1. UVOD Gradsko zelenilo, meu kojima posebno drvoredi, parkovi, i park ume i imaju niz nezamjenjivih vrijednosti koje je teko utvrditi vrijednovati prema po vanosti, jer svaka od tih karakteristika pridonosi poboljanju ovjekova ivota u gradu. Naime, ono proiava zrak, ublaava temperaturne ekstreme, smanjuje buku i prainu te djeluje umirujue na stanovnitvo. Zelenilo uz gradske ceste, u parkovima i vrtovima oduvijek je bilo odraz ekonomskog, sociolokog i kulturolokog stanja drutva. Osim estetske i socioloke, gradsko zelenilo ima vanu ulogu i u ekosistemu, bilo da ga je ovjek planski posadio ili bilo da je ostavljen prirodni biotop unutar gradskog prostora. Zelenilo u gradskimo povrinama zelenilo ima takoer i visoku ekonomsku vrijednost jer zahvaljujui svojim estetskim, sociolokim i zdravstvenim osobinama ulogama, direktno izravno utijee i na poveanje finanscijske vrijednosti okolnih graevina. Njegova vanost Vanost zelenila neosporna je za gradske prostore i ono sve vie postaje znaajanim faktor uzronikom za optimalizaciju iranje ivotnih uvjeta, kako ovjeka, tako i ivotinja, ptica i insekata, na tim prostorima. Drvee ipak, svojim specifinim svojstvima, oduvijek daje gradskom zelenilu znaajno oblikovno obiljeje kako u kvalitativnom, tako i u kvantitativnom smislu. Na zdravstveno stanje biljaka u gradskom zeleniluo utjee itav niz tetnih biotiskih i abiotiskih faktora uzronika. U abiotiskei uzronici su faktora koji utiu na razvoj i opstanak biljnih vrsta u gradskim sredinama. Tu u ove faktor prije svega spadaju pristupanost i kvalitet vode, intenzitet i spektralni sastav svjetlosti, temperatura, sastav i strujanje zraka, fizika, bioloka i hemijska svojstva tla ili supstrata koja odreuju njegovu plodnost i zdravlje tla, zatim svojstva reljefa, nagib, poloaj prema stranama svijeta, i nadmorska visina. Uslijed ekstremno loih ivotnih uvjeta, odnosno nepovoljnog djelovanja abiotskih uzronika u gradskim sredinama, na stablima dolazi i do fiziolokih promjena koje nisu odmah vidljive ljudskom oku, ve postaju vidljive tek kada nastupe nepovratne promjene kao to su: odumiranje pupova, propadanja izbojaka na rubovima kronje te djelominog ili potpunog suenja i gubitaka asimilacijskih organa. Nepovoljno djelovanje abiotskih uzronika najee iziskuje napad drugih tetnika koji dodatno oteuju drvee i grmlje i utiu na smanjenje ili prestanak svih funkcija koje gradsko zelenilo obavlja. U njegovoj borbi za opstanak drveu u takvim uvjetima je, potrebna potpora ovjeka, poevi od odabira, optimalnog stanita (njegove pripreme i zatite), kvalitetnih sadnica (vrsta/ekotip, koji odgovara stanitu) iz kontrolisranog uzgoja (naprimjer s ravnomjernaom visoko nasaenaom - kronjaom, neoteenim terminalnim pupom i razvijenim korijenom u kvalitetnom busenu), struno obavljene sadnje, sidrenja i opskrbe sadnice vodom barem 2-3 godine nakon sadnje, pa do redovnih kontrola, zavisno o vrsti i starosti stabla s ciljem1

pravovremenog poduzimanja eventualno potrebnih preventivnih mjera, zavisno od stanita, odnosno lokacije. Za provedbu integralne zatite biljaka u gradskom zelenilu zatite stabala potrebne su izmeu ostalih i administrativne mjere, koje podrazumijevaju odgovarajuua pravnua regulativua i odredbe, koje moraju biti je potrebno striktno primjenjivaneti uz obavezno i sankcioniranje ti prekrajae. 2. ABIOTSKI FAKTORI DESTABILIZACIJE ZDRAVSTVENOG STANJA BILJAKA U URBANOM ZELENILU Rast i razvoj biljaka ovisi o brojnim ekolokim uzronicima meu kojima abiotski uzronici ima vrlo znaajnu ulogu. Preobraavanjem prirode, ovjek posredno djeluje na mikroklimatske uvjete odreenog podruja. Nepovoljni utjecaji abiotskih uzronika u gradskim sreditima su viestruki (slika 1), meu koje spadaju: te emo nabrojiti samo neke od njih: - dim, aa i praina nastali prometom i industrijskom djelatnou pogodujui stvaranju magle i smanjujui intenzitet Suneve radijacije za 10-20%; - grijanje u toku zime; - ljetnja toplinska apsorpcija nagomilanog graevinskog materijala koja poveava temperaturu zraka za 1-2C u odnosu na okolicu grada; - pomanjkanje biljnog pokriva kao i velike povrine pokrivene zgradama, plonicima i trotoarima kolnicima smanjuju isparavanje, ubrzavaju otjecanje oborinske vode u kanale, a samim time smanjuju relativnu i apsolutnu vlagu zraka; - vjetar je zbog trenja na kuama openito oslabljen, ali mjestimino i pojaan, ako je kanaliziran smjerom ulica; - promjenom sastava povrinskog sloja tla mijenja se i njegova toplinska vodljivost tla, a time i toplina tla i zraka. Ovi razlozi, tetnog djelovanja abiotskih faktora potvruju jo veu potrebu za zelenilom u gradovima.

2

Slika 1: Faktori destabilizacije zdravstvenog stanja biljaka u urbanim sredinama Oteenja drvea i grmlja

Usljed Zbog jako loih ivotnih uvjeta u gradskim sredinama, na stablima nastaju dolazi i do fiziolokeih promjene koje nisu odmah vidljive, ve su postaju vidljive tek kada doe do promjene kao to su: odumiranje pupova, propadanja izbojaka na rubovima kronje te djelominog ili potpunog suenja i gubitka asimilacijskih organa. Tako oslabljeno stablo lake podlijee napadu uzronika bolesti i tetnika to rezultira dovodi u pozitivnomu korelacijomu jaine napada sa slabljenjem biolokog potencijala stabla. S obzirom na broj uzronika i njihov negativan utjecaj javlja se potreba prilikom ureivanja zelenih, gradskih povrina za znanjem, koje vrste pokazuju bolju adaptaciju, a time i dui ivotni vijek u gradu. S obzirom na to da Jer stabla u gradovima vrijede vie ako due ive! Abiotske uzronike moemo definisati kao neive faktore koji izazivaju oteenja ili uzrokuju dovode do slabljenja vitaliteta drvea i grmlja u gradskim sredinama. Ova oteenja uzrokovana abiotskim faktorima fizike, hemijske ili mehanike prirode nazivamo neparazitske bolesti (fizioloke ili funkcionalne bolesti). Izraz abiotiski uzronici odnosi se na iroku lepezu faktora koji utiu na razvoj i opstanak biljnih vrsta i u gradskim sredinama. Abiotiski uzronici jesu ti na koje ovjek vri najvei uticaj zagaivanjem ivotne sredine, krenjem uma i uopte savremenim nainom ivota koji za posljedicu ima globalno zagrijaevanje, topljenje gleera. Da bi odrali ekoloiku ravnoteu3

trebamo znatno vie razmiljati o naem uticaju na ivotnu sredinu kako bi se prom ijene abiotiskih faktora koje su uslovljeni ovjekovim uticajem svele na najmanju moguu mjeru. Abiotske faktore moemo podijeliti na: - klimatski ili atmosferski (pristupanost i kvalitet vode, intenzitet i spektralni sastav svjetlosti, temperatura, sastav i strujanje zraka); - edafski (fizika, bioloka i hemijska svojstva tla ili supstrata koja odreuju plodnost i zdravlje tla) i - orografski (svojstva reljefa: nagib, poloaj prema stranama svijeta, nadmorska visina) 2.1. Klimatski ili atmosferski uzronici Klima predstavlja vaan prirodni resurs, kako energetski (Sunevo zraenje i vjetar), tako i materijalni (padavine). Zajedno sa tlom klima ini polaznu osnovu svakog podizanja gradskog zelenila. Klimu i njenu povoljnost za ivot drvea i grmlja ocjenjujemo na osnovu vrijednosti klimatskih elemenata i parametara, koji se dobijaju statistikom obradom viegodinjih nizova podataka dobijenih meteorolokim mjerenjima i osmatranjima. Veliine koje utjeu na klimu odreenog prostora nazivamo klimatskim elementima. Ti elementi su: 2.1.1.Temperatura (ekstremne vrijednosti ovog elementa kao to su mraz, studen i ega) 2.1.2. Padavine (kia, snijeg, grad i sua) 2.1.3. Svjetlost (razliiti intenziteti svjetlosti) 2.1.4. Oneienje i strujanje zranih masa 2.1.1. Temperatura Temperatura predstavlja jedan od najvanijih abiotskih uzronika, koji utjee na intenzitet fotosinteze, disanja, transpiracije, apsorpcije vode i mineralnih materija, regulie trajanje i tok fenolokih faza, odreuje visinu i kvalitet prinosa. Toplotne uslove neke sredine odreujemo na osnovu vrijednosti temperature. Temperatura spada u najznaajnije klimatske uzronike, koja na gajene biljke moe da djeluje dvojako: indirektno i direktno. Vremenske pojave vezane za negativne temperature mogu prouzrokovati razliita oteenja biljaka: izmrzavanje, oteenja usljed formiranja ledene kore, oteenja od zimske sue, itd. Mrazevi nastaju kada je vrijednost temperature vazduha ispod 0C. Naime, mrazevi tada biljkama i nanose najvee tete. Mraz je uobiajena vremenska pojava u podrujima umjerenih irina tokom zime. Ukoliko temperature nisu jako niske i ako je prisutan snijeni pokriva, zimski mrazevi ne predstavljaju nepovoljnu vremensku pojavu za biljni svijet. Meutim, ukoliko se mrazevi jave na poetku ili na kraju vegetacije mogu biti veoma tetni. Stepen oteenja zavisi od intenziteta i trajanja mraza, kao i od starosti, stanja i faze razvia drvea i grmlja. Na niske temperature (hladnoa i mraz), biljke vrlo esto reaguju "prehladom", koja kod osjetljivih vrsta drvea i grmlja moe da nastane i pri temperaturnim vrijednostima iznad 0C.4

"Nahlaene " biljke podlone su napadu raznih tetnika, i to je naroito karakteristino za mlade sadnice drvea i grmlja. Postepenim navikavanjem na niske temperature, biljke kao i ovjek mogu da ovrsnu. Zeljasti biljni dijelovi su u poetku klonuli i vodenasto providni, a kasnije potamne i sue se. Na drvenastim dijelovima javljaju se pukotine i dolazi do njihovog spljotavanja. Velike tete moe da izazove i "golomrazica ", koja uzrokuje naglo isuivanje biljaka pod djelovanjem niskih temperatura. Razliiti organi drvea i grmlja imaju i razliitu otpornost prema mrazu. Korijen je osjetljiviji od nadzemnih dijelova biljaka. voaka i vinove loze. Temperatura izmrzavanja korijena se kree od -7 C do -5 C, dok apsorpcione ilice, najosjetljiviji dijelovi korijenove mree, stradaju ve pri temperaturama oko -3 C. Cvijetni pupoljci su osjetljiviji od lisnih i do izmrzavanja kod osjetljivih jedinki dolazi ve na temperaturama od oko -2 C. Jaki mrazevi mogu prouzrokovati i pucanje kore i pojavu pukotina na stablima drvea. u voaka. Rani jesenji mrazevi javljaju se pri kraju vegetacije i u naim klimatskim uslovima nanose manje tete od kasnih proljetnih mrazeva, koji se javljaju na poetku vegetacije. Proljetni mrazevi mogu nanijeti veliku tetu drveu i grmlju u periodu otvaranja pupoljaka i cvjetanja. Novoformirani biljni organi cvijet, mladi listovi i izbojici su veoma osjetljivi na negativne temperature. Najotporniji na mraz su neotvoreni cvjetovi, a najosjetljiviji tek zametnuti plodovi. Cvjetanje drvea i grmlja je obino postepeno, tako da ne izmrzavaju istovremeno svi cvjetovi, ve ih mraz manje ili vie prorijedi. Najveu opasnost predstavljaju jaki mrazevi, koji se esto javljaju ili dovoljno dugo traju i pri ijem djelovanju kojima dolazi do istovremenog izmrzavanja i cvijetnih pupoljaka i otvorenih cvjetova, kao i zametnutih plodova. Jesenji mrazevi koji se javljaju prije zavretka vegetacije, iako manje tetni, mogu izazvati niz poremeaja i oteenja. Oni mogu prouzrokovati prevremeno opadanje lia, otetiti rodne pupoljke i omesti pripremu drvea i grmlja za prezimljavanje. Opasnost od mraza je najvea u kotlinama i dolinama, gdje zbog slivanja hladnog zraka niz padine, dolazi do stvaranja tzv. "jezera hladnog zraka". Jezera hladnog zraka mogu nastati i na ravnom ili blago zatalasanom terenu, ukoliko postoje prepreke na putu hladnog zraka koje spreavaju njegovo oticanje. Vjetar, prisustvo oblaka i poveana vlanost traka smanjuju opasnost od mraza. Pojava mraza zavisi i od tipa i stanja zemljita. Vjerovatnoa pojave mraza je vea iznad svijetlog nego iznad tamnog zemljita, iznad vlanog nego suhog i obraenog nego iznad neobraenog zemljita. Na suprot niskim, visoke temperature izazivaju bra i trajnija oteenja od mraza. Visoke temperature nepovoljno djeluju na biljke, posebno kada su praene i nedostatkom vode, pa istovremeno negativno djelovanje ova dva abiotska uzronika moe da ima veoma tetne posljedice. Intenzitet disimilacije raste sa porastom temperature, potronja ugljenih hidrata se poveava, to iscrpljuje naroito mlade sadnice drvea i grmlja, iji nedovoljno razvijen korijenov sistem nije u stanju u tim uslovima da snabdijeva biljku sa dovoljno vode i mineralnih materija. Visoke temperature nepovoljno utiu i na vodni bilans zbog poveane transpiracije i oteanog snabdijevanja vodom. Treba naglasiti da je temperatura same biljke5

znatno vea od temperature vazduha tokom toplih dana. Visoke temperature mogu da prouzrokuju sagorijevanje hlorofila i uenje lia. Ako se jave u vrijeme cvjetanja ometaju opraivanje i oplodnju. Visoke temperature uz nisku relativnu vlanost mogu da uzrokuju i pojavu oegotina na liu i kori naroito kod mlaih jedinki. Temperatura takoe znaajno utie i na patogene uzronike biljnih bolesti. Od posebnog su znaaja minimalne temperature jer predstavljaju granicu na kojoj poinje razvoj patogena, odnosno nastaju primarne zaraze. Minimalne temperature za klijanje spora kreu se u intervalu 0,5C do 12C. Optimalna temperatura je takoe vrlo razliita kod pojedinih parazitnskih gljiva i varira 15C do 25C. Kod najveeg broja parazitnih gljiva ovih uzronika bolesti maksimalna temperatura se kree od 30C pa navie, a najee Najee je oko 35C. Meutim, mnoge vrste biljaka mogu podnoseiti i znatno vee temperature. Na osnovu svih ovih podataka, moe se rei da je temperatura faktor koji ima od nejednakog uticaja na razvoj bolesti biljaka patogenezu raznih bolesti. S obzirom da na djelovanje ovog faktora nju nejednako reaguju, kako pojedine vrste parazita, tako i razne vrste biljaka. 2.1.2. Padavine Padavine su osnovni izvor vode za zemljite, a time i za biljke.Voda je veoma vaan faktor sredine u svim fazama razvia drvea i grmlja. Njima se obezbjeuje da u Padavinama zemljite sa vodom iz atmosfere dospijeva i izvjesna koliina amonijanog i nitratnog azota. Najvei znaaj padavine imaju u vegetacionom periodu. U hladnijem dijelu godine padavine obezbjeuju rezerve vlage u povrinskom sloju zemljita, koje su potrebne biljkama na poetku vegetacionog perioda. One su neophodne biljci tokom cijele vegetacije, ali postoji period u razviu biljke kada je ona posebno osjetljivija na nedostatak vode. Taj period se naziva kritian period i nedostatak padavina u tom periodu se u najveoj mjeri odraava na uspijenost primanja biljke na eljeno mjesto. Za veinu vrsta drvea i grmlja kritian period je u fazi formiranja generativnih organa i u vrijeme porasta izbojaka. Osim ukupne koliine padavina i njene rasporeenosti tokom pojedinih faza rasta i razvia drvea i grmlja, efekat padavina zavisi i od intenziteta i trajanja, kao i od nagiba terena, fizikih osobina, vlanosti i stanja zemljita. Dugotrajne padavine slabijeg intenziteta su korisnije za biljni svijet od pljuskovitih padavina koje imaju veliki intenzitet i obino ne traju dugo. Za obezbijeenost biljaka vodom veoma je vana struktura zemljita. Porozna, manje zbijena zemljita bolje upijaju vodu. Sa poveanjem vlanosti zemljita smanjuje se apsorpcija padavina. Nagnutost terena poveava oticanje vode i eroziju zemljita. Kia je najvaniji oblik padavina u naim klimatskim uslovima. Djelovanje koje kia ima na biljni svijet u prvom redu zavisi od njenog intenziteta i trajanja, kao i faze razvia u kojoj se nalaze drvee i grmlje. Najpovoljnije na biljke djeluju, kao to je ve istaknuto, dugotrajne padavine slabijeg intenziteta. Kie pljuskovitog karaktera nisu od vee koristi, ak i kad padaju poslije dueg sunog perioda. Jaki pljuskovi mogu da nanesu tetu drveu i grmlju, lomjei njene dijelove biljke, spirajui zemljite, izazivajui eroziju a ponekad i pojavu bujica i poplava. Pljuskovi tetno deluju i zbog stvaranja kore na povrini zemljita. Ali i dugotrajno kiovito vrijeme, praeno niskim temperaturama ne djeluje povoljno na biljke,6

naroito kada se nalaze u fazi cvjetanja ili obrazovanja ploda. Velike koliine padavina natapaju zemljite i smanjuju aeraciju te i razmjenu gasova u zemljitu, to moe imati veoma negativne posljedice po korijen i cijelu biljku. U fazi cvjetanja kia spira polen, razblauje nektar, spreava let insekata koji vre opraivanje cvjetova pela, a time ometa oplodnju i utie na smanjenje dekorativne vrijednosti pojedinih vrsta drvea i grmlja. Kia pospjeuje pojavu razliitih biljnih bolesti. Snijeg ima veliki znaaj kao toplotni izolator i akumulator vode. Snijeni pokriva kao termiki izolator spreava zamrzavanje ili znaajno smanjuje dubinu zamrzavanja zemljita. Rastresit, svjee pali snijeg je mnogo bolji toplotni izolator od starog, sabijenog snijega, jer sadri u sebi vie vazduha koji slabo provodi toplotu. Visina snijenog pokrivaa takoe utie na efekat snijega kao termoizolatora. Snjeni Pokriva od snijega sadri znatnu koliinu vode, koja u vrijeme topljenja snijega kada se snijeg u proljee otopi, predstavlja znaajan izvor zemljine vlage na poetku vegetacije. Tako snijeg debljine 1 od jednog centimetra topljenjem, na kraju zime kada je njegova gustina velika, daje 30 tona vode po hektaru (Otorepec, 1980). Temperatura zraka iznad snijenog pokrivaa je nia u odnosu na temperaturu zraka iznad zemljita bez snijenog pokrivaa, dok je temperatura zemljita ispod snijenog pokrivaa via u odnosu nan temperaturu zemljita bez snijega. Pored korisnih svojstava, snijeg moe imati i negativan uticaj. Vea koliina mokrog snijega moe prouzrokovati lomljenje grana drvea i grmlja (slika 2). Mjesto preloma u kronji zavisi od njene zailjenosti, vrstoe drveta, te prisustva nedostataka kao to su kvrge i mjesta trulei. Prelom stabla na mjestu ispod ive kronje rezultira potpunim umiranjem drveta. U sluaju manjeg oteenja kronje posljedice po stablo su umanjena vitalnost stabala te esto asimetrinost kod liarskih vrsta drvea to predstavlja potencijalnu opasnost od narednog povreivanja snijegom, vjetrom ili kombiniranim dejstvom ovih abiotskih faktora. Urbano drvee koje je pretrpjelo oteenje od snijega manje je stabilno, esto iskrivljeno i viestruko razgranato to nije poeljno posebno ako je rije o stablima koja se nalaze u reprezentativnim dijelovima grada.

Slika 2: tetno djelovanje snijega u formi snjegoloma

7

S obzirom na to da je, Poto je vazduh hladniji iznad snijenog pokrivaa nego iznad golog zemljita, pri jakim mrazevima mogu nastati moe doi do oteenja osjetljivih tkiva i organa nadzemnih dijelova biljaka. Dugo zadravanje snijega u proljee ometa radove i odlae poetak vegetacije. Pri njegovom topljenju snijega troi se toplota, pa je zagrijavanje zemljita i prizemnog zraka znatno smanjeno. Ponekad odlaganje poetka vegetacionog perioda ima i pozitivan efekat, jer na taj nain biljke mogu da izbjegnu tetno dejstvo proljetnih mrazeva. Naglo topljenje snijega dovodi do prekomjernog natapanja zemljita vodom, a moe uzrokovati dovesti i do i pojavua bujica i poplava. Grad je veoma tetan oblik padavina za drvee i grmlje. Moe da ima katastrofalne posljedice ako je krupan, velikog intenziteta, praen olujnim vjetrom i ako dugo traje (slike 3 i 4). Osjetljivost drvea i grmlja na tetno dejstvo grada zavisi od vrste, sorte, fenoloke faze i stanja biljke prije njegove pojave grada. Veina biljaka voaka je najosjetljivija na grad u vrijeme cvjetanja i oplodnje. Grad On najvee tete nanosi mladim biljkama kada kida lie, cvjetove i plodove, a krupan i gust grad moe otetiti i grane i te stabla biljaka. Oteenjem lia smanjuje se fotosintetskau povrinu biljaka, a kidanje cvjetova i tanjih granica svakako utie na smanjenje dekorativne vrijednost drvea i grmlja. Biljke oteene gradom vie obolijevaju od biljnih bolesti, jer na mjestima mehanikih povreda gljivice i bakterije lake prodiru u biljku. Grad se na na naim prostorima teritoriji obino javlja u periodu od aprila do oktobra, a maksimalnu uestalost estinu i intenzitet ima u maju i junu. Ovo tetno djelovanje Grad je izrazito lokalna pojava koja obuhvata oblasti male povrine, tako da se samo na osnovu osmatranja sa meteorolokih stanica ne moe dobiti prava slika o gradobitnim oblastima.

Slike 3 i 4: Oblik i intenzitet padavina grada

Do pojave sue dolazi zbog poremeaja u optoj cirkulaciji atmosfere, koji se razliito ispoljavaju u zavisnosti od regionalnih i lokalnih uslova. Padavine su najvaniji faktor koji utie na pojavu sue, ali ne i jedini. Pored padavina na pojavu i intenzitet sue utiu: temperatura vazduha, vlanost vazduha i zemljita, isparavanje, vjetar i oticanj vode. Sua se nastaje usljed visokih temperatura i male vlanosti vazduha ili zbog nedostatka vlage u zemljitu, kada biljke ne mogu da podmire potrebe za vodom, pa dolazi do poremeaja u njihovom rastu i razviu. Sua moe postojati i kada nema meteoroloke sue. Vai i obrnuto,8

tako npr. ukupna koliina padavina u vegetacionom periodu moe biti manja od prosjene vrijednosti, ali ako biljka dovoljno padavina dobije u kritinom periodu, prinosi mogu biti iznad prosjeka. Sua se moe ispoljiti kao atmosferska, zemljina i fizioloka sua. Atmosferska sua se javlja u duem beskinom periodu i odlikuje se niskom vlanou vazduha najee praenom visokim temperaturama. tetno dejstvo atmosferske sue se ogleda u pojaanoj transpiraciji, zbog koje biljka ubrzano gubi vodu, posebno pri temperaturama viim od 35C kada stome ostaju otvorene. Kada pue suh vjetar, negativno dejstvo atmosferske sue se dodatno pojaava. Zemljina sua se javlja kada u zemljitu ne postoji dovoljna koliina vode za normalno odvijanje ivotnih procesa u biljkama. Nastaje kao posljedica intenzivne evapotranspiracije pri atmosferskoj sui, kada se isuuju prvo povrinski slojevi, a ako beskini period potraje i dublji slojevi zemljita. Fizioloka sua se javlja u posebnim uslovima, kada biljka i pored prisustva dovoljne koliine zemljine vlage, ne dobija potrebne koliine vode. Uzroci fizioloke sue mogu biti razliiti: slabo razvijen korijenov sistem, slabija propustljivost elijske membrane, hladna, zaslanjenja ili alkalizovana zemljita iz kojih biljke sporije usvajaju vodu, itd. Uticaj koje sua ima na drvee i grmlje u gradskim sredinama, odnosno na fizioloke i biohemijske procese u njima, zavisi od trenutka pojave, trajanja i intenziteta sue. Stabla trpe veliku tetu od sue u vrijeme cvjetanja kada dolazi do ometanja opraivanja i zametanja plodova, dok kasnija ljetnja sua utie na izgled i vitalitet stabala. Kod nas se na veini lokacija javlja deficit vlage u zemljitu u toku vegetacionog perioda tako da je gotovo svuda potrebno vriti stalno ili povremeno navodnjavanje tek zasaenih sadnica drvea i grmlja. 2.1.3. Svjetlost Sunce je izvor ivota na Zemlji i pokreta gotovo svih procesa koji se odvijaju u atmosferi. Suneva energija koja na Zemljinu povrinu dospijeva direktnim i difuznim zraenjem od velikog je znaaja za biljni svijet, jer su toplota i svjetlost neophodne za odvijanje fiziolokih i biohemijskih procesa u biljkama. Sunevo zraenje ima veliki uticaj na rast i razvie drvea i grmlja, kao i na njihove morfoloke i anatomske osobine. Djelovanje Sunevog zraenja zavisi od spektralnog sastava, intenziteta i trajanja Sunevog sjaja. Sunce emituje talase gotovo svih talasnih duina. Tako da 88% zraenja je manje od 1,5 m, a ak 99% zraenja je manje od 3 m. Spektar Sunevog zraenja se moe podijeliti na tri dijela: ultraljubiasti, vidljivi i infracrveni dio. Ultraljubiasto zraenje je zraenje talasnih duina izmeu 0,2 i 0,4 m i ono ini oko 7% ukupne energije Sunevog zraenja. Ovo Ultraljubiasto zraenje sa jedne strane djeluje tetno, usporavajui rast drvea i grmlja, a sa druge strane korisno, spreavajui djelimino ili potpuno razvoj i irenje biljnih bolesti unitavanjem mikroorganizama koji ih izazivaju. Vidljivo zraenje ili svjetlost obuhvata oko 44 % Sunevog zraenja u opsegu talasnih duina od 0,4 do 0,7 m, sa maksimumom za talasne duine plavo-zelene boje (0,48 m). Ovaj dio spektra ima najvei znaaj za drvee i grmlje, jer biljke u procesu fotosinteze koriste samo9

Sunevo zraenje talasnih duina iz vidljivog dijela spektra, koje se iz tog razloga i naziva fotosintetski aktivna radijacija (FAR). Infracrveno ili dugotalasno zraenje ini oko 48% ukupnog Sunevog zraenja i ima uglavnom toplotno dejstvo. Toplota koju biljke dobijaju dugotalasnim zraenjem Sunca, kao i izraivanjem sa Zemljine povrine je veoma znaajna za njihov rast i razvie tokom cijelog vegetacionog perioda. Sve biljke, ukljuujui i drvee i grmlje u gradskim sredinama, imaju razliita refleksivna, odnosno apsorptivna svojstva za zraenja iz vidljivog i infracrvenog dijela spektra. Svjetlost je biljkama neophodna za proces fotosinrteze, pa je i njihova apsorpciona mo za vidljivo zraenje velika, dok refleksijom duih, toplotnih zraka, biljke pokuavaju da izbjegnu pregriejavanje. Apsorpcija Sunevog zraenja nije ista ni za sve talasne duine, odnosno boje vidljivog dijela spektra. Apsorpcija svjetlosti se odvija u hloroplastima u ijem sastavu se nalaze pigmenti. Jacob Lieberman je Istraivanjimao utjecaja umjetnog svjetla na rast i razvoj biljaka utvreno je da Ustanovio je da niti jedno umjetno svjetlo ne moe zamijeniti Sunce. Za ispravan, brz i zdrav razvoj biljka potreban je cijeli spektar Suneve svjetlosti. U njegovom eksperimentalnimu, istraivanjima biljke su najbolje reaguju irale na umjetno svjetlo punog spektra, dok su najgore reaguju irale (zakrljale, slab i spor rast) na tipino neonsko/flourescentno svjetlo. Nedostatak svjetlosti, tj. odnosno mali intenzitet Sunevog zraenja nepovoljno utie na drvee i grmlje. Njegov intenzitet svjetlosti utie na proces fotosinteze, kao i na rast i opte stanje biljke. Treba naglasiti da Sunevo zraenje djeluje povoljno na rast drvea i grmlja do jedne odreene granice, iznad koje njegovo dejstvo moe biti inhibitorno. Na ukupnu koliinu raspoloivog Sunevog zraenja pored intenziteta utie i duina trajanja Sunevog sjaja. Stvarno trajanje Sunevog sjaja ili osunavanje predstavlja broj sati kada je Sunce sijalo iznad nekog mjesta i odreuje se instrumentalnim mjerenjima. Najvei broj lokacija u kod nas ima srednje godinje trajanje Sunevog sjaja preko 2000 sati. Maksimum osunavanja se javlja u julu, a minimum u decembru. Od godinjih doba, najvie je osunano ljeto, a najmanje zima, dok je proljee osunanije od jeseni. Razlika izmeu proljetnih i jesenjih suma stvarnog trajanja Sunevog sjaja je najvee na sjeveru, a najmanje na jugoistoku nae zemlje. Svjetlost je manje znaajna za prodor parazita u biljku, kao i za razvoj bolesti. Kod veine gljiva ovo djelovanje je skoro bez uticaja, posto fitopatogeni agensi ne reaguju na promjenu svjetlosti, tj. podjednako reaguju i na svjetlost i na tamu. Pojedini paraziti stvaraju vei broj spora u mraku, ali im je energija klijanja znatno slabija od spora koje se stvaraju i klijaju na difuznoj ili direktnoj sunevoj svjetlosti. Biljke izloene jaoj svjetlosti vie pate od bolesti tipa ra i pepelnica jer su njihovi uzronici obligatni paraziti, koji za svoje razvie iziskuju iskljuivo organske materije iz ivih elija, koje se stvaraju u veoj koliini kod biljaka sa pojaanom hlorofilnom asimilacijom pod uticajem intenzivne svjetlosti.

10

2.1.4. Oneienje i strujanje zranih masa Zrak je potreban drveu i grmlju za obavljanje ivotnih funkcija. Najvei znaaj za ivot biljaka ima kiseonik, ugljendioksid i vodena para. Kiseonik je neophodan za disanje, a ugljen dioksid biljke usvajaju pri fotosintezi. Drvee i grmlje asimiliraju veliku koliinu ugljendioksida. Pored ovih, za biljke potrebnih komponenti zraka, atmosferski zrak, naroito u gusto naseljenim gradskim i industrijskim regionima, sadri i neke dodatne materije, koje esto i u malim koncentracijama mogu da budu veoma tetne, tj. da utiu na promjenu metabolitikih procesa i izazovu oboljenja. Svi otpadni gasovi nastaju u najveem broju sluajeva kao posljedica sagorijevanja u industriji, saobraaju, domainstvima. Drvee i grmlje u gradskim sredinama se najvie oteuje sumporovim gasovima, gasovima hlora, fluora, zatim jedinjenjima azota, olova i drugim tetnim gasovima. Od sumpornih gasova najvie tete biljkama nanosi SO2. otrovni gas bez boje, otrog mirisa, oko tri 3 puta vee gustine od zraka, u vodi se lahko rastvara pri emu obrazuje sumpornu kiselinu. Prolazei kroz stome listova ovaj gas dopire do elija parenhima i mezofila, koje prvo dezaktivira a potom umrtvljuje. Na listu se prvo pojavljuju utosmee do crvenkaste mrlje, ili se list perforira. Pri veoj koncentraciji gasa i njegovom duem djelovanju dolazi do potpunog oteenja lista i njegovog opadanja, a ovakva pojava redovno dovodi do uginua biljaka. Prokoplijev (1967) je Labaratorijskim istraivanjima ogledima dokazano da se je tetno djelovanje SO2 u koncentraciji 1:8 000 u toku 20 sati na mlade biljke raznih vrsta drvea i grmlja kao i da se negativan uticaj poveava sa poveanjem vlanosti zraka i to naroito na osjetljivim mjestima. Ova injenica se objanjava time to se razmjena gasova obavlja preko stoma, a one su maksimalno otvorene pri velikom osvjetljenju i velikoj relativnoj vlanosti zraka. Stepen oteenja ovim gasovima je razliit, a zavisi od koncentracije gasa sa jedne i duine tetnog djelovanja tog gasa, tj. od odnosno razvojnog stadijuma biljke sa druge strane. Razne vrste, pa i sorte biljaka veoma se razlikuju u stepenu snoljivosti, tj. osjetljivosti prema otpadnim gasovima. esto su iste vrste i sorte biljaka osjetljive u odreenom razvojnom stadijumu, a u drugoj fazi su potpuno neosetljive na djelovanje istog tetnog agensa (gasa). tete izazvane djelovanjem tetnih gasova mogu biti: - akutne, koje nastaju kao posljedica kratkotrajnog uticaja poveanih koncentracija tetnih materija i dovode do izurnmiranja pojedinih elija, tj. njihove nekroze; - hronine, koje su uzrokovane dugim uticajem niih koncentracija tetnih gasova i dovode do pojave hloroze i - latentne, koje su nevidljive, ali izazivaju usporen porast i dovode do slabljenja ivotnih funkcija. Identifikacija ovakvih oteenja na osnovu simptoma je teka i dugotrajna, a zahtijeva dugogodinja osmatranja i biljeenja i te briljivu statistiku obradu.

11

Pored hemijskog sastava zraka za biljke su jako znaajne i fizike osobine zraka tj. Odnosno kretanja zrane mase (vjetar). Vjetar u veini sluajeva djeluje tetno na drvee i grmlje u gradskim sredinama. Vjetrovi poveavaju transpiraciju i time utiu na isuivanje, posebno u ljetniom periodu. Najee se smatra nepovoljnim ekolokim uzronikom za drvee i grmlje u gradskim sredinama iz vie razloga. Jedan razlog je taj da isuuje tlo i zrak pa time pojaava evaporaciju i transpiraciju, u vrijeme cvatnje uzrokuje isuivanje njuke tuka i time smanjuje intenzitet oplodnje, ometa let insekata opraivaa pela pa time i oplodnju, te pojaava utjecaj golomrazice. Takoer, vjetar moe da uzrokuje mehanika oteenja, da odnosei plodno tlo sa stanita na kojima je uniten biljni pokriva (eolska erozija). Kada zrane mase, koje se kree velikom brzinom naiu na stablo, usljed otpora koji im ona pruaju stabla, one ili upaju stabla zajedno sa korijenom iz zemlje i obaraju ih (vjetroizvale) ili im lome nadzemne djelove (vjetrolomi) (slike 5 i 6). Polomljeno, iskrivljeno i asimetrino drvee su popularni i najpoznatiji uticaji jakih vjetrova na vegetaciju.

Slike 5 i 6: tetno djelovanje vjetra

Vjetar ima presudnu ulogu u irenju nekih bolesti poto omoguava rasijavanje spora na vrlo velika rastojanja. Vazduna strujanja (vjetar) omoguavaju raznoenje i drugih vrsta parazita time to raznosie lie i druge ostatke biljaka u kojima se nalaze reproduktivni organi gljiva ili same fitopatogene bakterije, odnosno olakava let insektima vektorima razliitih uzronika bolesti. fitopatogenih virusa. . Osim ovih tetnih aktivnosti vjetra on Vjetar takoe esto mijenja vlanost i temperaturu i time indirektno djeluje povoljno i nepovoljno na razvoj bolesti. U krajevima u kojima se javljaju pjeane bure, olujni vjetrovi mogu izazvati povrinske povrede biljaka od sitnih estica pijeska. Preko ovih ozljeda mogu nastati zaraze iji su uzronici paraziti rana, u koje spadaju brojne fitopatogene gljive i bakterije. 2.2. Edafski faktori destabilizacije zdravstvenog stanja biljaka u urbanim sredinama Edafski faktori obuhvataju fizika, hemijska i bioloka svojstva zemljita, a isto tako i matine podloge stijena na kojima se zemljite razvija. Za drvee i grmlje, ovi faktori su od prvorazrednog znaaja. Biljke se razvijaju i ive na zemljitima iz kojeg zemljita uzimaju12

hranjive materije i vodu, u njima zemljitima se ukorjenjuje i dr. Zbog toga su ovi faktori veoma znaajni ekoloki uzronici. Zemljita se razlikuju meu sobom na osnovu razliitih parametara po osobinama pa se na osnovu tih prema tim razlikama na njima javlja odgovarajua vegetacija. Usljed toga zemljite predstavlja jedan od ekolokih faktora uzronika koji direkto uslovljava pojavu pojedinog drvea i grmlja i njihovih zajednica. S obzirom na to da, Poto zemljita imaju vie osobina, njihov uticaj na vegetaciju ima kompleksan (sloen) karakter. Zbog toga se smatra da zemljite predstavlja kompleks ekolokih faktora. Sve osobine zemljita se prije svega mogu podijeliti na: fizika (granulometrijski sastav, aerisanost, vodni kapacitet, toplotni kapacitet, poroznost i boja zemljita) hemijska (zastuplenost hemijskih elemenata, te pH vrijednost zemljita) bioloka (prisustvo mikro, mezo i makro faune zemljita)

Zemljite gradskih prostora ukljuuje grupu razliitih zemljita, koja se koriste na razliite naine, i tako mijenjaju svoj prirodni oblik. Velike povrine zemljita nastale na ovakav nain se razlikuju po svojim fizikim i hemijskim osobinama. I zemljita u gradovima u veem ili manjem broju sadravaju tetne materije, koje spreavaju ili oteavaju podizanje i odravanje biljaka u gradskom zelenilu urbanog zelenila. Takva zemljita mogu imati vrlo razliitu grau profila. Morfoloka graa u nekim sluajevima moe biti prirodna sa razliitim nivoima pedogenetskih procesa, a moe biti potpuno antropogenizirana. Zemljita urbanih prostora esto su formirana od razliitih slojeva koji imaju razliita porijekla. Izloenost stabala loim ivotnim uvjetima u gradskim sredinama posljedica je ljudskoga djelovanja. Tlo je u gradskim prostorima od neprocjenjive vanosti iz najmanje dva razloga. Prvi je to biljka sve osim CO2 iz atmosfere, neophodno za ivot i proizvodnju (mineralne soli, vodu i kisik), crpi iz tla, a drugi da tla povoljnih svojstava mogu i do 10 puta smanjiti tetan utjecaj aeropolucije na biljke. Tlo u gradu je nepovoljno, obino jako iscrpljeno. U gornjim slojevima dolazi do akumulacije tekih metala, naroito olova i kadmija (industrija, automobilski promet) koji izazivaju stres kod drvea u vidu razliitih nekroza asimilacionog aparata biljaka lia (iglica) i skraivanja vegetacijskog perioda. U zoni prostoru korjenova sistema, odnosno tlu (tlu) vladaju promijenjeni uvjeti nastali mijeanjem slojeva tla prilikom graevinskih radova, odlaganjem otpada, soljenjem cesta zimi, zbijenosti uslijed parkiranja automobila, prolaska raznih instalacija i slino. Soljenje zimi, radi lakeg ienja snijega i leda poveava osmotski potencijal tla. U trenutku kada se osmotski potencijal tla izjednai sa biljnim, biljka gubi mogunost primanja vode i hranjivih tvari zbog ega ugiba. Voda i zrak oneieni su otrovnim tvarima koje postepeno truju i tlo. Poveana kiselost dovodi do poveane mobilnosti tekih metala iz zemljita koji sada efikasnije ulaze u biljke. Jo jedna posljedica zakieljavanja podloge je njena sterilizacija, odnosno unitavanje mikroorganizama koji predstavljaju bitnu komponentu ekosistema kao razlgai koji mineralizuju organsku komponentu.

13

Teki metali se preteno zadravaju u povrinskom, organskom sloju koji je od izuzetnog znaaja za produktivnost zemljita u urbanom ekosistemu. Stepen toksinosti tekih metala u zemljitu zavisi od vie faktora: kiselosti, koliine i svojstava organskih materija u pogledu kapaciteta kompleksovanja metala sa glinom i drugim neorganskim materijalima sa kojima mogu stupiti u interakcije. U uslovima zagaenja zemljita tekim metalima mijenjaju se bitni paramteri za rastenje, gustinu populacije, efikasnost metabolizma, to rezultira uje zastojima biolokih transformacija. Zemljite je viestruko znaajno za proces zaraavanja biljaka i irenje bolesti. Svojom reakcijom (pH) omoguuje i ispreava razvoj odreenih parazita. Biljke koje rastu na plodnim zemljitima su uglavnom dobrog rasta bujnije i kao takve manje su podlone jae su izloene napadu razliitih uzronika bolesti kao to su tipa pepelnice i nekeih virozea. U manje plodnim zemljitima i biljke su slabijeg rasta bujnosti i kao takve vie stradaju od bolesti uzrokovane gljivama trulenicam iji prouzrokovai su neki paraziti slabosti. Struktura zemljita takoe utie na razvie bolesti . U lakim, rastresitim zemljitima olakano je provjetravanje, vodni i toplotni reim su povoljniji, a sve to obezbjeuje bolje uslove za razvoj biljaka i njihovu uspjeniju odbranu od parazita. S druge strane u tekim i zbijenim zemljitima korijenov sistem biljaka se tee razvija i vie je izloen napadu razliitih tetnih agenasa. trulenica. U zemljitu se uspijeno odravaju pojedini paraziti, neki ak i vie godina, tako da ono esto moe da predstavlja trajniji izvor zaraznog inokuluma. Jedan od najveih razloga stradanja biljaka u urbanim sredinama urbanog drvea je zbijanje tla. Primjena teke mehanizacije pri izgradnji objekata, puteva, pjeakih staza, parkiralita i druge infrastrukture u gradskim sredinama, dovodi do naruavanja i stvaranja kompaktnog sloja. Poveanje zapreminske gustine iznad 1,6 g/cm3 predstavlja barijeru za veinu korijenja biljaka. Osim toga u ovom sloju dolazi do leanja vode i anaerobnih procesa. Zbijenost tla ograniava pristupanost vode i kisika korijenu. Promjene u tlu oko stabla takoer, mogu uzrokovati oteenja na korijenovom sistemu. Uklanjanje tla oko stabla moe izloiti i ozlijediti korijen, promijeniti uvjete tla u kojima raste korijen, i smanjiti dostupnost vode. Takoer, tete na korijenovom sistemu mogu nastati usljed nepravilne gnojidbe, konkurencije izmeu korijenja drugog drvea, nepravilno koritenje herbicida, soli i drugih kemikalija, kopanje pored drvea, i dodavanje dubokog mulca (provjeriti rije) (vie od 5 cm), plastike ili plonik koji ograniava ili gui korijena i uzrokuje postepeno odumiranje oteenog drvea i grmlja. Idealno tlo za razvijanje korijenovog sistema je ono koje u svojoj strukturi ima 50% posto prostora za pore. Ove pore tla predstavljaju razmake izmeu estica tla, i one mogu biti ispunjene vodom i zrakom. Tekae opreme koja se koristi u graevinarstvu moe dramatino smanjiti koliinu pora u tlu. Ovo zbijanje ne samo da inhibira rast korijena i penetracije, ali i smanjuje prisustvo kisika u tlu koji je neophodan za rast i funkciju korijena.

14

Dijagnosticiranje zbijanja tla moe biti teko, jer to moe potrajati dugo da dok se simptomi pojave, a drvee i grmlje moe uginuti pet godina nakon zbijanja tla. 2.3. Orografski faktori uzronici Orografski faktori obuhvataju nadmorsku visinu, nagib terena, ekspoziciju i druge karakteristike reljefa, koji to imaju veliki ekoloki znaaj na rasprostranjenost pojedinih vrsta (slika 7). Reljef predstavlja kompleks oblika nastalih pod uticajem endogenih (unutranjih) i egzogenih (vanjskih) sila. Izgled i odlike reljefa odreuje klimu, mikroklimu, specifinosti zemljinog pokrivaa, zastupljenost odreenih vrsta vegetacije.

Slika 7: Prikaz orografskih faktora i njihov uticaj na biljke

Nadmorska visina je bitan parametar koji utie na pri izboru vrsta koje elimo zasaditi na odreenom lokalitetu. Potrebno je, odabrati one vrste koje potiu iz istih provenijencija, i to je mogue vie poistovijetiti stanine uslove, kao i nadmorsku visinu. Ekspozicija predstavlja izloenost stanita odreenoj strani svijeta i sjevernoj odnosno junoj strani utjeie na rasprostranjenost pojedinih termofilnih vrsta biljaka. Na juno eksponiranim stanitima raste termofilna vegetacija Stjenjaka vegetacija, naprimjer na Paklenica na junim, izloenim stranama kanjona obrasla je termofilnim vrstama npr. hrast crnika (Quercus ilex), zelenika (Phillyrea media). S druge strane tijene na sjevernoj (zasijenjenoj) strani su mikroklimatski hladnae i vlanijae stanita, pa ih nastanjuju kontinentalne vrste, tisa (Taxus baccata) na primjer. Ekspozicija utjee na osvijetljenost, temperaturu i vlagu mjesta, a time i na kretanje vegetacije. Poznato je da na junim poloajima vegetacija kree 10 dana ranije nego na sjevernim jer su oni topliji i primaju vie suneve svjetlosti. Poto je na junim, jugoistonim i jugozapadnim ekspozicijama sua intenzivnija, potrebno je ee zalijevati biljke, posebno15

tek zasaene sadnice drvea i grmlja. Zatvorene doline u kojima se zadrava hladni zrak dolazi do zadravanja hladnog zraka treba izbjegavati. U pogledu to se tie nagiba terena, drvee i grmlje preteno dobro raste uspijeva na stanitima sa blagim nagibima, od 2 do 5 stepeni stupnjeva. Na lokalitetima sa ovakvim nagibom terena nema zadravanja suvine vlage i hladnog zraka, dok je erozija svedena na najmanju moguu mjeru. 3. MJERE ZATITE DRVEA I GRMLJA OD TETNOG DJELOVANJA ABIOTSKIH FAKTORA Na osnovu predhodnog teksta moemo rei da faktori sredine (abiotski uzronici), u gradu, uzrokuju izazivaju mnoga razliita oteenja na drveu i grmlju i time utiu na uslovljavaju izbor vrsta koje elimo zasaditi u gradskim srdinama. Najei problemi koji se pojavljuje u uzgoju ukrasnog bilja u gradskim prostorima vezani su uglavnom na nepovoljna fiziko-hemijska svojstva tla, nastala zbog tehnogenog premijetanja i gaenja tla, te neprilagoenou uzgojnog supstrata zahtjevima biljaka i neadekvatnoj gnojidbi tla organskim i mineralnim gnojivima. U kojoj e mjeri pojedino tlo biti u stanju osigurati sve potrebne edafske uzronike ovisi prvenstveno o pedogenetskim karakteristikama tla. Zato bi kontrola plodnosti tla trebala biti prvi korak do ostvarenja cilja uspjenog uzgoja biljaka. Ova aktivnost Ona obuhvata meusobnu povezanost tla, biljke, agrotehnikih mjera, klime, zatite biljaka i drugih mjera, a obezbjeuje se dobiva se pedolokom analizom tla. Plodnost tla je promjenjiva, pa je stoga potrebno vriti redovne kontrole ovog parametra zemljita plodnosti kako bismo na vrijeme mogli znali intervenirsati u smislu popravkea plodnosti te smanjenja ili poveanja inteziteta gnojidbe. Velike koliine snijega i ledene oluje uzrokuju tete na drveu i grmlju. Za spreavanje velikih teta od snijega (snjegolomi i snjegoizvale) potrebno je saditi one vrste drvea odgovarajue provenijencije. Vriti redovan pregled svih stabala na kojima je vreno saniranje snjegoloma (prevravane grane velikog promjera, pravljeni horizontalni rezovi, orezana mjesta nisu dezinfikovana i zatiena nekim efikasnim sredstvom). Takoer je potrebno na vrijeme izvriti sjeu truhlih i jako oteenih stabala svih vrsta drvea i grmlja, te orezivanje grana i sanacija trulei. Relativno mala stabla mogue je zatititi tako to ih omotamo ianom mreom ili trakama od vrstog materijala (slika 8).

16

Slika 8: Zatita mladih biljaka od snjegoloma

Ovi materijali za omotavanje se moraju ukloniti u proljee kako bi se omoguilo normalno razvijanje mladih stabala. Mjere zatite od mraza mogu biti direktne i indirektne. Indirektne mjere se preduzimaju znatno prije pojave mraza i njima se ne utie direktno na pojavu i intenzitet mraza. U indirektne mjere zatite od mraza se ubrajaju: izbor lokacije, izbor sorti, pravilna obrada zemljita, itd. Direktne mjere se preduzimaju radi spreavanja ili smanjenja tetnog uticaja mrazeva. Zasnivaju se uglavnom na tri principa: uvanju toplote, dodavanju toplote i mijeanju vazduha. Ove mjere podrazumijevaju U direktne mjere spadaju: zadimljavanje, zagrijaevanje, zamagljivanje, mijeanje vazduha, navodnjavanje i oroavanje. tetan uticaj sue moe se ublaiti razliitim mjerama. Rejonizacijom vrsta, odnosno sorti odreuju se mogunosti uspjenog uzgajanja drvea i grmlja u gradskim sredinama na osnovu klimatskih i zemljinih uslova. Selekcija i stvaranje vrsta koje su otporne na suu ili se brzo oporavljaju od posljedica sue, je takoe jedan od naina da se obezbijedi dobro zdravstveno stanje biljaka dobiju zadovoljavajui prinosi i u sunim godinama. Negativne posljedice sue mogu se znaajno umanjiti primjenom razliitih agrotehnikih mjera, kao to su navodnjavanje, pravilna obrada zemljita, suzbijanje korova, podizanje vjetro-zatitnih pojaseva, itd. Navodnjavanje je svakako najefikasnija mjera u borbi protiv sue, ali i najskuplja. Navodnjavanjem se poveava vlanost zemljita i vazduha, a sniava temperatura tla i prizemnog sloja vazduha. Moe se primijeniti tamo gdje ima kvalitetne vode za navodnjavanje, a efikasnost zavisi od ispravnog odreivanja normi i rokova navodnjavanja. Obrada zemljita poboljava njegov vodni reim. Ovom agrotehnikom mjerom se omoguava bolja apsorpcija padavina, prodiranje vode u dublje slojeve zemljita i stvaranje veih zaliha vode. Pravilno i blagovremeno izvedenim mjerama obrade zemljita moe se znaajno smanjiti gubitak vode iz zemljita u sunim periodima. U uslovima zemljine sue smanjuje se snabdjevenost biljaka mineralnim materijama, tako da pravilno ubrenje i ishrana biljaka mogu znatno ublaiti negativne efekte sue. U sunom periodu treba smanjiti koliinu azotnih ubriva, jer azot podstie rast vegetativnih organa, uveava lisnu povrinu a time i17

transpiraciju. Fosfor iz zemljita u uslovima zemljine sue postaje nedostupan biljkama, pa je ubrenje fosforom svrsishodno. Isto vai i za ubrenje kalijumom, jer biljke optimalno snabdjevene ovim mineralom troe manje vode za sintezu organskih materija, a njihova otpornost prema ekstremnim temperaturama, nedostatku padavina i biljnim bolestima je poveana. Unoenje organskog ubriva poboljava snabdijevanje biljaka vodom u sunim periodima, tako to utie na toplotni, vodni i vazduni reim zemljita. Veliki znaaj u borbi protiv sue ima suzbijanje korova. Korovske biljke rastu mnogo bre od gajenih, uz veu potronju vode. Zbog toga zakorovljeno zemljite sadri manje vlage od nezakorovljenog, pa su posljedice sue tee. Prekrivanje zemljita razliitim materijalima poev od slame, strugotine, pa do specijalnih folija, odnosno naziva se malovanje Ova agrotehnika mjera utie na vodni i toplotni reim zemljita, smanjujui isparavanje kao i dnevno i sezonsko kolebanje temperature zemljita. Ovom agrotehnikom mjerom Malovanjem se takoer suzbija korov, titi zemljite od erozije i poboljava njegova struktura. Abiotski uzronici u svim oblicima imaju veliku ulogu u nastanku i irenju bolesti biljaka i tetnih insekata. biljnih bolesti. Oni direktno i indirektno utiu kako na razvoj biljke domaina, tako i na pojavu i irenje mnogobrojnih patogenih organizama koji ih napadaju, prije svega gljiva i bakterija, koji dalje svojim destruktivnim djelovanjem direktno utiu na zdravstveno stanje a samim tim i na funkciju biljaka u gradskom zelenilu. prinos i kvalitet gajenih biljaka. Ovi uzronici nikada ne djeluju pojedinano i jednostrano, ve simultano i kompleksno. Nijedan od njih ne ispoljava djelovanje djeluje u istom pravcu i na parazite i na njihove hraniteljke, niti je njihov uticaj identian u odnosu na razne parazite i razne biljke domaine. Znaaj istog faktora u genezi jedne bolesti bitno se mijenja uticajem drugog inioca. Zbog toga je neophodno gdje god je i kad god je to mogue voditi rauna o faktorima spoljne sredine, prije svega sa stanovita mogunosti nastanka i irenja biljnih bolesti, to omoguava i njihovu uspjenu prognozu. To je od velikog znaaja kako sa ekonomskog, tako i sa ekolokog stanovita. Za sve ovo je poeljna i neophodna jo tjenja saradnja izmeu strunjaka raznih profila koji rade na ovim problemima iz oblasti zatite, podizanja i oblikovanja biljaka u urbanimog povrinama zelenila, melioracija, mehanizacije i meteorologije, a sve u cilju daljeg unapreenja i postizanja dugotrajnijih i kvalitetnijih prostora urbanog zelenila. Paralelno s time, evidentna je i potreba za usmjerenim usavravanjem odgovarajuih strunih kadrova i njihov interes za saznanjem o mogunostima rjeavanjae postojee problematike. Stoga je preporuljivo, kako za rukovodee osobe tako i za radnike u operativi odravanja zelenila, posebno onih koji vode brigu o stablima, educiranje o savremenim kretanjima na tom podruju.

18