Analiza je izrađena u okviru projekta “Aktivni građani za bolju Crnu Goru - Ka vladavini prava i održivom razvoju Crne Gore”, koji finansira Evropska Komisija. Sadržaj ovog dokumenta je isključiva odgovornost NVO Green Home, ni pod kojim okolnostima ne odražava stav Evropske Unije.

Zeleni plan za Pljevlja

Kako vratiti dostojanstvo alternativnim ekonomskim aktivnostima i da li je moguća dekarbonizovana

energetika

Zvezdan Kalmar i Pera Marković, CEKOR

Jun 2020.

Sadržaj:

Spisak skraćenica .......................................................................................................................................................... 3

1. PRAVEDNA TRANZICIJA ....................................................................................................................................... 1

1.1. Uvod ....................................................................................................................................................................... 1

1.1.1. Kome i čemu je analiza namjenjena? ....................................................................................... 1

1.1.2. Zašto studija baš sada? ...................................................................................................................... 2

2. PROBLEM ENERGETSKE TRANZICIJE JE TEHNOLOŠKO, ALI I DRUŠTVENO PITANJE .......... 4

3. ZAŠTO PLANIRANA I PRAVEDNA TRANZICIJA I ŠTA JE ZA NJU POTREBNO? ........................... 6

3.1. Kako Evropa planira tranziciju od uglja? Evropska platforma za pravednu tranziciju ...................................................................................................................................................................... 6

3.1. 1. Ubrzanje procesa tranzicije u Evropi izuzetna prilika za Crnu Goru ...................... 7

3.2. Klimatske promjene i sa njima povezano bankrotstvo rudnika kao razlog potrebe za organizovanim procesom pravedne tranzicije .......................................................... 7

3.3.Pravedna tranzicija je kulturno i društveno pitanje značajno i za samu EU ......... 10

4.MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJA PRAVEDNE TRANZICIJE PO KLJUČNIM SEKTORIMA ......... 11

4.1.Energetika........................................................................................................................................................ 11

4.1.1.Koncepti razvoja energetike ........................................................................................................ 11

Opis scenarija .................................................................................................................................................... 12

4.1.2. Rizici predloženih scenarija ....................................................................................................... 14

4.1.3. Predloženo rješenje izgradnje postrojenja na biomasu zahtijeva kratko razmatranje potencijalnih tehničkih rješenja .............................................................................. 16

4.1.4. Prijedlog scenarija ............................................................................................................................ 17

Lokalne potrebe za energijom ................................................................................................................ 20

Fond za energetsku efikasnost opštine Pljevlja........................................................................... 21

Problematika toplifikacije opštine Pljevlja .................................................................................... 22

4.2. Rudarstvo ........................................................................................................................................................ 23

4.2.1.Promijeniti proizvodnju i zadržati radna mjesta ........................................................... 27

4.2.2. Ležišta prirodnih cementnih laporaca ................................................................................. 27

4.2.3.Rudarstvo olova i cinka ................................................................................................................... 29

4.2.4.Opekarske gline ................................................................................................................................... 29

4.2.5.Ostale vrste ruda u opštini Pljevlja.......................................................................................... 30

4.3.Saobraćaj .......................................................................................................................................................... 30

4.4.Šumarstvo ........................................................................................................................................................ 32

4.5.Poljoprivreda ................................................................................................................................................. 34

5. ADMINISTRATIVNA PODRŠKA RAZVOJU OPŠTINE PLJEVLJA ........................................................ 36

6. PLAN PRAVEDNE TRANZICIJE ........................................................................................................................ 37

Literatura ....................................................................................................................................................................... 40

Spisak skraćenica

GHG – Gasovi sa efektom staklene bašte (engleska skraćenica istog značenja je GHG, od Greenhouse gases) EU – Evropska unija EPCG – Elektroprivreda Crne Gore IPARD – Instrument pretpristupnepomoći za ruralni razvoj (InstrumentforPre-AccessionAssistanceforRuralDevelopment) LCOE – Levelised cost of energy: Prosječna cijena energije. Trenutni izraz prosječne cijene struje iz određenog izvora tokom čitavog životnog vijeka postrojenja, koji obuhvata troškove investicije, održavanja, goriva, dekomisije i ekoloških troškova svedeni na cijenu po kilovat satu. NVO – Nevladine organizacije NEKP – Nacionalni energetski i klimatski plan OIE – Obnovljivi izvori energije SEERMAP – South East Europe Electricity Roadmap, projekat i metodologija, https://rekk.hu/analysis-details/238/south-east-europe-electricity-roadmap---seermap TEP –Termoelektrana Pljevlja UN – Ujedinjene nacije

1

1. PRAVEDNA TRANZICIJA

1.1. Uvod

1.1.1. Kome i čemu je analiza namjenjena?

Pljevlja su istorijski, kulturno i prirodno bogata cjelina unutar Crne Gore. Sa oko 10% teritorije Crne Gore, zauzimaju važan geografski položaj. Pljevlja su uslijed značajnih ekonomskih i društvenih promjena izazvanih industrijalizacijom dramatično promjenila svoj način života, svoju obrazovnu i socijalnu strukturu i u trenutku nove industrijske revolucije nalaze se pred novim izazovima. Globalna situacija i strateško opredeljenje Crne Gore da postane članica EU temeljno će uticati na razvoj Pljevaljske opštine u slijedećih nekoliko ključnih godina.

Pljevlja, iako po broju stanovnika relativno mala opština, imaju strateški važnu poziciju za Crnu Goru. Pljevaljski energetski kompleks proizvodi između 40% i 50% godišnje proizvodnje struje u Crnoj Gori.1 Lokalni razvoj Pljevalja ima strateški uticaj na čitavu Crnu Goru i njenu energetiku i obratno. Bilo kakav plan razvoja energetike u Crnoj Gori mora sa maksimalnom pažnjom uzeti u obzir lokalne interese razvoja Pljevalja. Misleći lokalno o razvoju Pljevalja mislimo globalno o razvoju energetike čitave Crne Gore. Plan nisko karbonske tranzicije Crne Gore time postaje istovremeno pitanje na koji način obezbjediti dugoročni održivi razvoj Pljevalja istovremeno obezbjeđujući dugoročno održivi razvoj energetskog sektora Crne Gore.

Strateško opredjeljenje Crne Gore je da postane članica Evropske Unije.EU je krajem 2019. godine proglasila stanje klimatske vanredne situacije 2, koja podrazumijeva redukciju gasova sa efektom staklene bašte od 55% do 2030. godine, kako bi Evropa postala klimatski neutralan kontinent do 2050. Za Crnu Goru to znači da sva svoja elektro energetska postrojenja i sve svoje investicije u postojeće i buduće proizvodne, transmisioneinfrastrukture treba da planira tako da se one finansijski otplate do 2050., a da se njihov životni ciklus završi prije 2050., kako bi se usaglasili sa ciljevima postavljenim za 2030., 2040. i 2050 godinu.

Sredstva koja će se investirati treba da usmjere razvoj elektro energetskog sektora u pravcu klimatski neutralnog, ekološki prihvatljivog, za potrošače socijalno priuštivog sektora koji će doprinijeti podizanju kompetitivnosti i smanjiti ili potpuno otkloniti značajne gubitke koje će kroz ekološka zagađenja i plaćanje dozvola za emisije GHG Crna Gora morati da snosi ako se ne opredijeli da što prije i u potpunosti prati Evropski klimatski plan.

U kontekstu globalne akcije u borbi protiv klimatskih promjena najvažnija mjera je svakako prelazak na obnovljive izvore energije. Globalno posmatrano, novi obnovljivi izvori energije predstavljaju oko 13% ukupne proizvodnje struje u 2019. godini, sa oko 1650 GW instalisane snage bez velikih hidroelektrana3, čime je prema procjenama UN-a ušteđeno preko dvije milijarde tona CO2 ekvivalenta emisija gasova sa efektom staklene bašte (GHG). To znači da je u poslednjih deset godina ukupna instalisana snaga novih obnovljivih izvora energije porasla za 400% u odnosu na 2009. godinu. Ovakva situacija 1 https://www.epcg.com/o-nama/proizvodnja-i-elektroenergetski-bilans

2 https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20191121IPR67110/the-european-parliament-declares-climate-emergency

3 13% proizvodnje iz OIE bez velikih hidroelektrana https://www.fs-unep-centre.org/global-trends-in-renewable-energy-investment-2020/

2

jasno pokazuje da se globalna proizvodnja električne energije usmjerava ka obnovljivim izvorima i da će takse na emisije CO2, kao i drastično pojeftinjenje obnovljivih tehnologija, dovesti do neisplativosti i nemogućnosti proizvodnje energije iz fosilnih goriva.4

Ova analiza i njeni scenariji namijenjeni su nacionalnoj i lokalnoj diskusiji o mogućim pravcima tranzicije energetskog sektora Crne Gore prema nisko karbonskom, resursno efikasnom, ekološki prihvatljivom, socijalno i ekonomski održivom energetskom sektoru.

Ova studija ne obuhvata detaljnu ekonomsku (makro ili mikro analizu dugoročnih investicionih troškova i troškova održavanja sistema, zagađenja, socijalnih troškova, troškova emisija GHG itd.), niti detaljnu socijalnu analizu, ne upušta se u kompleksne tehnološke, društvene i ekološke detalje, jer bi za takvu studiju bila potrebna sveobuhvatnija analiza od strane velikog broja stručnjaka najraznovrsnijih profila, značajno duži period istraživanja i proračuna, a prije svega sveobuhvatni podaci o potrošnji i proizvodnji energije, potencijalima svih relevantnih sektora, ekoloških posljedica, društvene situacije, budućih projekcija kretanja stanovništva itd.

Ipak, analiza daje dovoljno detaljne projekcije i sasvim smo sigurni da daje i dovoljno inspirativne ideje za razmatranje i formulisanje dugoročne i prihvatljive vizije koja će omogućiti suočavanje sa izazovima trenutnih scenarija razvoja, ohrabriti na do sada možda nerazmatrana rješenja i na taj način doprinjeti da se socijalni, ekološki i tehnološki izazov pred kojim se Crna Gora i globalno čovječanstvo nalaze, riješi na najprihvatljiviji način.

Ovaj dokument prije svega ima svrhuorijentacionog papira sa kojim se može, a ne mora usaglasiti, i koji može usmjeriti ka vizionarskom razmišljanju, iako svjesni ograničenja trenutne ekološke, demografske i ekonomske situacije. Treba da služi kao podsticajza dalje razvijanje planskih dokumenata, detaljnih razvojnih projekata i programa Crne Gore.

Treba napomenuti da je ovaj diskusioni papir pomoćno sredstvo u strukturisanju dijaloga, odnosno prijedlog oko kojeg je neophodno uspostavljanje demokratske, otvorene i kao najvažnije, transparentne rasprave u kojoj će sve zainteresovane strane učestvovati primarno kao predstavnici građana, a ne svojih partikularnih interesa.

Autori ove studije smatraju da će ona postići uspjeh čak i ako bude ne bude prihvaćena u svim detaljima i rješenjima koje nudi, a ipak proizvede dovoljno interesovanja, kako u lokalnoj zajednici Pljevalja tako i na nivou Crne Gore, za suočavanje sa obavezom dekarbonizacije energetike, zatvaranjem radnih mjesta u sektoru uglja, a otvaranjem novih i održivih, te da se omogući dalji razvoj i napredak Crne Gore u ekonomskom, društvenom i ekološkom smislu.

1.1.2. Zašto studija baš sada?

Više je razloga zašto je sada potrebna javna rasprava o energetskom kompleksu u Pljevljima, koji čine Rudnik uglja Pljevlja i Termoelektrana Pljevlja.

Prvo, fenomen klimatskih promjena odavno nije samo naučna, već i globalna tema od prvorazrednog društvenog, političkog i ekonomskog značaja. Kao najvažnija mjera za ublažavanje posljedica klimatskih promjena i prilagođavanje društva na njih, nameće se hitno smanjenje obima korišćenja fosilnih goriva, sa jasnim ciljem potpunog prestanka njihovog korišćenja. Zbog toga je pitanje budućnosti najvećeg termo-energetskog kompleksa u Crnoj Gori zapravo stalna tema za raspravu.

4 https://www.power-technology.com/news/decade-of-global-renewables-investment-on-course-to-hit-2-6tn/

3

Drugo, iako se proizvodnja energije iz uglja ostvaruje decenijama, ovakva proizvodnja je samo jedan od načina proizvodnje energije. Energetski kompleks u Pljevljima ima ograničen rok trajanja kao i drugi slični energetski kompleksi u svijetu - uslijed stalnog amortizovanja djelova, abrazivnih i termalnih uticaja na djelove kotla, turbina, generatora itd.

Kao što iskustva u regionu i svijetu pokazuju, radni vijek termoelektrane je oko 30 godina, a uz rekonstrukciju može da nastavi sa radom punom snagom još oko 20 godina, nakon čega se moraju otpočeti pripreme za njeno gašenje i zatvaranje5. Pošto je proizvodnja uglja iz rudnika u Pljevljima gotovo u cjelini namijenjena za termoelektranu, može se reći da isti radni vijek važi i za rudnik, uslijed činjenice da je korišćenje uglja i fosilnih goriva u evropskim okvirima predviđeno za potpunu eliminaciju u relativno bliskoj budućnosti.

Iz tog razloga potrebno je uzeti u obzir drastično pojeftinjenje energije iz obnovljivih izvora, koji u čitavom svijetu velikom brzinom preuzimaju primat u koncipiranju i uspostavljanju elektro-energetskih sistema.6

Pitanje budućnosti termoelektrane i rudnika logično se postavlja u drugoj polovini gorepomenutih rokova – prvi put nakon 15 godina rada primarnog postrojenja, a zatim nakon 10 godina rada rekonstruisanog postrojenja. Pošto je termoelektrana Pljevlja započela sa radom 1982. godine, a rekonstruisana je 2010. godine, pitanje budućnosti same termoelektrane i posredno rudnika uglja, kao i opštine i grada koji zavise od njih, postaje pitanje od najvećeg značaja za zaposlene, opštinu i grad, ali i za sve građane Pljevalja i najširu javnost u Crnoj Gori.

Treće, energetski kompleks u Pljevljima daleko nadmašuje sve druge privredne subjekte u opštini i gradu po svojoj veličini i uticaju na procese donošenja odluka uslijed važnosti rudnika i termoelektraneu odnosu na veličinu Pljevalja.

Četvrto, tranzicija energetskog kompleksa u Pljevljima je u toku već duže od decenije. Ovdje se misli na redukciju radne snage koja se dešava i koja će nastaviti da se dešava - može se očekivati dalja racionalizacija radne snage na račun povećanja efikasnosti kompleksa. Ova tranzicija je sličnog karaktera još uvijek nedovršene tranzicije privrede iz socijalističke u tržišnu, koja se isključivo vodila interesom privatizacije kapitala i resursa (iz društvene u privatni), te povećanja stope profita vlasnika kapitala na račun produženja radnog vremena radne snage koja se nakon racionalizacije zadržava, smanjenja broja zaposlenih, smanjenja prava na bolovanja i godišnje odmore.

Otuda se u situaciji zelene tranzicije energetskog sektora ne može govoriti o privatizaciji i tranziciji na tržišnu privredu kao rješenju, već je neophodno istaći značaj tranzicije na nisko karbonsku elektro energetiku, ali i pravedne tranzicije koja će pravedno preraspodijeliti društveno opterećenjeuslijed prelaska na istu. Uslučaju energetskog kompleksa u Pljevljima, ovo će primarno značiti tranziciju od uglja na druge energente, ali i sekundarno tranziciju cijele lokalne privrede i njenu diverzifikaciju da primi

5 Američke procjene pokazuju da je 50 godina maksimalni životni vijek ugljenih termoelektrana, dok iskustva iz Srbije

pokazuju da je oko 30 godina vrijeme kada je potrebno uraditi dubinske rekonstrukcije koje omogućavaju još oko 150 000 do 200 000 sati rada. Ipak, ove rekonstrukcije prije svega moraju obezbjediti dugoročno usaglašavanje sa evropskim standardima, čime se održivost ovakvih zahvata dovodi u pitanje. https://www.fool.com/investing/2018/06/18/could-us-retire-most-coal-fired-power-plants-2040.aspx

6 https://www.power-technology.com/news/decade-of-global-renewables-investment-on-course-to-hit-2-6tn/ , Cijena praktično svih novih obnovljivih izvora energije BEZ DODATIH TROŠKOVA ZAGAĐENJA I CO2 je pala ispod cijene instalacije ugljenih termoelektrana: https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2017/Nov/%20IRENA_Sharply_falling_costs_2017.pdf strana 1.

4

viškove radne snage koja će u slučaju dekarbonizacije7 izgubiti posao uslijed napuštanja lignitskog rudarstva.

Najpovoljnije rješenje bi bilo ono koje bi zadržalo isti ili sličan nivo zaposlenosti uz istovremeno zadržavanje ključne uloge ovog grada u proizvodnji energije. Sa strateškog stanovišta neophodno je razumjeti da je Crna Gora već započela ozbiljne investicije u nove intermitentne (prekidne)8 izvore i da se prema najavama može očekivati još nekoliko stotina megavata solarne energije na području Ulcinja, odnosno da će po trenutno važećim projektima Crna Gora imati skoro 200 MW vjetro energije, što će veoma brzo dovesti do situacije u kojoj će proizvodnja u TEP biti svedena na tehnički minimum, jer će služiti samo za obezbjeđivanje fleksibilnosti čitavog sistema (dok se ne izgrade dodatna postrojenja koja mogu da vrše ovu ulogu bez emisija GHG), što će umanjiti tehnološki, ali i ekonomski značaj termoelektrane, a posebno rudnika. 9 Ulogu regulatora sistema, odnosno bazne proizvodnje, bolje vrše hidroelektrane, koje već postoje u Crnoj Gori.

2. PROBLEM ENERGETSKE TRANZICIJE JE TEHNOLOŠKO, ALI I DRUŠTVENO PITANJE

Već nekoliko decenija traje diskusija između građana i naučnika koji vjeruju da se spaljivanjem fosilnih goriva izazivaju klimatske promjene. U SAD se procjenjuje da oko 19% populacije nije upoznato sa terminom ili čak preko 54% populacije ne vjeruje u klimatske promjene10.

Veliki dio populacije već dugo vremena odbija da vjeruje da se klimatske promjene događaju uslijed ljudskog djelovanja, uprkos rastućoj evidenciji. Zagovornicima postojanja antropogenih klimatskih promjena djeluje neshvatljivo i neobjašnjivo zašto značajni dio čovječanstva olako prihvata životnu opasnost kojoj je izlažu klimatske promjene, zagađenja od industrije i proizvodnje energije.

Promjena koja može da dovede do smanjenja i otklanjanja uzroka klimatskih promjena i velikih zagađenja u Pljevljima podrazumijevaće duboku ekonomsku, tehnološku, društvenu, ali možda prije svega ozbiljnu promjenu kolektive svijesti. Ova promjena će značiti usvajanje potpuno nove percepcije opasnosti od zagađenja, opasnosti ne samo po djecu, starije, bolesne i druge slabije grupe, nego po cijelo društvo, i to opasnosti sa kojom smo naizgled naučili da živimo. Prije svega moramo prepoznati neprihvatljive i opasne ekonomske i tehnološke procese koji su doveli do normalizacije postojećeg štetnog stanja , kako bismo zauzeli čvrsto stanovište da su duboke promjene takvog stanja moguće i potom počeli da ih i sprovodimo u praksi.

Da bi se krenulo ka ovakvoj promjeni, odnosno da bi se promjena dogodila, potrebno je razumjeti razloge zašto je trenutno stanje društva i načina života neprihvatljivo, odnosno zašto je potrebno da se oni promjene i kakvo stanje treba dostići.

Na bazi osnovnih principa ljudskog društva – slobode, jednakosti, vladavine prava, čovjekoljubivosti, pravdoljubivosti, istinoljubivosti, solidarnosti, saosjećajnosti, razboritosti,

7 Prelazak sa upotrebe fosilnih goriva zarad proizvodnje energije na izvore energije koji ne uključuju sagorijevanje.

8 Prekidniizvori koji proizvode struju kada to primarni izvor energije omogućava (vjetar, sunce i delimično protočne hidroelektrane).

9 Iskustva pokazuju da je granica isplativosti na oko 40% vremena proizvodnje. Ispod ovog procenta praktično nije moguće održati termoelektrane ni na tihom radu.

10 https://climatecommunication.yale.edu/publications/americans-underestimate-how-many-others-in-the-u-s-think-global-warming-is-happening/

5

hrabrosti i skromnosti jedino je moguće pronaći volju da se trenutni način života, a posebno proizvodnje, temeljno preispita i nađe način za temeljnu promijenu.

Ovo su temeljne vrijednosti na kojima počiva čitav normativni sistem jedne države i iz kojih proističu svi vektori pravnog sistema Crne Gore.

Namjera ovog teksta jeste da pokaže da promjena koja je potrebna radi dugotrajne i kvalitativne promjene paradigme života, koja treba da vrati vjeru mladima (našim potomcima), ali i našim prijateljima, poznanicima i sugrađanima, mora da pođe od vrijednosti koje uvijek podrazumijevamo, ali zaboravljamo.

Postavlja se pitanje kako učiniti da ljudi, posebno mladi, nađu motivaciju da ostanu u Pljevljima, da u Pljevlja dođu da žive, da Pljevlja budu privlačna, zdrava sredina.

Ta energija i želja su prisutni kod mnogih ljudi koji učestvuju u diskusijama o budućem razvoju Pljevalja i nadamo se da će takav pozitivan pristup preovladati i u tokom diskusije o pravednoj tranziciji u koja se očekuje u bliskoj budućnosti. Pravedna tranzicija je proces koji će biti pokazatelj da se dogodila duboka društvena, ekonomska i ekološka promjena i koji će voditi u novu ekonomiju na bazi postojećih prednosti i resursa.

Po tradicionalnom pristupu ekonomiji, odnosno razmatranju vrijednosti prirodnih resursa, Pljevlja su bila bogata ugljem. Ovaj pristup, uprkos decenijskim negativnim ekološkim, zdravstvenim i ekonomskim iskustvima, i dalje vlada kako ekonomskim, tako i sociološkim i drugim razmatranjima u okviru planiranja razvoja. Ipak, ova slika i ocjena dovode do pogrešne evaluacije ekonomske i socijalne vrijednosti uglja, ističući da je ugalj bogatstvo, a zanemarujući da je ugalj i aktivnosti vezane za njegovu eksploataciju i upotrebu, prije svega opasna djelatnost sa nesagledivo velikim i teškim zdravstvenim, ekološkim, društvenim i ekonomskim posljedicama.

Ova ocjena se drastično mijenja ako razumijemo da su proizvodnja i spaljivanje uglja najveći pojedinačni izvori zagađenja u regionu. Monokulturni pristup ekonomiji11 je doveo do gotovo potpune devastacije ljudskih kapaciteta zainteresovanih za bilo kakvu drugu, alternativnu ekonomsku aktivnost, što bi značilo da je prirodni preduslov za veći broj ekonomskih aktivnosti temeljno ugrožen.

Energetski kompleks u Pljevljima, koji čine Termoelektrana Pljevlja i Rudnik uglja Pljevlja, nije proizvod spontanog društvenog i privrednog razvoja, niti uspjeha na tržištu, on nije prozvod lokalnih potreba i mogućnosti, već je u cjelini rezultat istorijski uslovljene i od strane države u potpunosti vođene intervencije. Široka i duboka intervencija države dovela je da pljevaljski energetski kompleks nastane, razvija se i živi tokom decenija. O ekonomskoj, socijalnoj i ekološkoj održivosti ove decenijama duge intervencije vrijedi razgovarati, jer trenutak u kome se sada nalaze Pljevlja i Crna Gora, kao aktivni i punopravni članovi globalne zajednice, zahtijeva od svih građana i njihovih pravnih i političkih institucija da na odgovoran način pristupe prema budućim planovima razvoja, tako da ne ugroze održivost svog uključenja u EU, posebno u dijelu poštovanja ekoloških i klimatskih obaveza.

Zbog toga je razvoj energetskog kompleksa u Pljevljima predmet koji primarno spada u nadležnost države. Opština Pljevlja nema kadrovske, materijalne, niti finansijske

11 Termin se koristi za ekonomije koje se oslanjaju pretežno na jedan prirodni resurs koji dovodi do problema u razvoju

ekonomije, društvenog i ekonomskog raslojavanja. Na nivou Pljevalja, ovaj termin koristimo kao opis situacije u kojoj se diverzifikacija ekonomije iz raznih razloga dešava otežano. U smislu istiskivanja investicija u obnovljive izvore energije situacija je međutim mnogo jasnija i pokazuje se da je gotovo nemoguće po trenutnom pristupu imati bilo kakav drugi izvor energije osim uglja. Više o pojmu i njegovim primjenama: .https://www.theatlantic.com/international/archive/2012/04/why-natural-resources-are-a-curse-on-developing-countries-and-how-to-fix-it/256508/ , http://jswhr.com/journals/jswhr/Vol_2_No_1_March_2014/9.pdf ,

6

mogućnosti da samostalno utiče na razvoj ovog kompleksa, već može samo da prati i podržava postupanje države i da u partnerskom dijalogu uspostavi pravac kretanja povoljan kako za strateške potrebe Crne Gore, tako i za sama Pljevlja. Država je ta koja mora da angažuje sva raspoloživa sredstva u unapređenje ili tranziciju ovog kompleksa i bez njene široke intervencije bilo kakvo unaprijeđenje i tranzicija kompleksa nisu mogući.

U slučaju da država ne angažuje dovoljno sredstava, spontani procesi razvoja samog kompleksa neupitno bi vodili do njegove nekontrolisane propasti i ogromnih problema u opštini i gradu Pljevljima, a posredno i u državi. Ukoliko u sljedećih 10 godina ne dođe do energetskih investicija zarad strukturne promjene u elektro-energetskom sektoru i njegovog punog usaglašavanja sa ciljevima EU i globalnim klimatskim ciljevima dekarbonizacije, u decenijama koje dolaze svu težinu nastavka rada Pljevaljskog energetskog kompleksa najviše će snositi građani Pljevalja.

Vrlo je važno da se u okviru ovog procesa na integralan i integrativan način posvjeti pažnja ne samo materijalnoj strani reforme, nego i njenim socijalnim preduslovima i konotacijama. Promjena koja je potrebna u regionu Pljevalja, kao i u cijeloj Crnoj Gori, zahtijeva da svi građani Pljevalja uz pomoć i asistenciju (finansijsku, savjetodavnu, tehničku) vlade, vladinih i nevladinih tijela i institucija, ali i udruženja koja se bave ovim pitanjima, usmjere pažnju ne samo na usko materijalnu stranu ove promjene, nego i u pravcu promjena društva neophodnih za povratak građana u Pljevlja i prestanak njihovog daljeg iseljavanja.

3. ZAŠTO PLANIRANA I PRAVEDNA TRANZICIJA I ŠTA JE ZA NJU POTREBNO?

3.1. Kako Evropa planira tranziciju od uglja? Evropska platforma za pravednu tranziciju

Razarajuće ekonomske i društvene posljedice koje je po lokalnu ekonomiju ostavilo naglo i neregulisano ukidanje proizvodnje energije iz uglja, pokazale su se na više primjera zatvaranja rudnika.Najnotorniji primer je zatvaranje rudarstva uglja u Velikoj Britaniji gde je čitav ogromni sektor zatvoren u toku nekoliko godina12, ili nama puno bliži primjer zatvaranja rudnika u Rumuniji u planinama oko doline Jiu, gdje je Aninasa grad od oko 5000 stanovnika, doveden do bankrotstva potpuno neplaniranim zatvaranjem rudnika uglja.13

U ovom slučaju, čak ni finansijska podrška EU zbog nepripremljenih planova diverzifikacije nije uspjela da ublaži teške posljedice neplaniranog zatvaranja rudnika. Neblagovremeno razmišljanje o tome šta će se dogoditi kada se uslijed ekoloških i komercijalnih regulativa rudnik zatvori doveo je do potpunog kolapsa života, potpune nezaposlenosti i čak gašenja ulične rasvjete uslijed neplaćenih računa za struju.

Godinama nakon bankrotstva i zatvaranja u Jiu dolini u Rumuniji, uspostavljeni su procesi srednjeročnog planiranja kako postupno i organizovano zatvoriti rudnike, finansijski podržati lokalne zajednice u pripremi i sprovođenju planova ekonomske diverzifikacije. Ovo ne bi bilo moguće bez angažovanja lokalnih vlasti, zainteresovanih civilnih inicijativa (kako lokalnih tako i nacionalnih), te bez finansijske podrške evropskih

12 https://www.theguardian.com/business/ng-interactive/2015/dec/18/the-demise-of-uk-deep-coal-mining-decades-

of-decline

13 https://www.mining.com/romanian-ex-mining-town-goes-bankrupt-32404/

7

fondova.14Evropska Unija je upravo zbog kompleksnosti, veličine problema, dugoročnih potencijalno katastrofalnih posljedica uspostavila inicijativu koja se zove Platforma za pravednu tranziciju.15

Nakon dugotrajnog procesa konsultacija u kome je učestvovao veliki broj zainteresovanih strana, uključujući vlade, parlamente, civilne organizacije, lokalne zajednice, Evropska komisija je uspostavila kreditni mehanizam koji će sprovoditi Evropska investiciona banka (EIB), dodjelom 10 milijardi EUR kredita, dok će EU iz budžeta donirati 1,5 milijardi EUR. Očekuje se da će se na ova sredstva dodati još 25 do 30 milijardi EUR investicija kao pomoć regionima koji će najteže biti pogođeni prelaskom na ugljenično neutralnu ekonomiju.16

3.1. 1.Ubrzanje procesa tranzicije u Evropi izuzetna prilika za Crnu Goru

Od jula 2020. godine, troškovi održavanja ugljenih termoelektrana na evropskom

tržištu će biti još veći uslijed uvođenja obaveznih, strožijih ekoloških mjera koje će dovjesti do novog talasa zatvaranja ugljenih termoelektrana. 17 Izuzeci od limita za zagađenje vazduha se naime od jula 2020. ukidaju, te uz istovremenu zabranu državne pomoći ostavljaju vlasnicima ovih energetskih postrojenja suženi manevarski prostor i malo opcija. Naime, uslijed ovakvih postroženih standarda, vlasnici termoelektrana ostaju pred izborom hoće li uložiti ogromna sredstva za koje gotovo nije moguće garantovati rentabilni povrat (bez državne pomoći), čime se ovakve investicije dovode do neisplativosti.

Iako ugalj i dalje predstavlja oko 20% izvora struje u EU 18, a radi neophodne redukcije emisija u cilju održavanja globalne temperature ispod 1,5°C u odnosu na nivo prije industrijske revolucije19, pristupljeno je izradi Evropskog zelenog plana kome se Crna Gora kao prospektivni kandidat treba što prije priključiti, te uložiti napore u pravcu ostvarivanja pravedne tranzicije.

Smatramo da bi bilo izuzetno važno da Crna Gora pristupi Evropskoj komisiji i zahtjeva da u određenoj formi bude uključena u proces izrade teritorijalnog plana pravedne tranzicije, gdje bi mogla da dobije značajna sredstva za tehničku pomoć. Prednost ovakvog priključenja procesu izrade plana pravedne tranzicije bi potvrdio da je Crna Gora spremna da se suoči sa tehnološkim, ekološkim izazovima i prije svega izazovima zapošljavanja ljudi čiji će poslovi biti ugroženi neophodnom transformacijom elektro energetike u Crnoj Gori. Uslov je da se ovaj plan uskladi sa ciljevima EU u oblasti redukcije emisija GHG (kroz izradu nacionalnih planova doprinosa smanjenja emisija GHG) i sa obavezama koje proističu iz šeme o trgovini emisijama.

3.2. Klimatske promjene i sa njima povezano bankrotstvo rudnika kao razlog potrebe za organizovanim procesom pravedne tranzicije

14 http://www.just-transition.info/jiu-valley-receives-technical-assistance-from-coal-platform-through-start-

programme

15 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_930

16 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_930

17 https://balkangreenenergynews.com/rs/termoelektrane-na-ugalj-u-eu-se-zatvaraju-jer-ce-troskovi-od-jula-biti-mnogo-visi/

18 https://balkangreenenergynews.com/rs/termoelektrane-na-ugalj-u-eu-se-zatvaraju-jer-ce-troskovi-od-jula-biti-mnogo-visi/

19 https://europeansting.com/2020/05/29/how-to-replace-coal-power-with-renewables-in-developing-countries/

8

Klimatske promjene i zagađenje vazduha suspendovanim česticama teških metala, sumpornim oksidima (SOx), azotnim oksidima (NOx) i drugim zagađujućim materijama u vazduhu, vodi i zemljištu su direktna posljedica spaljivanja fosilnih goriva, bilo za proizvodnju toplote, bilo za proizvodnju struje.

Nije moguće baviti se potrebom redukcije ovih emisija samo na lokalnom i nacionalnom nivou, a ne uzimati u obzir emisije gasova sa efektrom staklene bašte (GHG), niti redukovati samo jednu ili samo drugu vrstu emisija.

Potrebno je razumjeti da se redukcijom zagadjenja vazduha ne postiže redukcija emisija GHG.Kao buduća članica EU i kao trenutna članica energetske zajednice za jugoistočnu Evropu, Crna Gora ima obavezu redukcije emisija lebdećih čestica čađi i prašine (prečnika do 10 mikrometara – PM10 i prečnika do 2,5 mikrometara – PM2,5) i sumpor dioksida (SO2). 20

Crna Gora je globalno mali emiter gasova sa efektom staklene bašte. Ipak, tržišni i drugi mehanizmi koje EU uvodi radi borbe protiv klimatskih promjena i protiv zagađenja imaju za cilj da istisnu sa tržišta sve energetske operatere koji ne budu usaglasili strukturu svoje proizvodnje sa klimatskim ciljevima. To znači da investicije u ugljene komplekse lako mogu postati promašene investicije, što može biti još izraženije ako se uvedu takse na robu i usluge prema veličini ugljeničkog intenziteta u formi takse na emitovanje CO2 (dozvole za emitovanje CO2), odnosno ukoliko se trošak dozvola za emitovanje GHG u okviru privrede koja ima veći ugljenički intenzitet prebaci na sve proizvođače roba i pružaoce usluga.

Pristup razvoju energetskog sistema u skladu sa ciljem ublažavanja klimatskih promjena teži: a) decentralizaciji proizvodnje (proizvodnja energije što bliže potrošaču odnosno na izvoru primarne energije: vjetar, sunce, topla voda, biomasaitd.), b) integraciji proizvodnje i potrošnje u formi potrošača koji su i proizvođači (prozumeri- energetske zadruge, integracija proizvodnje struje ili toplote u okviru mjera energetske efikasnosti), c)energetskim zadrugama koje se odlično mogu uklapati u razvoj održive poljoprivrede.

Optimizacija troškova pametnih energetskih sistema proizilazi iz sprege uticaja svih sektora, jer je potvrđen sinergijski efekat kod zadovoljavanja višestrukih ciljeva energetske politike. Stoga se ovaj pristup preporučuje za pripremu Nacionalnog energetskog i klimatskog plana (NEKP), jer oni obuhvataju sve sektore, pa tako sinergijski efekti mogu biti najizraženiji.21

Drugim riječima, jedini održivi način energetskog planiranja budućnosti je da se svi sektori tretiraju u simbiozi, odnosno pristup gdje energetske probleme nije moguće riješiti ako se svi sektori ne usmjere na smanjenje potrošnje, ali i tretiraju kao izvor energije ili kapacitet za dugotrajnije čuvanje energije. Iako je Crna Gora mali emiter GHG u apsolutnim količinama tona CO2 (naspram država bivše Jugoslavije, s obzirom da npr. Srbija emituje preko 40 miliona tona CO2 iz elektro-energetike), ipak će kao i sve trenutne i buduće članice EU morati da radi na redukciji emisija da bi doprinjela EU bruto karbonskoj

20 Obaveze Crne Gore koje proističu iz ugovora o Energetskoj zajednici su : 1.Direktiva o procjeni uticaja

(1985/337/EEC), rok za sprovođenje 1. jul 2006; Sadržaj sumpor dioksida u tečnim gorivima: Direktiva 1999/32/EC, krajnji rok 31. decembar 2011; Direktiva o velikim ložištima 2001/80/EC, krajnji rok 31. decembar 2017; Član 4(2) Direktive o divljim pticama, krajnji rok 1. jul 2006; Industrijska direktiva 2010/75/EU (za nove termoelektrane), krajnji rok 1. januar 2018.

21 Metode energetsko-klimatskog planiranja država Zapadnog Balkana, Batas i Rajaković, Beograd, 2020.

9

neutralnosti do 2050. godine, što će dovesti do povećanih troškova i rizika gubitka poslova rudara, čime dolazimo do potrebe da se izradi plan pravedne tranzicije.

Crna Gora, svjesna ovih obaveza, donijela je propise kojima se regulišu besplatne dozvole za emisije ugljen dioksida (CO2). Broj i obuhvat ovih dozvola može se ocijeniti i kao suviše veliki jer neće dovesti do dovoljno brze redukcije emisija. Praktično svi predviđeni emiteri imaju dozvolu22, što neće omogućiti da se izvrši dodatni pritisak da se naplati stvarna cijena emisija CO2.

Uz pretpostavku da će se sprovesti sistem stroge naplate po tržišnoj cijeni ili da će se dodjela većeg broja dozvola za emisije omogućiti tokom nekoliko godina, ipak ostaje veliki period od minimum 20 do 30 godina kada će nivo taksi na emisije biti toliko visok da će proizvodnju struje iz Termoelektrane Pljevlja dovesti do nivoa potpune nerentabilnosti. Izvjesno je da će emisije od oko 1,4 miliona tona CO2 iz TEP-a pri cijenama od 20 EUR po toni predstavjati izuzetan teret i tokom narednih 30 godina. U sadašnjem trenutku cijena iznosi oko 25 EUR/tCO2.23

Prema nedavno prezentovanom istraživanju o energetskim scenarijima država Energetske zajednice za jugoistočnu Evropu 24,predviđa se skok cijene CO2 na 29 EUR/t do 2025., te do 35 EUR/t u 2030., 46 EUR/t u 2035. i 52 EUR/t u 2040., čime će se bilo kakva investicija u produžavanje životnog vijeka TEP apsolutno dovesti u pitanje.

Neophodno je da se pristupi razvoju plana pravedne tranzicije, koji bi obezbijedio okvir za transformaciju svih ekonomskih sektora u Pljevljima tako da omoguće nova zapošljavanja i perspektivu Pljevalja bez uglja. Hitnost proizilazi i iz toga što je, ukoliko se na vrijeme ne donesu odlučni koraci ka dekarbonizaciji elektro-energetskog postrojenja u Pljevljima, moguće da cijena struje iz TE Pljevlja neće biti dovoljna da obezbijedi održivi nivo prihoda bez državne intervencije i subvencije, odnosno da se na ekološke i klimatske takse mora plaćati toliko novca da će najverovatnije jedini prostor za uštedu biti kroz dalju automatizaciju proizvodnje, redukciju primanja i dodatna otpuštanja radnika iz rudnika i termoelektrane.

Globalne brojke pokazuju da je u posljednjih nekoliko decenija u sektoru uglja ugašeno preko četiri miliona rudarskih radnih mjesta.25 Posebno je važno naglasiti da je dugoročni proces smanjivanja radne snage u sektoru uglja otpočeo mnogo prije globalne aktuelizacije klimatskih promjena i da je ovaj proces sa prodorom te teme zapravo samo ubrzan. Takođe, značajno je i to što se tranzicija od uglja dešava pod pritiskom višestrukih faktora, od kojih većinu nije moguće kontrolisati lokalno, pa čak ni nacionalno.

Tranzicija sektora uglja se već duže vremena dešava i u Pljevljima. Na svom vrhuncu je rudarsko-energetski kompleks u Pljevljima zapošljavao oko 2.500 ljudi, da bi danas broj zaposlenih prema svjedočenju sagovornika bio ispod 1.000 (što je pad za čitavih 60%)26, sa jasnim poslovnim planovima o daljem smanjivanju broja zaposlenih u bliskom periodu,

22 http://www.caneurope.org/publications/press-releases/1889-montenegro-s-cap-and-trade-system-could-signal-end-

of-free-emissions-in-western-balkans-but-cap-needs-tightening

23 https://ember-climate.org/carbon-price-viewer/

24 BASELINE ENERGY SCENARIO FOR THE ENERGY COMMUNITY COUNTRIES – PRELIMINARY PROJECTIONS AND ASSUMPTIONS, E3Modelling – E3MLab, Jun 2020 BASELINE ENERGY 25 http://documents.worldbank.org/curated/en/484541544643269894/pdf/130659-REVISED-PUBLIC-Managing-Coal-

Mine-Closure-Achieving-a-Just-Transition-for-All-November-2018-final.pdf, strana 7

26 Više o kretanju broja radnih mjesta u periodu poslije 2010. godine: https://bankwatch.org/wp-

content/uploads/2018/06/Jobs-study-Serbian-CEE-Bankwatch.pdf, strane 32, 33

10

najviše u rudniku. Obzirom na visoku stopu nezaposlenosti u Pljevljima27 i problem depopulacije, ovo su izrazito nepovoljne okolnosti koje dodatno izazivaju opravdani interes javnosti i zahtijevaju angažovanje i lokalnih i centralnih vlasti na pripremi i sprovođenju mjera ublažavanja posljedica nezaposlenosti, ekoloških posljedica, te posljedica klimatskih promjena.

Pažljivim uvidom u dostupnu literaturu i u istraživanja o pravednoj tranziciji, kao i u veći broj uspješnih i djelimično uspješnih slučajeva tranzicije u Evropi, te na bazi uspješnih razgovora i razmjena mišljenja sa većim brojem zaintresovanih strana u opštini Pljevlja28, iako bez pretenzije da je moguće dati u tako kratkom vremenu, u ograničenom prostoru i raspolažući limitiranim finansijskim i ljudskim sredstvima apsolutni i nepogriješivi plan razvoja ovako velike teritorije, smatramo da su Pljevlja jedan od rijetkih lokalnih zajednica u kojima postoji mogućnost da se relativno lako izvrši tranzicija ili transformacija u rudarstvu, a da se ne izgube čak ni radna mjesta u rudarstvu (situacija za koju gotovo da nema paralele u Evropi), uz istovremeno pospiješivanje većeg broja ekonomskih sektora koji već postoje u Pljevljima i čiji razvoj, uz relativno malo napora i finansijskih ulaganja, može da stvori novu lokalnu ekonomiju i način života u Pljevljima.

3.3.Pravedna tranzicija je kulturno i društveno pitanje značajno i za samu EU

Tranzicija od uglja je izuzetno važna inicijativa Evropske Unije koja u njoj prepoznaje jedan od najvažnijih preduslova postizanja socijalno pravednog i ekološki prihvatljivog procesa dekarbonizacije društva i ekonomije. 29Dekarbonizacija se može postići samo ukoliko sve zainteresovane strane - sindikati, lokalne zajednice zavisne od proizvodnje i potrošnje uglja, ali i vlada mogu da prepoznaju svoj najbolji interes u napuštanju uglja, diverzifikaciji ekonomske aktivnosti odnosno stvaranju novih sektora ekonomije koji će obezbjediti “padobran” za čitave regione odnosno države zavisne od proizvodnje i potrošnje uglja.

Zajednička odlika značajnog broja država koje su ušle u ovaj proces je da su imale razvijen sistem planske privrede kao i Crna Gora. To su države koje prolaze kroz proces tranzicije na tržišnu ekonomiju iz socijalističkog ekonomskog i društvenog uređenja.

Tranzicija od uglja nije samo pitanje tehnoloških, ekonomskih ili političkih odluka (u smislu pravnog regulisanja i normiranja života u jednoj državi ili zajednici), nego je prije svega bitno suočavanje sa kulturnim modelom, sa tradicijom razvijanom tokom poslednjih 50 godina i sa činjenicom velikih promjena krajolika, životne sredine i načina života (bez predrasuda o kvalitetu i prihvatljivosti tih promjena).

Upravo u ovome se krije glavni zaplet, jer je tokom industrijalizacije način života temeljno promijenjen, što je dovelo do toga da mnogi građani nisu u stanju da prihvate neku novu realnost. Kao jedan od najvećih izazova u ovom kontekstu ističe se potreba da se na novi način uredi i organizuje život na selu, odnosno da se život na selu prepozna kao život sa perspektivom koji omogućuje razvoj građana kao kreativnih i jednako vrijednih. Pojava pražnjenja sela je problem svih država bivše Jugoslavije i u tome Pljevlja nisu izuzetak.

27 https://pvportal.me/2020/04/broj-nezaposlenih-povecan-za-skoro-tri-hiljade/

28 Stručne posjete i učešće u raspravama o energetskom kompleksu u Pljevljima predstavnika CEKOR-a u 2019. i 2020. godini.

29 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_930

11

Pljevlja, kao jedna od najstarijih urbanih cjelina u Crnoj Gori, mnogo je puta u poslednjih nekoliko vijekova prolazila kroz velike socijalne, tehnološke, političke i ekonomske krize i promjene, o čemu svjedoče istorijski izvori i živo sjećanje građana. Na bazi toga sasvim je izvjesno da će građani Pljevalja raspolagati dovoljnom energijom, kreativnošću, hrabrošu i odlučnošću da prepoznaju opasnosti koje mogu da dođu od pogrešnih razvojnih odluka, bilo u smislu povećanja zagađenja, bilo u smislu povećanja zdravstvenih problema, ali možda još i više od ekonomskih i tehnoloških planova koji na srednji i duži rok ne mogu imati stvarno pozitivne posljedice i ukoliko budu sprovedeni, mogu dovesti do nepovratnih šteta.

4.MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJA PRAVEDNE TRANZICIJE PO KLJUČNIM SEKTORIMA

4.1.Energetika

4.1.1.Koncepti razvoja energetike

Elektro energetika Crne Gore je između 40 do 50% (u zavisnosti od hidrološke situacije) ovisna o proizvodnji struje iz uglja.30Kao što ova studija pokazuje, ukoliko nastavi da proizvodi struju iz uglja u nadolazećim decenijama do 2050.,Crna Gora će potrošiti minimum 300 miliona EUR samo na takse za ugljenik31, ogromne količine novca na takse za zagađenje suspendovanim česticama i sumpor dioksidom.

Trenutno najavljeni projekti pokazuju da je Crna Gora spremna i zainteresovana da izgradi nove proizvodne kapacitete iz obnovljivih izvora energije koji će moći da odmjene potrebu za proizvodnjom iz TEP. Ipak je jasno da donosioci odluka trenutno smatraju da nije razumno odreći se strateškog resursa proizvodnje iz uglja, čime se produbljuje konflikt sa potrebom redukcije zagađenja, redukcije emisija GHG te onemogućava puni zamah razvoja sistema baziranog na OIE.

Klimatska vanredna situacija koju je proglasio evropski parlament32koji predviđa da će EU do 2050. biti karbonski neutralna postaje praktično obavezujući dokument kako za Crnu Goru tako i za sve države jugoistočne Evrope. Sve države treba da proglase cilj redukcije emisija GHG kao glavni cilj. Ovo je moguće postići isključivo ako se svi pravci i scenariji razvoja usaglase sa tim strateškim ciljem.

Energetika u Pljevljima će zadržati značajnu i čak odlučujuću formativnu ulogu u budućem razvoju. Izuzetno povoljna kretanja na tržištu obnovljivih izvora energije su u poslednjih nekoliko godina dovela do značajnog smanjenja troškova instalirane snage iz obnovljivih izvora energije (OIE). Biomasa je dosegla LCOE33= 6,2cUSD/kWh34, dok je hidro

30 https://www.epcg.com/o-nama/proizvodnja-i-elektroenergetski-bilans

31 Kao što je navedeno u E3MLab studiji (fusnota br. 24), postoje analize koje pokazuju da je moguće očekivati cijenu CO2 i tri puta veću nego cijenu za 2020., što bi značilo da bi cijena CO2 emisija mogla da dosegne i preko 900 miliona EUR između 2030. i 2040. godine (https://img1.wsimg.com/blobby/go/38a2db14-83ca-436e-81c1-e6a4414c0d8b/downloads/Analiza%20uticaja%20ETS%20na%20%20poslovanje%20TE%20Pljevlja.pdf?ver=1594290419060 ,strana 23)

32 https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20191121IPR67110/the-european-parliament-declares-

climate-emergency

33 LCOE – Levelised cost of energy: Prosječna cijena energije. To je trenutni izraz prosječne cijene struje iz određenog izvora tokom čitavog životnog vijeka postrojenja. Dakle, to su troškovi investicije, održavanja, goriva, dekomisije i ekoloških troškova svedeni na cijenu po kilovat satu. Naravno, postavlja se pitanje realnosti ovakve procjene u slučaju

12

energija na nivou LCOE= 4,7cUSD/kWh35 (ove cjene su subjekt daljih lokalnih analiza rizika pozajmljivanja kapitala, ali isto tako i konkretnih individualnih projekata odnosno njihovih lokalnih specifičnosti koji mogu podići cijene u određenoj mjeri). Nacionalne potrebe za energijom Crne Gore (po ekološki, ekonomski i socijalno održiv razvoj) treba zadovoljavati iz obnovljivih izvora energije, kako intermitentnih (sunčeva energija, vjetar), tako i stabilnih (hidro, biomasa, geotermalna energija).

Nacionalni projekti koji se već sprovode, zatim planirani projekti, kao i mogući projekti navedeni su niže u tekstu, a predmet su obrade samo utoliko što predstavljaju kvantitativnu alternativu trenutnoj proizvodnji struje iz Termoelektrane Pljevlja (TEP).

Za opisane scenarije energetskog razvoja preduslov je pristupanje sistematskim mjerama energetske efikasnosti, u prvom redu izolaciji stambenih objekata u opštini Pljevlja, ali i na čitavoj teritoriji Crne Gore kroz nacionalne programe podrške građanima u postizanju višeg nivoa energetske efikasnosti, radi optimizacije potrošnje i zagađenja i smanjenja energetskog siromaštva. Ekonomski je neracionalno na duži rok praviti velike investicije u proizvodnji električne energije, a da se ozbiljno ne pristupi značajnoj redukciji potrošnje energije u zgradarstvu, koja iznosi sasvim izvjesno prosječno preko 200 kW/m2 usljed velike starosti objekata i njihovih tehničkih standarda. Za ovaj proces potrebno je uspostaviti značajan fond za energetsku efikasnost i u Pljevljima i na nivou Crne Gore, a zatim u svim opštinama.

Pristupanje sistematskim mjerama energetske efikasnosti ne smije biti pitanje formalnog ispunjavanja obaveza prema evropskim direktivama, već centralno pitanje borbe protiv siromaštva svih građana. Bez izolacije objekata nije moguće redukovati potrebne količine goriva, nije moguće redukovati račune za energiju građana, te je utoliko pitanje izolacije jedno od centralnih pitanja socijalne politike.

Opis scenarija

Moguća su tri scenarija učešća Pljevalja u proizvodnji tzv. bazne električne energije36 odnosno takva proizvodnja koja obezbjeđuje stalni priliv struje za potrebe Crne Gore (i za potrebe izvoza), bez prekidnih perioda zbog nedostatka vjetra, sunca ili vode:

1. Izgradnja postrojenja na biomasu instalirane snage 50 MW koje bi obezbjeđivalo

baznu proizvodnju struje tokom čitave godine i ukoliko se tome pristupi (što je neizvjestan i veoma skup scenario), toplotnu energiju za grijanje Pljevalja. Ipak, toplotu iz ovog postrojenja bilo bi isplativije koristiti za intenzivnu plasteničko-stakleničku poljoprivrednu proizvodnju koju treba zasnovati na rekultivisanim površinama u području Pljevalja, kao i za buduću industrijsku zonu drvne, prehrambene, građevinske i drugih industrija koje bi koristile toplotu. Drugi integralni dio ovog scenarija je reverzibilna hidroelektrana Otilovići–Potrlica od 100 do 200 MW

uglja, nafte, gasa i nuklearne energije, uz svoje drastično veće troškove povjezane sa klimatskim promjenama, zagađenjima ili radijacijom (čuvanjem radioaktivnog otpada u slučaju nuklearne energije).

34 www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/May/IRENA_Renewable-Power-Generations-Costs-in-2018.pdf , str. 29

35 www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/May/IRENA_Renewable-Power-Generations-Costs-in-2018.pdf , str. 27

36 Minimalna količina energije potrebna na mreži koju je proizvodni sistem cijele države obavezan da proizvodi da bi sistem stabilno fukcionisao. U kontekstu sve većeg prisustva prekidnih obnovljivih izvora energije, to su proizvođači koji teže mijenjaju količinu proizvodnje - prije svega ugljene i nuklearne termoelektrane: https://en.wikipedia.org/wiki/Base_load

13

instalirane snage37. Cijena po kW instalirane snage postrojenja na biomasu se kreće od 950 USD do 1.650 USD/kW instalirane snage, dok je cijena hidroelektrane oko 1.450 USD/kW instalirane snage.38 Na osnovu toga se procijenjuje da je nivo investicije za ova dva postrojenja između 200 miliona i 350 miliona dolara. Lokalni uslovi za ovaj projekat su izuzetno povoljni, jer je veliki dio potrebnih struktura za ovaj projekat već uspostavljen. Važna prednost ove investicije je pozitivno korišćenje devastiranog kopa Potrlica, značajno povećanje broja radnih mjesta u šumskoj i drvnoj industriji, poljoprivredi i transportu, drastično smanjenje ekoloških posljedica od kopanja i sagorijevanja uglja i dovoljni nivo kvalitetne vršne struje koja postiže izuzetno visoke cijene na regionalnom i evropskom tržištu.

2. Proizvodnja iz postrojenja preko 100 MW na drvnu biomasu uz upotrebu energije rijeke Ćehotine za reverzibilnu hidroelektranu koja će koristiti akumulaciono jezero Otilovići kao gornju akumulaciju, a iscrpljeni kop Potrlica kao donju. Ovo postrojenje bi imalo između 100 i 200 MW instalirane snage i skupa sa velikim postrojenjem na biomasu bi potpuno odmijenilo TEP i proizvodilo velike količine viškova vršne struje. Kao i prethodni scenario, i ovaj karakteriše visoka potreba za zapošljavanjem u pobrojanim sektorima, drastično smanjenje negativnih ekoloških poslijedica, kao i jeftina rekultivacija svih devastiranih površina. Za ovaj scenario je potrebno značajno pošumljavanje na svim devastiranim i drugim površinama, ali isto tako ovo rješenje ima veći rizik povećanih troškova logistike zbog doprijemanja biomase i otpremanja velikih količina drvnih i drugih industrijskih proizvoda. Ovaj scenario je već obrađen od strane NVO Green Home u analizi iz 2014. godine.39

3. Prelazni scenario: Proizvodnja uglja od drveta procesom pirolize, uz značajno povećanje koncentracije ugljenika po zapremini biomase i dodavanje ovog goriva u gorivo za TEP. Ovaj proces prema dostupnim istraživanjima ne zahtijeva značajne investicije u tehnologiji kotla, osim nekih potrebnih mjera preventive samozapaljivanja mljevenog, od drveta proizvedenog “uglja”. Ovaj scenario zahtijeva potrebne investicije u logistički lanac i proizvodnju “uglja” od otpada drveta. Pozitivna strana ovog scenarija je da povećanjem nivoa umiješavanja dolazi do smanjenja potreba za ugljem kao gorivom, odnosno da pri sagorijevanju mješanog goriva uglja i pirolitičke biomase goriva do smanjenja SO2, NOx i hloridnih emisija. U oblasti energetike koja je u ovom konceptu plana od prevashodnog interesa, Crna

Gora se nalazi pred izborom koji može da pokaže nivo odlučnosti i svijesti svih građana i donosioca odluka o tome koliko brzo i koliko ekonomski, ekološki i socijalno održivo žele da dosegnu ciljeve koje su pred sebe postavili odlukom da se priključe EU.

Izuzetno veliki pad cijena instalacije OIE od 2010. do 2018. godine praktično je doveo dotle da nije prihvatljivo planirati dalji rad postrojenja na ugalj u situaciji kada je moguće postići prosječnu cijenu energije (LCOE) za OIE na istom ili čak nižem nivou u odnosu na ugalj, pri čemu je cijenu struje iz uglja neophodno unaprijed opteretiti sa dodatnih najmanje

37 Razlika u odnosu na trenutne planove za protočnu hidroelektranu je u tome što bi se upotrebom postojećih hidro-

tehničkih objekata kapacitet hidroelektrane mogao značajno povećati. Izgradnjom reverzibilne hidroelektrane bi se stvorio objekat sa ulogom regulatora čitavog elektro-energetskog sistema, kao zamjena za bazičnu energiju

koju trenutno obezbijeđuje TEP. 38 U situaciji kada su dijelovi ovog predloženog projekta već postojeći, značajno se smanjuju rizici povjećanja

cijene uslijed potrebnog razvoja grinfild (engl. greenfield) investicije u hidro-tehničke objekte. Ipak je potrebno

uraditi mnogo detaljnije tehničke i ekonomske analize ovog predloženog scenarija da bi se utvrdio stvarni nivo

investicije po MW instalisane snage. 39 „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Aleksandar Kovačević i Eduard Kotri, Green Home, Podgorica, 2014.

14

dva do tri cUSD/kWh, kao i troškovima zagađenja koje ne smije da snosi država, odnosno građani, nego operater.

Cijena kWh iz uglja samo od ekološko-klimatskih troškova postaje skuplja za čak do 50% ukupne cijene struje. Ukoliko uračunamo cijene taksi i zagađenja, kalkulacija pokazuje da trenutna cijena od npr. 10,3 cEUR40 evro centi mora odmah da bude za oko 50% viša, da bi na osnovu principa „zagađivač plaća“ odrazila stvarnu cijenu struje, odnosno svih taksi. Ovakva situacija, osim Crne Gore, očekuje i Srbiju i Bosnu i Hercegovinu.

Usljed najavljenog uvođenja granične takse na ugljenik koju razmatra EU, može se očekivati da će situacija sa plaćanjem takse na CO2 svakako opteretiti proizvodnju struje iz uglja, dodatno naglašavajući potrebu za izgradnjom postrojenja koja će moći da zadovolje potrebu za baznom energijom (biomasa, hidroenergija), ali još više za vršnom energijom (reverzibilne hidroelektrane). Ovoj opterećenoj cijeni valja dodati i velike troškove ugradnje i održavanja, kao i troškove sopstvene potrošnje postrojenja za odsumporavanje, elektro filtera, prečišćavanja vode, itd.

Ne dovodeći u pitanje suvereno pravo Crne Gore da odlučuje o načinu upotrebe svojih mineralnih i energetskih resursa, odnosno da nastavi da koristi ugalj do maksimuma i do kraja perioda do kojeg EU smatra da će biti dopuštena proizvodnja struje iz fosilnih goriva (2050. godina) jasno je da ukoliko se bude pridržavala klimatskih ciljeva, obaveza redukcije zagađenja i vodila računa o svim ekonomskim posljedicama trenutnih investicionih planova, mora što prije da sprovede opsežne mjere energetske efikasnosti, koje je potrebno primijeniti na sva domaćinstva i javne objekte, a potom ili istovremeno izradi kvalitetne projekte korišćenja OIE da bi nadomijestila potrebnu količinu energije koju joj obezbjeđuju TEP.

4.1.2. Rizici predloženih scenarija

Najveći rizik svih navedenih scenarija jeste da li će se ovi ciljevi dostići uz manje ili veće ekološke i prije svega ekonomske posljedice, odnosno da li će Crna Gora na vrijeme, promišljeno i dobrovoljno pristupiti ozbiljnoj i dubinskoj dekarbonizaciji ili će ovome pristupiti suštinski pod prisilom tržišnih i drugih mehanizama.

Ključna razlika je u makroekonomskim i ekološkim posljedicama koje se mogu očekivati, a u kojima se značajno razlikuju dobrovoljni i nedobrovoljni pristup 41 . Dobrovoljni pristup bi na vrijeme doveo do planiranog diverzifikovanja proizvodnje struje u pravcu dekarbonizovane i obnovljive, a sredstva bi bila na vrijeme usmjerena ka održivim rješenjima, dok bi se u slučaju nedobrovoljnog pristupa trošila na rekonstrukciju zagađujućih i CO2 emitujućih postrojenja. Sredstva potrebna za tranziciju u dobrovoljnom scenariju su daleko manja jer se ne gubi novac na izlišne rekonstrukcije, na plaćanje zagađenja, plaćanje dozvola za emitovanje CO2 i prije svega ostvaruju se velike finansijske i društvene dobiti pravovremenom ekonomskom diverzfikacijom i otvaranjem novih radnih mjesta (prikupljeni porezi, uvećani prihodi građana, više turizma, više potrošnje na lokalnom i nacionalnom nivou, itd).

40 https://investitor.me/2019/09/11/u-odnosu-na-kupovnu-moc-cijena-struje-za-domacinstva-u-crnoj-gori-najveca-u-

regionu/

41 Dobrovoljni pristup - koji uzima u obzir ekološke troškove, pojeftinjenje tehnologija OIE, sve prilike za finansiranje tranzicije na OIE. Nedobrovoljni pristup - ukoliko se standardi i ciljevi EU dostižu tako što se primjenjuju kaznene mjere i takse na zagađenje, koje tada predstavljaju dodatno opterećenje ionako velikih troškova investicija.

15

Prema jednom od najpouzdanijih scenarija iz 2017. godine, SEERMAP42, pokazuje se da će čak i bez usmjerenog djelovanja prema cilju dekarbonizacije, Crna Gora dostići taj cilj, ali po cijenu ozbiljnih gubitaka u promašenim investicijama. Ovi gubici su procijenjeni na nivou od 2,8 EUR/MWh, što je uz troškove taksi na CO2, na zagađenje i na upotrebe prirodnog dobra,izuzetno visoko opterećenje koje će se moći pokrivati jedino visokom cijenom energije koja se očekuje u čitavom regionu jugoistočne Evrope.

U isto vrijeme, prema pomenutom scenariju, Crna Gora će proizvoditi značajno veće količine energije nego što će joj biti potrebno, a to je posljedica izuzetno visokog potencijala OIE koje Crna Gora može da razvije u sljedećih desetak godina, uz istovremeno ogroman potencijal uštede energije koji može da dovede do smanjivanja domaće potrošnje struje.

42 https://rekk.hu/downloads/projects/SEERMAP_CR_MONTENEGRO_A4_ONLINE.pdf, pristupljeno 01. juna 2020.

16

4.1.3. Predloženo rješenje izgradnje postrojenja na biomasu zahtijeva kratko razmatranje potencijalnih tehničkih rješenja

Studija „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“ iz 2014. godine43 sadrži prijedlog da se u Pljevljima izgradi postrojenje na biomasu instalirane snage približno 150 MW. Moguće je da je takvo postrojenje previše veliko i zbog toga je prijedlog izgradnja postrojenja na drvenu biomasu kapaciteta oko 50+ MW, spregnuto sa reverzibilnom hidroelektranom Otilovići–Potrlica, kao finansijski prihvatljivije i lakše za snabdijevanje biomasom koja bi velikom većinom bila sa teritorije Pljevalja. Po istraživanjima je izvjesno da kompleksnost upotrebe biomase ne prevazilazi kompleksnost i zahtijevnost eksploatacije i pripreme uglja za proizvodnju energije, kao i da piroliza u pripremi biomase dovodi do velike koncentracije energije uz značajno smanjenje vlažnosti drveta.

Značajna osobina postrojenja na biomasu je da bi se ono baziralo na otpadnoj biomasi. Osim činjenice da je predviđena upotreba otpadne biomase, druga važna činjenica za isplativost postrojenja na biomasu je da se ona prikuplja u što je moguće bližim područjima da bi se smanjili troškovi prevoza. Za efikasnost upotrebe značajno je da se biomasa doprema u stanju što optimalnije vlažnosti, odnosno da se po potrebi riješi proces sušenja.

Način i nivo sušenja zavisi od specifičnosti uslova lanca snabdijevanja, potrebnih parametara biomase i toga da li se pristupa izradi postrojenja za koje bi se mogla koristiti karbonizovana biomasa44 ili se izabere za biomasu tipa sječke ili peleta.Pri karbonizaciji ili pirolizi prirodna vlaga biomase mora da se odstrani dodatnom obradom, u kojoj se na temperaturi od 200 ºC do 350 ºC dobija „ugalj od drveta“, a ovako osušenu biomasu je moguće koristiti i kao dodatno gorivo za spaljivanje u TEP kakvu danas poznajemo.

Karbonizovana biomasa omogućava dalje prevoženje uslijed velike energetske gustine po toni goriva. Kao što je ranije rečeno, moguće je pristupiti upotrebi drvenog uglja bilo za postrojenje na biomasu, bilo za dodavanje u gorivo za TEP.

Ovim procesom gorivo postaje stabilno, otporno na vlagu, i najvažnije, sa izuzetnom koncentracijom energije. Djelimično karbonizovano drvo se lakše prenosi na veće daljine, odnosno ne gubi energetske karakteristike, a istovremeno se uslijed velike gustine energije isplati prevoziti ga na veće daljine, za razliku od drvne sječke ili lignita. Ovakav drveni ugalj45 dovodi do smanjenja količine pepela46, zatim do značajne redukcije NOx

47, do poboljšanja stabilnosti i kvaliteta sagorijevanja u termoelektranama i do značajne redukcije GHG i nivoa SO2. Biomasa obrađena pirolizom dostiže značajno više nivoe kalorijske vrijednosti (energetsku gustinu) od 20 do 21 kJ/kg,48 zbog čega se ovakvo gorivo može smatrati važnim potencijalom za osjetno smanjenje uglja potrebnog za rad TEP, koji ima i do 50% manju kalorijsku vrijednost. Kalorijske vrijednosti drvne sječke, pri nivou vlažnosti od oko 20% do 25%, postižu kalorijsku vrijednost oko 15 kJ/kg po toni, dok je ova vrijednost npr. za ugalj iz Potrlice DTE = 11,700 kJ/kg, a iz Maoča DTE = 12,5 kj/kg.49

43 „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Aleksandar Kovačević i Eduard Kotri, Green Home, Podgorica, 2014. 44 Biomasa kojoj je termičkom pirolitičkom obradom povećana specifična “gustina energije” po toni biomase 45 www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0961953416300538, BiomassAndBioenergy89(2016),84-200

46 www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0961953416300538, str. 192

47 www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0961953416300538 str. 191) 48 https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/Jan/IRENA_Solid_biomass_supply_2019.pdf,

str. 22

49 www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0961953416300538

17

Testovi iz gore citiranih istraživanja, sprovedeni su u postojećim termoelektranama veličine do 240 MW,50i pokazuju da pri dodavanju ovog pirolitičkog drveta nisu neophodne velike rekonstrukcije same elektrane, odnosno da ovakvo dodavanje značajno smanjuje i emisije hlorida koje nastaju pri spaljivanju biomase od drveta, čime bi se smanjile i štete na bojlerima, predgrijačima i drugim elementima postrojenja.

Vezivanjem za sumpor iz lignita odstranjuju se štete od hlorida u drvetu, čime se praktično otklanjaju i neke od značajnih negativnih strana upotrebe biomase u obliku pirolitičke ili karbonizovane biomase. Značajno je naglasiti da pirolizovana ili karbonizovana biomasa ima izuzetno niske procente vlage, čime bi se značajno umanjila negativna dejstva upotrebe relativno vlažnijeg lignita.

Što se tiče potrebnih investicija za proizvodnju uglja od drveta, odnosno za dodavanje sa ugljem za potrebe TEP, važno je uzeti u obzir neke od pozitivnih strana ove potencijalne odluke. Glavna prednost je da nema potrebe za većim ulaganjima u rekonstrukciju postrojenja, a drastično će se smanjiti potrebne investicije u otvaranje novih kopova, kao i negativne posljedice od rudarstva na prirodu i potrebe za velikim rekultivacijama novootvorenih rudokopa.

4.1.4. Prijedlog scenarija

Crna Gora je ozbiljno napredovala u izgradnji novih postrojenja iz OIE. Već u postojećim uslovima javljaju se problemi balansiranja snaga u sistemu s obzirom na relativno malu varijabilnu potrošnju električne energije u elektro-energetskom sistemu Crne Gore i prisustvo dvije vjetroelektrane relativno velike snage. S obzirom da je puštena u rad vjetroelektrana Možura sa 46MW isntalisane snage51 , a da su u toku pripreme za izgradnju solarne elektrane Briska Gora, instalirane snage 250 MW, kao i pripreme za izgradnju vjetroelektrana Gvozd (50 MW) i Brajići (75 MW), može se očekivati da će u budućnosti procentualno učešće intermitentnih izvora u strukturi proizvodnih kapaciteta električne energije biti slično ili čak dominantno u odnosu na hidroelektrane i termoelektrane. Ovome treba dodati da će projekti solarizacije stambenih objekata u procesu poboljšanja energetske efikasnosti stambenog sektora (ako se građani budu više opredjeljivali za fotonaponske ćelije nego za toplotne kolektore) dovesti do još većeg pritiska na sistem.

Zbog ovakvih odlika elektro-energetskog sistema, Crna Gora će morati da planira i otvaranje dodatnih ekološki prihvatljivih regulatornih kapaciteta, tzv. fleksibilne izvore. To su, prije svega, hidroelektrane i to reverzibilne, kao i one sa akumulacijama, od kojih je posebno privlačna reverzibilna hidroelektrana koja bipovezala akumulaciju Otilovići (za snabdijevanje TEP vodom) sa jamom površinskog kopa Potrlica, jednom kada on bude iscrpljen.

Vrijeme do izgradnje reverzibilne HE Otilovići–Potrlica potrebno je premostiti izolovanjem stambenog fonda, umiješavanjem pirolizovane biomase u gorivo za TEP i izgradnjom HE Komarnica koja je u fazi razmatranja prostornog plana odnosno procjena uticaja u maju 2020., i samim tim predstavlja realno rješenje koje uz poštovanje najviših ekoloških standarda može predstavljati jedan od ključnih poteza Crne Gore u pravcu obezbjeđivanja rješenja prihvatljivog sa stanovišta klimatskih promjena.

U sadašnjem periodu kada pristupa izradi Nacionalnog energetskog i klimatskog plana, Crna Gora treba da izradi sljedeće scenarije:

50 www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0961953416300538, str. 193

51 https://balkangreenenergynews.com/mozura-wind-farm-montenegros-second-largest-officially-starts-operation/

18

Opšti preduslov: Prije ikakvog pristupanja izgradnji potrebnih energetskih postrojenja, obezbijediti nacionalni finansijski program za izolaciju stambenih objekata u Crnoj Gori.

Scenario 1: Izgradnja energetskih objekata prema postojećim planovima: TEP nastavlja da radi do 2050. godine, uz moguće pristupanje dodavanju drvenog uglja (ćumur) ukoliko to bude moguće da bi se značajno redukovale emisije CO2. Ovaj scenario mora da uključi duboku izolaciju cijelog stambenog fonda Crne Gore na nivo ispod 100 kW/m2.

Scenario 2: Izgradnja hidroelektrane Komarnica predložene snage oko 170MW, postrojenja na biomasu u Pljevljima snage preko 50 MW, kao zamjena za TEP za potrebnu regulatornu snagu u mreži Crne Gore, uz istovremenu ugradnju osmog agregata u hidroelektranu Perućac čime se snaga ovog objekta povećava na 366MW52 i izgradnju reverzibilne hidroelektrane Otilovići–Potrlica snage između 100 i 200 MW. Scenariju 2 dodaje se snažna elektrifikacija saobraćaja, kao i solarizacija individualnih objekata, uz mjere energetske efikasnosti u zgradarstvu.

Scenario 3: Prelazna varijanta i dopuna prethodnih scenarija u kojem se povećava umiješavanje pirolizovane biomase u gorivo za rad TEP uz hitno pristupanje izgradnji HE Komarnica, usmjeravanju razvoja površinskog kopa Potrlica sa ciljem da se pripremi za akumulaciju reverzibilne hidroelektrane, kao i razvoj proizvodnje biomase do nivoa kada će se moći donijeti odluka o veličini i tipu postrojenja na biomasu koje će se graditi.

Crna Gora je namjeru da ide u pravcu dekarbonizacije i povećanju energetske, a samim tim i ekonomske i ekološke samostalnosti i održivosti, formalizovala u više dokumenata, posebno u Drugom ažuriranom izvještaju o klimatskim promjenama,53 prema kome je plan da se prognozirani ekonomski rast između 2017. i 2030. godine bazira na čistoj energiji: hidroelektrane, vjetroelektrane, proizvodnja elektične energije iz fotonaponskih ćelija i iz biomase, kao i programi energetske efikasnosti u saobraćaju (izgradnja autoputa i drugi projekti), industriji (posebno industriji metala), turizmu (turistički kompleksi i hoteli) i poljoprivredi.

Ipak, potpuno je nerazumljiv dio u ovom dokumentu koji kaže: „Crna Gora ostaje odlučna da upotrijebi energetske resurse koji su zarobljeni u obliku njenih ležišta uglja; i zato ima planove za modernizaciju svogpostrojenja za sagorijevanje uglja da bi obezbijedila dugoročnu stabilnost energetskog sistema i pouzdano snabdijevanje električnom energijom odakle će pokrenuti svoju strategiju niskokarbonske ekonomije.”54

Nije moguće povećavati i produžavati životni vijek TEP u sledećih 20 do 30 godina i potrošiti oko 30 do 40 miliona tona uglja, dok se u isto vrijeme sprovodi široka dekarbonizacija. Troškovi ovakvog scenarija će sasvim izvijesno dovesti do daljeg smanjenja radne snage u TEP i rudniku lignita u Pljevljima, a da u isto vrijeme neće omogućiti otvaranje novih radnih mjesta u sektoru biomase, drvne industrije, poljoprivredi i drugim sektorima.

Obezbjeđivanje lokalnih i nacionalnih energetskih potreba je u velikom riziku sa dvije strane: prva je zavisnost od uvoznih izvora primarne ili finalne energije, a druga visoka ili

52 https://balkangreenenergynews.com/rs/epcg-i-kfw-potpisali-ugovor-o-kreditu-od-33-miliona-evra-za-

rekonstrukciju-he-perucica/

53 Drugi dvogodišnji ažurirani izvještaj o klimatskim promjenama, Podgorica 2019

54 Drugi dvogodišnji ažurirani izvještaj o klimatskim promjenama, Podgorica 2019, str. 23

19

čak potpuna zavisnost od stranih tehnologija i usluga u proizvodnji kako primarne tako i finalne energije. U tom kontekstu je već naznačena potreba za decentralizacijom i diverzifikacijom izvora energije, ali i maksimalno oslanjanje na sopstvene tehnološke i resursne kapacitete od prvorazrednog značaja. Kada se ekonomski svede, visoka zavisnost od stranih tehnologija, znanja i usluga ima neočekivanu posljedicu da je zapravo jednaka uvoznoj zavisnosti, odnosno predstavlja visoki rizik po makroekonomsku stabilnost zemlje.

Slična pojava dvostrukog uvoza energije – direktan uvoz energije, ali i oslanjanje na strane tehnologije koje su po pravilu izuzetno skupe, karakteristika je svih država u regionu. Ona dalje znači visoku regulisanost u korist stranih investitora i kompanija, dovodeći u pitanje energetsku i makroekonomsku stabilnost, a posljedično socijalnu, obrazovnu i druge direktno ili indirektno povezane politike. Upravo, borba protiv siromaštva najsnažnije trpi zbog ovako visoke resursne, tehnološke i kreditne zavisnosti u svim državama u regionu.

U tom smislu, koncept energetske samostalnosti treba tumačiti više kao: a) oslanjanje na lokalno dostupne izvore energije, b)smanjenje nepotrebne proizvodnje i potrošnje i c)transfer tehnologija i razvoj vlastitih tehnoloških rješenja, koja umnogome mogu da se baziraju i na nekim tradicionalnim rješenjima, kao što su energetske zadruge, koje obuhvataju lokalnu proizvodnju i potrošnju energije sa što manjim gubicima u prenosu.

Strateški razlog zašto je neophodno pristupiti izgradnji baznog zamjenskog postrojenja na biomasu je sve veća količina intermitentnih izvora kojima se obogaćuje proizvodnja u Crnoj Gori. Prema informacijama iz januara 2020. godine najavljeni su projekti rekonstrukcije i modernizacije HE Piva (2018–2022. godine), rekonstukcije i modernizacije HE Perućica55 (2018–2023. godine) i rekonstrukcija i modernizacija malih hidroelektrana u vlasništvu EPCG. Značajno je da će se modernizacijom Perućice dobiti dodatnih 60MW snage ugradnjom osmog agregata u ovu izuzetno značajnu hidroelektranu. Što se tiče solarne energije, Crna Gora na najvećem dijelu svoje teritorije ima više od 2.000 sunčanih sati godišnje i najavljena je realizacija projekta gradnje solarne elektrane Briska Gora, 250MW instalirane snage, do 2024. godine.

Kada su u pitanju potencijali energije iz vjetra, vjetroelektrana Krnovo u pogonu je od 2017. godine sa instaliranom snagom od 72 MW. U planu je gradnja vjetroelektrane Gvozd snage 48 MW na osnovu memoranduma o razumijevanju izmedju EPCG i kompanije IVICOM Austria iz maja 2018. godine, čiji je početak izgradnje predviđen za proljeće 2020. godine, a probni perod se očekuje u januaru 2022. godine.

Iz EPCG najavljena je i aktuelizacija projekta HE Kruševo i realizacija projekta HE Komarnica instalirane snage 170 MW, koja će značajno smanjiti rizike po mrežu. Potrebe Crne Gore za električnom energijom bi se, uz izgradnju elektrane na biomasu i reverzibilne hidroelektrane u Pljevljima, na taj način potpuno zadovoljile.

Rekonstrukcijom Perućice uz značajno povećanje dostupne proizvodne snage za 60MW izgradnjom Komarnice od 170MW praktično se dobija čisto povećanje instalisane snage u Crnoj Gori od 230MW. Na ovaj način je potrebno ugraditi najverovatnije još oko 150MW hidro energije da bi se omogućilo potpuno obezbeđivanje dovoljnih količina energije čime bi se potreba za TEP I redukovala na nivo ispod tehničkog minimuma potrebnog za isplativi rad TEP.

55 https://balkangreenenergynews.com/rs/epcg-i-kfw-potpisali-ugovor-o-kreditu-od-33-miliona-evra-za-

rekonstrukciju-he-perucica/

20

Lokalne potrebe za energijom

Područje Pljevalja ima planinsko-kontinentalnu klimu. Glavna karakteristika su dugačke i hladne zime, tokom kojih su zbog reljefa i pozicije Pljevalja u kotlini okruženoj planinama prisutni relativno dugački periodi smanjenog provjetravanja kotline, kao i pojave jezera hladnog vazduha tokom kog se u dužem periodu temperature zadržavaju u minusu.

Stanje lokalne potražnje i potrošnje energije u Pljevljima nije detaljno istraženo, odnosno tek predstoji posao energetskog snimanja, što je obaveza na osnovu Zakona o efikasnoj upotrebi energije56 . Ovaj posao je od izuzetnog značaja, jer će se tek nakon detaljnog snimanja moći odrediti koliki nivo intervencije je potreban da se objekti dovedu na nivo energetski efikasnih objekata, odnosno koliki su troškovi i kolike se uštede mogu postići. Tek na bazi ovakvog snimanja moguće je utvrditi nivo potrebnih finansijskih sredstava za izolaciju individualnih i kolektivnih stambenih objekata u Pljevljima. Planirati i sprovoditi projekte toplifikacije povezivanjem sa TEP je neracionalno ukoliko se prvo nepristupi izolaciji objekata što se može postići u vremenu manjem od pet godina.

Pljevlja imaju oko 14.000 stanova po popisu iz 2011. godine57, sa 10.790 domaćinstava od čega 6.647 gradskih i 4.143 seoskih58, površine ukupno oko 657.000 m2. Po starosnoj strukturi, većina objekta je građena prije 2010. godine. Gotovo 6.500 domaćinstava je izgrađeno između 1946. i 1980. godine59, dok je od 1980–2010. godine izgrađeno preostalih oko 4.000 domaćinstava60, što znači da većina objekata sasvim izvesno troši preko 200 kWh/m2 energije, s tim da samo oko 1.463 stanova ima centralno grijanje. To znači da je uz razumnu veličinu investicije po domaćinstvu moguće smanjiti potrošnju objekata čak i za 50%, na nivo od oko 100 kWh/m2, čime bi se potrošnja energije drastično smanjila, odnosno barem prepolovila.

Ovaj podatak je izuzetno važan za planiranje toplifikacije koja koristi toplotu iz TEP, pri čemu ta TE sagorijeva ugalj, jer će optimalna toplifikacija podrazumijevati izuzetno velike investicije priključivanja preko 5.000 domaćinstava u samim Pljevljima na mrežu (sa neodređenim rokom i izvjesno vrlo visokom cijenom po priključku), pri čemu će preko 4.000 domaćinstava na selu (iako plaćaju porez i trpe veće ili manje zagađenje i time direktno učestvuju u razlogu naplate takse za zagađenje od EPCG) ostati isključeni iz projekta toplifikacije, jer su jednostavno na selu i nema načina da se na isplativi tehnološki način doprema toplota do svih sela i zaselaka.

Prema iskustvima drugih država u regionu, jasno je da je izolacija za prosječnih 65 m2 (koliko iznosi prosječna veličina stana u Pljevljima) moguća sa oko 2–3.000 EUR. Poređenja radi, ugradnja toplotnih pumpi u Tuzli koštala je oko 5.000 EUR po domaćinstvu, od čega je opština Tuzla subvencionisala oko 50% cijene, dok cijena efikasnije peći na biomasu iznosi oko 1.000 EUR. Uzimajući u obzir ove troškove i prosječnu veličinu stana, potrebno je odvojiti oko 8 do 12 miliona EUR za izolaciju svih seoskih stanova i oko 14 miliona EUR za stanove u samim Pljevljima.

56 http://energetska-efikasnost.me/wp-content/uploads/2018/12/Zakon-o-efikasnom-koriscenju-energije.pdf, član 40.

57 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, 2011, str. 9

58 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, 2011, str. 40

59 http://www.monstat.org/userfiles/file/publikacije/godisnjak%202019/28.pdf str. 265

60 http://www.monstat.org/userfiles/file/publikacije/godisnjak%202019/28.pdf str. 267

21

Ako se uzme u obzir da se za otvaranje kopa Maoče planira barem 300 do 350 miliona EUR, da će godišnje takse za emisije CO2 iz TEP biti barem 3 do 4 miliona EUR, kao i da će dovođenje postrojenja TEP na nivo EU standarda koštati barem 50 do 70 miliona EUR, jasno je da je daleko jeftinije rješavati problem toplifikacije u Pljevljima na ovaj način. Osim ovoga, jasno je i da će troškovi spaljivanja goriva, troškovi emisija CO2, troškovi rekultivacija i drugi troškovi povezani sa kopanjem i spaljivanjem uglja višestruko prevazići vrijednost toplifikacije kao razloga za održavanje TEP na mreži.

Ova kalkulacija će sasvim izvjesno pokazati da je daleko jeftinije uzeti u razmatranje finansiranje individualnih izolacionih rješenja i individualnih grejnih rješenja za koja postoji zainteresovanost kod građana, a istom vrstom državnih ili opštinskih subvencija. Ovo rješenje je, osim što je definitivno jeftinije, takođe i mnogo brže - moguće je za dvije do četiri grejne sezone uraditi snimanje objekata, izolovati ih i uspostaviti novi sistem grijanja u svakom domu.

Fond za energetsku efikasnost opštine Pljevlja

Najvažniji nedostatak svih programa energetske efikasnosti u Crnoj Gori, kao i velikoj većini država Energetske zajednice, je potpuno zapostavljanje snimanja stanja, procjene potencijala uštede te uspostavljanje institucionalnog i finansijskog mehanizma za izolaciju višespratnih i individualnih stambenih objekata.

Kao što je pomenuto, strateške promjene moguće je dostići jedino akcijom države, direktno ili kroz uspostavljanje fonda za energetsku efikasnost i korišćenje OIE u Pljevljima, kao i na nacionalnom nivou. Dovoljan početni kapital za ove potrebe su prihodi od ekološke takse i takse za emitovanje CO2. Veoma je važno da se sredstva namijenjena za rekultivaciju zemljišta uslove ulaganjem u pošumljavanje devastiranih i goletnih područja, kao i da se sredstva namjenjena za rekonstrukciju TEP uslove investicijama u energetsku efikasnost u Pljevljima da bi se što prije postigao nivo potrošnje energije ispod 100 kW/m2.

Najveći potencijal za brzo dostizanje relativno prihvatljivog stanja kvaliteta vazduha u gradu je uspostavljanje programa energetske efikasnosti. Postojanje gradskog stambenog preduzeća, uz otvaranje fonda za energetsku efikasnost, moguće je iskoristiti kao najbolji institucionalni okvir, uz određeno osnaživanje, korišćenje sušenog drveta i drvenih briketa, efikasnijih grejnih tijela kao što su kaljeve peći, efikasne peći druge vrste ili uz korišćenje toplotnih pumpi. Uz sadašnju cijenu električne energije, individualni sistemi grijanja toplotnim pumpama pojedinačno mogu obezbjediti relativno jeftino grijanje stanovništvu Pljevalja, znatno ispod sadašnje cijene ili cijene koju će građani morati da snose u slučaju toplifikacije korišćenjem toplotne energije iz TEP.

Fond za energetsku efikasnost može biti lokalni, ali i nacionalni (fond opštine Pljevlja ili fond za opštinu Pljevlja), ali mora imati kapacitete da se bavi energetskim menadžmentom, što znači da može da snima energetske karakteristike objekata i pruža pomoć građanima u pripremi projekata izolacije i izbora alternativnih izvora grijanja. Uslijed relativno niske platežne moći građana i visoke stope nezaposlenosti, nije realno očekivati da se građani opredijele za kapitalne investicije u izolaciju objekata. S tim u vezi, poslovanje fonda može biti uređeno i u formi revolvinga, pri čemu bi korisnici njegove pomoći vraćali određeni iznos sredstava, po posebnom propisanom postupku i dinamici vraćanja.

I u Crnoj Gori je, kao i u većini država u regionu, u poslednjih 10 godina došlo do situacije da se u vladinim programima energetske efikasnosti poseban i gotovo isključivi naglasak stavlja na javne objekte, dok su građani ostavljeni potpuno van pažnje javnih politika.

22

Smanjivanje energetskog siromaštva velike većine građana naprosto je izvan radara zvanične politike, što izaziva višestruke pogubne posljedice. U tom kontekstu je duboka nepravda da se proizvodnja energije i izolacija javnih objekata iz budžeta proglašavaju kao javni interes, dok građani koji zapravo pune budžet nemaju pravo na podršku da investiraju u energetsku efikasnost.

Nije prihvatljivo da se građani kroz očekivana stalna povećanja cijena struje izlažu komercijalnim bankarskim kreditima za energetsku efikasnost, koji su praktično nedostupni velikoj većini građana, kako uslijed malih primanja, tako i uslijed neizvjesnosti radnih mjesta.

Problematika toplifikacije opštine Pljevlja

Među razvojnim projektima termoenergetike u pljevaljskom području važno mjesto zauzima projekat promjene načina grijanja u opštini Pljevlja. U gradu postoji oko 40 kotlarnica, u kojima se za proizvodnju toplotne energije koristi ugalj iz pljevaljskog područja. Postavlja se ozbiljno pitanje načina na koji se najviše isplati rješavanje problema zagađenja vazduha iz individualnih ložišta i kotlarnica, odnosno održivosti i predvidivosti plana da se toplifikacija obavi povezivanjem sa TEP.

Prije nego što bi se pristupilo ideji ovakve toplifikacije, potrebno bi bilo da se reguliše nivo potrošnje kroz najvažniju mjeru - mjeru energetske efikasnosti. Tek poslije dubinske izolacije i optimizacije svih stambenih objekata bilo bi moguće utvrditi stvarne potrebe za toplotom, odnosno utvrditi stvarnu potrošnju. Neodrživo je pristupiti planiranoj toplifikaciji za koju se samo pretpostavlja da bi trebalo da košta oko 20 miliona EUR. Uprkos privlačnom obećanju da će se time pogasiti 5.000 kućnih i dimnjaka kotlarnica i da će se smanjiti potrošnja uglja za 100.000 tona, jasno je da će ostati potrošnja od 1.500.000 tona uglja kog će koristiti pogoni TEP.

Predložena toplifikacija je izuzetno skup i neizvjestan projekat, te je daleko isplativije da se pristupi izolaciji i individualnoj tranziciji na alternativne izvore toplote koja će koštati srazmjerno jednako kao predložena toplifikacija, ali bez ogromnih troškova otvaranja kopova, remedijacija, regulacija zagađenja i drugih negativnih posljedica.

Obezbjeđivanje smanjenja potrošnje energije je preduslov za racionalnost bilo koje investicije u snabdijevanje toplotom. Ni jedan scenario toplifikacije grada ne bi smio da se sprovodi dok se ne urade procjene potencijala uštede, izračunaju potrebna finansijska i materijalna sredstva i uspostave se mehanizmi (finansijski i institucionalni) za implementaciju mjera energetske efikasnosti.

Tek po završetku tog procesa biće moguće utvrditi koliko je stvarno toplotne energije potrebno stambenom fondu u Pljevljima, odnosno da li se sredstva predviđena za izgradnju glavnog toplovoda mogu brže i sa više pozitivnih efekata upotrijebiti za izolaciju i promjenu izvora toplote (bilo promjenom peći u efikasnije, bilo uvođenjem toplotnih pumpi).

Visok stepen neizvjesnosti stvarnog troška projekta toplifikacije Pljevlja, neizvjesno dug period obezbjeđivanja glavnog toplovoda, uz vrlo neizvjesnu vremensku i cjenovnu mogućnost priključka, dovode u pitanje održivost ovog projekta. Jasno je da sistem neće moći da se pusti u pogon po ekonomski prihvatljivoj cijeni ako se toplotna energija bude dopremala samo do nekih dijelova grada. Takođe, bez odgovora su i razumna pitanja koliko će stvarno proći vremena dok se i poslednji predviđeni objekat ne priključi na daljinsko grijanje, kao i da li će se u međuvremenu pristupiti izolaciji objekata ili će biti dopušteno priključivanje potpuno neoptimizovanih objekata da bi se potrošila sva proizvedena toplota.

23

Nedostatak odgovora na ova pitanja može da proizvede situaciju da daljinsko grijanje neće biti optimalno korišćeno, te će razliku između ekonomske i stvarne cijene koštanja toplote morati da snosi operater ili opština, odnosno vlada, a u krajnjoj liniji svi građani koji budu priključeni na ovaj sistem, što bi dovelo do ekonomskineprihvatljivo visoke cijene grijanja.61 Raznovrsni i brojni faktori neizvjesnosti cijelog projekta toplifikacije (opadanje broja stanovnika, potencijal modernih izolacionih materijala koji postižu smanjenje potrošnje energije čak i preko 60%, neodređena dinamika priključivanja novih potrošača tokom nejasno dugog perioda i potencijalna mogućnost da će se značajan broj građana odlučiti da problem grijanja riješi individualno) trebali bi da dovedu do preispitivanja odluke o toplifikaciji toplotnom energijom iz TEP.

Poseban rizik može da predstavlja činjenica da je toplifikacija upotrebom toplote iz TEP zapravo dugoročno vezivanje Pljevalja za TEP, što će onemogućiti strateško usaglašavanje sa klimatskim ciljevima redukcije GHG, jer će grijanje Pljevalja u decenijama koje dolaze zahtijevati rad termoelektrane snage preko 200 MW, čak iako se više ne bude isplatilo da radi za proizvodnju električne energije i postane tržišno nekonkurentna električnoj energiji iz OIE i drugih izvora.

Već je u studiji iz 2014. godine ukazano62 da postoji potencijal da se toplifikacija riješi upotrebom toplotnih pumpi, jednako onih koje koriste podzemne vode ili onih koje koriste vazduh. Druga važna alternativa je snabdijevanje građana pećima visoke efikasnosti koje bi upotrebljavale pelet ili visoko kvalitetne brikete. Na ovaj način bi svi građani postali rezistentni na očekivani porast cijene energije sa nadolaskom obaveze plaćanja taksi na CO2 i zagađenje.

4.2. Rudarstvo

Pljevaljska opština je jedan od najznačajnijih rudarskih centara Crne Gore. Rudarstvo predstavlja glavnu ekonomsku aktivnost u opštini koja obezbjeđuje zaposlenje, i za situaciju u Crnoj Gori nadprosječan prihod, za oko 1.000 stanovnika Pljevalja.63 Osim toga, Pljevlja posjeduju veliki broj izuzetno važnih ležišta minerala od strateškog značaja za Crnu Goru. Ipak, po svemu sudeći eksploatacija nekih od ovih minerala neće biti moguća iz ekoloških i sa ekologijom povezanih ekonomskih i društvenih razloga.

Čak i u situaciji tranzicije od upotrebe fosilnih goriva za proizvodnju struje, rudarstvo može da ostane značajan, ako ne i najznačajniji osnovni izvor zaposlenja i prihoda, posebno uzimajući u obzir velike količine dokazanih mineralnih rezervi koje su pobrojane u Državnom planueksploatacijemineralnih sirovina.64

Iz istraživanja sprovedenih tokom višedecenijskog procesa zatvaranja rudnika uglja u velikom broju zemalja, važno zapažanje jeste da se pri zatvaranju i transformaciji rudnika kao jedan od najvećih izazova pojavljuje pitanje identiteta, odnosno snažne kulturne povezanosti sa poslom rudara. Zapažena je i činjenica da u većem broju slučajeva gubitak glavnog privrednog oslonca, odnosno rudnika kao glavnog regionalnog poslodavca, dramatično smanjuje potencijal ponovnog zapošljavanja.

To je svakako u vezi sa identifikacijom zaposlenih i bivših zaposlenih rudara sa poslom koji obavljaju, sa njegovom važnošću i strateškim značajem, odnosno sa sigurnošću prihoda

61 „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Green Home, Podgorica, 2014, strana 47

62 „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Aleksandar Kovačević i Eduard Kotri, Green Home, Podgorica, 2014 63 https://www.bankar.me/2020/02/21/najvece-plate-i-penzije-u-tivtu-najmanje-u-petnjici/

64Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019

24

koju im obezbjeđuje. Rudarstvo je, u područjima u kojima se obavlja, najčešće ekonomski monokulturna djelatnost.

Kompleksni izazov nestajanja, odnosno ukidanja državne pomoći, uvođenja efikasnijih sistema proizvodnje uglja koji dovode do otpuštanja radnika, kao i uvođenja strogih ekoloških standarda i ciljeva, doveo do situacije da se drastično smanjuje broj radnih mjesta, što je očigledno i u slučaju Pljevalja.

Na osnovu energetske strategije Crne Gore, planova da se rekonstruiše Termoelektrana Pljevlja (TEP) i poznatih količina potrošnje uglja u TEP u periodu od 2015–2019. godine, za njen dalji rad u periodu od 20 do 30 godina, biće potrebno oko 30 do 45 miliona tona lignita. Posmatrajući dostupne bilanse uglja u Pljevljima i okolini jasno je da bi ovakva količina uglja mogla da se obezbjedi isključivo potpunom eksploatacijom površinskog kopa Potrlica i potencijalnim iscrpljivanjem sa njim povezanih rudokopa što bi, međutim, uslovilo dodatna raseljavanja.

Ukoliko se TEP regeneriše na nivo standarda koji zahtjevaju EU regulative, što će joj produžiti životni vijek za bar 20 godina, i ukoliko se stvori potražnja za toplotom iz TEP, jedino će nalazište Maoče biti u stanju da obezbijedi dovoljne količine uglja za TEP.65 Međutim, veliko ograničenje ovog nalazišta je što je udaljeno oko 25 km od TEP. Isplativost i prihvatljivost ovakvih planova mora se podvrgnuti najstrožim analizama troškova i dobiti, koja mora da obuhvati sve vrste dobiti: ekološke, socijalne i finansijske, kao i ekološke i finansijske uticaje na druge sektore (ulaganje u obnovljive izvore energije, u poljoprivredu, turizam i drugo). Kao što je u jednom od scenarija naglašeno, znatna je mogućnost da se pristupi karbonizaciji drveta i da se ono koristi za smanjenje emisija od TEP, ali o tom scenariju se mora detaljno i pažljivo razgovarati sa stanovišta mogućnosti obezbjeđivanja dugoročnog izvora biomase, uticaja na klimatske promjene koji bi bili veći nego u scenarijima zatvaranja TEP i nastavka zagađenja rudarstvom, odlagalištima i uništavanjem životne sredine i prirode rudarstvom uglja.

Pljevaljski basen čine najznačajnija ležišta: a) Potrlica sa Cementarom, Kalušići, Grevo, Komini i Rabitlje sa gravitirajućim malim basenima (ležišta: Otilovići, Glisnica i Mataruge), b) Ljuće-Šumanski basen (ležišta: Šumani I i Ljuće II) i c) Basen Maoče.

U Strateškoj procjeni uticaja plana eksploatacije mineralnih sirovina za period do 2028. godine, na stranama 27–31 detaljno su opisana istražena i djelimično istražena ležišta lignita u čitavom području Pljevalja. Iz ovog detaljnog opisa, zajedno sa količinama otkrivke koju bi trebalo iskopati da bi se došlo do ovog lignita, jasno je da velika većina ovih ležišta lignita zapravo nema ekonomsku vrijednost.

Bilansne rezerve pljevaljskog basena na dan 31.12.2017. godine iznose 58.514.163 tona, dok ukupne količine otkrivke u okviru bilansne konture ležišta iznose 239.908.760 metara kubnih čvrste mase (m3čm), što daje prosječni koeficijent otkrivke basena od 4,1 m3čm/t. Ugalj iz svih ležišta pljevaljskog basena po kvalitetu omogućuje plasman za potrebe široke potrošnje, osim uglja iz ležišta Kalušići, koji ima nižu prosječnu kalorijsku vrijednost, ali se homogenizacijom ovog uglja sa kvalitetnijim ugljem iz basena ili drugih ležišta uglja pljevaljskog basena može omogućiti njegovo korišćenje za potrebe TEP.

65 Kao što iz ovog teksta jasno, prijedlog je da se vrelovodom iz TEP povježu staklenici koji bi bili postavljeni na

rekultivisanom zemljištu, čime bi se toplovod otplatio u daleko kraćem roku, dok bi se prije toplifikacije Pljevalja trebalo pristupiti izolovanju svih kuća i stanova upotrebom sredstava iz fonda osnovanom na bazi novca od taksi na zagađenja, emisije i upotrebu prirodnih reursa. Ovakav proces toplifikacije, baziran na takvim sredstvima, bi se proširio i na druga mjesta u Crnoj Gori donoseći povoljne posljedice cijeloj državi i svim građanima i doprinoseći smanjenju siromaštva i posebno njegovog najgoreg oblika, energetskog siromaštva.

25

Međutim, primjenom tehnologija koje su dostupne rudarskom kompleksu Pljevlja, odnosno uzimajući u obzir potencijalne troškove ekoloških posljedica, potrebnih infrastrukturnih zahvata, neophodnih dodatnih raseljavanja, kao i obavezu plaćanja emisija GHG i zagađujućih materija, nije moguće postići dovoljnu cijenu uglja koja će obezbijediti sve neophodne radove da bi se ovi kopovi otvorili. Ako se uračuna i cijena potrebnih radova radi obezbjeđivanja relativno velikog transporta da bi se ovaj ugalj dopremio na lokaciju TEP, a u okvirima tržišno dostupne cijene struje, apsolutno je nemoguće obezbijediti ekonomsku računicu koja bi opravdala kopanje ovih ležišta uglja.

Kao što je pokazano u većem broju istraživanja u prethodnom periodu, visina investicija u otvaranje jedinog kopa koji može da obezbijedi dugoročno potrebne količine uglja, kopa Maoče, procjenjena je na oko 300do 350 miliona EUR.66 Pri tome je jasno da je ovo konzervativna procjena, jer cijena otvaranja kopova na daleko lakše dostupnim lokacijama (npr. Polje E i Polje Radljevo u Kolubarskom basenu u Srbiji) prevazilazi ovu cijenu. Uzimajući u obzir potvrđene rezerve uglja u potencijalnom kopu Maoče, ali i njegovu relativnu kompleksnost i veliku udaljenost od TEP, ova cijena može biti i mnogo veća.

Tabela 1. Pregled bilansnih rezervi uglja na teritoriji opštine Pljevlja.67

66 Za otvaranje kopa Maoče rađene su studijske analize. U polazištu je nesporno da se ovaj kop ne isplati otvarati u

malom kapacitetu, a studijske procjene ukazuju na investicioni predračun od oko 300–350 miliona EUR za proizvodni kapacitet oko 3 Mt/g, što je kapacitet predviđen za nivo proizvodnje za dva bloka TEP (postojećeg i još jednog koji je bio planiran, ali od koga se odustalo). „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Green Home, Podgorica, april 2014, strana 20

67 Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019

26

Značajno je pokazati i isplativost, odnosno prihvatljivost drugih manjih potencijalnih kopova koji se nalaze u blizini najvažnijeg kopa Potrlica i samog grada i najbližih naselja južno od grada. Prema studijama iz perioda razrade planova za izgradnju drugog bloka TEP, utvđeno je da nije moguće na održiv način otvoriti kopove Komini, Kalušići i Grevo i u tom kontekstu najozbiljniji problem je bio kako obezbijediti nastavak kopanja uglja nakon iscrpljivanja svih rezervi kopa Potrlica i Cementara.

Ležišta pljevaljskog basena Potrlica i Kalušići su detaljno proučena na nivou istraženosti rezervi A, B i C1 kategorije, dok su ležišta Grevo, Komini i Rabitlje na nivou istraženosti C1 kategorije. Detaljna geološka istraživanja za ležišta Komini i Rabitlje u okviru basena su sprovedena i u toku je izrada Elaborata o klasifikaciji, kategorizaciji i proračunu rezervi u kom će biti sadržani i rezultati ovih istraživanja.68 Centralni dio ležišta Komini su vanbilansne rezerve, zbog arheološkog nalazišta Municipium S u tom dijelu ležišta, tako da bilansni blokovi ovog ležišta čine njegov južni i sjeverni dio, pri čemu je sjeverni dio ovog ležišta sa bilansnim rezervama uglja u granicama urbanističke razrade namjenjen za industrijsku zonu.

Treba naglasiti značajnu okolnost da svi kopovi imaju relativno visok nivo otkrivke, odnosno da, ukoliko ne dođe do ekonomske valorizacije onih djelova otkrivke, podinskih i drugih slojeva koji imaju karakteristike sirovine izuzetnog kvaliteta za proizvodnju cementa, neće biti moguće obezbjediti dovoljnu isplativost za kopanje uglja. Pored toga, hidrološki uslovi, posebno u potencijalnom novom kopu Maoče, izuzetno su komplikovani i pravi troškovi kopanja uglja moći će da se procijene tek nakon detaljnih istraživanja povezanosti podzemnih tokova voda na svim predviđenim rudnim lokacijama.

Investicije u homogenizaciju uglja predstavljaju značajnu kapitalnu investiciju koja će isplativost ukupnih operacija rudnika Pljevlja dodatno opteretiti. Iako homogenizacija može imati relativno dobre strane, ona ipak omogućuje dostupnost velikih količina vanbilansnih rezervi uglja, koje iako daju manju kalorijsku vrijednost i dalje emituju značajne količine CO2.

Poznat je slučaj Kolubarskog basena u Srbiji, u kojem je investicija u homogenizaciju uglja dovela do situacije da se planira ogromno povećanje kopanja uglja. Crna Gora bi stupanjem na stranu država koje aktivno podstiču dekarbonizaciju mogla sa punim pravom da traži da se iste mjere zahtjevaju od drugih država u regionu, čime bi se smanjila opasnost od ekspanzije ugljenokopa u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Sjevernoj Makedoniji.

Visok rizik za makroekonomsku održivost rudarstva i energetskog sektora Crne Gore predstavlja potpuno oslanjanje na inostrane tehnologije u eksploataciji i upotrebi uglja i u transformaciji u energiju. Transfer tehnologija obnovljivih izvora energije daleko je lakši. Moguće je zamisliti čak i transfer čitavog procesa proizvodnje određenih značajnih djelova generatora energije iz obnovljivih izvora energije, nego vrštiti transfer tehnologija za termoelektrane i kopanje uglja koje su na globalnom nivou u rukama nekoliko kompanija i kao takve predstavljaju izuzetno opterećenje za sve države koje moraju da uvoze čitav paket opreme za ove djelatnosti, uključujući i usluge ugradnje, održavanja i druge prateće usluge.

Konačno, ne smije se dozvoliti obesmišljavanje obaveze da se, u skladu sa principom „zagađivač plaća“, obezbijedi stvarna naplata svih troškova zagađenja, odnosno da se u skladu sa smislom takse na zagađenje, smanji ili potpuno otkloni zagađenje za koje se iste plaćaju. Nema nikakvog opravdanja da se naplata ove takse tretira kao kvalitetan i stalan budžetski prihod koji stoga opravdava trpljenje zagađenja zarad zajedničkog

68 Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019, strana 44

27

interesa, odnosno da se podijeli među budžetskim korisnicima i u krajnjoj instanci među svim građanima. Na ovaj način taksa na zagađenje gubi smisao, pošto nastaje paradoksalna situacija u kojoj se praktično „utvrđuje“ cijena zdravlja i života građana, odnosno pristanak na ukalkulisanu procjenu količine novca za koju vrijedi da se trpi smrtna opasnost od zagađujućih materija koje se neminovno emituju u rudarstvu i pri spaljivanju uglja, jednako kao i drugih fosilnih goriva.

4.2.1.Promijeniti proizvodnju i zadržati radna mjesta

Rudarstvo predstavlja važnu djelatnost za razvoj privrede i društva Crne Gore. Njegov razvoj ima značajne posljedice na razvoj većeg broja drugih sektora (građevinski, energetski, prerađivački, metaloprerađivački idrugi). Osim te direktne veze postoji i veliki broj sektora koji se razvijaju radi rudarstva, odnosno na koje rudarstvo može posredno da utiče. Možda su najneposredniji saobraćaj i razvoj uslužnih djelatnosti. Ipak, po svim pokazateljima, jedini način da se održi obimnije rudarstvo u Pljevljima na ekološki prihvatljiviji način jeste da se izgradi cementara u kojoj bi se primjenile najnovije tehnologije najnižih emisija GHG.

Dimenzionisanje veličine cementare koja bi bila izgrađena imaće prvorazredni značaj upravo zbog izuzetno velikih rizika od zagađenja, emisija GHG itd. Potrebno je utvrditi kolike su stvarne količine cementa koje Crna Gora koristi i takođe potrebno je promisliti racionalni plan koliko se može očekivati izvoza cementa pored proizvođača iz drugih država u regionu i globalno. Bez želje da se ulazi u previše detalja dimenzije ove cementare ipak je izvesno da je ovu cementaru, ako se bude gradila, potrebno limitirati i ne ulaziti u iracionalne dimenzije sa ciljem ogromnih proizvodnji i posledično visokih emisija.

Uprkos pozitivnim ekonomskim stranama rudarstvo može imati, i vrlo često ima, negativne posljedice na bioraznovrsnost i životna staništa, na vode, zemljišta, ljude i njihovo zdravlje i imovinu. Ekološke posljedice imaju efekte kako na lokalnom tako i na regionalnom nivou. Rudarstvo bez izuzetka utiče na podzemne i nadzemne vode što često vodi ka stvaranju geoloških poremećaja, gubitka uslova za život biljaka i životinja te posljedično do poremećaja u biološkoj raznovrsnosti. Ipak najvažniji su poremećaji uslova za zdrav i bezbjedan život ljudi o čemu postoje nebrojene evidencije u lokalnoj zajednici i okruženju Pljevlja.

Pljevlja su, skupa sa rudarstvom, u posljednjih 50 godina prošla kroz izuzetno velike promjene, koje su dovele do potpune izmjene izgleda krajolika Pljevalja, ali još više do temeljnih promjena u društvenoj strukturi, obliku naseljenosti, vrsti obrazovanja i uspostavljanja novog načina života. Pljevaljska kotlina je potpuno promjenjena u geologiji, pedologiji i ukupnoj geografskoj slici. Uslijed ovih promjena, koje su u velikoj mjeri bile negativne, neophodno je pažljivo analizirati trenutne i buduće planove rudarstva, u rudama i mineralima inače izuzetno bogatoj Pljevaljskoj opštini.

4.2.2. Ležišta prirodnih cementnih laporaca

Najveće ležište prirodnih cementnih laporaca u Crnoj Gori je pljevaljski ugljeni basen, gdje cementni laporci predstavljaju neposredni gornji sloj ili pokrivač iznad ugljenog sloja u ležištu.

Laporac iz ovog ležišta korišćen je kao osnovna sirovina za proizvodnju cementa u fabrici cementa u Pljevljima. Proizvodnja se odvijala u periodu 1976–1988. godine, kada je proizvedeno oko 2 miliona tona kvalitetnog portland cementa.

28

Kao prateća mineralna sirovina u proizvodnji cementa korišćen je tuf iz Jugoštice (okolina Pljevalja), dok su aditivi, gips i kvarcni pijesak bili dopremani iz Bosne i Srbije. Razlozi prestanka proizvodnje cementa u Pljevljima bili su, prije svega, tehnološko-tehnički nedostaci primjenjene tehnologije koji su doveli do značajnog narušavanja kvaliteta životne sredine grada.

Stepen istraženosti ležišta prirodnih cementnih laporaca bio je na nivou rezervi A+B+C1 kategorije odnosno bilansnih kvalitetnih i manje kvalitetnih. Rezerve su proračunate za područje koje je detaljnije istraženo, a označavalo je geografski pojam Potrlica–Durutovići istok i odnosilo se na pakete 6M2, 7M2 i 8M2. Krajnji donji paket visoko procentnih cementnih laporaca 5M2 koji je tretiran kao jalova podina prirodnim cementnim laporcima nije bio uključen u proračun rezervi.

Bilansne rezerve cementnih laporaca pljevaljskog basena iz Elaborata iz 1982. godine iznosile su 93.136.746 tona, dok su potencijalne rezerve predstavljale C2 kategoriju rezervi – tj. sav preostali prostor u ležištu gdje su razvijeni paketi 6M2, 7M2 i 8M2 proračunate na 227.830.500 tona. Od početka 90-tih godina prošlog vijeka do 2017. godine značajne količine laporca sa površinskog kopa Potrlica odlagane su na spoljašnjeodlagalište Jagnjilo, na koje je ukupno odloženo oko 80 miliona tona laporca koji danas predstavlja značajno ležište za proizvodnju cementa.69

Ipak, uticaj na klimatske promjene industrije cementa je faktor koji može značajno dovesti u pitanje opredjeljenje za otvaranje i eksploataciju cementnih laporaca. Cementna industrija globalno predstavlja jednog od najvećih emitera CO2 ekvivalenata. Cementna industrija globalno emituje oko 5- 8% globalnih emisija, dakle nalazi se iza poljoprivrede koja emituje 12% ukupnih GHG emisija70 i ukoliko bi bila predstavljena kao država, predstavljala bi trećeg globalnog emitera, iza Kine i SAD. Na tonu cementa emituje se oko 900kg CO2. 71 Uprkos značajnim naporima cementne industrije da se emisije svedu na niži nivo upotrebom novih tehnologija (uz za sada neostvarene planove da se izgrade postrojenja za prikupljanje CO2), proizvodnja klinkera i oslanjanje na fosilna goriva u tom procesu predstavljaju veliki izvor emisija. Smatramo da predložena veličina cemantare (kako je opisana tokom diskusije u Pljevljima) koja bi proizvodila oko 500.000 tona cementa godišnje emitovala oko 600.000 tona CO2, što bi bilo manje od polovine emisija koje trenutno ostvaruje energetski sektor Crne Gore, odnosno pretežno TEP. Ipak, u ovom trenutku nije sasvim jasno zašto se planira izgradnja velikog postrojenja koje bi imalo nekoliko puta veću proizvodnju od potrebne za Crnu Goru. Postoje ideje da se izgradi čak i postrojenje kapaciteta 1,7 miliona tona cementa72, što su ogromne dimenzije koje nije moguće opravdati ekološki, ali ni ekonomski.

U tom smislu smatramo da je potrebno dimenzionisati buduće postrojenje za proizvodnju cementa u skladu sa stvarnim potrebama Crne Gore, koje prema zvaničnim statistikama ne prelaze 40.000 tona godišnje, što znači da bi postrojenje srednje veličine moglo da obezbijedi dovoljne količine za domaće potrebe, kao i značajan izvoz.

69 Strateška procjena uticaja na životnu sredinu Državnog plana eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028.

godine, Podgorica, jun 2019, strana 24, 25

70 www.bbc.com/news/science-environment-46455844

71 https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780080442761501574

72https://www.privrednakomora.me/sites/pkcg.org/files/multimedia/gallery/files/2012/09/glasnik_nov_2018_www.pdf, strana 7

29

Tehnologija proizvodnje cementa podrazumijeva pečenje laporca na izuzetno visokoj temperaturi (oko 1.450 ºC), uz upotrebu fosilnih goriva, čime se ugljenički intenzitet penje na otprilike 1,25t CO2 po toni cementa. Dodatni razlog za brigu je što je cement sa svojim monokulturnim uticajem na građevinsku industriju u poslednjih 100 godina doveo do toga da građevinski stručnjaci praktično ni ne znaju da grade strukture drugim materijalima (posebno velike infrastrukturne projekte) osim betonom.73

4.2.3.Rudarstvo olova i cinka

Pored rudnika uglja, najznačajniji rudnik u opštini Pljevlja je rudnik olova i cinka Šuplja stijena. Na osnovu ranijih rezultata proračunate su i ovjerene rezerve u ležištu Šuplja stijena od 16.923.000 tona, sa srednjim sadržajem od 2,51% olova i cinka74. Rudnik je od 2010. godine ponovo aktiviran. Eksploatacija rude vrši se tehnikom površinskog kopa. Izgrađena je nova fabrika za preradu rude sa savremenom tehnologijom i dobrimkvalitetom prerade, sa projektovanim kapacitetom od 500.000 tona rude godišnje, kao i nova postrojenja za preradu rude), sa pretkoncentracijom i flotacijom.75 Planirana eksploatacija rude za narednih 10 godina iznosi ukupno 5.100.000 tona, odnosno 510.000 tona godišnje. Rudnik danas radi punim kapacitetom. U slučaju zadržavanja istog kapaciteta proizvodnje, što u prvom redu zavisi od tržišnih uslova, odnosno cijene koncentrata i metala, preostale geološke rezerve ležišta Šuplja stijena iznosiće oko 7,5 miliona tona.76 Prema instaliranim kapacitetima, dokazane rezerve rude ležišta Šuplja stijena omogućuju nesmetan rad rudnika u narednih više od 20 godina.77

4.2.4.Opekarske gline

Strategija razvoja građevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine, između ostalih, ima strateško opredjeljenje – razvoj industrije građevinskih materijala baziran na principima održivog razvoja, koji u jednom segmentu pominje program za namjensko korišćenje mineralnih sirovina i izvore finansiranja.78 U ovakvom strateškom opredjeljenju Pljevlja sa svojim izuzetnim potencijalima za proizvodnju opekarskih proizvoda i cementa mogu imati ključnu ulogu.

Najznačajnija nalazišta opekarskih glina u Crnoj Gori nalaze se u neogenim jezerskim sedimentima sa ugljem, u području Pljevalja, Maoča i Berana. U lokalitetu Maljevac kod Pljevalja istraživanjima su dokazane bilansne rezerve ove mineralne sirovine od 4.700.000 tona B+C1 kategorije, a vanbilansne rezerve od 8.800.000 tona.

U ležištu Maoče, gline se javljaju u okviru krovinskih sedimenata (tj. iznad sloja uglja), sa proračunatim rezervama C1 kategorije od oko 1,7 miliona tona i procjenjenim (perspektivnim) na 573 miliona tona. Takođe su u jezerskim sedimentima Mataruga

73 http://rammedearthconsulting.com/rammed-earth-cement-co2.htm

74 Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019

75 Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019, strana 31

76 Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019, strana 58

77 Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica 2019, strana 60

78 Strateška procjena uticaja na životnu sredinu državnog plana eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica, jun 2019, strana 9

30

procjenjene rezerve gline od oko 10 miliona tona. U ataru sela Kalušići proračunate su C1 rezerve od 12,7 miliona tona, a perspektivne na oko 12 miliona tona.79

4.2.5.Ostale vrste ruda u opštini Pljevlja

Procjenjuje se da bi se dodatnim istraživanjima mogle dokazati nove rezerve i ekonomski značaj rude bakra u Varinama kod Pljevalja, gdje su i najznačajnije koncentracije rude bakra u Crnoj Gori. Prema S. Pejatoviću i saradnicima (1985) proračunate su rezerve rude bakra u Varinama, C1 (72%)+C2 (28%) kategorije, u iznosu od 7.295.000 tona, sa 0,77% bakra, 9 g/t srebra i 0,3g/t zlata. Perspektivne rezerve rude bakra u Varinama su procjenjene na oko 24 miliona tona, sa 0,29% bakra.80

U Kozici kod Pljevalja postoje oksidi gvožđa (getit i limonit), nastali oksidacijom sulfidne rude koja se javlja u anizijskim krečnjacima. M. Savić (1955/56) je proračunao da rezerve gvožđa u ovom lokalitetu iznose 60.632 tone sa 52% gvožđa.81

4.3.Saobraćaj

Najveće ograničenje privrednog razvoja cijele opštine Pljevlja predstavlja njena upadljivo slaba saobraćajna povezanost, jednako sa okruženjem i na samoj teritoriji opštine. Ni do grada, niti do bilo kojeg dijela izuzetno velike teritorije opštine Pljevlja (1.346 km²) ne dolazi ni jedna kopnena saobraćajnica koja stabilno tokom cijele godine omogućuje najveću nosivost i najveću prosječnu brzinu kretanja.

Opština nema željezničku mrežu. Od puteva, u najboljem stanju je put Pljevlja–Žabljak–Šavnik–Nikšić u pravcu juga. Ovaj put na većem dijelu ima odlike magistralnog puta, ali je u dijelovima kod Đurđevića Tare i Šavnika izrazito serpentinski, što bitno umanjuje njegovu nosivost i brzinu.

Put prema istoku, prema Prijepolju u Srbiji, u rangu je regionalnog puta i samim tim ograničenih kapaciteta, a pri tome je u cjelini serpentinski i uključuje prelazak visokog prevoja Jabuka, te je u zimskom periodu njegovo korišćenje veoma upitno.

Ostali bitni putni pravci u opštini danas se ne mogu smatrati odgovarajućim za saobraćajne potrebe: putevi prema jugoistoku, prema Bijelom Polju, kao i prema sjeverozapadu, prema Čajniču i Goraždu u Bosni i Hercegovini, sada na najboljim dioniocama imaju odlike regionalnog puta, a mjestimično su u stanju lokalnog puta, dok je put prema zapadu, prema Foči u Bosni i Hercegovini, u cjelini lokalni put nepodesan za potrebe današnjeg saobraćaja. Za ove puteve se može reći da su u redovnim zimskim uslovima, koji u opštini Pljevlja traju najmanje punih šest mjeseci, praktično neupotrebljivi.

Putna mreža između naselja u opštini je još slabija. Samo naselja duž pomenutih puteva mogu se smatrati makar stabilno povezanim sa Pljevljima, dok lokalni putevi ne zadovoljavaju ni minimalne potrebe.

Za grad i opštinu Pljevlja je od presudnog značaja da bitno unaprijedi saobraćajnu mrežu izgradnjom priključka na željezničku mrežu, izgradnjom cjelovitog profila magistralnog puta u pravcu juga i izgradnjom dva nova magistralna puta u pravcu istoka i zapada. 79 Strateška procjena uticaja na životnu sredinu državnog plana eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028.

godine, Podgorica, jun 2019, strana 23

80 Strateška procjena uticaja na životnu sredinu Državnog plana eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine , Podgorica jun 2019, strana 13, 18

81 Strateška procjena uticaja na životnu sredinu državnog plana eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine, Podgorica, jun 2019, strana 19

31

Najkraći priključak na željezničku mrežu jeste povezivanje sa prugom Beograd–Bar kod Prijepolja (dionica od oko 35 km). Ova trasa bi morala da bude realizovana izgradnjom tunela. Budući da Pljevlja imaju neiskorišćene potencijale u rudarstvu i šumarstvu, željeznica je daleko najpogodniji način prevoza rasutih tereta koji nastaju razvojem ovih djelatnosti. Eventualni razvoj prerađivačkih kapaciteta je veoma poželjan, ali i u tom slučaju je željeznički robni prevoz najpoželjniji i sa stanovišta isplativosti samog prevoza i sa stanovišta zaštite životne sredine.

Izgradnja cjelovitog profila magistralnog puta ka jugu, odnosno puta Pljevlja–Žabljak–Šavnik–Nikšić, sa potrebnim vijaduktima i tunelima na kritičnim dionicama, ima prvorazredni državni značaj. Ovaj put ima višestruki praktični značaj, jer je (a) najkraća veza Boke Kotorske sa Pljevljima i daljim zaleđem i (b) jedini alternativni pravac najvažnijem državnom putu Bijelo Polje–Kolašin–Podgorica. Visoki planinski teren i serpentine ograničavaju postojeći put u korišćenju i u pogledu nosivosti i u pogledu prosječne brzine, ali i u pogledu mogućnosti odvijanja saobraćaja u zimskom periodu.

Dva ključna nova magistralna puta bi otvorila opštinu Pljevlja prema istoku i zapadu. To su: Put Pljevlja–Prijepolje (oko 35 km), čiji znatan dio prolazi kroz Srbiju i koji bi kao i

željeznička pruga morao da ide tunelskom trasom kako bi izbjegao serpentine i prevoj Jabuka;

Put Pljevlja–Goražde (oko 70 km), čiji znatni dio prolazi kroz Bosnu i Hercegovinu. Ova dva nova magistralna puta imaju strateški značaj za Pljevlja i zbog povezivanja sa

planiranim autoputevima u Crnoj Gori i regionu. Put Pljevlja–Prijepolje je najkraća veza Pljevalja sa budućim autoputem Bar–Boljare–

Beograd, čija trasa ide znatno dalje na istok u odnosu na postojeći magistralni put koji ide kroz gornje Polimlje i koji će izgradnjom autoputa izgubiti primarni strateški značaj. Veza preko Prijepolja je najkraća veza Pljevalja sa novim autoputem (otprilike u visini buduće petlje kod Sjenice). Na ovom pravcu biće neophodna i izgradnja kvalitetnog puta od Prijepolja prema Sjenici u Srbiji, koji danas ne postoji, ali koji će morati da bude izgrađen i zbog potreba samihgradova Prijepolje i Sjenica. Povezivanje sa ovim autoputem će omogućiti najkraću kvalitetnu saobraćajnu vezu Pljevalja sa središnjim dijelom Balkanskog poluostrva, a posredno i sa Podgoricom i primorjem.

Put Pljevlja–Goražde je najkraća veza Pljevalja sa budućim autoputem Pojate–Požega–Sarajevo, koji će dijelom prolaziti kroz gornje Podrinje. Planirana i već započeta realizacija autoputa od Sarajeva na sjever, do Šamca i povezivanja sa autoputem Beograd–Zagreb, omogućuje najkraću kvalitetnu saobraćajnu vezu Pljevalja prema zapadnoj Evropi.

Navedene saobraćajnice omogućile bi da Pljevlja postanu tranzitna tačka, umjesto što su danas završna tačka (nekompletnog) magistralnog puta koji je povezuje sa jugom i primorjem. One bi dovele do mogućnosti razvijenog robnog i putničkog saobraćaja u svim pravcima, što danas upadljivo nedostaje.

Saobraćajno povezivanje opštine Pljevlja, koja obiluje neiskorišćenim resursima, po sebi će znatno promjeniti privredne mogućnosti u opštini i olakšati otvaranje novih djelatnosti i diverzifikaciju privredne strukture, što je prijeko potrebno nezavisno od daljeg razvoja energetskog kompleksa.

Važno je naglasiti i važnost putne mreže na teritoriji opštine Pljevlja za druge djelatnosti i izuzetno veliku potrebu njene izgradnje, što je aspolutni preduslov za razvoj kako poljoprivrede tako i eko turizma. Ukoliko se Crna Gora i opština Pljevlja odluče da pristupe pravoj alternativi i izgradnji elektro-energetskog postrojenja na biomasu koje bi zamijenilo termoelektranu, došlo bi do značajnog povećanja drvne industrije od čijeg

32

drvnog otpada bi se moglo snabdijevati ovo postrojenje i kojem bi bilo potrebno značajno dopremanje biomase i isto tako otpremanje proizvoda drvne industrije u zemlju i za izvoz.

Bez investicija u saobraćajnu mrežu i poboljšanja sistema održavanja puteva posebno u zimskom periodu neće biti moguć ni razvoj poljoprivrede. Pljevlja su tokom istorije pokazala da imaju izuzetne potencijale u stočarskoj proizvodnji, ali isto tako ni ratarska proizvodnja, posebno ona izuzetno perspektivna organska proizvodnja, ne bi smjela da bude zapostavljena. Jedan od ključnih preduslova razvoja svih ovih sektora, odnosno vraćanja povjerenja ljudima da je moguće živjeti moderno, u skladu sa savremenim kulturnim potrebama i na selu, neće biti moguć ako se ne preduzmu odlučni i organizovani koraci da se omogući saobraćajna i moderna telekomunikaciona povezanost kvalitetnim internet i telefonskim vezama. Jedno od glavnih ograničenja sa kojim se suočavaju poljoprivrednici je upravo nepostojanje dovoljno pouzdanih saobraćajnih veza, čime im se enormno otežava pristup, dopremanje repro materijala i potrebnih sirovina, ali još više onemogućava prodaja robe. U modernom poslovanju nije moguće zamisliti borbu na tržištuukoliko se ne obezbijede pouzdane veze koji omogućuju da prodavci, osim izuzetno kvalitetnih i ekološki privlačnih poljoprivrednih proizvoda, reaguju praktično u svim vremenskim prilikama.

4.4.Šumarstvo

Od ukupne površine opštine (134.600 ha) šume i šumska zemljišta zauzimaju 79.540 ha što je 59% (ali je 10% šumskog zemljišta kategorisano kao poljoprivredno), od čega 5.722 ha pripada Nacionalnom parku Durmitor. Privredne šume čine 72% šumskih površina, 6,8% su zaštitne šume, a 21% neobrasle površine. Mogućnost povećanja šumskih površina je realna, na račun neadekvatnog korišćenja dijela poljoprivrednog zemljišta. U državnom vlasništvu je 98% šuma, dok privatne šume zauzimaju 2% (1.456 ha). Od četinara, najviše su zastupljene smrča 64,6%, jela 21% i ostali četinari (najviše crni i bijeli bor) sa 14,4%.

Značajan godišnji prirast drvne biomase u Pljevljima i drugim opštinama sjevera Crne Gore i postojeća energetska infrastruktura predstavljaju odličnu bazu za planove da se pristupi izgradnji termo-energetskog postrojenja na biomasu. Šumarstvo prema pojedinim dostupnim podacima ima prirast drvne biomase od preko 240.000 m3 godišnje, a obim sječe je oko 150.000 m3 godišnje. S obzirom na razvijenost i pouzdanost tehnologija koje se nalaze na tržištu, ovo postrojenje bi moglo da obezbijedi značajno manje nivoe zagađenja i dostupnost proizvodnje struje tokom čitave godine, odnosno sa drugim postrojenjima na biomasu bi moglo da predstavlja ozbiljnu bazu za regulaciju elektro-energetskog sistema Crne Gore.

Biomasa koju bi koristilo termo-energetsko postrojenje nije biomasa koja se posiječe i direktno koristi za spaljivanje, nego biomasa koja nastaje kao otpad od drvne industrije. Drvna industrija bi zapravo trebala da bude glavni generator razvoja Pljevalja, pošto je najbolja valorizacija šumskih resursa prerada industrijskog drveta do što je moguće viših faza kao što su napredno građevinsko drvo, namještaj, drvni elementi i drugi drvni proizvodi. Razvoj ovakve industrije u Pljevljima i drugim opštinama na sjeveru Crne Gore, pored dostupnosti sirovine (kvalitetnog sušenog industrijskog drveta), zahtijeva i kvalifikovanu radnu snagu koju će biti moguće postići isključivo podizanjem kvaliteta i visine kvalifikacije u samim Pljevljima.

Investicijama u pošumljavanje, poboljšanjem upotrebe šuma boljim upravljanjem i pošumljavanjem devastiranih područja u Pljevljima doći će do pozitivne subvencije energetici koja će biti snažna podrška otvaranju novih radnih mjesta, što će znatno sniziti

33

cijenu toplotne i električne energije, uz istovremeno snažno povećanje šumskog ponora CO2.

Šumarskih sirovina u opštini Pljevlja ima u obilju, ali se ne koriste ili se koriste u vrlo maloj mjeri.Ipak, drvoprerađivačka industrija u opštini ima veliki potencijal, pošto sada u njoj postoji 13 glavnih preduzeća koja imaju 15 i više zaposlenih. Njena glavna karakeristika sada jeste da je to djelatnost sa niskom dodatom vrijednošću koji proizvodi samo polufabrikate (daske i građu).

Gotovo ništa od rudarstvom devastiranog šumskog zemljišta nije rekultivisano. Ipak, trenutni projekti rekultivacije koji se dešavaju na Pljevaljskim odlgalištima pokazuju koliko je to skupa investicija82 koja se mora koristiti na druge načine. Moguće je korišćenje rekultivisanih područja za proizvodnju biomase za termo-energetsko postrojenje na biomasu, kao i za plasteničku intenzivnu poljoprivredu.

Nekoliko desetina hiljada hektara na kojima se vrši rekultivacija predstavljaju izuzetan potencijal koji bi omogućio da se osim za šumarstvo koristi i za intenzivnu poljoprivredu posebno za povrtarske proizvode, praktično u samim Pljevljima. Korištenjem biomase za proizvodnju struje i toplote, troškovi rekultivacije bi se praktično od troška za rudarstvo i TEP pretvorili u privrednu granu koja proizvodi biomasu i istovremeno poljoprivredne proizvode u stakleničkim uslovima.

Izuzetan potencijal šumarstva, odnosno drvne industrije treba da bude jedan od glavnih oslonaca održivog i regenerativnog razvoja. Ovaj prirast šume bi se sistematskim edukacijama i finansijskom podrškom za poboljšanjem upravljanja mogao povećati. Ono što je vrlo bitno je činjenica da drvna industrija u Pljevljima nije zamrla uprkos prestanku funkcionisanja najvećeg preduzeća, nego da je osnovan značajan broj malih i srednjih prduzeća koja se bave obradom drveta.

Jedan od razloga slabe razvijenosti drvne industrije u Crnoj Gori je njena usitnjenost i teritorijalna disperzija. Na ovaj način gube se svi energetski efekti energetskog flastera koji biomasa obezbjeđuje u ovom planu i smanjuje se izvozna konkurentnost ovakve industrije. Iz raspoložive dokumentacije i pretpostavljenog prirasta, procjenjuje se da se na sjeveru Crne Gore, od Pljevalja preko Bijelog Polja do Berana i Rožaja, može prikupiti više od polovine sada raspoložive šumske biomase u Crnoj Gori.83

Sa stanovišta pravedne tranzicije, bilo bi izuzetno važno da se pomogne usmjerenju drvne industrije u Pljevljima u pravcu razvoja asortimana proizvoda od drveta sa većom dodatom vrijednošću. Ovakav pravac razvoja doveo bi do potrebe uspostavljanja veće zaposlenosti tokom čitave godine i povećanja prosječne zarade u drvnoj industriji na uporediv nivo sa zaradama u rudniku, čime bi se, osim odličnog izvora drvne biomase i drvnih proizvoda, dobio i veliki broj radnih mjesta. Ovakav razvoj, međutim, nije moguć ukoliko se ne obezbijedi kvalitetna saobraćajna infrastruktura radi dopremanja biomase, odnosno prevoz drvne građe i proizvoda više dodate vrijednosti.

S obzirom na potrebu poboljšanja mikroklime u Pljevljima i uticaja na povećanje zimske i smanjenje ljetnje temperature, potrebno je u okviru urbanog obnavljanja pristupiti planskom pošumljavanju u samim Pljevljima u formi parkova (visokog drveća) i takođe uličnog visokog drveća. Ovo je, međutim, veoma komplikovan posao zbog izuzetno izazovne strukture urbanog dijela Pljevalja, gdje praktično nema mjesta za sadnju drveća. Šiblje i

82 https://www.epcg.com/media-centar/saopstenja-za-javnost/pljevlja-dobijaju-park-od-60-hektara-i-preko-45-

hiiljada-sadnica

83 „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Green Home, Podgorica, 2014.

34

nisko rastinje, bez obzira na mogući dobar estetski uticaj, ne doprinosi poboljšanju kvaliteta vazduha, poboljšanju energetske efikasnosti i prozračenosti ulica.

Razvoj šumarstva u Pljevljima i Crnoj Gori trebao bi da se zasniva na povećanju kvaliteta i površine pod šumama, povećanju zarada u šumarskom i drvoprerađivačkom sektoru, diverzifikaciji proizvodnog asortimana, povećanju zaposlenosti redukcijom sezonskih oscilacija i sadnji visoko energetskih i intenzivnih zasada na devastiranim područjima u sklopu rekultivacije rudarskih površina, a radi proizvodnje biomase. Na kraju i ne najmanje važno, potrebno je razvijati poljoprivrednu proizvodnju na takav način da se ona integriše sa šumarstvom - povezivanjem usluga biodiverziteta šumarstva i organske poljoprivrede gdje god je to moguće u vidu simbioza koje bi dovele do ekološki visoko vrijedne poljoprivrede.

4.5.Poljoprivreda

Značajni su i poljoprivredni potencijali opštine Pljevlja. Poljoprivredne površine zahvataju 69.639 hektara, od čega 10.308 hektarazauzimaju oranične površine, a ostalo su livade i pašnjaci. Veliki udio pašnjaka u ukupnom poljoprivrednom fondu zemljišta doprinio je razvoju stočarstva, koje je u ovom kraju tradicionalno zanimanje. Na području Pljevalja nalazi se preko 15% potencijala stočnog fonda Crne Gore.

Poljoprivreda ima, bez obzira na veliku nadmorsku visinu opštine, odlične uslove i za razvoj ratarstva i za razvoj stočarstva. Bitna ograničenja razvojnih mogućnosti poljoprivrede su izrazito nepovoljna mreža naselja u opštini, u kojoj od čak 159 naselja tek nekoliko njih (osim samog grada) ima više od 500 stanovnika, dok ogromna većina naselja ima tek nekoliko desetina stanovnika, kao i osjetna depopulacija cijele opštine, a naročito sela, i veliki broj staračkih domaćinstava. Za opštinu Pljevlja je od strateškog značaja da razvije mjere podrške razvoju sela i poljoprivrede. Zbog navedenih populacionih ograničenja jedini način za razvojpoljoprivrede jeste privlačenje stanovnika da se bave poljoprivredom, jer sela više nemaju populacioni potencijal.

Poljoprivredni budžet opštine Pljevlja je relativno velik, ali je potrebno i njegovo povećanje i njegovo restrukturiranje u pravcu sprezanja sa fondom za energetsku efikasnost i fondom za zaštitu životne sredine, čime bi se spojile mjere koje će pomagati selo u isto vrijeme smanjujući energetski intenzitet i povećavajući šumarstvo.

Osim toga, ogromna sredstva koja će se upotrijebiti za rekultivacije zemljišta od rudarskih radova treba dodatno oplemeniti tako što će se dio sredstava usmjeriti na izgradnju staklenika za kvalitetnu poljoprivrednu proizvodnju tokom cijele godine,84 koja bi u prvo vrijeme mogla koristiti toplotu iz TEP (po našem mišljenju, bolji bi projekat bio dopremanje toplote iz TEP do staklenika za poljoprivredu na bar nekoliko stotina ili čak i više hektara), dok se ne pristupi izradi termo-energetskog postrojenja na biomasu. Ovakva poljoprivredna proizvodnja, sa vrhunskom upotrebom otpadne toplote i skupa sa šumarstvom na devastiranim područjima, učinila bi proizvodnju struje iz biomase veoma jeftinom, jer bi se ovaj projekat otplatio za relativno kratko vrijeme u odnosu na projektne cikluse klasičnih termoelektrana na ugalj koji traju više od 20 godina.

Potrebno je povećati administrativne kapacitete opštine radi privlačenja što je više moguće dostupnih IPARD sredstava. U tu svrhu je nužno pomoći institucijama u opštini

84 Crna Gora, kao i druge velike turističke destinacije, sa svojim planovima razvoja elitnog turizma, treba da maksimizuje

proizvodnju prehrambenih proizvoda radi maksimizacije profita od turizma. Naime, kros-subsidiranjem poljoprivrede dolazi do povećanja margine profita u uslugama u i oko turizma. Praktično, turizam bi se pretvorio u velikog kupca poljoprivredne proizvodnje.

35

kako bi dalje pomogle poljoprivrednicima u pripremi projekata i biznis planova. Problem mogu biti garantna sredstva koja se zahtjevaju u nekim finansijskim šemama. Osim toga, pošto su sredstva za pomoć mladim porodicama na selu izuzetno mala, važno je da se ona značajno povećaju.

Potrebno je mnogo više uložiti u razne kulturne sadržaje i video promotivnu produkciju da bi se život na selu učinio privlačnijim. Osim toga, neophodno je povećati, i to značajno, informatičku infrastrukturu da bi građani koji žive na selu mogli da postignu viši nivo kvaliteta života što bi ih podstaklo da se vrate na selo.

Jedno od glavnih ograničenja razvoja poljoprivrede jeste i nedostatak zadruga i zadrugarstva, odnosno saradnje poljoprivrednih proizvođača i formiranja klastera. Prisutno je izuzetno nepovjerenje koje poljoprivrednici imaju prema bilo kakvom obliku udruživanja. Ovo je uslovljeno negativnim istorijskim sjećanjem, ali isto tako i trenutnim niskim nivoom svijesti o tome da je radi održive proizvodnje, osvajanja tržišta i plasmana proizvoda, neophodno imati što je moguće stalniju ponudu kvalitetnih proizvoda.

Na osnovu razgovora sa udruženjem proizvođača organskih poljoprivrednih proizvoda jasno je da Pljevlja trenutno imaju preko 50% sertifikovanih površina pod organskom proizvodnjom, te su jedan od najznačajnijih proizvođača organskih ratarskih proizvoda85 u Crnoj Gori. S tim u vezi, potrebno je mnogo više uraditi u pravcu umrežavanja i saradnje sa organskim proizvođačima iz drugih država. Ovi proizvodi imaju značajnu dodatu vrijednost i izuzetno su ugledni i prihvaćeni na tržištu. Značajno ograničenje ove, kao i svake druge poljoprivredne proizvodnje, jeste nedovoljno proizvođača, nedovoljna podrška i nedovoljna infrastruktura.

U stočarstvu opštine dominira mljekarstvo, a prisutna je i proizvodnja mesa. Opština iz fonda za poljoprivredu vrijednog oko 300.000 EUR godišnje daje oko 70.000 EUR za premije za mlijeko u iznosu od 0,03 EUR/centa po litru. Prosječno gazdinstvo ima dvije do tri krave. Ova podrška daje veliku šansu mljekarima da preradom mlijeka i zaštićenog geografskog brenda „Pljevaljski sir“ nastupe na tržištu.

Postoji Udruženje „Pljevaljski sir“ koju čine manji proizvođači. Pljevaljski sir je od 2017. godine registrovan kao geografska oznaka porijekla, ali su nakupci i dalje glavni posrednici plasmana. Nabavna cijena iznosi 3 EUR, a prodajna 6 EUR. Analiza tržišta pokazuje da su tražena pakovanja od 500 g, 1 kg, 5 kg, 10 kg i 25 kg. Udruženje „Pljevaljski sir“ ima oko 150 članova sa potencijalom proizvodnje od 8 tona sira nedeljno. Sasvim je izvjesno da je neophodno uspostaviti distributivne i prodajne objekte za ovaj sir u svim značajnijim turističkim centrima Crne Gore, odnosno umrežiti ovu zaštićenu proizvodnju sa turističkom ponudom i time stvoriti uslove za prodaju većih količina sira i drugih proizvoda.

Međutim, korišćenje potencijala u poljoprivredi neće biti moguće ako se pod hitno ne preduzmu koraci ka promjeni strukture samih poljoprivrednih proizvođača, pošto na području opštine ima oko 4.000poljoprivrednih gazdinstava od kojih se poljoprivredom aktivno bavi njih oko 3.000 i od kojih je 50% starije od 60 godina. Ovo je prioritetni i možda krucijalni problem čitavog plana pravedne tranzicije. Neće biti moguće redukovati zagađenja i emisije, a da se istovremeno ne uradi sve što je moguće da se poveća seosko stanovništvo u opštini Pljevlja.

85 https://www.youtube.com/watch?v=aS78aaKPrNM , pristupljeno 2 Juna 2020

36

5. ADMINISTRATIVNA PODRŠKA RAZVOJU OPŠTINE PLJEVLJA

Kao jedan od predloga koji bi mogao da dovede do ozbiljnog preokreta u načinu percipiranja Pljevalja na nivou crnogorskog društva i države predlažemo da se razmotri premještanje svih direktorata Ministarstva ekonomije, Ministarstva održivog razvoja i turizma koji se bave pitanjima energetike u Pljevlja. Ovo ne bi bio potez bez presedana, jer je Crna Gora već započela praksu izmještanja značajnih upravnih i kulturnih, industrijskih i drugih tijela iz Podgorice. U tom kontekstu vjerujemo da bi se po ugledu na Ministarstvo kulture, koje je izmješteno na Cetinje86, moralo razmisliti o preseljenju u periodu od nekoliko godina Direktorata za energetiku, Direkcija za razvoj i reformu energetike, Direkcija za obnovljive izvore energije, Direktorata za energetsku efikasnost i Direktorata za životnu sredinu u Pljevlja. Na duži rok ovo bi značilo da se Crna Gora ozbiljno opredjelila da zadrži Pljevlja kao značajan energetski centar koji će to ostati, naročito ako se izgradi termo-energetsko postrojenje na biomasu, reverzibilna hidroelektrana koja će koristiti površinski kop Potrlica kao svoje donje jezero.

Ovakvo izmještanje centralnih državnih organa u necentralnu formu bi pretpostavljalo i više zaposlenih iz Pljevalja u državnim institucijama, više stanova, registrovanih službenih automobila (takse); istovremeno bi značilo i efikasniju državnu upravu – blagovremeni izlazak na mjesto ekoloških prekršaja, adekvatne opomene, kazne i sl. Osim ovoga jasno je da bi po prirodi svog posla bilo neophodno da se razmotri i uspostavljanje nadležnih sudskih organa koji bi mogli u prvom ili čak drugom stepenu da sude povodom privrednih, ekoloških drugih prijestupa povezivih sa izuzetno aktivnom očekivanom industrijom u Pljevljima.

Takođe, jasno je da bi u ovakvom slučaju bilo neophodno drastično poboljšati saobraćajnu, informaciono tehnološku i drugu infrastrukturu.

Različite analize pokazuju da opština Pljevlja i druge opštine na sjeveru Crne Gore (Bijelo Polje, Rožaje) imaju veliki potencijal za razvoj proizvodnje energije iz biomase i iz hidro energije. Pored toga, i drugi značajni elektro-energetski objekti, posebno najveći objekti elektromreže, nalaze se blizu Pljevalja. Time se još ozbiljnije utemeljuje dugoročna opredjeljenost Crne Gore da razvoj značajnih elektro-energetskih kapaciteta nastavi u ovom dijelu Crne Gore.

Iako ovi direktorati, odnosno inspektorati, nemaju veliki broj zaposlenih, ipak bi njihovo preseljenje dovelo do značajnih investicija u Pljevljima, posebno u stambenom sektoru, u urbanu infrastrukturu, telekomunikacije i saobraćajnu infrastrukturu, što bi neizostavno dovelo i do povećanja sektora usluga.

Ove mjere bi potpuno izvjesno dovele do nekoliko pozitivnih posljedica u Pljevljima: 1) ubrzano rješavanje gorućih problema saobraćaja, 2) brže i efikasnije rješavanje ekoloških problema, 3) stalno prisustvo ovih najvažnijih organa za regulisanje, planiranje i nadzor razvoja energetskog sektora bi bili relativno blizu svim najvažnijim energetskim izvorima koji trenutno snabdijevaju Crnu Goru strujom. Osim toga, ovakve mjere bi povećale empatiju i svijest zaposlenih u administraciji za probleme možda i najzagađenijeg grada u Crnoj Gori i sigurno do drastičnog povećanja interesa ukupne crnogorske javnosti za Pljevlja kroz medije i prisustvo većeg broja finansijskih i drugih institucija i konsultantskih kuća koje često rade za ove direktorate..

86 http://www.mku.gov.me/kontakt

37

Druga mjera administrativne podrške od strane Vlade Crne Gore treba da bude usmjerena na visoko obrazovanje. Zabrinjavajuća je činjenica da u Pljevljima nema visokoškolske ustanove, čime se mladi u kritičnom trenutku svog razvoja usmjeravaju van Pljevalja, dok grad i opština trpe odliv svih mladih koji imajuozbiljnije ambicije. Potpuno je prirodno da se za sve buduće sektore za koje smatramo da se mogu razvijati u Pljevljima (rudarstvo, drvna industrija, cementna industrija, građevinska industrija, poljoprivreda) u samom gradu obezbijede barem neka izmještena odjeljenja, ako ne i čitavi odsjeci fakulteta.

Pljevljima je potrebna ekspanzivna demografska politika koja teži dovođenju što većeg broja mladih i obezbijeđivanja stambenih uslova i infrastukturnih i komunalnih usluga, što bi omogućilo da sjeverni dio Crne Gore dobije perspektivu i snažnu protivtezu odlasku u druge dijelove Crne Gore ili odlasku u Srbiju, Bosnu i Hercegovinu ili u zemlje EU. Podsticaje ne treba posmatrati kao trošak, već kao investiciju Vlade, koju može da podrži iz domaćih izvora, ali i sa velikom vjerovatnoćom uz pomoć donacija ili kredita iz međunarodnih izvora.

Treća mjera administrativne podrške Vlade odnosi se na upravu opštine Pljevlja. Da bi pravedna tranzicija bila sprovedena na korist svih grupa, nužno je znatno jačanje kapaciteta opštinske uprave prije svega u prikupljanju i obradi podataka iz oblasti energetske efikasnosti i poljoprivrede. Opštinski fondovi za unaprijeđenje energetske efikasnosti i za jačanje sela i poljoprivrede morali bi da imaju kapacitet da samostalno određuju prioritete za finansiranje, što znači da bi morali da raspolažu mnogim podacima o svim domaćinstvima na području opštine. Ovo je upadljiv nedostatak postojećeg sistema državne uprave, koji u slučaju pravedne tranzicije postaje velika prepreka za njeno sprovođenje, prije svega zbog sumnje u koruptivno postupanje koja se javlja ukoliko odluke o dodjeli finansijske pomoći nisu veoma dobro obrazložene. Obim potrebnih poslova u oblasti energetske efikasnosti i privlačenju stanovnika na sela suviše je velik da bi bilo moguće očekivati da sve potrebne dokumente obezbjeđuju samo zainteresovani građani, tako da je neophodno formiranje ozbiljne administracije ovih fondova, naročito imajući u vidu trajnost pravedne tranzicije i posebno potrebu jačanja sela. Izvor finansiranja za ovu mjeru treba da budu najviše iz budžeta Republike, koja bi na osnovu iskustava iz Pljevalja mogla da primjeni određena rješenja i preporuke i za druge opštine.

Predložene administrativne mjere bi dovele do znatnog povećanja administrativnog poslovanja u Pljevljima i sasvim izvjesno doprinijele prilivu svježih ideja u uslužnom i turističkom sektoru uz znatno poboljšanje situacije u obrazovanju.

6. PLAN PRAVEDNE TRANZICIJE

1. Uzimajući u obzir sve prirodne potencijale, rizike i negativne strane upotrebe nekih od njih (cjelovita analiza isplativosti uglja uzimajući u obzir stvarnu cijenu kopanja i njegove upotrebe, upotrebe laporca, cinka i olova, bakra, opekarskih glina, itd.) potrebno je uspostaviti dugoročni strateški razvojni plan koji će uzeti u obzir potrebu pospješivanja rasta stanovništva, smanjenja ekoloških rizika i sa njima povezanih troškova i pritisaka, kao i razvoj novih i modernizaciju postojećih ekonomskih sektora. Ovaj plan mora biti razvijen uzimajući u obzir lokalne razvojne interese i nacionalne interese Crne Goreza decenije koje dolaze. Rezultat treba, na bazi detaljnih razmatranja prirodnih, infrastrukturnih, finansijskih i ljudskih resursa u sadašnjem trenutku, ali i u dinamičkom horizontu sledećih oko 20-ak godina, da bude predvidljiv, realističan i socijalno i ekološki održiv razvojni plan.

38

2. Kao i svaki plan i ovaj plan biće proizvod ograničenih, trenutnih uvida i biće obavezno podložan reviziji. Plan mora u najranijoj fazi svih investicionih projekata da uključi javnost. Sa stanovišta civilizacijske obaveze razvoja demokratičnosti društva nije prihvatljivo isključenje javnosti Pljevalja i cijele Crne Gore iz donošenja odluka o budućem rudarskom, industrijskom, obrazovnom, energetskom, saobraćajnom, socijalnom, poljoprivrednom, šumskom, turističkom, komunalnom i telekomunikacionom sistemu Pljevalja, a sve u skladu sa principima održivog razvoja, smanjenja emisija gasova sa efektom staklene bašte i principima socijalne pravde i vladavine prava.

3. Unaprijed donijete odluke, bez uzimanja u obzir svih pretpostavki, ograničenja i negativnih i pozitivnih strana, izrodiće iskrivljene i ispolitizovane rezultate koji će dovjesti do nastavka socijalnog, ekonomskog i ekološkog opadanja Pljevalja, ali mogu imati teže posljedice i na crnogorsko društvo u cjelini. Iskustvo država koje su na vrijeme shvatile da postepeno povećanje efikasnosti rudarstva i potom postepeno napuštanje fosilnih goriva u proizvodnji struje ima fundamentalno pozitivne posljedice na zelenu tranziciju pokazuje da je tranzicija moguća i da o njenoj neophodnosti već postoji široka svijest. Smanjenje ekoloških i zdravstvenih posljedica nakon tranzicije, pokazuje da je prekid zavisnosti od fosilnih goriva doveo do snažnog podsticaja da se iznađu načini proizvodnje energije koji će dovesti do smanjenja ekološkog pritiska. Ovo dovodi i do demokratizacije i internetizacije energetske proizvodnje stvaranjem većeg broja manjih energetskih subjekata i razvojem koncepta prosumera (mali potrošač koji ujedno i proizvođač energije), čime se održiva energetska proizvodnja integriše sa poljoprivredom, šumarstvom, industrijom, stanovanjem i komunalnim djelatnostima.Svi gore pomenuti povezani sektori pod pritiskom potrebe da smanje potrošnju i da iskoriste svoje potencijale za proizvodnju energije postaju otporniji i dovode do smanjenja siromaštva svih građana.

4. Ovaj plan mora biti utemeljen na stvarnoj i dubinskoj analizi trenutnih investicionih i razvojnih planova Crne Gore, uzimajući u obzir sve ekološke, socijalne, tehnološke i infrastrukturne potrebe, sa što je detaljnijom mogućom analizom troškova i dobiti, odnosno stvarne cijene određenih odluka.

5. Uspostavljanje dugoročnog tima za planiranje i sprovođenje plana pravedne tranzicije koji će uključivati predstavnike vlasti, odnosno opštinske administracije, predstavnike sindikata, predstavnike lokalnih i nacionalnih NVO. Zadatak ovog tima će biti praćenje sprovođenja plana i njegova revizija, kao i komunikacija sa domaćim i međunarodnim instancama, zainteresovanim finansijskim institucijama i svim građanima u Pljevljima i u čitavoj Crnoj Gori, jer je tranzicija koja se mora dogoditi značajna za sve ljudske i materijalne resurse Crne Gore.

6. Izvršenje energetske tranzicije na način da se ne izgube radna mjesta nego da se transformišu u druga ekološki i klimatski održivija (otvaranje radnih mjesta u drugim sektorima) imaće za posljedicu strukturnu promjenu i prilagođavanje čitave Crne Gore u pravcu energetske efikasnosti svih stanova u Crnoj Gori, prije svega u Pljevljima, radi značajnije upotrebe potencijala hidro energije i posebno reverzibilne hidro energije, ali bez dodatnog i nepotrebnog uništavanja vodotokova.

7. Podrška za razvoj opštine Pljevlja, snažna i planirana podrška razvoju sektora lake i teške industrije (uključujući nove rudarske projekte koji će preuzeti viškove iz lignitskog sektora koji su nastali i koji će tek nastati) koji mogu u relativno kratkom roku da obezbijede dovoljan nivo prihoda svim građanima, odnosno nova i značajna

39

zapošljavanja sa zaradama koje su na nivou stvarnih troškova života.Pomenuto se ostvaruje uz pomoć programa šema subvencija, podrške prekvalifikaciji, dugoročnog obrazovnog orjentisanja na nove vrste zanimanja i razvoja tehnologija u skladu sa konceptom industrije 4.0, koja podrazumeva sinergiju tradicionalnih industrija i proizvodnje sa novim tehnologijama.

8. Uspostavljanje veza sa drugim evropskim centrima gdje se dešava ili je već uspješno sprovedena tranzicija od uglja uz zatvaranje rudokopa. Ovo se posebno odnosi na strateškepregovore Crne Gore sa EU sa ciljem da se otvore posebni fondovi za Crnu Goru koji će imati karakteristike strukturnih fondova EU koji su pomagali i sada pomažu pravednoj tranziciji.

9. Pristupanje platformi za pravednu tranziciju EU makar u formi posmatrača. Predlažemo da u timu za ovaj pristup, uz predstavnike Vlade, budu i predstavnci opštine Pljevlja, sindikata iz Pljevalja ili nacionalnog sindikata, NVO koje se bave ovom temom iz opštine Pljevlja i jedne od nacionalno većih NVO. Cilj ovog udruživanja je sticanje iskustava, zagovaranje za obezbijeđivanje pomoći od strane EU, međunarodnih finansijskih institucija i drugih zanteresovanih strana za pomoć Crnoj Gori u sprovođenju procesa pravedne tranzicije.

10. Uspostavljanje i sporovođenje medijske komunikacije ovog plana. Dugoročni medijski posao kojim će se vratiti vjera u privlačnost života na selu i pokazivati primjeri dobre prakse mladih koji se vraćaju na selo u Pljevljima, ali i u drugim krajevima Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine.

40

Literatura

1. Budžet opštine Pljevlja za 2020 nije dostupan na internetu zbog verovatne zaraženosti sajta virusom, ali izvod smo našli ovde https://www.pvinformer.me/program-javne-rasprave-o-nacrtu-budzeta-opstine-pljevlja-za-2020-godinu/

2. Budžet Crne Gore, http://www.lexonline.paragraf.me/mne/documents/Old/2019/c2019_074/c2019_074_001_p01.pdf , i ovde https://www.paragraf.me/propisi-crnegore/zakon-o-budzetu-crne-gore.html

3. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. 4. https://epa.org.me/wp-content/uploads/2019/06/SPU-Plan-min-sir-_-jun2019.pdf 5. „Da li je koncept održivog razvoja utopija?“, Dragomir Terzić, Kancelarija za lokalni

ekonomski razvoj opštine Pljevlja 6. Stanovi prema opremljenosti instalacijama Popis stanovništva, domaćinstava i

stanova u Crnoj Gori 2011. godine, Crna Gora, Zavod za statistiku, Saopštenje br. 280, Podgorica, 24.10.2012.

7. Strateška procjena uticaja na životnu sredinu detaljnog prostornog plana Termoelektrane Pljevlja, Smart Environment Solutions, Podgorica 2015

8. Izmjene i dopune prostorno urbanističkog plana opštine Pljevlja, Podgorica 2019. 9. Drugi dvogodišnji ažurirani izvještaj o klimatskim promjenama, Podgorica 2019. 10. Strateška procjena uticaja na životnu sredinu Državnog plana eksploatacije

mineralnih sirovina za period 2019–2028 godine, Podgorica, jun 2019 11. Državni plan eksploatacije mineralnih sirovina za period 2019–2028. godine,

Podgorica 2019 12. http://www.greenhome.co.me/fajlovi/greenhome/attach_fajlovi/lat/glavne-

stranice/2016/04/pdf/Istina_o_projektu_izgradnje_drugog_bloka_termoelektrane_Pljevlja.pdf

13. Bilans proizvodnje struje Crna Gora:https://www.epcg.com/o-nama/proizvodnja-i-elektroenergetski-bilans

14. Bilans uglja Crna Gora: https://www.monstat.org/cg/page.php?id=547&pageid=41 15. Bilans ogrevnog drveta Crna Gora:

https://www.monstat.org/cg/page.php?id=643&pageid=39 16. Managing Coal Mine Closure, Achieving a Just Transition for All, world Bank, 2018 17. http://www.mek.gov.me/ResourceManager/FileDownload.aspx?rid=155156&rTyp

e=2&file=Pravilnik%20o%20unutra%C5%A1njoj%20organizaciji%20i%20sistematizaciji%20Ministarstva%20ekonomije.pdf.

18. Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu za prostorno urbanistički plan opštine Pljevlja, Podgorica 2018

19. https://www.ekapija.com/news/373/amerikanci-zele-da-grade-cementaru-u-pljevljima-kapaciteta-3mil-tona-90-proizvodnje

20. Emisije cementa: https://www.bbc.com/news/science-environment-46455844, dodatni podaci o emisijama cementa http://rammedearthconsulting.com/rammed-earth-cement-co2.htm

21. Tender za rekonstrukciju TEP I, https://ba.ekapija.com/news/2571304/raspisan-tender-za-ekolosku-rekonstrukciju-te-pljevlja

22. „Razvoj energetskog kompleksa Pljevlja“, Aleksandar Kovačević i Eduard Kotri, Green Home, Podgorica, 2014.

41

23. http://www.monstat.org/userfiles/file/demografija/procjene%20stanovnistva/2018/saopstenje%202018%20%2027%2005%202019(1).pdf

24. Statistika potrošnje građevinskog materijala u Crnoj Gori: http://www.monstat.org/userfiles/file/publikacije/godisnjak%202019/14.pdf

25. O biomasi: https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/Jan/IRENA_Solid_biomass_supply_2019.pdf

26. Cijena energije iz obnovljivih izvora, 2018: https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/May/IRENA_Renewable-Power-Generations-Costs-in-2018.pdf

27. http://documents.worldbank.org/curated/en/484541544643269894/pdf/130659-REVISED-PUBLIC-Managing-Coal-Mine-Closure-Achieving-a-Just-Transition-for-All-November-2018-final.pdf

28. https://www.power-technology.com/news/decade-of-global-renewables-investment-on-course-to-hit-2-6tn/

29. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_930 30. http://www.just-transition.info/jiu-valley-receives-technical-assistance-from-coal-

platform-through-start-programme 31. ttps://www.theguardian.com/business/ng-interactive/2015/dec/18/the-demise-

of-uk-deep-coal-mining-decades-of-decline 32. https://www.epcg.com/o-nama/proizvodnja-i-elektroenergetski-bilans 33. https://balkangreenenergynews.com/rs/epcg-i-kfw-potpisali-ugovor-o-kreditu-od-

33-miliona-evra-za-rekonstrukciju-he-perucica/ 34. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780080442761501574 35. https://www.youtube.com/watch?v=aS78aaKPrNM , organska poljoprivreda u

Pljevljima 36. https://www.epcg.com/media-centar/saopstenja-za-javnost/pljevlja-dobijaju-

park-od-60-hektara-i-preko-45-hiiljada-sadnica 37. https://pvportal.me/2020/04/broj-nezaposlenih-povecan-za-skoro-tri-hiljade/ 38. https://ember-climate.org/carbon-price-viewer/ 39. https://www.privrednakomora.me/sites/pkcg.org/files/multimedia/gallery/files/

2012/09/glasnik_nov_2018_www.pdf