zarys historii filozofii

8/8/2019 Zarys historii filozofii

1/124

Jzef BOCHESKI

ZARYSHISTORII

FILOZOFII


2/124

Copyright by PHILED Krakw 1993

ISBN83-86238-07-0

PRINTEDINPOLANDWydawnictwo Philed sp. z o.o.

Skad i opracowanie: Studio FALLDruk: Oficyna Wydawnicza Dajwr"

Krakw 1993

Spis rzeczy

Wstp1. Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Historia filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

2a. Pojcie filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22I. Staroytno3. Wstp do filozofii staroytnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 314. Presokratycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395. Sokrates i Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476. Arystoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567. Stoicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 698. Epikureizm i sceptycyzm; synkretyzm . . . . . . . . . . . . 769. Neoplatonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

II. redniowiecze10. Wstp do historii filozofii redniowiecznej . . . . . . . . . . 93

11. Wczesne chrzecijastwo; w. Augustyn . . . . . . . . . . . 9812. Filozofia we wczesnym redniowieczu . . . . . . . . . . . 10713. Filozofia w XIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11514. w. Tomasz z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12415. w. Tomasz z Akwinu (c.d.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 13116. Walka o tomizm; Duns Szkot . . . . . . . . . . . . . . . . 13917. Ockham i upadek scholastyki . . . . . . . . . . . . . . . . 144

III. Czasy nowoytne18. Wstp do historii filozofii nowoytnej . . . . . . . . . . . 15319. Filozofia renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15920. Racjonalici XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16521. Empiryci brytyjscy; encyklopedyci . . . . . . . . . . . . 17322. Immanuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17923. Niemiecka filozofia idealistyczna . . . . . . . . . . . . . . 19124. Pozytywizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20025. Wnioski z historii filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20726. Najwaniejsze wyraenia filozoficzne . . . . . . . . . . . 212Posowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217


3/124

1. Historia

1. Etymologicznie sowo historia" pochodzi z greckiego historia(latopia), ktre znaczy pierwotnie badanie, dociekanie, wtrnie opisywanie,opis, a u autorw bizantyjskich nawet obraz, malowido. Std w jeykufrancuskim i angielskim mwi si dotd ohistoirenaturelle i naturalhistory(rozumiejc przez to opis przyrody, tj. nauki przyrodnicze); w jzyku polskim ten uytek sowa by take znany, dzisiaj jednak znaczenie sowazostaozacienionedo opisu tego, co si stao.Historia jest wicdyscyplin naukow, zajmujc si wypadkami przeszymi,zjawiskami, ktrewystpoway wzgldnie wystpiy w czasie przeszym.

2. Do wane jest rozrnienie przedmiotowego i podmiotowego znaczenia sowa historia" w tym nowoczesnym, cianiejszym rozumieniu. Amianowicie mwi si niekiedy, e co stao si w toku historii", ehistoria si nie powtarza" itp. W tego rodzaju zwrotach nie chodzi nam onauk, czyli opis wypadkw, lecz o same wypadki; jest toznaczenieprzedmiotowesowa historia". Kiedy indziej natomiast mwimy e ktopisze histori", albo e kto inny ma u siebie histori", majc na myli, e pisze, wzgldnie przechowuje w swoim mieszkaniu ksik zawierajc opis wypadkw przeszych. Jest toznaczenie podmiotowesowa historia.Chcc by cisym naleaoby zamiast historia" w drugim znaczeniu (podmiotowym) uywa sowa historiografia", albo podobnego.

3 W h h j j d l j i i i


4/124

o zjawiskach przeszych wystpujcych w spoeczestwie, ale definicja ta.cho n ie pozbawiona uzasadnienia, jest moe zbytecznie skomplikowana, jako e czowiek jest istot spoeczn i wszystko, co go dotyczy macharakter mniej lub wicej spoeczny.

4. Jes'li chodzi o metod historiografii, a wic i o jej przedmiotformalny, mona odrni w dziejach tej nauki trzy stopnie rozwoju.

a) W pierwszym okresie historiografia wystpuje jako prostekronikar-stwo, tj. stanowi zwyke zbieranie i opisywanie zjawisk. Jest, w wietledzisiejszych poj, tylko magazynowaniem materiaw do historii tak pojtej, jak j rozumie szczebel drugi.

b) W tym drugim okresie powstaje tzw.historia pragmatyczna,niezadawalajca si zbieraniem i opisywaniem faktw, ale starajca siwykry i opisa zachodzce midzy faktami zwizki przyczynowe.Tak np., podczas gdy kronikarz zadowoli si opisem wyruszenia Batorego pod Smolesk i przebiegu kampanii, historyk pragmatyczny bdzie sistara wykry wszystkie przyczyny, ktre spowodoway ten fakt: bdzie wic docieka, jakie byo wwczas oglne pooenie polityczne,gospodarcze i kulturalne, jaki by charakter samego Batorego, jegodoradcw, jego przewidywania i plany. Historia w opracowaniu pragmatycznym jest ju kunsztown sieci wspzalenoci przyczynowych,stanowi nie luny zbir materiaw, lecz zwart jedno, system podobny do aksjomatycznego.

c) Wreszcie, w miar postpu socjologii staje si coraz janiejszym, ehistoria, nawet pragmatyczna, nie moe by nazwana nauk w cisymsowa znacze iu, e jest ty l kokrokiem wstpnymdo prawdziwej nauki, amianowicie donauki o spoeczestwie,zwanejsocjologi.Albowiemwydaje si, e kada nauka ma na celu ustalanie praw oglnych, a drog do

ustalenia tych praw w socjologii jest indukcyjne badanie rozwojuspoeczestw, ktry opisuje wanie historia. Istnieje ju dzisiaj do powszechnie wiadomo tego stanu rzeczy, ale fakt, e socjologia jestcigle jeszcze w powijakach i e przedmiot jej jest tak niesychanietrudny, sprawi, i mao zaway on na metodzie historiografii.

5. Pod jednym wzgldem jednak niewtpliwie wyszlimy poza etapczysto pragmatycznej historii, a mianowicie rozumiemy dzi jednohistorii ludzkiej.Stanowi ona zwart cao (a) poniekd juw prze-strzeni,wskutek wzajemnego oddziaywania na siebie grup ludzkich osiadychw rnych czciach wiata; znacznie bardziej (b)w czasie,gdzie nic, co sidzi dzieje nie jest niezalene od tego, co si dziao przed dalekimi nawetwiekami, ale gwnie (c) jeli chodzi o wspzaleno rnych dziedzinycia spoecznego, a wic politycznego, gospodarczego, intelektualnego,religijnego i estetycznego. Pod tym wzgldem jest dzisiaj jasnym, e jeliistnieje np. historia religii, historia gospodarcza, albo historia doktryn politycznych, to nie w tym znaczeniu, jakoby to byy rne i niezalene odsiebie nauki, ale e te dyscypliny s tylko dziaami jednej wielkiej historiiludzkoci, e adnej z nich nie mona zrozumie bez znajomoci innych.

6. Na szczegln uwag zasuguje druga z poruszonych jednoci - jednorozwoju ludzkoci w czasie. Henryk Bergson, jeden z najwikszychfilozofw naszej epoki, przedstawi t jedno, swoim zwyczajem, w obrazie poetyckim, ktry pozwol sobie tutaj pastwu powtrzy, jako e jest

niezmiernie uderzajcy i moe posuy do zapamitania doktryny. Nasz bieg w przyszo bliej nam nieznan (Bergsonowi chodzi w tym miejscu omier indywidualn) nie jest samotnym biegiem przez pustynn okolic.Trzeba go sobie wyobraa jak wielk szar mas kawalerii. Czowiek wspczesny biegnie na przedzie, ale za nim tocz si miliony jego poprzednikw na spienionych koniach, prce w tym samym kierunku, nie pozwalajce mu upa, ani si zatrzyma. Pod uderzeniem tej olbrzymiejmasy padaj przeszkody, ktrych nie potrafilibymy przeama sami. Bymoe, e pd potrafi nas przenie nawet poza mier. Nie o to jednak nam wtej chwili chodzi. Obraz Bergsonowski jest o tyle trafny, e wszystkoniemal czym jestemy, caa tre naszego ycia psychicznego, naszych

pogldw, ideaw, popdw, jest uwarunkowana przez przeszo. Tkwimy whistorii i aden bunt z naszej strony nie potrafi tej prawdy przekreli.Moemy pochodowi ku przyszoci nada troch zmieniony kierunek, ale naog, w wielkim zarysie, dzieje si i dzia bdzie to, ku czemu pchna ludzko jej wasna historia.

1110


5/124

Nic dziwnego, e zrozumienie tej prawdy stanowi dla wszystkich mylcych ludzi wszystkich czasw wielk pobudk do uczenia si historii, o ktrejstare aciskie podanie mwi, e jestmagistra vitae - mistrzyni ycia.

7. Historia dzieli si tak, jak dzieli si cywilizacja ludzka w najszerszym sowa znaczeniu: mamy wic histori gospodarcz, polityczn, ustro jow, histori religii, histori wychowania, histori sztuki itd. Kady z tych

dziaw historii rozpada si znowu na poddziay: histori faktw i historidoktryn. Tak np. jes'li chodzi o wychowanie, moemy bada z jednej strony, jak w danym kraju i danej epoce wychowywano modzie, z drugiej, jakie panoway wwczas na spraw wychowania pogldy. Dociekanie w drugiejdziedzinie bdzie histori doktryn (zwan w naszej dziedzinie histori pedagogiki). Historia filozofii jest typow histori doktryn i dlatego musimysi ni zaj bliej.

8. Historia doktryn natrafia na specyficzne trudnoci, (a) Podczas gdyfakty wikszego znaczenia zapisuj si zazwyczaj do trwale w pamicinastpnych pokole, a fakty powszechne maj przynajmniej szans zosta w

pomnikach - np. sposb w jaki w danej epoce urzdzano szkoy albo tozboe - doktryny wywierajce wielki wpyw na ycie bywaj nieraz dzieemciasnego koa mylicieli, nie zauwaonych przez wspczesnych i atwozapomnianych, nawet wwczas, gdy ich pogldy yj i dziaaj szeroko.Kto np. z wspczesnych inteligentw polskich wie co bliszego o dwchmylicielach, ktrzy w tak decydujcy sposb zaciyli na naszym yciu i pojciach, mam na myli w. Augustyna i Spinoz? Niech jaki kataklizmzniszczy ich dziea, a doszukanie si rda panujcych doktryn i pogldw bdzie zadaniem niesychanie trudnym, (b) Druga trudno historii doktryn to jej pozorna przynajmniej, jak mawia Kant, rapsodyczno. Podczas gdy yciegospodarcze np. ksztatuje si powoli, wysikiem wielkich mas, w

dziedzinie doktryn powierzchowny obserwator widzi na paskiej nizinie sametylko niebotyczne szczyty, ktre trudno mu powiza w prawo rozwoju, (c) Awreszcie ci sami wielcy myliciele, ktrych spotykamy w historii doktryn, s zwykle tak trudni do zrozumienia, tak niezrozumiaym jzykiem mwi imyl swoj podaj tak fragmentarycznie, e historia doktryn wymaga zreguy wicej wysiku twrczego ni jakakolwiek inna.

9. Zarazem historia doktryn jest bardzo wan czci historii, ktr kady pragncy zna dzieje winien pozna dokadnie. Na to twierdzeniezgadzaj si wszyscy, od Carlysle'a do Bucharina, cho niejednakowooceniaj rol doktryn w yciu spoeczestwa. Jedni, hodujcy skrajnemuspirytualizmowi. skonni s widzie w doktrynach gwny najwaniejszyczynnik rozwoju; inni. przesadzajc w kierunku materializmu sdz, edoktryny s zjawiskiem wtrnym, wynikym wycznie, jako rodzaj dziejowego epifenomenu, czy dopisku, na marginesie innych zjawisk, gwnieekonomicznych. Dla nich wszelkie doktryny ekonomiczne, pedagogiczne,filozoficzne itp. s, uywajc wyraenia socjologa woskiego Pareto, dywagacjami: teoriami, dorobionymi post factum, ku zadowoleniu pewnych potrzeb instynktownych i pozbawionymi wpywu na ycie.

Z tym ostatnim stanowiskiem, czsto reprezentowanym przez marksistw wspczesnych, trudno si zgodzi.a) Najpierw, jest to pogld na dynamik rozwoju spoecznego, na ktry

obecna nasza znajomo praw rzdzcych spoeczestwem w adensposb logicznie nie pozwala: nie zapominajmy, e spoeczestwo jest przedmiotem, o ktrym wiemy stosunkowo najmniej, i niezmiernietrudno mwi ju dzisiaj o jedynej sile determinujcej jego rozwj itp.

b) Nastpnie, wiadomo nam z psychologii, zwaszcza nowszej, e czowiek jest istot niezmiernie zoon ia priori wszelkie usiowanie sprowadze ia wszystkich motyww jego dziaalnoci do jakiego jednego czynnika jest na pewno nieuzasadnion symplifikacj.

c) Co wicej, w jednym przynajmniej wypadku wiadomo nam o zupenymfiasku tego rodzaju usiowa, cho na znacznie cianiejszym gruncie: amianowicie dzisiejsza ekonomika uznaje za nieuda prb przyjciaaksjomatu metodycznego, zgodnie z ktrym czowiek w dziedziniegospodarczej powoduje si wycznie pobudkami gospodarczymi (tzw.

teoria czowieka ekonomicznego).d) Wreszcie, jeli o doktryny chodzi, zdaje si nie ulega wtpliwoci, eniektrzy wielcy myliciele wybiegali swoimi koncepcjami daleko pozawspczesny stan i nawet mono zrozumienia u wspczesnych, e byli istotn si twrcz w rozwoju. Wystarczy przypomnie tylkoSd ostateczny" Michaa Anioa z dziedziny estetyki i koncepcje

1312


6/124

o samolotach Leonarda da Vinci - najzupeniej nieuzasadnione jakimi-kolwiek potrzebami wspczesnymi.

e; Najwietniejsze jednak potwierdzenie znaczenia doktryn jako czynnikadynamizmu spoecznego mamy w rozwoju wspczesnej matematyki ifizyki. A mianowicie okazao si, e myli i wynalazki uczonych wtych dziedzinach id z reguy przed potrzebami spoecznymi, cowicej, e one wanie takie potrzeby bardzo czsto wywouj.

Wydaje si wic. e rola doktryn, a wic i znaczenie historii doktryn jest bardzo wielkie.

1. Historia filozofii jest, jak nazwa wskazuje, histori, czyli opisemrozwoju filozofii. Samo sowo pochodzi od greckiego filosofos, ktre skada size sw iAiv - kocha, i oax))ia mdro - etymologicznie znaczyobywic tyle co mio mdroci". Sowo mdro" jest jednak, jak Arystoteleswykaza, wieloznaczne, a mianowicie picioznaczne, i w zwizku z tym

filozofia" miaa w dziejach rne znaczenia, a i dzisiaj rni rnie tegosowa uywaj.a) W staroytnoci filozofia" znaczy po prostu tyle, co nauka". Co

prawda pod koniec staroytnoci zaczyna si z niej wydziela medycyna i prawo, ale rnica jest niewyrana, wybitni lekarze (np. Gallen w IIw. po Chr.) s rwnoczenie wybitnymi filozofami, a o oddzieleniu np. botaniki albo teorii ustroju pastwowego nikt nie myli. Nie ma rwnie wtym czasie jasnej rnicy miedzy filozofi a teologi, z tej prostej przyczyny, e w pierwszych trzech okresach adnej teologii nie ma, podczasgdy w ostatnim, gdy powstaje teologia zarwno pogaska jak ichrzecijaska, obie nazywaj si filozofiami". Mona by wic zaryzykowa twierdzenie, e u staroytnych filozofia" to tyle co wiedza" wogle.

b) W rednich wiekach nastpuje (u w. Tomasza z Akwinu) ostre przeciwstawienie filozofii teologii, a tym bardziej religii, przy rwnoczesnym jednak zachowaniu pewnej mtnoci odnonie do jej stosunku do nauk innych. Wwczas jednak z jednej strony emancypuje si wyraniemedycyna i prawo, z drugiej zaczyna si pojawia rozrnienie per

15

2. Historia filozofii


7/124

altissimas causas - ..przez najwysze przyczyny", tj. zaczyna si rozpowszechnia mys'1 o podziale wiedzy na trzy czci (i) wiedza oparta naobjawieniu - teologia, (ii) wiedza nie oparta na objawieniu, niszegostopnia - nauka; (iii) wiedza nie oparta na objawieniu, z wyszego stanowiska - filozofia. Brak jednak, jak powiedzielimy, jasnej granicymiedzy (ii) a (iii).

c) W czasach nowszych, po ukonstytuowaniu si szeregu nauk w odrbne

dyscypliny, wymagajce daleko posunitej specjalizacji, i pod wpywemdoktryn idealistycznych, nastpuje ostre przeciwstawienie filozofiinaukom. Pod tym wzgldem jednak nie ma zgody midzy mylicielami.S midzy nimi tacy, ktrzy twierdz, e filozofii w ogle nie ma, s inni, ktrzy ca nauk mniej lub wicej do niej wczaj. W rodku stoj myliciele, zacieniajcy znaczenie sowa filozofia" do nastpujcychgrup zagadnie:- zagadnienie poznania (kantyci)- oglna metodologia nauk (pozytywici)- fenomenologia (husserlianie)- etyka (Balfour i inni) itp.

Wobec niemonoci ustalenia wsplnego kryterium, niektrzy uwaaj zafilozofi wszystko to, co bywa obecnie w Europie na katedrach filozofiiwykadane.

2. W tym stanie rzeczy historyk filozofii mgby si ograniczy douwaania za filozofi tego, co w danej epoce za filozofi uwaano. W praktyce jednak taka metoda nie jest zalecenia godna. W tym wypadkunaleaoby np., omawiajc filozofi Teofrasta albo w. Alberta Wielkiego, powici znaczn cz wykadu ich pogldom na zagadnienia botaniczne,ktrym obaj ci wielcy myliciele wiele czasu powiecili, uwaajc je zacz filozofii, a to byoby sprzeczne z postulatami suchaczy, wzgl. czytelnikw nowoczesnego wykadu historii filozofii. Istnieje wic potrzebazdefiniowania, choby szkicowego, przedmiotu filozofii.

3. Ot definicja taka nie jest trudna do znalezienia, jeli przejrzymyzagadnienia, ktrymi zajmowali si wiksi filozofowie naszego i hinduskiego krgu kulturalnego - u nas np. od Platona do Bergsona i Nikolai Hart-manna. Przy zestawieniu treci ich prac okazuje si natychmiast, e istnieje

grupa zagadnie, prawdopodobnie jako zwizanych, ktrymi si oniwszyscy zajmowali. S nimi mianowicie:

1. zagadnienie poznania (czy moemy pozna prawd?)2. zagadnienie nauki (co nam nauka daje?)3. grupa zagadnie ontologicznych (np. zagadnienie powszechnikw,

istnienia wzgl. nieistnienia mnogoci itp.)4. zagadnienie psychofizyczne i jemu pokrewne5. zagadnienia aksjologiczne:

- estetyki- etyki- religii

6. zagadnienie Absolutu (Bg, wieczna materia itp.)Zagadnienia te nie tylko nie zostay objte zakresem adnej z nauk, ale, o

ile znamy obecnie struktur metodyczn tych nauk, nie bd one mogynigdy podj si ich rozwizania. Tak np. adna nauka nie moe nam odpowiedzie na pytanie, czy zjawiska psychiczne s inn form zjawisk fizjologicznych, czy ich epifenomenem, czy czym zupenie rnym i jaki jest

zwizek zachodzcy midzy obiema seriami, jako e psychologia, nauka otego rodzaju zjawiskach, ich istnienie ju zakada, a docieka tylko o relacjachzjawiskowych (np.: kiedy wystpuje smutek, albo jaki kompleks powstajew danych warunkach itp.).

Te zagadnienia stanowi wanie przedmiot filozofii.

4. Mwic o filozofii niepodobna nie wspomnie o stanowisku pewnej, przed wojn bardzo ruchliwej, a do ju starej grupy filozofw, ktrzytwierdz, e filozofii zupenie nie ma. S to tzw. neopozytywici, ktrychgwnym przywdc mona nazwa Rudolfa Carnapa. Podstawow przesank rozumowania neopozy ty wistw jest twierdzenie, e wszystkie zdanianie dotyczce zjawisk materialnych s pozbawione sensu; poniewa za

zdania zawarte w filozofii niemal bez wyjtku nie dotycz zjawisk materialnych, filozofia pozbawiona jest ich zdaniem sensu. Warto podkreli, eneopozytywici z wielkim szacunkiem odnosz si do religii, ktr uznaj zaodrbn dziedzin, ale filozofii nie uznaj w ogle.

Stanowisko neopozytywistyczne nie da si jednak utrzyma ani w teorii,ani w praktyce. Teoretycznie zostao ono w roku 1937 obalone przez

1716 2 Bocheski: Zarys htstoru


8/124

Romana Ingardena. filozofa lwowskiego, ktry przeciwstawi rozumowaniu powyszemu nastpujcy sylogizm:

- wszystkie zdania n ie dotyczce zjawisk materialnych s pozbawionesensu: ot zaoenie neopozytywistw nie dotyczy zjawisk material-nych; a wic jest pozbawione sensu. Na ten zarzut (sprowadzenie dosprzecznoci, jako e kady wygaszajcy jakie twierdzenie musi przynajmniej uznawa jego sensowno) neopozytywici nie potrafili nigdy z

sensem odpowiedzie.Praktycznie za filozofia potwierdza swoje i stni enie przez bardzo

znaczny wpyw wywierany na ludzkie pogldy i pojcia (panteizm wspczesny - Spinoza; marksizm - Hegel; pojcie mstwa - Kant), a i sami pozytywici, dyskutujc typowe zagadnienia filozoficzne daj przekonywujcy dowd, e bez niej si obej nie mona.

5. Historia filozofii jest dziedzin szczeglnie wan dla wszystkich,ktrzy zajmuj siwychowaniem.A mianowicie, wyjwszy nielicznychskrajnych autorw, wszyscy pedagogowie zgadzaj si w tym, e jednym zzada wychowania i nauczania jest przekazanie nastpnemu pokoleniudorobku pokole poprzednich - midzy innymi elementw pogldu nawiat. Ot pogld na wiat jest w znacznej mierze dzieem filozofii.Znaczn rol w jego ksztatowaniu odgrywaj oczywicie wierzenia religijne, ale balast, jeli wolno si tak wyrazi, ideowy naszego pokolenia,nawet gdy ma pochodzenie religijne, jest przepracowany w wietle okrelonych doktryn filozoficznych. Tak jest przynajmniej w katolicyzmie, wmahajanie - a ju zupenie filozoficzny podkad maj rozpowszechnionedzisiaj wierzenia marksistowskie i tzw. demokratyczne. Pedagog, bezwzgldu na to, czy zdaje sobie z tego spraw, najczciej sobie bowiem niezdaje, czy nie, przekazuje swoim uczniom wiele dorobku pracy rnychmylicieli, ktrych pogldy stay si niejako wasnoci wspln i, powtrzone, przeinaczone, czsto wypaczone przez drugo- i trzeciorzdnych publicystw, s na ustach wszystkich.Historia filozofii i jej znajomo nie mog oczywicie temu przeszkodzi, ale mog nauczyciela uchroni od jednej z najwstrtniejszych wadwielu nauczycieli, od wady, ktra we Francji staa si przysowiowa podnazw esprit primaire - od ciasnego dogmatyzowania takich czy innych pogldw na wiat, jakie nauczyciel z podrczniczkw wspczesnych

przyj i ktre, w braku gruntowniejszego wyksztacenia, uwaa za jedyn mdro, godn przekazania potomnoci jako skarb niezastpiony. Jak tatwo z tym czy si fanatyzm, ciasnota umysowa i brak krytycyzmu dlasiebie i wyrozumienia dla obcych pogldw, kady atwo zgadn moe.

6. Historia filozofii da moe pod tym wzgldem nastpujce korzyci:a) umoliwi dotarcie do rde; jedn z najniebezpieczniejszych metod jest

czerpanie wszystkiego z drugiej rki, z opracowa, z reguy nie dajcychnaleytego obrazu myli autorw, od ktrych zaleymy; b) pozwoli pozna gwne zagadnienia filozoficzne, a moe nawet zro

zumie, e one s zagadnieniami, co stanowi ogromne podniesienieczowieka;

c) przez zestawienie wasnych moliwoci z geniuszami, nauczy skromnoci intelektualnej i ostronoci w formowaniu sdw o wielkichzagadnieniach ycia i bytu - tak niestety pospolitych w naszych czasach;

d) wreszcie, wykazujc sprzecznoci midzy systemami, z ktrych kady przekracza gbokoci i wszechstronnoci ujcia wszystko, co normalnie zdolny czowiek moe wyprodukowa, nauczy krytycyzmu,

powiedzmy nawet pewnego sceptycyzmu, wobec rnych nowinek, pomijajc ju okoliczno, e w wyniku studium historii filozofiiokazuje si zwykle, i nowinki nowinkami wcale nie s.

7. Wykad historii filozofii mona porwna do przewodnika dla podrnikw. Dobry jest do przygotowania podry, moe by take uytecznym drogowskazem podczas zwiedzania kraju, ale samej podry niezastpi. Tak, jak czytanie bedekera o Neapolu nie zastpi podry do Neapolu, tak suchanie wykadu o Platonie, nie zastpi nigdy lekturysamego Platona. Jednym z podstawowych zada takiego wykadu jestwskaza suchaczom, co jest do czytania w pierwszym rzdzie i jak toczyta trzeba. Przychodzi mi na myl tutaj pewne porwnanie z inn dzie

dzin, a mianowicie z literatur religijn, ktra zajmuje bardzo poczesnemiejsce wrd dzie literatury pozarosyjskiej. Okazuje si mianowicie, eklasycy chrzecijastwa, od ktrych odpisuj z drugiej albo trzeciej rki poboni zakonnicy i dewotki wspczesne, nie s prawie wcale czytywani;ludzie wol te nieudolne najczciej twory maych odpisywaczy. Co zupenie podobnego dzieje si niestety take w dziedzinie filozofii: zamiast wzi

18 19


9/124

si do przeczytania np. Platona, czytamy marne wywody ludzi, ktrzy nietylko Platonowi nie s godni rozwiza rzemyka u sandaw, ale nawet wogle z filozofi, tj. z powanym namysem nad sprawami podstawowymi,nigdy kontaktu nie mieli.

8. W wykadzie historii filozofii zachodniej pomija si zwyczajowocay dorobek Indii i Chin. Ten ostatni jest mao wany, a i same Indie, mimo e posiadaj ca plejad mylicieli duej miary i wszystkich niemal kierunkw,nie zdobyy si jednak na filozofw miary naszych najwikszych. Naszazaleno filozoficzna od Indii jest problematyczna, w kadym razie niedotyka klasycznego okresu greckiego; nasz wpyw na Indie bodajwikszy, ale i ten nie odegra wybitnej roli. Przy tym aparatura pojciowauywana w Indiach jest tak dalece odmienna, e wymaga zupenie odrbnego, dugiego studium, ktre w naszych warunkach opaci si moe tylkofilozofom z zawodu, nie ludziom pracujcym w innych dziedzinach.

9. Dzielimy tradycyjnie dzieje europejskie na trzy okresy: staroytny,redniowieczny i nowoytny. Nie ma powodu, w myl naszych zaoe oistocie historii, postpowa odmiennie w historii filozofii. W XVIII a

zwaszcza XIX wieku rozpowszechni si wprawdzie pogld, wywoany przez sekciarstwo, e wieki rednie s ciemn" epok, w ktrej myli ludzkiejw ogle nie byo. Dzi wiemy, e jest to nieporozumienie: rednie wiekistanowi okres w oglnym rozwoju myli ludzkiej, bez ktrego obecnego jej stanu nie mona zrozumie, tak jak nie mona bez staroytnoci. Dziliczba naukowcw zajmujcych si redniowieczem jest znakomita, niemniejsza, a prawdopodobnie wiksza ni w dziedzinie historii staroytnej, awyniki ich pracy potwierdziy w peni to, co mona byoa priori wiedzie:e mianowicie duch ludzki nigdy nie spoczywa i e epoka, ktra daa namoryginalny ustrj spoeczny, katedry gotyckie i Dantego, nie moga by epok biern w filozofii.

Podzia na trzy epoki ma swoje dalsze uzasadnienie w odmiennymcharakterze kadej z nich.a) Filozofi staroytn, obejmujc czas od VII wieku przed Chrystusem a do

III wieku po Chrystusie, a wic okoo tysica lat, charakteryzuje fakt, e jest filozofi greck, a poza tym, e jest w zasadzie wobec religiiobojtna, cho brak w niej na og jasnego odgraniczenia od niej.

b) Filozofia redniowieczna, obejmujca wieki IV do XV po Chrystusie, awic znowu okoo tysica lat (co prawda z bardzo powan przerw wwiekach VI-IX), jest filozofi pisan po acinie i odznaczajc sicisym skojarzeniem z religi. Ten stosunek do religii bywa rozmaity:niekiedy chodzi o pomieszanie obu dziedzin, kiedy indziej o podporzdkowanie, w innych wypadkach o kolaboracj filozofii z teologi, alezawsze u kadego myliciela tej epoki zagadnienie religijne stoi na

jednym z pierwszych miejsc.c) Filozofia nowoytna jest znowu od religii wiadomie oderwana, problemreligijny schodzi na dalsze plany, wysuwa si natomiast na plan pierwszy

stosunek do nauk przyrodniczych, nieznany w dawnej Grecji. atwozauway, e chronologicznie podzia ten nie pokrywa si z podziaem

historii politycznej, ktra koniec staroytnoci umieszcza w pitymwieku po Chrystusie. Powodem tego przesunicia jest z jednej strony

okoliczno, e konwencjonalnie przyjty rok 476 nie jest na niczymwikszego znaczenia oparty jako granica, a z drugiej okoliczno, e myl

typowo redniowieczna zaczyna si rozwija ju na dugo przed t dat, pozupenym ju zamarciu wszelkiej twrczoci w stylu tradycji greckiej.

20


10/124

2a. Pojcie filozofii

1. Termin filozofia" zosta rzekomo wprowadzony przez staroytnychskromnych mdrcw, ktrzy nie chcc si nazywa mdrcami" uyli tegowyraenia i kazali si zwa mionikami mdroci". Dzisiaj nazwanie sifilozofem" uchodzi ju za zarozumiao - filozofowie mwi o sobiezazwyczaj, e s profesorami filozofii" albo e zajmuj si filozofi".Poniewa jednak mdro" jest wyraeniem wieloznacznym, jak wykazaArystoteles, w zwrocie filozofia" uywamy go w znaczeniu wiedzy dotyczcej wielkich spraw bytu i ycia", cilej - podstawowych zagadnie pogldu na wiat".

2. W historii rni myliciele rozmaicie okrelali przedmiot filozofii. Wstaroytnoci Cycero zdefiniowa j jako wiedz o sprawach boskich iludzkich", co mniej wicej oddaje staroytny pogld na t spraw, gdymyliciele tego okresu pod nazw filozofii uprawiali wszystkie nauki; tak np. Arystoteles omawia w swojej filozofii nie tylko logik, etyk i onto-logi, ale take zoologi, meteorologi, psychologi dowiadczaln itp., aTeofrast botanik. Take religia niewiele rni si od filozofii, w ostatnimokresie staroytnoci myliciele zupenie wiadomie mieszaj teologi zfilozofi. W redniowieczu (u w. Tomasza z Akwinu) nastpio jasnerozgraniczenie teologii od filozofii, tj. wiary od rozumu. w. Tomaszdefiniuje filozofi sowami wiedza rozumem nabyta"; nie ma wic tu jeszczerozrnienia midzy filozofi a naukami dowiadczalnymi. W rzeczy samejtaki np. w. Albert Wielki, znakomity filozof i przyrodnik redniowieczny,uprawia z zamiowaniem botanik, rwnie jak Teofrast sadzc, e

to jest cz filozofii. W czasach nowoczesnych wysuwa si na plan pierwszy zagadnienie stosunku filozofii do nauki przyrodniczej i istnieje pod tym wzgldem znaczna chwiejno poj. Jedni, jak wielu tomistw,uwaaj cao wiedzy pozateologicznej nadal za filozofi; inni, jak neopozytywici twierdz przeciwnie, e filozofii w ogle nie ma, gdy wszystkie jejdziedziny zostay przejte przez nauki dowiadczalne wzgl. formalne. Inni jeszcze sdz, e filozofia powinna si obecnie ograniczy do jednejdziedziny, np. teorii poznania (kantyci), ontologii (husserlianie), etyki(Balfour) itp.

3. Z punktu widzenia historii filozofii filozofi jest to, co filozofowie wdanej epoce za filozofi uwaali; przygldajc si jednak ich systemowistwierdzamy, e na og zgodni oni s w opracowywaniu trzech wielkichgrup zagadnie, ktre od czasw Sokratesa do chwili obecnej stanowi niezmiennie przedmiot tej nauki. S to grupy nastpujce:a) zagadnienia teoriopoznawcze, a wic dotyczce stosunku naszego

poznania do rzeczywistoci. Tutaj naley w pierwszym rzdzie logika imetodologia nauk, ktrych zadaniem jest wskaza, jak naley post powa, aby osign prawd. Obok nich wystpuje jednak take epistemologia, stawiajca sobie dwa zagadnienia: (i) Co znaczy sowo rzeczywisto" i poznanie"? Wszystkie nauki, nie wyczajc psychologiizakadaj, i zakada musz, e poznajemy jak rzeczywisto; (ii)filozofia zajmuje si zbadaniem, czy np. przedmiot poznania nie jest

wytworem poznajcego i w jakim stopniu, co znaczy sowo prawda",czy moemy pozna prawd przedmiotow itp. b) zagadnienia treci poznania, ktre dziel si na ontologiczne i kosmo

logiczne. Filozofia stara si tutaj odpowiedzie na takie pytanie, jak np.:Jaki jest stosunek istnienia do istoty? Jaka jest warto przedmiotowazasady przyczynowoci? Czy istnieje rzeczywista, czy te pozorna tylkomnogo bytw? Czy i jakie istnieje prardo bytu (Bg, Przyroda itp.).Gwnym zagadnieniem w tej dziedzinie byo w czasie caego bieguhistorii myli ludzkiej zagadnienie prawa przyrodniczego; skd ono si bierze, jaka jest jego natura, na czym jest oparte?


11/124

c) zagadnienie aksjologiczne (wartoci), ktre dzielimy na zagadnieniaestetyczne, etyczne i religijne. Chodzi tutaj o zagadnienie niejako od

wrotne wzgldem pierwszych: tam chodzio o poznanie, tu o dziaanie

2322


12/124

ludzkie, cilej o wartociowanie, ktre to dziaanie motywuje. Filozofowie stawiaj sobie w tej dziedzinie pytania: Czy istnieje niezmienne prawo etyczne i estetyczne? Na czym jest ono oparte? Co jest jego najbardziej podstawowym nakazem? Jakie wnioski naleywycign z zaoe etycznych wzgldem spoeczestwa? I wiele podobnych.

4. Podzia filozofii. Wskutek tego filozofia dzieli si najoglniej na trzyczci, ustalone ju przez staroytnych stoikw: logik, fizyk i etyk(wszystkie trzy szeroko pojte). W praktyce stosuje si najczciej nastpujcy podzia, ktry kady filozof zreszt modyfikuje zwykle zalenie od swoich potrzeb:

I. Logika:a) semantyka b) logika formalnac) metodologia

II. Epistemologia (teoria poznania):a) zagadnienie sceptyczne (czy istnieje co pewnego)

b) zagadnienie krytyczne (co to jest prawda i poznanie)III. Ontologia oglna (zwana take przez niektrych fenomenologi).

Nauka ta zajmuje si analiz takich treci jak byt, ruch, istnienie, forma,trwanie, przyczyna itp.

IV. Kosmologia, zajmujca si zagadnieniami stosunku materii do rozcigoci, ruchu, czasu i przestrzeni, oglna koncepcja wiata i strukturycia (np. czy przyrod naley tumaczy tylko przez przyczyny mechaniczne, czy te przyj cele itp.). Dziaem kosmologii jest filozofia ycia, badajca zagadnienie stosunku ycia do praw fizyko-chemicznych, ewolucjiitp.

V. Psychologia filozoficzna bada gwnie zagadnienie odrbnoci zjawisk psychicznych i ich stosunku do fizjologicznych (czy duch rni si odmaterii, czy materia moe na ducha dziaa i na odwrt, czy duch rnisi od ycia itp.)

VI. Oglna teoria wartoci zajmuje si samym pojciem wartoci i jego pochodzeniem.

VII. Etyka poszukuje podstaw prawa etycznego i stara si tworzy systemnorm moralnych; jej dzieem jest etyka spoeczna.

VIII. Estetyka zadaje sobie to samo pytanie odnonie do pikna i sztuk piknych.

I.. Filozofia religii bada samo pojcie religii (czy religia rni si od etykii czym, czy i jaki ma przedmiot itp.).

Na uniwersytetach polskich przed wojn wietnie rozwijaa si logika,kwita take ontologia oglna, ktrej wybitnym przedstawicielem by prof.Ingarden ze Lwowa; niektrzy filozofowie pracowali take w dziedziniekosmologii - natomiast zaniedbana bya etyka, a zwaszcza epistemologia,do ktrej logicy warszawscy odnosili si z wielk nieufnoci, twierdzc nawetniekiedy, e takiej nauki w ogle nie ma.

5. Stosunek filozofii do nauki.Stosunek filozofii do nauk zarwno przyrodniczych, jak i formalnych by historycznie taki zazwyczaj, e nauki tezapadniay filozofw zwykle nowymi mylami. Tak np. Arystoteles wswojej filozofii jest wielce zaleny od matematyki, astronomii i biologii;Leibniz (XVII wiek) - od matematyki (obaj gwnie od wasnych odkry w

tej dziedzinie); Bergson (XX wiek) - od biologii. Platon mia napisa nadrzwiach swojej akademii niech aden, kto nie zna geometrii, nie wchodzi".Zasada utrzymywania ywego stosunku z nauk obowizuje do dzi dniafilozofw.

Wielu filozofw prbowao nie tylko korzysta z myli zawartych wnauce, celem zastosowania ich w swojej dziedzinie, ale take wprostoprze filozofi na nauce. Prby takie istniay i w staroytnoci (budowawiata u Arystotelesa), i w redniowieczu (system polityczny u wielu scho-lastykw), a zwaszcza w czasach nowszych, gdzie skrajnym mylicielem pod tym wzgldem by Herbert Spencer. Sdzc z dowiadczenia jest to przedsiwzicie ryzykowne, gdy po jakim czasie teorie naukowe upadaj, arazem z nimi wali si system na tak grzskim gruncie zbudowany. Najtrwalsze s te wyniki filozofii, w ktrych nauka przyrodnicza nie jest podstaw, ale przedmiotem badania. W kadym razie istnieje wiele systemwfilozoficznych, ktre z nauk przyrodnicz jako podstaw nie s wcalezwizane, i te wanie okazay si najtrwalsze (ontologia Arystotelesa iw. Tomasza, teoria Bstwa Spinozy, krytyka Kanta).

24 25


13/124

6. Stosunek filozofii do religii.Religia odegraa w dziejach filozofii podobn rol jak nauka, a mianowicie zapodnia umysy filozofw szeregiemmyli (orfizm u Platona, chrzecijastwo u w. Augustyna itp.). Tutaj jednak jedn z wielkich zdobyczy redniowiecznej filozofii jest dyrektywa, powszechnie od XIII wieku uznana przez filozofw, e filozofii na religii budowa nie mona. Obie dziedziny maj jednak punkty styczne, tak np. jeli chodzi o teorie Bstwa, niemiertelno, wolno woli, a nieraz i etyk. Co

prawda bardzo czsto filozof mwic tymi samymi sowami, mwi oczym zgoa rnym ni czowiek religijny, tak np. Bg filozofw jest nieraz bytem niezrozumiaym dla wysoko nawet religijnie stojcego czowieka i naodwrt. Mimo to, midzy filozofi a religi dochodzi niekiedy do ostregostarcia, niekiedy do zgodnej symbiozy; starcie wystpuje najczciejwtedy, kiedy filozofowie wychodz z zaoe pogldu na wiat rnego odzaoe danej religii, i na odwrt zgodna symbioza wystpuje tam, gdziezaoenia (postawa wobec rzeczywistoci) s podobne. Wiek XIX by np.wiekiem, w ktrym filozofowie na og hodowali zasadom wielce sprzecznymz podstawowymi zaoeniami chrzecijastwa, podczas gdy np. w wiekuobecnym sytuacja jest ju zupenie odmienna. Bezstronna obserwacjadziejw pozwala twierdzi, e tarcia wystpuj jedynie midzy pewnymitypami myli filozoficznej a pewnymi typami religii i nie maj charakteruoglnego. Najwiksi myliciele naszego krgu religijnego byli na ogludmi religijnymi (cho nie zawsze typu chrzecijaskiego), wyjtek stanowi bodaj tylko Arystoteles i Kant (cho obaj dowodzili istnienia Boga iwolnoci woli). Zarwno Platon i Plotyn, jak w. Augustyn i w. Tomasz, jak Spinoza i Bergson byli ludmi gboko religijnymi. Tak wyglda problem widziany z punktu widzenia historii.

Pod wzgldem teoretycznym zdania midzy filozofami s take podzielone, zalenie od ich koncepcji Bstwa i religii; ktokolwiek twierdzi, etakie a takie stanowisko w tej sprawie jest prawdziwe, wygasza ju pewn okrelon filozofi osobist.

7. Znaczenie historyczne filozofii jest bardzo wielkie. Co prawda inneczynniki (gospodarcze, estetyczne, polityczne itd.) wywieraj w dziejachznaczny wpyw na myl filozoficzn, ale na odwrt take myl filozoficzna jest jednym z waniejszych czynnikw ksztatujcych dzieje ludzkoci. Tak np. staroytny stoicyzm wywar wielki wpyw na mentalno mas i przy-

czyni si znakomicie do zagodzenia obyczajw. Spinoza (XVII wiek; jesttwrc pogldu na wiat wyznawanego do dzi przez wszystkich niemalmylcych Europejczykw, ktrzy nie przyznaj si do chrzecijastwa;Hegel zaciy decydujco na myli socjalistycznej, ktra jego wanie pogldy w pewnej interpretacji (feuerbachowskiej) gosi. Tzw. ideay demokratyczne nie s niczym innym ni spopularyzowan form pogldw JohnaLocke'a i Jana Rousseau. Kada gwna filozofia epoki potnie oddzia-

ywuje na wychowanie: wychowawcy, sami najczciej nie zdajc sobie ztego sprawy, wpajaj w modzie zasady goszone przez tzw. nowoczesn filozofi" (wyraenie wynalezione przez nominalistw XIV wieku); za ich porednictwem filozofia ksztatuje umysy mas. Inn drog, ktr mylfilozoficzna dociera do nich, jest poezja i literatura. Tak np. Dante podaje jako kociec swoich pogldw na ycie tomizm, Goethe jest spino-zist, a popularni pisarze francuscy przedrewolucyjni (Voltaire i inni) popularyzowalifilozofi deistyczn angielsk z XVII wieku.

8. Znaczenie kulturalne filozofii.Czowiek odczuwa potrzeb pewnegousystematyzowania swoich pogldw zasadniczych, bez wzgldu na to, jakie byoby ich pochodzenie (tradycja, religia,rzeczy zasyszane w szkole i przyjte z gazety). Std kady czowiek jak filozofi osobist, fragmentaryczn najczciej, posiada. Niepodobna np. obojtnie przej obok zagadnienia Boga i przynajmniej dzisiaj w Europie nie znamy ludzi, ktrzy bynie mieli jakiego wobec tej sprawy stanowiska. Podobnie zagadnieniaetyczne bywaj nieraz bardzo ywo odczuwane. Skoro za kady jak filozofi sobie tworzy, poytecznym jest pozna cho troch dziejw filozofii,abymy mogli unikn niepotrzebnego wybijania otwartych drzwi. Pozatym znajomo dziejw filozofii daje nastpujce korzyci:

a) Wzbogaca wiedz czowieka o szczegy, nalece dzi do wyksztacenia oglnego - wypada np. wiedzie dzisiaj inteligentowi, co to jest pozytywizm albo idea, lub przynajmniej w zarysach mc powiedzie, co to jest

kategoria (sowo przez wszystkich dziennikarzy najczciej bezmylnie powtarzane: myli innymi kategoriami"). b) Umoliwia wydobycie si z ciasnego dogmatyzmu i uczy poszano

wania dla pogldw innych, gdy wskazuje, e genialni nawet mylicielernili si w pogldach na sprawy najwaniejsze. Ten ciasny dogmatyzm,ktry niestety panuje nagminnie w czasach ostatnich, by stawiany we

2726


14/124

Francji jako szczeglny zarzut nauczycielstwu(esprit primaire), przy czymtwierdzono, e nauczycielstwo tamtejsze posiada skonno do dogmatyzo-wania wszystkiego, co znalazo w ostatnim podrczniku.

c) Przynajmniej niektrym zwyka dawa historia filozofii zrozumienie pewnych problemw filozoficznych, a to jest ogromnym duchowym wzbogaceniem czowieka.

9. Podzia historii filozofii. Dzieje filozofii dzieli si, tak jak dzieje polityczne i kultury, na trzy okresy: staroytny, redniowieczny i nowoytny, przy czym granica midzy pierwszym a drugim wypada okoo koca IVwieku po Chr., podczas gdy drugi koczy si w wieku XV. Nie s tooczywicie granice cise - bo filozofia staroytna istnieje jeszcze w r. 529(uznanym przez niektrych za jej kocow dat), a filozofia redniowiecznarozwija si wcale pomylnie jeszcze pod koniec XVI wieku, odzyskujc poczci nawet wietno, utracon w w. XV. Chodzi jednak o to, e pewientyp mylenia dominuje w wymienionych okresach wyranie.

Rnice midzy tymi okresami s rnorakie - najbardziej podstawow jest odmienny stosunek do religii: w staroytnoci religia jest na dalszym planie i problem stosunku wiary do rozumu nie istnieje; w redniowieczufilozofia rozwija si w cisym kontakcie z religi, problem ich stosunkuzostaje postawiony i rozwizany; w czasach nowoytnych postawa jestznowu podobna do staroytnej, z zachowaniem jednak osignitego wredniowieczu rozdziau, wyania si natomiast na plan pierwszy stosunek donauk przyrodniczych.

10. Bibliografia. Najlepszym zbiorowym i wszystkie szczegy przedmiotowo omawiajcym opracowaniem dziejw filozofii jest piciotomowyGrundriss der Geschichte der Philosophie Uberwega (I - staroytno, II- redniowiecze, III - filozofia nowoytna do XIX w., IV i V - wiek XIX iXX). Jest ona tumaczona na liczne jzyki i wychodzi w poprawionymwydaniu co okoo 10 lat. Najlepsze treciwe opracowanie historii filozofiida bezporednio przed wojn w swojej dwutomowej pracy prof. WadysawTatarkiewicz.


15/124

I. Staroytno


16/124

3. Wstp do filozofii staroytnej

1. Ograniczenie.Historia filozofii staroytnej ograniczona jest:

w przestrzeni, zasigiem kultury rdziemnomorskiej, dokadniej helleskiej i hellenistycznej, co odpowiada mniej wicej obszarowi imperium rzymskiego z czasw Chrystusa;

w czasie trwa od wieku VII przed Chr., w ktrym spotykamy pierwsze jej lady, a do III wieku naszej ery. Ta ostatnia granica jest dowzgldna, bo znale mona greckich filozofw i par wiekw po niej, a ju na dwa wieki przed tym budzi si do ycia nowy typ myliludzkiej, ktry panowa bdzie w redniowieczu. Niektrzy uczeni id nawet tak daleko, e nasz czwarty okres filozofii staroytnej przekazuj do redniowiecza, zaliczajc do niego cao filozofii neoplatoskiej.2. Charakterystyka.a) Filozofia staroytna jest przede wszystkim filozofi greck i odbiy si

na niej wszystkie cechy greckiego ducha. Jest ona grecka w jzyku, bo choznamy paru filozofw piszcych po acinie (jak Seneka, Cycero iLukrecjusz), wszyscy oni s najzupeniej pod wpywem myli i literaturygreckiej. Cyceronowi brak jest niekiedy nawet sw aciskich na oznaczenie poj technicznych, np. z logiki(diedzeugmenon), a cesarz Marek Aureli, jeden z nielicznych waniejszych Rzymian-filozofw, napisa swjintymny dziennik filozoficzny w caoci po grecku. Nawiasem mwic


17/124

macierz kulturaln , z ktrej pochodzi znakomita wikszo naszychideaw, pogldw i poj.

b) Filozofia ta scharakteryzowana jest w caym przecigu jej oryginalnych dziejw (wyjwszy obcy jej waciwie okres czwarty) niezalenoci odmyli religijnej, a nawet maym zainteresowaniem zagadnieniami religijnymi,czym rni si najbardziej od redniowiecza. W orodku zainteresowa stoinajpierw wiat, wyjanienie zagadki jego istoty, nastpnie czowiek.

c) Zarwno pod tym ostatnim wzgldem, gdy mianowicie chodzi oetyk, jak i w sprawach kosmologicznych, widoczna jest w caej filozofiigreckiej tendencja do harmonii, tak charakterystyczna dla greckiego ducha.

d) wiat od pocztku do koca pojty jest w tej filozofii jako wieczny,nieznane jest w ogle pojcie stworzenia. W znakomitej wikszoci wierz myliciele greccy w wieczny powrt tego samego procesu powstawania irozkadu, symbolizowanego przez wa zjadajcego swj ogon.

e) Wreszcie Grecy nie uwiadamiaj sobie caego szeregu zagadnie,ktre uka si pniej, nie znaj naszego zagadnienia poznania, nie myl o problemie stosunku rozumu do wiary, nie odrniaj filozofii od nauki. Natomiast zagadnienia ontologiczne odgrywaj u nich zawsze rol pierwszorzdn.

3. Znaczenie. Niepodobna przeceni znaczenia filozofii staroytnychGrekw. Jak powiedzielimy, znaczna wikszo poj i kategorii, ktrymistale operujemy, jest ich wanie tworem. Oni to stworzyli w ogle pojcienauki i nakrelili jej podstawowe prawa. Im zawdziczamy sformuowanienajbardziej podstawowych poj politycznych - tak np. pojcia demokracji, oktrym tyle si mowa dzisiaj - aczkolwiek i cay niemal nietscheanizm,ktrego praktycznym zastosowaniem jest hitleryzm, znale mona u Platona.Oni postawili wikszo problemw do dzi dzielcych mylicieli, i oniznowu dali najbardziej typowe ich rozwizania, ktre nastpcy bd wmniej lub bardziej oryginalny, bardzo czsto w gorszy, sposb po nich

powtarzali. Wydaje si np., e wielki przedzia midzy idealizmem a pozytywizmem zosta ju wyczerpujco rozbudowany w ich dzieach.Ponad wszystko jednak postawi trzeba co, co jest nasz wspln was

noci dzisiaj, a mianowicie wypracowanie przez myl greck istotnych

zaoe tzw. kultury europejskiej. Jeli wemiemy takie rzeczy, jak przekonanie o istnieniu nadindywidualnego prawa naukowego i etycznego, takie pojcie jak rwno, pikno itp. - wszystko to pochodzi w ostatecznejanalizie od Grecji, a w Grecji od jej filozofw

4. Pochodzenie.Rozpowszechniony by swojego czasu pogld, e filozofia grecka jest pochodzenia wschodniego; pogld ten bywa jeszcze dzisiaj broniony przez osoby niedokadnie poinformowane o obecnym stanienauki, a lubice rzeczy tajemnicze, za jakie wszystko co wschodnie jestuwaane. Dzisiaj wiadomo nam jednak, e przypuszczenie to jest najzu peniej pozbawione podstaw. A mianowicie:

a) Charakter filozofii greckiej jest odmienny od tego, co widzimy wszdziena Wschodzie: podczas gdy w Grecji filozofia powstaje w sposb niezalenyod religii, jako wysiek myli naukowej, Wschd nie zna w ogle adnejdyscypliny myli nie zwizanej w taki albo inny sposb z religi.Wiadomo, jak wygldaa np. mdro egipska, uprawiana przez kapanw, podczas gdy w Grecji owego zwizku nie wida w ogle.

b) Filozofii greckiej obca jest w trzech pierwszych okresach najzupeniejmyl soteriologiczna, ktra dominuje u mylicieli hinduskich, a takeydowskich. Aby da o tym pojecie, wystarczy powiedzie, e taka np.

Njajasutra, podrcznik logiki hinduskiej brahmanistycznej, o typie zblionymdo arystotelesowskiej, zaczyna si od zdumiewajcego dla nas europej-czykwtwierdzenia, e przez poznanie 16 kategorii logicznych i tylko przez nienastpi moe zbawienie duszy. Jeszcze mocniejszy wyraz tej samej postawy daje inny podrcznik filozofii hinduskiejSankhjasutra, gdzie znajdujemy m.in. pytanie: Kiedy nauka byaby niepotrzebna? Odpowied brzmi, e wwczas gdyby (1) nie byo cierpienia (2) czowiek nie pragn siuwolni od cierpienia (3) nauka nie bya rodkiem do uwolnienia si zcierpienia (4) istniay atwiejsze rodki po temu. Ktokolwiek zna np.Platona albo kogokolwiek z dawnych filozofw greckich, zda sobie atwo

spraw, e chodzi tutaj o co najzupeniej rnego.c) Nie posiadamy adnych danych do przypuszczenia, by istniao wEgipcie wzgl. Persji cokolwiek przypominajcego filozofi.

d) Wreszcie mamy dowd niemal bezporedni tezy: ani Arystoteles,ktry z niebywaym nakadem pracy zebra wszystkie pogldy na interesujce go tematy i zbada ich rda, ani wielcy erudyci aleksandryjscy

32 33i Bocheski: Zarys historii


18/124

z I i II w. po Chrystusie nie wspominaj ani sowem o jakichkolwiek wschodnich doktrynach filozoficznych, ani o zapoyczeniu ich przez kogokolwiek z mylicieli greckich.

Jeli jakie wpywy dziaaj tutaj, s to wpywy religijne: widzimy je w pitagoreizmie, dokd dostay si prawdopodobnie drog na orfizm,nastpnie, na wielk skal w filozofii neoplatoskiej. ale ta ostatnia nie jest ju filozofi greck w penym sowa znaczeniu i mona by j zaliczy

raczej do redniowiecza.5. rda.Filozofia grecka pochodzi wic z Grecji. W rzeczy samej w

tym narodzie spotkay si w sposb wyjtkowy warunki sprzyjajce powstaniu niezalenej i miaej myli filozoficznej.

a) Nard grecki odznacza si od pocztku niezwyk ciekawoci intelektualn i zamiowaniem do nauki, a take ogromnymi zdolnociami.

b) Cechy te zostay spotgowane przez ruchliwe ycie kupieckie, prowadzone przez osady maoazjatyckie, sycylijskie i pniej przez Ate-czykw, ktrzy w zetkniciu z rnymi kulturami i cywilizacjami mielisposobno zaostrzy swj zmys spostrzegawczy w dziedzinie wielkichzagadnie.

c) Bardzo wczenie potrafili Grecy wytworzy u siebie harmonijne poczenie poszanowania dla jednostki z wielk dyscyplin spoeczn, coumoliwio z jednej strony porzdek i dobrobyt, a z drugiej tak wielk wolno, o jakiej nikt w krajach Wschodu nie mg marzy.

d) Stan religii przyczyni si te znakomicie do tego, a to przez okoliczno, e mitologia grecka przedstawiaa swoich bogw zawsze jakoistoty obdarzone cechami moralnymi, w przeciwiestwie do bstw Bliskiego Wschodu; zarazem religia nie ingerowaa, w braku dogmatycznegoujcia wierze, do spraw filozoficznych, cho z drugiej strony trzebazanotowa sporadyczne wypadki wyrokw na mylicieli (Anaksagoras,Protagoras, a zwaszcza Sokrates) i fakt, e w rednich wiekach, gdy religia

chrzecijaska bya cile dogmatyczna, filozofia potrafia rozwin siwspaniale.e) Wreszcie, wszystkie te czynniki, razem z pooeniem i pracowitoci

narodu greckiego wyday tak wysoki poziom zamonoci, e kultura mogaosign w wieku klasycznym w Atenach nigdy pniej nie przewyszonystopie rozwoju, co oczywicie odbi si musiao take na filozofii.

O. Podzia.Historia filozofii staroytnej rozpada si na 4 okresy:a)okresprzedsokratyczny,koniec VII do poowy V wieku. W tym okresie,

zwanym take okresem fizjologw, w orodku zainteresowania stoiwiati jego struktura - obce s filozofom myli o psychologii, azwaszcza etyce. Filozofia f z jednym moe wyjtkiem) jest materialis-tyczna. Zagadnienie poznania traktowane jest drugorzdnie i powierzchownie. Okres ten jest wany jednak z paru wzgldw: dlatego, e

zalicza si do niego paru mylicieli, jak Heraklit i Demokryt. ktrzywywarli wielki wpyw na pniejsze okresy, a zwaszcza dlatego, e postawiono wwczas podstawowe zagadnienie, o ktrego rozwizaniewalczy Platon, Arystoteles i wielu filozofw nowoytnych.

b) okres klasyczny,obejmujcy wiek IV, w ktrym yj trzej wielcymyliciele: Sokrates, Platon i Arystoteles. Filozofia w naszym sowaznaczeniu osiga wwczas jeden ze swoich szczytw. Zainteresowaniaskoncentrowane s nazagadnieniach ontologicznych,materializmzosta przezwyciony, zagadnienie poznania staje si podstawowym problemem, powstaje logika i metodologia, ale zarazem budzi sinieznane poprzednikom zainteresowanie czowiekiem i powstaj

pierwsze systemy etyczne. Mona bez przesady powiedzie, e niemalcaa historia pniejsza bdzie czerpaa z tego okresu.c) okres praktyczny,obejmujcy czas od IV (koniec) wieku przed Chrys

tusem) do pocztku naszej ery. W tym czasie zainteresowania onto-logiczne upadaj, obok rozwinitej do wielkiej subtelnoci logiki powstaje sceptycyzm, ale najbardziej charakterystyczn cech epoki jestzerodkowanie zainteresowa wokzagadnie etycznych, pielgnowanych w szkoach stoikw i epikurejczykw. Nie ma w tym okresienikogo, kto by mg si rwna znaczeniem z trzema filozofami poprzednimi, pod wieloma wzgldami notujemy nawet cofnicie si na poziom I okresu. Ale dorobek etyki, stoickiej zwaszcza, stanowi jedn zwanych czci aparatu mylowego pniejszych wiekw.

d)okres neoplatoski,od I do IV wieku po Chrystusie. Jest to ju okresupadku myli specyficznie greckiej, przy rwnoczesnym budzeniu simotyww nowych, majcych zapanowa wredniowieczu. Na pierwszy plan wysuwa si zagadnienie soteriologiczne, zbawienia

duszy, filozofia nabiera charakteru religijno-mistycznego. yj jeszcze

34 35


19/124

i pisz wybitni myliciele rnych szk czysto greckich, jak Aleksander zAfrodyzji i Marek Aureliusz, ale najwikszym filozofem epoki jest neo- platoczyk, cakowicie zajty sprawami stojcymi na pograniczu filozofii ireligii, Plotyn, jeden z tych, ktry obok Platona i Arystotelesa najbardziej zestaroytnych zawayli na rozwoju myli ludzkiej i dzi jeszcze wrd nasmyl swoj yj. Po nim filozofia staje si jak niestrawn mieszanin mitologii, teologii pogaskiej i eklektycyzmu z rnych szk greckich, ktr

zmie miao z powierzchni nadchodzce chrzecijastwo. Ju w tym okresiedziaa szkoa Aleksandryjska, a niebawem ukae si czwarty najwikszymyliciel staroytnoci, ale duchem cakowicie nalecy ju do chrzecijastwa- w. Augustyn.

Nie mona nie zauway, e filozofia grecka oddala si coraz bardziejod swoich cech charakterystycznych, staje si coraz mniej grecka, aby wreszcie rozpyn si zupenie. Ale duch grecki przetrwa i potrafi wywoa wwiele wiekw pniej, w wiekach XII i XIII, wielki renesans swoichkoncepcji i kategorii.

FILOZOFOWIE GRECCYWiek Osobisto

politycznaOkresfilozoficzny

Lata Filozofowie

VII/VI joscy k.624-k. 547640-547 585-525

Talesz Miletu Anaksymander zMiletu Anaksymenes

VI/V pitagorejczycy 570-497 Pitagoraseleaci VI/V VI/V

k.490-430t440Ksenofanes Parmenides z EleiZenon z Elei Melissos z Samos

VI/V Heraklit z Efezu

v/rv Perykles 500-428/7k.490-k.430Anaksagoras Empedokles

atomici 460-k.370 Demokrytsofici 480-411 483-375

(469-399) 430-360

Protagoras Gorgiasz SycylijczykSokrates z Aten Ksenofon

427-347 PLATON z Aten

Wiek Osobisto polityczna

Okresfilozoficzny

L*a Filozofowie

iv/m Demostcnes(t322)

(384-322) ARYSTOTELES z Aten

362-287 Tcofrast336-k.264331-251 L280-k.205

Zenon z Citium (Cypr) KJeantes zAssos Chryzyp z Soloi

341-270 Epikur z AtenII/I przedChr.

REDNIASTOA

k.l 85- 110/5 k.135-51

Panecjusz z Rodos Posidionus

REDNIEPIKUR.

125k.60 przedChr.

Fedrus Fi lodem os

REDNISCEPTYCY(AKADEM.)

175-110 t50 przed Chr. t60 przed Chr. I w. przed Chr.

Klestomachos Filo z LaryssyAntioch z Rodos Eneredimos

i/n

po Chr.

PNA STOA0-65 k.50-130121-180

Seneka Epiktet Marek Aureli

m Sekstus Empiryk GWNIARYSTO-TELICY

k.!48poChr.1126-1198 1226-1272

Aleksander z Afrodyzji Awerroes zKordowy w. Tomasz z Akwinu

k.70 przed Chr.k.45-125

Andronikos z Rodos Plutarch zCheronei

k.40 po Chr.175-242 204/5-270 252/3-301

Filo z Aleksandrii AmmoniusPlotyn z Lykopolis (Egipt)Porfiriusz z Tyru

3736


20/124

Wiek Polityka Poezja ProzaIXMII Homer Hezjod

VIIVI Safo(610) Alkajos(61l-580)

V 480/48 napady perskie Simonides (556-466)Pindar(518->446) Aischylos(525-456) Sofokles (497/6-406) Eurypides (480-406)

Herodot (500-426)Tukidides (47 1-400)

IV 338 Cheronea Arystofanes (446-k.388) Izokrates (436-387)Ksenofon (k.430-k.354)Demostenes (384-322)

III Ptolemeusz 1306/285

4. Presokratycy

1. Rozwj i podzia.Historia filozofii tego pierwszego okresu rozpoczyna si od prymitywnego materializmu, ktry za jedyne zadanie stawiasobie odkrycie, czym bya pramateria, tworzywo wszechrzeczy, a koczy siokresem wysoce humanistycznym i sceptycznym u sofistw, w ktrym bogata kultura attycka dosiga szczytw za Peryklesa. Wyrni mona wtym okresie 5 grup mylicieli, zwanych, moe niesusznie, szkoami":a) Filozofowie joscy, tzw. fizycy, w VII i VI wieku przed Chrystusem;

zagadnienia czysto kosmogoniczne. b) Pitagorejczycy (VI wiek) - to samo zagadnienie, rozwizywane jednak w

sposb bardziej transfizyczny, przez powoanie si na matematyk i pojcie harmonii.

c) Szkoa eleatw i osobno stojcy Heraklit, na przeomie VI i V wieku.Orodek cikoci przesuwa si na zagadnienie ontologiczne: wieloci i jednoci, ruchu i bytu, ktre s rozwizywane w sposb skrajny, przezzaprzeczenie jednej ze stron antytezy.

d) Fizycy V wieku, daj pierwsz prb pogodzenia antytezy poprzednichszk przez wprowadzenie elementw wzgldnie atomw, u Anaksago-rasa prymitywny materializm zostaje przezwyciony przez wprowadzenie pojcianous.

e) Sofici w drugiej poowie V wieku s szko dajc wyraz kryzysowi: popadaj w skrajny sceptycyzm odnonie do monoci poznania prawdyteoretycznej, gosz natomiast nauki praktyczne. Ich dziaalno stanowi bezporednie przygotowanie do Sokratesa.

LITERATURA STAROGRECKA

38 39


21/124

2. Filozofowie joscy.Jest ich trzech, wszyscy pochodz i dziaaj wMilecie, w Azji Mniejszej. Wszyscy s wielkimi uczonymi wspczesnymi.Pisma ich zaginy prcz nielicznych fragmentw. Najstarszy, Tales z Miletu(k. 624 - k. 547) twierdzi, e wszystko powstao i skada si z wody -co jest prawdopodobnie oparte na obserwacji organizmw ywych.Jego ucze Anaksymander z Miletu uwaa za pramaterie co nieokrelonego(ouiipov), z ktrej wszystko powstaje przez podzia. Stworzy

skomplikowan teori kosmogoniczn. Ostatni waniejszy Joczyk, Anaksi-menes (588-524) sdzi, e pramateri jest powietrze - co znowu zdaje si by wynikiem obserwacji ycia, jako e ycie psychiczne (dusza) byo wtych czasach identyfikowane z powietrzem(pneuma, por. duch - dech).Uczy ju o wiecznoci wiata i cigym powtarzaniu si dziejw.

3. Pitagoreizm,nastpna szkoa, otoczony zosta przez neopitago-rejczykw mnstwem legend, mwicych o egipskim pochodzeniu naukiPitagorasa, ascetyzmie jego uczniw, jego cudach itp. Pitagoras sam jest postaci historyczn; urodzi si w Samos koo r. 58(WO przed Chr., przyby do poudniowych Woch w 540 r. przed Chr. i zmar pod koniec VI wieku.Stworzy zwizek pitagorejski, majcy charakter rozpowszechnionychwwczas zwizkw misterialnych; ale rnicy si od nich tendencj etyczn i polityczn. Pitagorejczycy wierzyli w wdrwk dusz, tzw. Wielki rok"(10 000 lat), po ktrym wszystko z powrotem si zaczyna, w demonyunoszce si w powietrzu; politycznie byli obrocami arystokratyzmudoryckiego. Mimo opanowania rzdw na Sycylii, zostali koo r. 540/530 przed Chr. wygnani (spalenie Crotony, ich siedziby), po czym wybitninastpcy Pitagorasa, Filolaos i Lysis, przenieli si do Teb, gdzie ostatni by nauczycielem Epaminondasa.

Wedug dawnych Pitagorejczykw pramateri rzeczy jest liczba. Zajmowalisi oni mianowicie gorliwie matematyk (wobec ktrej maj wielkiezasugi) i spostrzegli, e stosunki liczbowe mona odnale wszdzie w

przyrodzie, ale rozumujc prymitywnie wywnioskowali std, e liczbystanowi istot wszystkiego. Przeciwstawienie liczb parzystych i nieparzystychnasuno im myl o wiecznych przeciwiestwach w przyrodzie, przypisywalite kadej liczbie (do 10) jakie znaczenie, tworzc w ten sposb pierwszyznany nam system kategorii, czyli zasadniczych poj. Oto one w dwchszeregach:

Liczba Para przeciwiestw1 ograniczenie i nieograniczenie2 parzysto i nieparzysto3 jedno i wielo (1+2)4 prawe i lewe5 mskie i eskie (3+2)6 spoczynek i ruch7 proste i krzywe

8 wiato i ciemno

9 dobro i zo10 kwadratowe i podune

Pojecie punkt prosta paszczyzna bryacechy fizyczne

ycieinteligencja,zdrowie, wiatomio, mdro,technika

Owe liczby wzgldnie elementy przyrody s poczone harmoni, ktra bodaj jest take liczb. Pitagorejczycy odkryli, e wysoko tonu w oktawieda si okreli stosunkiem liczbowym, sdzili wiec, e take gwiazdywydaj dwik obracajc si na rnych wysokociach. Dusza ludzka jestrwnie harmoni.

Nauki etyczne Pitagorejczykw nie maj charakteru naukowego; znamytylko jedno zdanie filozoficzne z tej dziedziny, a mianowicie, e sprawiedliwo jest kwadratem liczby (4 lub 9), gdy oddaje rwne za rwne.

4. Eleaci i HerakJit

a) Myliciele.Szko eleatyck zaoy mia Ksenofanes z dolnej Italii(576/2-480), wsawiony jako ostry krytyk politeizmu; jego uczniem byParmenides z Elei (VI/V), gwny teoretyk Szkoy, Zenon z Elei (k.490-430), znany z tego, e poleg w walce o demokracj przeciw tyranowi(jest on autorem klasycznych paradoksw w sprawie mnogoci i ruchu)

wreszcie Melissos z Samos admira, ktry w 442 r. przed Chr. pokonaflot atesk, jest pnym obroc tez szkoy. b) Znaczenie.Szkoa eleatyck rozpoczyna nowy okres; zagadnienie

pramaterii, kosmologiczne, staje si zagadnieniem ontologicznym;chodzi o to, jak pogodzi jedno wiata z mnogoci bytw i ruch z samym istnieniem. Tak postawione zagadnienie bdzie odtd gwnym

40 41


22/124

problemem filozofii greckiej, a nawet w znacznej czci pniejszej (doBergsona wcznie). Poza tym wystpuje tutaj po raz pierwszy przezwycienie naiwnego realizmu, przez zaprzeczenie, e wszystko, cowidzimy, jest realne.

c) Nauka eleatw. Ju Ksenofanes mwi, e wszystko jest jednym i wszystkim. Parmenides za rozumuje nastpujco: to. co jest. jest i nie stajesi: natomiast to. czego nie ma. nie jest. Zatem aden ruch ani adna

zmiana nie jest moliwa, ani adna mnogo. Zatem zjawiska ruchu s zud - zmysy nas myl. Natomiast myl daje nam prawd, bo jest tymsamym co byt. Tych tez broni Zenon swoimi argumentami, tak kunsztownie zbudowanymi, e Arystoteles nazywa go pierwszym logikiem": s one tak trudne nieraz do przezwycienia, e jeszcze Bergson,kontynuator Heraklita. uwaa za konieczne rozprawia si z nimi w XXwieku po Chrystusie.Oto najwaniejsze z nich: (I) przeciw mnogoci: Gdyby istniaa mnogo

bytw, to byyby one nieskoczenie mae (bo skada by si musiay znieskoczonej iloci punktw bezwymiarowych, jako e wwczas byt byby podzielny w nieskoczono) i zarazem nieskoczenie wielkie, bo pomidzy kade dwie czstki musiayby wej inne, w nieskoczono.(II) przeciw ruchowi: (a) Rzecz poruszajca si, zanim przejdzie cay odcinek A, musi przej p A, np. B; zanim przejdzie B, p B itd., a wic nie ruszynigdy z miejsca: (b) Achilles nie moe nigdy dogoni wia, bo w czasiegdy przebiegnie jaki odcinek drogi, w te przejdzie proporcjonalny jejkawaek: (c) strzaa w kadej chwili jest w jakim miejscu, a wic w kadejchwili stoi; (d) jeli odcinek A porusza si w lewo, a odcinek B w prawo zt sam szybkoci, to poruszajcy si rwnie z t szybkoci po A punkt a przejdzie rwnoczenie ca dugo A i p dugoci odcinka B (chodzi o pomieszanie prdkoci wzgldnej i bezwzgldnej).

d) Heraklit z Efezu(VI/V) przeciwstawi tej nauce podobn, ale rozwizujc to zagadnienie w przeciwny sposb. Typowy filozof w pniejszym sowaznaczeniu, pogardzajcy tumem i nienawidzcy ludu. pisaniezmiernie niejasno, zasugujc sobie na nazw ..ciemnego". Razem zeleatami przyjmuje on. e wiat jest jednoci, ale antynomi ruchu i bytu rozwizuje przez odrzucenie istnienia bytu: wszystko jest ruchem. jedyn rzecz sta jest prawo cigej zmiany...Wszystko pynie".

Obok tej doktryny ontologicznej. ktra miaa wywrze olbrzymi wpyw na pniejsze wieki, gosi Heraklit nie mniej wan nauk kosmologiczn:twierdzi mianowicie, e pramateri, jeli wolno tak si wyrazi, jest ogie,a najwyszym prawem wiata jest wojna. Harmonia wiata opiera si nacigym napiciu midzy jego czciami. Z ognia powstaje woda, z wodyziemia, po czym proces przebiega w odwrotnym porzdku, a do ponownej poogi, i zaczyna si znowu. Dusza ludzka j est czci boskiegoognia. Zmysy nas myl, ale myl osiga prawd. Tak jak wiatemrzdzi prawo boskie, tak prawo ludzkie, oparte na nim, rzdzispoeczestwem - wypada mu by posusznym. Heraklit jest rodzajem prymitywnego totalisty, antyindywidualisty w kadym razie.

5. Fizycy V wieku.a) Myliciele.W tej grupie wylicza si zwykle (i) Empedoklesa, mastanu z Agrigentum, synnego mwc - proroka, cudotwrc, kapana,lekarza i uczonego, ktry urodziwszy si w 490 r. przed Chr. zmar nawygnaniu w Peloponezie w r. 430 przed Chr. (ii) Tzw. Szko atomistw, doktrej nale zaoyciel Leucyp, wspczesny Empedoklesa, i Demo-kryt zAbdery (460 - k. 360), jeden z wikszych uczonych staroytnoci otrwaym wpywie na nastpne epoki, ( iii) Anaksagorasa z Klazomeny(500-428/7) typowego filozofa", pogardzajcego rzeczami tego wiata,wielkiego matematyka, przyjaciela Peryklesa o rwnie przeomowymznaczeniu.

b)Wsplne cechy.Fizycy V wieku staj na gruncie antynomii Parmenide-sowej, ale w przeciwiestwie do eleatw prbuj jej da rozwizanie naukowe bez odrzucania adnej z pozornie sprzecznych tez, ani bytu, aniruchu. Uciekaj si przy tym do rodkw cile fizycznych, czym odrniaj si od mylicieli okresu nastpnego, ontologw, a mianowicie do przyjcia pewnych elementw niezmiennych, a pewnych zmiennych

42 43


23/124

w przyrodzie. Kady z nich jest pierwszym w dugim szeregu mylicieli,ktrzy bd podtrzymywali przez wieki ich pogldy kosmologiczne.

c) Empedokles. Byt jes t wieczny i niezmienny, a pozorna zmiana polega nakombinacji podstawowych skadnikw tego bytu. ktre Empedoklesnazywa ..korzeniami", a ktre bd wnet nazwane ..elementami" i jakotakie panowa bd do czasw nowoczesnych w filozofii i nauce. Jesttych elementw 4: ogie, powietrze, woda i ziemia, s one midzy sob

jakociowo rne, a wszystko inne powstaje przez ich skombinowanie.Dwie siy dziaaj pod tym wzgldem: mio, zwana take harmoni, inienawi. Gdy mio przewaa, wiat dy ku staniu si idealn mieszanin wszystkich elementw w formie kul i. ktr Empedoklesnazywa bogosawionym bogiem" ze wzgldu na nieobecno w nimnienawici. ycie powstaje tak samo jak inne byty - z nieforemnychkupek materii; utrzymuje si najsilniejszy (walka o byt). Poznanienastpuje w ten sposb, e kady element zostaje poznany przez ten samelement w poznajcym.

d) Atomici podaj rozwizanie podobne, z t rnic jednak, e ichniezmienne czynniki, zwane atomami" albo gstymi ciaami, nie rni

si jakociowo, lecz tylko ksztatem i prawdopodobnie wag. Jest wic jedyna materia podzielona na drobne bryki. Midzy nimi istnieje (przeciwParmenidesowi) niebyt, a mianowicie prnia. Jakoci zmysowe, ciepo, barwa itp. s zudzeniem, powstaym z rnorodnego rozmieszczeniarnej wielkoci i ksztatu atomw.Dusza ludzka skada si z najsubtelniejszych, okrgych i gadkich

atomw; mier jest ich rozrzuceniem. Poznanie nastpuje przez wytrysk atomw z poznanych przedmiotw; owe idce ku zmysom strumykiatomw nios obraz" rzeczy, z ktrej pochodz, do duszy.e) Anaksagoras kombinuje stanowisko Empedoklesa i Atomistw, przyj

mujc drobne bryki rne jakociowo (jak nasze pierwiastki, drobiny

pierwiastkw), ktre nazywa nasionami. Poza nimi przyjmuje jednak, ina tym polega jego oryginalno, byt niezmienny w postacinous(ducha, myli) i stara si, cho nieudolnie, przeciwstawi go materii. Jest onniemieszalny z niczym" sam dla siebie", najrzadsz i najczystsz rzecz". Tutaj po raz pierwszy w dziejach pojawia si wic przeciwstawienie ducha i materii, majce odtd stanowi jeden z gwnych

problemw wszelkiej filozofii. Duch jest Anaksagorasowi potrzebny,aby puci w ruch obrotowy bry materii, doskonale pomieszanej na pocztku, tak e z niej powstaje wiat w sposb mniej wicej taki jak wdzisiejszej teorii Kanta i Laplace'a. Anaksagoras twierdzi take, ezmysy nas myl, tylko rozum daje prawdziwe poznanie. Anaksagoraszajmowa si take zagadnieniami religijnymi, poddajc krytyce naiwnewierzenia popularne.

6. Sofici.a) Powody kryzysu. Na kryzys filozofii, ktrego przejawem jest ukazanie si

tzw. sofistw, zoyo si szereg czynnikw: (i) omwione systemyfilozoficzne doszy do bardzo sprzecznych wynikw, podrywajc tymsamym autorytet nauki; (ii) eleaci, Heraklit i atomici postawili pod znakiem zapytania warto poznania zmysowego, nasuwajc tym samymwtpliwoci co do jego wartoci w ogle; (iii) olbrzymi rozrost kulturygreckiej po wojnach perskich spowodowa powstanie typowej w takichokolicznociach mentalnoci krytycznej (wiek owiecenia); (iv) filozofiadotychczasowa w rezultacie nie daa adnego rodka do przezwycienia problemw przez ni postawionych, a to dlatego, e nie posiadaa

adnego punktu oparcia transcendentalnego, skoro nawet Anaksagoras nieuy swojegonous w tym celu; (v) rozrost demokracji helleskiejsprawi, e zainteresowanie retoryk wzroso, a w zwizku z tym przewiadczenie, e byle kto umia dobrze mwi, moe o wszystkim kadego przekona.

b) Pojcie i typy sofistw. Sofista" znaczy dosownie mdry czowiek". W praktyce byli to nauczyciele wdrowni, ktrzy uczyli gwnie wymowy ierystyki, ubocznie take wszelkiej poytecznej mdroci, za pienidze.Mona wrd nich wyrni trzy kolejne typy: (i) typ cile retoryczny,zajmujcy si przygotowaniem do kariery politycznej modziey; (ii) typklasyczny, w rodzaju Protagorasa, ktrego zainteresowania ze-

rodkowyway si na zagadnieniach teorii poznania i etyki; (iii) typ pniejszy w rodzaju Prodikosa, powicajcy si paskiej erystyce, technice chwytw w dyskusji.

c) Gwni sofici: Protagoras z Abdery, 480-410, uczy w Atenach zaPeryklesa, ale oskarony o ateizm zosta wygnany i uton w drodze naSycyli; Gorgiasz z Leontinoj (483-375), by nauczycielem wdrownym

44 45


24/124


25/124

b) problemy: wszyscy zajmuj si etyk w sposb nowy. naukowy, i tworz tnauk od razu w bardzo doskonaej postaci: zarazem dwaj najwiksi znich zajmuj si tym samym problemem parmenidesowym - wieloci i jednoci, ruchu i bytu. ktry rozwizuj za pomoc rodkw ontolo-gicznych. nie za fizycznych, jak ich poprzednicy.

c) przezwycienie paskiego sceptycyzmu: wszyscy trzej wierz w mono osignicia prawdy bezwzgldnej i pierwsi tworz naukowy

pogld, ktry bdzie nazwany pniej obiektywizmem idealistycznym.d) wszyscy s spirytualistami i umiej ostro przeciwstawi ducha materii.e) wszyscy wreszcie s gboko zainteresowani sprawami spoecznymi,

odnonie do ktrych tworz klasyczne, do dzi ywe teorie ustrojowe igospodarcze.

2. Sokrates.a) ycie.Urodzony w r. 469 przed Chr., syn Sofroniska, rzebiarza, i Fare-

nete, akuszerki, nie by uczniem nikogo ze znanych uczonych. Otrzyma prawdopodobnie wyksztacenie ludowe, nic wicej. W przekonaniu, ema bosk misj uczenia ludzi, z zaniedbaniem pracy, rodziny (Ksantypa) i

wygldu chodzi po ulicach i placach Aten, poddajc wszystkich spotkanych krzyowemu badaniu na tematy etyczne. Zosta stracony w roku399 przed Chr. na skutek wyroku skazujcego go za wprowadzanienowych bstw i psucie modziey" na wniosek przywdcw partiidemokratycznej. Jego stracenie byo typowym mordem sdowym, ale przyczynio si znakomicie do gloryfikacji myliciela i jego pogldw.

b) Znaczenie.Sokrates by prawdopodobnie, jako czowiek, najwikszym ztrzech mylicieli klasycznych, nie bez susznoci powiedziano, ekiedy za Juliana Apostaty myl grecka stawaa do ostatniej rozpaczliwejwalki z chrzecijastwem, jej si nie bya ani poezja Platona, ani naukaArystotelesa, ale wielki duch Sokratesa. Natomiast jako filozof wanyon jest bodaj tylko dlatego, e nam wychowa Platona i natchn gomylami, ktre ten wielki filozof mia wspaniale rozwin. Dzie nie pozostawi adnych, to, co o nim wiemy, musimy opiera na bardzoniepewnych informacjach Platona, kontrolowanych niekiedy przez niezawodnego zawsze Arystotelesa i przez Ksenofonta, innego jego ucznia.Wiemy o nim bardzo niewiele.

c; Metoda. Najpewniejsz rzecz, jak wiemy o Sokratesie, jest fakt. euywa on metody majeutycznej (akuszerskiej). starajc si przez krzyowe pytania wydoby ze suchaczy prawdziwe definicje. Arystoteles,rdo zawsze pewne, mwi, e jemu przypisa naley odkrycie indukcji idefinicji. A mianowicie postpowa tak. e chcc okreli, czym np. jestmstwo, stara si zebra jak najwicej czynw, ktre nazywamymstwem, porwna je ze sob i w ten sposb wydoby cechy oglne w

kadym mnym czynie wystpujce, a stanowice pojecie mstwa.Sokrates by niewtpliwie wiadomy, e uywa pewnej okrelonejmetody, i tym rni si on od poprzednikw.

d) Teoria poznania.Prawd mona pozna, a mianowicie za pomoc tworzenia oglnych poj. Niektrzy sdz, e Sokrates by sceptykiemwzgldem moliwoci filozofii teoretycznej, ale zdaje si, e przypuszczenie to jest bezpodstawne. Pewnym jest tylko, e stawia on zagadnieniaetyczne na pierwszym miejscu.

e) Etyka. Moemy z pewnoci przypisa Sokratesowi dwie tezy: (i) Cnota jest wiedz; aby np. by mnym, wystarczy wiedzie, jak naley si w bitwie zachowa; std grzech jest ignorancj. Zdaje si z tego wynika, e jest tylko jedna cnota, wiedza, i jedna wada, niewiedza. W rozumieniu tegoskrajnego intelektualizmu etycznego, ktry wywar wielki wpyw na pedagogik XX wieku, trzeba pamita, e Sokrates mia na myli prawdopodobnie nie wiedz czysto teoretyczn, ale tzw. rozumieniewartoci, co osabia ostro jego tezy. (ii) Szczcie jest tym samym cocnota - jest wic niezalene od adnej rzeczy zewntrznej; stdwystpuje u Sokratesa pewna tendencja ascetyczna (odwrcenie si odwiata). Poza tym zdaje si, e Sokrates gosi etyk do utylitarys-tyczn, ale pod tym wzgldem pewnoci nie mamy.

3. yciePlatona.Arystokles (takie byo jego pierwotne imi, zmienione pniej na Plato" z powodu wyjtkowej barczystoci), syn Arystona i

Peryktiony, ktrzy oboje pochodzili ze staroytnych rodw, urodzi si wAtenach w r. 427 przed Chr. Otrzyma staranne wychowanie, m.in. byuczniem niejakiego Kratylosa, pnego herakliteisty, ale decydujcy wpywwywar na Sokrates, ktrego Platon by przez 8 lat uczniem i jednym z naj bliszych przyjaci. Po mierci Sokratesa uszed do Megary, a stamtd mia pojecha do Egiptu. Okoo roku 388 przed Chr. udaje si na Sycyli

48 49 Bocheski: Zarys historii


26/124


27/124

biorcych swj pocztek w Platonie. Jeli wiec chodzi o znaczenie, nie mamyliciela w dziejach, ktry by Platona przewysza, jeden tylko w. Augustynodgrywa, ale tylko w obrbie chrzecijastwa, rol nieco podobn.

W Platonie naley oczywicie odrni rzeczy drugorzdne, umare judawno, od spraw zasadniczych, a mianowicie od jegoidealizmu.Postawaobojtna wobec platoskiego idealizmu jest dla mylcego czowieka niemoliwa, i kady, kto na nazw inteligenta zasuguje, musi si wypowiedzie za nim albo przeciw niemu. W pierwszym wypadku bdzie zawszePlatona entuzjast, w drugim bdzie czu do niego ywioow niech. A powodem tego zjawiska jest fakt, e Platon jest twrc pogldu na wiat,wobec ktrego obojtnym pozosta nikt nie moe.

6. Idealizm (dialektyka).Podstawowe twierdzenie Platona brzmi: poza wiecznie zmiennym wiatem zjawisk istnieje co niezmiennego - innywiat czystych treci, zwanych u niego ideami. Wszystko, co postrzegamyzmysami, jest mniej lub wicej nieudoln kopi (projekcj) tych idei, ktre wsposb ponadczasowy istniej same w sobie i same dla siebie, w bezwzgldnej czystoci i bezruchu. Nieprawd jest wic, e czowiek jest miar wszystkichrzeczy i e poznanie jest niemoliwe, bo jeli moemy pozna

ide, wiemy, jaka jest miara przedmiotowa rzeczy, i moemy si do niejzastosowa.Ta myl podstawowa przesza rne koleje u Platona, na pocztku np.

istniay wedug niego tylko idee rzeczy piknych, pniej wszystkich; pocztkowo miay one charakter etyczny, pniej, prawdopodobnie podwpywem pitagoreizmu, stay si liczbami, ale stanowiy zawsze podstaw jego systemu.

Naley tutaj podkreli co nastpuje:a) Teoria idei jest prb rozwizania problemu Parmenidesa, a mianowicie w

ten sposb, e mnogo i ruch pozostawia Platon na ziemi, podczas gdy jedno i byt przenosi w wiat ideau. W rzeczy samej dla kadego np.

konia (cho tu na ziemi jest wiele koni) istnieje ta sama idea konia jakotakiego"; podczas gdy ko yjcy rodzi si, porusza i ginie, idea koniatrwa niezmiennie i pozaczasowo.

b) Teoria ta nie jest, jak si niektrym filozofom zdaje, niepowanym pomysem mitycznym, skoro a do ostatnich czasw, w kadym pokoleniu pojawiaj si wybitni uczeni, ktrzy w ni wierz. Takim by np. na

schyku XIX wieku jeden z najwikszych matematykw nowoczesnychCantor, a z nim wielu innych.

c) W idealizmie platoskim trzeba odrni sam zasad, e istnieje idea.od sposobu, w jaki Platon j przedstawia. Zaraz po nim Arystoteles dazupenie in n teori idei, a mianowicie powie, e jest ona ukrytawewntrz materii, a w XVIII wieku naszej ery inny wielki myliciel.Kant, znajdzie jeszcze inne rozwizanie. Co wicej, wszyscy, ktrzy

stoj na stanowisku istnienia przedmiotowej nauki i etyki, s zawsze platoczykami w tym znaczeniu, e uznaj jakie idee nie bdce tymsamym co przedmioty materialne.

d) Prcz paru. nielicznych i na og mao wybitnych mylicieli, nie ma filozofa wikszej miary, ktry by si w ten czy inny sposb do idealizmu platoskiego nie przyznawa. Najciekawszym jest, e najbardziej przeciw Platonowi powstajcy marksici, sami te s o tyle jego uczniami, e uznaj (i twierdz, e znaj) ide tzw. dialektycznego rozwojuspoeczestwa i bodaj wiata, co jest typowym pomysem platoskim.

e) Nie trzeba oczywicie miesza idealizmu platoskiego z dwoma innymiznaczeniami sowa idealizm", a mianowicie ze znaczeniem etycznym(w przeciwiestwie do utylitaryzmu) i teoriopoznawczym (twierdzenie, emoemy pozna tylko twory naszej wasnej myli). Plato bardzo stanowczo zaprzeczyby przynajmniej idealizmowi w drugim znaczeniu:moemy, zgodnie z nim, pozna nie tylko nasz myl, ale take rzeczywisto transcendentn.

7. Psychologia.Drugim niezmiernie wanym skadnikiem filozofii platoskiej, o olbrzymim rwnie, cho moe nieco mniejszym wpywie, jest jego teoria ducha ludzkiego. Platon jest w tej dziedzinie autorem nast pujcych teorii:a) spirytualizmu:u niego po raz pierwszy duch zostaje ostro i jasno prze

ciwstawiony materii, a mianowicie tak, e jest on czci czowieka,

ktra moe pozna ide. I tu znowu Platon jest ojcem intelektualnymwiecznego kierunku filozofii, ktry do dzi odgrywa rol pierwszorzdn. b) mechanicznej teorii poczenia duszy z ciaem;a mianowicie dusza

ma dwie funkcje: poznawa idee i porusza ciao. Jej zwizek z tym ciaem jest wic nie istotny, ale czysto dynamiczny, aby uy porwnaniaMaritaina, czowiek jest maszyn kierowan przez anioa

5352


28/124

o teorii niemiertelnoci duszy: Platon pierwszy prbowa naukowo tniemiertelno uzasadni: dziki temu jego pogldy na poczenie du-s/A z ciaem zostay tak szybko przyjte przez chrzecijastwo i. mimoodrodzenia arystotelizmu w XIII i w XX wieku, panuj dotd powszechnieu chrzecijan, po czci dziki wielkiemu mylicielowi XVII wieku.Kartezjuszowi. ktry przyj w zupenoci ten pogld. Stosunek duszydo ciaa pojty jest tak. jak gdyby ciao byo wizieniem duszy. Zarazem przyjmuje Platon za pitagorejczykami preegzystencj i wdrwk dusz.

8. Kosmologia. Mniejsze znaczenie ma platoska fizyka i kosmologia.Platon mwi o istnieniu materii, ktra jest niebytem i zdaje si by pojta jako przestrze. Przyjmuje istnienie piciu pierwiastkw: ognia, powietrza,wody. ziemi i pitego elementu". Mityczny demiurg" - budowniczytworzy z nich wiat patrzc na idee. wiat jest jednak zwierzciem, posiadadusz: istnieje wic dusza zbiorowa wiata. Ta dusza jest potrzebna Platonowi jako cznik i stopie poredni midzy materi a ide: za jej porednictwemrzeczy maj udzia w idei. W pniejszym stadium same idee s rwnieuporzdkowane pod naczeln ide Dobra, tak e system platoski staje simonistycznym idealizmem. wiat jest kul, w rodku ktrej stoi ziemia

nieruchomo; gwiazdy obracaj si wkoo na sferach czy piers'cie-niach; gdywszystkie powrc do punktu wyjcia, bdzie koniec Wielkiego roku" (l O000 lat). Same ciaa niebieskie s podobnie jak Ziemia yjcymi istotami, amianowicie Bogami.

9. Logika. Take logika platoska ma mniejsze znaczenie, wyjwszy jako wstp do Arystotelesa. Poza sokratyczn indukcj uywa Platon dychotomii, a mianowicie dzielenia pojcia na dwa zakresy, a dopki si niedojdzie do definicji. W ten sposb powstaje pojcie oglne, w ktrymujmujemy idee. Teoria poznania Platona rozrnia trzy rodzaje poznania:eikasia - etKacna, dosigajca tylko zudy,doxa - 5o^a, ktr poznajemyzmienny wiat, iepisteme - emaTri|iT], pojmujca idee.

10.Etyka jest w zasadzie sokratesowska, w pierwszym okresie mwi o jednoci wiedzy i cnoty, koniecznoci ucieczki od wiata itp. Pniej pojawia si idea rwnowagi: cho najwyszym dobrem jest dobro rozumu,odkryte przez dialektyk. kade inne poznanie jest take podane dla peniczowieczestwa, a nawet umiarkowane przyjemnoci nie s ze. Cnota jest

sama jedynym szczciem: s 4 cnoty gwne: mdro, mstwo, panowanienad sob. sprawiedliwo. Plato odrzuca maestwo dla mdrcw, pogardza prac rczn i pochwala niewolnictwo, z drugiej strony wypowiada w jednym miejscu przewiadczenie, e nawet nieprzyjacioom nie naleyczyni le.

11. Polityka. Waniejsze od poprzednich doktryn s pogldy polityczne Platona. W pierwszym okresie gosi on konieczno ustroju klaso-wo-arystokratyczno-komunistycznego. A mianowicie celem pastwa jestzapewnienie szczcia obywateli, gwnie przez wychowanie ich ku cnocie. Wtym celu rzdzi powinni ..mdrcy", obowizani do komunizmu, wsplnotykobiet i dzieci (publiczne wychowanie) i poddani surowej dyscyplinie. Obok nich istnie ma druga klasa - obrocw (zawodowych onierzy) i trzecia- producentw. Ten ustrj prbowa Platon wprowadzi w Syraku-zach. bezskutecznie na szczcie. W Prawach" pokazuje si nowy idea: krajemrzdz jeszcze mdrcy, ale bez komunizmu, bez znoszenia maestwa i niestanowicy ju kasty, zniesiona jest take kasta producentw, ktrychzastpuj metojkowie i niewolnicy. Ideaem ustroju jest ustrj mieszany:monarchistyczno-oligarchiczno-demokratyczny.

12. Estetyka i filozofia religii. Platon jest pierwszym filozofem, ktry pozostawi sporo fragmentw o sztuce. Jest ona narzdziem etyki, nie masztuki dla sztuki", ale sztuka winna suy dialektyce (filozofii). Sztuka polega na naladowaniu, nie idei, ale zmysowych zjawisk, wynika z szau(mania - (iavta). Platon jest zwolennikiem bardzo surowej kontroli pastwowej nad sztuk; pastwo winno zabroni nie tylko gorszcych poematwo bogach, ale nawet zniewieciaej muzyki. Odnonie do filozofii religii Plato jest autorem genialnego dzieka (Eutyfron"), w ktrym poddaje surowejkrytyce popularne (jeszcze dzisiaj nawet) pojcia o religii (sztuka handlowaniaz bstwem), i cho nie wypowiedzia w nim wasnego pogldu, stworzy

podstawy naukowej analizy zjawiska religijnego. Jego wasna religia jest donieokrelonym spirytualistycznym monoteizmem: istnieje Bg jedyny,duchowy, ale ten Bg nie zdaje si by osob. Obok tego Bogafilozoficznego istniej take mniejsi bogowie, m.in. gwiazdy. Platon niezmiernie surowo odrzuca niegodne mitologiczne opowiadania o bogach ida reformy religii greckiej.

54 55


29/124

6. Arystoteles

1. ycie. Arystoteles urodzi si w Stagirze (std Stagiryta") w r. 384 przed Chr., jako syn lekarza dworskiego Amintasa, ktry pochodzi z rodzinyod szeregu pokole powicajcej si medycynie. W 18 roku ycia przyby do Aten, gdzie wszed do platoskiej Akademii, aby spdzi w niejniemal 20 lat, do mierci mistrza (347 r. przed Chr.). Te dwa fakty, pochodzenie z rodziny o tradycji empiryczno-naukowej i suchanie przez 20 latnajwikszego idealisty dziejw, s do zapamitania, bo tumacz w znacznejmierze charakter myli arystotelesowej. Po mierci Platona Arystoteles podrowa po wyspach greckich. W r. 342 przed Chr. zosta wezwany nadwr Fil ipa II, gdzie do r. 334 przed Chr. by nauczycielem AleksandraWielkiego (ur. 356 r. przed Chr.) i mia wywrze na modociany umys tegogeniusza militarnego wielki wpyw, midzy innymi zapodni go ide podbojuwiata dla kultury greckiej. W 335/4 r. przed Chr. powrci (po objciu tronu przez Aleksandra) do Aten, gdzie zaoy wasn szko w Liceum, zwan perypatetyczn" od zwyczaju przechadzania si w trakcie wykadw. Wowym Liceum utworzy Arystoteles pierwsz znan nam bibliotek, a odswojego krlewskiego ucznia dostawa ciekawe okazy zoologiczne,mineralogiczne i inne, zebrane w jego wyprawach wojennych. Szkoa Ary

stotelesowa bya nie tylko szko, ale i instytutem badawczym, w ktrymszereg wybitnych uczonych musiao wsppracowa, inaczej nie mona przynajmniej zrozumie, jak Arystoteles mg mie do dyspozycji tak olbrzymi mas obserwacji, jak ta, ktr zawieraj jego dziea zoologiczne i polityczne. Aby da pojcie o ich podbudowie dowiadczalnej, wystarczy przypomnie np., e przed napisaniem swojej Polityki" Arystoteles zebra

nie mniej ni 180 konstytucji rnych miast greckich i wyda je krytycznieoraz e niemal wszystkie jego dziea s poprzedzone bardzo obszernymtraktatem historii doktryn z danej dziedziny. Dziki temu Arystoteles jestnaszym gwnym rdem, jeli chodzi o filozofi przedsokratesow. Pomierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. przed Chr.. Arystoteles, ktry uchodziza macedoskiego agenta, musia uchodzi do Chalkis, gdzie zmar rok pniej w 322 r. przed Chr.. pozostawiajc pikny i bardzo ludzki testament.

2. Dziea.Wikszo prac Arystotelesa jest zachowana, cho niezawsze bez zmian i interpolacji. Nie s to, niemal bez wyjtku, rzeczygotowe, lecz notatki do wykadw, wskutek czego Arystoteles, cieszcy si uwspczesnych opini znakomitego pisarza, jest niezmiernie nucym i

trudnym autorem, gdy go czytamy w obecnie posiadanych pismach. Objtoich jest dua - okoo 2500 stron. Pisma Arystotelesa dziel si na nastpujcegrupy:a) Pisma logiczne, nazwane cznie w czasach bizantyjskich Organon":

Kategorie", Hermeneutyka", Analityki pierwsze" (logika formalna),Analityki Wtre" (metodologia nauk), Topiki". Ostatnia dziewitaksiga Topik cytowana bywa oddzielnie pod nazw O sofistycznychsprzgach".

b) Pisma fizyczne (filozofia przyrody): Fizyka", O niebie", O powstawaniu i rozpadzie", Meteorologia", O duszy", Opis zwierzt" (ostatniaksiga nieautentyczna), O czciach zwierzt", O poruszaniu si

zwierzt", O rodzeniu zwierzt" i par drobniejszych. Obszerna botanikaArystotelesa zagina, obecnie posiadana nie jest autentyczna.c) Pisma metafizyczne, obejmuj zbir rnych notatek, znanych dzi pod

nazw Metafizyki" (po grecku: to, co nastpuje po fizyce") i pochodzcych z rnych dzie i okresw rozwoju Arystotelesa.

d) Pisma etyczne: Znamy trzy etyki Arystotelesa: Nikomachejsk, Eude-mejsk i tzw. Wielk (Magna Moralid). Pierwsza jest na pewno autentyczna, druga prawdopodobnie, co do trzeciej sprawa nie jest wyjaniona.Polityka" zawiera wykad filozofii spoeczestwa i pastwa. Prcz tego posiadamy odkryt pod koniec XIX wieku Konstytucj Atesk" w


30/124

krytycznym opracowaniu myliciela. e) Osobno stoj Retoryka" i Poetyka".

56 57


31/124

3. Znaczenie.Podobnie jak Platon Arystoteles jest geniuszem. Jegowpyw na potomno mona ocenia jako mniejszy od platoskiego, gdyArystoteles jest mimo wszystko jego uczniem i gwne tezy arystoteleso-wskie s na og pewn interpretacj platonizmu. Ale pod wzgldem potgimyli twrczej i ogromu poczynionych odkry, jeli chodzi o pooenie podwalin pod nauk i o racjonalno rozwiza. Arystoteles jest prawdo podobnie najwybitniejszym mylicielem naszego krgu kulturalnego. Wkadym razie dwie rne epoki, o cakowicie odmiennych zaoeniach itendencjach, pne redniowiecze i czasy najnowsze, s w bardzo wysokimstopniu zalene od niego. W rednich wiekach nazywano go wprostFilozofem (bez dodatku), a wielki uczony wspczesny. Murray. opowiada, egdy w gronie modziey mylcej zada kiedy pytanie, kto z wielkichuczonych ma najsilniejszy wpyw na czasy obecne, odpowiedzieli muzgodnie, e Arystoteles ze Stagiry.

W szczeglnoci Arystotelesowi przypisa naley:a) stworzenie logiki formalnej; b) stworzenie metodologii nauk dedukcyjnych (system aksjomatyczny):c) zwrcenie uwagi i pierwsze systematyczne zastosowanie obserwacji

przyrody;d) stworzenie naukowej psychologii w taki sposb, e cho niektre jego

myli zostay zarzucone, nikt nie zdoby si dotd na wprowadzenie nowejzasadniczej kategorii psychologicznej;

e) pierwsze obszerne i systematyczne opracowanie etyki;O stworzenie zoologii naukowej;g) stworzenie meteorologii;h) pierwszy cisy traktat prawa konstytucyjnego i teorii pastwa;i) pierwsz systematyczn estetyk.

Mona wic bez przesady powiedzie, e Arystoteles jest twrc naukiwspczesnej: wypracowa jej pojcie, odkry podstawowe jej metody,narzuci nawet swoisty styl naukowy i pierwszy pracowa w sposb, ktrynazywamy naukowym, w bardzo wielu dziedzinach.

4. Charakterystyka filozofii.Filozofia Arystotelesa odznacza si prawdziwie greckim umiarem i harmonijnym poczeniem w rozwizaniukadego zagadnienia wszystkich wchodzcych w rachub czynnikw, czymArystoteles rni si zasadniczo od Platona. I tak, Arystoteles jest idealist.

58

ale nie szuka idei poza wiatem, lecz znajduje j w wiecie, w materii. Jestspirytualist, ale nie sdzi, by dusza bya w ciele jak w wizieniu, lecz przeciwnie zakada jedno psychofizyczn; stoi na gruncie pierwszestwa ducha,ale nie da bynajmniej zabicia ciaa, lecz jego harmonijnego rozwoju; stoi nagruncie spoecznym, ale potrafi broni i zharmonizowa z prawamispoecznymi prawa jednostki. Ceni wysoko znaczenie rozumu, jest twrc logiki formalnej, ale nie odrzuca ani wiadectwa zmysw, ani intuicji.

Co wicej, te pozornie sprzeczne elementy nie s w filozofii Arystotelesatylko eklektycznie zczone, jak u wielu pniejszych mniejszych mylicieli,lecz jego system moe by susznie nazwanyfilozofi jednoci.Jednota jest i strukturalna w systemie, i materialna w tym znaczeniu, e w kadejdziedzinie Arystoteles ma wzrok zwrcony na to, co czy poszczeglnefragmenty rzeczywistoci w cao, i e usiuje wszdzie znale jedno: jedno bytu, wiata, organizmu, duszy i ciaa, rozumu i uczu, wadzy iobywateli.

Wskutek tych cech filozofia Arystotelesa jest zjawiskiem w swoimrodzaju jedynym, rwna si z ni moe tylko bodaj tomizm, ale i ten jest jedynie rozszerzeniem arystotelizmu na dalsz jeszcze dziedzin. Jest tofilozofia trzewa, oparta na dowiadczeniu, postpujca metodycznie i logicznie, ale przeniknita mimo to potnym duchem idealizmu, ktry pozwalaArystotelesowi wznie si krokami rozumowania od obserwacji robaka doanalizy pojcia Pierwszego Motoru - Boga, a mwi o obu z t sam zimn, pozbawion zabarwienia uczuciowego i patosu obojtnoci.

Tote, podczas gdy Platon pociga kad dusz, zwaszcza religijn iartystyczn, szalestwem swoich poryww idealistycznych i piknemswoich porwna, Arystoteles przemawia tylko do ludzi, ktrzy za jego przykadem pokochali nauk. Arystoteles bdzie te zawsze filozofemnaukowcw nie tylko jako ten, kto pojcie naszej nauki stworzy, ale i jako jeden z tych, ktrzy najpeniej urzeczywistnili jej idea. Surowa logika itrzewo mdrca ze Stagiry przemawia do tych ostatnich z wikszym

moe patosem, ni do mionikw pikna porywy Platona.5. Teoria aktu i monoci.Orodkow doktryn Arystotelesa, na

ktrej niemal wszystko, co on gosi, si opiera, jest jego teoria aktu i monoci. W kadym przedmiocie, jaki spotykamy w wiecie, wykry monadwa podstawowe, wzajemnie uzupeniajce si skadniki: jeden odgrywaj-

59


32/124

cy rol materii, tworzywa, czego nieokrelonego, podoa, drugi nadajcytemu podou tre i okre

zarys historii filozofii

Documents