesinde olurlarsa (veya bilincin ötesinde, bgılayamadığımız bir şeylere sahip olurlarsa) Hıristiyanlığın veya İslamın olmesi, toplumsal örgütlenmelerinin komünist veya kapitalist olmnsiyetlerinin erkek ve dişi olması ihtimali çok düşüktür.

Yine de, bu tanrıların en azından ilk nesilleri kendilerini tasarlayan ltürel fikirleri tarafından şekillendirilmiş olacağından tarihteki büyük emlidir. Bu yaratıklar kapitalizmin mi, yoksa İslamın veya feminizmin bkillendirilmiş olacak? Bu soruya verilecek cevap olayların gelişimini bambrükleyebilir.



Çoğu insan bunları düşünmemeyi tercih eder. Biyoetik bile bunlar yerinevap vermeyi tercih ediyor: "Neyi yapmak yasaktır?" İnsanlar üzerinde yapılneyler kabul edilebilir mi? Ya da kürtajla alınmış fetüsler üzerinde? Veya koyunları kopyalamak etik midir? Ya şempanzeler? Peki ya insanlar? Buemli sorular ama bir anda frene basarakHomo sapiens'i başka tür bir yavirebilecek bilimsel projeleri durduracağımızı ummak çok naif kaçar,ojelerin hepsi ölümsüzlüğün arayışıyla, yani Gılgamış Projesiyle ayrılama

e geçmiştir. Bilim insanlarına neden genomu incelediklerini, bir beyniağlamaya çalıştıklarını veya bir bilgisayara zihin yüklemeye çalıştıklarını somen hemen aynı standart cevabı alırsınız: hastalıkları tedavi edebilmek vrtarmak için. Bir bilgisayarın içinde zihin yaratmanın sonuçları psikiyatrikileştirmekten çok daha ciddi olsa da, hepsi bu cevabı verecektir; buna kemez. İşte bu yüzden Gılgamış Projesi bilimin amiral gemisidir ve biliminyi haklı çıkarır. Dr. Frankenstein da Gılgamış'ın omuzlarına tutunmuş dulgamış'ı durdurmak imkansız olduğundan Frankenstein'ı durdurmak da imkTek yapabileceğimiz gittikleri yönü değiştirmeye çalışmaktır. Kısa süre i

eklerimizi de şekillendirebileceğimizden, belki de bizden cevap bekleyenru, "Neye dönüşmek istiyoruz?" değil, "Neyi istemek istiyoruz?"dur. Bu sorpermeyenler muhtemelen soru üzerinde yeterince düşünmemiştir.



Sonsöz

Tanrıya Dönüşen Hayvan

BİN YIL ÖNCE,HOMO SAPIENS hâlâ Afrika'nın bir köşesinde kendi işiyle meşemsiz bir hayvandı. İlerleyen bin yıllarda kendisini tüm gezegenin efeosistemin baş belasına çevirecek dönüşümü gerçekleştirdi. Bugün ise bir lmenin, sadece ebedi gençliğin değil, yaratmak ve yok etmek gibi ilahi becçirmenin arifesinde.Maalesef dünyadaki Sapiens rejimi şu ana kadar gurur duyabileceğimiz ç

etmedi. Etrafımızı şekillendirdik, gıda üretimini artırdık, şehirlemparatorluklar kurduk, çok uzak ve geniş ticaret ağları oluşturduk, ama düny

alttık mı? Tekrar vurgulamakta fayda var, insan gücündeki büyük artış bpiens'in durumunu daha iyi hâle getirmedi ve genellikle diğer hayvanlara ılar çektirdi.Geçtiğimiz on yıllarda nihayet insanların durumuyla ilgili bazı somut

ğlayabildik ve kıtlığı, salgınları ve savaşı azaltabildik. Öte yandan, diğer rumu her zamankinden de hızlı kötüleşiyor ve insanların durumundaki düm çok yeni, hem de kesinlikle emin olmak için henüz çok erken.Dahası, insanların yapabildikleri olağanüstü şeylere rağmen hedeflerimiz

min değiliz ve her zamanki kadar memnuniyetsiziz. Kano ve kadırgalardmilere ve uzay mekiklerine vardık ama kimse nereye gittiğimizi bilmmankinden daha güçlüyüz ama bunca güçle ne yapacağımızı bilmiyoruztüsü, insanlar her zamankinden daha sorumsuz gibiler. Uymamız gereksalar fizik yasaları ve kendi kendini yaratmış küçük tanrılar olarak kimrmiyoruz. Diğer hayvanları ve etrafımızdaki ekosistemi sürekli mahve

unun karşılığında sadece kendi konforumuzu ve eğlencemizi düşünüyormin de olmuyoruz.Ne istediğini bilmeyen, tatminsiz ve sorumsuz tanrılardan daha tehlik

abilir mi?



Görsel Listesi

aritalarHomo sapiens dünyayı fethediyor.Tarım devrimlerinin yerleri ve tarihleri.1450 yılında dünya.Hıristiyanlık ve İslamın Yayılışı.Budizmin Yayılışı.İspanyol işgali döneminde Aztek ve İnka imparatorlukları.

örsellerChauvet Mağarası'nda bir insanın el izi. ©Imagebank/Gettyimages Israel.

Homo rudolfensis, Homo erectus ve Homo neanderthalensis'in mokonstrüksiyonları. ©Visual/CorbisBir Neandertal çocuğun temsili maketi. ©Anthropologisches Institut un

niversitât Zürich.Mamut fildişinden yapılmış bir "aslan adam" (veya "aslan kadın

manya'daki Stadel mağarasından. Fotoğraf: Thomas Stephan. ©Ulmer MusPeugeot Aslanı, Fotoğraf: Itzik Yahav.Kuzey İsrail'den, 50 yaşındaki bir kadın ve yanındaki küçük köpeğin i

ulunduğu 12 bin yıllık bir mezar. Fotoğraf: The Prehistoric Man Museua'ayan Baruch.Lascaux Mağarası'ndan bir resim. Yaklaşık 15-20 bin yıl önce. ©Visual/CorArjantin'deki "Eller Mağarasından el izleri, yaklaşık MÖ 7000. ©Visual/CoMısır'da bir mezarda bulunan, eski tarımcıların yaşamını betimleyen bir d

Visual/Corbis. Göbekli Tepe'deki anıt yapılardan birinin kalıntıları. ©Deutsches Archstitut

. Bir çift öküz tarla sürüyor, bir Mısır mezarından bir resim, MÖ 1200. ©Vi. Modern bir buzağı. ©Anonymous for Animal Rights

. Uruk şehrinden idari bir metin yazılı bir kil tablet. Aşağı yukarı MÖ 340hoyen Collection, Oslo and London, 1717. http://www.schoyencollection.co. Andlar'dan, 12. yüzyıldan kalma bir quipu. ©The Schoyen Collectio

ondon, MS 718.http://www.schoyencollection. com/. Fransa Kralı 14. Louis'nin resmi bir portresi. ©Reunion des musees nationot

. Barack Obama'nın resmi bir portresi. ©Visual/Corbis

http://www.schoyencollection/



. Mekke'de Kabe'yi tavaf eden hacılar. ©Visual/Corbis

. Mumbay'daki Chhatrapati Shivaji tren istasyonu. Fotoğraf: tp://en.wikipedia.org/wiki/File:Victoria_Terminus,_Mumbai.jpg. Taj Mahal. ©Guy Gelbgisser Asia Tours.. Nazi propaganda posteri. Library of Congress, Bildarchiv Preussischer K

nited States Holocaust Memorial Museum, ©Roland Klemig'in izniyle kulla. Nazi karikatürü. Fotoğraf: Boaz Neumann. Kladderadatsch 49 (1933), s. 7

. Alamogordo. 16Temmuz 1945, sabah05:29:53. ©Visual/Corbis. 1459 yılından kalma Avrupa'da çizilmiş bir dünya haritası. ©British Lihelfmark Add. 11267.. Salviati Dünya Haritası, 1525. ©Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziaed. Palat. 249 (mappa Salviati). Ticari bir yumurta çiftliğinde bant üzerindeki tavuklar. ©Anonymous ghts. Harlow deneyi. ©Photo Researchers / Visualphotos.com. Bilim insanlarının inek kıkırdağı hücreleri kullanarak sır tında "kulak" büre. ©Charles Vacanti. Jesse Sullivan ve Claudia Mitchell el ele. ©Imagebank/Gettyimages Israe

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Victoria_Terminus,_Mum-bai.jpg



[1] Gibbons, "Food for Thought: Did the First Cooked Meals Help Fuel the Drama the Evolutionarof the Human Brain?",Science, cilt: 316, sayı: 5831 (2007), s. 1558-1560.

[2] Burada ve kitabın ilerleyen bölümlerinde Sapiens dilinden bahsederken türümüzün temel dil yet bahsediyorum, herhangi bir diyalektten değil. İngilizce, Hintçe ve Çince gibi dillerin hepsi Sapiens dtürleridir. Anlaşıldığı kadarıyla Bilişsel Devrim'in gerçekleştiği dönemde bile Sapienslerin birbirdiyalektleri vardı.

[3] Robin Dunbar,Grooming, Gossip, and the Evolution of Language, Cambridge, Mass.: Harvard University 1998.

[4] Frans de Waal,Chimpanzee Politics: Power and Sex among Apes, Baltimore: Johns Hopkins University 2000; Frans de Waal,Our Inner Ape: A Leading Primatologist Explains Why We Are Who We Ar New YoRiverhead Books, 2005; Michael L. Wilson ve Richard W. Wrangham, "Intergroup Relations in Ch Annual Review of Anthropology, sayı: 32 (2003), s. 363-392; M. McFarland Symington, "Fission-FuOrganization in Ateles and Pan", International Journal of Primatology, cilt: 11, sayı: 1 (1990), s. 49; CChapman ve Lauren J. Chapman, "Determinants of Groups Size in Primates: The Importance of TrOn the Move: How and Why Animals Travel in Groups, Sue Boinsky ve Paul A. Garber (ed.), Chicago: Unof Chicago Press, 2000.

[5] Dunbar,Grooming, Gossip, and the Evolution of Language, s. 69-79; Leslie C. Aiello ve R. I. M. D

"Neocortex Size, Group Size, and the Evolution of Language",Current Antropology, cilt; 34, sayı; 2(1993), Bu yaklaşımın eleştirisi için bkz. Christopher McCarthy vd., "Comparing Two Methods for EstimatiSize",Human Organization, cilt: 60, sayı: 1 (2001), s. 32; R. A. Hill ve R. I. M. Dunbar, "Social NetHumans",Human Nature, cilt: 14, sayı: 1(2003), s. 65.

[6] Yvette Taborin, "Shells of the French Aurignacian and Perigordian",Before Lascata: The Complete RecEarly Upper Paleolithic, Heidi Knecht, Anne Pike-Tay ve Randall White (ed.), Boca Raton: CRC Pre211-28.

[7] G. R. Summerhayes, "Application of PIXE-PIGME to Archaeological Analysis of ChanginObsidian Üse in West New Britain, Papua New Guinea", Archaeological Obsidian Studies: Method anSteven M. Shackley (ed.), New York, Plenum Press, 1998, s. 129-58.

[8] Christopher Ryan ve Cacildajethâ,Sex at Dawn: The Prehistoric Origins of Modern Sexuality, New YoHarper, 2010; S. Beckerman ve P. Valentine (ed.),Cultures of Multiple Fathers. The Theory and PracticePalemity in Lowland South America, Gainesville: University Press of Florida, 2002.

[9] Noel G. Butlin,Economics and the Dreamtime: A Hypothetical History, Cambridge: Cambridge UnivePress, 1993, s. 98-101; Richard Broome, Aboriginal Australians, Sydney: Allen & Unwin, 2002, s. 15; WHowell Edwards, An Introduction to Aboriginal Societies, Wentworth Falls, N.S.W.: Social Science Press,52.

[10] Fekri A. Hassan,Demographic Archaeology, New York: Academic Press, 1981, s. 196-99; LewiBinford,Constructing Frames of Reference: An Analytical Method for Archaeological Theory BuildGatherer and Environmental Data Sets, Berkeley: University of California Press, 2001, s. 143.

[11] Bir "olasılıklar evreni", bir toplumun çevresel, teknolojik ve kültürel sınırlamaları dahilinde, oaçık tüm inançlar, pratikler ve deneyimler yelpazesi anlamına gelir. Her toplum ve her birey, bu oküçük bir bölümünü keşfeder.

[12] Brian Hare, The Genius of Dogs: How Dogs Are Smarter Than You Think, Dutton: Penguin Group, 2013.

[13] Christopher B. Ruff, Erik Trinkaus ve Trenton W. Holliday, "Body Mass and Encephalization inHomo",Nature, sayı: 387 (1997). s. 173-176; M. Henneberg ve M. Steyn, "Trends in Cranial C

Cranial Index in Subsaharan Africa During the Holocene", American Journal of Human Biology, cilt: 5, say(1993), s. 473-79; Drew H. Bailey ve David C Geary, "Hominid Brain Evolution: Testing Climatic, E



Social Competition Models",Human Nature, sayı: 20 (2009), s. 67-79; Daniel J. Wescott ve Richard"Assessing Craniofacial Secular Change in American Blacks and Whites Using Geometric Morphometry", Mo Morphometrics in Physical Anthropology: Developments in Primatology. Progress and Prospects Dennis E. S(ed.),New York: Plenum Publishers, 2005, s. 231-45.

[14] Nicholas G. Blurton Jones vd., "Antiquity of Postreproductive Life: Are There Modern ImpacGatherer Postreproductive Life Spans?", American Journal of Human Biology, cilt: 14 (2002), s. 184-205.

[15] Kim Hill ve A. Magdalena Hurtado, Ache Life History: The Ecology and Demography of a ForaNew York: Aidine de Gruyter, 1996, s. 164, 236.

[16] Hill ve Hurtado, Ache Life History, s. 78.

[17] Vincenzo Formicola ve Alexandra P. Buzhilova, "Double Child Burial from Sunghir (Russia): PInferences for Upper Paleolithic Funerary Practices", American Journal of Physical Anthropology, cilt: 124, say(2004), s. 189-98; Giacomo Giacobini, "Richness and Diversity of Burial Rituals in the UppeDiogenes cilt: 54, sayı: 2 (2007), s. 19-39.

[18] Bunun yanında iskeletlerinde şiddet izi görülen on sekiz eski Tunalının tamamının şiddetten ölmedilebilir. Bazıları yalnızca yaralanmıştır. Gerçi bu yumuşak dokuları yaralananları ve savaşın gyoksunluklarından kaynaklı ölümleri dengelemektedir.

[19] J. N. Thorpe, "Anthropology, Archaeology, and the Origin of Warfare",World Archaology, cilt: 35, say(2003), s. 145-65; Raymond C. Kelly,Warless Societies and the Origin of War, Ann Arbor: University of MicPress, 2000; Azar Gat,War in Human Civilization, Oxford: Oxford University Press, 2006; Lawrence HWar before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage, Oxford: Oxford University Press, 1996; Slavom"Stone Age Warfare", Ancient Warfare: Archaeological Perspectives, John Carman ve Anthony Harding Stroud: Sutton Publishing, 1999, s. 57-73.

[20] James F. O'Connel ve Jim Allen, "Pre-LGM Sahul (Pleistocene Australia - New Guinea) and thof Early Modern Humans",Rethinking the Human Revolution: New Behavioural and Biological PerspOrigin and Dispersal of Modern Humans Paul Mellars, Ofer Bar-Yosef, Katie Boyle (ed.), Cambridge: MInstitute for Archaeological Research, 2007, s. 395-410; James F. O'Connel ve Jim Allen, "WhenFirst Arrived in Grater Australia and Why Is It Important to Know?",Evolutionary Anthropology, cilt: 6, say(1998), s. 132-46; James F. O'Connel ve Jim Allen, "Dating the Colonization of Sahul (Pleistocene Guinea): A Review of Recent Research", Journal of Radiological Science, cilt: 31, sayı: 6 (2004), s. 835-53Erlandson, "Anatomically Modern Humans, Maritime Voyaging, and the Pleistocene ColonizaAmericas",The first Americans: the Pleistocene Colonization of the New World, Nina G. Jablonski(ed.),Francisco: University of California Press, 2002, s. 59-60, 63-64 Jon M Erlandson ve Torben C RicMeets Marine Ecology: The Antiquity of Maritime Cultures and Human Impacts on Marine FiEcosystems", Annual Review of Marine Science, sayı: 2 (2010), s. 231-51; Atholl Anderson, "Slow BChina: Issues in the Prehistory of Indo-China Seafaring", Modern Quatemary Research in Southeast Asia sayı:(2000), s. 13-50; Robert G. Bednarik, "Maritime Navigation in the Lower and Middle PaleolithiEarth a

Planetary Sciences, sayı: 328 (1999), s. 559-60; Robert G. Bednarik, "Seafaring in the PleistoceneCambri Archaeological Journal, cilt: 13, sayı: 1 (2003), s. 41-66.

[21] Timothy F. Flannery,The Future Eaters: An Ecological History of the Australasian Lands and PoMelbourne, Vic.: Reed Books Australia, 1994; Anthony D. Barnosky vd., "Assessing the CaPleistocene Extinctions on the Continents",Science, cilt: 306, sayı: 5693 (2004), s. 70-75; Bary W. BrookM. J. S. Bowman, "The Uncertain Blitzkrieg of Pleistocene Megafauna", Journal of Biogeography, cilt: 31, say(2004), s. 517-23; Gifford H. Miller vd., "Ecosystem Collapse in Pleistocene Australia and a HuMegafaunal Extinction",Science, cilt: 309, sayı: 5732 (2005), s. 287-90; Richard G. Roberts vd., "New Last Australian Megafauna: Continent Wide Extinction about 46,000 Years Ago",Science, cilt: 292, sayı: (2001), s. 1888-92.

[22] Stephen Wroe ve Judith Field, "A Review of Evidence for a Human Role in the Extinction o



Megafauna and an Alternative Explanation",Quatemary Science Reviews, cilt: 2 5, sayı: 21-22 (2006), s 269Barry W. Brooks vd., "Would the Australian Megafauna Have Become Extinct If Humans Had Nevthe Continent? Comments on 'A Review of the Evidence for a Human Role in the Extinction oMegafauna and an Alternative Explanation' by S. Wroe and J. Field",Quatemary Science Reviews, cilt: 26, sayı(2007), s. 560-564; Chris S. M. Turney vd., "Late-Surviving Megafauna in Tasmania, Australia, ImInvolvement in their Extinction",Proceedings of the National Academy of Sciences, cilt: 105, sayı: 34 (20012150-53.

[23] John Alroy, "A Multispecies Overkill Simulation of the End-Pleistocene Megafaunal MassScience, cilt: 292, sayı: 5 523 (2001), s. 1893-96; O'Connel ve Allen, "Pre-LGM Sahul", s. 400-1.

[24] L. H. Keeley, "Proto-Agricultural Practices Among Hunter-Gatherers: A Cross-Cultural SuLHunters, First Farmers: New Perspectives on the Prehistoric Transitionto Agriculture, T. Douglas Price ve ABirgitte Gebauer (ed.), Santa Fe, N.M.: School of American Research Press, 1995, s. 243-72; R. JFarming", Australian Natural History, cilt: 16 (1969), s. 224-28.

[25] David J. Meltzer,First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America, Berkeley: University of CaliPress, 2009.

[26] Paul L. Koch ve Anthony D. Barnosky, "Late Quaternary Extinctions: State of the Debate",The AnnReview of Ecology, Evolution, and Systematics, cilt: 37 (2006), s. 215-50; Anthony D. Barnosky vd., "Ass

Causes of Late Pleistocene Extinctions on the Continents", s. 70-5.[27] Harita temel olarak şu esere dayalıdır: Peter Bellwood,First Farmers: The Origins of Agricultural Malden: Blackwell Pub., 2005.

[28] Jared Diamond,Tüfek, Mikrop ve Çelik, çev. Ülker İnce, Ankara: Tübitak Yayınları, 2002.

[29] Azar Gat,War in Human Civilization, Oxford: Oxford University Press, 2006, s. 130-131; Robert ve Drew H. Bailey, "Body Counts in Lowland South American Violence",Evolution and Human Behavior, cilt; (2013), s. 29-34.

[30] Katherine A. Spielmann, "A Review: Dietary Restriction on Hunter-Gatherer Women and the Ifor Fertility and Infant Mortality",Human Ecology, cilt: 17, sayı: 3 (1989), s. 321-45. Ayrıca bkWinterhalder and Eric Alder Smith, "Analyzing Adaptive Strategies: Human Behavioral EcologyFive",Evolutionary Anthropology, cilt: 9, sayı: 2 (2000), s. 51-72.

[31] Alain Bideau, Bertrand Desjardins ve Hector Perez-Brignoli (ed.),Infant and Child Mortality in theOxford: Clarendon Press, 1997; Edward Anthony Wrigley vd.,English Population History from Reconstitution, 1580-1837, Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 295-96,303.

[32] Manfred Heun vd., "Site of Einkom Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprints",Science, c278, sayı: 5341 (1997), s. 1312-14.

[33] Charles Patterson,Eternal Treblinka: Our Treatment of Animals and the Holocaust, New York: Lantern Bo2002, s. 9-10; Peter J. Ucko ve G.W. Dimbleby (ed.),The Domestication and Exploitation of Plants andLondra: Duckworth, 1969, s. 259.

[34] Avi Pinkas (ed.),Farmyard Animals in lsrael - Research, Humanism and Activity, Rishon Le-Ziyyon:Association for Farmyard Animals, 2009 [İbranice], s. 169-199; "Milk Production - the Cow" [TDairy Council: http://www.milk.org.il/cgi-webaxy/sal/sal. (22 Mart 2012'de erişildi).

[35] Edward Evan Evans-Pritchard,The Nuer: A Description of the Modes of Livelihood and Political InNilotic People, Oxford: Oxford University Press, 1969; E. C. Amoroso ve P.A. Jewell, "The ExploiMilk-Ejection Reflex by Primitive People", Man and Ca ttle: Proceedings of the Symposium on Domesti

Royal Anthropological Institute, 24-26May 1960, A, E. Mourant ve F. E. Zeuner(ed.), Londra: TheAnthropological Institute, 1963, s. 129-34.



[36] Johannes Nicolaisen,Ecologyand Culture of the Pastoral Tuareg, Kopenhag: National Museum, 1963, s

[37] Angus Maddison,The World Economy, cilt: 2, Paris: Development Centre of the Organization of ECooperation and Development, 2006, s. 636; "Historical Estimates of World Population", U.S. Cehttp://www.census.gov/ipc/www/worldhis.html (10 Aralık 2010'da erişildi).

[38] Robert B. Mark,The Origins of the Modern World: A Global and Ecological Narrative, Lanham, MRowman & Littlefield Publishers, 2002, s. 24.

[39] Raymond Westbrook, "Old Babylonian Period", A History of Ancient Near Eastern Law, cilt: 1, Raym

Westbrook (ed.), Leiden: Brill, 2003, s. 361-430; MarthaT. Roth,Law Collections from Mesopotamia a Minor, 2. Baskı, Atlanta: Scholars Press, 1997, s. 71-142; M. E. J. Richardson,Hammurabi's Laws: Text, Tranand Glossary, Londra: T & T Clark International, 2000.

[40] Roth,Law Collections from Mesopotamia, s. 76.

[41] Roth,Law Collections from Mesopotamia, s. 121.

[42] Roth,Law Collections from Mesopotamia, s. 122-23.

[43] Roth,Law Collecticms, s. 133-34.

[44] Constance Brittaine Bouchard,Strong of Body, Brave and Noble: Chivalry and Society in MedNew York: Cornell University Press, 1998, s. 99; Mary Martin McLaughlin, "Survivors and Surrogaand Parents from the Ninth to Thirteenth Centuries", Medieval Families: Perspectives on Marriage, HouChildren, Carol Neel (ed.), Toronto: University of Toronto Press, 2004, & 81; Lise E. Hull,Britain's MediCastles, Westport: Praeger, 2006), s. 144.

[45] Marcia ve Robert Ascher, Mathematics of the Incas- Code of the Quipu, New York: Dover Publications, 1

[46] Gary Urton,Signs of the Inka Khipui Austin; University of Texas Press, 2003); Galen Brokaw, A History ofKhipu, Cambridge: Cambridge University Press, 2010.

[47] Akkadca konuşma dili olduktan sonra bile, Sümerce yönetim dili, dolayısıyla da yazı dili olarak sebeple yazıcı olmak isteyenler Sümerce konuşmak zorundaydı.

[48] Stephen D. Houston (ed.),The First Writing: Script Invention as History and Process (Cambridge: CambrUniversity Press, 2004), 222.

[49] Sheldon Pollock, "Axialism and Empire", Axial Civilizations and World History, Johann P. Arnason, SEisenstadt ve Björn Wittrock (ed.), Leiden: Brill, 2005, s. 397-451.

[50] Harold M. Tanner,China: A History, Indianapolis: Hackett, Pub. Co., 2009, s. 34.

[51] Ramesh Chandra,Identity and Genesis of Caste System in India, Delhi: Kalpaz Publications, 2005; M

Bamshad vd., "Genetic Evidence on the Origins of Indian Caste Population",Genome Research, cilt: 11 (2001904-1004; Susan Bayly,Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Cambridge: Cambridge University Press, 1999.

[52] Houston,First Writing, s. 196.

[53] Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği,Report of the Secretary-General on the In-depth Study on AViolence Against Women, BM Genel Kurulu'na sunulan belge A/16/122/ (6 Temmuz 2006), s. 89.

[54] Sue Blundell,Women in Ancient Greece, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. 1995, s. 1133.

[55] Kral Arthur efsanesinde Arthur'un en iyi savaşçılarından biri ve Arthur'un sonradan Lancelot i



ilişki yaşayacak olan karısı Kraliçe Guinevere. -çn

[56] Günümüzdeki Edirne şehri, -çn

[57] Francisco Lopez de Gomara,Historia de la Conquista de Mexico, cilt: 1, D. Joaquin Ramirez CabanesMexico City: Editorial Pedro Robredo, 1943, s.106.

[58] Andrew M. Watson, "Back to Gold - and Silver",Economic History Review, cilt: 20, sayı: 1 (1967), s. Jasim Alubudi,Repertorio Bibliogrâfico del İslam, Madrid: Vision Libros, 2003, s. 194.

[59] Watson, "Back to Gold - and Silver", s. 17-18.

[60] David Graeber,Debt: The First5,000Years, Brooklyn, N.Y.: Melville House, 2011.

[61] Glyn Davies, A History of Money: from Ancient Times to the Preseni Day, Cardiff: University of Wales P1994, s. 15.

[62] Szymon Laks, Music of Another World, çev. Chester A. Kisiel, Evanston, 111.: North Western UPress, 1989, s. 88-89. Auschwitz'deki "pazar" bazı mahpus sınıflarına kapalıydı ve zamanla şartlar değişebiliyordu.

[63] Niall FergusonThe Ascent of Money, New York: The Penguin Press, 2008, s. 4.

[64] Katolik Kilisesi'nin yüzyıllar boyunca para karşılığında sattığı "günah affı", -çn

[65] Arpa parası hakkındaki bilgiler için yayımlanmamış bir doktora tezinden yararlandım: Refael Economic Institutions of Ancient Assyrian Trade in the Twentieth to Eighteenth Centuries BC, Hebrew Universit Jerusalem, yayımlanmamış tez, 2011. Ayrıca bkz. Norman Yoffee, "The Economy of Ancient WCivilizations of the Ancient Near East, cilt: 1, J. M. Sasson (ed.), New York: C. Scribner's Sons, 1995, s. K. Englund, "Proto-Cuneiform Account-Books and Journals",Creating Economic Order: RecordStandardization, and the Development of Accounting in the Ancient Near East, Michael Hudson ve CamWunsch (ed.), Bethesda, MD CDL Press, 2004, s. 21-46; Marvin A. Powell, "A Contribution to Money in Mesopotamia prior to the Invention of Coinage",Festschrift Lubor Matous, B. Hruika ve G. Komor

(ed.), Budapeşte: Eötvös Lorand Tudomânyegyetem, 1978, s. 211-43; Marvin A. Powell, Mesopotamia", Journal of the Economic and Social History of the Orient, cilt: 39, sayı: 3 (1996), s. 224-42;Robertson, "The Social and Economic Organization of Ancient Mesopotamian Temples",Civilizations o Ancient Near East, cilt: 1, Sasson (ed.), s. 443-500; M. Silver, "Modern Ancients",Commerce and MonSystems in the Ancient World: Means of Transmission and Cultural Interaction, R. Rollinger ve U. ChristophStuttgart: Steiner, 2004, s. 65-87; Daniel G Snell, "Methods of Exchange and Coinage in Ancient WCivilizations of the Ancient Near East, cilt: 1, Sasson (ed.), s. 1487-97.

[66] Nahum Megged,The Aztecs, Tel Aviv: Dvir, 1999 (İbranice), s. 103.

[67] Tacitus, Agricola, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1958, s. 220-21.

[68] Mughal İmparatorluğu olarak da bilinir, -çn

[69] A. Fienup-Riordan,The Nelson Island Eskimo: Social Structure and Ritual Distribution, Anchorage: AlaPacific University Press, 1983, s. 10.

[70] Yuri Pines, "Nation States, Globalization and a United Empire - the Chinese Experience (thcenturies BC)",Historia, sayı: 15 (1995), s. 54 (İbranice).

[71] Alexander Yakobson, "Us and Them: Empire, Memory and Identity in Claudius' Speech on Briinto the Roman Senate",On Memory: An Interdisciplinary Approach, Doron Mendels (ed.), Oxford: Peter 2007, s. 23-24.

[72] W. H. C. Frend, Martyrdom and Persecution in the Eariy Church , Cambridge: James Clarke & Co., 2



536-37.

[73] Robert Jean Knecht,The Rise and Fail of Renaissance France, 1483-1610, Londra: Fontana Press. 1996, s

[74] Çiçek dürbünü olarak da bilinen, bakıldığında renkli desenler görülen aygıt. Bu desenyansımasıyla elde edilir ve dürbün hareket ettirildikçe sürekli değişir, -yhn

[75] Marie Harm ve Hermann Wiehle,Lebenskunde fuer Mittelschulen - Fuenfter Teil. Klasse 5 fuer Jungen, HalHermann Schroedel Verlag, 1942, s 152-57.

[76] Susan Blackmore,The Meme Machine, Oxford: Oxford University Press, 1999.

[77] David Christian, Maps of Time: An Introduction to Big History, Berkeley: University of California Presss. 344-45; Angus Maddison,The World Economy, cilt: 2, Paris: Development Centre of the OrganizaEconomic Cooperation and Development, 2001, s. 636; "Historical Estimates of World Population"İdaresi, http://www.census.gov/ipc/www/worldhis.html (10 Aralık 2010'da erişildi).

[78] Maddison,The World Economy, cilt: 1, s. 261.

[79] "Gross Domestic Product 2009", Dünya Bankası, Veri ve İsthttp://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GDP.pdf (10 Aralık 2010'da erişild

[80] Christian, Maps of Time, s. 141.[81] Günümüzde en büyük yük gemileri yaklaşık 100 bin ton taşıyabilir. 1470'te dünyanın büttoplamda 320 bin ton taşıyabiliyordu. 1570'e gelindiğinde küresel tonaj 730 bine çıkmıştı (MaddisoThe WoEconomy, cilt: 1, s. 97).

[82] ünyanın en büyük bankası (The Royal Bank of Scotland) 2007'de elinde 1,3 trilyon dolarlık varaçıkladı, bu da 1500 yılındaki dünyanın yıllık üretiminin beş katı. Bkz. "Annual Report and AccThe Royal Bank of Scotland, http://files.shareholder.com/downloads/RBS/626570033x0x278481/e41ef-bad3-81fb98a6c823/RBS GRA_2008_09_03_09.pdf (10 Aralık 2010'da erişildi).

[83] Ferguson, Ascent of Money, s. 185-98.

[84] Maddison,The World Economy, cilt: 1, sayı: 31; Wrigley,English Population History, s. 295; Christian, MapsTime, s. 450, 452; "World Health Statistic Report 2009", s. 35-45, World Health Ohttp://www.who.int/whosis/whostat/EN_WHS09_Full.pdf (10 Aralık 2010'da erişildi).

[85] Wrigley,English Population History, s. 296.

[86] "England, Interim Life Tables, 1980-82 to 2007-09", Office for National http//www.ons.gov.uk/ons/publications/re-reference-tables.html?edition=tcm%3A77-61850 (22 Merişildi).

[87] Michael Prestwich,Edward I, Berkley: University of California Press, 1988, s. 125-26.[88] Jennie B. Dorman vd., "Theage-1 anddaf-2 Genes Function in a Common Pathway to Control the Lof Caenorhabditis elegans", Genetics, cilt: 141, sayı: 4 (1995), s. 1399-1406; Koen Houthoofd vd., "Lifvia Dietary Restriction is Independent of the Ins/IGF-1 SignalingPathway in Caenorhabditis eleExperimental Gerontology, cilt: 38, sayı:9 (2003), s. 947-54.

[89] Shawn M. Douglas, Ido Bachelet ve George M. Church,"A Logic-Gated Nanorobot for TargetedMolecular Payloads",Science, cilt: 335, sayı: 6070(2012), s. 831-4; Dan Peervd., "Nanocarriers As APlatform for Cancer Therapy",Nature Nanotecbnology, cilt: 2 (2007), s.7 51-60; Dan Peer vd., "SLeukocyte-DirectedsiRNA Delivery Revealing Cyclin Dİ as an Anti-Inflammatory Target",Science, cilt: 319, s

5 863 (2008), s. 627-30.



[90] Stephen R. Bown,Scurvy: How a Surgeon, a Mariner, and a Gentleman Solved the Greatest Medithe Age of Sail, New York: Thomas Dunne Books, St. Matin's Press, 2004; Kenneth John Carpenter,The Histof Scurvy and Vitamin C, Cambridge: Cambridge University Press, 1986.

[91] James Cook,The Explorations of Captain James Cook in the Pacific, as Told by Selections of h1768-1779, Archibald Grenfell Price (ed.), New York: Dover Publications, 1971, s. 16-17; Gananath OThe Apotheosis of Captain Cook: European Mythmaking in the Pacific, Princeton: Princeton University Presss. 5; J.C. Beaglehole (ed.),The journals of Captain James Cook on His Voyages of Discovery, cilt: 1, CambriCambridge University Press, 1968, s. 588.

[92] Mark,Origins of the Modern World, s. 81.[93] Christian, Maps of Time, s. 436.

[94] John Darwin, After Tamerlane: The Globa l History of Empire since 1405, Londra: Allen Lane, 2007, s. 23

[95] Soli Shahvar, "Railroads i. The First Railroad Built and Operated in Persia",Encyclopaedia Irahttp://www.iranicaonline.org/articles/railroads-i (son güncelleme 7 Nisan 2008); Charles Issawi, "Economy 1925-1975: Fifty Years of Economic Development",Iran under the Pahlavis, George Lenczow(ed.),Stanford:Hoover Institution Press, 1978, s 156.

[96] Mark,The Origins of the Modern World, s. 46.

[97] Kirkpatrik Sale,Christopher Columbus and the Conquest of Paradise, Londra: Tauris Parke Paperbacks, s. 7-13.

[98] Edward M. Spiers,The Army and Society: 1815-1914, Londra: Longman, 1980, s. 121; Robin "Imperial India, 1858-1914", inThe Oxford History of the British Empire: The Nineteenth Century, cilt: 3, AndPorter (ed.), New York: Oxford University Press, 1999, s. 442.

[99] Vinita Damodaran, "Famine in Bengal: A Comparison of the 1770 Famine in Bengal and the 18Chotanagpur",The Medieval History Journal, cilt: 10, sayı 1-2 (2007), s. 151.

[100] Maddison,World Economy, cilt:. 1, s. 261,264; "Gross National Income Per Capita 2009, Atlas MPPP", The World Bank, http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GNIPCpd2010'da erişildi).

[101] Benim fırıncı örneğimdeki hesaplar olması gerektiği kadar doğru değil. Bankalar bulundurdukları her bir dolar için on dolarlık kredi verebildiklerinden, bankaya yatırılan her bir miçin 9.090.000 dolar kredi verip 91.000 dolarını kasalarında tutarlar ama okuyucular için işi dahagetirmek için sayıları yuvarladım. Ayrıca, bankalar da her zaman kurallara uymazlar.

[102] Carl Trocki,Opium, Empire and the Global Political Economy, New York Routledge, 1999, s. 91.

[103] Georges Nzongola-Ntalaja,The Congo from Leopold to Kabila: A People's History, Londra: Zed Books, 2s. 22.

[104] Mark,Origins of the Modern World, s. 109.

[105] Nathan S. Lewis ve Daniel G. Nocera, "Powering the Planet: Chemical Challenges in SUtilization",Proceedings of the National Academy of Sciences, cilt: 103, sayı: 43 (2006), s. 15731.

[106] Kazuhisa Miyamoto (ed.), "Renewable Biological Systems for Altemative Sustainable EnergyFAO Agricultural Service s Bulletin, sayı: 128, Osaka: Osaka University, http://www.fao.org/docrep/W7241E/w724le06.htm#2.1.1 percent20solarpercent20energy (10 Arerişildi); James Barber, "Biological Solar Energy",Philosophical Transactions of the Royal Society A, cilt: 365, s

1853 (2007), s. 1007.



[107] "International Energy Outlook 2010", ABD Enerji Bilgi İdarhttp://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/pdf/0484(2010).pdf (10 Aralık 2010'da erişildi).

[108] S. Venetsky, "'Silver' from Clay", Metallurgist, cilt: 13, sayı: 7 (1969), s. 451; Aftalion, Fred, A History ofInternational Chemical Industry, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1991, s. 64; A.JChemistry of Aluminum, Gallium, Indiumand Thallium, Glasgow: Blackie Academic&Professional, 1993,

[109] Jan Willem Erisman vd., "How a Century of Ammonia Synthesis Changed the World" inNature GScience, cilt: 1 (2008), s. 637.

[110] G. J. Benson ve B. E. Rollin (ed.),The Well-Being of Farm Animals: Challenges and Solutions Ames, Blackwell, 2004; M .C. Appleby, J. A. Mench ve B. O. Hughes,Poultry Behaviour and Welfare, Wallingford: CPublishing, 2004; J. Webster, Animal Welfare: Limping Towards Eden, Oxford: Blackwell Publishing, 20Druce ve P. Lymbery,Outlawed in Europe: How America Is Falling Behind Europe in Farm Animal NeYork: Archimedean Press, 2002.

[111] Harry Harlow ve Robert Zimmermann, "Affectional Responses in the Infant Monkey",Science, cilt: 1sayı: 3373 (1959), s. 421-432; Harry Harlow, "The Nature of Love", American Psychologist, cilt: 13 (1958), s.685; Laurens D. Young vd., "Early stress and later response to seprate in rhesus monkeys", American JournPsychiatry, cilt: 130, sayı: 4 (1973), s. 400-405; K. D. Broad, J. P. Curley ve E. B. Keverne, "Motherand the evolution of mammalian social relationships",Philosaphical Transactions of the Royal Soceity, cilt: 3

sayı: 1476 (2006), s. 2199-2214; Florent Pittet vd., "Effects of maternal experience on fearfulness behaviour in a precocial bird", Animal Behavior, Mart 20http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003347213000547.

[112] "National Institute of Food and Agriculture", ABD Tarım Bhttp://www.csrees.usda.gov/qlinks/extension.html (10 Aralık 2010'da erişildi).

[113] Nike firmasının Türkçeye "Yap gitsin!" olarak çevrilebilecek meşhur sloganı. -çn

[114] Vaclav Smil,The Earth's Biosphere: Evolution, Dynamics, and Change Cambridge, Mass.: MIT Press,Michael Gleich vd..Life Counts: Cataloging Life on Earth New York: Atlantic Monthly Press, 2002;Catherine Walpole vd., "The Weight of Nations: An Estimation of Adult Human Biomass",BMC Public Hcilt: 12, sayı: 439 (2012), http://www.biomedcentral.com/1471-2458/12/439.

[115] William T. Jackman,The Development of Transportation in Modern England, Londra: Frank Cass &1966, s. 324- 27; H. J. Dyos ve D. H. Aldcroft,British Transport - An economic survey from the seventeentthe twentieth, Leicester: Leicester University Press, 1969, s. 124-31; Wolfgang Schivelbusch,The Railway JouThe Industrialization of Time and Space in the 19th Century, Berkeley: University of California Press, 1986.

[116] Alman hava kuvvetleri, -çn

[117] Yerel topluluk: birbirini iyi tanıyan ve hayatta kalabilmek için birbirine muhtaç insan grupları.

[118] İtalyan mafyasında "babaların babası", yani Büyük Patron anlamına gelen söz. -çn[119] İlk hareket verildikten sonra enerjilerini kaybetmeden ya da tam tersine enerji üreterek, verimliliği bire eşit veya birden büyük makinelerin genel adı. Kavramı ilk kez Leonardo da Vinci ortAyrıca, klasik müzikte yüksek tempoyla devamlı çalınan veya tekrar tekrar çalman büyük nota bölde kullanılır, -çn

[120] Geçtiğimiz dönemin daha önce eşi görülmemiş barışçıllığı hakkında daha detaylı bir tartışmSteven Pinker,The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined, New York: Viking, 2011; JoshGoldstein,Winning the War on War: The Decline of Armed Conflict Worldwide, New York, N.Y.:Dutton,2011War in Human Civilization.

[121] "World Report on Violence and Health: Summary, Geneva 2002", Dünya Sağlık



http://www.who.int/whr/2001/en/whr01_annex.en.pdf (10 Aralık 2010'da erişildi). Önceki dönemoranları için bkz. Lawrence H. Keeley,War before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage, New YoOxford University Press, 1996.

[122] "World Health Report, 2004", Dünya Sağlık Örgütü, http://www.who.int/whr/2004/en/repor(10 Aralık 2010'da erişildi).

[123] Raymond C. Kelly,Warless Societies and the Origin of War, Ann Arbor: University of Wales Press, 221. Ayrıca bkz. Gat,War in Human Civilization, s. 129-31; Keeley,War before Civilization.

[124] Manuel Eisner, "Modernization, Self-Control and Lethal Violence",British Journal of Criminology, cilt; sayı; 4 (2001), s. 618-638; Manuel Eisner, "Long-Term Historical Trends in Violent Crime",Crime and JusticReview of Research, cilt: 30 (2003), s. 83-142; "World Report on Violence and Health; Summary, GeDünya Sağlık Örgütü, http://www.who.int/whr/2001/en/whr01_annex_en.pdf (10 Aralık 2010'd"World Health Report, 2004", Dünya Sağlık Örgütü, http://www.who.int/whr/2004/en/report_04Aralık 2010'da erişildi).

[125] Walker ve Bailey, "Body Counts in Lowland South American Violence", s. 30.

[126] Roma İmparatorluğu'nun altın çağının kısaca Pax Romana (Roma Barışı) olarak adlandırılmaşekilde, çağımızda barışın atomların gücüyle tesis edildiği anlamına gelen söz. -çn

[127] Mutluluğun psikolojisi ve biyokimyası hakkında daha fazla bilgi için bkz. Jonathan Haidt,The HappiHypothesis: Finding Modern Truth in Ancient Wisdom, New York: Basic Books, 2006; R. Wright,The Moral AniEvolutionary Psychology and Everyday Life, New York: Vintage Books, 1994; M. Csikszentmihalyi, "If WRich,Why Aren't We Happy?", American Psychologist, cilt: 54, sayı: 10(1999): s. 821-27; F. A. Huppert, ve B. Keverne, (ed.),The Science of Well-Being, Oxford: Oxford University Press, 2005; Michael ArgTPsychology of Happiness, 2. Baskı, New York: Routledge, 2001; Ed Diener (ed.), Assessing Well-Being: The CWorks of Ed Diener, New York: Springer, 2009; Michael Eid ve Randy J. Larsen (ed.),The Science of SubWell-Being, New York: Guilford Press, 2008; Richard A. Easterlin (ed.),Happiness in Economics, CheltenhaEdward Elgar Pub., 2002; Richard Layard,Happiness: Lessons from a New Science, New York: Penguin, 2005.

[128] Daniel Kahneman,Thinking, Fast and Slow, New York: Farrar, Straus and Giroux, 2011; Ingleh"Development, Freedom, and Rising Happiness", s. 278-281.

[129] Çelişkili bir şekilde, insanların mutluluğu üzerine yapılan psikolojik çalışmalar insanlmutluluklarını doğru bir şekilde teşhis edebilmelerine dayanırken, psikoterapinin üzerine kurulu oldsebebi insanların kendilerini tam olarak bilememesi ve kendilerini yıkıcı faaliyetlerden kurtarmalarızaman profesyonel yardıma ihtiyaç duymalarıdır.

[130] Keith T. Paige vd., "De Novo Cartilage Generation Using Calcium Alginate-CConstructs",Plastic and Reconstructive Surgery, cilt: 97, sayı: 1 (1996), s. 168-78.

[131] David Biello, "Bacteria Transformed into Biofuels Refineries",Scientifc American, 27 Ocak 20

http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=bacteria-transformed-into-biofuel-refineries (2010'da erişildi).

[132] Gary Walsh, "Therapeutic Insulins and Their Large-Scale Manufacture", Applied MicrobiologyBiotechnology, cilt: 67, sayı: 2 (2005), s. 151-59.

[133] James G. Wallis vd., "Expression of a Synthetic Antifreeze Protein in Potato Reduces ElectrolyFreezing Temperatures",Plant Molecular Biology, cilt: 35, sayı: 3 (1997), s. 323-30.

[134] Robert J. Wall vd, "Genetically Enhanced Cows Resist IntramammaryStaphylococcus Aureus InfectioNature Biotecbnology, cilt: 23, sayı: 4 (2005), s. 445-51.

[135] Liangxue Lai vA, "Generation of Cloned Transgenic Pigs Richin Omega-3 Fatty AciNatu



Biotecbnology, cilt: 24, sayı: 4 (2006), s. 435-36.

[136] Ya-Ping Tang vd., "Genetic Enhancement of Learning and Memory in Mice",Nature, saye 401 (1999), 69.

[137] Zoe R. Donaldson ve Larry J. Young, "Oxytocin, Vasopressin, and the Neurogenetics of SociaSciencilt: 322, sayı: 5903 (2008), s. 900-904; Zoe R. Donaldson, "Production of Germline Transgeni(Microtus Ochrogaster) Using Lentiviral Vectors",Biology of Reproduction ,cilt: 81, sayı: 6 (2009), s. 1189-1

[138] Terri Pous, "Siberian Discovery Could Bring Scientists Closer to Cloning Woolly MammotTime,

Eylül 2012 (19 Şubat 2013'te erişildi); Pasqualino Loi vd, "Biological time machines: a realisticcloning an extinct mammal",Endangered Species Research, cilt: 14 (2011), s. 227-233; Leon Huynen, CMillar ve David M. Lambert, "Resurrecting ancient animal genomes: The extinct moa and more",Bioessays, c34 (2012), s. 661-669.

[139] Nicholas Wade, "Scientists in Germany Draft Neanderthal Genome",New York Times, 12 Şubat 20http://www.nytimes.com/2009/02/13/science/13neanderthal.html?_r=2&ref=science (10 Aralık 201Zack Zorich, "Should We Clone Neanderthals?", Archaeology, cilt: 63, sayı: 2 (2http://www.archaeology.org/1003/etc/neanderthals.html (10 Aralık 2010'da erişildi).

[140] Robert H. Waterston vd., "Initial Sequencing and Comparative Analysis of the Mouse GenomNatucilt: 420, sayı: 6915 (2002), s. 520.

[141] "Hybrid Insect Micro Electromechanical Systems (HI-MEMS)", Microsystems Technology Ofhttp://www.darpa.mil/Our_Work/MTO/Programs/Hybrid_Insect_Micro_Electromechanical_Systempercent28HI-MEMSpercent29.aspx (22 Mart 2012'de erişildi). Ayrıca bkz. Sally Adee, "NucTransponder for Cyborg Insect", IEEE Spectrum, Aralık 20http://spectrum.ieee.org/semiconductors/devices/nuclearpowered-transponder-for-cyborg-insect?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign (10 Aralık 2010'da erişildi); Jessic"The Fly Who Bugged Me",New Scientist, cilt: 197, sayı: 2646 (2008), s. 40-43; Emily Singer, "Send InRats",New Scientist, cilt: 183, sayı: 2466 (2004), s. 21-22; Susan Brown,"Stealth Sharks to Patrol thNew Scientist , cilt: 189, sayı: 2541 (2006), s. 30-31.

[142] Bill Christensen, "Military Plans Cyborg Sharks",Live Science, 7 Mart 2006, http://wwvesdence.com/technology/060307_shark Jmplant.html (10 Aralık 2010'da erişildi).

[143] "Cochlear Implants", National Institute on Deafness and Other Communication http://www.nidcd.nih.gov/health/hearing/pages/coch.aspx (22 Mart 2012'de erişildi).

[144] Retina Implant, http://www.retina-implant.de/en/doctors/technology/default.aspx.

[145] David Brown, "For 1st Woman With Bionic Arm, a New Life Is Within Reach",The Washington Pos Eylül 2006, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/09/13/AR20060913nav=E8 (10 Aralık 2010'da erişildi).

[146] Miguel Nicolelis,Beyond Boundaries;; The New Neuroscience of Connecting Brains and MachinWill Change Our Lives, New York: Times Books, 2011.

[147] Chris Berdik, "Turning Thought into Words",BU Today, 15 Ekim 2008,http://www.bu.edtoday/2008/turning-thoughts-into-words/ (22 Mart 2012'de erişildi).

[148] Jonathan Fildes, "Artificial Brain '10 years away'", BBCNews, 22 Temmuz 2009, http://n bbc.co.uk/2/hi/8l64060.stm (19 Eylül 2012'de erişildi).

[149] Radoje Drmanac vd., "Human Genome Sequencing Using Unchained Base Reads on SelfDNA Nanoarrays", Science, cilt: 327, sayı: 5961 (2010), s. 78-81; "Complete Ghttp://www.completegenomics.com; Rob Waters, "Complete Genomics Gets Gene Sequencing u

http://www.bu.edu/

yuval noah harari

Documents