zeri i camerise 6

24
I have spent many years researching in the Greek landscape and have grown used to the quiet rural life among the villages, chattering in the coffee shops with local people in my poor modern Greek. For a long time, my conversations with these farming folk were concerned with my interesting the importance of olives, vines, and cereals, inquiries fed by the scholarly debate on whether the modern Greek sand their life style descend from the ancient Greek ... Nr. 6 - New York - Dhjetor 2015 - $2.00 Atje ku vdes e rron arvanitika EDA DERHEMI: Shpërngulja e shqiptarëve nga Çamëria në kohën e Ataturkut HALIL ÖZCAN: International Forums Where the Cham Issue Can Be Litigated RUDINA JASINI: faqe 5- 6 faqe 13 - 15 Ali Dino – kur Greqia nderonte mjeshtërit e mëdhenj LUAN RAMA: faqe 7 - 9 The Ethno-archaeology of a “Passive” Ethnicity: The Arvanites of Central Greece JOHN BINTLIFF: faqe 2 - 4 faqe 22 - 24 Shënime Çamërie: Nuja më tregon udhën ENKEL DEMI: F amilja Dino është nga ato familje të mëdha që kanë bërë histori dhe kanë mbetur në histori. Ali Dino ishte vëllai i më madh i vëllezërve Dino. Ishte dhe ai gjithashtu një artist i përkorë me një kontribut jo të pakët, i cili madje ishte dhe një politikan që luftoi për çështjen shqiptare si dhe i ati i tyre. Në vitin 1978, kur Abedin Dino do të shkonte të hapte një ekspozitë në Athinë, ky udhëtim do të ishte njëherësh shumë simbolik, pasi veprat e tij do të ekspozoheshin ... faqe 16 - 21 Sonila Alushi me Davide Demichelis (RAI 3) në Çamëri

Upload: zeri-i-camerise

Post on 15-Feb-2016

360 views

Category:

Documents


2 download

DESCRIPTION

Voice of Chameria December 2015

TRANSCRIPT

Page 1: Zeri i Camerise 6

I have spent many years researching in the Greek landscape and have grown used to the quiet rural

life among the villages, chattering in the coffee shops with local people in my poor modern Greek. For a long time, my conversations with these farming folk were concerned with my interesting the importance of olives, vines, and cereals, inquiries fed by the scholarly debate on whether the modern Greek sand their life style descend from the ancient Greek ...

Nr. 6 - New York - Dhjetor 2015 - $2.00

Atje ku vdes e rron arvanitika

EDA DERHEMI:

Shpërngulja e shqiptarëve nga Çamëria në kohën e Ataturkut

HALIL ÖZCAN:

International Forums Where the Cham Issue Can Be Litigated

RUDINA JASINI:

faqe 5- 6

faqe 13 - 15

Ali Dino – kur Greqia nderonte mjeshtërit e mëdhenj

LUAN RAMA:

faqe 7 - 9

The Ethno-archaeology of a “Passive” Ethnicity: The Arvanites of Central Greece

JOHN BINTLIFF:

faqe 2 - 4 faqe 22 - 24

Shënime Çamërie: Nuja më tregon udhën

ENKEL DEMI:

Familja Dino është nga ato familje të mëdha që kanë bërë histori dhe kanë mbetur në histori. Ali

Dino ishte vëllai i më madh i vëllezërve Dino. Ishte dhe ai gjithashtu një artist i përkorë me një kontribut jo të pakët, i cili madje ishte dhe një politikan që luftoi për çështjen shqiptare si dhe i ati i tyre. Në vitin 1978, kur Abedin Dino do të shkonte të hapte një ekspozitë në Athinë, ky udhëtim do të ishte njëherësh shumë simbolik, pasi veprat e tij do të ekspozoheshin ...

faqe 16 - 21

Sonila Alushi me Davide Demichelis (RAI 3) në Çamëri

Page 2: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 62

Grekët ia kanë dalë të më shkaktojnë një lloj pasigurie kur kaloj kufirin e tyre. Nuk dihet përse, por sikur të

krijohet ideja që ke diçka mangët teksa përballesh me një polic të rëndomtë. Kanë kaluar gati dhjetë vite që nuk kam shkelur në tokën e tyre. Herën e fundit më është dashur të bëj një bisedë

tejet të gjatë dhe të lodhshme me shefin e policisë së aeroportit të Athinës; të paktën kështu m’u paraqit një oficer i policisë që kishte yje në supe. Kurrë nuk kam ditur t’i lexoj për së mbari gradat. Më pyeste pa u lodhur për emrin e babës, vendlindjen, profesionin, dhe ku doja të shkoja. U grindëm një copë herë, derisa e kanosa se do njoftoja ambasadën shqiptare. Më la të shkoja në punë time, por ia kishte dalë më së miri të më kallte një farë droje, e cila për vite të tëra më cyti të gjeja arsye të mirëqena ose jo për të shmangur udhëtimet në vendin fqinj.

Pas kaq kohe, i mbathur me pantallona të shkurtra, me syze dielli e këpucë atletike, qëndroja para një frëngjie në doganën e Qafë-Botës. Një doganier më thotë që të “bitis një herë punë me policinë, dhe p’staj eja tek u.” Fliste një çamçe të kulluar. Unë njëzet e katër karatëshi nuk e flas dot më, por e kuptoj bukur shumë. Fliste si nana ime, e cila nuk e kalon dot

kufirin, sepse e ka të shënuar dënimin në pasaportë: vendlindja “Filat”!

Bitis punë me policinë dhe më pas shkoj tek shqipfolësi, e cili më shton

një vulë tjetër në pasaportë, e diç shkruan në të me stilolaps. Kjo është vula e automjetit, me të cilin lëviz. Më kanë pyetur ku do shkosh, dhe i kam gënjyer që do vete në Sivota. Duhet t’u thoja që shkoj në Volë, si i themi ne të Çamërisë, por nuk di përse ma kanë me hile, e me hile ua kam dhe vetë. Kur shoh doganierin, i cili kryen së shkruari në pasaportë, vë buzën në gaz, sepse kudo në pikat e daljes së Shqipërisë ka vetëm një pikë ku të këqyrin pasaportën e dokumentat e makinës, ndërsa nuk të shkruan njeri gjë për rrotat në pasaportë. Grekët kanë dy njerëz. Thuhet se për një punë kanë më shumë njerëz, ndaj e kanë burokracinë, administratën e fryrë. Është kjo një arsye që solli krizën? Edhe mund të jetë, por cili jam unë t’i paragjykoj, thua se në vendin tim punët shkojnë fjollë. Ku i dihet, mbase kanë dëshirë të shkarravisin më shumë se ne, të mbajnë shënime më shumë se ne, të mbajnë të dhëna më tepër.

Enkel DEMI

Shënime Çamërie: Nuja më tregon udhën

Në Çamëri robi flet vetëm shqip!

Pamje nga Parga

Allvanoqët nga kudo që kanë qenë kanë përhapur vetëm këtë dialekt të gjuhës së tyre, sepse me siguri në torbat e bukës, të djathit dhe qepës, do kenë patur ndonjë këndim të çamërishtes, të cilin unë ende nuk e kam shtënë në dorë.

Page 3: Zeri i Camerise 6

3Dhjetor 2015, Nr. 6

RedaksiaKryeredaktor: Kristo SotiriRedaktor: Ilir AdemajMarketing Coordinator: Erin [email protected](978) 395 7020Art Design: Thoma Nasi

E-mail: [email protected]: PO BOX 145, Slate Hill, NY 10973

Fjala vjen, në një fletore të madhe, si “qitapët” e Turqisë, shkruajnë targën, llojin e makinës, dhe të lënë të shkosh.

Më lanë pa më pyetur për emrin e babës, pa më bërë intervistë! Marr makinën dhe shkoj përtej. Nuk kam asnjë që më ndjek, megjithëse në Sarandë më thanë që zakonisht, kur mysafiri u duket i paftuar në shtëpi të tij, pra çam, kur ka një farë dukje në publik, i vënë dikë pas. Asgjë nga këto. Ndoshta jam me fat, ndoshta Asfalinë e ka zënë halli i parave dhe është ngushtë me gjurmues, ndoshta janë legjenda urbane.

***Kam vite të tëra që lexoj për tokën

e gjyshit dhe të babës tim. Shkrime, studime, tekste historie që vërtetojnë prejardhjen e çamëve nga thesprotët epirotë, ilirët. Gjatë këtyre viteve më është shtuar edhe më interesi për të mësuar rreth historisë moderne të Çamërisë dhe gjenocidit të fundit të Luftës së Dytë Botërore. Përherë kam dashur të di se çfarë u la pas. U përzunë të tërë çamët? Në fakt, u shkulën vetëm ata që i përkisnin besimit islam, ortodoksët qëndruan. Greqia ka qenë përherë një shtet primitiv, por nacionalist. Fenë e ka njësuar gjithmonë me kombësinë. Kështu e nisi këtë histori, fjala vjen, me hebrenjtë e Selanikut, që i shkuli me këtë parim në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX. Kështu u soll me çamët katolikë të Artës. Kështu u soll me shkëmbimin e kolonëve me Turqinë. Sa çamë dhe shqiptarë të krahinave të tjera që jetonin në Greqi janë dërguar në Turqi për t’u shkëmbyer me kolonët grekë! Shqiptarët e besimit islam konsideroheshin turq, dhe ata të besimit ortodoks, grekë. Është një mentalitet në të gjithë Ballkanin për ta ngatërruar me dashje hënën apo kryqin me kombin. Ka ndodhur kjo në Bosnjë, Kosovë, Serbi, Shqipëri, Greqi, Turqi. Ndaj, në vitin 1944, Napolon Zerva (përflitet si shqiptar ortodoks) shkuli vetëm popullsinë që i përkiste besimit të ndryshëm me të, duke zbatuar një plan spastrimi të ushtruar edhe kohë më parë ndaj çamëve, jo me këto përmasa, por të njëjtë me popullsitë hebreje, turke, bullgare, maqedone, vllehe.

Prandaj, kur shkon rrugëve jo shumë të mira të Çamërisë, bregdetit të saj, pyetja është se, kur ikën, kë lanë pas? Jam i bindur që kanë lënë pas shqiptarë të tjerë në shumicë, si të njëjtët e tyre ortodoksë. Nuja ime më tregonte se fqinjë në pronat e tyre ishin të krishterët; para se t’ia mbathnin, u dërguan fjalë që t’u hidhnin një sy, sepse kur ikën menduan që do riktheheshin shpejt. “Kishim punëtorë grekë në shtëpi dhe jevgjitë,” rrëfente ajo. Me të krishterët kishin ortakëri, miqësi, vëllazëri, ndoshta edhe krushqi. Punëtorinë e kishin greke dhe

ballkano-egjyptase. Ajo nuk e përdorte me racizëm fjalën “jevg”. Asnjëherë nga gjyshërit e mi nuk e kam dëgjuar fjalën “kaur”, ose ndonjë përkeqësues tjetër gjuhësor, për çamët ortodoksë, por kurrë nuk i kam dëgjuar të flasin për ta si patriotë, veç kur përmendnin Marko Boçarin. Ti shkon rrugës dhe kërkon shenja, gjen vetëm tabela në gjuhën greke, ca shtëpiza të ulëta, lule në kopshtije, dhe një zakon të pathyer të shqiptarit modern, i cili vërteton më shumë se të gjithë akademikët e dy vendeve autokticitetin e shqipes në tokën e Çamërisë. Vetëm në këtë krahinë dhe në Shqipëri mund të gjesh shtëpi njëkatëshe a dykatëshe me fitila përjashta, në tarraca. Vetëm në Tiranë, Shkodër, Kukës, Sarandë, Pejë, Gjilan, Filat e Margëllëç gjen shtëpi me fitila jashtë. Ideja e perspektivës, e fatit të mbarë, e dorës së mirë që

do trokasë; kjo ide përtej besimit, me rrënjë në paganizëm, i bën shtëpitë tona me fitilat e së ardhmes, kur ndoshta djali apo vajza në emigracion, puna në shtet, bileta e llotarisë, do na dërgojnë drejt lartimit të një kati më shumë, duke e kthyer banesën më të madhe, më mbizotëruese, më autoritare, më të pushtetshme. Ku e gjeni në një vend tjetër? Unë vetë nuk e kam hasur gjetkë, por profesioni im është gazetaria, në të cilën shpesh spekulohet edhe me shenjat.

***Ku e ke mësuar shqipen?Kështu pyes në Parga një burrë të

rrënuar, rreth të shtatëdhjetave. Kam vendosur si shumë të tjerë që, sa kohë jam në Çamëri, të merrem vesh veç në shqip. Lëre të flerë anglishten, frëngjishten, italishten; në Çamëri

robi flet vetëm shqip! Burri i parruar dhe i lënë pas dore, me ca shapka që nxjerrin jashtë do gishtërinj të mëdhenj me thapë të ndotur, shet misra të pjekur mbi një mangall qymyri në pikë të zhegut.

- E di, thotë.- Je shqiptar? – ngulmoj.- Jo, ma kanë mësuar ca allvanoqë

që janë këndej rrotull.Këtu përfundon kërkimi im

gazetaresk. Parulla është njësoj kudo që e kërkon këtë informacion, sido që të jetë shqipfolësi, burrë, grua, i ri, plak! Kështu më tha edhe një vajzë në Volë, që na shërbeu akullore. Ishte jo më shumë se tek të njëzetat, dhe e kishte nxënë shqipen prej ca allvanoqëve që silleshin rrotull. Duket se kjo është komardarja shpëtuese ndaj atyre si puna ime, që nuk rrinë dot pa u gërricur, por edhe ndaj autoriteteve, të cilat nuk pranojnë kurrën e kurrës që në Çamëri kanë përzënë vetëm një pjesë të shqiptarëve; pasi të tjerët i kanë aty, ata janë plakur,

Pamje nga Vola

Ku e ke mësuar shqipen? Kështu pyes në Parga një burrë të rrënuar, rreth të shtatëdhjetave. - E di, thotë. - Je shqiptar? - ngulmoj. - Jo, ma kanë mësuar ca allvanoqë që janë këndej

rrotull. Parulla është njësoj kudo që e kërkon këtë informacion, sido që të jetë shqipfolësi, burrë, grua, i ri, plak! Kështu më

tha edhe një vajzë në Volë, që na shërbeu akullore. Ishte jo më shumë se tek të njëzetat, dhe e kishte nxënë shqipen prej ca

allvanoqëve që silleshin rrotull.Allvanoqët (emigrantët tanë të pas vitit 1990) kanë qenë kaq shumë arsimdashës e patriotë, që, pasi i kanë rënë si herët mistrisë dhe shatit, kanë hapur kurse të gjuhës shqipe për

vendasit dhe ua kanë mësuar mbarë gluhën, me dialektin çam.

Ö

Page 4: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 64

kanë vdekur, por edhe janë shtuar e rinuar.

Ose duhet të pranojmë që emigrantët tanë të pas vitit 1990 kanë qenë kaq shumë arsimdashës e patriotë, që, pasi i kanë rënë si herët mistrisë dhe shatit, kanë hapur kurse të gjuhës shqipe për vendasit dhe ua kanë mësuar mbarë gluhën, me dialektin çam të nanës time, të cilën unë e kuptoj, por nuk e flas dot, sepse kam lindur në Tiranë. Allvanoqët nga kudo që kanë qenë kanë përhapur vetëm këtë dialekt të gjuhës së tyre, sepse me siguri në torbat e bukës, të djathit dhe qepës, do kenë patur ndonjë këndim të çamërishtes, të cilin unë ende nuk e kam shtënë në dorë. Kjo tezë e fundit jam i sigurt që është spekulim i pastër gazetaresk!

***Filati nuk është në breg, por merr

një rrugë e cila kalon mes një parku kombëtar. Bën një rrugë të përpjetë mes pemëve të larta. E ke lënë pas lumin Kalama, dhe të duhet të shkosh lart, mjaft lart. Ime shoqe bën shaka, vë në lojë toskun që ka marrë për burrë, toskun që nuk ka lënë shaka pa bërë duke revokuar origjinën e saj gege, malësore. Sa arrijmë në qendër të qytezës, mes rrapeve, ku porosisim gjithmonë në shqip kafe e raki, ajo më thotë:

- O Kel, a e di që qenke copa e malokut?

Lart e paskam patur shtëpinë, por jo kaq shumë. Qeshim me gjithë zemër dhe presim rakitë. Sjellin raki, jo

cipura! Raki rrushi si ajo që pihet kudo mes shqiptarëve. Nuk e di përse duhet ta theksoj këtë punën e rakisë, por e di që bëj mirë. Filati është i ndarë si dy copa molle; ka një pjesë të vjetër ku shtëpitë janë kulla guri, të larta dy ose tre kate, ka dhe një pjesë të re, në anën e poshtme të qytetit, që ngjan tëpkë si zonat informale të Tiranës apo Durrësit.

Jam në qendër, në një shesh rrapesh 360 gradë. Ka kafiqe të lezetshme kudo rrotull këtij qarku, një bankë

NBG, dhe një dyqan të vockël, të braktisur. Pse është e lënë pas dore vetëm kjo pjesë, me një derë druri të rrënuar prej viteve, prej kohëve që kanë shkuar? Është në qendër; askush nuk mund ta lërë pas dore një hapësirë kaq të mirë biznesi! Marr në telefon Resul Demin, i cili më thotë se është dyqani i Ferrikut, gjyshit tim, dyqani ku ai shiste këpucët e bëra me porosi. Xho Ferriku i merrte lëkurat dhe materialet në Korfuz; shkonte shpesh në ishull, zbriste deri në Gumenicë, dhe atje merrte avulloren.

Resuli më tregon shtëpinë e Dematëve, që është përballë kishës, një rrugë më lart piacës. (Përse çamët dhe shkodranët përdorin këtë fjalë italiane për sheshin qendror?).

Bëjmë foto kudo. Në rruginat me kalldrëm sheh shtëpi të mëdha, të cilat janë të braktisura pothuaj me rregullin një po, një jo. Është rruga e Dematëve, rruga e Sejkatëve, dhe shtëpitë një po, një jo, të lëna të rrënohen nga koha. Ndoshta dikur i përdorën, pasi i përzunë fqinjët, e pastaj hoqën dorë, sepse kompleksi i pronës duhet të jetë shumë i madh. Mjafton të bësh një shëtitje në këto rrugina, dhe kupton që rivendosja fillimisht e komunikimit politik, e më pas e zgjidhjes së çështjes, nuk vlen vetëm për shqiptarët e larguar përdhunshëm, por edhe për ata që banojnë ende atje. Janë njerëz që ndjehen me plaçka në krah, të cilët nuk i zë vendi, sepse nuk rrojnë në strehën e tyre, ndaj shpesh braktisin kulme dhe ndërtojnë

shëmtira në pjesën e ulët të qytetit. Kompleksi i pronës nuk është vetëm material, i takon nën ndërgjegjes, ndaj paqen ortodoksët e Çamërisë do ta gjejnë kur të kenë fqinjë të shkulurit që lanë pas tokën, shtëpinë, zakonet, rakinë e rrushit.

***Në Ballkan njerëzit grinden më së

shumti për shenja. Janë të gjithë në skamje, por janë të gjithë kokë më vete. Në Çamëri kalon lumi Akeron, ose, si i themi ne shqiptarët, lumi i Gliqisë, apo i Frarit. Në mitologji njihet si lumi i skëterrës, shumë i rëndësishëm për Homerin, poetin e verbër që mendohet të jetë i këtyre anëve. Në këtë krahinë gjendet Tempulli i Dodonës, të cilin Dr. Arsim Spahiu e sheh si zanafillën e Olimpit. Ai shkon më tej, duke shpjeguar se orakull quhet interpretimi që Zeusi ose ndonjë hyjni tjetër pellazge jep për pyetjet e drejtuara nga besimtarët e lashtësisë. Sipas studiuesit shqiptar që e zhvillon veprën e tij në Francë, autorët e vjetër grekë, kur kanë ardhur në pjesën jugore të Ballkanit, që më vonë ka marrë emrin Helladë dhe Greqi, kanë gjetur pellazgët, të cilët e kishin Dodonën si qendrën e kulturës së tyre shpirtërore. Nejse, rashë në shumë të thella, sepse duhet të dorëzoj pasaportën në frëngjinë greke të Qafë-Botës. Sërish një vulë! Shkoj tek dogana; sërish shkruajnë në atë fletoren e madhe të dhënat e makinës, vulosin për llogari të saj përsëri në pasaportë, dhe shkruajnë me stilolaps në të.

- E bitisa për sot – i them doganierit.

- Mirupafshim – ma pret – dhe lëshon një batare fjalësh të panjohura në greqisht.

Kushedi se çfarë i thotë kolegut të tij për mua, allvanoqin me pantallona të shkurtra dhe këpucë atletike, kurse unë po plas nga kërshëria ta di nëse edhe ai i ka lënë fitilat e shtëpisë mbi katin e fundit të saj!

Pamje nga Filati

Autoritetet greke nuk pranojnë kurrën e kurrës që në Çamëri kanë përzënë vetëm një pjesë të shqiptarëve; pasi të tjerët i kanë aty, ata janë plakur, kanë vdekur, por edhe janë shtuar e rinuar.

Çamëri, dritë syri

Iliriana SULKUQI

Ma plasën dritën e syrit Thërrime ma bënë historinë… Nuk e di ku linda, u rrita-... Shqipëria m’ësht’nënë a djep, Çamëria? M’u plas drita e syrit, Duke parë ëndrra përtej ëndrrës… Vatra ime që zjarrin ta ftohën, Po më ndez me prushin e tokës!

Ö

Page 5: Zeri i Camerise 6

5Dhjetor 2015, Nr. 6

Duke e pastruar zonën e Epirit nga shqiptarët myslimanë, përmes vendosjes në shtëpitë e tyre të grekëve të ardhur nga Anadolli, Greqia synon që të eliminojë pretendimet e Shqipërisë për këtë

krahinë (Çamërinë). Për këtë qëllim në kundërshtim me vendimet e marra në bisedime (në Lozanë) Greqia i përshpejton edhe një herë punimet për të përfshirë në procesin e shkëmbimit shqiptarët myslimanë që jetonin në vendin e saj. Qëllimi i Greqisë është që në këmbim të grekëve të shpërngulur nga Turqia të përfshijë me forcë në shkëmbim myslimanët që jetonin në ishullin e Kretës dhe në zonat afër kufirit me Shqipërinë¹.

Prapa politikës së Greqisë për të pastruar zonën e Epirit nga shqiptarët myslimanë qëndrojnë dy shkaqe kryesore. Shkaku i parë është eliminimi i pretendimeve të Shqipërisë për krahinën e Çamërisë duke vendosur këtu grekët që do të vinin nga Anadolli. Kurse shkaku i dytë është shfaqja e vështirësive ekonomike në Greqinë me 4,5 milionë banorë pas Luftës së Parë Botërore dhe pas disfatës që kishte pësuar në Anadoll². Fakti që për shkak të shkëmbimit në Greqi do të vijnë edhe 1,3 milionë banorë të tjerë i shtyn liderët grekë që të veprojnë në kundërshtim me marrëveshjen e arritur në Lozanë për shkëmbimin e popullsisë, ngandonjëherë ata tentojnë të përfshijnë në procesin e shkëmbimit edhe shqiptarët myslimanë, ngandonjëherë tjetër ata pengojnë zbatimin e marrëveshjes. Pas këtyre pengesave (që nxorën grekët) çështja e shkëmbimit në vitin 1925 i dërgohet për diskutim Lidhjes së Kombeve dhe prej këtu kalon në Gjykatën e Drejtësisë³.

Greqia duke përfshirë në shkëmbim edhe shqiptarët myslimanë, të cilët nuk bënin pjesë në objektin e marrëveshjes dhe jetonin brenda kufijve të Greqisë, e interpreton marrëveshjen e shkëmbimit të popullsisë mbi bazë fetare. Vetëm se Greqia përveç grekëve ortodoksë në vendin e saj nuk pranon arabët ortodoksë dhe të krishterët e tjerë (të Turqisë) duke rënë kështu në kontradiktë me veten e saj lidhur me zbatimin e marrëveshjes së shkëmbimit. Çështja se do të përfshihen apo jo në shkëmbimin e popullsisë arabët ortodoksë që jetonin në Mersin (Turqi) diskutohet edhe në mbledhjen e Komisionin (ndërkombëtar) e Përzier të Shkëmbimit të Popullsisë. Në fund të diskutimeve merret vendim që shqiptarët myslimanë në Greqi dhe grekët katolikë e arabët ortodoksë në Turqi duhet të përjashtohen nga shkëmbimi i popullsisë4. Anëtarët grekë të komisionit si arsyetim për këtë parashtrojnë tezën që arabët ortodoksë nuk kanë asnjë lloj lidhjeje, as lidhje kombëtare me ata (grekët)5. Por pavarësisht qasjeve të tilla të përfaqësuesve grekë në komision, autoritetet zyrtare greke nuk heqin dorë nga zbatimi i planit për të përfshirë në procesin e shkëmbimit edhe shqiptarët myslimanë të krahinës së Çamërisë në Epir.

Pas nënshkrimit të Traktatit të Paqes së Lozanës Turqia përcakton regjimin politik që do të kishte shteti i ri turk dhe në bazë të kësaj Ankaraja zyrtare fillon edhe aktivitetin e organizimit të institucioneve shtetërore. Me qëllim për të marrë masat e duhura urgjente gjatë procesit të realizimit të shkëmbimit të popullsisë

takohet këtu me Konsullin e Shqipërisë, me qytetarët me origjinë shqiptare, me autoritetet turke si dhe me Kryetarin e Komisionit të Përzier të Shkëmbimit të popullsisë që ishte krijuar për konkretizimin e marrëveshjes. Përshtypjet e tij njëjavore në Stamboll Frashëri ia komunikon Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë me anë të telegrafit të datës 11 tetor 1924. Sipas telegrafit gjatë qëndrimit në Stamboll Frashëri takohet edhe me Tevfik Ryshty Beun (Tevfik Rüştü Bey), i cili ishte Kryetari i Komisionit Turk për Shkëmbimin e Popullsisë. Në këtë takim Frashëri mëson se

Shpërngulja e shqiptarëve nga Çamëria në kohën e Ataturkut

Halil ÖZCAN

Çamët nga Izmiri në Tiranë

Prapa politikës së Greqisë për të pastruar zonën e Epirit nga shqiptarët myslimanë qëndrojnë dy shkaqe kryesore. Shkaku i parë është eliminimi

i pretendimeve të Shqipërisë për krahinën e Çamërisë duke vendosur këtu grekët që do të vinin nga Anadolli. Kurse shkaku i dytë është shfaqja e vështirësive ekonomike në Greqinë me 4,5 milionë

banorë pas Luftës së Parë Botërore dhe pas disfatës që kishte pësuar në Anadoll.

në 13 tetor 1923 krijohet Ministria e Shkëmbimit, Rindërtimit dhe Popullimit (Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti). Deputeti i Izmirit, Mustafa Nexhati Bej më 20 tetor zgjidhet ministër i kësaj ministrie dhe në 8 nëntor ai nxjerr nga parlamenti Ligjin për Shkëmbimin, Rindërtimin dhe Popullimin6. Pas një strukturimi të tillë Turqia përcakton mjetet që do të sigurojnë transportin e atyre që presin për t’u sjellë në Anadoll në kuadër të marrëveshjes së shkëmbimit të popullsisë. Ndërkohë caktohen vendet ku do të vendosen të shkëmbyerit dhe përshpejtohen përgatitjet e popullimit në këto vendbanime si dhe deklarohet që shkëmbimi i popullsisë do të fillojë më 10 nëntor 19237.

Ambasadori i Shqipërisë në Athinë, Mit’hat Frashëri pasi nuk merr rezultate nga bisedimet e takimet që realizon me autoritetet greke, me Lidhjen e Kombeve dhe me Komisionin e Përzier të Shkëmbimit të Popullsisë kalon në kontakt me Turqinë, e cila ishte pala tjetër e këtij shkëmbimi, dhe bën përpjekje për të penguar dërgimin e shqiptarëve myslimanë të Greqisë në Turqi. Për këtë qëllim Frashëri vjen në Stamboll dhe Ö

Dr. Sadik Doğruer është çam, kryetar i Bashkisë Kinik të Izmirit

Page 6: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 66

Ankaraja (Qeveria Turke) në bazë të letrës që Ministri i Punëve të Jashtme të Shqipërisë i kishte dërguar Ismet Pashit kishte marrë vendim për të mos pranuar në Turqi çamët e shpërngulur nga Greqia. Por Frashëri thotë se ky vendim në praktikë nuk ka asnjë rëndësi, për arsye se ai nuk i është përcjellë Komisionit të Përzier të Shkëmbimit të Popullsisë. Si rrugëzgjidhje Frashëri propozon që Qeveria e Shqipërisë ti drejtohet Lidhjes së Kombeve dhe të arrijë të bindë Komisionin (ndërkombëtar) të Përzier të Shkëmbimit (të popullsisë) për të marrë një vendim ndërkombëtar, sipas të cilit Turqia të mos pranojë çamët e Greqisë8.

Në realitet kushtet ekonomike dhe politike nuk janë të përshtatshme që Qeveria Turke të pranojë në kuadër të shkëmbimit popullsinë shqiptare myslimane (të Greqisë). Për këtë arsye autoritet turke dalin kundër ardhjes në Turqi në kuadër të zbatimit të marrëveshjes së shkëmbimit të popullsisë të shqiptarëve myslimanë që jetonin në Greqi.

Ashtu si Shqipëria, edhe Turqia nuk është për detyrimin e shqiptarëve myslimanë që banojnë në Greqi të shpërngulen nga atdheu i tyre. Më herët është thënë që një qëndrim i tillë i Ankarasë zyrtare bën pjesë edhe në procesverbalet e bisedimeve të Lozanës. Çështja e përfshirjes në shkëmbim nga ana e Greqisë edhe të shqiptarëve myslimanë që jetonin në Greqi në kuadër të zbatimit të marrëveshjes turko-greke për shkëmbimin e popullsive bëhet shkak për korrespondencë edhe ndërmjet autoriteteve turke. Në një situatë të tillë të paqartë Ministria turke e Punëve të Brendshme kërkon sqarim lidhur me atë se çfarë nënkupton fjala “shqiptar”, cilët do të quhen e pranohen për shqiptarë. Ministria e Punëve të Jashtme në shkresën e datës 10 shtator 1339 (1923) që i dërgon Ministrisë së Punëve të Brendshme i bën të ditur se shprehja “shqiptar” përfshin të gjithë ata që kanë lidhje race dhe gjaku (siç pretendohet). Kurse Ministria e Punëve të Brendshme këtë opinion ia bën të ditur me shkresën e datës 20 nëntor 1923 edhe Ministrisë së Shkëmbimit, Rindërtimit dhe Popullimit.

Ministria e Shëndetësisë dhe e Mirëqenies Sociale (Sıhhiye ve Muavenet-i İctimaiye Vekâlet-i) me shkresën numër 43405/4630 të datës 11 shtator 1923 i bën të ditur Ministrisë së Punëve të Brendshme se nuk duhet lejuar ardhja e asnjë individi “shqiptar” në kuadër të shkëmbimit të popullsisë, për faktin se shqiptarët nuk bëjnë pjesë në marrëveshjen e shkëmbimit. Ministria e Punëve të Brendshme u dërgon nga një qarkore të gjitha vilajeteve, përmes të cilës u bën të ditur çështjen se shqiptarët myslimanë nuk duhet të pranohen (në Turqi)

Dr. Halil Özcan është pedagog i lëndës “Parimet e Ataturkut dhe Historia e Revolucionit Turk”

në Universitetin “Hacettepe” në Ankara.

në kuadër të shkëmbimit të popullsisë. Por me sa duket në mesin e të shkëmbyerve që kishin ardhur nga Greqia në Izmir do të ketë pasur edhe shqiptarë myslimanë, që Prefektura e Izmirit i drejtohet me një shkresë Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe kërkon prej kësaj sqarime se cilat fshatra (kaza) në Greqi janë “shqiptare” (të banuara nga shqiptarë). Dhe Ministria turke e Punëve të Brendshme me shkresën e datës 20 nëntor 1923 dhe me numër 1397/8540 pyet për këtë çështje Ministrinë e Shkëmbimit, Rindërtimit dhe Popullimit.

Siç kuptohet edhe nga korrespondenca e autoriteteve turke, Turqia në fakt është përpjekur të mbajë sa ka pasur mundësi një qëndrim korrekt në lidhje me shpërnguljen dhe shkëmbimin e popullsisë. Pasi nuk duhet harruar që Turqia ishte e lodhur nga një luftë dhjetëvjeçare dhe përveç Greqisë ajo kishte pranuar edhe emigrantët që kishin ardhur nga Ballkani dhe Kaukazi. Nga ana tjetër Turqia përpiqej të ndërtonte një regjim të ri në aspektin politik, kështu që ajo kishte ndrojtje se në qoftë se të ardhurit (nga Greqia) i vendoste në grupe të mëdha në një zonë të caktuar, atëherë mund të krijonte me duart e saj një opozitë kundër regjimit të ri që synonte të krijonte.

Nëpunësi turk në ambasadën holandeze në Athinë i

përcjell Ministrisë së Punëve të Jashtme informacionin që myslimanët (shqiptarët) e Epirit për shkak të presionit që ushtrohet kundër tyre nuk kanë zgjidhje tjetër përveç largimit. Ministria e Punëve të Jashtme me shkresën e datës 4 shtator 1923 e informon Ministrisë e Punëve të Brendshme mbi situatën në fjalë. Dhe Ministria e Punëve të Brendshme në datën 12 shtator ia përcjell notën Kryeministrisë.

Nga kjo korrespondencë zyrtare del se me rritjen e presionit grek kundër shqiptarëve myslimanë, këta të fundit i janë drejtuar komisionit (të shkëmbimit) dhe pas miratimit të gjendjes së tyre nga komisioni ndërkombëtar Turqia i ka pranuar shqiptarët myslimanë si të shkëmbyer. Përcaktimin tonë e konfirmojnë edhe burime të Shqipërisë. Sipas Akademisë së Shkencave të Shqipërisë megjithëse shkëmbimi i popullsisë zyrtarisht kishte ndaluar, në janar të vitit 1927 ndodh një zhvillim interesant. Qeveria e Kondilis-it do të ndërmarrë një nismë të re për shpërnguljen e shqiptarëve që kishin mbetur në Greqi. Qeveria greke kërkon nga qeveria turke që të hapë dyert për shqiptarët e Greqisë. Por Ankaraja zyrtare këtë kërkesë e refuzon me arsyetimin se bie ndesh me vendimet e Lidhjes së Kombeve dhe me kërkesat e shqiptarëve të Çamërisë, të cilët në bazë të premtimeve dhe zotimeve të qeverisë greke kishin të drejtë (për të mos u përfshirë në procesin e shkëmbimit të popullsisë) 9.

Si përfundim bazuar në raportet e Frashërit dhe të burimeve turke nga zona e Çamërisë 15 mijë prodhues duhani dhe 40 mijë bujq (shqiptarë myslimanë), pra gjithsej rreth 55 mijë vetë përfshihen në procesin e shkëmbimit dhe dërgohen në Turqi12. Gjatë procesit të bisedimeve në Lozanë Turqia nuk kishte dashur t’i pranonte shqiptarët si të shkëmbyer me arsyetimin se me boshatisjen e zonës së Çamërisë në Greqi nga shqiptarët myslimanë, do të eliminoheshin edhe pretendimet shqiptare për këtë krahinë. Vlerësimi në drejtim të përfshirjes në shkëmbim që Komisioni i Përzier (i ngritur për Shkëmbimin e Popullsisë turko-greke) u bëri shqiptarëve myslimanë të Greqisë dhe mos-mbetja e asnjë zgjidhjeje tjetër përveç mërgimit e detyroi Qeverinë Turke që t’i pranojë shqiptarët e shkëmbyer në vendin e saj.

1 Halil Özcan, Marrëdhëniet Turqi-Shqipëri në Kohën e Ataturkut (Atatürk Dönemi Türkiye-Arnavutluk İlişkileri (1920-1938), Qendra e Studimeve të Ataturkut (Atatürk Araştırma Merkezi), Ankara, 2011, fq.112.

2 Damla Demirözü, Savaştan Barışa Giden Yol, Atatürk-Venizelos Dönemi Türkiye-Yunanistan İlişkileri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, s.31-34.

3 Halil Özcan, Marrëdhëniet Turqi-Shqipëri në Kohën e Ataturkut (Atatürk Dönemi Türkiye-Arnavutluk İlişkileri (1920-1938), Qendra e Studimeve të Ataturkut (Atatürk Araştırma Merkezi), Ankara, 2011, fq.113.

4 Halil Özcan, Marrëdhëniet Turqi-Shqipëri në Kohën e Ataturkut (Atatürk Dönemi Türkiye-Arnavutluk İlişkileri (1920-1938), Qendra e Studimeve të Ataturkut (Atatürk Araştırma Merkezi), Ankara, 2011, fq.112.

5 İbrahim Erdal, Mübadele, Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1925, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, St-amboll, 2006, fq.75.

6 Kemal Arı, Këmbimi i Madh, Emigrimi i Detyruar në Turqi

(Büyük Mübadele, Türkiye’ye Zorunlu Göç) (1932-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Stamboll, 1995, fq.24-32.

7 Kemal Arı, Këmbimi i Madh, Emigrimi i Detyruar në Turqi (Büyük Mübadele, Türkiye’ye Zorunlu Göç) (1932-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Stamboll, 1995, fq.71.

8 Luan Malltezi dhe Sherif Delvina, Mid’hat Frashëri Ministër Fuqiplotë Athinë (1923-1926), Shtëpia Botuese “Lumo Skendo”, Tiranë, 2002, fq.134-135.

9 Erdal, Mübadele, Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yu-nanistan 1923-1925…, fq.208.

Nga zona e Çamërisë 15 mijë prodhues duhani dhe 40 mijë bujq (shqiptarë myslimanë), pra gjithsej rreth 55 mijë vetë përfshihen në procesin e shkëmbimit dhe dërgohen në Turqi. Gjatë procesit të bisedimeve në Lozanë Turqia nuk kishte dashur t’i pranonte shqiptarët si të shkëmbyer me arsyetimin se me boshatisjen e zonës së Çamërisë në Greqi nga shqiptarët myslimanë, do të eliminoheshin edhe pretendimet shqiptare për këtë krahinë.

Ö

Patriku Bartolemeu I takohet me çamin me prejardhje nga Arpica e Çamërisë Dr. Zeynel Bakiçi (kryetar i Selçukut të Izmirit) kurse kryepeshkopi i Shqipërisë ikën prej çamit si djalli nga temjani.

Page 7: Zeri i Camerise 6

7Dhjetor 2015, Nr. 6

Ali Dino -kur Greqia

nderonte mjeshtërit e mëdhenj

Familja Dino është nga ato familje të mëdha që kanë bërë histori dhe kanë mbetur në histori. Ali Dino ishte vëllai i më madh i vëllezërve Dino.

Ishte dhe ai gjithashtu një artist i përkorë me një kontribut jo të pakët, i cili madje ishte dhe një politikan që luftoi për çështjen shqiptare si dhe i ati i tyre. Në vitin 1978, kur Abedin Dino do të shkonte të hapte një ekspozitë në Athinë, ky udhëtim do të ishte njëherësh shumë simbolik, pasi veprat e tij do të ekspozoheshin bashkë me tablotë dhe punimet e tjera të vëllait të vdekur që në vitin 1938, pra pesëdhjetë vjet më pas. Në këtë ekspozitë erdhën dhe mjaft miq të dikurshëm të Ali Dinos, të cilët përkujtuan njeriun, mikun e tyre dhe artistin e shquar. Në librin e botuar me këtë rast, miku i tij Alexos Lidorikis do të kujtonte: «Ka një shekull që një djalosh 15 vjeçar guxoi të prezantonte punën e tij të parë të vështirë në literaturë, por jo vetëm këtë. Ai donte t’i mishëronte punimet e tij «sentimentale e miqësore» me tiparet e një vizatuesi të mbaruar e të një karikaturisti që do bëhej i njohur për kohën. Ali Dino, ishte i famshëm në kohën e tij dhe i njohur nga shoqëria jonë jo vetëm për talentin e tij të padiskutueshëm, por edhe për kurajon e tij, për karakterin e këndshëm, vemendjen ndaj të rinjve dhe për humorin veçanërisht të hollë me të cilin ai iu përkushtua artit. Ishte mik i babait tim dhe njihej në të gjitha mjediset letrare. Një artist i respektuar i revistave dhe gazetave, i përkëdheluri i Athinës artistike. Me tiparin e qartë dhe të habitshëm të karikaturave të tij, bashkohej një qëndrim inteligjent dhe tepër satirik, çka i gëzonte të gjithë rreth tij. Vendi i tij ishte mes më të mirëve të bashkëkohësve të tij. Fokos Dimitriadis thoshte për të se “ky emigrant original shpreh diçka krejt të ndryshme në veprën e tij. Karikaturat e tij shfaqin të njëjtën buzëqeshje joshëse, si ajo që zbukuron gojën e tij”. Me këto kujtime të largëta, të ëmbla e prekëse, në këtë çast të lumtur të mbledhur këtu, shikoj se veprat e tij janë një dëshmi e vërtetë arti. Të rinjtë kanë rastin ta njohin tashmë. Për më të vjetrit është një kujtim, freskia e të cilit asnjëherë nuk është zbehur në botën e vet emocionale.”

Aliu…

Portretin e tij të hequr e të mprehtë, me ballin e gjerë dhe flokët kaçurrelë, e vëzhgoj për një kohë të gjatë në një fotografi të vjetër, të botuar diku, për të deshifruar atë ndjesi artistike që ka përjetuar ky njeri që la gjurmë në fushën e artit, dhe në veçanti në atë të karikaturës. «Njeriu me fytyrë mitike dhe enigmatike»! - Kështu e ka cilësuar Ali Dinon një kritik i njohur grek i artit, me rastin e vdekjes së tij. «Për gjithë karikaturistët, ai ishte një emër ekzotik. I famshëm nga emri, i

Luan RAMA

ai u kthye në Prevezë, në qytetin ku kishte hedhur rrënjë familja e tyre pas largimit nga Lopësi, e më vonë ai kishte shkuar në Athinë. E donte shumë artin dhe veçanërisht pikturën. Shpejt, skicat e tij do të premtonin për një artist me të ardhme të madhe. Dhe ajo që spikasti që në fillim tek ai, ishte piktura sociale, vizatimi dhe rrokja e jetës në dimanikën e vet, kritika ndaj të vjetrës dhe perspektiva e së resë e modernes. Vite më vonë, ai u bë kryetari i shoqatës «Bashkimi i Karikaturistëve» të Greqisë, si dhe një nga drejtuesit e shoqatës “Bashkimi i Arteve

të Bukura” («Union of Srawing Arts»). Një bashkëkohës i tij, artisti Georges Karatzas, më 1978 do të shkruante ndër të tjera për të: “E kisha takuar karikaturistin e paharruar Dino bej për herë të parë tek gazeta Proia, ku në fillim isha sekretar dhe më pas si kryeredaktor i saj. Më kujtohet ende me atë shprehjen e tij përjetësisht të qeshur dhe atë elegancë të siluetës së tij. I thjeshtë në veprimet dhe fjalët e tij, ai kishte dhuntinë të transmetonte te të tjerët humorin e papritur që karakterizonte veprat e tij.” Po kështu do të shkruante dhe Selest Polichroniadi, një tjetër bashkëkohas i Dinos: “Me një emocion të madh më kujtohet ky karikaturist i shkëlqyer, humori i të cilit shprehej me një art delikat. Por këto kujtime sjellin në të njëjtën kohë kënaqësi e gëzim. Kush do ta njohë, ai do ta vlerësojë talentin dhe fisnikërinë e tij dhe do të mbetet gjithnjë i prekur nga kujtimi i tij.” 1

Në vitet 20-30-të, Ali Dino bashkëpunoi me revistat e gazetat më në zë të Greqisë si Proia apo Satanas, Flit, Fanos of Editors si dhe ekspozoi në disa ekspozita kolektive në Athinë e Selanik. Një ekspozite vetiake e hapi në «Parnassos Hall» dhe një tjetër në «Stratigopoulos Gallery». «Ali Dino, - do të shkruante Papantoniu, në nëntor të vitit 1938, në Elefteria vima, - është një shqiptar që dallohet nga aksenti i tij. Por përsa i përket të tjerave, ai është një artist internacional. Krijimet e tij e vendosin atë ndër karikaturistët dhe humoristët më të mirë të Europës”.

Një nga temat e tij ishin dhe kostumet shqiptare. Seria e skicave të tij nga Çamëria ishte jo vetëm me humor, por dhe me një satirë sociale. Dino ishte një nacionalist i moderuar, duke shpresur në negociatat dhe trajtimin e çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare. Ai ishte një shqiptar që e donte Shqipërinë, por dhe Greqinë. Ai donte që

Dino ishte një nacionalist i moderuar, duke shpresur në negociatat dhe trajtimin e çështjes shqiptare në arenën ndërkombëtare. Ai ishte një shqiptar që e donte Shqipërinë. Ai donte që atdheu i tij të bashkëjetonte në paqe me fqinjët e tij shekullorë. Megjithëse ishte bej në origjinë, nuk nguronte të satirizonte dhe bejlerët e Çamërisë.

Ö

jashtëzakonshëm nga puna…».Po cili ishte në fakt ky piktor i famshëm,

aq i njohur në Athinë dhe në Prevezë?Aliu (1891-1938) ishte më i madhi

në moshë nga vëllezërit Dino, ndërsa Abedini, më i vogli. Edhe ai ndoqi shtegtimin e familjes së tij nga Stambolli në Paris, pastaj sërish në Stamboll, Gjenevë, një kthim në Stamboll pas fitores së Ataturkut, nga ku Aliu do të largohej më vonë drejt Prevezës e Athinës, ku do të bënte karrierën e tij artistike dhe do të ndërtonte jetën e tij. Pasi studioi në Sorbonne të Parisit për shkencat politike,

Page 8: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 68

atdheu i tij të bashkëjetonte në paqe me fqinjët e tij shekullorë. Megjithëse ishte bej në origjinë, nuk nguronte të satirizonte dhe bejlerët e Çamërisë. Ali Dino tregoi në skicat e tij jetën e përditshme të shqiptarëve dhe të ballkanasve në përgjithësi, mjerimin dhe jetën social politike. Është i njohur cikli i tij Nostalgia of Arvanitis me një galeri të pafund personazhesh, që mbajnë gjurmët, koloritin dhe atmosferën e kohës. Humori i tij ishte shumë i hollë, çka e dëshmon dhe kritika e kohës. Ai ishte ndër më të pëlqyerit e revistave greke, aq sa në një shkrim, piktori i njohur grek F. Simitriadis shkruante se „Ali Dino ka diçka të ndryshme nga ne. Në punën e tij shfaqet njëkohësisht dhe natyra e tij si emigrant“.

Pol Nor, një shkrimtar i njohur francez i viteve 1930 dhe mik i afërt i tij e kujtonte me shumë dashuri këtë artist me një botë të madhe. “Zemra nuk harron kurrë dhe në zemrën time, Ali Dino ka një vend të ngrohtë. Ky artist i madh dhe me një shpirt të ri, kishte një talent të pakufishëm. Ishte një karikaturist me një penë të lehtë që jetoi në gazetarinë athinase të humorit, të cilës i shërbeu për shumë kohë. Ali Dino jetoi në të njëjtën kohë në shoqërinë e mjeshtërve të tjerë të karikaturës si Spahis, Kostanaqis, Sofo, Mavriolakis, Nuar Geivelis; Bezos, Nomikos, Fokos Dhimitriadhis, Korojanaqis, etj, që i zbavisnin lexuesit tanë për të çliruar energjitë e tyre në një kohë që mjetet e tjera të humorit si radio, televizioni, nuk ekzistonin ende. Vizatimet e tij botoheshin në në gazetat e kohës dhe më shpesh në Proia, ku ne bashkëpunonim dhe ku Aliu bënte vizatimet ndërsa unë vargjet. Ali Dino ka qenë gjithashtu dhe një nga drejtorët e përgjithshëm të Këshillit të Artit dhe të Letërsisë. Përveç gazetës Proia, ai bashkëpunoi dhe me revistat Satans, Flit si dhe Fanos e botuesit. Mori pjesë në ekspozitat kolektive e personale që u hapën në Sallën Parnosson dhe Galeria Stratigopulos. Fisnikëria e tij ishte e jashtëzakonshme dhe vizatimet e tij i trajtonin njerëzit në të njëjtën mënyrë si njerëzit e popullit ashtu dhe personalitetet e botës politike e sociale. Humori i tij e

zbukuronte vizatimin, madje e bënte të kënaqshëm dhe atë çka nuk ishte ashtu. Kështu, protagonistët e vizatimeve të tij shkonin të shikonin ekspozitat dhe ndalonin para figurave të tyre që paraqiteshin atje duke qëndruar me orë te tëra…»

Ali Dino i vizatoi me dashuri vallet greke e shqiptare, vallet‚‘çamikosʼ apo portrete atdhetarësh të mëdhenj, mes të cilëve Musa Demin nga Filati, një nga patriotët më të mëdhenj të Çamërisë në vitet 10-30-të të shekullit XX-të. Madje një seri karikaturash ai i bëri me figurën e të atit Rasih Dino nëpër rrugët dhe pazaret e qytetit. Mjaft të bukura janë padyshim portretet e njerëzve të familjes së tij, mes të cilëve dhe portrete që i kishte bërë Abedinit dhe që kanë një frymë shumë moderne për kohën e padyshim të pikturës së viteve 1910-1920 në Francë me të ashtuquajturën ‘Ecole de Parisʼ, e cila përmblidhte piktorë nga e gjithë bota, të cilët vinin të krijonin dhe të jetonin në Paris. Të tre vëllezërit ishin duarartë, por secili ishte origjinal në veprën e tij. Një mik i Aliut, Pavlos Palailogos, i cili kishte punuar me të, e kujtonte me nostalgji takimin e parë me Ali Dinon: “Mbërrita nga Stambolli. Ishte hera e parë në Athinë. Isha një reporter i panjohur dhe Ali Bej Dino ishte në apogjeun e vet artistik: karikaturist në Proia. Ku të gjeja një vend për ta takuar? Në rrugë dikush më tregoi: “Është ai që qesh e punon”. Pra ishte një personazh i njohur. Ishte aq i rëndësishëm, sa ishte gjë e madhe po të thoje “Isha mbrëmë për darkë në Averof me beun”. Pra emri i tij s’kishte nevojë për Ali dhe Dino nëse ju ishit një nga familjarët e tij. Të thoje se e njihje të jepte një lloj statusi social. Ai ishte i qeshur dhe i gëzuar… Kështu u bë ai takim në një kryqëzim me Ali Dinon, kur një koleg ma tregoi me gisht. Dhe një kujtim tjetër. Mbërrija nga një vend mysliman ku ndryshimi fetar mes grekëve dhe turqve dallohej shumë. Duke ditur se Dino bej ishte i njohur, pyesja veten se cila ishte ajo gjë e fuqishme dhe tërheqëse që ushtronte ky mysliman në Prevezë dhe që me sharmin e vet personal kishte ditur të bënte për vete Athinën si dhe Greqinë, duke u kthyer në një personazh social. Dhe e gjithë kjo ndodhte se ai ishte një artist karikaturist me një stil tejet origjinal. Sa më shumë i zbuloja krijimet e beut aq më shumë zgjatej distanca që na ndante. Ndoshta mund të kishte jetuar më shumë por sidoqoftë, emri i tij është tepër i nderuar sot dhe do doja ta tregoja takimin tim me të dashurin e Athinës…”

Ali Dino ishte një intelektual që jetonte me ngjarjet politike të kohës të cilat ishin tronditëse për shqiptarët e Greqisë. Deputet i Prevezës,2 ky kozmopolit, me finesën e kultivuar në Perëndim, spikati për një kohë të gjatë në peizazhin artistik ballkanas, siç e kujton angazhimin e tij edhe miku i Dinos Spiros Melas-Fortuno i gazetës athinase Proia: “Ali Dino kishte studjuar shkencat politike në Sorbonne. Kur u kthye në Athinë, ai iu kushtua talentit të tij edhe pse nuk donte t’i braktiste studimet e tij, e megjithatë ai iu kushtua talentit

të tij artistik, çka u bë shqetësimi i vetëm i tij. Por ai bëri gjithashtu disa përpjekje që të interesohej për politikën, ku u zgjodh dy herë si përfaqësues i Prevezës në Parlament, me partinë progresiste të Papanastasiu-t. Por ai ishte i pakënaqur, çka del dhe nga diskutimet e tij me Manolis Trëndafilis për shkak të gjendjes së tij në MP. Duke e ngacmuar, ai i thoshte: “Dije biri im se kur jam jashtë ministrisë, bëj diçka për popullin tim dhe vendlindjen, por kur jam këtu në këtë post, në këtë “kopësht të mbrojtur”, siç e quajnë, pyes veten se përse jam këtu…”.

Ali Dino ishte pra dhe një politikan i njohur, për të cilin nuk është folur ose është

folur shumë pak në studimet shqiptare. Pothuaj njëzet vjetët e fundit të tij ishin të mbushura me një veprimtari të madhe politike që tregon për një njeri me mjaft kurajo, po të kemi parasysh se jetonte në Prevezë dhe Athinë. Periudha e viteve 1923-1924 është për të mjaft intensive. Është koha kur krijohet Komisioni Mikst i Fuqive të Mëdha, i vendosur në Athinë për shkëmbimin e popullsisë ortodokse nga Turqia dhe muhamedane nga Greqia, në mënyrë respektive. Arkivat e dëshmojnë më së miri këtë periudhë të tensionuar dhe për politikën shqiptare të qeverive të Mit’hat Frashërit, Sulejman Delvinës apo Fan Nolit, të cilët u kërkuan Fuqive të Mëdha që në këto shkëmbime të mos përfshihej popullsia e Çamërisë, që ishte shqiptare, pavarësisht se nga feja ishte më shumë myslimane. Më 16 tetor 1923, nga Korfuzi, Ali Dino i drejtohej me një letër kryeministrit grek, ku ndër të tjera i pohonte: “Kam nderin t’ju drejtohem si ish deputet i Prevezës, në emër të dyzet mijë shqiptarëve, nënshtetas grekë të Epirit, pasi bashkatdhetarët e mi, autoktonë të Epirit, po ndjekin me agoni veprimet e qeverisë tuaj për shkëmbimin e popullsisë... Çamët duhet të gëzojnë të drejta politike e civile në atdheun tonë.” Ai i drejtohet dhe kryetarit të Komisionit Mikst, gjeneralit De Lara, që të mos i fusnin shqiptarët në këto protokolle, siç e përcaktonte me të drejtë dhe Protokolli i

Gjyshi im Abedin bej Dino dhe xhaxhamadhi im Vesel Dino, shkuan në Kostantinopojë si përfaqësues të çamëve, veshur me kostumin e tyre shqiptar të qëndisur në ar.

Ö

Hysen Dino

Ali Dino

Page 9: Zeri i Camerise 6

9Dhjetor 2015, Nr. 6

Lozanës, pasi “shqiptarët janë autoktonë dhe se ata duhet të kenë përfaqësuesit e tyre në Parlamentin grek”. Me nënshkrimin e Marrëveshjes së Lozanës mes Greqisë dhe Turqisë, nga 30 janari i vitit 1923 e deri në fund të vitit 1925, popullsia çame po pësonte shkeljen e vazhdueshme të të drejtave të saj dhe në letrën drejtuar De Lara-s, Ali Dino shprehte me forcë se “… shqetësimi i bashkatdhetarëve të mi po kalon në ankth për arsye të disa masave të marra ndaj tyre nga qeveria greke, masa shumë të rënda në kundërshtim me Konventën e Lozanës…” 3

Më 1924, ai i drejtohet kryetarit të ri të këtij komisioni, Karl Marius Widding, ku i vë theksin “për gjuhën dhe ndërgjegjen kombëtare shqiptare”, duke i përmendur “veprat e shumë personaliteteve, konsujve e studiuesve të huaj që kishin shkruar për çështjen shqiptare si Leake “Travels in northern Greece” (1835), Pouqueville “Voyage en Grèce” (1826-1827), “Historie de la régénération de la Grèce” (1824), Ami Boué “La Turquie de l’Europe” (1840), John Cam Hobhouse alias Lord Broughton “A journey through Albania” (1813), Boppe “L’Albanie et Napoléon” (1914) etj.

Në letrën e tij Aliu i referohet veprës së njohur të antropologut francez Eugène Pitard, si dhe traditave shqiptare, riteve të dasmave tek çamët, të gjakmarrjes apo të valleve, ku ata kërcejnë me pajisje luftarake

dhe hedhin pushkë, çka nuk ka lidhje me kulturën turke . “Tek shqiptarët nuk ekziston një ndërgjegje kombëtare turke”, - theksonte ai. “Duhet të kini parasysh, - theksonte Aliu, - pretendimet e drejta të një popullsie që të mos çrrënjoset nga atdheu i vet. Për këtë kërkojmë: - Që çamët të njihen sa më parë si një pakicë shqiptare; - Që çamëve të mos u mohohet e drejta e votës; - Që të formohet një zonë elektorale e posaçme për pakicat shqiptare në Epir që të përfaqësohen në Parlament njëlloj si pakicat turke në Thrakën Perëndimore dhe izraelitët në Selanik... ” Madje, duke i shkruar për traditat dhe kostumet shqiptare,

Në Preveza tashmë ka mbetur veçse vajza e tij e vetme, Safeti, e cila jeton në shtëpinë e tyre të vjetër, plot kujtime, fotografi, vizatime e tablo të Aliut, rrethuar me atmosferën e një kohe që nuk është shuar.

Ali Dino i kujton atij se “gjyshi im Abedin bej Dino dhe xhaxhamadhi im Vesel Dino, shkuan në Kostantinopojë si përfaqësues të çamëve, veshur me kostumin e tyre shqiptar të qëndisur në ar”.

I tillë ishte Ali Dino, kjo figurë jo shumë e njohur nga historiografia jonë dhe aq më pak nga ajo e historisë së artit, ky personalitet interesant i historisë dhe kulturës shqiptare të gjysmës së parë të shekullit XX-të. Studimet e tij për traditat dhe lashtësinë e kulturës shqiptare përbëjnë një referencë mbi botën e intelektualëve të njohur shqiptarë të kësaj periudhe. Gruaja e tij Alba Montini, ishte italiane nga brigjet dalmate dhe Aliu kishte vetëm një vajzë, Safetin, që kishte të njëjtin emër si nëna e tij. Fatkeqësisht ai vdiq i ri, në vitin 1938, në Athinë. Abedini do ta „pikëtakonte“ sërish vëllain e tij, vite më vonë, kur, më 1978, galeria „Silhogi“ e Athinës organizoni ekspozitën e përbashkët të dy vëllezërve piktorë. Greqia nderonte kështu mjeshtrit e mëdhenj të pikturës. Të gjithë të pranishmit që ishin atë ditë në këtë ekspozitë, zbuluan veprat e një artisti në dukje të harruar. Por vepra e vërtetë nuk mund të harrohet, shija artistike, finesa, kultura, gjuha e moderne e artit, siç do të kujtonte dhe miku i tij Pol Nor: „… Më kujtohet njëherë dita e parë e vitit 1932, apo 1933 ose ndoshta 1934. Ne bashkëpunonim atëherë me gazetën Proia për dhuratat e njerëzve politikë, pra dhurata e Vitit të Ri. Sigurisht, Ali Dino bëri karikaturat dhe unë

tekstet. Midis personazheve ishte dhe ajo e Jorgo Pezmazogen, një ekonomist e bankier si dhe vëllai i tij Stefanos, një nga themeluesit e Proia-s dhe njëkohësisht drejtor i saj. Por personazhi u konceptua në atë mënyrë saqë vetë protagonisti tha: «E dua aq shumë karikaturën time, sa çfarëdo të shkruaj Pol Nor, ajo s’do ta prishë përshtypjen e mirë te lexuesit». Në nëntor të vitit 1937 unë e lashë Greqinë për të shkuar në Paris, pas një problemi me qeverinë e Metaksasë. Më 1938 shkova në New York. Pikërisht atje më njoftuan se miku dhe shoku im kishte ikur nga kjo botë, por jo nga zemrat tona, as nga kujtimet tona”.

Në Preveza tashmë ka mbetur veçse vajza e tij e vetme, Safeti, e cila jeton në shtëpinë e tyre të vjetër, plot kujtime, fotografi, vizatime e tablo të Aliut, rrethuar me atmosferën e një kohe që nuk është shuar. Kur e mora në telefon nga Athina, i premtuam njëri-tjetrit që shumë shpejt do të takoheshim, për të fotografuar jo vetëm shtëpinë e Prevezës, por dhe për të më treguar vendet ku kishte jetuar e punuar i ati i saj në Athinë, redaksinë e gazetës, klubet e tij të dashura, shtëpinë, gjithçka që kishte të bënte me njeriun që ajo adhuronte aq shumë…

1Tekste të përkthyera nga anglishtja në frëngjisht nga Boris Dino. 2Ai u zgjodh deputet i Prevezës në vitin 1915 si pasojë e votave që i dhanë çamët që banonin atje.3“Dokumente për Çamërinë” 1912 - 1939, Tiranë 1999.

Më 22 shkurt 1913 një përfaqësi e krishterë e Paramithisë e kryesuar nga mitropoliti shkoi në

kampin e komandantit grek, në Nemicë, dhe i komunikoi vendimin e avancimit të forcave greke. Në mëngjesin e 22 shkurtit ato hynë në Paramithi, ndërkohë, kapiteni Muxuka kishte pushtuar Margëlliçin e Pargën. Forca të tjera greke të komanduara nga Trypogeogi hynë në Filat. Tërë hapesira çame midis rrjedhave të lumenjve Kalamas dhe Gliqi

Zhaneta SALIU

Pushtimi i Çamërisë nga forcat greke (1912-1913) deri në fund të shkurtit, më 1913 ishin pushtuar nga forcat greke.

Marrjen e Janinës dhe të kryeqendrave kryesore të Çamërisë e pasoi një valë krimesh, ekzekutimesh e terrori mbi popullsinë, veçanërisht mbi atë myslimane. Në tokat shqiptare të pushtuara ushtarakisht prej Greqisë kishte filluar “aksioni i greqizimit”, drejtimin e të cilit e kishte marrë Kristaq Zografi, guvernatori civil i Athinës dhe shefi i ardhshëm i rebelëve epiriotë në Gjirokastër. Diplomati austro-hungarez K. Buchberger, shkruante në vitin 1913-1914: “…lajmet mbi terrorizimin e popullsisë shqiptare në tokat e pushtuara po shtoheshin, mua më vinin gjithnjë e më shumë ankime. Në afërsi të Janinës u gjetën nëpër rrugë muhamedanë të vrarë, me sy të qitur - këto krime mizore i bënin andartët grekë. Në bazë të raporteve të mia Austro-Hungaria ndërmori hapa energjike pranë qeverisë greke në Athinë për të ndaluar këtë terror mizor. Por, pasi Athina dhe Janina bashkëpunojnë në këtë lodër të dyfishtë mjerisht mundi të arrihej vetëm pak.”

pjesëmarrës në ngjarjet si oficer i ushtrisë greke, detyrohet të pohojë kujtimet e hidhura që lanë mbi popullsinë shqiptare të Çamërisë bandat kretase të drejtuara nga Manos Montakas, Granicas etj.

Në vendet e pushtuara forcat ushtarake dhe andartët grekë ndoqën një propagandë të palëkundur dhe të vazhdueshme. Kjo propagandë nuk kërkonte sakrifica nga grekët për hir të helenizimit. Urrejtja greke së pari filloi me urrejtje fetare duke ndjekur, persekutuar e vrarë muhamedanët dhe pastaj u kthye në një urrejtje kombëtare kundër shqiptarëve. “Fituesit” kaluan në skena dramatike e krime të shëmtuara, qysh në muajin mars të vitit 1913 në Çamëri. Herberti, miku i shqiptarëve ishte një nga të huajt e parë që i demaskoi krimet greke e serbe në viset e pushtuara. Ai jep një listë të gjatë të emrave të shqiptarëve nga paria e Çamërisë që u masakruan, ata ishin: nga fshatrat Nikolicanj, Rrëzanj, Dramës, Grika, Petrovicë, Koriqan, Vratilë, Shënmërizë, Mininë, Njhor, e Skupicë (Paramithi). Planet djallëzore

Autorët e memorandumit denoncojnë vrasjen e 72 vetëve

të parisë së Çamërisë, që u masakruan në çastin e parë të

futjes së trupave greke në territorin e Çamërisë dhe përndjekjet e

patriotëve e luftëtarëve shqiptarë, që ishin shquar në betejat kundër turqve për një Shqipëri të pavarur

e të bashkuar, në përpjekjet e parreshtura për përhapjen e shkollës e të gjuhës shqipe.

Skena dhune dhe terrori kundër shqiptarëve në Çamëri u shënuan në qytetet dhe fshatrat e Paramithisë, Margëlliçit, Filatit, etj. Gjatë pushtimit grek u shkatërrua fshati Gardhiq me 300 shtëpi, u bë gërmadha Dragomi me 200 shtëpi, Petrovica me 75 shtëpi, Minina me 65 shtëpi. Në kazanë e Filatit u shkatërruan ndër të tjera, Ninati me 120 shtëpi, Markati dhe Janjari.

Autori grek F. Fessopoulos,

Page 10: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 610

Pamje nga Preveza, Çamëri

për shfarosjen e parisë çame u stisën më 21-22 mars 1913 në selinë peshkopale të Paramithisë, në të cilën morën pjesë komandanti ushtarak i vendit dhe krerët e krishterë të Paramithisë. Komandën ushtarake greke në atë kohë e drejtonte kapiteni Dimitriadi, ndërsa Peshkopata drejtohej nga mitropoliti Neofitis. Komandanti ushtarak dhe mitropoliti organizuan një mbledhje në mitropoli, ku ishin të ftuar disa nga paria e krishterë e rajonit: Vëllezërit Ringa nga Paramithia, Jorgos Pakos nga Gliqia, dhe Dhimitër Çilis nga Paramithia. Në atë mbledhje u ftua të merrte pjesë kapobanda i bandave greke, kretasi Delianaqi së bashku me Spiro Fotin nga Paramithia. Ata, nën drejtimin e mitropolitit dhe komandantit ushtarak të vendit, më 23 mars formuan një bandë për aksione shfarosëse të parisë myslimane të Çamërisë. Banda arriti të mblidhte 72 vetë nga paria e fshatrave siç e përmend dhe Aubrey Herbert, në veprën e tij “Ditar dhe letra 1904-1923”. Personat e mbledhur u masakruan në mënyrë barbare në luginat e thella të malit Selan (mal në verilindje të qytetit të Paramithisë). Në Çamëri filloi një valë e egër terrori, vetëm nga fshatrat myslimane të Filatit u izoluan në burgun e Janinës 34 vetë dhe nga qyteti i Filatit dhjetëra të tjerë, mes të cilëve dhe patrioti i shquar, Qamil Izeti, mësuesi i shkollës së parë shqipe në Filat më 1909. Arrestime të tjera pati dhe në

kazanë e Margëlliçit dhe të Gumenicës. Krahas përndjekjeve dhe

ekzekutimeve të individëve patriotë, ishin të shumta dhe ndëshkimet ndaj bashkësive të tjera çame. Ndërkohë popullsia e terrorizuar e fshatrave shqiptare në Çamëri u detyrua të braktisi vatrat e veta dhe të drejtohej në zonat e lira, një pjesë e familjeve çame arriti deri në ullishtat e Vlorës, ku gjeten strehë nën qiellin e hapur.

Veprime të ngjashme nga bandat greke u kryen dhe në fshatrat e tjera të Shqipërisë së Jugut. Herberti sjell të dhëna rrënqethëse të krimeve greke ndaj

shqiptarëve të pafajshëm: në Delvinë grekët kishin vrarë 72 njerëz, në Korçë kishin zhdukur dhjetëra vetë të parisë myslimane. Herberti krimet e grekëve në Çamëri dhe në Shqipërinë e Jugut i kishte publikuar në shtypin e huaj, sidomos në atë francez, në gazetën “Le Temps”, Paris, ku kishte pasqyruar masakrat greke në Kolonjë dhe Leskovik. Herberti në listën e gjatë të krimeve që kryenin grekërit në krahinat e Shqipërisë nuk lë pa përmendur dhe fshatin Kodër, afër Tepelenës, që u përdor si thertore. Komanda e trupave të rregullta greke sapo morën në zotërimin e vet fshatin Kodër, më 1914, ftuan të gjithë fshatarët, burra, gra e fëmijë të mblidheshin në kishën ortodokse. Pasi ishin mbledhur të gjithë, 230 veta gjithësej, oficerët grekë urdhëruan ushtarët të hapnin zjarr mbi ta me automatikë, i vranë të gjithë, shkruan Herberti, u prenë kokat dhe ua varën në mure. Gjenerali hollandez de Veer, sapo u njoftua shkoi vetë në atë fshat dhe pa me sytë e tij këtë mizori

të tmerrshme greke dhe bëri fotot e kësaj pamje të llahtarshme. Edhe në fshatin Hormovë, grekët masakruan 151 gra dhe 159 fëmijë.

Është e tepërt të thuhet se aksione të tilla shoqëroheshin edhe me grabitje të tufave të bagëtive, shpronësimi me dhunë i pronarëve shqiptarë në zonën e Çamërisë dhe kudo që kishin shkelur forcat greke. Pamjen e këtij terrori të vendosur nga forcat greke në trevat e poshtuara e jep në mënyrë të sintetizuar memorandumi i 7 qershorit 1913, që u hartua në burgun e Janinës nga një grup patriotësh shqiptarë të burgosur nga autoritetet greke të pushtimit. Memorandumi mban firmat e Stefan Theodhorit, çam ortodoks nga Paramithia, Pertef Vehbi Pasha, Haki Musai nga Filati dhe Mazar Dino nga Paramithia, dhe iu dorëzua konsullit austro-hungarez në Janinë K. Buchberger si dhe kolegut të tij italian. Autorët e memorandumit denoncojnë vrasjen e 72 vetëve të parisë së Çamërisë, që u masakruan në çastin e parë të futjes së trupave greke në territorin e Çamërisë dhe përndjekjet e patriotëve e luftëtarëve shqiptarë, që ishin shquar në betejat kundër turqve për një Shqipëri të pavarur e të bashkuar, në përpjekjet e parreshtura për përhapjen e shkollës e të gjuhës shqipe, etj. Ushtarët grekë dhunojnë e plaçkitin çdo ditë shtëpitë e çamëve, duke i detyruar këta të fundit të marrin arratinë. Autoritetet greke përpiqen të zhdukin çdo ndjenjë e gjurmë shqiptare në këto treva, duke ndaluar me dhunë përdorimin e gjuhës shqipe, mbajtjen e qelesheve karakteristike shqiptare, duke prishur xhamitë e duke i kthyer ato në stalla e magazina. Myslimanët kërcënohen dhe detyrohen të ndërrojnë fenë e të bëhen ortodoksë. Për më tepër ata urdhërohen të marrin pjesë në mitingjet e organizuara nga autoritetet greke të pushtimit ku hartohen memorandume e promemorie për Fuqitë e Mëdha sikur këto vende janë “greke” etj.

Kur u futën trupat greke në fshatrat

e Çamërisë kujdesi i parë i Athinës ishte ngritja menjëhershme e një administrate greke me karakter të hapur shtypës. Në krye të prefektuave të Çamërisë që vareshin nga administrata e përgjithshme me qendër në Athinë, u vunë komisarë adminsitrativë ushtarakë që ishin punonjës të Ministrisë së Brendshme.

Nga Çamëria në këtë kohë vinin lajme tronditëse. Athina kishte urdhëruar të pengoheshin me çdo kusht çfarëdo kontaktesh të përfaqësuesve të Çamërisë me konsullatat e huaja në Janinë, Prevezë e Korfuz. Çamëve myslimanë u ndaloheshin mbledhjet e tubimet si dhe qarkullimi jashtë juridiksionit të fshatit apo qytetit të tyre. Në këtë mënyrë Athina kërkonte që politika e saj shtypëse dhe asgjesuese ndaj popullsisë shqiptare të mos kishte asnjë jehonë në opinonin e jashtëm.

Në këto rrethana terrori të egër patriotët çamë e të tjerë filluan të shkonin në Manastir, në Vlorë, Durrës e në Shkodër për t’i njoftuar përfaqësuesit e Fuqive të Mëdha e për të ngritur opinionin ndërkombëtarë për dramën çame. Kështu për shembull Alush Taka nga paria e Konsipolit, u nis për në Shkodër, për të hyrë në kontakte me konsullatat e huaja dhe për t’i bërë të njohur atyre gjendjen e rëndë të minoritetit shqiptarë nën sundimin e Greqisë.

Një tjetër atdhetar çam nga paria e Filatit erdhi në Sarandë dhe prej andej shkoi në konsullatën austro-hungareze në Korfuz, ku bëri të njohur konsullatës austro-hungareze skenat e masakrave të dhunshme e presionet që ushtroheshin nga grekët mbi popullsinë shqiptare në Çamëri. Ai i kërkoi konsullatës austro-hungareze në Korfuz mbështetjen e qeverisë së Vjenës, po për fat të keq rrethet patriotike të Çamërisë mbetën pa asnjë përgjigje.

Greqia, megjithëse i njohu shqiptarët e Çamërisë si minoritet, nuk u respektoi asnjë të drejtë, asnjë liri qytetare, por në mënyrë sistematike i dhunoi dhe i persekutoi ata derisa më në fund, në mbarim të Luftës së Dytë Botërore 1944-1945 i shpërnguli me dhunë nga trojet e tyre. Problemi çam edhe sot e kësaj dite nuk ka gjetur një zgjidhje të drejtë nga Fuqitë e Mëdha.

Çështja çame kërkon zgjidhje si ajo e zgjidhjes që fitoi Kosova. Për të patur qetësi në Ballkan e për të ndërtuar marrëdhënie korrekte miqësore midis Shqipërisë dhe fqinjes të saj jugore duhet zgjidhur çështja çame.

EDHE GURËT NËN LUMË PIKOJNË GJAK

FATMIR TERZIU

Ende gurgullimat e Lumit të Fëmijëve janë veshëve të botësLumit Kalamai, që u shndërrua në lumë lotëshLumit që i rrijnë qindra krenari kurorëgjelbërta sipër kokësLumi që ende ka nder nurin e moçëm rrethues e joshës.

Lumi Kalamai, ka mbetur dëshmitar i zjarrtë...Ai është i zgjuar, kurrë nuk fle lumiMban strukur historinë e popullit KryelartëNë çdo kthenajë e në çdo sjellnajë që koha i pruni.

Ca njolla gjaku kur nuk u fshinë nën lumëSi tufa lulëkuqesh përflaken ditënDhe kur tërë Çamëria është disi në gjumëAta ngrenë kokat të lëshojnë dritën.

Një këngë Çame ka kohë që s’pushonAty anës lumit durimtar, Lumit KalamaiKa kohë që mijëra zemra mallkojnë‘Djallin’ që nga vatra shekullore i largoi.

Dhe kënga pastaj oshëtin Gjirit të PrevezësMaleve krenare gri e flokëthinjurDeri sa nata lëshon kthetrat e së zezësDhe drita është gati duke ikur.

Refren i një kohe të gjatëKjo këngë e Lumit plakQë dirigjohet me ditë e me natëAty ku edhe gurët nën lumë pikojnë gjak…

Çështja çame kërkon zgjidhje si ajo e zgjidhjes që fitoi Kosova. Për

të patur qetësi në Ballkan e për të ndërtuar marrëdhënie korrekte

miqësore midis Shqipërisë dhe fqinjes të saj jugore duhet

zgjidhur çështja çame. 

Page 11: Zeri i Camerise 6

11Dhjetor 2015, Nr. 6

Vjersha Përshpirt’ i abeceve u botua për herë të parë në nr. 110 të 1 janar 1909 te gazeta Kombi që ishte

themeluar nga Sotir Peci e drejtohej nga Fan S. Noli. Vjersha është nënshkruar me pseudonimin Nirvana. Me këtë pseudonim Noli ka përkthyer nga gjermanishtja një fragment nga vepra Ashtu foli Zarathustra të botuar në revistën Albania, XII, 1909, nr. 1, f. 11.

Vjersha satirike Përshpirt’ i abeceve i kushtohet Kongresit të Manastirit. Me sarkazëm dhe ironi Noli i vë në lojë pjesëmarrësit e Kongresit, të cilët nuk arritën të mirreshin vesh për të vendosur një alfabet të vetëm të gjuhës shqipe. Në të vërtetë Noli, në prag të Kongresit të Manastirit, më 2 nëntor 1908 në shkrimin “Dyke qarë dhe dyke qeshur” njoftimin për mbajtjen e Kongresit të Manastirit e jep me ton ironik duke thënë: “Atje do të mblidhen tërë yjt’ e Shqipërisë së sotme dhe do t’i apin një funt kësaj çështjeje me kaqë rëndësië. Atje tërë abet’ e shëntërura do të mblidhen ta lindin një abeë të perëndishme. Oratorët po qërojnë grykën, viershëtorët po ngrehin pëndën, dhe Shqipëtarët të gjithë presin pa marrë frymë. Tërë Evropa i ka syt’ e saj në Manastir edhe ministorët e punëve të jashtme të Fuqive të mëdha s’flenë nga meraku”.

Në Kongres të Manastirit nuk do të marrin pjesë pikërisht ata që kishin shumë më tepër merita e njohuri se shumë nga ata që morën pjesë. Faik Konica u ftua me vonesë, Fan S. Noli dërgoi Sotir Pecin, Andon Zako Çajupi, Asdreni, Zef Skiroi, Gjergj Pekmezi, Milo Duçi, Visar Dodani, dr. Haritoja (kujdestar i fjalorit të Kristoforidhit), Shtjefën Gjeçovi, Gaspër Jakova-Merturi, Ndoc Nikaj, Pashko Bardhi, Aleksandër Xhuvani ndoshta nuk u ftuan fare.

Faik Konica i zëmëruar dhe i lënduar shpirtërisht e quajti Kongresin e Manastirit “punë çobanësh”, sepse në Manastir u vendos që shqipja të shkruhet me dy alfabete. Ai ironizoi duke propozuar një alfabet të tretë: shqipja mund te shkruhet edhe me shkronja greke. I vetëdijshëm se në Greqi jetojnë një milion shqiptarë dhe këto njerëz, vëllezër tanë nga gjuha dhe nga gjaku, duan të mësojnë shqipen në qoftë se librat shtypen me alfabet grek. Se alfabetin grek për të shkruar shqipen e kanë përdorur albanologët Xylanderi, Reinholdi, Hahni, Beloewi dhe është përdorur nga Nilo Catalano, Nikollë Keta, Dhimitër Kamarda, Thimi Mitko, Anastas Kullurioti etj. Faik Konica duke qenë gjuhëtar i parë shqiptar (ka mbaruar studimet për filologji romane) thotë se shqipja mund të shkruhet fort bukur me

Shënime:¹ Është fjala për Pjetër Bogdanin (1630-1689) autorin e librit monumental Cunues Prophetarum (Çeta e profetëve) botuar në Padovë më 1685.² Faik Konica (1876-1942) e përkrahu alfabetin e shoqërisë “Bashkimi” kur prej saj u ndanë vëllezërit Ndre e Lazër Mjedja dhe themeluan shoqërinë “Agimi” dhe bënë një alfabet të tyre. Edhe pse alfabeti që kishte përdorur Konica në revistën “Albania” më 1897 i shëmbëllen, me ndonjë ndryshim të vogël, alfabetit të sotëm. ³Fehim Zavalani (1859-1935) kryetar i organizimit të Kongresit të Manastirit, përfaqësues i shqiptarëve të kolonisë së Egjiptit, redaktor i gazetës “Bashkimi i kombit” që botohej në Manastir.4Gjergj Qirjazi (1868-1912) një nga themeluesit e Shtypshkronjës dhe gazetës “Bashkimi i kombit”, bashkautor i vëllimit “Këngë të shenjtërura” dhe një nga përhapësit e protestantizmit në Shqipëri.5Gjergj Fishta (1871-1940) përfaqësues i shoqërisë Bashkimi në Manastir, kryetar i komisionit që hartoi alfabetin e sotëm. Gjergj Fishta është quajtur Homeri i Shqypnis dhe ai ishte kandidati i parë për Çmimin Nobel për Letërsi.6Sotir Peci (1873-1932) përfaqësuesi i shqiptarëve të Amerikës dhe të Rumanisë në Kongresin e Manastirit, themeluesi dhe botuesi i gazetës së parë shqiptare në Amerikë “Kombi” (1906) që dilte në Boston.

Një vjershë e panjohur e Nolit “Përshpirt’ i abeceve”

Përshpirt’ i abeceve

Shumë kishim, dy na le,Falna edhe një për be!Dhe në qoftë se mê s’ ke,Xhenqis-han Tartar-zade,Ka dobare ylefe?...

Shqiptar-zade Osmanlliu.

O kongres, kongres i shkretëÇ’ na i bëre abecetë?Kishim nëntë qint e tetëDhe s’ na le asnonj’a dhietë!

O kongres, kongres jezitiÇ’ t’u pandeh Abe-HamitiDhe u hodhe si petritiDhe i çore si evgjiti?

O konges’ i abecesë,Ç’ na e bëre me t’ pabesë!Kongresisti kur të vdesë,Perëndi, mos i falç ndjesë!

Qan aben’ e tij Bogdani¹Të «Bashkimit» Londoniani.²Vajton Shkodra dhe ElbasaniM’ qaf’ i paç, or Zavalani!³

Dhe ti Gjergji Protestani4

Dhe ti Fishtë Françeskani5

Dhe ti Peci Amerikani6

Kokën lafshi ne katrani!

Na i therrtë abecetë,Kasapllarë thump-përpjetë,U gjykofshi tatëpjetëMë këtë dhe m’atë jetë!

Pra nigjo, bre Gjerq Fisht’ Atë, Edhe epna një uratëNeve jemi demokratë!Dy tiranë pse na latë?

Dhe lirin’ e vietër vratëMe filologji dhe shpatë,Faqe-zes aristokratë,Oligarkë dy-rokratë?

Na i ngritnë dhe vajtojmëSi Maria dhe kërkojmëTrupn’ e tyre t’a shëkojmëDhe me vaje t’a mbulojmë.

Dhe një Dit’ të Gjith’ AbeveTë kremtojmë gjithë neve!O kongres ç’na ngashëreve,Shpirtin, zemrën ç’na e theve!

Hiq, or Çeço, hiq një valleTë harrojmë këto halleShpirtin mbushna-e me malleRreth e rotull një mësalle.

Sevdai KASTRATI

alfabet grek duke i përdorur shkronjat arkaike (të greqishtes së vjetër) për tingujt që na mungojnë. Në përfundim Konica thotë se alfabeti grek s’është monopoli i grekëve, e kemi trashëgim

të përbashkët: është alfabet i përdorur në qeverinë e mbretit Pirro.

Po ndryshe mendonte gjuhëtari i madh danez Holger Pedersen (1867-1953), profesor i Unversitetit të Kopenhagës:

“gjer më sot sot ishin në Shqipëri dy alfabete fare të kundërt dhe të larguar (alfabeti i Stambollit dhe alfabeti i “Bashkimit” - i lë me një anë gjithë alfabetet e tjera), këtej e tutje do të jenë dy alfabete paralele, dhe kjo ndryshon fort pak nga një alfabet i vetëm. Ky është një përparim i madh për të cilin duhet uruar kombi shqiptar”.

Edhe pas Kongresit të Manastirit lufta e abeceve vazhdon. Më 1910 katër alfabete ishin në përdorim: njëri greqisht, tjetri greko-latin me shenja diakritike (që të dy ishin alfabete të Kristoforidhit) i treti alfabeti i sotëm dhe i katërti alfabeti i Stambollit (një përshesh greko-latin që s’shikohet dot me sy - kështu e quante gazeta The Sun e New York-ut më 14 mars 1910). Nga 12 gazeta dhe revista që botoheshin, alfabeti i përzier përdorej tërisht vetëm nga 4.

Po në këtë kohë, për fat të keq, ca shqiptarë (në mesin e tyre qe edhe një zonjë) të ndikuar nga vendi ku janë rritur, në Turqi, me vetëdije anadollake e përhapën në masë të vogël që shqipja mund të shkruhet edhe me shkronja arabe. Ata mund të jenë ndikuar nga karamanalisët që gjuhë amtare kishin turqishten, i takonin fesë ortodokse dhe përdornin alfabetin grek. Një gjë e veçantë është se alfabeti i shqipes me shkronja arabe që ishte bërë mollë e grindjes për bashkimin e shqiptarëve u braktis shpejt e përfundimisht pa lënë asnjë gjurmë. Edhe pas Kongresit të Manastirit alfabeti me shkronja turko-arabe është përdorur nga ana e klerit mysliman në disa raste të rralla e të veçuara në Kosovë deri më 1947.

Librat e fundit që u shtypën me Alfabetin e Stambollit në Sofje, në mos gaboj, janë të 1915, kurse alfabeti i shqipes me shkronja greke përdoret edhe sot e kësaj dite tek arbërorët e Greqisë, sigurisht arsyet kulturore dhe politike e përligjin këtë zgjidhje.

Ndërtesa ku është mbajtur Kongresi i Manastirit

Page 12: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 612

Nulla dies sine Chameria

GREQISHTJA NUK FLITET GREEK NOT SPOKEN

Më 28 qershor dhe më 24 korrik në dokumentarin “Rrënjët, faqja tjetër

e emigrimit” të RAI 3 Sonila Alushi e bëri të njohur për herë të parë në këtë televizion tragjedinë çame me tri akte: shpërngulje, shfarosje dhe shpronësim

Ajo ka lindur në Tiranë më 1979, por rrënjët e Sonilës janë në Çamëri, në atë vend të bukur, një nga gurët më të çmuar të kurorës së Shqipërisë, aty ku kanë

lindur e janë rritur të katër gjyshërit e saj. Sonila Alushi u ndalua nga polici grek (polic me prejardhje nga Karamani apo Deti i Zi) në Margëlliç dhe iu desh që të përgjigjet në pytësorin e pakuptimtë.

Greqia vazhdon të bëjë padrejtësi të mëdha ndaj çamëve, ata ndalohen të shikojnë shtëpitë dhe mallin e tyre. Ajo në vend që t’i shërojë këto plagë i hapën edhe më tepër.

RAI 3 në shtëpinë e gjyshit të Sonila Alushit në Margëlliç

RAI 3 në Çamëri

Gjendje e pazakontë e çështjeve në afërsi të Athinës

Peculiar Condition of Affairs Near AthensA very cuious occurrence is reported

from a village only twelve miles away from Athens, writes a correspondent. A schoolmistress who was recently appointed to the village of Shalësi, on assuming her duties, discovered that her pupils could not understand a single word of Greek, which was also a foreign language to their parents. The one language they spoke was Albanian. She immediately telegraphed how matters stood to the ministry, who sent an interpreter to her rescue. It is a common thing for the villagers of the Greek mainland to employ Albanian as their chief language, but this is the first and only instance where the Greek language is not spoken or understood at all in a place so near the capital.

The Journal Junior, Minneafolis, Minnesota, Saturday, Aug. 31, 1901

Një korrespondent njofton me kurreshtie të madhe nga një

fshat i cili është larg nga Athina vetëm 12 milje (19 km) se: një mësuese e caktuar që të jepte mësim në fshatin Shalës gjatë marrjes së detyrës zbuloi se nxënësit e saj nuk kuptonin ndonjë fjalë të gjuhës greke, e cila njëkohësisht ishte edhe gjuhë e huaj për prindërit e tyre. Të vetmen gjuhë që ata flisnin ishte gjuha shqipe. Ajo menjëherë

i telegrafoi ministrisë njoftimin se si qëndronte puna dhe ministria i dërgoi një përkthyes që ta ndihmonte atë. Është dukuri e zakonshme që fshatarët e Greqisë kontinentale të përdorin shqipen si gjuhë të tyre të parë. Mirëpo ky qe rasti i parë dhe i vetmi ku gjuha greke nuk flitej dhe as kuptohej nga një vend fare afër kryeqytetit.

Përkthyer nga Burim Bardhari

Arbërorët e Shalësit sot

Shtëpia e gjyshit të Sonila Alushit në Margëlliç

Pamje nga polici civil grek në Margëlliç

Më 29 shtator 2015 me nismën e Democratic Foundation of Chameria u themelua në Holandë Këshilli Ndërkombëtar i Çamërisë, i përbërë

nga 50 anëtarë që përfaqësojnë pjesëmarrës nga Shtetet e Bashkura të Amerikës, Gjermanisë, Shqipërisë, Francës, Kosovës, Maqedonisë, Italisë, Belgjikës dhe Luksemburgut. Kryetar i KNÇ-së u zgjodh Festim Lato, kurse Sekretar i Përgjithshëm Lisen Bashkurti.

Strategjia e Këshillit Ndërkombëtar të Çamërisë është për ta bërë të njohur çështjen çame në arenën ndërkombëtare. E para: Njohja e gjenocidit dhe krimeve kundër njerëzimit, të bëra nga qeveria greke nga 1913 deri 1944 kundër popullsisë shqiptare të Çamërisë. E dyta: Njohja e të drejtës së riatdhesimit të popullsisë çame në vendin e vet. E treta: Njohja e të drejtave të pakicës etnike çame në Greqi, si dhe të drejtat e njeriut për secilin. Dhe e fundit: Njohja e rikthimit të pronave civile të çdo njërit, si dhe pronat publike e fetare të shqiptarëve të Çamërisë.

ENKEL DEMI: Unë kam qenë këto kohë disa herë në Çamëri. Të gjithë atje flasin lirshëm shqip, burra, gra, të rinj, pleq. Përse nuk ka një agjendë zyrtare për arsimimin e çamëvë ortodoksë?

SHPËTIM IDRIZI: Kthehemi pak në histori, sepse pa të nuk mundim dot. Në 1929 Mbreti Zog kërkonte që çamët ortodoksë dhe myslimanë të merrnin statusin e minoritetit dhe të hapeshin shkolla. Sot, ka një rezolutë për çështjen çame, sot ka një program për këtë çështje, por ka rezistencë të hapur nga pala greke.

Ne e dimë shumë mirë që atje flitet gjuha shqipe me dialektin çam në masë. Tani kanë nisur ta flasin më hapur.

Po të them diçka. Im bir s’ka dy javë që shkoi në Çamëri së bashku me profesorin e tij amerikan. Atje me tha se fliste shqip me banorët, të cilët e kishin shtyrë të shkonte në Margëllëç nga është origjina e shtëpisë sime. Në një farë mënyre im bir u vendos në komunikim me stërgjyshërit.

Ne do të shtyjmë strukturat shtetërore që kur të vijnë këtu përfaqësues të shtetit grek, qeveria të bëjë hapa konkretë.

Këshilli Ndërkombëtar i Çamërisë

Çamët e krishterë tani kanë nisur të flasin hapur

Çamëria nuk është vetëm çështje pronashALBIN KURTI: Në Çamëri është kryer gjenocid, pra nuk është vetëm çështje

pronash. Nuk është çështje vetëm e të drejtave të njeriut atje, por është kryer gjenocid, aty duhet të bëhet betejë e madhe politike, që ndërkombëtarisht të pranohet ai gjenocid dhe gjenocidi më pas në mënyrë automatike lidhet me të drejtën për vetëvendosje.

Page 13: Zeri i Camerise 6

13Dhjetor 2015, Nr. 6

Introduction

One of the most signal features of addressing the past and gleaning

historical truth is the urge to recognize and establish the legitimate search for justice for historically aggrieved and oppressed groups. Examinations of the past are often fraught with the perennially controversial nature of historical claims, as well as debates surrounding the roles of different actors in committing, representing and sometimes atoning for the historic wrongs. The daunting

International Forums Wherethe Cham Issue Can Be Litigated

Rudina JASINI

task of unveiling the truth, however, demands that we focus our inquiry primarily on documented records so as better to understand the past. Many aspects of the history of the Albanian Chams have been little known or greatly misrepresented, thanks to a multitude of measures and enactments adopted within Greece. The decades since the dreadful events of the Second World War have prompted among the Chams much soul-searching and a struggle for awareness.

This study attempts to shed light on both the history and the tragic events that have befallen the Cham community as well as to bring into sharper focus the need to acknowledge past wrongs. It offers a general analysis of the legal tools as well as potential platforms to establish where the Cham issue can be litigated. The ideas presented here are my personal views and do not represent the opinion of any particular institution. They are based on my general knowledge of international law, with the

aim to evaluate how international law can be applied in cases of expulsion, murder, expropriation, revocation of the citizenship of the Albanian population of the region of Chameria, which was forcibly expelled by Greece in the period between 1913 and 1945

This presentation covers two main aspects, namely:

A summary of the historical and legal framework of what happened to the civil, political, economic as well

as socio- cultural rights of the Cham population from 1913 until today.

An analysis of the legal and procedural matters as well as potential forums where the Cham issue can be litigated.

A long period of time has passed since the Cham community, then the Albanian ethnic minority in Greece, was subjected to the plans of assimilation and expulsion from the territory of their ancestors by the Greek governments that followed each other from 1915 until 1950, and which all pursued a strategy that had in common elements similar to ethnic cleansing. It is important that we focus first on the historical framework, as this is closely linked with the legal dimensions of this case.

Historical and Legal framework

Following the Balkan wars, and the border demarcation of

the independent Albanian

The view of Paramithia, Chameria.

Following the Balkan wars, and the border demarcation of the independent Albanian state by

the Conference of Ambassadors in London in 1913, the region of Chameria, which lies along the eastern coast of the Ionian Sea between Butrint and Bistrica to

Preveza Bay, was annexed by Greece. Ö

Page 14: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 614

state by the Conference of Ambassadors in London in 1913, the region of Chameria, which lies along the eastern coast of the Ionian sea between Butrint and Bistrica to Preveza Bay, was annexed by Greece. This historical moment was characterized by the beginning of continuous pressure; a systematic policy by the Greek state and other ultranationalist forces to denationalize and ethnically cleanse this territory. For that purpose, all sorts of measures were used, starting with the imposition of heavy taxes, seizure of land, exclusion of the population from participation in public administration, forced interruption of education in the mother tongue, including within elementary schools, murder, imprisonments, violent punishment, and worst of all, the commitment of massacres. During the First World War different waves of ethnic cleansing took place. They were further intensified by the Treaty of Lausanne of 1923, the result of which was the exchange of the population between Turkey and Greece, extending this way its consequences on the Albanian Cham ethnic minority, which for the purposes of this exchange was considered Turkish. Furthermore, 1944 denoted the culmination of this ethnic cleansing where the Muslim population of the Albanian ethnicity, the so-called Cham were subjected to inhumane massacres, where over 3000 individuals were estimated to have been killed, among them elderly, women and children. As a consequence, the remaining Cham population, of approximately 30,000 were expelled on the basis of purported “collaboration with Italians and Germans”, which to this very day remains unsubstantiated. A considerable number of individuals lost their lives as a result of starvation and suffering during the march toward Albania. All this activity brought the dissolution of every aspect of the social fabric of this community, making it a subject of acts known as violations of the principles and norms of international law.

More specifically, this activity brought the following:

1) Denial of the right to life and physical freedoms of the Cham community, which included internment in 1940, massive murder in 1944 and 1945 as well as the forced expulsion in June 1945 of approximately 30,000 Cham from their homes. There exists an irrefutable archive that sheds light on the acts committed against the Cham community, against any efforts of denial. More concretely, in the archives of the Albanian Ministry of Foreign Affairs, there exist reports that refer to the activity exercised against this community by Greek troops. Specifically, they refer to the massacre in the city of Paramthia that

took place on 27 January 1944, where it is mentioned that that Friday about 2,500 Zervist forces entered the city of Paramthia with the aim to use violence against the population of this city, which resulted in the killing and oppression of a considerable number of the civilian population. A day later, inhabitants of the villages of Dragomi, Kamin, Karbunar of the district of Paramithia were massacred and about 600 men, 150 women and minors are estimated to have been killed. Another document in this file is concerned with the massacre that has occurred in the city of Filati and surrounding villages in August 1944, during which time the innocent population was subjected to horrendous acts committed by Zervist troops. About 300 individuals from the region of Paramthia and Filati are thought to have been imprisoned and tortured. About 250 women were estimated to have been kidnapped and physically violated by the Greek troops. January 1945 denoted the massive expulsion of the remaining Cham population.

2) Denial of economic rights, the confiscation of properties and various expropriations were carried out on the basis of the agrarian reforms from 1923 until 1940, which were followed by other laws adopted in 1950-1960. These legal acts attempted to erase in the context of the Greek legislative framework every right of ownership of the Cham community. The Greek legislative authorities have approved from 1945 and onwards a legal framework on the basis of which they have expropriated Chams “permanently”. From a legal standpoint, the existence of the so-

called “law of war” between Greece and Albania, which according to the official communiqués, continues to be in force in Greece, has served as a tool to achieve Greece’s objective to transfer the asset ownership of the Cham community in Greece.

3) Denial of political rights, political representation at all levels of the government, prohibition of the use of language, symbols, including above all the removal of Greek citizenship, finalized with the legal acts of 1948, which legalized the collective removal of Greek citizenship from all Chams expelled from 1944-1945. Documents archived from the war period shed light on these discriminatory acts, which directly contradicts the principles of international law. More specifically, document No 59 issued on 11 October 1938 by the head of Thesprotia Prefecture expressly states that: “I have observed that the Greek language has not been used in the offices of the commune, government and public spaces. It is sad as this act is an offence to the eternal Greek language…” On the basis of this document, all members of the Cham community were ordered to speak the Greek language both in public and private life, in bars, markets as well as public offices.

4) Denial of social and cultural rights, more specifically the elimination of the national identity, monuments and rich Cham folklore. All these denials reflect on the elements known today as elements that are in contradiction with principles of international law. Documents gathered from the Archives of the League of Nations in Geneva and

New York as well as the documents of the British Mission from 1913-1960 obtained in the British Archives have an irreplaceable documentary value. Altogether they shed light on all the phases of the ethnic cleansing, forced expulsion of the Cham population from their homes. These documents play a very important role at least on four dimensions: first they represent an archive on the history of the Cham community in Greece as well as the tragedy that has befallen this community. Second, since many of these documents are already public they play an important role in raising national and international awareness of this cause, which is very little or not at all known on international levels. Third, they constitute a potential base from where the Cham issue can be pursued before a national as well as international tribunal or forum. Fourth and arguably most importantly, this archive clearly demonstrates the violations of human rights as well as injustices against the Cham community including the evidence on expropriation and removal of the ownership rights of this community.

The development of International Law and the Cham Issue

Prior to analysing the international forums wherein the Cham conflict

may be considered, it is important to address the dimension of international norms and the growing sensibility of the international community opposed to the violation of basic human rights. Every society, whatever its size, be that small or large, functions on the basis of a framework of principles.

Ö

Cham refugees in Kavaja, 1945. (Photo: Ristani)

Page 15: Zeri i Camerise 6

15Dhjetor 2015, Nr. 6

Legal and illegal acts are entirely reflected on the consciousness of the community. The law and the rights are elements sustaining the members of this community attached with the recognised and accepted standards and values. This system of law consists of a number of norms regulating the behaviour and reflects the thoughts and concerns of a society in which this law is recognised and functions.

Such a body of law, such a group of norms is also reflected in international law; however, the essential distinguishing characteristic is that the principal subject of this body of law is the state rather than individual as in generic legal systems. It is important to understand the inherent and overt differences between exercising a right within a state and the rights regulating relations between states, international organisations and, in specific circumstances, between individuals as subjects of international law. It is precisely the distinctive nature of international law that often provides a subject of debate. It is the unique values of this law that guide the core standards according to which states operate. Undoubtedly, either party in conflict raises legal objections. In the body of international law, no independent and omnipotent institution able to determine and render the final verdict for every conflict in the world exists. Moreover, in international law a unified body of sanctions does not exist either. Within the analysis of this law and the obligations that a state or a community has towards another state or community, detailed examination should inform whether states or individuals representing the state operate in accordance with the standards of international law. The dimension of this law takes greater proportions and becomes more palpable when this system of law is overtly violated.

In light of the judicial processes of the Nuremberg and Tokyo Trials that followed upon the Second World War, the General Assembly of the United Nations first recognized the need to establish an international tribunal in response to the crimes that had happened. The 20th century was characterized by a large number of crimes against humanity, war crimes and genocide. It was precisely the nature and magnitude of these offences that would act as a catalyst for the creation of a legal mechanism for bringing to justice those subjects, individuals or countries involved in committing crimes such as genocide, ethnic cleansing, war crimes against civilians, women and children, therefore instigating prosecutions and bringing to justice, those who are in positions of power. In response to the tragic events that occurred in Rwanda and the former Yugoslavia in the 1990s, the Security Council of the

United Nations exercised its authority in establishing relevant tribunals for bringing to justice the individuals involved in criminal acts. This was followed by the establishment of the Special Court for Sierra Leone, Ad-hoc Court for East Timor, and finally the establishment of the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia, to try the most responsible individuals for the crimes that happened here 30 years ago during the Khmer Rouge regime. This further illustrates the growing interest and sensibility of the international community regarding the injustices committed, and once again reinforces the idea that what until yesterday was considered a taboo topic is now entirely possible and that nobody, whether state or individual cannot in principle escape justice. However, given that the mandates of these tribunals are of a temporary nature, it was considered necessary for an international criminal court, independent and permanent as established in 2002, and headquartered in The Hague, to bring to justice those individuals responsible for the gravest crimes in the world: mass killings, ethnic cleansing and genocide.

The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY), established in 1993, has irreversibly changed international humanitarian law and has since given voice to the horrors seen and experienced by victims. This tribunal is the first international court for war crimes established by the United Nations Organization (UNO) since the founding of the Nuremberg and Tokyo tribunals. The primary

aim of this court and other hybrid courts and permanent international criminal judges is to try individuals who bear the highest responsibility for cruel acts such as murder, torture, rape, enslavement, destruction of property and other crimes.

But what happens during the judicial proceedings at this level?

Guiding through decisions on genocide, war crimes and crimes against humanity, these processes prove that high positions can no longer defend an individual from prosecution. International law has already proven that those who bear the greatest responsibility for atrocities must be held accountable and that guilt must be individualized to avoid the label of “collective responsibility” of different communities. These Tribunals have laid the foundations of approved standards for conflict resolution and post

conflict development across the globe, and specifically the leaders suspected of atrocious crimes will face justice.

How does this development of international human and criminal law reflect upon the Cham issue?

In the absence of a diplomatic front addressing the issue, which would require as a prerequisite a serious political commitment of the Albanian and the Greek governments, the only viable option for this issue is to be considered within the framework of international legal forums.

In legal terms, three points are of importance, on the basis of which a variety of

platforms can be developed in pursuing this issue from a legal perspective:

1) The recognition of injustice. In every post-conflict situation, which follows serious violations of fundamental human rights and crimes against humanity, it is essential to demand the recognition of the committed injustices. This element, in my opinion, constitutes the origin of any possible legal analysis of this issue. If this issue is to be addressed by the International Court of Justice in The Hague, it is natural that any attempt from the Cham community should be supported by the leadership of the Albanian government and should be pursued as a requirement of the Albanian state. The International Court of Justice has dual jurisdiction: first, in accordance with international law, judges rule on conflicts of a legal nature that are raised by a State, and

More specifically, document No 59 issued on 11 October 1938 by the head of Thesprotia Prefecture expressly states that: “I have observed that the Greek language has not been used in the offices of the commune, government and public spaces. It is sad as this act is an offence to the eternal Greek language…” On the basis of this document, all members of the Cham community were ordered to speak the Greek language both in public and private life, in bars, markets as well as public offices.

secondly, it provides advisory opinions on matters of legal nature at the request of the UN or agencies authorized to make claims before this court.

2) Bearing criminal responsibility. This would require the prosecution of individuals responsible in the event that an undertaking results from an orchestration made by various state structures. It is understood that the long period that has elapsed since the commission of these criminal acts, makes it difficult to prosecute the individual. Moreover, the principal element, which can hinder the pursuance of this issue in this forum is that of jurisdiction. In my opinion, this platform is merely or not at all feasible.

3) Bearing civil responsibility. Here I will dwell in particular on the restoration of property rights and potential claims. The European Court of Human Rights would be a apposite platform to pursue this matter legally. Different perceptions have been reported regarding international arbitration, which in an ideal world and democratic society, where the acknowledgement of the past could be a part of the present and future, would be a potential platform. But the reality which we confront, when one party denies the very existence of what has happened, makes international arbitration not a realistic solution.

Conclusions

Today there exists an irrefutable historical archive, which demonstrates potently the offences committed against the Cham community, resisting any attempts of denial. Reports describing the cruel crimes where thousands of civilians were killed and injured, tortured and abused in the camps and prisons; and thousands of others driven from their homes have for too long wailed in pain, echoes of which resonate beyond the memories of these people, must necessarily extend and expand across the international community. Finally, a very important task that lies before the community is the collection of evidence, material evidence that would constitute a very important basis for any legal initiative for resolving this issue. Here I refer in particular to the need to obtain interviews with eyewitnesses as required by international standards. A long time has passed and the age of these witnesses makes this task even more urgent. No doubt the legal proceedings resulting from the Cham issue will provide an opportunity to bring to justice those responsible for orchestrating these atrocities and to remove the shadow of doubt in ending the impunity of those perpetrators of violence.

Page 16: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 616

I. Zeriq

Zerikit¹, t’ia kërkosh emrin mes grekëve, janë të pakëta gjasat të

hasësh një që e njeh; mes shqiptarësh janë zero. E prapë një lezhian i ri, “problematik” sipas banorëve, por edhe mendjehollë, kish përfunduar i vetëm në katundin hollak majë malit e pyllit pranë Livadhiasë (Λειβαδιά), qytetit qendror të Viotisë (Βοιωτία), larë me ujëra të furishëm malorë.

Viotia (Boetia) vetë, është banuar historikisht prej arvanitësh, dhe ende ka në krahinë fshatra që dikur kanë pasur përbërje tërësisht arvanite. Sot arvanitët jetojnë nëpër xhepa anësorë të këtyre zonave. Kur i kërkoj me të pyetur, mesogra e mesoburra grekë (ndoshta me gjyshër që flisnin vetëm arvanitika²) më këshillojnë të mos u ngjitem atyre gërxheve, dhe marrin shprehje të tipit “Ç’dreqin do që kërkon arvanitët?!”.

Në Internet Zeriki nuk gjendet si emër vendi; po të dërgosh me postë një letër për një banor të tij, duhet të japësh adresën e qytetit më të afërt, dhe të shpresosh se postieri s’është i ri dhe i njeh banorët një për një e di ku ta çojë letrën. Emri zyrtar për fshatin, sido që jo për postat greke, është Elikona. Asnjë banor i Viotisë nuk i thotë Elikona, por emri Zeriki që përdorën arvanitët dhe që jeton ende mes njerëzve, do vdesë me ta. Nuk e di në do jetojë Elikonas pas tyre, apo ato pak shtëpi do i mbulojë bari e myshku i moteve.

Në stacionin e autobusëve të Athinës kur preva një biletë për në Livadhia, biletashitësja, sipas traditës mesdhetare, deshi të dinte përse po shkoja atje. I thashë se destinacioni im në fakt ishte një fshatth majë malit ku edhe makina zor shkonte e jo më autobusi. Përmendja e Zerikit, e shastisi biletaren që vinte prej asaj zone. Kjo vendosi që, me njohjet e saj, të më sigurojë një taksist të sigurtë, taksinë e të cilit nuk do e paguaja si frëngu pulën, që do më priste në stacionin e Livadhiasë e do më çonte pastaj në Zeriq, si thonë arvanitët. La edhe banakun, erdhi e më hipi në

autobus dhe ia la porosi shoferit të linjës të më ndihmonte nëse kisha nevojë. Jo keq ky fillim për mua!

Nuk e nis dot ndryshe historinë e vizitës sime në Zeriki: dy herë kam shkuar, dy herë eksperienca në katundthin që i ka humbur emri (dhe vula postare) ka qenë e ngjashme. U bë disa vjet që merrem me gjuhën e arvanitëve kur gjej mundësi në verë. Kam bredhur në zona të ndryshme, por komuniteti arvanit si i tillë ka vdekur thuajse kudo. Gjen sot plot individë e grupe të vogla pleqsh (që edhe kur mes tyre, përdorin kryesisht greqishten) që e flasin gjuhën ende, madje, më shumë e më mirë se ta merr mendja, por jo më në komunitete. E sidomos, siç kam shkruar edhe më parë, nuk gjen kollaj krenarë apo dashamirë ndaj identitetit, gjuhës, origjinës, veçantive të veta.

Kisha qenë tre vjet të shkuara në Zeriq, po ashtu, në verë. Atëherë pata shkuar në kafenenë e parë në hyrje të fshatit, atje ku më la taksixhiu, në majë të një rruge rrëpirë shtruar me gurë të rrallë, si rrugë fshati jugor shqiptar. Pronari i kafenesë shërbente me të shoqen, ose më mirë, ajo shërbente, ai bënte sehir e llafosej me njerëzinë. Fshati ishte shumë i vogël dhe qendra e tij kish rreth 10 shtëpi përqark, tre prej të cilave kthyer në kafene-taverna. Atëherë ish mbledhur gjithë burrëria në kafene, dhe unë ndërpreva intervistat e strukturuara,

sepse nuk ia dilja edhe të punoja edhe të mbaja njerëzit me muhabet. I qerasa të gjithë me pije dhe kafe. Dola pas një ore. Jashtë më priste Loula, që siç ma shpjegoi vetë e kishte emrin Lulje (lule). Më tha që kur të kthehesha herë tjetër, të shkoja tek taverna e saj. Nuk e harrova ftesën.

Kësaj radhe shkova direkt e tek Loula. Kafexhiu i kafenesë së parë doli nga bari i vet ku normalisht mblidheshin burrat, e më pa si shtrembët atje ku qeshë ulur. Loula që vuri re se iu ul një kliente në tavolinën nën pjergull shtruar me letra me kutiçka jeshile, erdhi me vrap. Nuk lëvizte ende njeri nëpër fshat, se s’kish mbaruar as vapa, as gjumi i drekës. Ishte ora rreth 5:30 pasdite. Sa kryqëzuam vështrimet, më njohu. Pak gjëra lëvizin e ndryshojnë në Zeriq. Më pas Loula do më fliste me shumë përzemërsi për një tjetër gjuhëtar që kish kaluar në Zeriq në vitet 1970 dhe kish folur gjerë e gjatë me Loulën. Mendova mos ishte Eric Hamp, për të cilin e di se i ka bredhur më këmbë këto zona herët, mes viteve ‘50 e ‘80. Hyri në shtëpi të merrte kartvizitën e tij: ishte Titos Johalas. Loula mban mend hollësisht takimet me të, dhe nga mënyra si e mban në dorë atë kartëvizitë, duket se ajo është ndër objektet me vlerë që ruan.

Pastaj më tha se ajo ishte 58 vitëra. U ankua se s’ka më kozm në Zeriq; se më para kej fëmiljë, nani rrinë në Horë,

siç i thonë këtu Livadhiasë, qytetit më qendror për fshatin. I them se ndihem keq që po vdes e po harrohet gjuha e arvanitëve. Nuk harronet gluha e mëmës, thotë Loula. Bënjën se e harronjën, po nuk harronet. E pyes pse s’e përdorin gjuhën ata të që e flasin mirë. Se Grekët na thonë arvanjit, na shanjën… ata në Livadhia. Na thonë palo arvanjites! Me vetëm kaq Loula i çon në djall gjithë teoritë e sociolinguistëve grekë që flasin për etnicitetin bosh të arvanitëve dhe për faktin që nuk ka pasur kurrë dallim etnik mes arvanitëve dhe grekëve, por veç gjuhësor. Kanë bindur veten, kanë bindur edhe arvanitët. Po jemi pak na që rrimë Zeriq, e rrimë veç verës. Diqind njerëza. Se shtie borë e madhe dimrit e rrijëm poshtë te Hora. Verës priremi meta këtu, vazhdon Loula. E pyes se sa prej dyqind vetëve në Zeriq flasin arvanitika. Më thotë, veç gjimsa. Por kur kaloj poshtë ballkoneve ku shoh familjarë e miq në grupe, i dëgjoj që pa përjashtim flasin greqisht. Na afrohet një burrë plak. Loula e përshëndet dhe ma prezanton Barba Janin. E ftoj të pijë një gotë raki. Barba Jani flet arvanjitika më mirë se Loula dhe përdor shumë më pak greqizma. Duket më i vjetër se më thotë se është. Më thotë se është 69 vjeç sikur të më thoshte se ishte 169. Gruaja e tij është arvanjite, nga Qiriakati, ku unë do shkoj të nesërmen. Ndërsa burri i Loulas është grek më shpjegon Loula. E shoh të shoqin që më përgatit sallatën nga dritarja e kuzhinës që është kuzhina familjare dhe gjithashtu ajo e tavernës. Barba Jani më tregon se gjermanojtë e dogjën di herë katundin.

Është interesant kjo puna e historisë me gjermanë në Greqi. Kjo që po kallëzoj ka ndodhur në 2014, kur ende Merkeli nuk perceptohej si armike e betuar e grekëve. Histori me gjermanë më kanë treguar edhe në 2011, vitin e parë kur vura këmbë në katundet arvanite. Por është njëlloj me jo-arvanitët. Ka një vlerë të jashtëzakonshme djegia e fshatrave dhe masakrat e gjermanëve për banorët e sotëm të Greqisë. Po pyete dikë për historinë e fshatit, është e para, dhe shpesh e vetmja gjë, që njerëzia përmend me vlerën e historisë. Besoj se është nga ata elementë që theksohen e përsëriten aq fort në tekste e media, sa fshijnë aftësinë e njerëzve për të parë tjetër histori në jetën e vet e të fshatit. I pyes për të tjera histori. Më thonë: ut janë më palonjët (pleqtë) që e ftonjën (dëftejnë) sa vjetëra është katundi. Nuk e kam kuptuar ende nëse ka ndonjë dallim funksional a gramatikor mes “ut” dhe “nuk”. Më duket se bashkëjetojnë edhe brenda të njëjtit folës në variacion të lirë. Loula thotë rregullisht “nuk”; Jani thotë më shpesh “ut”. Më bën përshtypje sa

Eda DERHEMI

Atje ku vdes e rron arvanitika

Nuk harronet gjuha e mëmës, thotë Loula. Bënjën se e harronjën, po nuk harronet. E pyes pse s’e përdorin gjuhën ata të që e flasin mirë. Se Grekët na thonë arvanjit, na shanjën… ata në Livadhia. Na thonë palo arvanjites! Me vetëm kaq Loula i çon në

djall gjithë teoritë e sociolinguistëve grekë që flasin për etnicitetin bosh të arvanitëve dhe për faktin që nuk ka pasur kurrë dallim

etnik mes arvanitëve dhe grekëve, por veç gjuhësor.

Page 17: Zeri i Camerise 6

17Dhjetor 2015, Nr. 6

shumë fjalë shqip kanë mësuar arvanitët nga emigrantët shqiptarë. Por nuk janë aktive: rrallë i përdorin edhe në fjali kur flasin me mua, për akomodim. Por kryesisht i thonë në formë liste për t’u lëvduar që i dinë. Sado gjak të prishur të ketë mes nesh, gjuha e përbashkët i lidh njerëzit dhe ua ëmbëlson zemrën e i bën mirësisht kuriozë për tjetrin. Sa i erdhi radha Barba Jani më bëri pyetjen që kanë qejf të më bëjnë burrat në çdo fshat ku shkoj:A do marrësh para për këtë? I them të vërtetën se për punën shkencore jo veç s’më paguan kush, por paguaj unë çfarë mundem për shpenzimet.

Pas orës nëntë të darkës qendra gjallërohet. Gratë shëtisin për krahu me triko hedhur mbi supe. Janë të veshura njëlloj si gratë nëpër fshatrat e Siqilisë. Burrat parakalojnë në grupe më të çrregullta e më ngadalë. Në Livadhja në kohën e drekës temperatura ishte 41 gradë. Këtu majë malit tani në mbrëmje duhet të ketë zbritur së paku nja 20 gradë. Ha sallatën dhe një pjatë me japrak lakre që më ka përgatitur Loula. Fantastike, dhe gjithçka për 10 Euro. Ndiej ftohtë, por nuk dua të le grupin që më është mbledhur përqark. Ende jam me çantën me rroba pranë karriges sime. Valixhen e kam lënë në hotel në Livadhja. Nuk ka hotel në Zeriq, dhe unë s’di ku do shkoj të fle. Pyes nëse ka një shtëpi që shërben si hotel kur ka vizitorë. Nuk vjen njero këtu, thotë Loula me theks mbi “e” tek

“njero”. Kristos që ka ardhur se nesër ka festë dhe gjithë vëllezërit mblidhen tek shtëpia e vegjëlisë, më fton të shkoj tek shtëpia e mëmës së tij. Atje takoj Maria Apostoloun, një Arvanite 83 vjeçare, gjithë mend dhe hijeshi. Maria më thotë

se njeh një tjetër shqiptare me emrin tim. Ajo e paskësh lënë të shoqin. E pyes, pse. Ajo e la se ai pij e nuk shërbej. Dhe e rronte ajo! Maria flet me revoltën e një gruaje solidare për adashen time që punonte dhe mbante të shoqin pijanec, deri sa një ditë e ndau. Maria ka gjuhë të bukur shumë por me shumë greqizma. E pyes për fshatin. Jeshë 12 vitra kur gjermanojtë e dogjnë katundin… ia nis Maria.

Në mëngjes duhet të shkoj në Kiriaki ose Qiriakat. Taksisti që më gjeti Kristoja e që do më çojë prej Zeriqit atje, është jo më shumë se 50 vjeç, por flet arvanitika të mirë fort. E kisha nisur ditën mbarë me kafen “greke” që më kish bërë Maria dhe bukën me mjaltë që hëngra me të bijtë dhe nuset e saj. Pastaj taksisti më kënaqi me muhabet. Më tha se ai ishtë më i riu njèri që rrinte në Zeriq; të tjerët ngjiteshin këtu veç për festa. Por atë e kish përzënë gruaja nga shtëpia, dhe s’kish ku shkonte, ndaj kish ardhur tek shtëpia e gjyshërve në Zeriq dhe rrinte aty edhe dimrit se ishte pa punë. Më tregon se e ëma kish nisur të fliste greqisht veç kur qe 24 vjeç. Këto lloj informacionesh kanë vlerë të paçmuar për mua, dhe dëshmojnë ndryshimet e jashtëzakonshme mes fshatrave të thella arvanite, dhe atyre afër qendrave të mëdha. Nga ana sociolinguistike duhen trajtuar sikur të flitej për dukuri krejt të ndryshme. Këto

lloj historish më ndihmojnë të ndërtoj edhe llojin e komunitetit folës në këta xhepa të izoluar, arsyet e ekzistencës së një komuniteti, tipin e tij sociolinguistik dhe funksionet e gjuhës në të, për aq sa gjuha nuk është thjesht një rob i kyçur për gjithnjë në trurin e individit arvanjit e destinuar të vdesë me të.

Është 15 gusht 2014, me sa duket ditë e madhe feste këtyre anëve dhe unë arrij pas pak minutash në Kiriaki apo Qiriakat. I kërkoj taksistit muhabetçi të më lerë pranë një bari të madh e modern që shoh përpara, e që është ende fare bosh. Është shumë herët për të dalë në një ditë feste, dhe një vajzë spërkat me zorrë tokën ku janë tryezat e kafenesë. Më mbush hundët era e tokës së thatë të sapolagur që gjithnjë më bën të ndihem mirë.

II. Plakat gjuhë-brisk të Kiriakit

Jam në Kiriaki (Κυριάκι), ose si i thonë arvanjitët, Qiriakat (kam hasur

edhe Gjirakat) ose Qiriaqi. Ajo “q” e shkretë që i tradhton dhe i bën arvanitët të perceptohen menjëherë si shtresë e stigmatizuar në Greqi! Folësit e mi arvanitë në Qiriakat prapësojnë edhe tingullin “s” në “sh” [ʃ] kur flasin greqisht, së paku në shumicën e të folmeve (psh teshera në vend të tessera, ose kshero për ksero) që i bën të

Pamje nga Livadhia

Më bën përshtypje sa shumë fjalë shqip kanë mësuar arvanitët nga emigrantët shqiptarë. Por nuk janë aktive: rrallë i përdorin edhe në fjali kur flasin me mua, për akomodim. Por kryesisht i thonë në formë liste për t’u lëvduar që i dinë. Sado gjak të prishur të ketë mes nesh, gjuha e përbashkët i lidh njerëzit dhe ua ëmbëlson zemrën e i bën mirësisht kuriozë për tjetrin.

Ö

Page 18: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 618

gjykohen si defektivë e që “s’flasin mirë greqisht”.

Ndërkaq nuk e di nëse ky tipar është dialektor i gjithë zonës apo një dukuri që lidhet me ndikimin e arvanitishtes dhe kufizohet tek arvanitët. Që arvanitët kanë emrat e vet për gjithë toponiminë përreth, ose shqiptime të ngulitura ndryshe nga variantet greke, është tipike për gjithë komunitetet që janë të ngulitura dhe që flasin një gjuhë të ndryshme nga rrethinat. I dëgjoj gjithnjë ato që më thonë, me respektin dhe përulësinë që kihet për perëndinë ose për atë që po vdes: e di që këto shqiptime do jenë përreth edhe vetëm për pak dekada. Ndiej peshën e të qenit dëshmitar i një shqiptimi të thjeshtë të një fjale banale, por i njërës prej herëve të fundit që ky nyjëtohet. Një foshnje prej një linje të vjetër gjaku që vdes sapo lind, dhe redukton në asgjë kujtesën gjenetike shekullore.

Qiriaqi ësh katund, Livadhisë ia thomi horë, ala Athinës ia thomi politì, më shpjegonte Katerina para disa vjetësh. Shumë më i madh se Zeriqi, Qiriaqi ka rreth 2500 banorë e rreth 10 magazì (dyqane, kafene, taverna etj). Është nga të pakëtat katunde arvanite të cilit s’ia kanë ndërruar emrin zyrtarisht. Arvanjitët i njohin mirë fshatrat e krahinës që banohen ose banoheshin nga arvanjitët, edhe kur janë larg. Më bëjnë shpesh lista me emra dyshe katundesh: si ia themi na, e si ia thonë nani! Se i ndërruan nani për tërë kozmin. Arvanjitët jetojnë me të shkuarën; duket sikur “nani”-ja jetohet nga restoja e botës, por jo prej tyre. Sa herë dua të gërmoj pak nëse kjo pjesa e ndërrimit të emrave i ka bezdisur, vë re që as e kanë menduar ndonjëherë

përse emrat e fshatrave të tyre të jenë ndërruar. Ose kanë mësuar ta harrojnë. Nuk e ngacmoj fort këtë muhabet sepse kur i pyes për herë të dytë, u kam parë frikë në sy. Nuk para kanë qejf të thonë gjë që mund t’i ngatërrojë me qeverinë, sikur të kishin qenë nën socializëm më gjatë se ne. Mua më vjen keq sidomos për ato katunde, emrat e të cilëve ishin fjalë shqip. Ulem në kafenenë në krah të rrugës. Ka disa kafene rresht, por kjo duket si më moderne si arkitekturë,

karriget e brendshme, zgjedhur me shije, rregullimi i lulishtes së kopshtit mbushur me tavolina e karrige është më i fisëm. E di që gjithçka do jetë më e shtrenjtë, por mua më duhet Interneti, dhe këtu ka më shumë gjasa ta kem. Duhet të lidhem në skype me tim shoq e t’i them që ende jam gjallë nëpër malet e Boetisë (Viotisë). Ai s’ka lajme prej meje që kur isha në hotel në Livadhia. Në Zeriqi Interneti ishte larg dhe si ëndërr. Gjithashtu në një kafene moderne ka të ngjarë të gjej më shumë të rinj sesa pleq. Para se të hyj në fshat, dua informacion për festën, për zakonet, për ku të shkoj e si të gjej çfarë kërkoj. Të rinjtë janë më të hapur, dhe e di që ka më pak të ngjarë të më shohin me dyshim a armiqësi.

Kisha qenë në Qiriakat edhe para pesë vjetësh, dhe më ish dashur të kthehem me autostop në kamionçinën rrangallë të një romi që nuk u besonte syve që i hyra në kabinë. Nuk kisha autobus për t’u kthyer, dhe nuk gjeta as taksi. Atëherë pata ndenjur nja tri orë në kafenenë e Katerinës ku takova 5-6 vetë që edhe intervistova, dhe bëra një orë shëtitje nëpër fshat. Atëherë as nuk e pata vënë re fare këtë zonën moderne të fshatit që qe zhvilluar në bisht të katundit. Autobusi këtu vinte në mëngjes dhe pastaj në gjashtë të darkës. Është e vështirë të kalosh natën në Qiriakat. Por kur pyeta në Athinë para disa ditësh më thanë se kësaj here do gjeja edhe një autobus që nisej prej Qiriakatit në 2:30 të drekës të dielave. Kjo shpresë më mban, në fakt. Kur erdha herën e parë arrita në 6:30 të mëngjesit, mu në qendër në një shesh të vogël me rrape. U drodha nga të ftohtët për nja 30 minuta derisa nisën të hapen kafenetë. Isha me fat që hyra tek Katerina atëherë, se u

shtruam duke bërë muhabet me të dhe me nusen e të birit. Kësaj radhe taksisti më la atje ku i thashë, në barin modern. Normalisht porosis shumë gjëra njëherësh që së paku të krijoj një bazë ku njerëzit më çmojnë se u bëj xhiro. E di që mund të rri disa orë këtu, e di që do më duhet informacion për shumë gjëra, e di që nëse nuk krijoj një bazë miqësore mesdhetarët janë mosbesues. Ndaj hapat e parë i mas mirë, nuk lë njeri pa përshëndetur miqësisht dhe ble shumë më tepër se mund të konsumoj.

Bëj planin, shkruaj, u përgjigjem emaileve, mbaroj së foluri në skype me disa amerikanë të pagjumë, rrufis cappuccinon dhe lëngun e portokallit të shtrydhur, pres një vezë me djathë, hap sytë e veshët, buzëqesh. Me vajzën që shërben në bar jemi bërë ndërkaq mikesha. Njerëzit nisin të lëvizin në rrugën e madhe para kafenesë. Çikë nga një çikë nisin të ulen edhe nën hijet e çadrave në oborr ose edhe brenda. Gratë e reja janë veshur si për festë me ngjyra dhe kanë fytyra me shumë pudër e të kuq. Burrat e rinj janë si kudo nëpër botë me polo a këmisha, por burrat mbi 60 vjeç kanë supeve xhaketa të errëta në këtë ditë mes-gushti. Pas këmbanave, më kish thënë vajza e barit, kafeneja do mbushej se do dilnin të gjithë nga kisha, dhe para dreke zakoni është të kalojnë një copë here këtu. Të rriturit pinë kafe; të vegjlit hanë akullore. Ka pak pleq, por ka një numër të mirë njerëzish mes 50 dhe 70 vjeç. Siç e do festa e sotme, rrinë kryesisht në tufa familjare me rreth shtatë-tetë persona për tavolinë. Asnjë për be nuk flet arvanjitika, ndoshta pikërisht nga që në një grupim shumëbrezësh greqishtja është e vetmja me të cilën merren vesh. Para disa vjetësh

Sa herë dua të gërmoj pak nëse kjo pjesa e ndërrimit të emrave i ka bezdisur, vë re që as e kanë menduar ndonjëherë përse emrat e fshatrave të tyre të jenë ndërruar. Ose kanë mësuar ta harrojnë. Nuk e ngacmoj fort këtë muhabet sepse kur i pyes për herë të dytë, u kam parë frikë në sy. Nuk para kanë qejf të thonë gjë që mund t’i ngatërrojë me qeverinë, sikur të kishin qenë nën socializëm më gjatë se ne.

Pamja nga Qiriakati (Κυριάκι)

Ö

Page 19: Zeri i Camerise 6

19Dhjetor 2015, Nr. 6

hasa rrallë arvanitika nëpër kafene pleqsh, ku normalisht ka ekzkluzivisht burra. Shprehje elementare të tipit “ti e u” që pastaj ndiqej nga greqishtja. Sot fare pak janë ulur në grupe shokësh. Por as ata nuk flasin shqip, sido që jo të rinj. Pyes vajzën e re nëse mund të le çantën dhe komputerin në bar. I them se do kthehem pas dy orësh. Dua të shkoj në pjesën e vjetër të katundit.

Eci me veshët katër mos kap Arvanitika. “Mosgjë e mosnjeri!” thonë arbëreshët në këto raste. Ndjek një rrugë që shkon përgjatë gjithë fshatit. Arrij në sheshin e vjetër të katundit, me kafene e rrape ku rrinë tufa burrash me torba pazaresh: porosi nga gratë për drekën e festës; por një kafe e një teke në shesh para kthimit nën vargonjtë e grave festive, është kusht mbijetese dhe parajsë e parezistueshme. Mosha mesatare është më e vjetër se në zonën ku isha më parë. Një tregues-shigjetë në rrapin kryesor të sheshit më drejton në Muzeun Floklorik. Shkoj në atë drejtim. Siç e pres është i mbyllur. Përpiqem të shoh nga xhamat çfarë mundem. Një dhomë kitsch e sajuar me objekte të vjetra, parmenda, vegjë, çerepë, piktura 5-lekëshe grash e burrash me kostume tradicionale me bojra të këqia. S’kap asgjë që lidhet me arvanitët. Rrugës para një porte me gurë të bardhë, Maria Poulu (në këtë udhëtim më shoqërojnë Mariat), shtatëdhjetë e shtatë vjeç, flokëbardhë e mbajtuar e në shëndet të mirë. Rri në prag të shtëpisë gjithë hijeshi. Më tregon për familjen dhe ka fytyrën e njeriut që është krenar dhe i kënaqur për sa ka arritur. Kur më tregon moshën i them se është ende e bukur. Le çë jam u (që do të thotë “Lëre mos e pyet sa e bukur jam unë!”), dhe i mbushet fytyra me një buzëqeshje të madhe. Kur e pyes për shqiptarët në katund më thotë: Allvanojtë këtu nuk na kanë ngarë. Andej nga polititë, po! Andej bëjën palo gjëra, ala këtu janë të mirë… hajën, pijën e shërbejën! E pyes a flasin arvanitika me ta. Më thotë: na këshillonemi arvanjitika më mirë se allvanojtë. Ata kanë tjetër… nuk vazhdon fjalinë, por bën një fytyrë të pakënaqur e të bëzdisur. Kjo është ndër ligjëratat më pozitive që merr këtyre anëve kur flet për shqiptarët. Qëndrimi dashamirës ndaj tyre konsiston në tolerim të gjynahqarëve që “këtu” (çuditërisht?) nuk kanë ngarë kënd; nuk është kurrë diskurs barazie dhe as simpatie. Në fund, Maria si shumë të tjerë fshatrave më pyet me sy dyshues: ku do i qjellësh këto që thom u nani? Ia shpjegoj përse dua të di gjendjen e gjuhës së tyre, dhe me sa duket e qetësoj, sepse nuk ka më frikë në sy. Nuk është thjesht kurioziteti provincial; vë re një mosbesim më shumë si frikë prej shtetit ose prirje për të mos thënë gjë me zarar në të gjithë fshatrat nga kam shkuar. Kam gjithnjë kujdes se çfarë i pyes se nuk dua t’i vë në siklet; por ca pyetje s’rri dot pa i bërë.

Një plakë me shami të zezë po zbret rrugën. Është si ta kesh marrë nga një

kuadër filmi romantik grek. I “zë pritë” dhe e pyes nëse mund të flas me të për pak në arvanjitika. Vjen gjithë qejf e më përgjigjet me entuziazëm vajzëror. I pritet vrulli me pauza disasekondëshe veç kur nuk kujton fjalën në arvanjitika. Gjuhën e ka perfekte, por duket që s’e përdor më, se i dalin shprehjet në greqisht fillimisht. Sa vjetëra jam u? U jam … dhe rrotullon sytë që i ka plot energji. Nuk i vjen numri. Jam katërzet e një! Ne, ne … rikonfirmon vazhdimisht veten në greqisht pas fjalive të tëra në arvanjitika. Ka dhodheka kronja që më ka vdekur burri… I them që nuk e zura këtë. Rrotullon prapë sytë e vetëkorrigjohet: Dimjet vjetëra ka që ka vdekur! Pastaj më bën mësim duke më dëftyer gishtat e trashur nga puna që i ka si të gjyshes sime: dhjet, njimjet, dimjet, dhe i thekson të gjitha në rrokjen e parë. Vajza ish pesdhjet e katër kur vdiq. Efta kronja… shtatë vitra ka që ka vdekur vajza. I them se më vjen keq. Ishte kaq e re! Epo kej atë… këtu ul zërin

dhe më pëshpërit duke m’u afruar në fytyrë, me frikë se mos kanceri e dëgjon dhe ia merr pë ters… jarqinjon kej! Ajo na ka thertur! Pastaj sheh që dikush po i ngjitej rrugës ku rrallë kalonte kush. Arvanitja 81-vjeçare drejton trupin t’i flasë një burri të ri 40-vjeçar që afrohej në krahun tjetër. Teksa avitej, më shihte me kuriozitetin dyshues që shihet normalisht në një fshat një grua e vetme që duket qartë që s’është vendalie.

III. Polici grek

Arvanitja katërzet e një vjeçare që kish kohë që më kallëzonte hallet

e veta, dhe gjithsesi buzëqeshte sa herë mundej, rimerrte vrull narrativ kur i bëja një pyetje. Pastaj u shpërqendrua dhe nisi të ndjekë burrin zeshkan që po afrohej në krahun e kundërt të rrugës dredhëse nga bënte hije një mur i lartë.

Donte të vazhdonte tregimin, por bënte pauza, se ndërkaq shpërqëndrohej nga burri që afrohej. Kur ai ishte

përkundruall nesh, plaka i foli me zë të lartë dhe shpalosi një buzëqeshje të madhe në fytyrë nga ato që plakat japin kur rastësisht ndiejnë se janë bërë të rëndësishme krejt papritur. Nani kjo nga ish… mua më piet këtu… arvanjite ish? - i shpjegon atij me duar që lëvizin me energji. Burri ndalon këmbët dhe bën një hap të shkurtër për t’u afruar sikur dikush e mban nga pas. “Çfarë jeni? Çfarë po bëni?”- më thotë mua në greqishte distancuese formale. Por plaka që e njihte, i flet në arvanitika, dhe jo vetëm nga inercia e të folurit me mua. Ftesa që ajo i bëri bashkëfshatarit të cilin ndoshta e kish parë të sapolerë, ishte shumë e natyrshme. E pyeta burrin nëse fliste arvanitika. Më hodhi dy sy dyshues dhe rezistues. Më bëri një shenjë të përzier të “jo-së” së pari me ngritje të mjekrës dhe më pas me lëvizjen normale negative të kokës majtas-djathtas. Pastaj më tha që nuk kuptonte arvanjitika dhe bëri shenjën e moskuptimit me buzët që priren pak në qendër ndërsa cepat ulen poshtë. I thashë si quhesha dhe që vija nga Amerika dhe doja të flisja me njerëzit në arvanjitika. Vazhdoj t’i flas shqipen time që e thyej për t’iu qasur arvanitishtes. Nga mënyra si reagon, e di që kupton gjithçka. Aty ai nis të fërkojë mjekrën, ul sytë. Më shikon vrëngët, pastaj armiqësisht. Ikën. Unë që nuk kuptoj reagimin e tij, e pyes plakën: ai nuk flet arvanitika? Plaka më sheh e turbulluar si njeri që nuk di nga t’ia mbajë. Bën shenjë në fytyrë që nuk e di, dhe më thotë në greqisht “Edhe mundet që nuk nuk flet.” Burri nis të flasë në greqisht teksa largohet pa e kthyer kryet nga ne. “Ti nuk e di cila është ajo!”… Plaka e ndjek me sy tashmë të frikësuar. Sheh nga unë. Buzëqeshja i ka vdekur krejt. “Lëri ata”, vazhdon burri duke përdorur një përemër dyfish grek (vetor + dëftor) që jep konotacione negative për referentin³, në këtë rast në shumës. Plaka ndërkaq kish bërë hapin e parë për t’u larguar. Më la sikur sa i thanë se kisha murtajën. Pastaj butë, me sytë plot frikë, më tha si me pëshpërimë “Ja su!” kur ish dy hapa larg meje, por pa kthyer kokën. Kisha ngelur vetëm në rrugë duke pyetur çfarë tha, çfarë ndodhi. Por arvanitishtja nuk hynte më në punë: ishte indeksuar gjuhë e dyshimtë.

Iki thellësisht e trishtuar. Zbres shkallët e muzeut qesharak të kyçur prej muajsh a më gjatë ku më parë kisha hasur plakën e ëmbël, dhe nisem për nga sheshi origjinal tashmë i vjetëruar i fshatit. Këndej rrapet janë më imponues, të bukur, të bukur. Nën to, kafene e kafene pleqsh e pleqsh, jo nga mosha sa nga sjellja dhe të vetëndjerit. Gjithçka lëviz, por aq pak e aq ngadalë, sa të bën të besosh se asgjë nuk lëviz. Autobusi që duhej të nisej në orën dy të drekës për në Livadhia, niset nga ky shesh. Dua të imagjinoj nga çfarë pike tamam do nisej. Kuptohet që nuk pres të gjej tabelë autobusi gjëkundi.

Allvanojtë këtu nuk na kanë ngarë. Andej nga polititë, po! Andej bëjën palo gjëra, ala këtu janë të mirë… hajën, pijën e shërbejën! E pyes a flasin arvanitika me ta. Më thotë: na këshillonemi arvanjiti-

ka më mirë se allvanojtë. Ata kanë tjetër… nuk vazhdon fjalinë, por bën një fytyrë të pakënaqur e të bëzdisur. Kjo është ndër ligjëratat

më pozitive që merr këtyre anëve kur flet për shqiptarët. Ö

Page 20: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 620

Jam duke u sjellë nëpër shesh. Nuk ka tavolina të lira nëpër kafene. Përdoren pak a shumë si stola parku me hije në vapë. Vetëm pak janë duke pirë diçka. Shumica bëjnë sehir. Shoh në një krah të sheshit një klub pa tryeza jashtë, por që kish shenjën “Taksi” në krye. Më kanë thënë që ka pak shanse të lëvizë autobus në një ditë feste si e sotmja, ndaj simboli i taksisë më mobilizon sensin vetëmbrojtës. E di që nuk kam hotel këtu; e di që duhet të kthehem në Livadhia ku kam hotel të rezervuar dhe valixhen; e di që këtu mund të ngelem pa autobus; e di që nuk jam në një vend mik. Hyj në klubin me shenjën e taksisë. Është krejt bosh: i madh, mbushur me tryeza e karrige pa asgjë të veçantë. Nje banak i shkretë. Një burrë i dobët, rreth 60 vjeç, me syze del në banak. E pyes nëse flet arvanjitika. Më thotë po. I tregoj që jam shqiptare dhe punoj në një universitet amerikan dhe interesohem për arvanjitikan si gjuhëtare. Pohon pas çdo gjëje që them me një buzëqeshje të matur. Pastaj i flas për lokalin që s’ka njerëz. I them se ndoshta në verë duhen tryeza jashtë, sepse njerëzit duhet të kenë qejf të rrinë jashtë e jo brenda. Më thotë se sa halle kanë me ekonominë në fshat. Blej një lëng portokalli të shtydhur dhe një shishe ujë. Flet një shqipe aq të bukur e të pastër, sa më bën të ndihem në shtëpi. Por është gjithnjë distant. Ngaqë jetoj larg dhe rrallë ndesh shqiptarë atje ku jam, mua më prek edhe shqipja që has rrugës kur vij në Tiranë. Imagjino në Kiriaki pastaj! E pyes për taksinë. Më thotë se në fakt biznesi është i të birit, por në ditë festash dhe weekende punon veç babai. Unë buzëqesh. Më

thotë se donte 30 a 35 Euro për taksinë, nuk më kujtohet tamam. I them se jam dakord, dhe se do dal të bëj një shëtitje nëpër fshat dhe do kthehem para orës dy, e nëse autobusi nuk vjen, atëherë do kem nevojë për taksinë e tij. Më vjen keq që nuk regjistroj dot shqipen e tij. Intervistat me plakat e Kiriakit më kanë tretur gjithë baterinë. Ky udhëtim është për të njohur vendin dhe jo për të mbledhur të dhëna, por kam gjetur edhe plot copa kritike gjuhe. E di që ky folës do regjistrohet domosdo herën tjetër kur të vij.

Sa hedh këmbën jashtë klubit e dal në shesh, më vjen nga kafeneja përballë burri zeshkan që më kish frikësuar plakën e mirë. Ecën drejt meje sikur po

bëhej gati për kërcim së gjati. Bëj sikur nuk e vë re, sido që të gjithë e ndjekin nga vrulli i dukshëm. Fillon të më ulërasë me sa ka në kokë. Pastaj kthehet dhe i flet fshatit. Njerëzia nuk pipëtijnë. Unë e di që flet shqip, ndaj i them në shqip se jam profesoreshë shqiptare dhe punoj në një universitet amerikan e vij për të studiuar gjuhën e arvanitëve. I them se merrem me vdekjen e gjuhëve, sepse them me vete se ky tipar i punës sime mund ta qetësojë. Ia them të gjitha edhe në greqisht sepse formulimet e prezantimit tim i kisha mësuar, pastaj në anglisht. Ulëret. Jo. Tani shkumon. E dëgjoj që më shan dhe mes çdo dy fjalësh thotë “shqiptar”. Pastaj thotë amerikan. Më thotë ik, dhe zgjat krahun e gishtin tregues për të më dhënë udhët! Pasi mban fjalim për njerëzit ulur nëpër kafene, kthehet prapë nga unë. Më çirret mu në fytyrë. Ngre krahun sikur do më binte. Më prekin copra pështyme. Bëj si trime dhe filloj t’i ulëras mbrapsh në anglisht, por në fakt kam frikë. Më duket sikur jam para një qeni të tërbuar. Jam e bllokuar në një qoshe mes tij dhe klubit ku isha. Taksisti me syze është tri hapa larg meje dhe dera e barit të tij ende është e hapur. Ndjek gjithçka nga brenda, por nuk luan vendit. Kam rreth 50 burra në kafenenë përballë. Ka një a dy gra gjithsej atje. Para tyre po jepet një shfaqje, por bëjnë të gjithë sikur nuk shohin. Janë tre hapa larg. Ndoshta, dy. Askush nuk i flet zeshkanit që vazhdon të më ulërasë e të më thotë “Ik në Shqipëri!” e “Ik në Amerikë!”. Duhet të dal nga vrima ku më ka futur duke m’u afruar që sa s’më prek fytyrën. Më vjen aq keq që nuk e filmoj dot. Por bëj

sikur. I them në anglisht se kjo sjellje është e shëmtuar. I bërtas që të largohet. Nuk e prek, se kam frikë mos më gjuan. Do të më kapë telefonin. Gjej një çast dhe rrëshkas në krah. Eci drejt së parës rrugicë që më del përpara dhe parakaloj tufën pa fund të burrave ulur në kafene. Ishte sikur të isha e padukshme. Kam vazhdimisht ndjesinë se më shumë më ruhen sesa më urrejnë. Por jam e inatosur që një tufë e madhe njerëzish bëjnë sikur nuk e vënë re që një prej bashkëfshatarëve të vet gati sa nuk rreh një grua të panjohur në mes të sheshit, dhe nuk pipëtijnë. Thua t’u ketë dhënë arsyetim të mjaftueshëm zeshkani kur ulërinte kundër meje?!

Por ai më ndjek. Unë eci ngadalë, sepse e di se po të shpreh sadopak frikë, më bie. E ka ngritur krahun disa herë. Sillem siç më kish mësuar im atë të sillesha nëse isha vetëm dhe më sulmonte një qen stani verës në Kolonjë. Madje bëj edhe sikur kërkoj pa teklif diçka në celular. Vetëm një herë ka ndodhur në të shkuarën të jem dhjerë (tekstualisht) nga frika. Nuk dija tamam as si isha e as çfarë të bëja, se s’më linte kush kohë të studioja veten. Ai vazhdon të ulërasë dhe të më afrohet si gjel me gjoksin përpara sikur do të më shtyjë jashtë fshatit të vet. Në fakt rruga që kam marrë më çon vërtet në një monopat që zbret në një lumë jashtë fshati. Ndaloj e kthehem me vrull në rrugën që merr për nga fshati. Ai ndalon hapat dhe vetëm bërtet nga pas. Me sa duket u lodh. Gjej rrugën për në kafenenë e lezeçme në qendrën e re të fshatit ku kisha lënë çantën dhe laptopin. Hyra. Tufa e vajzave dhe djemve me të cilët kisha ndërkaq një

Polici grek: Fillon të më ulërasë me sa ka në kokë. Pastaj kthehet dhe i flet fshatit. Njerëzia nuk pipëtijnë. Unë e di që flet shqip, ndaj i them në shqip se jam profesoreshë shqiptare dhe punoj në një universitet amerikan e vij për të studiuar gjuhën e arvanitëve.

Ö

Page 21: Zeri i Camerise 6

21Dhjetor 2015, Nr. 6

njohje të lehtë që prej mëngjesit më pritën mirë. Kur kamerierja (që ishte edhe banakiere) erdhi të më pyeste, unë i tregova ç’më kish ndodhur. Kisha dhe një copë të shkurtër filmi kur zeshkani iu afrua plakës sime, që para se të më mbaronte bateria. Ajo u prek dhe thirri disa shoqe. Plaka ime e frikësuar ishte gjyshja e njërës prej vajzave. Burri zeshkan që më kish shkaktuar kaq siklete orën e fundit, marr vesh se qenka polici i fshatit, polici që i takonte Kiriakit. Me vajzat flas në anglisht. Arvanitika tek to është joekzistuese. Njohin gjithsej dy-tre shprehje gallate, që m’i kanë thënë, dhe kaq.

Ka ardhur koha të pres nëse vjen autobusi, për të cilin në fakt i kam hequr shpresat. Nëse s’vjen, më duhet t’i kërkoj ndihmë për taksinë e premtuar burrit në klubin ku më kishin ulëritur. Nuk e di nëse do pranojë më të më çojë. Pra duhet të kthehem rishtaz në qendrën e pleqve, atje ku kisha hequr picirrin. Kam vërtet frikë mos më del rishtas polici. Autobusi nuk vjen, dhe unë hyj në barin ku nuk më flet kush. E pyes pronarin me taksi dhe me arvanitishten e pastër: mundeni të më çoni në Livadhia me taksi siç patëm rënë dakord. Më tha “po” me kokë, dhe u nis pa fjalë për tek makina e vet në anë të rrugës. E ndoqa dhe hyra. U nisëm menjëherë. Për pak minuta i bëra një muhabet kot, moti dhe peizazhi. Pastaj ai më tha: “ti ke qenë edhe para disa vjetësh në fshatin tonë”, dhe më pa e picërroi sytë. U çudita pa masë. I thashë “po”, “për pak orë, dhe bëra vetëm një shëtitje të shkurtër”. Më mbante mend; mbante mend edhe në ç’bar pata ndaluar e intervistuar atëherë. Unë gjeta rast të pyes se çfarë ndodhi me policin e fshatit dhe pse më kish ulëritur ashtu. Doja të dija çfarë thoshte për mua në ligjëratën e vet të inatosur dhe urrejtëse. Taksisti më tha se polici u kish thënë fshatarëve të mos më afroheshin e të më përzinin, sepse isha e padëshiruar dhe e rrezikshme. Akoma nuk kuptoja pse. Por taksisti ma shpjegon, dhe sa më shumë flet, aq më shumë nxehet edhe ai me mua që isha e tillë. Beson çdo fjalë që polici pat thënë për mua, dhe nuk e fsheh dot bezdinë që i jap dhe dyshimet që ka. “Përse duhet të vijë një grua nga Amerika në majë të malit?! Madje edhe vetëm! Ke burrë ti në Amerikë? Si të lë ai të vish vetëm në majë të malit?! Dhe punon në universitet?! Universitetit amerikan i duhet arvanitika që s’e do kush! Arvanitika nuk është as gjuhë!” E pyes nëse këto i tha polici, apo po i thoshte ai. Më pa i nervozuar dhe më tha: “I tha polici këto, por edhe unë tamam ashtu mendoj! Të gjithë ne ashtu mendojmë! Ç’do ti këtu? Përse ke ardhur? Që të prishësh Greqinë! Ti je spiune amerikane dhe shqiptare, se s’ka pse të vish këtu! Ty nuk duhet të të linin që kur hyre në kufi! Ku hyre në kufi, më thuaj, ku! Si të lanë të vije kur i the që vjen për gjuhën? Aty duhet të të kthenin që mos turbulloje Greqinë.

Dhe po t’u kishe thënë, nuk do të linin të hyje. Arvanitika?! Ne nuk na duhet arvanitika! Të duhet ty? Po pse të duhet? Hë? Pse?” Zëri i ishte bërë tepër i lartë në këtë pikë, dhe më fliste me vështirësi nga nervat. I thashë se jam studiuese dhe jo spiune, dhe se gjuhët janë pasuri e gjithë njerëzve dhe studiuesit që merren me to i duan dhe i respektojnë gjuhët, dhe duhet të jenë të lirë t’i studiojnë. “Jo, por ti nuk e do Greqinë! Pse pak të këqia i kanë bërë Greqisë njerëz si ti? Dhe Shqipëria? Dhe Amerika? Ti ke qëllime të këqia! Unë jam i sigurtë që S. nuk do kishte bërë atë që bëri, sikur të mos i kishin thënë nga lart se ti do vije sot në fshat! Ai sigurisht ka marrë urdhër, dhe po të priste që të të

ndalonte.” Nuk dija çfarë t’i thoja. Është e qartë që, për taksistin, S.-ja që më ndaloi mua, qartësisht paskësh shpëtuar Greqinë. Trishtohem për të gjithë ata që ishin në shesh kur polici më bërtiste, që e kishin menduar njëlloj si ky punën time. Më vinte edhe keq për taksistin që ishte i rrethuar nga një botë me spiunë e armiq që nuk ia donin Greqinë mëmë, dhe bënin plane t’ia prishnin. I flas për arvanitishten e tij, dhe i them se flet një arvanitishte të pasur e të bukur.

Kur arrita në hotel në Livadhia u përpoqa të shkruaj bisedën. Kuptohet që nuk shkruajta në taksi dhe nuk e riprodhoja dot në arvanitisht. U mendova gjatë për sa ndodhi. Më pat ndodhur diçka e ngjashme në Thiva para disa vjetësh. Por ai që m’u vërsul e desh më vrau në Thiva, ishte ca i dehur. Ndërsa ky i këtushmi ishte vetëm ca polic. Isha e bindur që për të kuptuar ç’kish ndodhur duhet të nisja arsyetimin nga fakti që S. përfaqësonte shtetin në fshat. Ai shihej në sy nga burrat dhe gratë si shteti. Ai ishte ideologu, ekzekutuesi dhe mbrojtësi i shtetit. E çuditshme që rreth 100 burra e morën aq seriozisht rolin krejt natyral që luajti polici në shesh kur më tregonte mua me gisht si armike! Më shqetëson fakti që frika nga shteti dhe indoktrinimi se bota i ka halë në sy dhe atdheu duhet ruajtur nga infiltruesit shkatërrimtarë, të jetë pjesë kaq e natyrshme e këtyre burrave të pjekur e me jetë pas krahëve. Ç’u ndodhi në histori? Kur i zhvilluan paranoia të tilla agresive atdhe-mbrojtëse e gjuhë-mbrojtëse? Këta s’kanë pasur as komunizmën si puna jonë?!

Reagimi dyshues dhe agresiv në Greqi ndaj studimit të minoriteteve është raportuar në akademi nga disa studiues; disa prej tyre kanë qenë madje arvanitas (siç është rasti i sociolinguistit të mprehtë Lukas Tsitsipis kur punonte mes arvanitësh për disertacionin e vet në 1980 kur e morën për agjent të CIA-s). V. Friedman më herët, dhe N. Gogonas e S. Magliveras së fundmi, raportojnë histori të ngjashme. Pjesërisht ndërtimi i dyshimeve si pararojë e mendimit, lidhet me izolimin në provincë, dhe frika se tjetri po përfiton prej teje (si në rastin e njerëzve që të pyesin sa para do marrësh nga përgjigja ime, para se të të japin përgjigje) lidhet me një histori të gjatë shfrytëzimi dhe varfërie të popullsive në këto zona. Por reagime si ky që

¹Fshatrat Zeriki dhe Kiriaki shqiptohen nga vendasit arvanitë në forma të palatalizuara si Zeriqi dhe Kiriaqi/Qiriaqi/Qiriakat. Këtu do përdor disa prej këtyre varianteve, sipas nevojave të tekstit dhe kontekstit.

²Arvanitika është emri greqisht (përdorur edhe në anglisht) i shqipes së arvanitëve të Greqisë.

³Interpretimi i bisedës është bërë me ndihmë në përkthimin nga greqishtja të specialistes në pragmatikë, M. Terkourafi.

Shpirti im i dëshëruarNga do vesh tuke vaituar

Ngrihem ikënj nga këtukio koha çë arru.

Ki vendi më ljavosiatë pallënë ma hosi.

Zëmbrënë tërë ma prrishipo gjakun se martirisi.

Fjaljët e kosmit më marrsuanëShumʼ allargha më trëguanë.

Tërë natën vete e vinjS’kam kacollë për të hinj.

Nani fërtëllonj në Qiaudo arrënj afrë në Diau.

Ahu i shpirtit

Janis VRETOS

Janis Vretos u lind në Lefktra (Parapungjia) të Tebës (Thivës) më 1976. Është njohës i shkëlqyer i arbërishtes dhe merret me studimin e historisë, gjuhës dhe kulturës popullore të fshatit të vet në veçanti, por edhe të arbërorëve në përgjithësi. Ka botuar artikuj me përmbajte historike, gjuhësore dhe folklorike. Shkruan vjersha në arbërishte.

përshkrova lart, i takojnë shovinizmit tribalist dhe duhet t’i shqetësojnë shoqëritë që i prodhojnë. Në fund të fundit, mes këtyre qëndrimeve dhe mospranimit agresiv të minoriteteve, apo dëshirës për ta bërë tjetrin si veten para se ta lejosh të bëhet pjesë e grupit, nuk ka ndryshim të madh.

Kjo pëlhurë, siç e kam thënë edhe në shkrime të tjera, është endur gjatë nga institucionet greke dhe e ka fillesën që në dekadat e para të 1800-ës së largët kur Greqia duhej të krijonte me çdo kusht (ia kish vënë detyrë Europa) imazhin fiktiv të popullsisë njëetnike e njëgjuhëshe që rridhte direkt nga një agora e rafinuar ngritur mbi Olimp. Aty nisi vrapi i egërsuar i një shteti-komb që ndërtohej duke mohuar veten, dhe e tirrte historinë dhe politikën hegjemonike me kut vetëgënjeshtrimi. Kjo kulturë institucionale aq sa dëmton lidhjet me të tjerët, dëmton edhe vetë vendasit se i bën të shtypin sa mundin tjetrin brenda vetes, të mohojnë grupin real për një komunitet fals në emër të një “esprit de corps” të injektuar me forcë nga shteti dhe institucionet; të jetojnë në një botë me lugetër, rrethuar nga armiq që i kanë halë në sy, dhe të riprodhojnë kultura të mbyllura rrethimi e mbrojtjeje. Periudha të egra krize demokratike dhe krize lirie mendimi në përgjithësi janë përsëritur në Greqi, si ajo e regjimit të Metaxa-së, lufta e egër civile pas Luftës së Dytë Botërore, e më pas Regjimi i Kolonelëve. Thyerje të tilla të jetesës dhe edukimit në liri, kanë përforcuar një frymë ndasish armiqësore, frike dhe terrori, aqsa janë edhe vetë pasojë e injektimit të vazhdueshëm në popull të një politike shoviniste institucionale të manipuluar e forcuar nga lart.

Ankthet puriste që ende shoqërojnë shumë grekë (por edhe të tjera popullsi ballkanase) i takojnë një tjetër epoke e mendësie; prodhimi i armiqve të jashtëm që ditë e natë duan të dëmtojnë Greqinë u shfaq si paranojë e fuqishme edhe gjatë krizës së fundit financiare greke. Sidoqoftë, konstrukte të kalcifikuara kulturore si ajo e të parit të armikut tek tjetri, duhet të evitohen së paku në rastet kur bëhet fjalë për të studiuar copa të dijes njerëzore gjuhësore që po vdesin në Greqi. Por, siç thotë gjuhëtari V. Friedman (“The Balkan languages and Balkan linguistics”, 2011: 291), “për fat të keq, klima e frikës e krijuar nga fashistët dhe policia në atë vend janë një problem për të dy palët, folësit dhe studiuesit.”

Polici grek: Ulëret. Jo. Tani shkumon. E dëgjoj që më shan dhe mes çdo dy fjalësh thotë “shqiptar”. Pastaj thotë amerikan. Më

thotë ik, dhe zgjat krahun e gishtin tregues për të më dhënë udhët! Pasi mban fjalim për njerëzit ulur nëpër kafene, kthehet prapë nga unë. Më çirret mu në fytyrë. Ngre krahun sikur do më binte. Më prekin copra pështyme. Bëj si trime dhe filloj t’i ulëras mbrapsh në anglisht, por në fakt kam frikë. Më duket sikur jam

para një qeni të tërbuar.

Page 22: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 622

I have spent many years researching in the Greek landscape and have grown used to the quiet rural life among the villages, chattering in the

coffee shops with local people in my poor modern Greek. For a long time, my conversations with these farming folk were concerned with my interesting the importance of olives, vines, and cereals, inquiries fed by the scholarly debate on whether the modern Greek sand their life style descend from the ancient Greek people and their practices. I was following the common practice in Greek archaeology of using anthropology as a guide to the ancient or prehistoric world of Greece.

All that began to change with the maturation of the Boeotia regional project, along-term study of a province immediately north of Athens, of which I am co-director with Anthony Snodgrass of Cambridge University. We soon felt the need to do something about the neglected archaeology of the fifteen hundred years of post-Roman society in our province. We started by making sense of the numerous medieval towers which littered the Boeotian landscape (Lock 1986).

Nonetheless, the limited Byzantine and then Prankish (Crusader) sources provide depicture of a largely feudal landscape, filled with “Greeks” for the most part but also peopled by a minority of short-stay invaders – French, Italian, Catalan – essentially parasitic exploiters of local farmers. This did not disturb the traditional model of potential continuity of Greek rural population sand their typical lifestyles from antiquity to today. It was rather romantic, however, to discover the forgotten history of those dukes of Athens whose curious appearance in Shakespeare had always puzzled me – Otho de la Roche, Nicolas de St. Omer, and soon (now wonderfully revivified in the recent introduction to Prankish Greece by our project specialist Peter Lock (1995).

Now all this time, we were living, each summer over many years, in a village called Mavrommati – “Black Eye” in Greek (the in habitants told a

John BINTLIFF

The Ethno-archaeology of a “Passive” Ethnicity:

The Arvanites of Central Greece

tale about a mottled cow that sat down in that spot). Yet our Athenian students who attended the summer field-school we ran on the project found the village much stranger than we did. They came and told us, mystified, that the older villagers, left to their own private conversations, littered their talk with an unintelligible language. “Who are they?” – they asked us.

We soon learned from our project anthropologists (cf. Slaughter and Kasimis1986) that our village, as most

others in this part of Central Greece, was populated by Arvanites, speaking Arvanitika; in English this can be translated as, respectively, “populations with their origin from the region in and around modern Albania” and “Albanian-speakers.” Yet our village looked typically Greek: the role of the State, the Church, and every day customs looked the same as everywhere else in modern Greece.

Let us go back to the period before the

Arvanitic presence – the high Middle Ages and the period of those Prankish towers – a landscape covered with flourishing rural settlements of Greek-speakers, dominated by an alien minor nobility from the West who had arrived on the spurious Fourth Crusadein1204 AD. Our ceramic specialists (John Hayes, Joanita Vroom) have perfectly mastered the pottery of this Prankish age (cf.Vroom1997, 1999), and in our surface field survey we have located a small sample of the indigenous villages over seen by the towers of nameless knights and bailiffs. There is very good reason to believe that the tower-village network in Boeotia represents a high degree of continuity of favored settlement locations since the closely similar Greco-Roman network of nucleated villages and small towns. Again, this is consistent with the traditional continuity model for ancient to modern Greece.

Such potential continuity, however, if it had lasted from antiquity to the high Middle Ages, very rarely survives the fourteenth century AD: archaeological and historical sources prove a dramatic discontinuity in settlement and population at the close of the Middle Ages. Numerous Byzantine village sites are abandoned at this time and new villages appear nearby after a clear time interval. The scanty Prankish sources for the fourteenth century tell us how much of the countryside was swept clear of Byzantine rural communities by the Black Death, the slaver aids of Turkish pirates, and constant war fare among the dukes of Athens, the rivived Byzantine Empire, and Ottoman Turkish armies advancing from the east. In desperation, the final, Florentine, dukes of Athens invited immigration from Albania (which at that time was a tribal region considerably more extensive than the modern state of that name), and large numbers responded. Boeotia, Attica, and most of the North Péloponnèse were hence forth dominated in the countryside by Albanian-speakers (Jochalas1971).

Even better information of a far more detailed and accurate nature is provided by the newly translated census records for central Greece of the early Ottoman Empire, after its definitive conquest of Byzantine Greece by 1453. These were made available by our project Ottomanist,

He was born Jani Liapi (1938) in Boeotia. He is an Arvanite (Arbëror). On 7 February 2008, Orthodox bishop of Livadhia, Hieronymus was elected the new Archbishop of Athens and All

Greece by the Holy Synod of the Church of Greece.

His Beatitude, Hieronymos II, Archbishop of Athens and All Greece

I would like to know the costume differences, however! Aspects of Greek national costume, such as that worn by the modern Palace

Guard (Evzonoi) are essentially Albanian costume

Page 23: Zeri i Camerise 6

23Dhjetor 2015, Nr. 6

Professor Machiel Kiel of Utrecht University (Kiel 1997; Bintliff 1995, 1997). These tax archives describe the population of what is now Greece, listing – village by village – crops, animals, and the ethnicity of each settlement, in detail comparable to that of the Domes day Book taxation census ordered by the Norman conquerors in eleventh-century AD England. In the 1466 record, shortly after the conquest, the fearful extent of Byzantine depopulation is vividly brought out by the wide spread scatter of small, newly colonizing Albanian hamlets and the few surviving, but larger, Greek-speaking refuge communities. The Greek-speakers would have called themselves, ironically, “Romioi” or “Romans” to signify the Byzantine claim to continuity with the Eastern Roman Empire – and hence were part of the communities called “Rum” by the Ottomans.

Here, on the earliest so far discovered Ottoman register for our region, we found our own host village – its real origin not linked to a cow but called simply after its founder, an Albanian clan-chief – Gjin Mavromati (John the Black Eyed), who selected this location along with his followers. In fact, most of the new settlements appear to be small social groups of no more than thirty families, tied to a chief who is frequently the eponymous village founder. That these in comers were not merely ethnic Greeks with an Albanian-speaking tradition can be shown through study of both the new village names and the personal names listed in the Ottoman village registers, where typical Albanian personal and clan names are ubiquitous, along with specific onomastic references to districts in modem Albania.

At first, the Greeks continued to practice their traditional polyculture from stable village sites, while the Albanian clan hamlets were mobile around several village locations (katuns) with large flock sand cereal cultivation. Then under the benevolent influence of the Pax Ottomanica, both Albanian and Greek villages grew in size and number, while the Albanians adopted the permanent settlement locus and tree-crops of their Greek neighbors. One finds the same material culture on sites of both ethnic groups, expressed in ceramics and, at least by the sixteenth century, in house types. I would like to know the costume differences, however! Aspects of Greek national costume, such as that worn by the modern Palace Guard (Evzonoi) are essentially Albanian costume (Mpiris1997, 288n.2).

Clearly, the strongly agricultural and provincially conservative nature of Boeotia has allowed retention of custom to today – young people in their thirties are still proud to say they can speak traditional Arvanitika. Yet there are no “Albanian Clubs” in Boeotian or local histories of these people. In cosmopolitan Athens, such clubs do

exist without exciting much controversy (Carabott, personal communication, 2001), probably because their activity has minimal influence and public profile in a city containing almost half of the entire Greek population. The Greek national education system (cf. chapter 3 in this volume) stresses the heritage of classical Athens and the continuity of Greek virtues. Indeed, history and archaeology for Greeks today usually all but stop at the Age of Alexander, and the former only picks up again with the War of Independence in the early nineteenth century. During the intervening two millennia of “oppression,” the Greek spirit slumbered in chains, with only Byzantine churches and icons to mark the eternal flame. The Albanian Greeks are a people without a formal history and no acknowledged place in the Modern Greek state. How did this come about?

First, we can explain the astonishing persistence of Albanian village culture from the fourteenth to the nineteenth centuries through the ethnic and religious tolerance characteristic of Islamic empires and so lacking in their Christian equivalents. Ottoman control rested up on all owing local communities to keep the irreligion, language, local laws, and representatives, provided that taxes were paid (the millet system).There was no pressure for Greeks and Albanians to conform to each other’s language or other behavior.

Clear signs of change are revealed in the travel diaries of the German scholar Ludwig Ross (1851), when he accompanied the Bavarian Otto, whom the Allies had foisted asking up on the newly freed Greek nation in the aftermath of the War of Independence in the 1830s. Ross praises the well-built Greek villages of central Greece with their healthy, happy, dancing in habitants, and contrasts them specifically with the hovels and sickly inhabitants of Albanian villages. In fact, recent scholarship has

under lined how far it was the West that built modern Greece in its own fanciful image as the land of a long-oppressed people who were the direct descendants of Pericles.

This Western creation of “the glorious continuing story of the Greek People” has been epitomized recently in the publication of multi-volume popular encyclopedias such as “The History of the Greek Nation” and marked even more recently by hysterical reactions to the supposed threat posed by the Slav Republic of Macedonia – not least merely by appropriating the name “Macedonia.” Being saddled with such a foundation charter from the early years of independence has forced the Greek education system and state propaganda to focus the survival of the struggling young nation on to what Benedict Anderson (1991) has termed the “imagined community” of Greeks.

Thus from the late nineteenth century on ward the children of the inhabitants of the new “nation-state” we retaught in Greek, history confined itself to the episodes of pure Greekness, and the tolerant Ottoman attitude to cultural diversity yielded to a deliberate policy of total Hellenization of the populace – effective enough to fool the casual observer. One is rather amazed at the persistence today of such dual-speaking populations in much of the Albanian colonization zone. However, apart from the provinciality of this essentially agricultural province, a high rate of illiteracy until well into this century has also helped to preserve Arvanitika in the Boeotian villagers (Meijs1993).

However, this is not a story to be uncovered easily. In the last few years, with the collapse of East European Communism, modem-day Albanian shave flooded out of their homeland once more, in search of better employment, with a particular focus on areas settled by then-fore fathers in the Middle Ages and, more recently, southern

Italy and central and southern Greece. They are welcomed as cheap labor but despised as untrustworthy ex-Communists. Any link to the local population is refuted with as much vehemence as illogicality. This denial of the multiethnic composition of the rural landscape has been helped by state-imposed systematic place-name changes throughout this century, many as late as the1960s, through which a wonderful scatter of traditional Greek, Slav, Albanian, and sometimes Italian village names has been suppressed – wherever conceivable – in favor of the name of any ancient Greek toponym remotely connected to the neighborhood. Thus, for example, one of our study villages, formerly known by variants of its original Albanian founder’s name of Zogra Kobili, has been transformed in to the village of Leondarion (a classical locality not even certainly connected to the district).

While compiling my maps of village systems across the post-medieval centuries from the Ottoman sources (archive so remarkably discovered and tabulated for us by Machiel Kiel; see Kiel 1997; Bintliff 1995, 1997), I was careful to indicate in the English captions which of them were Albanian-speaking and which Greek-speaking villages. A strong supporter of the project, the Orthodox bishop of Livadhia, Hieronymus, watched over my shoulder as the maps took shape. “Very interesting,” he said, looking at the symbols for ethnicity,” but what you have written here is quite wrong. You see the people in Greece who speak a language like Albanian are Arvanites, not Alvanoi, and they speak Arvanitika not Alvanika.”

In this seemingly innocuous, and of course technically correct, comment lies a much deeper layer of ideology, signified by the mere substitution of an “r” for an “l.” The bishop was voicing the accepted modern position among those Greeks who are well aware of the persistence of indigenous Albanian-speakers in the provinces of their country: the “Albanians” are not like us at all, they are ex-Communists from outside the modern Greek state who come here for work from their backward country; as for the Arvanites (traditional in habitants of the Greek countryside speaking Albanian) — well, they are a kind of ethnic Greek population from somewhere on the northwest borders of Greece, where the line between the Greek state and that of Albania has always been fuzzy and permeable to intermarriage.

Thus the difference between an “1” and an “r” neatly allows the modern Greeks to divorce themselves and their history from that of the unpopular but widely employed, modern Gastarbeiter of post-Communist Albania. Shortly after this conversation, I saw the bishop pass across the courtyard of our project base – a converted monastery run as a research center – to talk to the genuine Albanian guest-workers who Ö

Page 24: Zeri i Camerise 6

Dhjetor 2015, Nr. 624

were restoring its stone work. I knew he was himself an Arvanitis, and listened with interest as he chatted fluently to them – and it wasn’t in Greek! I was tempted, but wisely forbore, to ask him which language they were conversing in – Arvanitika or Alvanika?

In a volume focusing on historic identities and boundary formation, it is a matter of considerable interest to understand a minority’s view of itself in relation to the larger national whole into which it has been merged. Given their special history, what is the relevance of the survival of Arvanitic language with in the modern Greek state? In conversation, provincial villagers who recognize the Arvanitic origin of their community acknowledge this unproblematically. This is clearly helped by the prominent role played by Arvanitic and Albanian (i.e., more recent migrant) heroes in the War of Independence. But clearly, as one can see — and as these villagers point out — they are in every respect “typical” Greeks in their politics, lifestyle, aspirations, and the desire to see their children pursue professional careers in Athens, rather than remain within the limited economic and social horizons of the Boeotian villages. Basically, therefore, there is never a hint of Arvanitic resistance to Greekness, even as a means to signify the failings of Athens to bring better conditions to the countryside, or the virtues of the provincial way of life. One also gets the feeling that although the Arvanitic background is unconsciously a source of local pride in knowing one’s particular roots (hence the ease with which villagers will directly out to abandoned settlements centuries old, or

John Bintliff (London, England 1949) is Emeritus Professor of Classical and

Mediterranean Archaeology at Leiden University, the Netherlands, and Emeritus Professor at the University of Edinburgh, UK. He studied Archaeology and Anthropology at Cambridge University, where he also completed his PhD in 1977 on the (pre)history of human settlement in Greece. He was Senior Lecturer in Archaeology at Bradford University, where he taught from 1977, then moved to Durham University as Reader in Archaeology in 1990, where he taught till moving to Leiden

in 1999. In 1988 he was elected a Fellow of the Society of Antiquaries. Since 1978 he has been co-directing (with Cambridge University) the Boeotia Project, an interdisciplinary programme investigating the evolution of settlement in Central Greece, widely-recognised as one of the most significant regional research programmes in the Mediterranean region. His interests include social theory and the application of neuroscience to the Humanities.

About the Author

discuss the arrival of their war like, semi pastoral ancestors), this is “water under the bridge,” which has no real relevance either to the present or more importantly the future of local communities.

In contrast therefore to the more openly problematic issue of Slav speakers in northern Greece, Arvanitic speakers in central Greece lack any signs of an assertive ethnicity. I would like to suggest that they possess what we might term a passive ethnicity. As a result of a number of historical factors, much of the rural population in central Greece was Albanian-speaking by the time of the creation of the modern Greek state in the 1830s. Until this century, most of these people were illiterate and unschooled, yet there existed sufficient knowledge of Greek to communicate with officials and townspeople, itinerant traders, and soon, to limit the need to transform rural language usage. Life was extremely provincial, with just one major carriage-road passing through the center of the large province of Boeotia even in the 1930s (beyond which horse back and cart took over; van Effenterre 1989). Even in the 1960s, Arvanitic village children could be figures of fun for their Greek peers in the schools of Thebes

(one of the two regional towns) (K. Sarri, personal communication, 2000). It was not a matter of cultural resistance but simple conservatism and provinciality, the extreme narrowness of rural life, that allowed Arvanitic language and local historic memories to survive so effectively to the very recent period.

This fits well with the observation that intermarriage between villages of Arvanitic origin and those of native Greek-speaking origin has been common. Presumably the migrant spouses would develop sufficient vocabulary to communicate with relatives who used little Greek, or a hybrid dialect (such as can be heard in Boeotian villages today, according to research by K. Papagiannopoullos). Interestingly, a scientific study which analyzed the marriage patterns of the forty-five traditional Albano-Italian villages in southern Italy (Biondietal. 1993) found that such villages exhibited no more in breeding that other rural Communities in Italy and less than remote communes of the central Apennines and Alpine districts. Again one might suggest that in that other major zone of Albanian medieval colonization, a similar passive ethnicity has operated.

Two studies of the use of Arvanitika in Greece itself (Trudgill and Tzavaras 1977; Tsitsipis 1983) add further in sight in to Arvanitic attitudes with in modern Greece. The language is shown to be heading toward extinction, with those using it rapidly losing grammatical knowledge and its deployment growing more limited in range and context. Language decline is matched with the degree of link age to major population centers and macroeconomic inter actions to the wider world, supporting my view of the importance of narrow horizons in the long survival of Arvanitic traditions and language use. Questionnaires suggest that there is also a compromise at work, in which Arvanitic communities do not under value local roots and yet embrace the reality of a purely Greek linguistic future: members of Arvanitic communities say it is better to be Arvanit than to speak Arvanitic. As the researchers comment, the last sentiment should mark the imminent demise of Arvanitika as a functioning alternative to modern demotic Greek. I am not entirely sure about this – despite two generations of intensive schooling where Arvanitika was forbidden, a limited knowledge is still a matter of pride to some villagers, and in the villages with no main road communications, conversations among older folk can be 95 percent Arvanitic, even at the present day. For me as an archaeologist who wants to give local communities their own history – something even current Greek history syllabuses fail to do – an ethical problem does a rise in privileging the very different basis from which Arvanitic villages have developed. Does this rural society really want to have such a history highlighted? Would rediscovering their supposed historical ethnicity be even disadvantageous to them, especially to their children? I am still unsure of the answer to these questions.

Shortly after this conversation, I saw the bishop pass across the courtyard of our project base – a converted monastery run as a research center – to talk to the genuine Albanian guest-workers who were restoring its stone work. I knew he was himself an Arvanitis, and listened with interest as he chatted fluently to them – and it wasn’t in Greek! I was tempted, but wisely forbore, to ask him which language they were conversing in – Arvanitika or Alvanika?

Ö

Arvanitic (Albanian) speaking areas in green