zeherlime taro olovo/kurshumi

H U M A N

R I G H T S

W A T C H

Kosovo

Zeherlime taro Olovo/kurshumi Krize vash o Manushikane Hakya thay Sastipe ane Mitrovicake Romane Kamya

I Romani Mahala, kote sine pasho 8,000 Roma ji ko 1999, kompletno unishtisaylikotar o etnikane Albanya ko nilay 1999. 2007, pasho 450 jene irisayle anorekonstruishime khera thaj apartmanya/stanya, ama samo 360 jene beshnaodothe. Odola manusha so mekhle I mahala, sar centraluno sebepi olengedeciziyako te mekhen sine kay araklhepes ani situacia bizo ekonosmko shaipesko.

© 2009 Ivor Prickett

Krize vash o Manushikane Hakya thay Sastipe ane Mitrovicake Romane Kamya

KOSOVO: ZEHERLIME TARO OLOVO/KURSHUMI

Kotar I dar tari represia, e Mahallake Roma mukle pere khera,thay nakle I Ibar len ano norduni rig e Mitrovicako, kova achilotali Serbikani kontrola. Palo koda Albanikane grupe khuvde kiMahalla, chorgye thay tharde sa o mahaleke khere ji ki phuv.O Mashkarthemutne askeriake forse (KFOR) save sinestacionirime ki Mitrovica ano odova periodi – vahati na kerdeintervenciya te achaven o choripe thay tharipe e kherengo.

UNHCR dengya asistencia e Romane interno nashlemanushenge (IDP), dendoy e manushengya o habe tay uraibevay organizigya kampya ano Chesmin Lug thay Zitkovac, kotebut Jene IDP khuvgye ko Oktobar 1999. Akala kamporamanglape sine te oven yekhperiodikuni solucia ji ka oven oRomane khera ki rekonstruktirime Mahalla. Avera IDP, Jenesponatno astarenaspeske o mukle barake e armiyake koKablare (o Kablare sines pasho Chesmin Lug kamp) thayLeposavic camp, 45 km foro katar I Mitrovica.

Numay katar o Leposavic, sa avera kampya sine kerde pashee Trepcako kompleksi, ko mine olovoske thay avera pharemetalya. Sines Jando kay celo regioni sines kontamirimeolovostar katar industriake mine. O Cesmin Lug thay Kablarekampya sines locirime pasho toxicno bunishta kikontaminirimi phuv olovosa.

Jivdipaske kondiciye ano kampya sine but phare kotar o starti.O IDP Jivdineas sine ano tikne kolibe kerde kataro kashta, anotikne barake, vay ano metalna konteynerya. Na sine emanushen akcesi panyeske, thay numay sinelen nesave oryaelektrikaki energiya ano dive , chorori dieata, thay nashtiikeren peske adekvatno personalno higiyena. Pe identikuno

vahti, sode si pashe o kampya eTrepcake thay partikularnoodpadi kova si kontamirimeolovosa ani phuv ekspozirinol lenani kontaminacia prekal o ayri ,pani thay phuv (thay maybut kanaphudol I balval kotar ebunishtyengi direkcia, vay kana ochavore khelen an kado than thaykhuven ano khera andoy kodoyakontamincaia).

O Pashipe e Trepcasa thaybilache Jivdipase kondiciye anokampya mothavde klaro shaipeekspozura olovoski. UNMIK, UNtrupo kova sine efektivno civilnoautoritetu ki Kosova 1999-2008,dengya raporto 2000 Novembri tedel rekomondacie sar dikhelpeso riziko thay o locharipe. ORaporto dengya rekomondacie,klaro epidemiologicno studia, tekerelpes periodikunoi testiripe le

thanesko, thay zuralo medikalno monitoring thay medikalnotretmani kodolenge kaske valyani. Numay, kado raportokergya konkluzia kay o harjipya asavke strategiake nakhavol ofinanciska kapacitetya e UNMIK-se. Ano periodi 2000-04 nakerdilo niso kay te adresiringyol I kontaminacia an kadoregioni.

2004 bersh e informaciye bash o sastipe, savo ovlas mayrizikuno, e IDP ano kampya startinol te avol vazdo kotar olokalna thay internacionalna aktivistya bash Romane hakaya.On stratingye te anen Ji ko dikhipe o suro e chavorenge savesine len simtomya e olovoske sar kay si na-rahatluko, koncen-traciya thay pharipe ko sikaype, duk e sheresko,disoriyentacia, grchya thay bari tenzia e ratesko.

Katar alarmantna raportya kotaro BRO-e, Lumyaki Organizaciabash o Sastipe (WHO) keras yek asesmenti e situaciyako anokampya ko 2004 bersh, thay anda yek interno raporto eUNMIK-ose, sar te menajingyol o rizik thay dengyarekomendingya te arakhlol may lachi lokaciya e IDP-enge thayte phanden o kampya. WHO iniciringya testipe rateso echavorenge ando kampya, kola mothovgye bare procentoolovose ano rat.

Ko Aprili 2005 o UNMIK kergya task force (kote sine hemUNHCR, WHO, OSCE MiK, NATO-KFOR) te keren yek relokacia eIDP-enge katar o kampya. O Task force ande yek idea kayyekhperiodea nakhen o IDP manusha ano barakes e KFOR-eske ano lengoro ex militarno kampi, penjardo sar Osterode,bi te na iranenlen kay piri rekonstruktirime Romani Mahalla.Sine vakerdo kay o Ostorode si may “shukar thay garavdo

4 Kosovo: Zeherlime taro Olovo/kurshumi

Anglali yek dekada, o Roma sine yek may delkantunothay karakteristikno komuniteti save jivdinje anoKosovako yuguno kotor e Mitrovicako, ani ex Yugoslavia.Ano lengo komshiluko penjardo sar Romani Mahalla sinespasho 750 khera thay pasho 8,000 manusha. Anokonflikto 1999, kote o Albanyune komunitetya naklemasovno egzodusi thay mudaripe ano vasta eSerbyunikane forcenge, kote ini ulo yekh ikalipesko ekinesko zori pedero minoritetya , pe starti e mashkarthe-mutnengi norma ani Kosova ano 1999 bersh. Targetaakale zoresko sine vi o Roma, Ashkalie thay Egipcania(RAE) saven o Albanyune sine inplementatorya eqelalipyengo thay zoryengo dikhipeya e Romen sar“Serbikane kolaboratoria”.

kotar o bunishte thay koncretacia e olovesko ”ini kay sinelocirime paso toksicne bunishte .

Sine vakerdo kay ka ovel may lache jivdipaske kondiciye anoOstorode, akaya solucia na cidingya e IDP katar o centro lekontaminaciako. Ko nilay 2006 o Jene kotar o Zitkovac thayKablare kampya nakle ano Ostorode, ama o but Jene kotar oCesmin Lug kampya na mangle te nakhen ano nevo kampi, sena dikle solucia te nakhen ano than savo sine dur katar lengokampi numa 150 metres.

Pe yakhuno vahti, o mashkarthemutne donatoryafinansiringye rekonstrukcia le individualna kherengo thay leapartmantyengo ki Romani Mahalla, savi rezultingya grupnoiranipe 450 IDP kotar o sa kampya (thay varesave avera thanakatar I Serbia thay Montenegto), facilitirime kotar I task forceko Yuni 2007. Palo yek periodi ko starti kana lenas asistencia,o irime manusha ki mahalla arakhle pes ano na-shaipe teikeren pe familiyen. But Jene lender na lenas asistencia kotare Kosovako sistemi socialno azutipe, vay musay sine te de-

registrizenpes ano nordi Mitrovicako thay xasarde o akcesi kiSerbikani asistencia savi anglal lenas. Kava, anda pharipehem nasti araklas pes buti ki yugyuni rig e Mitrovicaki, kergyakay o manusha save irisale te aven ko phuchipe te beshen kiMahalla, sa akava ano identikuno momenti shudargya averpotenciyalno manushen te iranenpes ki Mahalla. Palo kodabut Jene kola irisayle mekle I mahalla, thay gele pale ko nordiMitrovicako, vay ko avera thana ki Serbia thay Europa. Olamekle palal peste o rekonstruktirime khera, kola dayek sinepalo koda chorde.

Katar 2004-06 may hari trin runde testirisaylo o rat e chavengo(pasho 50 chavore sar svako ver) talo dikhipe le WHO. Orezultatya e testyenge na sine penjarde le manushenge,

Human Rights Watch | Juno 2009 5

Romani chay tuj thovol o tepiko ano kampo Leposavic, o barakesi e ex Yugoslaviakre armiyake.

© 2007 Christophe Quirion

premal o WHO, olovose levelya peravdile ano koda periodi,partikularno kay kodola manusha kay si ani Mahalla thay anoOstorode kamp. O Roma panda rovenape kay nay transpar-entnosti ano procesi, o vakeribe si negirimi kotar sa omashkarthemutne aktorya kola si involvirime. Ko 2006 WHOduy runde oralno chelation terapiya (medikalno tretmani savosile intenca te phandel thay te ikalel o phare metalya) anopasho 40 chavore andar o Ostorode.

Ko 2007 o UNMIK anda deciziya te achaven o testiripe e ratesothay I terapiya. Ano raportya, WHO, rekomendingya kay akavasine tali impresiya kay sa o kamp rezidentya ka oven irime kiMahala kote si I kontaminaciya may cikni.

O Romane liderya rodle kotar o Serbiak Sastipaso Instituti kiMitrovica (kova kerlas o testiranye talo dikhibe le WHO) telugyarel monitoring bash o levelya olovose ane chavorengorat, o institute kergya panda duy runde testiripe bash o rat,may paluno ano April 2008. O rezultatya mothovgyekontinurime uche levelya olovose ane chavorengo rat (may

cara se anglal ama pale nakhavde akceptirimi vay limitirimelevelya) ko chavore kotar sa o kampya thay kotar I Mahalla.

Ji akana, o efortya te arakholpe yurisipe thay kompenzaciyavash satipesko nasvalipe savi si sebepi tari lungi ekspozuraki kontamincaiya olovosa na sine sukcesno. Bangipeskorovlaripe kotar e rig e Kosovake daviutnesko ano masekSemptembro 2005 bersheste kontra e napenjarde autoryengo, kharipeya pe bangipesko na dikhipe koya rezultingya anobutperiodikuno reflektipe ano ucho toksikuno truyalipe nasine rezultati e rdlaripeso O rodlaripe dendi kotar e rig emashkarthemithne organizacie, Evropako centro vash oRomao Hako (ERRC) ano masek Februaro 2006 bersheste eEvropake Krisea vash o manushkikane hakya ani kranga eRomengi IRL sine thagarilna ano tereni kote ini e kriseskemanglape sine zoralipe pedero Kosovako UNIMIK-o kova sinephiravla o procesko. O rovlaripe koya dendili ano chon Yuli2008 bersheste kotar e rig e Deipno godesko Paneli vash oManushikane Hakya (kvashe – biumlavde trupsko kreirimokotar e UNMIK-oski rig kay te llpe e rovlaripyencar vash omanushikane hakya kotra oleske) pandar si ani funkcia.

Ko May 2008 o UNMIK dengya o menajmenti e kampyengoCesmin Lug thay Ostorode ki Kosovaki Ministriya vash oKomunitetya thay Iranipe, kola sine thay finasirinen lokalnoBRO/NGO te keren ano kampya.


Romane chavore tuj khelen ani kontaminirimi phuv olovostar pashokampo Zitkovac ano Zvecan. O kampo phandilo ko 2006, thay omanusha kotar odova kampi volunterno nakhle ano kampo Ostorode.

© 2006 Andrew Testa

O bersh UNMIK-osko kontinurinangengo na susksesesko thayoleske mashkarthemutne partneryengo vash arakhipe esaastarde periodikune alosaripesko vash o beshutne ekampyengo kerna may bare phagipya e manushikanehakyengo, phanipea hako vash o jivdipe , zoralo na mekipya,nahumayune telarde pashipya ano ovipe, hako vash osastipe, phanglipea akate ini saslaripe; hako vash o sastotruyalo mashkar, sar ini hako vash adekvatyuno beshipskothan. Akava mekipe sine ini sheya e may bare mashkaret-nikuna kritikako, phanglipea akate Ini o UN-I vashmanushikane hakya thay ekspertya.

Vash te durzingyol akava phagipe e hakosko, semno si kay oUNMIK thay oleske mashkarthemutne partnerya te keren butie Kosovake raipea, phanglipea e komunalune raipyencarphiravde kotar e Srbyuni rig, vay e reprezentyancar kotar okampya kay orgentno te phanglo o aqhile kamya, a ebashavnen e kampyengo te thoven ano shkar mangle lokacia.Ayekha si ini kotar o centraluno mahatnipe kay o mediciyunodikhipe thay tretmani vash o sa IRL te lugyargyol bi aqhavipe.O roma IRL manglape te len kompezacia vash o domi esastimesko thay yavera domya.

Ko Yuni 2009 o nashle Roma ka pheren dekada beshindoyano kontaminirime kampya. O komplexi politikano realitetiano Kosovo, a partikularno ani na shukarno regioni e

Mitrovicako na menajinla o fakti kote yek dekada Imashkarthmutni prezenca ki Kosova but cara kerdilo teadresirinenpes vash o jivdipaske kondiciye ano Romanekampya thay partikularno vash I kontaminaciya olovosa. Echavorenge thay averenge kola Jivdinena ando kampora okonsekvence si katastrofalne na numa bash o nasvalipe thaysastipe vay ini vash o shaipe na-irimo intelektualno rumibe.E Mitrovicake Roma nane ani situacia te ajukeren may but.


O Cesmin Lug kampi ani nurudni Mitrovica sile may bilachejivdipaske kondicie kotar avera kampya, thay odothe si bareleveya kontaminaciake olovostar.

© 2006 Andrew Testa


VASH O SPECIUONALUNO REPREZENTI E GENERALUNE SEKRETARESKO (OBLIGIMOVASH I MISIA INIA NACIA MISIA ANI KOSOVA)

• Yekhatar te anavingyol UN Kosova Tim (ano sherunipe e sakodivune kordinatorea kotar o UN) kay te lelorgentno medcnak evakuacia , adminoistracia e saslaripeski, thay dikhlaripe adikarde saperiodekunealosaripya, vash o sa kambeske beshavne (Ceshmin Lug thay Osderode sar prioriteto , palo odova ini oLeposavichi.)

• Sige te reagingyol varsave aakhipya alosaripya kotar e rig Deipnogodi Paneli vash Manushikane Hakya.

VASH O UN KOSOVO TIM (PHANGLIPEA UNHCR, UNDP, WHO, UNEP)

• Te ove lekanipe vash shukar manglo yekh periodikuno beshipesko alosaripe vash o beshavne ekampyengi Cheshmin Lu thay Osterode thay te yaverinen o than yakhatar.

• Te phanglon hay te blokirinen o kampya Ceshmin Lug thay Osterode.

• Orgentno te organizingyol o tretmani konaminacia e olovesko.

• Te konsultingyon sa o beshavne e kampyenge (aket te phanglon ini odola kola jivdinena ano Leposavichi)vash olenge manle lugeperodikune puqipya vash o beshipesko alosaripe thay te lugyargyol teplanirinolpe ano odova konteksto.

KOSOVAKO RAIPE

• Te dengol suporti relokaciya finaciuni thay medicinyuno saslaripe vash o beshavne e kampyengo, phanipaini siguripe kay yekh kotor e sheengo te oven pashle ko relevantune Kosovake ministripya.

• Te siguringyol kay o irande ani Roa Mahala te ovelolen acepti vash socionaluno garavipe , sastipe,edukipe, siguripe, thay prioriteto ano proceso e leipesko pe buti.

CENTRALUNE REKOMANDIPYA


KOMUNAKE RAIPYENGE KOLA SI TALO SRBYENGI KONTROLA

• Te alosirangyol shukarni phuv vash te ovel shaipno saastardo alosaripe vash o beshavne e kampyengoano Mitrovicako regoni, kola mangna te aqhoven ano nurdun otor kotar e len Ibar.

• Te siguringyol akcepti e socionalune garavipesko, sastipe thay edikipe vash inteno nashle Rma ani nuduniMitrovica, phanglipea ni akcepti vash o sastipe thay edukipe vash sa odola kola irandile ani Roma Mahalakotar o praktikuno sebepi(sar si bariera e qhibyaki) na si shaipno te vastingyon o obyektya ani yuguniMitrovca.

VASH I EVROPAKI KOMISIAYA THAY YAVERA MESHKARTHEMUTNE DONATORYA

• Te siguringyol financiaruno ashutipe vash o orgentune medicinyune evakuacie- vash vazdipe harneperi-odikune beshpaske thay sapeiodikune adikerde harjipya vash beshipesko alosaripe, harjipya vashsaslaripe, vash o biznis proyektya shaipea kay te siguringyol ekonomikuno adikeripe.

VASH DEIPNOGODI PANELI VASH O MANUSHIKANE HAKYA

• Na alosado proceso kotar 208 te adikergyol kotar UNMIK vash truyal 180 romane familie kola dena molvash o phagipe e hakosko vash o jivdipe, sastipe thay beshipe, thay na teripe e aksceptesko e krisyuneinsrumentyengo.

VASH O ROMANE REPREZENTYA ANO MITROVICAKO REGIONI

• Te ovelolen ledeipe sa savore relevantune raipyencar resipea te siguringol vahtea phiravipe ebeshavnengo kotar o Cheshmin Lug, Osterode thay Leposavic kampyengo , agorutne phangle kampya,thay saslaripe e sakole personelesko koleske odova manglape.

HUMAN RIGHTS WATCH

350 Fifth Avenue, 34th Floor

New York, NY 10118-3299

www.hrw.org

H U M A N

R I G H T S

W A T C H

Interno Nashli Romni, beshindoy avrial

po kher ano Cesmin Lug kampo.

© 2007 Getty Images

Kosovo: Zeherlime taro Olovo/kurshumi Krize vash o Manushikane Hakya thay Sastipe ane Mitrovicake Romane Kamya

Ko Yuni 1999, I Romani mahalla ani Mitrovica, ano nordi e Kosovako, atakisayli kotar o etnikane Albanya thay sinephabardi ji ko temelji. E mahallake 8,000 beshutne achile bi kherengo thay ule nashle manusha. Bute jenen olendar I UNadministracia nakhavgya ano kampya save sine locirime ani bari kontaminacia pahso mine/rudniko. Akava lociripe valjasaylo te ovel temporarno soluciya.

Celi yek dekada, Romane familiye si panda ano kampya save si pasho toksicno odpadi kotar o mine/rudniko. Varesavesi ani seriozni kontamiacia olovostar. Kosova: Trovime taro Olovo genla yek dekada sar UN thay avera nashti arakhentrayno solucia thay te arakhelpe adekvatno khera, medikalno solucia e Mitrovicake Romenge, thay te kernepe detaljnorekomandipe ani tema sar te agorisarenpe akala krize.

zeherlime taro olovo/kurshumi

Documents