Republika e Kosovës Republika Kosova-Republic of Kosovo Qeveria - Vlada – Government Zyra e Kryeministrit – Ured Premijera – Office of the Prime Minister

Zhvillimi i Programit Universitar për Sektorin e Ujërave në Kosovë

Arsimi i Larte dhe Hulumtimi Shkencor RAPORT LOUDIERE Daniel, Konsulent BYTYQI Hysen, Konsulent Shtator – Nëntor 2010

DETYRE NGA ZYRA E KRYEMINSTRIT Task Forca për Ujërat

TABLA E PËRMBAJTJES

AKRONIMET DHE SHKURTESAT.…………………....................................................... 5

1 HYRJE E PËRGJITHSHME ........................................................... Error! Bookmark not defined.

2 GJENDJA E TANISHME E UJERAVE NE KOSOVE .................. Error! Bookmark not defined.

2.1 Resurset Ujore ......................................................................... Error! Bookmark not defined. 2.2 Gjendja e tanishme e shfytëzimit të Ujit .................................. Error! Bookmark not defined.

2.2.1 Ofruesit e Ujit ................................................................. Error! Bookmark not defined. 2.2.2 Mbledhësit e trajtimi i Ujërave të Zeza ........................... Error! Bookmark not defined. 2.2.3 Ujitja ............................................................................... Error! Bookmark not defined. 2.2.4 Nevojat për Ujë Industrial dhe derdhjet ujërave të ndotura Error! Bookmark not defined.

2.3 Çështjet tjera të lidhura me ujin ............................................... Error! Bookmark not defined. 2.3.1 Menaxhimi i mbetjeve të ngurta ..................................... Error! Bookmark not defined. 2.3.2 Kontrolli i përmbytjeve ................................................... Error! Bookmark not defined.

2.4 Palët me Interes ....................................................................... Error! Bookmark not defined. 2.4.1 Përdoruesit e ujit ............................................................. Error! Bookmark not defined. 2.4.2 Sektori publik.................................................................. Error! Bookmark not defined.

2.5 Burimet njerëzore në sektorin e ujit ......................................... Error! Bookmark not defined. 2.6 Disa elemente në kontekst me sektorin e ujit ........................... Error! Bookmark not defined.

3 GJENDJA AKTUALE E ARSIMIT TË LARTË DHE HULUMTIMEVE SHKENCORE NË LIDHJE ME SEKTORIN E UJIT .................................................................. Error! Bookmark not defined.

3.1 Arsimi i lartë në Kosovë .......................................................... Error! Bookmark not defined. 3.1.1 Hyrje ............................................................................... Error! Bookmark not defined. 3.1.2 Universiteti i Prishtinës (UP) .......................................... Error! Bookmark not defined. 3.1.3 Universiteti i Prizrenit (UPz) .......................................... Error! Bookmark not defined. 3.1.4 Arsimi i Lartë Privat në Kosovë ..................................... Error! Bookmark not defined.

3.2 Aktivitetet kërkimore shkencore në Kosovë ............................ Error! Bookmark not defined. 3.3 Disa elemente kontekstuale për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencorError! Bookmark not defined.

4 KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË AFTËSIVE DHE NEVOJAT NJOHJA NË SEKTORIN E UJIT ....................................................................................... Error! Bookmark not defined.

4.1 Studimet e fundit dhe raportet.................................................. Error! Bookmark not defined. 4.2 Mundësitë e punësimit me nivelin bechelor dhe master .......... Error! Bookmark not defined. 4.3 Inputet e aftësive te dijes dhe kompetencave ne sektorin e unit ............................................. 25

5 TË IMAGJINOJMË TE ARDHME TJETER ....................................... Error! Bookmark not defined.

5.1 Përparësitë, dobësitë, mundësitë dhe përparësitë ..................... Error! Bookmark not defined. 5.1.1 Përparësitë ...................................................................... Error! Bookmark not defined. 5.1.2 Dobësitë .......................................................................... Error! Bookmark not defined. 5.1.3 Mundësitë ....................................................................... Error! Bookmark not defined. 5.1.4 Prioritetet ...................................................................... Error! Bookmark not defined.

5.2 Nevojat për përkrahja e Arsimit të Lartë në lidhje me sektorin e ujitError! Bookmark not defined. 5.2.1 Krijimi i një Fakultetit të Shkencave Mjedisore brenda UPError! Bookmark not defined. 5.2.2 Krijimi i kurrikulave të reja (bachelor dhe / ose master) Error! Bookmark not defined. 5.2.3 Diversifikimi, përmirësimi i kurrikulave ekzistuese ....... Error! Bookmark not defined.

5.2.4 Krijimi i kurseve të trajnimit fillestar ............................. Error! Bookmark not defined. 5.3 Zhvillimi i programeve hulumtuese shkencore ........................ Error! Bookmark not defined.

5.3.1 Disa kritere për të drejtuar këto aktivitete ....................... Error! Bookmark not defined. 5.3.2 Një listë e parë e temave hulumtuese shkencore në sektorin e ujitError! Bookmark not defined.

6 KOSTOT FINANCIARE DHE RESURSET NJERËZORE ................ Error! Bookmark not defined.

6.1 Shpenzimet .............................................................................. Error! Bookmark not defined. 6.2 Ndërmjetësit dhe partnerët ....................................................... Error! Bookmark not defined. 6.3 Strukturat dhe institucionet ...................................................... Error! Bookmark not defined. 6.4 Strukturat dhe institucionet ...................................................... Error! Bookmark not defined.

6.4.1 Marrëdhëniet në mes të Arsimit të Lartë dhe MMPH .... Error! Bookmark not defined. 6.4.2 Aktivitetet kërkimore brenda UP .................................... Error! Bookmark not defined. 6.4.3 Strukturat për të tërhequr fonde për UP .......................... Error! Bookmark not defined. 6.4.4 Një platformë për të mbledhur të gjithë aktorët e sektorit të ujitError! Bookmark not defined.

7 REKOMANDIMET KRYESORE ........................................................ Error! Bookmark not defined.

7.1 Për të zbatuar program MSc të ri "Master i Menaxhimit të Mjedisit"Error! Bookmark not defined. 7.2 Për të përmirësuar disa kurse ekzistuese master ...................... Error! Bookmark not defined.

7.2.1 Master i Hidroteknikës ................................................... Error! Bookmark not defined. 7.2.2 Program master në prodhimin bimor .............................. Error! Bookmark not defined. 7.2.3 Program master i menaxhimit të burimeve natyrore ....... Error! Bookmark not defined.

7.3 Për të organizuar një seminar IWRM ...................................... Error! Bookmark not defined. 7.4 Për të nisur aktivitete kërkimore në sektorin e ujit .................. Error! Bookmark not defined. 7.5 Për të nxitur një sfond të favorshme ........................................ Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 1. TERMAT E REFERENCËS .................................................. Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 2: LISTA E PERSONAVE TË KONTAKTUAR ....................... Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 3: DOKUMENTACIONI DHE RAPORTET NË DISPOZICIONError! Bookmark not defined.

SHTOJCA 4: KURSE TË PROPOZUAR NGA OFRUESIT E ARSIMIT TË LARTË PRIVATError! Bookmark not defined

SHTOJCA 5: PROCESVERBALET E MBLEDHJEVE TË MBAJTUR NË UPError! Bookmark not defined.

ANEKSI 6 KURSE INTERESANTE MASTER JASHTË VENDIT ............ Error! Bookmark not defined.

ANEKSI 7: DISA KOMPONENTËT E NJË KURSI MASTER .................. Error! Bookmark not defined.

PROGRAMI SHTOJCA 8: MASTER "MENAXHIMIN E MJEDISIT" NË UNIVERSITETIN KIEL.Error! Bookmark not d

SHTOJCA 9: PROPOZIM PËR MEMORANDUM MIRËKUPTIMI NË MES TË MMPH DHE MASHT-IT .................................................................................................... Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 10: UNIVERSITET NË RAJON ................................................. Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 11: STRUKTURA E REKOMANDUARA PER NJE MSc "MEM"Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 12 KOSTOT DHE QËNDRUESHMËRIA E PROJEKTIT ........ Error! Bookmark not defined.

SHTOJCA 13: LETRA E INTERESIT.................................................................................................Error! Bookmark not defined.

AKRONIMET DHE SHKURTESAT

ADC Zhvillmi i Bashkëpunimit Austriak BFUG Grupi monitorues i Bolonjës (EU) BMD Bachelor, Master, Doktoraturë (nivelet kryesore ne procesin e Bolonjës) BUN Rrjeti i Universiteteve Ballkanike CEA Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës (UP) DPPP Drejtoria për Prodhimin e dhe Mbrojtjen e Bimëve MAFRD EU Unioni Evropian ECLO Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian EHEA Rajoni Evropian i Arsimit të Lartë EPFL Ecole Polytechnique Fédérale de Lausanne ERA Rajoni Evropian për Hulumtime Shkencore GIS Sistemi Gjeografik i Informacionit HEPI Ofruesit e Arsimit të Larte Privat HMI Instituti Hidro-Meteorologjik (MESP) IP Kompanitë Ofruese të Ujit IPH Instituti i Shëndetit Publik IWRM Menaxhimi i Integruar i Resurseve Ujore IZB Institut für Zusammenarbeit in Bildungsfrage (Switzerland) KAA Agjencioni për Akreditim i Kosovës KEK Kompania Elektrike e Kosovës KEPA Agjensioni Kosovar i Mbrojtjes se Ambientit KfW Kreditanstalt für Wasserbau (German Bank for Reconstruction and Development) KIRP Projekti Kosovës për Rehabilitimin e Ujitjes MAFRD Ministria e Bujqësisë Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural MEF Ministria e Ekonomisë dhe Financave MESP Ministria e Ambientit dhe Planifikimit Hapësinorë MEST Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë MNA Fakulteti i Shkencave Matematiko Natyrore (UP) MOU Marrëveshje Mirëkuptimi NGO Organizatat Jo qeveritare NRP Programi Kombëtar i Shkencës (Kosovë) PMO Zyra e Kryeministrit POE Ndërmarrjet publike RBDU Njësia e distrikteve të pellgjeve të lumenjve RWC Kompanitë Regjionale të Ujit SCO Zyra Zvicerane për Bashkëpunim SHUKOS Shoqata Kosovare për ujerat dhe ujërat e zeza SOK Zyra Statistikave të Kosovës ToR Detyrat e Punës UBT Universiteti për Biznes dhe Teknologji UP Universiteti i Prishtinës USAID US Agjensioni për Zhvillim Ndërkombëtar WB Banka Botërore WD Departamenti i Ujërave MESP WEM Menaxhimi i Ujërave dhe Mjedisit (master program) WET Teknologjia e Ujërave (post graduate program) WFD Korniza e Direktivës për Ujërat (EU 2000) WHO Organizata e Shëndetit Botëror WMP Plani për Ujërat e Zeza WPA Këshilli për Politikat Ujore WTF Task Forc për Ujërat

WUA Këshilli për Shfrytëzimin e Ujërave WUS Shërbimi Botëror i Universiteteve (Austria) WWRO Zyra e rregullatorit te ujërave dhe ujërave te zeza

1 HYRJE E PËRGJITHSHME Kjo detyrë e Sekretariatit të Task Force për Ujërat (Zyra e Kryeministrit) ka të bëjë me sistemin për Arsim të Lartë të Kosovës dhe lidhjen e tij me sektorin e ujit. Ky aktivitet është financuar nga Zyra për Bashkëpunimit Zviceran në Prishtinë. Qëllimi i studimit të titulluar "Zhvillimi i programit Universitar për sektorin e ujit" është për t'iu përgjigjur nevojës për burime njerëzore me kualifikime të larta në këtë sektor. Kjo çështje është konsideruar si një faktor kyç për zhvillimin e shërbimeve të lidhura me ujë dhe për të përmirësuar qëndrueshmërinë e investimeve në sektorin e ujit. Kryersit e detyrës (hartuar më vonë në këtë raport si Profesionistë) ndihmojnë përfituesit (WTF dhe MMPH), në identifikimin e mënyrave më të mira për të ecur drejt një kontributi të përmirësuar të Arsimit të Lartë për zhvillimin e sektorit të ujit të Kosovës, prandaj, ata duhet të: "Identifikojnë dhe analizojnë kuadrot deficitare në sektorin e ujit, të vlerësojë zhvillimin e programeve të Universitetit, ndihmoj zhvillimin e temave master dhe doktoraturës të dedikuara çështjeve të ujit, si dhe identifikimin e mekanizmave stimulues për universitetet private për të hapur (çështjet e ujërave) departamentet inxhinierike" Detyrat kryesore të nxjerrë nga termat e referencës (shih tekstin e plotë në Shtojcën 1) përbëhet nga:

- Organizon një vizitë studiuse në Universitetin e Prishtinës dhe në institucione të tjera të Kosovës, të lidhura me ujërat (p.sh. MMPH, MASHT, MBPZHR, KRU, etj) për të diskutuar në detaje gjithë nismën;

- Identifikimi i profileve / lëndë (programe) që mungojnë; - Së bashku me MMPH, MASHT-i dhe anëtarëve të fakultetve të Universiteti të Prishtinës, të

zhvillojnë një program të studimeve universitare dhe pas-universitare për të mësuar në Fakultetin e Inxhinierisë së Ujërave dhe Mjedisit, ose në fakultetet e tjera të sugjeruara, për shembull menaxhimin e projekteve, menaxhimin e mjedisit ose të ngjashme;

- Vlerësimi i burimeve të nevojshme për zbatimin e programeve të tilla (p.sh. Fakulteti i ri) dhe identifikimin e institucioneve të huaja të arsimit të lartë të gatshëm për të bashkëpunuar dhe mbështetur (p.sh. në Universitetin e Prishtinës), në këtë fushë;

- Përgatitja e një programi për MMPH dhe MASHT-it për të bashkëpunuar në fushën e studimeve të doktoraturës që do të përdoret për projekte kërkimore të veçantë në sektorin e ujit;

- Krijimi i mekanizmave stimulues për universitetet (publike dhe private) për të hapur departamentet e tilla.

Personat të cilët kemi kontaktuar për të përgatitur këtë raport janë të shënuara në aneksin 2. Ata i takojnë disa kategorive: aktorët e ujit në Kosovë, anëtarët e Arsimit të Lartë, donatorët, operatorët e ujit, konsulentët private dhe ministrive. Listën e dokumenteve dhe të raporteve që përdoret nga të dy ekspertçt është në prezantuar në aneksin 3. Tashmë duket se disa nga të dhënat janë të diskutueshme dhe që paqartësitë duhet të mbahen në mend, edhe në qoftë se nuk ka asnjë mënyrë për vlerësimin e devijimit të mundshëm, duke filluar me popullatën aktuale në Kosovë, kjo shkon në me numrin e njerëzve që punojnë në sektorin e ujit. Raporti fillon duke marr në konsiderat mbi gjendjen aktuale të sektorit të ujit: burimet ujore, gjendja e organizmave të ujërave, përdorimi i ujit, aktorëve kryesorë. Thjesht, kjo konsiston në deklarimin e fakteve dhe është një hap i domosdoshëm para se të propozohet ndonjë diagnozë mbi anët e forta dhe dobësitë e sektorit. Duke përdorur një qasje të ngjashme, të dhëna themelore që lidhen me Arsimin e Lartë dhe Kërkimin shkencor në lidhje me çështjet e ujit janë paraqitur në kapitullin e ardhshëm. Kjo i përket sektorit publik dhe privat, por vëmendje të veçantë i është kushtuar Universitetit të Prishtinës si akteri kryesor në sistemin arsimor Kosovar. Për më tepër dy "universitete" private u vizituan. Poashtu, mund të ketë disa interes që të përfshihen disa propozime tona si metoda të veçanta mësimore zakonisht të

miratuara për programin master në marketing ose menaxhimin e biznesit. Bazuar në këto fakte, bëhet më e lehtë për të analizuar të dy sektorët në drejtim të zhvillimit, përparësive, dhe të dobësive, sidomos kur merren në konsiderat shkathtësit dhe punësimi. Shpenzimet, pengesat dhe mënyrat që nevojiten për t’u mobilizuar, janë analizuar, poashtu. Rekomandimet tona do të jenë të shkruara duke marrë parasysh nevojat urgjente të sektorit të ujit, si dhe mundësitë e Arsimit të Lartë dhe Kërkimit shkencor të sistemit në Kosovë, ambicie dhe mundësit reale duhet të merren në konsiderat. Nuk duhet harruar se ndërtimi i kapaciteteve të burimeve njerëzore mund të ketë nevojë shumë mjete të tjera. Disa prej tyre, të tilla si pagat, janë çështjet kyçe. Një konsensus kombëtar i përbashkët për pranimin për të paguar disa shërbime themelore të tilla si furnizimi me ujë dhe qasje në kanalizim do të kontribuojë gjithashtu për të ndërtuar një sektor të shëndoshë të ujit, duke ofruar punë të shumta të rëndësishme për gjeneratën e ardhshme. Kjo eksperiencë ka qenë e kërkuar në kohën e përgatitjes, por kjo u shfaq shumë i frytshëm për të vlerësuar vështirësitë për të organizuar një arsim efikas dhe programit të hulumtimit shkencor të përkushtuar për sektorin publik të ujit Kosovar. Ne i adresojmë mirënjohës tonë të gjithë atyre që kanë pranuar të punojnë me Ne për të mirë të këtij raporti. 2 GJENDJA E TANISHME E UJIT NË KOSOVË 2.1 Burimet e ujit Kosova është e rrethuar me male të larta. Zona e saj është rreth 10.877 kilometra katrorë. Reshjet vjetore mesatare shkojn nga rreth 600 mm në pjesën veriore (640 mm në Mitrovicë) deri në 1400 mm në zonat malore. Pjesa më e madhe e reshjeve vjetore në Kosovë variron në mes 700-800 mm, me një mesatare prej 720 mm. Klima e Kosovës është kontinentale me ndikim mesdhetar, temperatura mesatare shkon midis 0°C në Janar dhe Shkurt dhe 40°C gjatë stinës së Verës së nxehtë. Kosova është një vend shumë i ndryshëm në drejtim të gjeologjisë dhe posedon kryesisht shkëmbinj vullkanike (basal, vulkanik), metamorfik (granite) dhe sedimentare (flysh). Sipërfaqja tokës kryesisht ndryshon nga ajo gëlqerore, serpentine ose depozitimet aluviale. Zonat karstike janë kryesisht të pranishëm, në veçanti në veri dhe në veri-lindje (mali Mokna). Mjaft pak studime hidro-gjeologjike dhe të dhënat të nëjta janë në dispozicion, vetëm WMP entitet i mëparshëm (ref 3) përfshin një përshkrim mjaft të plotë të karakteristikave kryesore hidro-gjeologjike të Kosovës. Modelimi e sistemeve të ujit karstik është i njohur të jetë shumë e vështirë, disa hulumtimet hidro-gjeologjike u kryen para konfliktit, por duket të jenë zhdukur në ditët e sotme. Instituti Federal Hidrometeorologjik i Jugosllavisë në mënyrë të veçantë ishte përdorë për të kryer matjet e nivelet piezometrik në pellgjet kryesore dhe testet në vend të pompimit për të vlerësuar potencialin e nëntokësore të ujit dhe të monitorojnë zhvillimin e tij. Burimeve sipërfaqësor të ujit janë të organizuara në pesë pellgjet ujëmbledhës të ndryshme, siç është përshkruar në tabelën e mëposhtme: Organizatat e burimeve sipërfaqësore të ujit të Kosovës në pesë pellgjet e ndryshme ujëmbledhëse Nr Lumenjtë

kryesor S(km2) Q(m3/s) q(l/(s*km2) Derdhjet Drejtimi i rrjedhës

1 Drini i Bardhë 4360 61.0 14 Shqipëri Perëndim të detit Adriatik 2 Lumi i Plavës 252 5.3 20.8 Shqipëri Jug Perëndim të detit

Adriatik 3 Ibri 4701 32.6 6.9 Serbi Veri të Danubit dhe detit të

Zi 4 Morava i

Bincës 1018 6.1 6.0 Serbi Jug-lindje të Danubit dhe

detit të Zi

5 Lepenci 582 8.7 14.9 Maqedoni Jug te detit Egje Duhet të përmendet se këto shifra dhe këto elemente përshkruese të gjeografisë fizike vijnë nga Instituti Hidro-Meteorologjik Federal i ish-Jugosllavisë dhe se studimet e fundit kanë kontrolluar cilësinë e të dhënave të fundit duke e krahasuar ato me të dhënat që janë mbledhur para luftës. Përsëri kjo gjendje duhet të interpretohet në drejtim të burimeve njerëzore. Gjithë këta lumenjë janë pjesë e pellgjeve të mëdha ndërkombëtare: Danubit, Vardarit, Drinit. Pellgut ujëmbledhës i Ibri është i vetmi i cili merrë ujin nga rrjedhat e sipërme të vendosura në Serbi dhe Mal të Zi (shih hartën e Kosovës më poshtë). Me qëllim të menaxhimit të burimeve ujore, Qeveria e Kosovës është në procesin e krijimit të dy i pellge të lumenjve, njësi rajonale (RBDU) në shkallë kombëtare. I pari është quajtur Drini i Bardhë RBDU dhe do të përfshijë numrin e pellgut 1 dhe 2 sikurse është përshkruar në tabelën 1. Numri i pellgjeve 3, 4 dhe 5 do e përbëjnë të dytin, të quajtur Ibër Lepenc dhe Morava e Binçës RBDU. Procesi për krijimin e këtyre dy organeve publike ka filluar pesë vjet më parë, dhe është ende në vazhdim e sipër. Në këtë proces shumë i ngadaltë mund të gjenden disa shpjegime në mbështetje ligjore që janë padyshim shumë të nevojshme, por edhe për shkak të burimeve njerëzore të kufizuara në dispozicion. Për pjesën më të madhe të burimeve të ujit, Kosova nuk varet nga vende të tjera, pasi që ujërat janë të krijuara nga reshjet lokale, me përjashtim të lumit Ibër. Kjo situatë është mjaft interesante në aspektin e mobilizimit të ujit, edhe pse kjo nënkupton përgjegjësitë e mëdha në lidhje me ndotjen e shkarkuara drejt rajoneve fqinje në drejtim të rrymës. Në ditët e sotme, pellgjet e mëdha ndërkombëtare janë të menaxhuara në nivel global, por çdo vend anëtar duhet të ofrojë anëtarëve të tjerë me përmbledhje të dhënave (të dhënat e papërpunuara dhe të përpunuara) shumë më tepër se ajo që realizohet tani. Egzistojnë katër digave të mëdha në Kosovë, me lartësi më të madhe se 40 m: Gazivodës në lumin Ibër;

- Batllava në lumin Batllava (lumi kontribues Llapit => lumit Sitnica => lumit Ibër); - Badovc në lumin Graçanka (kontribues lumit Sitnica => lumit Ibër); - Radoniqi në lumi Prue (degë e lumit Drin => lumit Drin).

Rezervuaret e tjera të vogla janë të vendosura në rrethinat e Prishtinës dhe Gjilanit. Kapaciteti globale i rezervës në dispozicion është superior deri 550 hm3. Rezervuari shumë i madh i Gazivodës (380 hm3) ndodhet në pjesën e sipërme të lumit Ibër Ky rezervuar është ende i menaxhuar sipas sistemit që ishte organizuar para luftës. Ky e ushqen sistemin Ibër Lepenc me vëllime të mëdha të ujit për ujitje dhe ftohjes.

2.2 Gjendja aktuale e përdorimit të ujit Në kohën e tashme, janë tri kategori të cilat shfrytëzojnë ujërat nga burimet natyrale të ujit: Furnizimi me ujë të brendshëm (ujin e pijshëm), ujitja dhe ftohja për prodhimin e energjisë. Derisa veprimtaritë industriale duhet të fillojnë përsëri, përdorimi industrial i ujit duhet të merren parasysh. 2.2.1 Furnizimi me ujë Përgjegjësia e furnizimit me ujë në Kosovë, kryesisht qëndron me shtatë kompanit regjionale ujore. Këto Kompani Rajonale të ujit (KRU) janë të ndërmarrjeve publike dhe veprojnë në përputhje me Ligjin për ndërmarrje publike. Njësia e Politikave dhe Monitorimit të Ndërmarrjeve Publike është ngritur brenda Ministrisë së Ekonomisë dhe Financave (MEF), me qëllim për të mbikëqyrur këto NP-të. ZRRUM është përgjegjës për rregullimin e kompanive publike që ofrojnë shërbime të furnizimit me ujë, shërbimet e ujërave të zeza, grumbullimit të mbeturinave dhe shërbimeve të deponimit, dhe pjesa më e madhe e shërbimeve të furnizimit me ujë. Figurat kyçe në lidhje me furnizimin me NP-të sistemeve të ujit në Kosovë përfshijnë si më poshtë (ref 1)

- 26 komuna, nga 36, shërbehet nga këto 7 KUR; - Raporti i popullsisë e lidhur me sistemin publik të furnizimit me ujë, rreth 65%; - Prodhimi i përgjithshëm vjetor ujit 133 hm3; - Pallogaritjet për ujë rreth 77 hm3 në vit, pra rreth 58% e shifrave të mëparshëm.

Prodhimi ditor ujë për banor: 133000 / (1,31 * 365) = 280 L / (ditë * banor). Duke marrë parasysh se pjesa më e madhe e industrisë në Kosovë kryesisht shfrytezojnë ujin e patrajtuar për ftohje, kjo shifer është shumë e lartë në krahasim me shifrat përkatëse në vendet e Evropës Perëndimore, të cilat shkojnë rreth 150 l/ (ditë * banor). Kjo shifër mesatare prej 280 l / (ditë * banor) mbulon një spektër të madh prej 200 deri në më shumë se 400 në bazë të kompanive të ndryshme. Shumë rrjete të furnizimit të veprojnë vetëm një pjesë të kohës (rreth 18 orë në ditë), sidomos në Prishtinë dhe në Mitrovicë. Në 2009, vetëm 4% e mostrave të analizuara të marra nga shërbimet publike janë gjetur të jenë nën standardet e OBSH. Sa i përket cilësisë së ujit të dorëzuar nga operatorët e tjerë (shumë të vogla ose individuale), Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) paraqet se pajisjet janë jo të dizajnuara si duhet, e as të mirëmbajtura mirë dhe të puset e cekëta shpesh u mungojnë parametrat e mbrojtjes, e cila e bënë këtë ujë të jetë shumë herë jo i pijshëm. ISHP ndjek këtë problem në bashkëpunim me komunat: studim epidemiologjike të sëmundjes së ujit, vlerësimin e cilësisë së ujit në shumicën e komunave të prekura, hetim në mekanizmat e ndotjes. Përveç kësaj, uji i pijshëm përmban shumë e plumb dhe zink rreth Mitrovicës. Shpenzimet operative ndryshojnë midis 0.05 dhe 0.15 € / m3 sipas kompanive. Për vitin 2009, shpenzimet e operimit ishin 7% mbi të ardhurat e mbledhura, kjo do të thotë se nuk ka mjete financiare në dispozicion për investimeve apo rinovimi të rëndësishme të infrastrukturës në nivel QUR. 2.2.2 Mbledhjet e ujërave të zeza dhe trajtimi Rreth 45% e popullsisë është e lidhur me një rrjet të kanalizimit (ref 1). Në të njëjtën kohë, ujërat e zeza të mbledhura shkarkohen në mjedis pa asnjë lloj trajtimi. Trajtimit të ujërave të zeza në Kosovë është gati për të filluar (Ref. 1). Është vetëm një impiant për trajtimin e ujërave të zeza në vend. Një impiant tjetër është ndërtuar rishtas në Skenderaj, dhe është gati të fillojë punën. Në 2009, një studim i rëndësishëm i fizibilitetit (IPF 2009) në impiante të trajtimit të ujit kishte filluar për komunat e Prishtinës, Mitrovicës, Prizren, Gjakovë, Pejë, Ferizaj dhe Gjilan. Ky projekt sjellë përfitime direkte për rreth 900 000 banorë të cilët pritet të jenë të lidhura për një sistem tërësisht të

efektshme kanalizimeve me kalimin e kohës. Qyteti i vetëm Prishtina ka mbledhësit e vjetër dhe të papërshtatshme dhe ndotjet organike që vijnë nga familjet rreth 400.000 banorë 'rrjedh direkt në një degë të lumit Sitnica që është shumë i ndotur. Shpenzimet e Investimeve do të arrijnë në rreth 300 € M. Kjo do të marrë kohë, por jo shumë po të kemi parasysh se këto impiante janë duke u bërë gjithnjë e më të sofistikuara dhe se kërkohet të operohet me një kontribut të madh teknik për të arritur standardet e kërkuara aktualisht evropiane. Edhe pse Kosova kishte disa industri të zhvilluara të rëndësishme para konfliktit, aktualisht shkarkimet industriale të lëngëta të mbeturinave janë tejet të kufizuara, sepse shumë industri janë mbyllur. Megjithatë, shumë vende industriale janë shumë të ndotura dhe janë jo të pajisura me sistemin e kullimit dhe as me sistemet e trajtimit të ujërave të zeza. Përqendrimet e mëdha të metaleve të rënda tashmë janë matur dhe identifikuar në sedimente të lumit Sitnica. 2.2.3 Ujitjes Bujqësia është një ofrues të rëndësishëm të punësimit në Kosovë dhe kontribuon në rreth 25% të BPP-së. Rreth 400 000 ha janë tokë bujqësore, 100 000 ha janë të përshtatshme për ujitje dhe 50 000 ha janë klasifikuar si shumë të përshtatshme për ujitje (shih ref 2). Edhe nëse shifrat e prezantuara mbeten mjaft e pasigurta, një vështrim të parë të ujitjes mund të jepen përmes të dhënave të mëposhtme: - Zona e pajisur për ujitje 57 000 ha; - Zona e mundëshme për ujitje 30 000 ha; - Sipërfaqe nën ujitje 10 000 ha. Tre siguruesit e ujitjes (SU), veprojnë nën mbikëqyrjen e MBPZHR-së, së bashku me MEF-in dhe MMPH: Ibër Lepenc, Radoniqi, Drini i Bardhë. SU sigurojnë ujitje nën një sistem i njohur si "ujitje formal". Skemat kryesore janë:

- Ibër Lepenc, Kosova Veriore 1 dhe 2, Drenicë; - Radoniqi, Dukagjin; - Lumi Bardhë, Pejë, Istog.

Përdorimi aktual i ujit duhet të jetë rreth 30 hm3/vit por shumë shpejt ky përdorim potencialisht mund të rritet deri në 247 hm3/vit. Shumë projekte kanë filluar që në fillim të viteve '80 nga Banka Botërore, AER dhe ZNKE; KIRP 1 dhe 2 të cilat projekte janë përqendruar në infrastrukturë lokale dhe në pjesëmarrjen e fermerëve ne sistem të tillë. Megjithatë efikasiteti i ujitjes formal (teknikisht dhe ekonomikisht) konsiderohet ende si shumë i ulët, sidomos në pjesën veriore të Kosovës. Bazuar në burimet njerëzore të disponueshme, diagnoza e mëposhtme në lidhje me tre siguruesit e ujitjes janë formuluar në raportin e strategjis së fundit e ujitjes: "Këto institucione janë të gjitha të reja dhe papërvojë. Për më tepër, ato nuk kanë staf të mjaftueshëm të kualifikuar, sepse, para luftës, pozitat më e lartë të stafit ishin të pushtuara nga Serbët. Gjatë 2007-13, duhet të sigurohet asistencë teknike për të gjitha institucionet e përfshira në sektorin e ujitjes, me qëllim: të ndihmuar dhe trajnimin e personelit të tyre në praktikat e përmirësuara të menaxhimit të ujit, të sigurojë mbledhjen dhe harmonizimin e të dhënave të besueshme, të ndërmarrë studime e nevojshme teknike; ndihmuar ato për të investuar në punët rehabilituese prioritare, dhe për të ndihmuar ata që të përputhen me / zbatojnë të gjitha legjislacionin e BE në lidhje me ujitjen dhe plotësimit të cilësisë së ujit dhe të standardeve. Institucionet që do të përfitonin nga kjo asistencë do të ishin: SU, të SHPU, MBPZHR, MMPH dhe komunat. Përveç kësaj, asistenca teknike do të ndihmojë në krijimin dhe mbështetjen e Autoriteteve të Pellgjeve Lumore (APL), dhe për të promovuar

përfshirjen e komunave në kullimin e ujitjes dhe mbrojtjen nga përmbytjet. Paralelisht, agronomë dhe inxhinierë të rinj duhet të jenë të trajnuar për të punuar në sektorin e ujitjes. Kjo mund të arrihet duke ofruar bursa për studentët premtues të Kosovës të cilët janë të gatshëm për të studiuar jashtë vendit, apo për të ndihmuar ata që të ndërmarrin "fazat" në skemat e ujitjes moderne diku tjetër në Evropë. Më pas do të pritet për t'u bashkuar me ministritë dhe / ose siguruesit e ujitjes për kthimin e tyre, dhe për të siguruar menaxhim të qëndrueshëm. " Në anën tjetër, ujitja "informale" do të mbulojë më shumë se 8 000 ha. Por nuk kishte të dhëna në dispozicion për prurjet e ujërave, rezultatet ekonomike dhe burimet njerëzore. 2.2.4 Nevojat industriale për ujë dhe shkarkimet e ndotura të ujit Me përjashtim të ujit që konsumohet nga Korporata Elektrike e Kosovës (KEK) - prodhuesi kombëtare i energjisë - për ftohjen e termocentraleve, uji shumë pak është përdorur aktualisht në sektorin e industrisë së rëndë, e cila ende është në nivel të ulet e zhvilluar që nga përfundimi i konfliktit. Dy fabrika kryesore termike duke përdorur linjit për djegie janë të vendosura afër Prishtinës, ato kanë përdorur 19 hm3/vit për qëllime ftohjeje, ky ujë vjen nga kanali Ibër operuar nga Ibër-Lepenc. Kur centrali i energjisë Kosova C do të fillojë të veprojë, një vëllim shtesë prej 48 hm3 do të duhet të sigurohet përmes sistemit hidraulike të Ibër. Në qoftë se industritë e minierave dhe përpunimit të mineraleve do të fillojnë përsëri me investimet financiare që vijnë nga jashtë vendit – ku ditët e sotme diskutimet në këtë drejtim po ndodhin - kërkesat për ujë jashtëzakonshme mund të rriten duke arrit shifrat deri në 240 hm3/vit (shih ref 4). 2.3 Çështjet tjera të lidhura me ujin 2.3.1 Menaxhimi i mbetjeve të ngurta Në shumë vende dhe sidomos rreth qyteteve, është vënë re se brigjet e lumit si dhe lumenjtë përdoren si deponi. Kjo praktik paraqet një kërcënim të madh për cilësinë e ujit në lumenj. Ndotja e mbeturinave të ngurta kryesore në Kosovë vjen nga deponitë e mbetjeve urbane, mbeturinave industriale të rrezikshme, industria ushqimore dhe mbetjet bujqesore organike. Menaxhimi i pamjaftueshëm i mbeturinave dhe mungesa e deponive sanitare të menaxhuar siç duhet në Kosovë përfaqësojnë një kërcënim direkt në cilësinë e ujërave sipërfaqësore dhe nëntokësore. Në të vërtetë, nuk ka asnjë mënyrë për të përmirësuar kushtet hidro-biologjike dhe të akuakulturës (Ref. 31A) në pjesën e poshtme të lumenjve (Sitnica, Ibër, Drini, Llapi, Drenica), për sa kohë që çështja e të gjitha këtyre mbeturinave të ndryshme të ngurta nuk adresohet në mënyrë adekuate. 2.3.2 Kontrolli i përmbytjeve Ndër të gjitha çështjet kyçe të lidhura me ujë, përmbytjet janë përmendur shpesh, fotot e fatkeqësive të tilla mund të shihen në shumë vende, ato tregojnë për pasojat e dukshme ekonomike. Një infrastrukturë mbrojtëse nga përmbytjet ekziston përgjatë lumenjve kryesore si: lumi Sitnica, Drinit dhe Ibër. Vlenë të përmendet se argjinatura përkatëse nuk është ruajtur siç duhet. Si në shumë vende evropiane, një inventar i infrastrukturës së plotë të mbrojtjes nga përmbytjet është i nevojshme. Kjo duhet të përfshijë një diagnozë të parë në lidhje me sigurinë e argjinaturave, nivelin e pritur të mbrojtjes dhe të rreziqeve që lidhen me keto. Studimet e fundit (ref 5) kanë treguar tre lloje të përmbytjeve: përmbytjeve nga pruerjet e sipërme, përmbytjet e zakonshme, dhe përmbytjet e menjëhershme. Përmbytje e menjëhershme lokale mund të ndodhin edhe në zonat urbane, si banesa.

Një projekt pilot për administrimin e rrezikut nga përmbytjet është përgatitur për komunën e Skenderajt në rast të përmbytjeve nga lumi Klina. Nuk është e qartë se kjo ka qenë e njohur zyrtarisht në drejtim të planifikimit hapësinor, reduktimin e cenueshmërisë dhe të planit të emergjencës. Direktiva e fundit Evropian për kontrollin e përmbytjeve rekomandon të studiohen disa ngjarje me mundësi të ndryshme në mënyrë që të tregojnë se rreziqet mbetura ende ekzistojnë. Përsëri, autorët e këtij raporti insistojnë në qasje multidisiplinare dhe ata mendojnë se është shume e nevojshme të gjithë akterët të veprojnë në reduktimin e rrezikut të përmbytjeve, si nga: meteorologjia, hidrologjia, hidraulika, planifikimi hapësinor, arkitektura dhe shkencat politike. 2.4 Aktorët Zhvillimi i menaxhimit të integruar të burimeve ujore kërkon të gjitha palët të jenë të përfshira. Prandaj, një konsensus i madh duhet të jetë i kërkuar në mënyrë që të përmirësojë informacionin publik lidhur me keto problematika. Kjo nënkupton identifikimin e të gjitha palëve të interesuara dhe duke u dhënë atyre një mundësi për përfshirje në debatin publik. 2.4.1 Përdoruesit e ujit Përdoruesit të brendshëm Komisione konsultative për konsumatoret janë themeluar në 7 Qendrat Ujit Regjionale (QUR). Këto përfshijnë nga dy përfaqësues të komunave të interesuara. Ata merren kryesisht me ankesat e konsumatorëve. Përdoruesit profesionale Si në shumë vende të tjera, fermerët, shoqatat e ujitjes dhe ofruesit e ujitjes janë të interesuar direkt në menaxhimin e burimeve ujore, ujitjes si shfrytëzues më i madh i ujit. Shoqatat e fermerëve që merren me ujitje (shoqata e përdoruesve te ujit - SHPU) janë shumë të ndryshme, disa prej tyre janë të njohura për praktikën e tyre të mirë dhe ndikimin e tyre në drejtim të përdorimit shumë efikase të ujit për ujitje. Peshkimi dhe natyra e shoqatave Aktivitetet e peshkimit kryesisht ndodhin në vendet ku lumenjtë nuk janë shumë të ndotur, veçanërisht në zonat malore. Studimet e fundit kanë treguar kapacitetin e tyre dhe nevojën për të punuar me konsulentët për të përmirësuar perceptimin e tyre lokale hidrobiologjik. Edhe pse shoqatat që merren me natyrën ekzistojnë në Kosovë, duket se shumica e tyre janë të identifikuara në nivel lokal dhe kanë një ndikim të kufizuar. 2.4.2 Sektori publik Një numër institucionesh janë të lidhura me menaxhimin e burimeve të ujit në Kosovë. Institucionet kryesore të identifikuara janë:

- Ministritë: MMPH (posaçërisht WD, AKMM dhe IHM), MBPZHR (Drejtimi i Prodhimit dhe Mbrojtjes së-DPMB), Mjekësi (ISHP), Ekonomisë dhe Financave, Energjetikës dhe Minierave, Tregtisë dhe Industrisë, Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT);

- Autoritetet lokale (shih ref 6), gjegjësisht komunat, sidomos për rehabilitimin e lumenjëve, kontrollin nga përmbytjet, furnizimi me ujë, kanalizimit dhe menaxhimit të mbeturinave të ngurta;

- Institucionet publike: Universiteti i Prishtinës.

Departamenti i Ujërave është plotësisht nën mbikëqyrjen e Sekretarit të Përhershëm të MMPH. Ky Departament është i ngarkuar me të gjitha aspektet që i përkasin menaxhimit të burimeve ujore, politikat publike dhe kuadrit ligjor, duke përfshirë:

- Burimet e ujit,, disponueshmëria, sasia, cilësia, identifikimi dhe njohja e organeve të ujit; - Përdorimi ujit: lejet për abstraksionet, monitorimin e vëllimeve të humbjes, promovimi i

kursimeve të ujit, ekonomia e tarifave dhe analiza e shpenzimeve të ujit; - Shkarkimet e ujit dhe kontrolli i ndotjes (vëllimi, sasitë); - Cilësinë e jetës ujore, hidro - treguesve biologjike; - Kontrolli i përmbytjeve.

Në lidhje me burimet e menaxhimit të ujit megjithatë, drejtorit e ujërave (DU) përgjegjësitë ndahen me ministritë dhe institucionet të tjera për veprime të tjera publike që lidhen me:

- Monitorimin e erozionit dhe të kontrollit; - Shfrytëzimi i zhavorrit dhe rëra përgjatë lumenjve dhe brenda shtretërve të lumenjve; - Dhënien e lejeve të ndërtimit në zonat e rrezikut nga përmbytjet; - Lejet industriale për industri të shkarkimit të ujërave të zeza në mjedis; - Politikat e ujitjes dhe kullimit politikës në lidhje me përdorimin e burimeve ujore; - Furnizim me ujë (cilësinë e ujit); - Kanalizime, etj.

Aktualisht, departamenti i ujrave është aktualisht e ndarë në tre divizione:

- Politika e përgjithshme e ujit; - Menaxhimin e burimeve ujore; - Koordinimi i shtratit të lumenjëve.

Task Force e ujit është themeluar në vitin 2008 me mbështetjen e SCO. Kjo është një organizatë e hapët dhe fleksibël e cila punon në nivel ministror për "Zhvillimin dhe Krijimin e Strukturave të Sektorit Afatgjatë për Menaxhimin e Ujërave". 2.5 Burimet njerëzore në sektorin e ujit Autorët e këtij raporti janë përpjekur për të vlerësuar rëndësinë numerike të stafit që punojnë në sektorin e ujit. Këto shifra duhet të konsiderohen si numra të përafërta punësuarve në sektorin e ujit, kryesisht për shkak se sektori privat nuk është i përfshirë në këtë listë. Organizata Numri i të punësuarve MMPH (WD, ED, AKMM, IHM) 55 deri 60 Ministri të tjera + WTF + WWRO 30 deri 40 7 QUR 1540 3 SU’t 300 – 400 Kontraktuesit Konsulentët private, ekspertë Të tjerët Gjithsej reth 2000 Ka njerëz që punojnë në kuadër të sistemit të Arsimit të Lartë në Kosovë, të cilët janë konsideruar gjithashtu si pjesë e komunitetit të ujit, këtë pyetje do të trajtojmë në kapitullin e ardhshëm. Burimet njerëzore në sektorin e ujit janë rekrutuar në nivel të arsyeshëm, duke marrë parasysh prioritetet dhe madhësinë e vendit. Mungesa e politikave efikase mjedisore për dekadën e fundit dhe kompleksiteti i çështjeve kërkojnë kompetenca të konfirmuara. Këto shifra mund të interpretohen dhe

përdoren në kohën e rinovimit të stafit ekzistues, meqë disa përsona do të dalin në pension nga pozita e tyre profesionale. 2.6 Disa elemente në kontekst me sektorin e ujit Të gjitha vendet anëtare të Bashkimit Europian veprojnë me sistemin e tyre të ujit sipas akteve ligjore të përgatitura nga Konferenca e ministrive përgjegjëse për çështjet e ujit. Kjo kryesisht përbëhet nga Direktivat Evropiane të cilat janë zbatuar brenda çdo vendi anëtar me një ligj të veçantë. Direktivat kryesore që kanë të bëjnë me çështjet e ujit janë si më poshtë:

- Korniza Ujit 2000; - Mbetjet urbane Directive 1991; - Uji i Pijshëm Directive 1998; - Nitratet në ujë Direktive 1991; - Kontrollin e përmbytjeve Direktiva 2007; - Ujë banje 2006/2010.

Direktiva më e rëndësishme është WFD që parashtron objektivat afatgjata dhe është shumë e kërkuar në aspektin e rezultateve. Kjo merret me qeverisjen, ekonominë, zhvillimin e qëndrueshëm, dhe më e rëndësishmja me cilësinë e organeve të ujit në mënyrë që të arrihet një: "Gjendja e mirë ekologjike dhe kimik i trupave ujor në 2015". Në Kosovë, tiparet kryesore mbi gjendjen e ujit janë kuptuar si vijon. Ligji i tanishëm mbi ujërat 2004/24 duhet të ndryshohet kryesisht për shkak të çështjeve të zbatimit të tij. Disa organizata janë ende për t'u krijuar: Këshilli Nderministror për Ujërat, dy autoritetet pellgjeve lumore, Instituti Kosovar për ujin. Aktorëve kryesore publike janë ende të shumtë si:

- Në nivelin e qeverisë: ZKM (WTF), MMPH, MBPZHR, MEF, MPH, .., - ZRRUM (zyra e rregullatorit per ujerat e zeza) që i raporton Kuvendit të Kosoves; - NP, 7 RWC, 3 SPI; - 36 Autoritetet Lokale, Komunat dhe shoqatat e tyre (AKK).

Lumenjtë dhe liqenet në “gjendje shumë të varfër”: ndotja organike, ndotja kimike e sedimenteve, abstraksionet rërës, të dhëna dhe njohuri themelore mungojnë për të vlerësuar këtë gjendje. Furnizimi me ujë: 26 komuna janë shërbyera, 1,2 milion banorë të lidhur, prodhimi 133 hm3, pallogaritur për ujë 77 hm3, 1550 personel, kostot e operimit 14,7 M € Vështirësitë kryesore: përqindjeje të lidhjes, shërbimit me kohë të plotë, cilësisë së ujit dhe presion, mos pagesa, matjet dhe faturimi. Ujrat e Zeza: norma e mbledhjes 42%, trajtim për të filluar (Skenderaj), ose të planifikuara (shtatë qytete të mëdha duke përfshirë edhe Prishtinën). Ujitja: 3 QU, 6 skemat kryesore të ujitjes, pjesa e pajisur 57 kha, zona e ujitur 2004 10 kha, zona e mundshme për ujitje në 2010 29 kha, nën ujitje 27 hm3. Çështjet kryesore: Menaxhimin e rezervuarit Gazivoda, ujitja informale (aq i rëndësishëm sa ujitja formale), përdorimin efikas të ujit, mirëmbajtja e faturimit dhe operimi, kërkesa shumë të larta të mundshme. Përdorim industrial: ftohja për energji termike, 18h m3 unë e pranishëme për përdorim, të rritet deri në

67 hm3, minieraat dhe prodhimit industriale mund të fillojnë përsëri (projektet diskutohet aktualisht), kërkesa të ardhmen mund të arrijë 700 hm3/vit (tani për tani -zero). Dy infrastrukturave kryesore: Gazivoda dhe Radoniqi me dy rezervuarëve të tyre shumë të mëdha, 4 digave të tjera të mëdha Mbrojtjen nga permbytjet: një çështje në zhvillim. Një infrastrukturë e kufizuar për matjen e sasisë dhe cilësisë së ujit. Aftësia e kufizuar në dispozicion dhe kompetencave, ka nevojë të madhe për ndërtimin e kapaciteteve. Disa nga aktorët e sektorit të ujit janë të identifikuara qartë, të organizuar dhe kanë një mision të qartë. Megjithatë, shumica e tyre ende kanë nevojë për mbështetje dhe ndihmë për të qenë të pranuar dhe të njihen si të tillë. Për më tepër, Kosova ka ende një rrugë të gjatë për të arritur nivelin e duhur të transparencës, shkëmbimin e lirë të të dhënave dhe të informacionit, dhe diskutimit të hapur të nevojshme për të siguruar burimet e duhura të integruar lidhur me menaxhimin të ujit (IWRM). Për më tepër, vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet koordinimit të kuadrit ekzistues institucional në mënyrë që të mundësojë RBDUs të luajnë rolin e tyre, pasi ato do të themelohen. 3 GJENDJA AKTUALE E ARSIMIT TË LARTË DHE HULUMTIMEVE SHKENCORE në lidhje me SEKTORIN E UJIT 3.1 Arsimi i lartë në Kosovë 3.1.1 Hyrje Kosova ka popullatën më të re në Evropë. Rreth 70 për qind e popullatës është nën 30 vjet moshe, dhe rreth 50 për qind e popullatës është nën moshen 25 vjeçare. Është e qartë se edhe nëse rritja e Kosovës ndjek normën e rajonale, ajo do të vazhdojë të jetë shumë e vështirë për tregun e punës, për të absorbuar numrin e njerëzve të rinj, të cilët hyjnë në forcën e punës çdo vit. Me qëllim që të përgjigjen në këtë sfidë, Kosova duhet të fillojë reforma në disa fusha, për të siguruar arsim për fushat prioritare (burimet natyrore, minierat, etj) dhe për të identifikuar mundësitë e saj dhe përparësi konkurruese. Statistikat e fundit zyrtare nga Enti Statistikor i Kosovës, në koordinim me Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale, tregojnë se shkalla e papunësisë në Kosovë është 44,9 për qind (Zyra Statistikore e Kosovës, i Tregut të Punës Statistikat e 2006). Statistikat mbi zhvillimin ekonomik tregojnë se rritja ekonomike në Kosovë ka qenë e moderuar. Ligji mbi arsimin e lartë në Kosovë, 2002/3, (Rregullorja e UNMIK 2003/14) përcakton bazën ligjore për funksionimin e sistemit të arsimit të lartë në Kosovë. Disa nga objektivat që ky ligj përcakton për arsimin e lartë në Kosovë janë krijimi, zhvillimi, mbrojtja dhe bartja e njohurive përmes mësimdhënies dhe punës shkencore dhe kërkimore, si dhe sigurimin e të gjithë banorëve të Kosovës, me mundësi për të përfituar nga një arsim, gjatë gjithë jetës së tyre. Sipas këtij ligji, Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT) është përgjegjës për planifikimin e zhvillimit të arsimit të lartë në Kosovë në konsultim me bartësit e akredituar publike dhe private të arsimit të lartë. Agjencisa e Akreditimit të Kosovës (AAK) është përgjegjëse për ruajtjen e cilësisë së arsimit të lartë me licencimin, inspektimin, dhe acreditimin në mënyra profesionale, sipas një udhëzimi administrativ të të gjitha ketyre instutucioneve. Sistemi publik i arsimit të lartë Kosovar operon nëpërmjet dy universiteteve shtetërore: Universiteti i Prishtinës dhe Universiteti i Prizrenit së fundit e themeluar. 3.1.2 Universiteti i Prishtinës (UP)

Universiteti i Prishtinës është i pari ofrues publik të arsimit të lartë në Kosovë, ky institucion është themeluar në vitin 1970. Sot, Universiteti i Prishtinës ka 17 fakultete, rreth 1560 personel mësimdhënës, rreth 380 staf administrativ dhe rreth 40,000 studentë të rregullt dhe me kohë të pjesshme. Universiteti i Prishtinës është një anëtare e plotë e Asociacionit të Universiteteve Evropiane. Nga 14 korrik deri më 1 gusht, Universiteti Veror është mbajtur në UP. Ky Universitet organizon këtë ngjarje dhe pranon aplikime nga studentët vendor dhe nga studentët e Evropës Jug-Lindore dhe e pjesëve të tjera të botës. Organi më i lartë i përfaqësuesve të studentëve në UP është zgjedhur nga Kuvendi i Studentëve të Universitetit të Prishtinës. Shtatë organizata studentore të Universitetit të Prishtinës marrin pjesë në këtë Kuvend. Anëtarët e Kuvendit të Studentëve të këtij zgjidhen me zgjedhje të studentëve të UP-së mbahet çdo 2 vjet. Nën patronatin e Kuvendit të Studentëve vepron Revista Studenti "Botë e Re", e cila pasqyron jetën dhe problemet e studentëve në UP. Universiteti i Prishtinës mbetet ofruesi më i madh i arsimit të lartë në Kosovë dhe mbledh nxënësit nga komunitetet e tjera lokale, të tilla si: boshnjakë, turq, romë, egjiptianë dhe ashkali. Që nga viti akademik 2001/2002, ky institucion ka bërë gjithashtu përpjekje për të miratuar parimet e reformave të lidhura Deklarata e Bolonjës, edhe pse ai nuk është zyrtarisht pjesë e këtij procesi ende. Sipas kësaj, shumë departamente të UP’s organizojn studimet e tyre bazuar në sistemin 3 + 2 + 3, ku Sistemi Evropian i Transferimit të kredive është i përfshirë. Megjithatë, ka raste (Fakulteti i Matematikës dhe Shkencave Natyrore) kur ky sistem është i bazuar në formulën e 4 +1 +3. Aktualisht, Universiteti i Prishtinës ofron Bachelor, Master, dhe Studimet e doktoratës, kryesisht në gjuhën shqipe. Megjithatë, një numër në rritje i studimeve të doktoraturës janë të organizuara në lidhjet e plotë me universitetet e BE-së. Rregullimi i programeve ekzistuese të studimit, zhvillimin e kurseve të reja në të gjitha nivelet, zbatimi i plotë i Sistemit Evropian të Transferimit të Kredive (ECTS), si dhe përmirësimin e performancës së kërkimit shkencore ndryshme janë në fusha kryesore në të cilat do të përqendrohet UP në vitet e ardhshme në arsimin e lartë me objektivat e procesit të Bolonjës. Të gjithë procesin e izoluar gjatë viteve të nëntëdhjeta për stafin arsimor e kanë bërë të pamundur për sistemin arsimor të Kosovës për të ndjekur dhe më vonë për të implementuar ndryshimet në aspektin e metodave didaktike, mësimdhënies, dhe të infrastrukturës. Që nga viti 1999, Universiteti i Prishtinës ka forcuar bashkëpunimin me universitetet e shumta që janë të vendosura në BE, por edhe në rajon; bashkëpunimet e tilla kanë vërtetuar të jenë një ndihmë e madhe për stafin në lidhje me përshpejtimin dhe përmirësimin e procesit të reformës. Në të vërtetë, kjo konsiton në vizita studimore jashtë vendit për profesorët dhe studentët e Universitetit të Prishtinës ", me qëllim të avancimit të metodave të reja mësimore, zhvillimin e kurrikulit për fakultete të ndryshme, dhe të kuptojë procesin e reformës". Universiteti i Prishtinës ka dy projekte në vazhdim brenda Erasmus Mundus Veprimi 2: Projekti i parë është Basileus, i cili qëndron bazuar në Skemat Akademike Ballkanike për Ndërkombëtarizimin dhe të mësuarit me Universitetet e BE, dhe i dyti është projekt i mobilitetit të studentëve për Arsimin e Lartë e quajti "JOINEUSEE". Të dy programet iu ofrojnë studentëve mundësi lëvizshmëri (të dy përfshin studentet që shkojn dhe vijnë brënda në UP). Rreth 90 studentë kanë shfrytezuar këtë mundësi deri më tani. Universiteti i Prishtinës është i vendosur kryesisht në qytetin e Prishtinës, por disa kurse të zhvillohen në qytete të tjera, të tilla si Mitrovica, Gjilan dhe Pejë. Ky Universiteti është i përbërë nga 17 fakultete. Dy fakultete kanë një lidhje të drejtpërdrejtë me ujërat dhe mjedisin: - Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe arkitekturës, për hidraulikë dhe për gjeo-teknikat; - Fakultetin e matematikës dhe shkencave natyrore, veçanërisht departamentet, gjeografi dhe biologji kimi. Megjithatë, çështjet e mjedisit janë mjaft multidisiplinare, fakultetet e tjera duhet të kyçen poashtu: - Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, për agronomi; - Fakultetin e Mjekësisë, për shëndetin mjedisor;

- Fakulteti Juridik; - Fakulteti Ekonomik; - Fakultetin e Filologjisë, për sociologji. Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës ofron një kurs të plotë në hidro-teknikë (bachelor + master). Kursi master i cili zgjat 4 semestra, përfshin inxhinierin civile (gjeo-teknikë, beton), hidraulikë, hidrogjeologjinë, hidrologjia dhe hidroekologji. Më parë, ky fakultet kishte zhvilluar një master dy-vjeçare të shkencave në "Uji dhe Menaxhimit të Mjedisit" (WEM). Ky kurs master u ndërpre dhe riorganizohet si një kurs post master Teknologjia ujit. Fakulteti i Shkencave Matematike-Natyrore ofron disa kurse master që kanë të bëjnë me çështjet e ujit: - Kimi analitike (Departamenti i kimisë); - Resurset natyrore (departamenti i gjeografisë); - Socio-ekonomike, gjeografi (departamenti i gjeografisë); - Ekologji (departamentin e biologjisë). Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë ofron një program master në prodhimin bimor me një kapitull për teknikat ed ujitjes. Universiteti ka ndryshuar mjaftë programet e saj arsimore për ta bërë atë në përputhje me standardet evropiane (Deklarata e Bolonjës, konferenca e Sorbones dhe Berlinit...). Struktura e re 3-5-8 vjet tani i korrespondon, me nivelet diplomë bachelor, master dhe doktoraturë. 3.1.3 Universiteti i Prizrenit (UPz) Universiteti i Prizrenit është një institucion të ri publik i arsimit të lartë që është themeluar në pajtim me projektin e Qeverisë së Kosovës të datës 9 Tetor 2009. Ky Universitet ka nisur punën në Tetor 2010, rreth duke regjistruar 1.200 studentë dhe mundëson arsimim në 6 programe si më poshtë: - Disajn të Softuerve; - Teknologjia e informacionit dhe telekomunikacionit; - Administrim biznesi; - Menaxhimi ndërkombëtar; - Juridik; - Gjuhë Gjermane. 3.1.4 Arsimi i Lartë Privat në Kosovë Trembëdhjetë Institucionet e Arsimit të Lartë Privat (IALP) në Kosovë (Aneksi 4) ofrojnë një gamë të gjerë të programeve. Megjithatë, ata janë të përqendruar kryesisht në programet e mëposhtme (me një numër mjaft të madh të studentëve): - Ekonomia; - Juridik dhe programet përkatëse; - Biznes dhe administrim; - Teknologjia e informacionit dhe programet që lidhen me të; - Kriminologji; - Shkenca politike dhe Psikologji. UBT dhe AAB RIINVEST-it janë dy institucione që janë vizituar për të definuar raportin. Këtu u vun re se disa programeve të ofruara nga UBT-së janë të përkushtuar për zonat që janë pak a shumë tradicionale, të tilla si arkitekturë dhe planifikim hapësinor, apo shkenca kompjuterike dhe inxhinieri. UBT ka një numër të madh të partnerëve lokal dhe ndërkombëtarë, në mesin e këtyre partnerëve, në

Universitetin e Vjenës i Teknologjisë në Austri (Boku) ofron një program shumë interesant master në Inxhinieri Mjedisit. 3.2 Aktivitetet kërkimore shkencore në Kosovë Ky paragraf kryesisht përbëhet nga vlerësimi analitik i tanishëm lidhur me Sistemin e aktiviteteve të kërkimeve shkencore (SAK) në Kosovë. Ky sistem është forca në çdo shoqërie e sistemit inovacionit. Të rejat dhe idet inovative rrjedhin nga aktivitetet kërkimore, dhe zgjidhjet për çështjet që një shoqëri ballafaqohet janë adresuar duke zhvilluar burime të reja të informacionit dhe të metodologjisë shkencore. Në përgjithësi, universitetet dhe institutet kërkimore janë ende kontribuesit më të rëndësishëm të zhvillimit të vendit duke prodhuar ide të reja, njohuri, dhe inovacione teknologjike. Duke pasur këto fakte në mendje, ka rëndësi të madhe që institucionet e ndryshme të arsimit dhe institutet kërkimore të japin rezultate të mjaftueshme për të përmbushur nevojat e zhvillimit të një shoqërie moderne. Me heret, zhvillime i sistemit të teknologjisë dhe kërkimit shekncor në Kosovë dhe ish-Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë ishte e cilësisë të kënaqshme, edhe pse nuk ishte e shpërndar në mënyrë të barabartë ndërmjet rajoneve. Në ditët e sotme, megjithatë, për shkak të ngjarjeve të fundit të konfliktit dhe një zhvillim i ngadalshëm ekonomik, sistemi kombëtar i kërkimve shkencore nuk mund të konkurrojë me ato të vendeve të zhvilluara evropiane. Në pothuajse të gjitha institucionet bartëse të arsimit të lartë (IAL), raporti kërkim shkencor - mësim është shumë e ulët, dhe kjo nuk lejon stafin e ri shkencor me shumë mundësi që të përfshihen ose për të filluar aktivitete hulumtuese shekncore. Edhe pse është e interesit të kompanive të bashkëpunojnë me universitetet dhe institutet shkencore, kjo formë bashkpunimi duket të jetë mjaft i ulët. Kjo duhet të përmendet se zhvillimi i marrëdhënieve të tilla është kritike për aktivitetet kërkimore. Një nga zgjidhjet e mundshme për të arritur këtë qëllim është ekspertizë për të mbështetur industri në fitimin e fondeve dhe zgjidhjen e problemeve në kuadër të Universitetit të Prishtinës dhe punonjës të tjerë të arsimit të lartë. Zyra ndërveprimit me ekonominë e tregut zakonisht janë përhapur gjerësisht në universitete, p.sh. nëpërmjet këshillave për punësim, qendra të karrierës, qendrat e bashkëpunimit me industri, etj Për më tepë,r ekziston një nevojë për hartimin dhe zbatimin e një Sistemi kërkimor shkencor të zhvilluar. Përfitimet e një sistemi të tillë të informacionit hulumtues do të mundësojë: - Një kuptim më të mirë të dimensioneve të hulumtimit shkencor për vendimet e kërkimit; - Një kosto më të ulët të kërkimit përmes menaxhimit të mirë të burimeve njerëzore; - Një rritje të diversifikimit të fuqisë punëtore të kërkimit shkencor; - Një përfshirje më e madhe personelit që punon në universitete të BE /SHBA përmes programeve të kthimit të trurit; - Një tërheqje efikas të programeve kërkimore ndërkombëtare dhe ekspertët me anë të programeve kërkimore të përbashkëta / projekteve, etj Prandaj, zhvillimi efikas dhe i duhur i sistemit të teknologjisë kërkimin shkencor në Kosovë do të mundësojë një kuptim më të mirë të dimensioneve të informacionit hulumtues për të gjithë përdoruesit, kosto me të ulët për hulumtime shkencore dhe biznesit nëpërmjet menaxhimit më të mirë informacion kërkimore të sistemit dhe përmirësimin e aftësisë për të parashikuar tema kërkimore shkencore. Situata është edhe më keq kur bëhet fjalë për aktivitetet hulumtuese shkencore që lidhen me Administrimin dhe Inxhinierin e ujërave dhe ndikimi i saj në mjedis. Disa iniciativa në shkallë kërkimore shkencore të ulët mund të hasen në fakultete të ndryshme, të tilla si në Fakultetin e Shkencave Matematike-Natyrore - Departamentet Kimi e Biologji, por puna është lënë në nivelin e departamentit, ndërsa bashkëpunimi me implikim të palëve të tjera duket të jetë mjaft vështirë.

Programi Kombëtar për Hulumtime (PKH) i Kosovës që është zhvilluar këtë vit ofron një udhëzues për aktivitete shkencore, të cilat janë mblodhë në 5 + 1 fushat prioritare:

1. Mjedisi e Energjisë dhe Burimeve Natyrore; 2. Prodhimi bujqësor dhe sigurisë ushqimore; 3Kërkimeve Mjekësore; 4. Zhvillimi i një shoqërie Njohuri bazë; 5. Studime gjuhësore, historike dhe kulturore; 6. Informacion dhe Teknologjitë e Komunikimit (konsiderohet si prioritet ndër-horizontal që mund të ndodhë në ndonjë nga fushat e përmendura më sipër).

Çështjet që kanë të bëjnë me menaxhimin e ujërave në aspektet e përgjithshme janë konsideruar të jenë të përfshira gati në 5 fusha prioritare nga 6 gjithsej. Programi kombëtar i hulumtimit shkencor mbulon:

- Zhvillimin e kapaciteteve njerëzore për aktivitete hulumtuese; - Zhvillimin e infrastrukturës kërkimore; - Ndërkombëtarizimin e veprimtarisë kërkimore-shkencore; - Forcimi i lidhjeve në mes të shkencës dhe të ekonomisë për rritjen e zhvillimit ekonomik dhe social; - Përsosmërin në kërkimin dhe veprimtarinë shkencore.

Në mënyrë që të përmbushë këto objektiva, janë zhvilluar mjetet kryesore, si në vijim:

- Programe Doktorature për edukimin e shkencëtarëve të rinj në vende të shquara institucionale (p.sh. brenda programeve ndërkombëtare të përbashkëta që çojnë në gradë të dyfishtë ose qendrave të përkushtuara përsosmërisë në universitetet të ndryshme).

- Grante individuale studiuese për post-doc-së për promovimin e karrierës shkencore në fushat prioritare si në vend dhe jashtë vendit.

- Grante individuale hulumtuese për PhD për promovimin e karrierës shkencore në fushat prioritare si në vend dhe jashtë vendit.

- Grante afatshkurtra për mobilitet për forcimin e mëtejshëm të bashkëpunimit në mes të institucioneve vendore dhe atyre jashtë për përparimin bashkëpunimit shkencor.

- Financime konkurruese të rrjeteve kombëtare kërkimore - infrastrukturës dhe laboratoret qendrore kombëtare në fushat kërkimore prioritare.

- Financimi i projekteve të mbështetjes bazuar në sugurimin e pajisjeve të nevojshme për realizimin e planeve të zhvillimit shkencor dhe procedurat konkurruese të tenderimit.

- Sigurimi ose zhvillimi dhe zbatimi i një sistemi informacioni RTD i cili shërben edhe kërkesat e statistikave kombëtare për hulumtim shkencor dhe zhvillim.

- Siguroimi e çasjes e studiuesve kosovarë në bibliotekat përkatëse elektronike (p.sh. Thomson Web faqja e dijes; SCOPUS etj.).

- Krijimi i një fondi për mbështetjen e publikimeve shkencore dhe të komunikimit shkencor (për shembull për botime më vete si monografi, përkthimi i botimeve më vete, për të trajtuar dimensionin ndërkombëtar prioritet duhet t'i jepet publikimeve në revista ndërkombëtare).

- Sigurimi i granteve konkurruese për projekte të përbashkëta me një institucion partner të huaj financuar në kuadrin e programeve dypalëshe të zhvillimit te teknologjise shkencore (RTD) ndërqeveritare e nënshkruar në mes të Kosovës dhe vendeve të tjera apo të tjera si skemat uni, bi dhe multilaterale.

- Shpërndarja e granteve konkurruese për përgatitjen e projekteve për të aplikuar në konsorcium ndërkombëtar për financim evropian sidomos Programi Evropian Strukturor për RTD.

- Krijimi i një fondi për kthimin e trurit për të tërhequr studiues të huaj dhe veçanërisht studiuesit kosovarë që punojnë jashtë vendit..

- Zbatimi i një aplikimi konkurrues për programet RTD për të zbutur pengesat shkenca - ekonomi. Aplikuesit individual të projekte për RTD përfshijnë një teknologji të fortë dhe transferimin e njohurive. RTD duhet qartë të pasqyrojë nevojat ekonomike. Edhe pse hulumtimi është (kryesisht) të kryera nga organizata kërkimore shkencore publike, përfituesit duhet të gjenden në sektorin e biznesit.

- Krijimi i një programi të ri (risi) i orientuar drejt inovacionit teknologjik, organizativ dhe social për nevojat e sektorit privat (biznesit, OJQ-ve).

Kjo mënyrë e zbatimit është e bazuar në financimin e projekteve të veçanta konkurruese bashkëpunuese (në mënyrë aktive që përfshijnë partnerë nga, shoqëri biznesi dhe akademia), të gjenerojnë zbatimet konkrete të reja ekonomike, shoqërore ose kulturore.

1. Financimi konkurruese i pesë qendrave kombëtare të përsosmërisë në fushat kërkimore prioritare (sidomos në teknologjitë) në bazë të programeve individuale të shëndosha hulumtuese shkencore dhe për zhvillim, transparente, realiste dhe duke bërë të mundur ndërmarrjen e aktiviteteve në terren, zhvillimin e avancuar te shkathtësive dhe përfshirjes ndërkombëtare. 2 Themelimi i një fondi konkurrues për kërkime themelore të hapur ndaj të gjitha disiplinave shkencore. 3 Zbatimi i ndarjes se çmimeve individuale vjetore për studiues më të shquar kosovar dhe studiuesve te posakthyer. 4 Zhvillimi i një procesi të sigurimit të cilësisë së plotë dhe të vlerësimit duke u përqëndruar në veprimtari kërkimore shkencore, gjithashtu duke përfshi masa për programe politikë dhe vlerësimet e institucioneve (përfshirë dhe krahasimin e organizatave kërkimore-shkencore dhe ofrimit të institucionit politikë bërëse).

3,3 Disa elemente kontekstuale për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor Të dhënat e mëposhtme mbi arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor janë dhënë si një pasqyrë e përgjithshme në sektorin e ujërave. Në nivelin e BE-së, objektivi më i rëndësishëm është ndërtimi Evropian i Arsimit të Lartë (HEAL). Afatet kohor të këtij procesi në vazhdim përbëhen nga:

- Viti 1999 duke siguruar se sistemet e arsimit të lartë në Evropë të bëhen më të krahasueshme, kompatibile dhe koherente;

- Viti 2010 në ndërtimin e shoqërisë së njohurive globale duke zbatuar ndryshimin e sistemit dhe institucionale në Arsimin e Lartë (Në bashkëpunim të ngushtë me institucionet e arsimit të lartë, të personelit, studentëve dhe aktorëve të tjerë, Ne do të shtojmë përpjekjet tona për realizimin e reformave të nisura për të mundësuar studentëve dhe stafit mobilitet, për të përmirësuar mësimdhënie dhe të mësimnxënie në institucionet e arsimit të lartë, për të rritur punësimin edhe jashtë vendi, dhe për të siguruar arsim cilësor më të lartë për të gjithë), deklaratë Ministrore në Budapest-Vjena 12, Mars 2010.

Shumë nga mjetet në dispozicion janë të lidhura me mobilitetin e stafit/studenteve dhe koherencë: Tempus, Leonardo, procesi i Bolonjës (BFUG). Për më tepër, programet e BE-së janë përqendruar edhe në kërkime shkencore me qëllim që të ndërtojnë Zonën Evropiane për Hulumtime shkencore (ERA), një hapësirë e hapur për njohuri:

" Zona Evropiane për Hulumtime shkencore është e përbërë nga të gjitha aktivitetet kërkimore dhe zhvillimore, programeve dhe politikave në Evropë të cilat përfshijnë një perspektivë transnacionale. Së bashku, ata iu mundësojnë kërkuesit, institucionet kërkimore dhe bizneseve gjithnjë e më shumë të qarkullojnë, të konkurrojnë dhe të bashkëpunojnë përtej kufijve. Qëllimi është për t'i dhënë atyre qasje në një hapësirë në mbarë Evropën e hapur të njohurive dhe teknologjive në të cilat sinergjit transnacionale dhe komplementare janë të shfrytëzuara plotësisht. " Në Kosovë, Universiteti i Prishtinës dhe 17 fakultetet e tij janë institucione të rëndësishëme dhe të njohura për Arsimin e Lartë. Hapat e parë për të hyrë në procesin e Bolonjës janë ndërmarrë me sukses. Tre fakultete janë të angazhuar shumë në çështjet e ujit. Fakultetet e ndryshme mundësojnë diploma te përbashkëta (dyfishtë), ku disa prej tyre kryejn aktivitet shkencore se bashku me ekipet e kërkimit më të mirë të Evropës Perëndimore. Universitet të reja, si dhe fakultetet janë krijuar në qytete të tjera. Sektori privat është në zhvillim e siper sa i përket fushës së arsimit të lartë. Kontributi i tij është i orientuar kryesisht drejt financimin e biznesit dhe menaxhimit. Duket se disa prej tyre janë shumë aktiv në aspektin e metodave të mësimdhënies moderne: seminare, punime personale shkencore, projekte, dhe punës praktike. Me qëllim për të rritur aktivitetet kërkimore, një mundesi aplikimi në nivel kombëtar për programet shkencore ka filluar nga ana e MASHT-it në tetor të vitit 2010. Kjo është një pjesë e programit të kërkimit shkencor kombëtar, e cila është aktualisht në vlerësim. Ky program duket të jetë i plotë, real dhe ambicioze, dhe kjo duhet të konsiderohet si një mundësi për të filluar aktivitete kërkimore shkencore edhe në fushën e ujërave. 4 KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË AFTËSIVE DHE NEVOJAT NJOHJA NË SEKTORIN E UJIT 4.1 Studimet e fundit dhe raportet e Për Administrimin e Ujërave një projekt përgatitore në Kosovë (WMPP Finlandë - MMPH) është financuar nga Ministria e Punëve të Jashtme të Finlandës, ajo ka qenë kryer nga Shërbimet Kemwater. Një raport për "vlerësimin e nevojave për trajnim dhe planifikim" i DU është dorëzuar në qershor 2004. Bazuar në shqyrtim dokumentet në dispozicion dhe në intervistat kyçe të personelit, studim propozon strukturën e nevojave të trajnimit rreth disa fusha domethënë: shërbime efikase profesionale të klientëve, autorizimin e procedurave profesionale, motivimin dhe aktivitetet motivuese. Kjo çështje përfshin katër tema kryesore: mbledhjen e të dhënave dhe analizën, menaxhimin e shtratit të lumit, autorizimin e procedurave lidhur me ujërat dhengritjen e vetëdijes hidro-ekologjike. Në 2004-2005, Banka Botërore financoi disa projekte për zhvillimin e detyrave themelore në mënyrë që të japin bazë për një kuptim më të mirë të një Menaxhimit të Integruar të Burimeve Ujore në Kosovë. Në mesin e tre projekteve të dedikuar për IWRM në atë kohë, një projekt (shih ref 7) ishte në shënjestër për çështjen e ndërtimit të kapaciteteve në sektorin e ujit publik në Kosovë, sidomos për DU dhe IHM në MMPH. Disa seminare dhe një program trajnimi u organizuan. Një program i rëndësishëm i sesioneve trajnuese në vendin e punës ishte e propozuar, por nuk është zbatuar, megjithatë mungesa e njohurive bazë dhe përvojës kanë penguar efikasitetin e të dy shërbimeve. Kohët e fundit, në 2009, një raport të përgatitur një plan veprimi strategjik të ujit (shih ref 4) rekomandohet të ndërmarrë program të edukimit mbi Menaxhimin e Integruar Burimet ujore (IWRM) sa më shpejt të jetë e mundur. Ky program lokal i edukimit është menduar për ekspertët vendor të cilët do të marrin pjesë në zhvillimin e strategjisë për një plan veprimi mbi ujërat. Duket qartë se kurse të shkurtra hyrëse në IWRM për palët e interesuara (përdoruesve të ujit, ofruesit e ujit, etj ..) do të jenë më të dobishme.

4.2 Mundësitë e punësimit me nivelin bechelor dhe master Një hulumtim i kufizuar është kryer për të propozuar një pasqyr e punësimit aktual të punës në sektorin e ujit (shih tabelën më poshtë). Furnizimi

me Ujë Ujerat e Zeza

Ujitja Sigurimi i cilësisë së ushqimit

Organet e Pendave dhe Ujit

Menaxhimi mjedisit

Rregullimi i Politikave Metrologji

Plani i konsulencës

Ndërtesat e kontraktuar

Shërbimet e Operatorëve

1540 * 350 *

Komunat Organet Shtetërore

50 **

Arsimi Mësimdhënie

Zhvillimi i hulumtim

*rreth 8% duhet të jenë në B apo nivelin M **rreth 60% duhet të jenë në B apo nivelin M

Kjo ishte tepër e vështirë për të mbushur në tabelë me të dhëna të besueshme, prandaj, jemi përqendruar në të dhënat të cilat janë të rëndësishme sot në aspektin e punësimit ekzistues. Megjithatë, janë mbajtë të gjitha kolonat dhe të gjitha rubrikat si çdo kuti, pasiqe duhet të merren parasysh kur projektet e edukimit merren në konsiderim. Për shembull, disa kuti nuk përfaqësojnë shumë vende pune në ditët e sotme, por kanë një potencial të madh në drejtim të sigurimit të vendeve të punës në të ardhmen (shih tabelën në vijim).

Furnizimi me Ujë

Ujerat e Zeza

Ujitja Sigurimi i cilësisë së ushqimit

Organet e Pendave dhe Ujit

Menaxhimi mjedisit

Rregullimi i Politikave Metrologji

Plani i konsulencës

++ +++ ++ ++ ++ ++ +

Ndërtesat e kontraktuar

+ ++++ + + +

Shërbimet e Operatorëve

+ +++ + +

Komunat + + + + ++ + Organet Shtetërore

++ + + ++ +++

Arsimi Mësimdhënie

+ ++ + ++ +

Zhvillimi i hulumtim

+ ++ + + ++ ++ +

Përqindja e agjentëve më edukim të lartë duhet të jetë shumë më i rëndësishëm. Sigurimi i Ujit të pijshëm - duke përfshirë prodhimin dhe transportin - dhe ujërave të zeza dhe trajtimin e tyre duhet të ofrojë mundësi shumë e medha të punësimit në nivelin B (bachelor) dhe edhe

më të theksuara në M (master). Në qoftë se konsiderohet në nivel global, mjedisi dhe menaxhimi i ujërave mund të përfaqësojë sektorin e dytë më i rëndësishëm për mundësi punësimi. Propozimet tona në drejtim të trajnimit do të jenë të përqendruar në këto dy tema.

4.3 Inputet e aftesive te dijes dhe kompetencave ne sektorin e unit

Çështjet e Ujit dhe Mjedisi

I

Cikli i Ujërave Ndryshimet klimatike

Organet lidhur me 

ujërat, lumenjtë, liqejt, burimet ujore

Rreziku nga përmbytjet, Thatësira Largimi/degradimi i rërës dhe zhavorrit

Cilësia jetës ujore dhe peshkimi, turizmi, biodiversiteti

Abstractions/ Degradimet

Effluents/rrjedhjet

Shërbimi esencial i sigurimit te ujit Efekti shëndetësor

Ndotja e ujerave të zeza Rreziku shëndetësor Largimet Urbane

Ujitja zhvillimi Rural Siguria e ushqimit Cilësia e ushqimit

Kullimi Ndotja (N,P, pesticidet) Sjellje e dobët e rrjedhës se ujitjes

Industria, Proceset Industriale Ftohja (energji)

Ndotja Fizike Kimike Termale

Resurset e reja ----Kërkesë menaxhimi ------Ruajtjet e ujit

IWRM Transparencë, barazi, pranushmëri sociale, bashkëpunim, bashkërendim, planifikim special

Financim, shpenzimet, tarifat, asetet manaxheriale

Disiplinat Shkencore në Sektorin e Ujit

Është e rëndësishme të theksojmë se menaxhimi i integruar i burimeve ujore mbështetet në të dhënat dhe kompetenca të lidhura me një gamë të madhe të çështjeve teknike dhe shkencore, duke përfshirë:

- Hidraulikës; - Klimatologjisë, hidrologjisë; - Proceseve inxhinierike;

Klimatologji Meteorologji

Hidrologji, Hidrogjeologji

Mekanika e Fluideve, Hidraulika, Mekanika, Materialet, Gjeoshkencat, bi l

Analiza e rrezikut Kontroll e përmbytjeve Menaxhimi i krizave

Ndërtimtaria Transporti i sedimenteve

Morfologjia Lumore Hidrobiologji Hidroekologji

Proceset kimike, fizike, biologjike për ujin e pijshëm dhe ujerat e zeza Mjekësi, Bujqësi

Energjetika, Inxhinieria kimike

Metrologji Fizika, Kimia, Biologjia

Gjeografia Planifikimi hapësinor rural dhe urban

Teknikat e planifikimit afatgjatë

Ligji, ekonomia, shkencat politike, sociologji

Biznesi, marketingu, menaxhmenti, financat

- Kimisë; - Limnologjisë, hidro-biologjisë, hidro-ekologjisë; - hidro-gjeologjisë, morfologjisë lumore; - inxhinierisë civile; - sociologjisë; - shkencat politike; - ekonomisë; - ligjislacion dhe rregullore.

Njohurit e siguruara nga disa nga këto fusha të tilla si klimatologjia dhe hidrologjia janë me rëndësi të madhe në aspektin e njohurive, por është e domosdoshme për të krijuar burime shumë të specializuara njerëzore. Por kjo nuk është e qartë se më shumë se tridhjetë specialistë (më arsim të lartë, aftësi kërkimore, organe shtetërore dhe shërbime të konsulencës) duhet të punojnë në 2020 në Kosovë me këto fusha. WFD Evropian është një qasje shumë e nevojshme për të përmirësuar cilësinë e ujit në lumenj dhe liqene. Kjo tregon qart se në mënyrë që të zbatohet kjo direktivë, shumë punë duhet të kryhet në drejtim të matjeve, mbledhjen e të dhënave, përcaktimi metodologjisë dhe kërkimin e aplikuar. Por ne vlerësojmë se punët përkatëse të specializuara të nevojshme do të jenë rreth 20-30 persona në dhjetë vjet. Këta njerëz duhet të jenë të vendosura në sistemin e Arsimit të Lartë, në veprimtari kërkimore, në pjësë e organeve shtetërore (WD dhe PP në MMPH), si dhe në sektorin privat (organizata të specializuara këshilluese). Fusha të ngjashme shkencore mundë te jenë edhe hidrobiologjia, hidroelologjia, inxhinieri ekologjike, transportin e sedimenteve dhe morfologjinë lumor. Në çasje e njëjtë mund të aplikohet, kur është fjala për:

- shkencat e shoqërore dhe humane të lidhura me çështjet e ujit dhe mjedisit, ekonomisë, sociologjisë, shkencave politike dhe ligjit;

- klimatologjinë, hidrologjinë dhe hidrogjeologjinë.

1 TË IMAGJINOJMË TE ARDHME TJETER 1.1 Përparësitë, dobësitë, mundësitë dhe përparësitë 1.1.1 Pikat e Forta Edhe në qoftë se kjo listë është e paekuilibruar dhe pa hollësira, është e rëndësishme të marrin në konsideratë rezultatet e pikërisht si janë paraqit në këtë detyrë të shkurtër. Disa laboratorët janë të mobilizuar për të trajtuar në vend këto çështje: laboratori i mikrobiologjisë (UP fakulteti i SHMN) ka një mori mjetesh për të realizuar disa aktivitete në trajtimin e ujërave të zeza ose për të karakterizuar cilësinë biologjike të ujit në lumenj apo në liqene, laboratori analitik i kimisë (UP fakulteti i SHMN) ka kryer seri e mostrave dhe aktivitete testuese për t’u vërtetuar ndotja e sedimenteve dhe të ujërave përgjatë lumenjve (ndotja organike dhe metalike). Të dy udhëheqësit e këtyre laboratorëve janë të gatshëm për të rritur aktivitetet e tyre në këtë drejtim. Alumni (të graduarit) e UP’s dhe ekipi i mësimdhënës janë të rëndësishme, janë mjaft të fuqishme sa për të mobilizuar si një sistem lobimi për të ndihmuar Arsimin e Lartë për të siguruar mjete të cilat që do të korrespondojnë me ambicien e tyre. Disa profesorë janë të përfshirë në kontakte (rrjete) më të mira shkencore, përfshirë ekipet kërkimore "të përsosmërisë". Ata duhet të mobilizohen për të treguar mundësinë e të qenit pjesë e këtyre sistemeve, në drejtim të sigurimit te mjeteve dhe të rezultateve. Shumë asistentë ose profesorë të asocuar tregojnë potencialin e tyre që t’i përkasin këtyre rrjeteve, ata janë të inkurajuar për të hyrë në këtë lloj shumë të kërkuar të punës bashkëpunuese. Rrjetet e partnerëve të ndryshëm tashmë ekzistojnë në arsimin e lartë, arsim, hulumtime shkencore dhe institucionet ekonomike, këto forma bashkëpunimi duhet të shpërndahen nga i gjithë komuniteti. Ka vende në Kosovë ku praktikat më të mira në aspektin e metodave të mësimdhënies janë të orientuara drejt zhvillimit të cilësive personale në lidhje me sjellje ose qëndrim: seminare, studime rasti, projekte, punën në ekip, puna praktike, punimet e diplomave me gojë dhe me shkrim, etj. Në të ardhmen këto aktivitete duhet të përhapen (më të shpeshta). 1.1.2 Pikat e dobëta Para së gjithash, mungesa e transparencës është një barrë e vërtetë, në të vërtetë, shumë të dhëna bazë është shumë e vështirë për të mbledhur dhe vetëm disa faqe internetit janë të azhurnuara rregullisht. Ekziston një nevojë e konsiderueshme për laboratorët shkencore për të marrë disa nga pajisjet e teknologjisë më të mirë apo më të fundit, në mënyrë që të shmangen krejtësisht varësinë nga laboratorët e huaj. Gjithsesi, pajisjet moderne janë të shtrenjta, ato duhet të jenë të ndarë nga i gjithë komuniteti shkencor. Nuk ka asnjë strukturë e qartë për të menaxhuar aktivitetet hulumtuese shkencore në nivel universitar. Prandaj, gjithë procedurat ligjore, financiare, administrative dhe teknike duhet të zbatohen. Ato janë të nevojshme për të menaxhuar aktivitetet e hulumtues shkencore në nivel të njësive kërkimore shkencore (5 deri në 30 studiues me interes të përbashkët). Kjo është një domosdoshmëri e fortë për të filluar ndonjë aktivitet hulumtues zhvillimor ekipor. Sot, hulumtimet shkencore kanë nevojë për qasje

"kolektive" dhe ekipe të fuqishme. Studentët, doktorantët si dhe mësimdhënësit, të gjithë ballafaqohen me vështirësitë e mëdha për të marrë një vizë, kontaktet aktive nga partneritete të ndryshme mund të përdoret për të tejkaluar këtë vështirësi. Distanca dhe kostot që përfshihen duke bashkëpunuar me institucionet evropiane perëndimore apo veriore janë mjaft të mëdha, në disa raste, bashkëpunimi rajonal mund të jetë i mjaftueshëm dhe më i lirë. Metodat bashkëkohore të mësimdhënies aktive kërkojnë lehtësira, si: dhoma, kompjuterë, qasje në internet dhe mbi të gjitha, kontributi i profesorëve të jetë i vazhdueshme dhe prezent gjatë gjithë kohës. Kontaktet vendore që mundësojnë krijimin e mundësive për punë praktike, vendosje, kurrikula te përbashkëta konsiderohen si shumë të pakta. 1.1.3 Mundësitë Kjo raport mund të konsiderohet si një shenjë për nivelin më të lartë të shtetit duke treguar se përfshirja e institucioneve të arsimit të lartë në të dyja pjesët, trajnime dhe hulumtime shkencore pritet që t'i përgjigjet nevojave që janë shprehur nga sektori ekonomisë. Shumica e aktorëve të lidhur me çështjet e ujit të cilët janë kontaktuar gjate përpilimit të këtij raporti shprehin gatishmërinë për të bashkëpunuar me sistemin e Arsimit të Lartë, si: në komitete drejtuese, vizita, punë praktike (internship), projekte apo studime të rastit, praktika. Një propozim i tillë ka qenë i shprehur në mënyrë të qartë nga drejtori regjional i ujit për Prishtinën. Donatorët dhe zyrat e ndryshme bashkëpunuese duket të jenë të gatshme për të futur një kapitull të veçantë (bashkëpunim me Arsimin e Lartë dhe Institucionet Kërkimit) në të gjitha projektet e tyre, por ajo duhet përshtatur kornizave para se të çdo financim mund të vihet në dispozicion. Procedura e Komisionit të BE për akreditim janë një proces i vazhdueshëm dhe i nevojshëm. Kërkesat e vlerësueseve mund të përbëjnë një levë për të krijuar kurrikulave të reja multi apo ndër disiplinore që do të jenë të lidhur me kërkesën e një sektori nga ekonomia. 1.1.4 Prioritetet Nëpërmjet shumë takime dhe diskutimeve që u mbajtën gjatë këtij misioni, veçanërisht "krijimit të ideve" gjatë mbledhjes së mbajtur të martën 2 nëntor në Fakultetin SHMN të UP-së, u ngritën dy pikat e forta. Kurset e studimeve Master duhet të jenë të përzgjedhura si një përgjigje e përshtatshme për nevojën e kurseve ndërdisiplinore në fushën e burimeve natyrore, të ujit dhe të menaxhimit të mjedisit. Kjo formë u gjet e pranueshme duke mundësuar që studentët do të ishin të përzgjedhur në mesin e studentëve që vijnë nga shumë fusha të ndryshme "njëdisciplinary ' të korrikulave bechelor. Këta studentë më pas do të përfitojnë nga mundësia për të zhvilluar dy kompetenca kryesore, e cila do të lehtësonte futjen e tyre në fuqinë punëtore. Aktivitetet kërkimore shkencore duhet të përqendrohen në mënyrë rigoroze në subjektet që janë të lidhura në mënyrë specifike për situatën në Kosovë, domethënë, ndotja, pastrimi ose metodat dhe

mjetet e përdorura për arritjen e objektivave evropiane FDU. Këto programe kërkimore duhet të përfshijnë një komponent të fortë në vend. 1,2 Nevojat për përkrahja e Arsimit të Lartë në lidhje me sektorin e ujit 1.2.1 Krijimi i një Fakultetit të Shkencave Mjedisore brenda UP Ka disa opsione të cilat mund të shtyjnë modalitetet krijimin e një fakulteti i shkencave mjedisore:

- Duke organizuar një qasje multi/inter disiplinore në çështjet e mjedisit; - Duke i lidhur shkencat të ndryshme, natyrore, humanitare dhe inxhinierive, që nga fillimi; - Duke futur metoda të ndryshme të mësimdhënies të bazuar në nevojat e punëdhënësit,

sigurimin në vend të diagnozës, zgjidhjet orientuese dhe më së shumti pjesët aktive të studimit.

Është e qartë se një fakultet i tillë do të fillojë nga e para dhe do të ofrojë disa programe në nivelin bachelor. Në të vërtetë, kur shtrohej çështja e nivelit të organizmit te shkollimit të lartë në këtë drejtim, shumica e përgjigjeve të mësimdhënësve ishin përqendruar në nevojën për hapjen e studimeve të nivelit master. Përveç kësaj, pasi që shumica e temave të lidhura me mjedisin tashmë ekziston ne programet bachelor, do të ishte shumë më me vlerë të punojnë vetëm në ndërtimin e programeve master. Një skemë e parë mund të jetë si më poshtë: - Një program master i menaxhimit të burimeve natyrore - Një program master i menaxhimit të mjedisit - Një program master i inxhinierisë së mjedisit - Një program master i inxhinierisë ekologjike - Një program master i shkencave socio - ekonomike për mjedisin 1.2.2 Krijimi i kurrikulave të reja (bachelor dhe / ose master) Është parashikuar që ky proces do të zhvillohet në kuadër të fakulteteve ekzistuese të Universitetit të Prishtinës, por mund të kenë nevojë për disa angazhime nga jashtme këtij institucioni. Siç është theksuar disa herë në kapitujt e mëparshëm, propozimet do të jetë e përqendruar në programet master. Është pranuar në përgjithësi se kurset e programeve master duhet të zgjasin 4 semestra dhe se duhet të kenë hapësirë të mjaftueshme dhe kohë për të arritur nivel të pranueshëm në aspektin e kompetencave, njohurive dhe aftësive gjatë këtyre dy viteve (shih shtojcën 7). Në vazhdim janë diskutuar disa mundësi si më poshtë: - Një program master i menaxhimit të burimeve natyrore; tre fakultete janë të interesuara për një program të tillë, si: Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Fakulteti Shkencave Matematiko Natyrore, Fakulteti i Inxhinierisë së Minierave dhe Metalurgjisë. Këto aspekte mund të jenë kryesisht të orientuara drejt çështjeve të lidhura me gjeo-sferën (nëntokësore, sipërfaqja e tokës, ujë dhe ajër), mekanizmat e ndotjes dhe mjetet për trajtimin e mbeturinave ose për të zbutur ndikimet duhet të jetë gjithsesi pjesë e programit mësimor. Të gjitha këto duhet të përfitojnë nga lidhje dhe bashkëpunimet e forta mes minierave, industrisë dhe operatorëve kryesorë bujqësore. - Një program master i inxhinierisë së mjedisit, i cili duhet të jetë i dedikuar për ujë (ujë të pijshëm dhe trajtimit të ujërave të zeza), mbeturinave të ngurta (urbane dhe industriale) dhe tokës (sipërfaqeve të tokës bujqësore, vendet e vjetra industriale). Ky program duhet të jetë fokusuar në proceset e ndotjes dhe pastrimin, por duhet të përfshijë proceset fizike, kimike, biologjike, disa aspekte të

energjisë. Poashtu, shpenzimet dhe menaxhimin e projektit duhet të jetë pjesë e këtij kursi. - Një program master i menaxhimit të mjedisit: i cili program do jete me interes për zonat natyrore, rurale, urbane dhe industriale. Programi i tillë duhet të japë njohuri të gjerë, por i kufizuar në çështjet kryesore të lidhura me çështjet e mjedisit. Gjithashtu, programi duhet të përfshijë menaxhimin e projekteve, komponentin social (pranueshmëria sociale, vullnet për të paguar tarifat), aspektet financiare dhe ekonomike, dhe karakteristikat e politike (qeverisje). - Një program master i menaxhimit të ujërave: i cili duhet të përfshijë modulet për burimet e ujit (sipërfaqe, ujëmbajtësit), përdorimin e ujit, metodat për të rritur burimet e ujit, cilësinë e ujit (të pijshëm dhe atë jo të pijshëm), metodat e trajtimit, kursimin e ujit, të menaxhimit të kërkesës për ujë, hidrologjisë dhe ndryshimet klimatike, IWRM, WFD, kostot dhe tarifat, investimet, aspektet sociale dhe politike, menaxhimin e projekteve lidhur me këto aspekte. - Një program master për menaxhimin e shërbimeve publike: Ky program duhet kryesisht mbulojë shërbimet themelore publike lokale, energjinë elektrike, ujë të pijshëm, ujërat e zeza, ujin i cili humbet, dhe hedhja e mbeturinave. Gjithashtu, programi duhet të merret me aspektet teknike, sociale, financiare dhe politike të këtyre shërbimeve. Përsëri aftësitë menaxheriale dhe menaxhimin e projekteve duhet të jetë pjesë e këtij kursi. - Një program master i inxhinieri ekologjike: i cili program duhet kryesisht të mbulojë temat ku ndikimet antropogjene luajnë një rol të rëndësishëm kryesitë në zonat rurale dhe periferike (peizazhe rurale, ambient i përshtatshëm për praktikat bujqësore, restaurimin e liqeneve dhe lumenjve, mënyrat për të arritur statusin e mirë ekologjike e organizatave të ujit (WFD), përmirësimi i ambienteve të braktisura dhe të ndotura industriale, aspektet e trajtimit biologjik dhe të përdorimit të plantacioneve për këtë qëllim mund të jenë shtyllë qendror të këtij programi master. - Një program master për inxhinierin e ujit urban: i cili program duhet të mbulojë të gjitha aspektet e furnizimit me ujë dhe me mbledhjen e ujit nga plehrat dhe trajtimin e tij. Programi duhet gjithashtu të mbulojë çështjet e lidhura me projektimet, ndërtimet dhe operimet e ndryshme. Një fokus të veçantë duhet të jetë i vendosur në rehabilitimin e rrjeteve hidraulike (reduktim ose humbje të kursimit të energjisë), kontrollin e urban i humbjeve te ujit duhet të jetë pjesë e këtij kursi, poashtu. Lidhjet në mes të gjendjes se organizmave që merren me ujin dhe derdhjeve duhet të trajtohen, gjithashtu. - Një program master socio-ekonomik për mjedisin: i cili duhet të mbështetet kryesisht në shkencat e shoqërore apo humane të aplikuara në kushtet specifike të mjedisit në Kosovë. Ky program duhet te jetë i lidhur me ekonominë, do të merret me aspektet e shpenzimeve te ndryshme (ekzistuese, ose të jashtëme), tarifat dhe planifikimin e investimeve, perceptimin social, pranueshmëria dhe procesi i pjesëmarrjes. Sa i përket shkencave politike, ky program mund të përqendrohet në transparencën e qeverisjes dhe të kapitalit. Në kapitullin në vazhdim, do të diskutojmë më tej lidhur me mënyrat dhe mundësitë për të zgjedhur mundësit me te përshtatshme lidhur me këtë listë të gjatë e sugjerime. 1.2.3 Diversifikimi, përmirësimi i kurrikulave ekzistuese Kjo duket të jetë e vështirë dhe madje edhe me pretendime që të propozojë ndryshime të kurrikulës ekzistuese pa ndonjë vlerësim të thellë të këtyre kurrikulave. Prandaj, propozimet tona do të bënin kryesisht me pjesë të programeve që nuk plotësojnë kërkesat dhe sfidat me të cilat sektori i ujit po përballet sot në Kosovë. Përsëri, këto propozime duhet të shqyrtohen me shumë kujdes dhe konsiderohet si një hap i parë për të plotësuar nevojat profesionale në sektorin e ujit. Brenda programit master të prodhimit bimor, modul opcional duhet të jetë i dedikuar për ujitje (uji i

nevojshëm për bimët, teknikat e ujitjes, operacionet e ujitjes në nivel ndikimi fushor, dhe pasojat e cilësisë së ujit, ripërdorimin e ujit për ujitje, ujë për zonat rekreative, etj), si dhe për çështjet të lidhura me ndikimet e praktikave bujqësore në cilësinë e ujit (nitratet, fosfateve, tokë e pa lëruar, erozioni, kullosat, peizazhet, praktikat bujqësore ekologjike, hedhja e mbeturinave bujqësore). Këto dy çështje janë identifikuar edhe nga Dekani i Fakultetit të Bujqësisë dhe Veterinare. Brenda programit master te Hidroteknikes, një modul opcionale duhet të jetë i dedikuar për digat dhe argjinaturat (përcaktimi i saktë, studimi i tyre, vlerësimi, përforcimi dhe rehabilitimi) dhe moduli i dytë duhet të përfshij rrjetet hidraulike ( projektimet, ndërtimet, operimet, mirëmbajtjen dhe rehabilitimin, veçanërisht për të reduktuar rrjedhjet). Të dyja lëndët kanë një përmbajtje kryesore teknologjike, me këtë rast një teknikë të veçantë mësimdhënie është e sugjeruar me rastin e studimit që kërkojnë projekte " të vërteta". Propozimi i parë (hidraulika e digave dhe argjinaturave) nuk është shumë e kërkuar (dy orë në javë për një semestër apo një seminar pesë-ditë). Propozimi i dytë është shumë më i vështirë, por mund të përfshihet në një semestër të plotë të dedikuar të ujërave urbane. 1.2.4 Krijimi i kurseve të trajnimit fillestar Në këtë paragraf, ne nuk kemi të bëjnë në edukimin në kuadër të procesit të Bolonjës. Për shumicën e njerëzve që i përkasin sistemit publik të arsimit të lartë, theksi është vënë në procesin e Bolonjës (BMD) dhe nevojën urgjente për të përmbushur, sa më shpejt që të jetë e mundur kërkesat kryesore të vlerësuesve të cilët vlerësuan aktivitetet mësimore të Universitetit të Prishtinës. Ky kufizim është shumë e lartë kështu që disa programe janë të akredituara për një periudhë mjaft të shkurtër (më së shumti 1 ose 3 vjet). Autorët e këtij raporti pranojnë se këto pyetje janë të rëndësishme për Universitetin si tërësi dhe kjo paraqet një sfidë të veçantë që ka mobilizuar të gjitha energjitë dhe aftësitë. Prandaj, për të diskutuar reformat e tjera, rekomandimet dhe mundësitë për sistemin e Arsimit të Lartë duket disi ekstravagante tani. Megjithatë, një autor i këtij raporti ka insistuar në ofrimin e kurseve origjinale trajnuese të cilat drejtpërdrejt do të përmbushin nevojat për ndërtimin e kapaciteteve të sektorit të ujit. Në një takimi të veçantë mbajtur në Prishtinë, çështjen e fleksibilitetit dhe shpejtësia e zhvillimit te kurseve te ndryshme u theksuan dhe diskutuan. Kurset e trajnimit fillestar të përmendura më poshtë mund të organizohet nga universiteti, nga ofruesit privatë të arsimit të lartë ose nga organizata të specializuara si SHUKOS, sipas një qasje shumë fleksibël. Por në çdo rast, kompetencat e nivelit të lartë të vendosura brenda Universitetit të Prishtinës duhet të jenë të mobilizuar, në mënyrë kolektive ose në baza personale. Vlenë të përmendet se shumica e Universiteteve të Teknologjisë në Evropën Perëndimore kanë zhvilluar këtë qasje mbi konceptet ekonomike (tarifat e shkollës mund të ndryshme). Tre llojet e ndryshme të kurseve mund të merre në konsiderim: Kursi Post master, keto kurse zakonisht zgjasin për një vit deri në 16 muaj. Keto kurse janë te mundshme për përcjellje për të gjithë që tashmë kanë një diplomë master. Në disa institucione, ato janë quajtur programe master të avancuara. Disa nga këto kurse janë programe master post ekzekutive dhe janë të rezervuara për ata që tashmë kanë një përvojat profesionale. Tarifat për shkollim janë të larta. Universitetet britanike, zvicerane dhe franceze ofrojnë shumë mundësi në kësaj mënyre. Disa kurse post master shumë interesante janë të shënuara më poshtë:

- Hidraulikë, në Lozanë EPFL, Zvicër; - Furnizimi me Ujë dhe Trajtimi i Ujërave të Zeza, në ENGEES Stasbourg

Francë; - ISIGE, Menaxhimi i Integruar i Mjedisit, në MinesParisTech, Paris, Francë; - Ujë për të gjitha të menaxhimit (OPT) furnizimi me ujë, në AgroParisTech, Montpellier

Francë; - Teknologjia e Uji - Post Master në Universitetin e Cranfield në Mbretërinë e Bashkuar.

Më shumë informata mund të gjenden në faqet e internetit të këtyre institucioneve. Shkollë verore dhe seminare, ky kursa mund të zgjasë për disa javë, por ato janë në përputhje me një caktuar aktivitet profesional. Edhe pse ata janë fleksibile, ato janë më shumë ose më pak specifik, prandaj kërkohet mjaft punë në aspektin e organizimit. IWRM mund të jetë një çështje kyç për të punuar në dhe për t'iu përgjigjur kërkesës së përgjithshme në këtë temë. Për të përmirësuar një menaxhimit të integruar të ndërgjegjësimit të ujit në kuadër të institucioneve më të madhe të sektorit të ujit në Kosovë, disa skenarë mund të konsiderohen:

- Krijimi i një kurs master i ri i dedikuar për Inxhinierinë e Mjedisit, duke u fokusuar në menaxhimin e ujit, kontrollin e ndotjes, vlerësimin e riskut dhe nxitjen e ndërgjegjësimit mjedisor;

- Modifikim apo përshtatje të kurseve master ekzistuese për të përforcuar edukimin jo vetëm në aspektet biologjik, kimik dhe të organizatave qe merren me uji, por edhe në aspektet politikë, ekonomike dhe sociale të menaxhimit të integruar të ujit;

- Krijimi i një kursi të veçantë të ri post-master dedikuar posaçërisht për menaxhimin e integruar të ujit në bashkëpunim të ngushtë me aktorët e sektorit të ujit dhe mbrojtjen e trupave ujore;

- Organizimi i një seminari i cili mund të zgjasë për një muaj dhe të hapet çdo dy vjet. Në këtë rast, ofrohet një diplomë sekondare pas kurs master kryesore.

Duke pasur parasysh faktin se baza e IWRM është ende e kufizuar në lidhje me praktikat e Kosovës, dhe një përvojë profesionale është e nevojshme për të kuptuar dhe të përfitojnë nga konceptet dhe mjetet IWRM, seminari me karakter specializimi ne fusha specifike duken më të përshtatshme. Seminar do të përbëhet nga katër module me kohëzgjatje një javë:

- Perdorimi Ujit, përdoruesit e ujit, teknologjitë e reja të energjisë dhe ujit, metodat e kursimit, kërkesa për menaxhim të ujit;

- Mjetet administrative dhe ligjore, përdorimi legjislacionit, licencimi, ndalimi, dënimet, ekonomia lidhur me mjedisin, kostoja sociale, pranueshmëria për të paguar, treguesit e performancës;

- Ekologji, hidro-ecologjia, gjeo-morfologjia lumore, rreziqet natyrore, rreziqeve teknologjike, administrimi i krizave, parandalimi i tyre, mbrojtja, parashikimi.

- Procesi i qeverisjes, sistemi i vendim-marrjes, përdorimin e vlerave të përbashkëta dhe principet (kujdesi, përgjegjësia, transparenca), kufizim kohor dhe hapësinore në lidhje me mjetet e veçanta për një konsensus mbi IWRM.

Sesionet trajnues në vazhdim e sipër: Ato ofrojnë një mbështetje të mjaftueshme intelektuale për komunitetin e punës. Kjo pyetje ishte objektiv qendror e një raporti të mëparshme të mbështetur nga Banka Botërore. Për sektorin e publik të ujit, sesione të temave të ndryshme janë propozuar, si:

- Ngritjen e vetëdijes lidhur me mjedisin, - Menaxhimi, - Zhvillimi personal, - Administrimi, - Sistemi Informacionit për ujin, - i cilësisë së ujit, - Menaxhimi i kërkesave për ujë, - Krijimin e RDBA,

- Teknikat e ujit dhe shkencat, - Administrimin e rrezikut, - Kontrollin e operatorëve të ujit.

Në kuadër te kësaj, disa aktivitete të ndërtimit të kapaciteteve janë marrë kryesisht me studime të kryera nga ekspertë të huaj. Megjithatë, kjo duhet ende te zhvillohet ne strukturat egzituese për këto aktivitete ose që do të krijohet nëse të reja. 1.3 Zhvillimi i programeve hulumtuese shkencore 1.3.1 Disa kritere për të drejtuar këto aktivitete Është e qartë se tema kërkimore shkencore të cilat janë të lidhura me çështjet e ujit janë të shumta. Për këtë arsye është e nevojshme për të miratuar disa kritere në mënyrë që të bëjmë zgjedhje të përshtatshme dhe për të përmbushur nevojat ekonomike të lidhura me sektorin e ujit. Duke u bazuar nga diskutimet dhe takimet që janë mbajtur javëve të fundit, Ne sugjerojmë që të puna shkencore hulumtuese të përqendrohet në:

- Aktivitetet kërkimore afat mesme në mënyrë që partnerët dhe përfituesit mund të përdorin rezultatet - edhe nëse jo të plotë - në një të ardhme të afërt (disa vite në ndonjë rast);

- Kërkimin e aplikuar edhe në qoftë se disa aktivitete fundamentale janë te nevojshme për t’u realizuar paraprakisht. Objektivat duhet të identifikohen në mënyrë të qartë, sidomos në aspektin e rezultateve të pritshme;

- Lidhje të ngushta mes Arsimit të Lartë dhe disa kurseve. Në shumë raste, kjo është rruga më e shkurtër për të arritur fazën e aplikimit. Gjithashtu, kjo mundëson një mjet për të arrit nivelin më të mirë të mësuarit;

- Objektet ekzistuese të tilla si pajisjet laboratorike mund të përfaqësojnë një bazë të fortë për të filluar. Por, nuk duhet të harrohet se pajisjet më të përsosura dedikuar aktivitete hulumtuese janë shumë të shtrenjta dhe per periudhe te shkurtër mund të bëhet të vjetruara dhe kanë nevojë të teknikë të specializuar për ti futur përsëri në veprim;

- Mundësinë të lehtë të mobilizuar kontaktet-rrjetet ekzistuese shkencore, studiues apo PhD studentë që janë tashmë aktive në fushën e ujit;

- Mbi të gjitha, njohja e mundësive në-vend në sektorin e ujit e cila duket të jetë një prioritet i fortë: cilësinë e ujit, përbërjen e sedimenteve, proceseve kryesore në lidhje me sasinë apo cilësinë dhe bashkëpunimi mes palëve të lidhura me ujërat;

- Vlerësimin e (zbrazëtirave) boshllëqeve për të arritur standardet evropiane. Duhet të merret në konsideratë se shteti i Kosovës është e angazhuar në shumë programe evropiane në sektorin e ujit.

5.3.2 Një listë e parë e temave hulumtuese shkencore në sektorin e ujit Kjo listë është themeluar duke marr ne konsiderim kriteret e përmendura më lartë. Të gjithë palët e interesit në vend janë supozuar të përfshihen në aktivitete hulumtuese shkencore. Trajtimi i mbeturinave të ujit. Ky hulumtim duhet të përfshijë tri komponentë kryesore:

- Karakterizimi i derdhjeve të ndryshme. Këtu përfshihen shkarkimet urbane, te cilat kryesisht mund të shkaktohen si pasoj e aktiviteteve të mëparshme industriale ose të minierave; ndikimin e derdhjeve të ndryshme të ujërave të tilla që hyjnë në rrjetin e kanalizimit mund të ndryshojë përqendrimin e ndotësve dhe të sjellë edhe llojet e tjera të ndotësve. Të tilla

zgjidhje të aktiviteteve nëntokësore mund te ofrohen për shembull, mundësit e trajtimeve kimike-fizike dhe biologjike janë të nevojshme në disa pika për periudha të ndryshme, si: ditore, javë, sezon dhe në mes të viteve.

- Modelimi i trajtimit të ujërave të zeza, sot ka disa softuer shumë të sakta edhe në qoftë se në e

bimë përfshihen procesin e biologjike të tilla si "procesi aktiv i llumit ". Këto pajisje duhet të jenë të përshtatura me kushtet lokale dhe projektet lokale. Rregullimi dhe operacionet e kalibrimit me një skemë pilot janë të rëndësishme për një program te doktoraturës (PhD).

- Nivelin e pranueshme e ndotjes së mbetur në dalje të trajtimit të ujërave të ndotura. Kjo është

një çështje komplekse, kur ne vendosim për të shkuar përtej standardeve të zakonshme. Këto aktivitete ndërveprojnë me potencialin e vetë-pastrimit të palëve që marrën me "trajtimin" e ujërave.

Ky program ka nevojë për pajisje të veçanta për të marrë mostra dhe analizuar ato. Një pjesë e tyre mund të jetë simulim me modelet fizike në që ndërmerren në laborator. Një partner lokal është i nevojshëm që të ketë qasje në një impiant pilot dhe ky aktivitet mund të vazhdoj për disa vite. Rehabilitimin e lumit Siç u përmend në kapitullin 2, pjesa e poshtme të lumenjve të Kosovës janë shumë të dëmtuara dhe në mënyrë të konsiderueshme shumë larg nga një "gjendje e mirë ekologjike". Nivelin e ndotjes së ujit në dalje të pellgjeve ujëmbledhës të ndryshme nuk është e pranueshme për rrjedhën e këtyre lumenjve që derdhen në vendet e tjera. Pjesa e parë e programit mund të konsistojë nga hulumtimet shkencore që kanë të bëjnë me mënyrat më të mira për të karakterizuar këta lumenj - ujërat, shtratin dhe bregun e tyre - veçanërisht përmes masave analitike. Pjesa e dytë mund të përbëhet nga një punë e integruar me vendet fqinje për të studiuar klasifikimin e mundshëm dhe kriteret që duhet të përdoren për të kualifikohen këta trupa ujorë. Një njohuri bazë e gjendjes së tanishme (në kohë 0) është e nevojshme para se të fillonte ndonjë projekt apo masat e planit të veprimit siç përshkruhet nga FDU. Përsëri, softuer simulues dhe skemat në vend pilot janë shumë të dobishme për të realizuar këto aktivitete. Hartimin e indeksit të përshtatshëm në fushën e hidrobiologjisë është një detyrë veçanërisht e vështirë në aspektin e njohurive shkencore dhe përvojës në vend. Morfologjia lumore është një tjetër mënyrë e të kuptuarit "sjelljes" të lumenjve të karakterizuar me transportin e sedimenteve të mëdha, shtretërit apo brigjet të paqëndrueshme dhe tendenca e shtrembimit të rrjedhës se tyre. Lëndët teknike dhe shkencore të cilat mund të kontribuojnë në një program të tillë janë hidobiologjia, hidroekologjia, limnologjia, inxhinieri ekologjike, morfologjia lumore, hidrologjia tradicionale dhe hidraulika. Vlerësimin e burimeve të ujit Pasi që besueshmëria e të dhënave del të jetë e dyshimtë për shumë konsulentë, pjesa e parë e programit duhet të përmbajë propozimin e metodave dhe mjeteve për të vlerësuar besueshmërinë e të dhënave hidrometrike, dhe përfundimisht të propozojë veprime për të përmirësuar situatën lidhur me këtë çështje. Pjesa e dytë e programit duhet të konsistojë në përpunimin e këtyre të dhënave në mënyrë që të sigurojmë të dhëna të besueshme për të karakterizuar ciklin e ujit dhe të japim vlera të rëndësishme. Në pjesë të veçanta, pellgjet eksperimentale duhet të fillojnë të zhvillojnë mjete më të përshtatura të tilla si shiu – derdhjet e ujërave - marrëdhëniet derdhjeve të ujërave për të përshkruar dhe kuptuar derdhjet e ndryshme në situata jo të zakonshme. Një tjetër temë duhet të jetë e lidhur me përmbytjet dhe thatësirat. Është gjithashtu e nevojshme për të vlerësuar nivelin e sigurisë së argjinaturave dhe digave. Kjo njohuri është e nevojshme për mbështetjen e planeve të emergjencës, veçanërisht kur kanë të bëjnë me përmbytjet rreziqet në fusha të mëdha. Këto çështje nuk duhet të konsiderohet vetëm në drejtim të sasive të disponueshme të ujërave, por edhe në aspektin e ndikimeve

mjedisore të tyre. Kjo konsiston në modelet e rrjedhës minimale e cila do të jetë në përputhje me gjendjen e mirë ekologjike të lumenjve kur ndotësit kryesor të burimeve te ujit do të zhduken. Aspektet socio- ekonomike për sektorin e ujit Sot, shumë specialistë mendojnë se sfida kryesore për të zhvilluar një IWRM pranueshme qëndron në çështjet institucionale dhe sociale. Disiplinat shkencore që lidhen me këto çështje janë, përkatësisht:

- Sociologjia; - Shkencat politike; - Juridiku; - Ekonomia.

Një ekip hulumtuesish i angazhuar me çështjet e menaxhimit të ujit duhet të përfshijë specialistë të nivelit të lartë që vijnë nga këto katër sektorë të ndryshëm dhe të cilët janë të gatshëm të punojnë së bashku me inxhinierët e ujit të cilët kanë një eksperiencë të sistemeve të ujit në vend. Shumë tema të rëndësishme mund të përfshihen në një program të tillë:

- Analiza e shpenzimeve, komponentet kryesore, kriteret e efikasitetit, koherenca e shpenzimeve, shpenzimet mesatare dhe kosto margjinale;

- Tarifat, krahasimi i formula të ndryshme, efektet e sjelljes së konsumatorëve, pranueshmëria sociale;

- Cilësia e shërbimit, kriteret, ndjenja sociale dhe realitetit, efektet në mbulimin e kostos dhe e faturimit;

- Kontributi nga sektori privat, partneriteti publik privat, qasje analitike të llojeve të ndryshme të kontratave (të menaxhimit, të shërbimit, qira, koncesioni, pronësia private), ndikon në cilësinë e ujit dhe të shërbimit të kritereve, rezultatet e konkurrencës;

- Rregullimi, efikasitetin e sistemit të rregullores, kriteret më të rëndësishme, koherenca dhe besueshmërinë e këtyre kritereve, efiçienca dhe efektet tjera të dobëta;

- Menaxhimi i aseteve, zëvendësimi i pjesëve të lëvizshme (pompa, kanaleve, tubave), financimi afatmesme dhe afatgjata;

- Zgjidhjen e konflikteve të ujit, procesi gjithë pjesëmarrës , institucionet dhe strukturat e qeverisjes së mirë me ujëra;

- Ndikimet mbi familjet e varfra apo përdoruesit bujqësore të ujërave, solidariteti, përgjegjësit dhe barazia.

Të gjitha këto tema janë të lidhura me një menaxhim të përmirësuar të ujit, ndërsa prioritetet duhet të bëhen në lidhje me nevojat urgjente, kompetencat në dispozicion, partneriteti dhe financimi.

1 KOSTOT FINANCIARE DHE RESURSET NJERËZORE 2.1 Shpenzimet

Shpenzimet themelore Kategoria Paga mujore (bruto, €) Shpenzimet e plota

vjetore (k€) Komente

Profesor 1150 20,7 Profesor Asocuar 1050 18,9 Profesor Asistent 910 16,4 Asistent 550 9,9 PhD student 5* Nuk ka shifra të qartë

në dispozicion * Një student PhD nën njohjen e dyfishtë të diplomës duhet të kalojnë 50% të kohës së tij në një universitet të huaj dhe mund të kushtojë tre herë më shumë Shpenzimet themelor mund të ndryshojnë nga 5 € k / vit për një studiues në sociologji në më shumë se 30 € k / vit për studiuesit të cilët duhet të përdorin pajisje shkencore"të vogla". Nevojat e investimit fillestar mund të jenë të barabartë me shpenzimet e funksionimit të dy viteve të para. Kjo do të thotë se një ekip i ri duke filluar me 10 persona (dy personave që i përkasin çdo kategorie) mund të kenë nevojë për 400 € k për vitin e parë dhe 300 € k për vitet në vijim. Në fakt, në qoftë se një kurs të ri master është krijuar, ose në qoftë se një ekip i ri hulumtuesish shkencor është i organizuar, ata duhet pjesërisht të jenë të bazuara në burimet njerëzore ekzistuese në dispozicion, dhe kjo do të ulë ndjeshëm kostot. 2.2 Financimi Universitetet më të mira në Evropën Perëndimore tërheqin disa lloje të partnerëve të financimit:

- Grant vjetor statik dhe pagesa të drejtpërdrejta të pagave më të madhe, e cila mund të konsiderohet si grant i sigurt dhe të përhershëm "grant për jetesë themelore";

- Tarifat e shkollimit, që janë të ulëta për studentët, në shumicën e rasteve për shkak të arsyeve politike, por mund të jenë shumë e lartë, kur tregu i punës e lejon atë (kurset post master në financa, për shembull);

- Fonde vullnetare nga alumni (te graduarit nga fakultetet përkatëse), pasi që shumica e studentëve të mëparshme të pranojnë për të paguar për institucionin i cili i ndihmoi ata për të marrë ngitje profesional;

- Kontratat për aktivitetet hulumtuese dhe zhvillimore përfaqësojnë burimet kryesore financiare në nivelin e njësive për kërkime shkencore (sektori publik, autoritetet lokale dhe firmat private);

- Financimi përmes "mbështetjes", të cilat kanë një status të veçantë të taksave dhe mund të tërheqin fonde të konsiderueshme nga firma shumë të mëdha, kur këto firma marrin mesazhin e duhur.

Shumica e projekteve janë të financuara përmes mënyrave të ndryshme dhe komplementare. Në rastin e Universitetit të Prishtinës, nga fondet e BE-së, agjencitë multilaterale dhe bilaterale të zhvillimit janë të gatshme kur projektet që janë paraqitur për financim janë të dizajnuara mirë. Autoritetet lokale të mëdha në vende të ndryshme të BE (Landeve, rajoneve, qyteteve, ...), gjithashtu janë të gatshme për të

ndihmuar projekte zhvillimi në fushën e Arsimit të Lartë dhe Kërkimit shkencor. Sektorin privat në Kosovë duhet të kontaktohen për të filluar këtë metodë e mbledhjes së fondeve në një bazë reale: Dhoma e tregtisë dhe industrisë, ndërmarrjet e mëdha (Ferronikeli, M § SilloniLLC, ...). Universiteti i Prishtinës duhet të merr parasysh të gjitha këto mundësi të reja, të sigurt nëse ata lehtë mund të implementojnë dhe të shohim nëse akte ligjore ose administrative janë të nevojshme para zbatimit të projekteve të tilla. Universiteti duhet të marrë në konsideratë se këto fonde shtesë kërkojnë transparencë. Donatorët kërkojnë informacion të plotë në përdorimin e fondeve të tyre. Kjo kërkon nevoja të veçanta dhe të organizim të përkushtuar. 6.3 Ndërmjetësit dhe partnerët Prej vitit 2007 deri në vitin 2011, një OJQ Austriake me emrin WUS që e ka selinë e vendosur në Graz dhe një zyrë në Prishtinë ka kontribuar në zhvillimin e një " Program të studimeve Master " në Kosovë, WUS (World University Services) ka ndihmuar në organizimin e projekteve të përbashkëta me institucioneve të Arsimit të Lartë në Austri, duke i orientuar ato drejt nevojave të tregut të punës. WUS ka zbatuar edhe një "program ndër-sektoriale internship" në Kosovë bazuar në qëllimet dhe metoda e ngjashme e sponsorizuar nga USAID. Institucione të ngjashme ekzistojnë edhe në Zvicër. IZB - Institut für Zusammenarbeit në Bildungsfrage ose Institutit për Bashkëpunim Ndërkombëtar në Arsim - është degë ndërkombëtare e Zentralschweiz Hochschule Pädagogische (Luzern, Zug). Ky institut tashmë ka një marrëdhënie të ngushtë me një universitet në Ballkan (Universitetin e Tetovës, Maqedoni). IZB zbaton njohuritë e tij lidhur me çështjet ndërkulturore në kërkimin shkencor, zhvillimin e arsimit dhe projekte mobiliteti jashtë vendit. Këto institucione janë të domosdoshme duke punuar në disa drejtime që mobilizojnë disa partnerë në dy ose më shumë shtete. Kjo domosdoshmëri është rritur, në veçanti kur merren në konsideratë qëllimet komplekse, si kurse të plota master multi-disiplinore. Në rastin tonë, të gjitha këto karakteristika janë të përfshira në projektin tonë. Ndërmjetësim i tillë i OJQ-ve duhet të mobilizohet për të siguruar një balancë të mirë midis të gjitha komponentëve të projektit dhe të garantojnë një rrugë të qëndrueshme për projektin. Shumë partnerë të mundshëm janë të shënuara në aneksin 6 (Universitetet Amerikane dhe Evropiane), në aneksin 8 (Universitetin e Kiel në Gjermani) dhe në aneksin 10 (Universitetet rajonale, posaçërisht Zagreb dhe Lubjanë). Gjithashtu, partner të tjerë të mundshëm nuk mund të anashkalohet: Universiteti për "BodenKultur" në Universitetin e Vjenës Boku Technikum në Austri. Shumë universitete të përmendur në këtë raport janë tashmë partnerët e UP-së, prandaj ne sugjerojmë për të kërkuar këshilla nga Prorektori për mardhënie ndërkombëtare pran UP’s me qëllim të fuqizimit të këtyre partnerëve. 2.4 Strukturat dhe institucionet 2.4.1 Marrëdhëniet në mes të Arsimit të Lartë dhe MMPH Para së gjithash, sistemi i arsimit të Lartë në Kosovë ka nevojë për mesazhe të qarta nga të gjithë

sektorët e ekonomisë. Sot, në sektorin e ujit janë të punësuar më shumë se 2.000 njerëz brenda organizatave publike dhe perspektivat interesante të punësimit janë gjetur kryesisht në fushën e trajtimit të ujërave të ndotura dhe përfshirjen e autoriteteve lokale. Ne propozojmë dy nivele për kornizën që do të sigurojnë rendësin e iniciativave të ndërmarra në këtë fushë: E para në mes të ministrive të interesuara, dhe pastaj në bashkëpunim me UP. Memorandum i mirëkuptimit (MM) në nivel ministror Task Force e Ujit (WTF) nga Zyra e Kryeministrit (ZKM), ka marrë shumë iniciativa për të ndihmuar zhvillimin e sektorit të ujit. Ky raport ilustron këtë ambicie për ndryshime. Për të siguruar një qëndrueshmëri të vërtetë për këtë proces, një Memorandum i Mirëkuptimit (MM) e nënshkruar nga dy ministrat më të interesuara për ujërat duhet të promovojnë marrëdhënie më të ngushta midis operatorëve kryesorë në të dy sektorët: - Ministri i Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor MMPH; - Ministri i Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë MASHT. Një tekst për këtë MM është propozuar në shtojcën 9. Kjo duhet të përdoret për të krijuar mjedis bashkëpunues midis të dy sektorëve që janë të përfaqësuar nga këto dy ministri. Ndër nismat që mund shumë shpejt do të zbatohen, ne duam të tërheqim vëmendjen në një në mënyrë të veçantë. Të gjitha kontratat e rëndësishme që janë nënshkruar nga MMPH me kontraktorët e huaj apo firmat konsulente të përfshijë një thirrje për ofertat që janë të dedikuara institucionet të arsimit të Lartë kombëtar, për të UP në veçanti. Edhe në qoftë se kjo vlerë është e kufizuar në 10% të kontratës kryesore, kjo iniciativë do të ketë ndikime shumë: futja e hulumtuesve dhe profesorëve në botën "e vërtet", vlerësimi i ekspertizës vendore, mundësive për hulumtuesit e rinj apo studentë PhD, burime shtesë për njësitë kërkimore shkencore. Marrëdhëniet midis institucioneve Iniciativat për marrëveshje të bashkëpunimit në mes të institucioneve nga të dy sektorët duhet të ndërmerren në nivele të ndryshme, së pari përmes akteve ligjore dhe administrative, dhe me anë të memorandumeve për marrëveshje (MM) të përmendura më parë. Kjo duhet të përfshijë ligjërata, vizita, projekte "në kushte të vërteta", praktika, teza profesionale master të përbashkët dhe financime të doktoratave (PhD’ve). Ky propozim ka të bëjë me çështjet e ujit (WRC dhe IPS), kontraktorët, firmat konsulente dhe autoriteteve lokale. 2.4.2 Aktivitetet kërkimore brenda UP Universiteti i Prishtinës UP ka nevojë për një identifikim të qartë dhe organizim tërheqës për të rritur aktivitetet e tij kërkimore shkencore. Vlerësimi i akreditimit nga BE tashmë vuri në dukje mungesën e një organizimi të tillë. Kryesisht, aktivitetet kërkimore janë ndërmarr nga disa profesorë, profesorë të asocuar dhe profesorët asistentë brenda rrjeteve "të përsosmërisë" dhe në një nivel shumë të lartë ndërkombëtar. Në shumicën e rasteve, këto kontakte janë lidhur me projekte individual. Aktivitetet kërkimore duhet të jenë të strukturuara brenda njësive kërkimore "kolektive", laboratore, institute, sektor apo qendra. Të vendosura në kuadër të Universitetit dhe zakonisht brenda një Fakultetit të veçantë, këto njësi kërkimore duhet të përfitojnë nga statusi zyrtar për stafin e tyre, objektet, projekt shkencore, pajisjet kërkimore dhe burime financiare.

Këto njësi duhet të kalojnë nëpër një proces aprovimi me një vlerësim të veçantë para krijimit të tyre. Atëherë, do të jepet leje për të kryer veprimtari kërkimore nëpër një proces të vlerësimit të rregullt (thonë se çdo pesë vjet). Shefi i një njësie të hulumtimit duhet të gëzojë një autonomi të vërtetë në lidhje me kontratat e hulumtimit, financimi dhe rekrutimit për PhD, sipas rregullave të përbashkëta. 2.4.3 Strukturat për të tërhequr fonde për UP Kjo pyetje tashmë është trajtuar në disa kapituj të mëparshëm të këtij raporti. Ekzistojnë tri mënyra kryesore dhe duhet të zbatohet në të njëjtën kohë. Zhvillojë një sistem të hapur dhe të përbashkët arsimor Me ndihmën e USAID-it dhe ADC (Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim) dhe WUS, UP krijuar dy kurse master të cilat korrespondojnë me kriteret që ne rekomandojmë: një MSc në Mekatronik dhe një MBA në Menaxhim Shëndetësor. Çdo krijimin e një kurs të ri ose përmirësimi i një kursi ekzistues duhet të përfitojnë nga metodologjia e njëjtë dhe të njëjtat qëllime. Krijo Organizatat "ndërmjetëse" Në qoftë se kjo nuk ekziston, e para duhet të jetë krijimi i një shoqate të Alumni UP-së. Nëse ajo tashmë ekziston, UP duhet të kontribuojë në zhvillimin e saj dhe për njohjen e saj. Një shoqëri e miqve të UP-së mund të kontribuojë në frymën e hapjes dhe bashkëpunimit. Universitetet më të mëdha kanë krijuar “Fondacion” për mbledhjen e fondeve brenda territorit kombëtar dhe jashtë vendit. Ky aktivitet duhet të këtë mbështetje ligjore brenda kornizës ekzistuese, e nëse ai nuk ekziston, një proces lobimi duhet të fillojnë të realizuar këtë qëllim. Zakonisht anëtarët e menaxhmentit të lartë të institucioneve/kompanive të ndryshme të cilët kanë diplomuar në universitet, janë mjaft të përgjegjshëm, për aq kohë sa kërkesa është formuluar në bazë të një gjuhë të veçantë dhe profesionale. Struktura e njësive kërkimore shkencore Kjo pyetje ka qenë tashmë e adresuar në paragrafin e mësipërm. Kjo mund të përfshijë edhe financimin e vizitave teknike, projekte, internships dhe tezat e magjistraturës për të mirë e nxënësve të trajnuar. Mundësinë e rekrutimit të studentëve të doktoraturës. 2.4.4 Një platformë për të mbledhur të gjithë aktorët e sektorit të ujit Në shumicën e vendeve, trupat e ndërmjetëm janë krijuar për të vendosur lidhje në mes të palëve të interesuara, kur ata zakonisht nuk punojnë së bashku ose edhe më keq kur ato konkurruan me njëra-tjetrën. Këto organe mund të luajnë një rol të rëndësishëm në fillimin e hulumtimeve shkencore apo të arsimit ne përgjithësi, duke ofruar përvoja të reja ose përmirësimin e metodave të punës. Shumica e organeve të ndërmjetëm organizojnë shkëmbime në çështjet shkencore, teknike dhe të standardizimit, prandaj ata organizojnë ligjërata, seminare, kolokiumeve, konferenca, kongrese dhe publikime. Ne bëjmë thirrje për krijimin e një

"Shoqate Kosovare teknike dhe shkencore për Ujëra dhe Mjedis" Kjo shoqatë duhet të jetë një partner i konferencës Balwois. Kjo duhet të mbledh të gjitha palët me interes të listuara si në kapitullin 2. 3 REKOMANDIMET KRYESORE Detyrat e punës të këtij raporti përmendin mundësinë për të krijuar një fakultet të ri i shkencave mjedisore në UP. Shumica e fakteve nuk e mbështesin këtë propozim. Ka tashmë shumë fakultete (shtatëmbëdhjetë) për të lehtësuar një menaxhim koheziv të Universitetit, si një e tërë. Çështjet e mjedisit janë të bazuar mbi fusha bazë shkencore të cilat janë shumë të dobëta në fakultetet ekzistuese të jenë në gjendje të ndërmarrin ekspertizë. Organizimi i tanishëm lejon çdo krijim të programeve master. Disa kurse master do të përfitojnë shumë nga procesi i rehabilitimit dhe do të vuajnë nga një konkurim me kurse të reja duke tërhequr fonde dhe kompetenca. Propozimi për të krijuar një fakultet të ri i shkencave mjedisore është braktisur për këtë arsye. Kjo është arsyeja pse ne kemi mbajtur katër rekomandime kryesore dhe një të pestë në lidhje me këtë fushë. Ky kapitull ka të bëjë me çështjet të cilat janë paraqitur kryesisht në kapitullin 5. Ne dëshirojmë që të kthehemi me propozimet të cilat duken realiste dhe të realizueshme dhe të cilat korrespondojnë me tregun e punës dhe nevojat e sektorit të ujërave. 3.1 Për të zbatuar program MSc të ri "Master i Menaxhimit të Mjedisit" Kjo është demonstruar në mënyrë të qartë në kapitullin 4, duke shprehë nevojën për një staf drejtues me një trajnim të plotë dhe multidisiplinar për çështje ujërave dhe mjedis. Kjo nevojë e tillë ekziston brenda ministrive teknike (MMPH WD dhe ED, MBPZHR DPP, MSH ISHP, ..), organet publike (WRC dhe IPS) dhe kryesisht në autoritetet lokale. Më vonë sektori privat në rritje duhet të ofrojë mundësi të shumta të punës. Punimet e një takimi "zhvillim të ideve " të mbajtur në Fakultetin SHMN janë dhënë në aneksin 5. Konkluzionet e këtij takimi janë të qartë në favor të krijimit të këtij programi master. Në mbledhjen e mbajtur më vonë në 4 nëntor, 2010 ata ka shfaqur të njëjtin interes. Në shumë vende, njerëzit që kanë përfituar nga ky arsimim tregojnë një aftësi të veçantë për të mbledhur palët e interesuara dhe bashkojë pikat e kundërta të pikëpamjeve. Një kontroll e thellë të kurseve master ofruar nga universitetet ka treguar se ky është një projekt i rëndësishëm në shumë universitete me renome në mbarë botën. Kurse katër programet me me renome lidhur me Menaxhimin e Mjedisit janë paraqitur në aneksin 6, si: Në Yale, Maryland, Santa Barbara dhe Universitetin e Harvard’it. Këto katër kurse të shkëlqyera master duhet të frymëzojë të projektit tonë. Shtojca 5 prezanton tre "Erasmus Mundus" kurse master (Enveuro, Jemes dhe Mespom), ata në mënyrë të qartë tregojnë se si disa universitete mund të bashkëpunojnë. Boku Universitetin e Vjenës është një partner në kurs master Enveuro. Ne rekomandojmë që Boku, Universiteti i Burimeve Natyrore dhe Shkencave të Aplikuara të Jetës, të jetë partneri evropian i UP-së për këtë projekt. Shumica e universiteteve evropiane e BE’s propozojnë kurse master në fushën e ujërave dhe të menaxhimit të mjedisit. Pesë kurse të ndryshme master janë analizuar në aneksin 5. Kurset master të propozuara nga Universitetet e Liezhit (Belgjikë) dhe Kiel (Gjermani) duket të jenë një bazë e arsyeshme për të krijuar një kurs të ri master. Kursi master e Menaxhimit të Mjedisit e propozuara nga Universiteti i Kiel është paraqitur në aneksin 6, kjo duhet të përbëjë shtyllën kurrizore për master në

Administrimin e Mjedisit të cilin Ne rekomandojmë për Universitetin e Prishtinës. Detyrë e veçantë duhet të vazhdojë të jetë dedikuar për përshtatjen e programit mësimor për prioritetet e Kosovës në aspektin e konsideratave sociologjike, planifikimin e qytetit dhe të teknologjive të përshtatshme (e mbeturinave dhe ndotjeve), diskutimet duhet të bazohet në aneks 11 i cili përshkruan tiparet kryesore të rekomanduara MSc "Master i Menaxhimit të Mjedisit". 3.2 Për të përmirësuar disa kurse ekzistuese master Siç është demonstruar më parë, disa kurrikula ekzistuese master duhet të përmirësohet për t’u përshtat me nevojat e tregut të punës, të ndjeshëm në lidhje me çështjet e ujërave dhe mjedisit. 3.2.1 Master i Hidroteknikës Ky master është ofruar nga Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës në UP. Ndërtimtaria dhe hidraulika aktualisht janë dy komponente të saj kryesorë me një fushë të përbashkët, projektet e veprave hidraulike. Ku kurs nuk përfshin në një nivel të pranueshëm temat e mëposhtme: Trajtimin e ujërave të zeza, prodhimi i ujit të pijshëm, projektimin e rrjetit të ujit të pijshëm dhe ujërave të zeza, mbledhjen e rrjetit të projektimit. Profesorët të cilët janë në krye të këtij kursi master janë të vetëdijshëm për këtë dobësi dhe janë gati për të krijuar një modul të ri i dedikuar për trajtimin e mbeturinave të ujit. Ne sugjerojmë që të ndërmerret detyrë më në thellësi, me qëllim të modernizimit e këtij kursi master si:

- Trajnimin e inxhinierëve të nevojshëm për të hartuar dhe për të operuar me "ciklin e shkurtër e ujit";

- Vetëdijesimi i studentëve për mirëmbajtjen dhe rehabilitimin e aktiviteteve hidraulike të tilla si rrjetet hidraulike, digat dhe argjinaturat.

Propozim konsiston në atë që të organizojë dy semestra të përbashkët për vitin e parë, dy specializime të veçanta (semestri i 3) dhe në semestrin e katërt studentet të përqendrohen në temën e magjistraturës profesionale. Specializimin e parë duhet të jetë i përqendruar në kursin ekzistues aktuale dhe përfshijnë mirëmbajtjen dhe rehabilitimin e aktiviteteve hidraulike. Specializimi i dytë duhet të jetë i përqendruar në hidraulikë urbane, ujë të pijshëm dhe ujëra të zeza. Cranfield University (UK) dhe ENGEES (Francë Strasburg), mund të jenë partnerë të rëndësishme pasi që të dyja institucionet ofrojnë programe master të përparuar të teknologjisë së ujit në fushat e ujërave të zeza dhe ujit të pijshëm. Rezultati i kësaj pune duhet të jetë "Master në Inxhinierin e Ujit " ekuivalente me kurset më të mira ekzistuese në programet master në Universitetet e Evropës Perëndimore. 3.2.2 Program master në prodhimin bimor Ky program master është propozuar nga Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë në UP. Dy module janë propozuar për përforcim: - Nevojat e bimëve për ujë, nevojat për ujitje, teknologjia e ujitjes; - Praktikat bujqësore më të mira ekologjike. Dy tema janë tashmë pjesë e trajnimit ekzistues. Mundësi për të reformular këto module mund të korrespondojnë me kërkesat vlerësuesve evropian për të modernizuar këtë program. 3.2.3 Program master i menaxhimit të burimeve natyrore

Themelet për një program master në fushen e Menaxhimit të Burimeve Natyrore tashmë ekzistojnë në një kurs master ofruar nga departamenti i gjeografisë në Fakultetin e Shkencave Matematike-Natyrore në UP. Ne sugjerojmë një qasje bashkëpunuese shoqëruar nga tre fakultete (Shkencat Matematiko Natyrore, Miniera dhe Metalurgji, Bujqësi dhe Veterinare) për të formuluar një projekt të përbashkët dedikuar për burimet minerale, nëntokësore, tokën dhe ujin. Kjo komponentë e rekomandimeve tona duhet të jenë të organizuara dhe të mbështetur nga stafi i UP. Ky organizim nuk kërkon ndonjë burim të veçantë nga jashtë dhe që të gjitha kompetencat janë tashmë në dispozicion në UP. 3.3 Për të organizuar një seminar IWRM Ky propozim është prezantuar gjerësisht në kapitullin 5. Projekti duhet të shoqërojnë tetë fakultetet e UP nga:ndërtimtaria dhe arkitekturë (hidraulikë), shkencat matematike natyrore (dmth, departamentet gjeografi, kimi dhe biologji), filologji (departamenti sociologji), juridik (legjislacionit mjedisor), ekonomi, bujqësi, mjekësi (ndikimet mjedisore në shëndetin publik), minierat dhe metalurgjia. Ky seminar do të zgjasë për 3 apo 4 javë dhe do të organizohej në një datë të përshtatshëm për të gjithë aktorët (në fund të gushtit dhe në fillim të shtatorit). Kjo mund të jetë si rezultat i parë i Shoqatave Shkencore dhe Teknike të Kosovës nga fusha e Ujërave dhe Mjedisit (shih § 6.4.4). 3.4 Për të nisur aktivitete kërkimore në sektorin e ujit Katër tema kanë qenë të propozuar në § 5.3.2: A. Trajtimi i Ujërave të Zeza; B. Rehabilitimi i lumenjëve; C. Vlerësimi i Burimeve Ujore; D. Mardhëniet Socio-ekonomisë në lidhje me sektorin e ujit. Temat A, B dhe C tashmë ekzistojnë në Fakultetin e Shkencave Matematike-Natyrore në aspektin e laboratorëve dhe kompetencat themelore. Ato duhet të jenë të strukturuara dhe të bëhet një trupë shkencore e përbërë nga një ekip i hulumtuesve shkencor. Programi Kombëtar i Shkencës (PKSH) nisur nga MASHT-i ka treguar se hulumtimi shkencor është një prioritet kombëtar. Konvergjenca lidhur me PKSH priten në të ardhmen. MM që do të nënshkruhet nga të dy ministrat (MASHT-it dhe MAPH-it) dhe të propozuara në § 6.2.1 duhet të jetë bazë që do të inkurajojë përkufizimin, objektivat, financimin, organizimin dhe rezultatet e pritshme të këtyre tre projekteve. Tema D duhet të zbatohet nga disa fakultete të UP duke bashkëpunuar së bashku, si: Juridiku, ekonomia, filologjia dhe shkencat matematiko natyrore. Kjo detyrë ka ende për të kryhet. 3.5 Për të nxitur një sfond të favorshme Kjo komponentë e rekomandimeve tona u shqyrtua gjerësisht në kapitullin 6. Elementët kryesorë janë të shënuara më poshtë:

- Të strukturojë marrëdhëniet midis ministrive të interesuara nëpërmjet nënshkrimit të një Memorandumit;

- Të krijojë organizata që do të promovojnë njësi kolektive kërkimore shkencore brenda Universitetit të Prishtinës;

- Të strukturojë shoqëritë e ndërmjetme që do të përmirësojnë burimet e financimit për trajnim profesional dhe veprimtari kërkimore shkencore të aplikuara;

- Të krijojë një " Shoqatë Kosovare teknike dhe shkencore për Ujërat dhe Mjedisin", e cila duhet të mbështesë propozimet tona dhe implementimin e tyre.

Ndërmjetësimi i shoqatave si WUS apo IZB duhet të mobilizohen për të krijuar kushte për një partneritet të frytshëm me institucionet evropiane dhe organizojnë aktivitete në përputhje me frymën e Zonës Evropiane të Arsimit të Lartë (HEAL) dhe Kërkimit Shkencor në Zonën Evropiane (ERA). Në aneks 12, janë propozuar e rekomanduar të dhëna mbi shpenzimet e projektit:

- Krijimin dhe funksionimin MEM MSc kurs për 5 vjet 340 k € - Nga një program master i hidroteknikës te organizohet një program master i inxhinierisë së

ujërave 165 € k - Përmirësimi i MPP programit master 70 € k - Mbështetja e aktiviteteve kërkimore shkencore në sektorin e ujit 500 k € - Ndërmjetësimi mes operatorëve 142 k €

TOTALI 1 330 k € Në të njëjtën aneks 12, janë të shënuara kushtet për një projekt të qëndrueshëm, këtu rrethanat ligjore, administrative, institucionale, partneriteti dhe organizative. Disa kondita duhet të zbatohen para çdo implementimit të projektit, shumica e tyre duhet të jenë pjesë e projektit, poashtu. *** Konferenca e Lisbonës mbajtur në vitin 2000 ka propozuar karakteristikat kryesore të një shoqërie për njohuri të reja: Mjeshtëria teknologjisë së komunikimit të informacionit dhe dokumentacionit, zhvillimin e sistemeve informative nga matjet për informacion publik nëpërmjet menaxhimit të të dhënave bazë, kompetencave të përbashkëta përmes shoqatave dhe komunave, arsim fillestar dhe trajnimi profesional, rol në rritje për hulumtime shkencore. Natyra e njohuritë të bazuara në ekonominë përfshin prodhimin e dijes (kërkimit), komunikimi i saj, dhe riprodhimin e saj në drejtim të standardeve të ngritura arsimore (qytetari të ditur dhe të fuqisë punëtore), në mënyrë që të bëhet ekonomia më konkurruese dhe dinamike në botë, e aftë për rritje të qëndrueshme ekonomike me më shumë punë dhe më të mirë, si dhe kohezion më të madh social. Ky raport është tërësisht pjesë e procesit të Lisbonne. Autorët shpresojnë se si i tillë do të mbështetet në nivel kombëtar dhe europian dhe të bëhet një mjet për veprim.

SHTOJCA 1. TERMAT E REFERENCËS (EKSTRAKTE) Objektivat e projektit. Qëllimi i mbështetjes për Task Forcën e Ujërave në Kosova (WTF) është për të krijuar një kuadër të favorshëm ligjor, strukturat afatgjate të menaxhimit dhe marrëdhëniet funksionale në mes të subjekteve të korporatave, komunave dhe qeverisë qendrore në sektorin e ujit, duke përfshirë shfrytëzimin e qëndrueshëm të furnizimit me ujë nga institucionet lokale për të siguruar kosto-efektive, shërbime me cilësi të lartë për të gjithë sektorët e popullatës. Fushëveprimi i punës Zhvillimi i kapaciteteve është një nga faktorët mbështetës për iniciativa të ndryshme në sektorin e ujit. Janë të njohura edhe probleme me "ikjen e trurit" në Kosovë për shkak të lërjës së stafit, si për shembull në Departamenti i Ujërave të Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH). Përfshirja e kapaciteteve vendore dhe ekspertë të cilët punojnë në institucionet akademike, dhe mbështetjen e projekteve kërkimore, mund të konsiderohet si prioritet për zhvillimin e kapaciteteve kosovare. Në veçanti, është identifikuar nevoja për zhvillimin kapaciteteve për menaxhimin e projekteve të investimeve. Kjo mënyrë e zhvillimit të kapaciteteve është e nevojshëm jo vetëm për stafin në institucionet qeveritare, por edhe për palët e tjera që janë të përfshirë në sektorin e ujit. Në veçanti, zhvillimin e kapaciteteve në fushën e Menaxhimit të Integruar të Burimeve Ujore (IWRM), duke u përqendruar në qasje multi-disiplinore dhe sistemit, është një nga nevojat më urgjente në Kosovë. Praktikisht në të gjitha institucionet e sektorit të ujit të vizituara ankesa janë regjistruar, që numri i specialistëve me arsim të duhur në fushën e IWRM është i pamjaftueshëm. Aktualisht i vetmi burim i specialistëve të tillë është në Universitetin e Prishtinës, ku disa elemente të moduleve (lëndëve) të lidhura me ujë janë pjesë e programeve mësimore, kryesisht në fakultetet e Ndërtimtarisë dhe të Arkitekturës, Miniera dhe Metalurgji, Shkencave Natyrore dhe Bujqësisë. Në vitet e fundit disa kurse të shkurtra mbi aspekte të ndryshme të menaxhimit të ujit janë organizuar nga donatorë të ndryshëm (qeveria finlandeze dhe Agjencioni Evropian për Rindërtim), në Universitetin e Prishtinës, por pas një ose dy cikle të gjithë ata janë ndërprerë. Një zhvillim i mundshëm i përhershëm në këtë drejtim mund të jetë për të krijuar një Fakultetit të ri të Inxhinierisë së Ujërave dhe të Mjedisit, në Universitetin e Prishtinës. Në këtë Universitet kurse bazë do të jepeshin për të Hidrologjinë e Aplikuara, Hidraulikë e Aplikuara, Geoteknika, Planifikimi i Integruar i Burimeve Ujore, Zhvillimi dhe Menaxhimi, Menaxhimi i Kërkesave, Menaxhimi i Cilësisë së Ujit, Sistemi i Analizave, Shfrytëzimi i Ujit Nëntokësor S, Siguria e Strukturave dhe Inxhinieria, Resurset Ujore të Konservimit, Ekonomi e Ujit, dhe të tjerët. Megjithatë, pa kuptim të paragjykojë rezultatin, zhvillimet e ngjashme mund të jetë për të hartuar një diplomë ose programe master në fakultete të ndryshme të lidhura me ujë, të tilla si Menaxhimi i Projekteve, Menaxhimi i Mjedisit ose Shkencave. Nga ana tjetër, shumë universitete private janë hapur në dekadën e fundit, dhe kohët e fundit këto universitete kanë kaluar nëpër një proces të akreditimit dhe licencimit. Një vrojtim i përgjithshëm i këtij arsimimi të sektorit privat është se interesi i tyre primar ka qenë në hapjen e fakulteteve të drejtësisë, menaxhimin e biznesit, ekonomisë apo të ngjashme, dhe shumë rrallë (pothuajse asnjë) në shkencë dhe inxhinieri. Ndoshta, një mekanizëm mund të zhvillohen për të siguruar nxitje për sektorin privat për të hapur departamentet e tilla. Gjatë vitit 2009 në Konferencën mbi Ujin, nevoja për ndërtimin e kapaciteteve / zhvillimin e sektorit të ujit kosovar është identifikuar si një nga sfidat kryesore për përmirësimin afatgjatë të zhvillimit të sektorit të ujit dhe qëndrueshmërinë e investimeve në sektorin e ujit. Mbledhja e dytë e Task Force për Ujin ngarkuar nga MMPH për të ndërmarrë këtë detyrë, por ky i fundit ka kërkuar kohët e fundit e Sekretariatit WTF për të ndihmuar në plotësimin e kësaj detyre. Sekretariati i Task Force për Ujrat është kështu në përgjigje të kërkesës së Task Force e ujit dhe MMPH-së, dhe është në kërkim të një Konsulent për Zhvillim i kapaciteteve që do të identifikojnë dhe

analizojnë kuadrot deficit në sektorin e ujit, të vlerësuar zhvillimin e programit të Universitetit (s), për të mundësuar zhvillimin e programeve te temave të master dhe të doktoraturës mbi çështjet e ujit, si dhe identifikimin e mekanizmave stimulues për universitetet private për të hapur departamentet inxhinierike (te lidhura me ujë). Detyrat kryesore Vizita njoftuese në Universitetin e Prishtinës dhe të institucioneve të tjera të Kosovës, të lidhura me ujë (p.sh. MMPH, MASHT, MBPZHR, KRU, etj) për të diskutuar në detaje iniciativa e tërë. Identifikimi i profileve që mungojnë / lëndë (programe). Zhvillimi së bashku me MMPH, MASHT-i dhe Universiteti i Prishtinës, fakultetet një program të studimeve universitare dhe pas-universitare për të mësuar në Fakultetin e Ujit dhe Inxhinieri e Mjedisit apo fakultetit të tjera të sugjeruara, për shembull menaxhimin e projekteve, menaxhimin e mjedisit ose të ngjashme. Vlerësimi burimet e nevojshme për funksionimin e programeve të tilla (p.sh. Fakulteti i ri) dhe të identifikojë institucionet e huaja të arsimit të lartë të gatshëm për të bashkëpunuar dhe mbështetur (p.sh. në Universitetin e Prishtinës), në këtë fushë. Përgatitja e një programi për bashkëpunim në mes të MMPH-së dhe MASHT-it për të mundësuar studimet e doktoraturës që do të përdoret për projekte kërkimore të veçantë në sektorin e ujit. Krijimi i mekanizmave stimulues për universitetet (publike dhe private) për të hapur departamentet e tilla. Organizimi i punës Detyrë do të përfshijë një konsulent vendor për një periudhë prej 25 ditësh, duke filluar nga më të fundit gjatë muajit gusht 2010. Konsulenti do të raportojë te Këshilltari për Ujërat, si udhëheqës i ekipit të Sekretariatit të Task Force për Ujërat, dhe do të sigurojë: - Një raport fillestar në javën e parë të detyrës, që përmban gjetjet e parë, një përpunim të fushës së punës dhe një metodologji të detajuar / planit të punës për pjesën tjetër të mandatit; - Një raport përfundimtar mbi përfundimin e kontratës, duke përmbajtur të gjitha gjetjet, elementet e prodhuara, përfundimet dhe rekomandimet që rezultojnë nga puna Këshilltari për politikat e ujit do të ndihmojë konsulent lokal në identifikimin dhe kontaktimin e palëve të interesuara, si dhe në organizimin e një seminari në fund të detyrës. Kualifikimi dhe Eksperienca Ekspert ndërkombëtar Një diplomë universitare në Inxhinieri, Shkenca, Administratës Publike, Menaxhimi, ose një edukim ekuivalent në lidhje me zhvillimin akademik. Minimum 7 vjet përvojë profesionale në fushën e zhvillimit akademik. Përvoja me sektorin e ujit është e preferuar. Punë e mëparshme në sektorin e arsimit në Kosovë do të jetë e preferuar. Besueshmëria dhe përkushtimi, gatishmëria për të punuar si një partner besnik për objektivat e Task Forcen për Ujrat do të jetë e nevojshme. Rrjedhshmëri në të shkruar dhe të folur të gjuhës angleze është një domosdoshmëri. Ekspert vendor Një diplomë universitare në Inxhinieri, Administratës Publike, Menaxhimi, ose një edukim ekuivalent. Minimum 5 vite përvojë profesionale në fushën e shqyrtimit institucional dhe arsimor, forcimin, mbështetje apo ndërtimin e kapaciteteve. Përvoja me sektorin e ujit është e preferuar. Ajo/ai duhet të ketë njohuri të shkëlqyera lidhur me ndërtimin e arsimit, politikat e arsimit dhe reformave, dhe praktikat më të mira në Kosovë. Besueshmëria dhe përkushtimi, si dhe gatishmëria për të punuar si një partner besnik për objektivat e Task Force për Ujërat do të jetë e nevojshme. Qëndrim asnjanës në kontekstin lokal-parti politike është një parakusht. Rrjedhshmëri në gjuhën shqipe dhe angleze është një domosdoshmëri.

SHTOJCA 2: LISTA E PERSONAVE TË KONTAKTUAR Emri Pozita Avdulla Alija Drejtor i Departamentin e Arsimit të Lartë MES Baton Begolli Këshilltar Politik mbi Ujërat, WTF, zyra e

Kryeministrit Naser Bajraktari Drejtor i Departamentit të Ujërave, MMPH Josiane Baylac Zyra lidhëse e Francës ne Prishtinë Binak Beqaj Drejtor për çështje akademike UBT Lulzim Beqiri Menaxher për zhvillimin e projekteve UBT Alan Brown Firma konsulentë “Tetratech”

K-WISER, USAID Skender Bublaku Shef Ekzekutiv, QRU Prishtinë Krenar Bujupi Departamenti për zhvillim të qëndrueshëm BB Shpejtim Bulliqi Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore

Departamenti i Gjeografisë, UP Mjellma Carabregu WUS Zyra Austriake në Prishtinë Minir Efendija Dekan i Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore

Universiteti i Prishtinës Fidaim Sahiti Departamenti i Ujërave MMPH Fatbardh Gashi Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore

Departamenti i Kimisë, UP Agim Gashi Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore

Departamenti i Biologjisë, UP Linda Grapci-Kotori Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore

Departamenti i Biologjisë, UP Alush Grosha Menaxher vendor

IPF Lehtësi në projektet e Infrastrukturës Sazan Ibrahimi Drejtor ekzekutiv, Asociacionet e Komunave Florin Isufi Zëvendës Dekan për çështje financiare në Fakulteti i

Shkencave matematiko Natyrore Universiteti i Prishtinës

Fatmir Jusufi Student i Dekan i Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore Universiteti i Prishtinës Departamenti Gjeografi

Lufti Jusufi Këshilltar ne CEO Ibër- Lepenc Selim Jusufi Zëvendës Dekan për çështje mësimore në Fakulteti i

Shkencave matematiko Natyrore Universiteti i Prishtinës

Naser Kabashi Dekan në Fakultetin e Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës në Universitetin e Prishtinës

Flora Kelmendi Banka Boterore (BB) në Prishtinë Bardha Korça Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore

Departamenti i Biologjisë, departamenti i Kimisë UP Mimoza Luta ECTS Kordinatore në UP Bali Lestrani

Shef i Divizionit të Ujitjes, mbrojtjes dhe prodhimit bimor, MBPZHR

Alfred Marleku WUS Zyra Austriake në Prishtinë Ilir Morina Drejtor në KEPA MESP Skender Muji Dekani Fakultetit të Bujqësise dhe Veterinarisë në UP

Muje Plakolli Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore Departamenti i Biologjisë, UP Departamenti i Biologjisë,

Fetah Podvorica Fakulteti i Shkencave matematiko Natyrore Departamenti i Biologjisë, UP Departamenti i Kimisë,

Raif Preteni Drejtor Zyra rregullatorit për Ujërat e Zeza (ZRUZ) Rizvan Rexhaj Drejtor për resurse Humane në AAB RIINVEST Ilir Rodiqi Ekspert Vendor Derek Schields Zëvendës President në UBT Ardiana Efendija Zhuri Zyra për Bashkëpunim Zviceranë në Prishtina Nadire Vitija Drejtore Menaxhuese, SHUKOS

SHTOJCA 3: DOKUMENTACIONI DHE RAPORTET NË DISPOZICION

1. Raporti, vjetor i ofruesve të shërbimeve të ujit dhe mbeturinave 2009 WWRO 2. Strategjia e ujitjes, 2007-13. Plani i bujqësore Master i Kosovës, Ministria e Bujqësisë,

Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural. 3. Plani Master për Ujë në Kosovë 1983 - 1993, 1982, Jaroslas Cerni Instituti për zhvillimin e

burimeve ujore Avala (dokument në dispozicion në gjuhën serbe). 4. Kosova - Drejt një plani veprimi strategjik për ujërat Vlerësimi i kërkesës për ujë dhe

furnizim, dhe fizibilitetit të projektligjit Ibër-Lepenc Skema e Jugut nëntor 2009 WB. 5. Përkrahja Institucionale për MMPH dhe RDBA, GFA, OIEau dhe BRLi, Reporti final, 2010. 6. Deklarata politike mbi sigurimin e ujit, ujërave të zeza, mbeturinave, efikasitetin e energjisë

dhe transportit publik, 2009, Asociacioni i Komunave të Kosovës. 7. Zhvillimi i integruar i planifikimit të burimeve të ujit në Kosovë - Zhvillimi i kapaciteteve

2005, Daniel Loudière, Bankës Botërore. 8. Raport mbi gjendjen e ujit në Kosovë, 2010, AKMM. 9. Një raport i gjendjes së mjedisit 2006-2007, 2008, AKMM. 10. Raport mbi gjendjen e mbeturinave në Kosovë 2008, 2009, AKMM. 11. Raport mbi gjendjen e natyrës 2008-2009, 2010, AKMM. 12. Programi Kombëtar i Hulumtimit shkencor i Republikës së Kosovës (draft), 2010, MASHT. 13. Zbërthimi i rritjes potenciale në Kosovës: strategjitë, politikat, veprimet (memorandum

ekonomik në vend), 2010, BB. 14. Përmbledhje e shkurtër e vendit në Kosove 2010, 2010, BB. 15. Zhvillimi Institucional i projektit per edukimin, 2007, BB. 16. Kursi Bachelor dhe Master në hidro-teknikë 2010-2011, Fakulteti CEA, UP. 17. Kursi Bachelor dhe Master në Ekologji 2010-2011, Fakulteti SHMN, UP. 18. Prezantim të projektit: Studimi i fizibilitetit për impiantet për trajtimin e ujërave te zeza në

Kosovë, 2010, IPF 2009. 19. Zbatimin i grant projektit: Rehabilitimin e kanaleve mbrojtëse nga përmbytjet në lumin Drini

i Bardhë, 2010, IPF. 20. Zhvillimi i programit të Universitetit për sektorin e ujit në Kosovë raport fillestar SCO 2010. 21. Siguria e ujërave për Kosovën Qendrore, projekti WD 2010 MMPH dhe BB

SHTOJCA 4: KURSE TË PROPOZUAR NGA OFRUESIT E ARSIMIT TË LARTË PRIVAT Në Kosove gjate viteve te fundit janë themeluar trembëdhjetë ofrues privat të Arsimit të Lartë (OALP), kryesisht në Prishtinë dhe në rrethinat e saj. Planet mësimore të cilat ata ofrojnë janë të shënuara më poshtë. 1. AAB-Riinvest ofron këto programe të studimeve:

- Ekonomi e Biznesit (të nivelit Bachelor - BSc). - Programi Banka Financa dhe Kontabilitet (në nivel Bachelor dhe Master-BSc-MSc). - Informatikë dhe Menaxhimit të Programit (Niveli Bachelor, Bsc). - Programi i Marketingut dhe Administrim Biznesi (Niveli Bachelor, BSc). - Program i Zhvillimit të Financave (Nivelit Master, Msc) - Programi Bankat dhe Tregjet Financiare (Niveli Master, MSc). - Program softuerik Inxhinieria-Shkenca Kompjuterike (niveli BSc-Bachelor). - Programi i Përgjithshëm Juridik (Niveli Bachelor, BSc). - Programi Gazetari-Komunikim Masiv (Niveli Bachelor, BSc). - Programi Komunikimi Masiv (Niveli Bachelor, BSc). - Program Kultura Fizike dhe Sportet (Niveli Bachelor, BSc).

2 "FAMA", ofron këto programe të studimeve:

- Programi i Menaxhimit ((Niveli Bachelor, BSc). - Banka Financa dhe Kontabilitet (Niveli Bachelor, BSc). - Juridik (Niveli Bachelor, BSc). - Kriminologji (Niveli Bachelor, BSc). - Programi i Shkencave Politike dhe Administratës Publike (Niveli Bachelor, BSc), me kusht

deri në vitin e ri akademik për të përmbushur rekomandimet e ekspertëve. 3. "ILIRIA" ofron këto programe të studimeve;

- Banka dhe Ekonomi, Kontabilitet (Niveli Bachelor, BSc) - me kusht që të plotëson rekomandimet e ekspertëve).

- Juridik i Përgjithshëm (Niveli Bachelor, BSc) - me kusht për të përmbushur rekomandimet e ekspertëve).

- Edukimi Sportiv (Niveli Bachelor, BSc). - Programi Radiologjia diagnostike (Niveli Bachelor, BSc). - Informatikë dhe menaxhimi (Niveli Bachelor, BSc). - Informatika e aplikuar (Niveli Bachelor, BSc).

4. "Universiteti për Biznes dhe Teknologji" (UBT) ofron këto programe të studimeve:

- Menaxhimi i Biznesit dhe Ekonomisë (Niveli Bachelor, BSc). - Shkenca Kompjuterike dhe Inxhinierike (Niveli Bachelor, BSc). - Shëndeti publik dhe shkencat sociale (Niveli Bachelor, BSc). - Arkitektura dhe Planifikimi hapësinor (bachelor dhe master) - Ligji, Shkencat Politike dhe Diplomacia (bachelor dhe master) - Programi për Menaxhimin në Mechatronic (Niveli Bachelor, BSc). - Akredituar me kusht për bartësit privat të arsimit të lartë.

5. "Biznesi" ofron këto programe të studimeve: - Banka dhe Financat në Biznes (BA-të nivelit Bachelor) - Programi i Menaxhimit të Emergjencave (si program e profesional-Diplomë të nivelit KEK 6).

6. "Instituti për International Management", ofron këto programe të studimeve: - Programi i Menaxhimit të Përgjithshëm Ndërkombëtar (Bachelor-BA nivelit) - Programi i Menaxhimi i kontabilitetit dhe ndërkombëtar të financave (Bachelor e nivelit BSc - Akredituar me kusht për bartësit e institucioneve private të Arsimit të Lartë.

7. "Universum" ofron këto programe të studimeve: - Programi i Biznesit dhe Menaxhimit (BSc Bachelor në nivel

8. "Victory” ofron këto programe të studimeve: - Programi i Biznesi në Ekonomi dhe Tregtisë së Jashtme (BSc të nivelit Bachelor) - Programi Politika Ndërkombëtare dhe Diplomacia (Bachelor-nivelit BSc) Akredituar me kusht të bartësit të arsimit të lartë privat

9 "Pjetër Budi", ofron këto programe të studimeve: - Programi Shërbimi Doganor dhe Transporti i mallrave (Bachelor-BA nivelit) - Programi Turizmi dhe hoteliere (Bachelor-BA nivelit)

10. "Evulucion" ofron këto programe të studimeve: - Programi Dizajni dhe kostumografia (si një program profesional KEK nivelin 6 - Programi Dizajni, Entereri dhe Skenografi (si program profesional KEK nivelin 6 - program Dizajni i Komunikimit (si program profesional KEK nivelin 6 - Program Pikturë (si një program profesional të nivelit të KEK 6 Akredituar si "Shkolla e Lartë profesionale" e institucioneve private të arsimit të lartë

11. "Design Fcatory" ofron këto programe të studimeve: - Programi i Dizajnit të Modës –Modelimi dhe Stili (si program profesional EQF nivelin 5) Akredituar si "Shkolla e Lartë profesionale" e institucioneve private të arsimit të lartë

12. "Tempulli" ofron këto programe të studimeve: - Programi Trafikut rrugor dhe Transportit (programi profesional i nivelit si 6, 5 dhe 4 KEK) - Programi Komunikimi dhe Telekomunikacionit Postal (nivel programi profesional 6, 5 dhe 4, sipas KEK) - Programi Trafiku hekurudhor dhe Transportit (si programe profesionale të nivelit 6, 5 dhe 4, sipas KEK).

13. PHEP "Dardania" ofron këto programe të studimeve: - Shkenca e komunikimit dhe teknologjisë - Psikologji - Juridik - Shkenca politike - Gjuhet e huaja - Ekonomi - Lidhja Ndërkombëtare dhe Diplomaci Akreditimin e të gjitha OALP është 1 (një) vit.

SHTOJCA 5: PROCESVERBALET E MBLEDHJEVE TË MBAJTUR NË UP Takim në Fakultetin me mësimdhënësit e FSHMN i UP Ky takim i mbajtur të martën 2 nëntor në Fakultetin i Shkencave Matematiko-Natyrore Axhenda e takimit: Brainstorming në lidhje me menaxhimin e ujit në Kosovë dhe të Arsimit si dhe aktiviteteve Kërkimore shkencore në Kosovë. Pjesëmarrësit: Dr sc. Agim Gashi - Shef i Departamentit të Biologjisë Dr sc. Linda Grapci-Kotori - Departamenti i Biologjisë Dr sc. Korça Bardha - Departamenti i Kimisë Dr sc. Fatbardh Gashi - Shef i Departamentit të Kimisë Dr sc. Mimoza Luta - Departamenti i Gjeografisë (Koordinatore për ECTS) Dr sc. Shpejtim Bulliqi - Departamenti i Gjeografisë Loudiere z. Daniel - Konsulent Ndërkombëtar Z. Hysen Bytyqi - zyra për hulumtime shkencore në Universitetit të Prishtinës Sipas termave të referencës – qellimi i misionit ishte që të angazhohet në ndërtimin e kapaciteteve, me qëllim të Mbështetjes për Task Forcën e Ujërat në Kosovë (WTF) për të krijuar një kuadër të favorshëm ligjor, strukturat afatgjate të menaxhimit dhe marrëdhëniet funksionale në mes të subjekteve të korporatave, komunave dhe qeverisë qendrore në sektorin e ujërave, duke përfshirë edhe ofrimin e qëndrueshëm të shërbimeve të ujit nga ana e institucioneve vendore për të siguruar kosto-efektive, shërbime me cilësi të lartë për të gjithë sektorët e popullatës, një takimin u zhvillua në Fakultetin e Shkencave Matematikore-Natyrore me rendin e ditës të takimit ishte zhvillimi i ideve në lidhje me menaxhimin e ujërave në Kosovë, si dhe edukimit dhe të kërkimit shkencor në Kosovë. Takimi filloi me prezantimin e pjesëmarrësve. Axhenda e takimit dhe qëllimi i takimit u prezantua nga Z. Bytyqi dhe z. Loudiere. Nga pjesëmarrësit nga tre departamente janë paraqitur disa infrastruktura laboratorike ekzistuese si: laboratori mikrobiologjisë (posedojnë disa mjete për të punuar në trajtimin e ujërave të zeza) dhe për të karakterizuar cilësinë biologjike të ujit në lumenj, laboratori analitik i kimisë për kryerjen testimive të mostrave të sedimenteve dhe të ujërave përgjatë lumenjve, si dhe disa aktivitete gjeomorfologjike të marra nga departamenti i gjeografisë. Nga konsulenti ndërkombëtar, opsionet e ndryshme janë prezantuar (opsionet për diskutime, dmth, organizimi i programit të studimeve në nivelin bachelor, master, master profesional, fakultet të hapur të veçanta, etj) në lidhje me edukimin dhe zhvillimin e kapaciteteve njerëzore në sektorin e ujit në Kosovë. Edhe pse çështjet e ujit janë të trajtuara nga module të ndryshme në kuadrin e programeve studimore të ndryshme në këtë fakultet, megjithatë, të gjithë kontribuesit e këtij takimi të organizuar nga Fakulteti i Matematikës dhe Shkencave Natyrore konsideruan zhvillimin e një "kurse master" i cili do të përgjigjej nevojës së shprehur për kursin ndërdisiplinore në fushën e burimeve natyrore, ujit apo të menaxhimit të mjedisit. Duke zhvilluar një kurs të tillë, do të përfitojnë studentët nga departamente të ndryshme dhe fakultetet u diplomuar nga studimet bachelor (dmth., të gjitha departamentet e Fakultetit Matematiko-Natyrore, Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë, Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës, Fakulteti i Mjekësisë, etj). Mundësitë e ndryshme të punësimit u diskutuan nga ana e pjesëmarrësve gjithashtu, për studentet që do ta përfundonin këtë kurs. Në lidhje me aktivitetet e hulumtimit shkencor, të gjithë pjesëmarrësit e shprehën gatishmërinë për të rritur aktivitetet e tyre në drejtim të kërkimit shkencor dhe qasje praktike të arsimit (identifikimin e ndotësve të ujit, trajtimin e ujë të zeza, analizat e ujit, etj). Kjo do të arrihet nga mobilizimi i

profesorëve të cilët janë të përfshirë në rrjete më të mira shkencore dhe nga puna e ngushtë bashkëpunimi brenda dhe ndërmjet institucioneve të ndryshme. Mungesa e transparencës lidhur me të dhënat / rezultatet ekzistuese, mungesa e një qasjes interdisiplinare dhe pajisje laboratorike adekuate u përmendën si pika të dobëta. Cilësia e menaxhimit të ujërave, shkenca e teknikave të ujërave dhe disa aktivitete të kërkimit shkencor themelor të jetë fusha e kërkimit për të filluar sa më parë. Gjithashtu, u ra dakord që të gjitha departamentet duhet të punojnë së bashku për të zhvilluar një program studimi për studentët dhe për të forcuar aktivitete hulumtuese duke përdorur kapacitetet ekzistuese (njerëzore dhe të infrastrukturës) dhe zhvilluar më tej. Takim me studentë të mbajtur më 26 nëntor 2010 Pjesëmarrëse: 1. Sanie Demolli, Kimi profilin e Inxhinieri, 2. Rajmonda Sherifi, Biologji profilin Arsimor 3. Shpresa Berisha, Gjeografi 4. Fitore Shala, inxhinieri civile 5. Mirjeta Rrustemi, Bujqësi Mendimet e studentëve në lidhje me një program Master në “Menaxhimin e Mjedisit": Ata të gjithë e shohin këtë mundësi të mirë dhe të dobishme për karieren dhe të punësimit mundshëm në të ardhmen. Ata konsiderojnë se kjo do të jetë një çështje e domosdoshme që vendi ka për t'u marrë me të në një të ardhme shumë të afërt. Në diskutim, ata e shohin këtë kurs si një dritare e hapur për bashkëpunim dhe arsimit të mëtejshëm me universitete dhe institute të BE-së. Çdo profil të ri ngre interesin e nxënësve për të studiuar dhe për të kërkuar mundësi të reja. Në të ardhmen do të kishte qenë mirë që të organizojë kursin duke filluar nga Bachelor dhe duke vazhduar me Master dhe PhD në mënyrë që të përgatisë njerëzit të plotë kompetent për këtë fushë. Komente: Ata konsiderojnë se sigurisht në fillim një kurs i tillë mund të jetë i mbuluar nga persona jo-profesionale (mësimdhënës vendor), mirëpo ata do të përmirësojnë ekspertizën e tyre në çështje të caktuara që kanë të bëjnë me këtë problem. Sidomos, në fillim të bashkëpunimit me institucionet ndërkombëtare nga këto fusha është e nevojshme, në mënyrë që të sigurohet një bazë e mirë e njohurive. Angazhimi i mësimdhënësve: Çdo modul themelor duhet të kryhet nga mësimdhënës Kosovarë. Mbështetja ndërkombëtare (input i jashtëm), duhet të jetë i përkushtuar për organizimin e seminareve javore apo punëtorive.

ANEKSI 6 KURSE INTERESANTE MASTER JASHTË VENDIT Në çdo kontinent, ka shumë kurse master në lidhje me çështjet e ujit dhe mjedisit, sidomos në Australi dhe SHBA. Duke pasur parasysh nivelin e shkëlqyer të Universiteteve Amerikane (shih radhitjen sipas Shangai), është vendos që te futen si programe të mundshme më të përshtatshme të marra nga SHBA dhe nga Evropa. Disa kurse Master në Menaxhimin e Mjedisit në SHBA Universiteti Yale: Shkolla Yale e studimeve mbi pyjet dhe mjedisit propozon një Master program në “Menaxhimin e Mjedisit", mbështetur nga shkolla Yale-së e mjedisit. Ky master zgjat dy vjet, në çdo semestër përfshin module (e detyrueshme), korniza integruese (multi disiplinore), projekte dhe module fakultative me zgjedhje (zgjidhjen e problemeve). Themelet bazë shkencore janë kryesisht shkencat shoqërore dhe natyrore. Është theksuar se zgjidhja e problemeve mjedisore është më e rëndësishme se konceptet akademike të programeve master. Aftësitë profesionale që pritet të krijohen, konsistojnë menaxhimi i negociatave dhe zgjidhjen e konflikteve, komunikimin e mjedisit, menaxhimit financiar. Universiteti Maryland Shkolla Pasuniversitare e Menaxhimit dhe Teknologjisë propozon një “Master Shkencor në Menaxhimin e Mjedisit” (MSc)" në kohëzgjatje dy vjet, i projektuar për të siguruar aftësitë e njohurive dhe kompetencave që studentët duhet të funksionojë në mënyrë efektive në çështje të shumta lidhur me menaxhimin e mjedisit. Inputet kryesore shkencore janë në fushën sociale, shkencat natyrore dhe teknologji. Rreziqet dhe ujërat e zeza janë pjesë kryesore të programit mësimor. Harvard Universiteti i Harvardit propozon një kurs pasuniversitar (master) në "Qëndrueshmëria dhe Menaxhim e Mjedisit", Lista e kursit përfshin 24 subjekte/tema të ndryshme (2 orë në javë gjatë një semestri), nxënësit duhet të bëjnë një zgjedhje në përputhje me projektin e tyre. Dy karakteristika duhet të jenë të lidhura: kurse më shkrim janë në dispozicion në faqen e internetit dhe video konference të cilat ligjërata tregojnë metodat e mësimdhënies. Për më shumë, pjesa më e madhe e mësimdhënësve kanë qenë të zgjedhur nga radhët e specialistëve më të mirë në botë specialitet e tyre. Universiteti Santa Barbara Brenda Santa Barbara, Bren propozon një program "Master i Shkencës dhe Menaxhimit Mjedisor" në kohëzgjatje dy vjet. Ky kurs master është menduar për të sjellë përgjigje të drejtpërdrejtë për kërkesat e punëdhënësit të ardhshëm me "aftësi të botës reale". Një "projekt grupi" përbën shtyllën kryesore të procesit mësimor: qëllimet e projekt grupit janë të pajisë studentët me trajnim dhe eksperiencë në botën reale multidisiplinare-mjedisore për zgjidhjen e problemeve, të ofrojë një mekanizëm për studentët të aplikojnë njohuritë e tyre teknike në zgjidhjen e problemeve komplekse mjedisore, dhe për të siguruar rrugët për të mësuar aftësitë menaxhuese të dinamikës në grup. Dokumentet që dorëzohen, mbështetjen e financimit dhe vlerësimit (vetë, kolegëve, fakultetit) e procesve që janë të strukturuara në detaje. Erasmus Mundus kurset master

Dy programet e propozon master Europian me lidhje të rëndësishme me projektin. ENVEURO. ENVEURO është një Master Europian në Shkencën e Mjedisit, dhe është i ofruara nga katër universitetet partnere: - JETA Universiteti i Kopenhagenit, Fakulteti i Shkencave të Jetës (Danimarkë); - UHOH Universiteti i Hohenheim (Gjermani); - SLU Universiteti Suedez i Shkencave Bujqësore (Suedi); - BOKU Universiteti i Burimeve Natyrore dhe të Shkencave të Aplikuara të Jeta në Vjenë (Austri). Kjo është një program dy-vjeçare studimi me fokus në tokë, ujë dhe biodiversitetit. Ky program ofron gjashtë specializime: burimet ujore, ndikimet e mjedisit, burimeve të tokës dhe të përdorimit të tokës, ekosistemet dhe biodiversitetit, menaxhimin e mjedisit dhe ndryshimet klimatike. Programi është i strukturuar në 4 semestra: - Semestrin e parë është një "paketë bazë semestrale" në universitet në shtëpi; - Semestrin e dytë është e specializuar në universitetin në shtëpi; - Semestri i tretë i dedikuar për specializim të njëjtë ose të një specializim të tjera në një universitet partner; - Semestri i katërt i dedikohet temës së magjistraturës. Universitet Boku ofron 4 specializime (burimet ujore, burimeve të tokës dhe të përdorimit të tokës, ekosstemi dhe biodiversitetit, ndryshimi i klimës); Boku është një partner i rëndësishëm për Universitetin e Prishtinës. MESPOM Master në Shkencat e Politikave Mjedisore dhe Menaxhimit është program i cili operon nga katër Universiteteve Evropiane: - Budapest CEU (Hungari); - Universiteti Lund (Suedi); - Universiteti Manchester (UK); - Universiteti i Egjeut (Greqi). Ky program është i mbështetur nga dy partnerët në Amerikën e Veriut: Universiteti i Saskatchevan (Kanada) dhe Monterey Instituti i Studimeve Ndërkombëtare (SHBA). programi 2 vjeçar MESPOM është dorëzuar në anglisht, por përfshin tre semestra pjesa teorike duke u përcjell nga semestri i katërt që ka të bëjë me hulumtim shkencor. MESPOM përgatit nxënësit për identifikimin dhe zbatimin e zgjidhjeve të sfidave komplekse të mjedisit, qëndrueshmëria, veçanërisht në kontekst ndërkombëtar. Organizatë e përqendruar rreth CEU Budapest është mjaft komplekse. JEMES "Joint European Master në Studime të mjedisit (JEMES)" është një projekt i përbashkët i katër Universiteteve Evropiane: - Universiteti Aalborg (Danimarkë); - Universiteti Aveiro (Portugali); - Universiteti Autonom i Barcelonës UAB (Spanjë); - Universiteti për Teknologji në Hamburg TUHH (Gjermani). Çdo anëtar i konsorciumit ofron semestrat e plotë: tre semestra akademike me një trajnim të shkurtër në një kompani dhe një tezë e magjistraturës gjatë semestrit të katërt. Kjo kombinon një orientim teorike me punën praktike të projektit. Ky program propozon dy specializime kryesore: Teknologjia e Inxhinierisë së Mjedisit dhe Inxhinieri e Menaxhimit Mjedisor.

Kurse Master në Menaxhimin e Mjedisit në Evropë Shumë kurse master zgjasin vetëm një vit apo tre semestra, sidomos në Britani të Madhe, ata nuk janë marrë në konsideratë, pasi ne jemi duke kërkuar për program master i cili zgjate "katër semestra". Në vende të tjera, programi master është i integruar në një kurs të plotë të 5 viteve apo më gjatë (në Mbretërinë e Bashkuar, Francë, Gjermani) dhe nuk korrespondojnë me një proces të plotë dhe autonome të edukimit. Përveç kësaj, programet master konsiderohet më vonë janë strukturuar në katër semestra, me një ekuilibër të mirë midis fondit shkencore dhe atij praktik, të orientuara nga njëra anë, midis orientimit qasjes ndaj temave natyrës, teknologjisë dhe atyre sociale, në anën tjetër. Një qasje të veçantë për aftësitë e menaxhimit të pritet gjithashtu. Prandaj, vetëm gjashtë kurset master janë paraqitur. Universitet, City, emri Vendi

Emri i kursit Komponentet kryesor Orientimet, karakteristikat kryesore

Gjermani Univ Free. e Berlinit Berlin Gjermani të

Politikat publike dhe private, mjedisore

Politikat e ambientit Ligji Mjedisit Menaxhimit të mjedisit

Teknologjia dhe shkencat natyrore trajtuar pak

Universiteti i Goteborgut Göteborg Suedi

MSc i Shkencës në Menaxhim të Mjedisit dhe Ekonomisë

Biznesi, strategjia, ligji, ekonomia, konceptet, qëndrueshmëri, menaxhimi projekteve

Shkencat natyrore dhe sociale dhe teknologjitë që mungojnë Universiteti Kiel

Univ. i Kiel Kiel Gjermani

Managjimi i Mjedisit \ Procesit ekologjike, Mbrojtja e mjedisit, studimet në terren, metodat, studime të integruara

Një ekuilibër shumë interesant në mes aftësive themelore, dhe atyre të specializuara, Zgjidhja e problemeve të orientuara

Universiteti Liege Liege Belgjikë

Menaxhimi Mjedisit çështjet kryesore, konceptet, impakti, shoqëria, veprimet në vend, 4 opsionet gjatë semestrit 3

çështjet orientuar konkrete, vend i kufizuar për shkencat humane

Universiteti Wageningen, Wageningen, Hollandë

MSc Shkencat e Mjedisit

Cilësia e mediave, ekosistemet, teknologjia menaxhimi, dhe politikat

Aftësitë analitike dhe zgjidhja e problemeve Njohuri të thella lidhur me ekonominë dhe sociologjinë

Universiteti Wroclav. Wroclav, Poloni

Master në Gjeografi dhe Menaxhimin e Mjedisit

Problemet hapësinore të mjedisit, resurset natyrore, gjeografi, GIS

Vend shumë i kufizuar për teknologji, ligj dhe sociologji

Dy programe master në Menaxhimin e Mjedisit përmbushin plotësisht kriteret që ne propozojmë, keto janë të organizuar nga ana e universiteteve të Liezhit dhe Kielit, të dyja përfshijnë seminare, projekte, internship dhe një temë profesionale. Në kushtet e partneritetit, shumë Institucione të Zonës Evropiane të Arsimit të Lartë, kenë kompetenca dhe përvoja për t'u zgjedhur si partnerë për këtë projekt:

- Në Zvicër, Bale, Zürich, Lausanne; - Në Austri, Universitetin "für Bodenkultur" Boku Wien, Wien Technikum, Salzburg; - Në Belgjikë, Liezhit, Louvain la Neuve; - Në Danimarkë, Aalborg, Kopenhagen; - Në Francë, AgroParisTech,-Paris Diderot, MinesParisTech; - Në Gjermani, Freiburg, Berlin, Hohenheim, Kiel, Stutgard, Hamburg; - Në Hungari, Budapest; - Në Holand, Wageningen, Amsterdam; - Në Spanjë, Barcelone; - Në Poloni, Wroclaw; - Në Portugali, Aveiro; - Në Suedi, Lund; - Në Mbretërinë e Bashkuar, Nottingham, Manchester, Southampton.

ANEKSI 7: DISA KOMPONENTËT E NJË KURSI MASTER Mesazhe nga organizatat e akreditimit EUR-ACE (nivel të BE-së) EUR-ACE ka propozuar standardet kornizë për akreditimin e Programit Inxhinierisë. Rezultatet e gjashtë programeve të akredituara si programe që sigurojnë diplomë në inxhinieri: - Njohuritë dhe të kuptuarit; - Analiza në Inxhinieri; - Dizajni në Inxhinieri; - Investigimet; - Praktikë inxhinierike. Në nivelin e francezë IQT (Komisioni du titre d'Ingénieur) ka propozuar disa orientime për kapacitetet dhe kompetencat e kërkuara të diplomuarve në inxhinieri. Pritjet e profesionistëve dhe të shoqërisë, të shprehur në terma të aftësive, kanë ndryshuar me kalimin e kohës. Me një fokus të veçantë në aspektet shkencore e teknike, ato janë zgjeruar gradualisht, në veçanti në dekadat e fundit, me kërkesë të kompanive dhe inxhinierisë të bëhet një politikë e integruar, e ndryshme, grup kompleks i pritjeve. Profesionet që bien nën fushën inxhinierisë shkencore, teknike dhe industriale kërkojnë për një grup të cilësive interaktive. Këto kapacitete të njohurive ose kompetenca janë të formuluara dhe të hollësishme, së bashku me përshtatje të nevojshme për të përmbushur objektivat e shkollave dhe të trajnimit të dhënë në RNCP (Regjistri Kombëtar certifikimet profesionale) broshurë të përcaktuara për programet e trajnimit në fjalë. Këto janë paraqitur, zhvilluar dhe plotësuar për çdo mbajtës të shkallës së gradës së inxhinierit. 1. Njohuritë dhe kuptimin e një gamë të gjerë të shkencave themelore dhe kapaciteteve lidhur me përmbledhur dhe për të kryer analiza 2. Zotësi për të përdorur burimet shkencore dhe teknike në lidhje me një specializim 3. Të kuptuarit e metodave të inxhinierisë dhe të mjeteve: identifikimin dhe zgjidhjen e problemeve, madje edhe ato që nuk janë të njohur dhe nuk janë të definuar plotësisht, mundësisht duke përdorur risi eksperimentimi dhe hulumtimi, mbledhjen dhe interpretimin e të dhënave, përdorimin e mjeteve informatikë, analizën dhe projektimin e sistemit. 4. Kapaciteti për t'u bashkuar me një institucion, për të udhëhequr atë atë përpara: vetë-vetëdijen, shpirtin e ekipit, angazhimi dhe lidershipi, menaxhimi i projektit, koordinimin e projektit, komunikim njësoj me specialistë dhe jo-specialistët. 5. Zotësi për të bisedoj çështjet profesionale: të korporatave, konkurrencën dhe produktivitetin, risi, pronësinë intelektuale dhe industriale, respektimi i procedurave të cilësisë, sigurisë, shëndetit dhe sigurisë në vendin e punës. 6. Zotësi për të punuar në një kontekst ndërkombëtar: shkathtësitë e një ose më shumë gjuhëve të huaja, kulturore, përvoja ndërkombëtare, identifikimit të biznesit

7. Zotësi për të vënë parimet e zhvillimit të qëndrueshëm në praktikë: mjedis, ekonomi, të punës dhe të qeverisjes së korporatave. 8. Aftësie të marrin në konsideratë dhe të nxisë vlerat shoqërore: miratuar vlerat sociale, përgjegjësitë, etikë, shëndetit dhe të sigurisë, 9. Kapacitet për të ndjekur deri në zgjedhjet e tyre profesionale dhe të përshtaten në një kontekst profesionale. 10. Shkathtësive të transferueshme. Komponentët moderne të një kurs master Shumica e programeve të fushës së inxhinierisë ose të menaxhimit përfshijnë komponentët e mëposhtëm: - Një ose dy periudha të internshipi’it / praktikave nga institucioni akademik " në botën reale"; - Disa projekte (grup ose vetëm), pyetja e orientuar në zgjidhjen e vërtetë të problemeve; - Studimet e rasteve dhe seminare; - Specializime dhe kurse fakultative (rreth 20-30% të kohës); - Një tezë profesionale gjatë semestrit të katërt (më shumë se 80% kohe) përmes një kontrate ose e një marrëveshje me partnerë të jashtëm; - Mbrojtje/interpretim me gojë të gjitha veprat e personale ose kolektive; - Sistem i shumëfishtë i vlerësimit për nxënësit, mësuesit dhe procesit të mësimdhënies. Aftësitë e fushës së Inxhinierisë dhe Menaxhimit duhet të jenë në mënyrë eksplicite pjesë e procesit të mësimdhënies dhe kanë nevojë për metoda të ndryshme dhe pro aktiv.

PROGRAMI SHTOJCA 8: MASTER "MENAXHIMIN E MJEDISIT" NË UNIVERSITETIN KIEL. Qëllimet kryesore të këtij programit master janë: • Për të marrë aftësitë, të vlerësojë dhe të zbatojnë konceptet komplekse në fushën e menaxhimit me qëllim të zgjidhjeve të sotme dhe sfidat e mjedisit në të ardhmen. • Për të fituar njohuri në shkencat e mjedisit dhe zbatimin e tyre praktik • Për të fituar njohuri në shkencat natyrore, duke përfshirë njohuri të metodave në analizë të sistemit, modelimit, sistemet e informacionit gjeografik (GIS) dhe menaxhimin e të dhënave. • Për të mësuar se si të konceptualizojë managimin e përshtatshëm, duke përfshirë edhe aspektet ekonomike dhe sociale. • Të trajnojë aftësitë, duke punuar në ekipe ndërkombëtare dhe ndërdisiplinore. Orientimi praktike me aktivitetet në menaxhimin e burimeve natyrore (në terren) përfshinë: • Aftësitë. Kjo kërkon një kuptim të lartë të proceseve dhe strukturave në peizazhet, një kompetencë të lartë komunikimi me aktorët lokal dhe aftësinë për të zhvilluar zgjidhje efikase, zgjidhjet në vend, në kohë brenda orarit shumë i shkurtër. •Themelore. Modulet themelore janë fituar duke zgjedhur tre module në bllok teme 3: " Analiza Ekosistemit dhe Studime në terren", dhe të plotësohet p.sh. me modulet "Menaxhimi i Integruar Rural dhe Regjionit Pyjor " (2.2.3) dhe "Ekologji e Tokave" (2.2.5.) • Specializim. Në mënyrë të pavarur zhvillon dhe zbaton konceptet e përshtatur për tokës, kjo është e rekomanduar për të zgjedhur tre module të semestrit të tretë: një bllok temash 5 ("Studimi i Menaxhimit të Integruar"), dhe si shtesë në tema bllok 6 (“Metodat e Avancuara në Menaxhimin e Mjedisit ") e moduleve" Metoda e ekosistemit dhe Konceptet hapësinore për Manaxhimin e Burimeve Natyrore " (3.2.2) dhe "Menaxhimi i Materive flukseve & Efektet Eko-toksikologjike" (3.2.4). Punët në lidhje me këtë çështje studimi janë të ofruara nga shoqatat që mbikëqyrin zonat e mbrojtura natyrore, si dhe organizatat jo-qeveritare në natyrë dhe mbrojtjes së mjedisit. Orientimet metodologjike me aktivitetet në menaxhimin e burimeve natyrore (përgatitore) janë të bazuara në: • Aftësitë. Në lidhje me këtë fokus studimi, është i nevojshëm sigurimi i të gjitha njohurive të plota në GIS dhe modelim. Këto janë të nevojshme për aplikim në planifikimin mjedisor apo kompani inxhinierike. • Themelore. Sigurohen njohuri themelore në semestrin e dytë duke zgjedhur tre module nga blloku teme 4 "Metodat në Manaxhimin e Mjedisit ". Për të garantuar aftësi në analizën e ekosistemit dhe punën në terren, modulet " Analiza Ekosistemit dhe Studime në terren" dhe "Bazat e Analizës së Ekosistemit " nga blloku teme 3, si dhe një kurs shtesë nga fusha përkatëse është i detyrueshëm. • Specializim. Duke zgjedhur tre module në temat e bllokut 5 " Studime në Menaxhimin e Integruar", si dhe Modulet "Metoda e ekosistemit dhe Planifikimi i Koncepteve për Manaxhimin e Burimeve Natyrore" (3.2.2) dhe "Analiza afatgjate e trendeve të Mjedisit" (3.2.3) nga e bllokut i temave 6, njohuritë e zhvilluar metodike mund të vihen në praktikë me modelimin, duke përdorur sistemet e informacionit gjeografik ose vlerësimin e imazhet satelitore. Bazuar në këto përmbajtje akademike, të diplomuarit mund të aplikojnë njohuritë e tyre në zhvillimin e zgjidhjeve të tyre, p.sh. në ndërtimin e sistemeve digjitale të informacionit. Orientimet konceptuale të aktivitetet lidhur me këshillimet janë: • Aftësitë. Ky fokus të veprimtarisë kërkon aftësi të shkëlqyera dhe sistemet e analizës teorike dhe njohuri të tjera, të cilat janë të nevojshme për zhvillimin dhe përgatitjen e koncepteve të menaxhimit në politikë.

•Themelore. Njohuri themelore shtrihen kryesisht në module (semestri i 1) "Bazat në ekonominë e mjedisit dhe planifikimi mjedisor" (1,8), në modulin (semestri 2) "Bazat e analizës së ekosistemit" (2.1.1) dhe me një punë praktike (semestri 3). Modulet themelore të njohurive qëndrojnë në bllokun e Temave 4 “Metodat në menaxhimin e mjedisit", me "Aspektet ekonomike në menaxhimin e mjedisit" (2.2.3) dhe "Menaxhimi i integruar i Rajoneve rurale dhe pyjore" (2.2.4). • Specializim. Në semestrin e tretë, është e rekomandueshme që të përzgjidhen tre modulet e bllokut temat 5 "Menaxhimit i Studimeve të Integruara", si dhe të moduleve " Analiza e Avancuar e Ekosistemit dhe Menaxhimi i Mjedisit " (3.2.1) dhe "Qasja e Ekosistemit dhe Konceptet e Hapësinor të Menaxhimit të Burimeve Natyrore "(3.2.2). Studentët mund të aplikojnë teorinë e sistemit të procedurave të bazuara për të formuluar dhe zhvilluar mundësitë e zgjidhjeve të ndryshme. Ata janë në gjendje për të vlerësuar masat e mundshme në lidhje me zbatueshmërinë e tyre dhe efikasitetit duke marrë parasysh interesat e shumëfishta. Të diplomuarit me këtë fushë fokusohen në mundëst që ata mund të aplikojnë si punonjës ekzekutiv në shërbimin publik, në ekonomi ose si përkthyes të pavarur adresimin e institucioneve të ndryshme. Modulet kryesore të propozuara për kursin master Modulet zgjedhëse që bazohen në lidhjet e mira me fokus në praktike - metodike - konceptualitet: Semestri 1: Bllok Tema 1: Analiza e procesit ekologjik 1.1 Bazat në ekologji për shkencat mjedisore 1,2 Hidrologjia & klimatologjia 1,3 Proceset Geo-ekologjike rajonale 1,4 GIS & modelimet - bazat 1,5 Mjetet statistikore dhe matematikore në procesin e analizës. Bllok Tema 2: Qasje për menaxhimin e mjedisit 1,6 Bazat e mbrojtjes së ekosistemit dhe menaxhimt 1,7 Ekologjia e terreneve 1,8 Proceset kimike dhe flukset kryesore të modelimit të kimikateve antropogjene në ekosistemet. 1.9 Parimet e ekonomisë së mjedisit dhe planifikimit mjedisor 1,10 Ciklet e ushqyeshmërisë dhe qëndrueshmëria Semester 2 Bllok Tema 3: Analiza e ekosistemit dhe fushën e studimeve 2.1.1 Bazat e analizës së ekosistemit 2.1.2 Ekosistemet tokësore – Fusha e studimit 2.1.3 Ekosistemet Detare dhe Bregdetare - Fusha e studimit 2.1.4 Ujërat e ëmbla dhe Sistemet ligatinore - Fusha e studimit 2.1.5 Zhvillimi afatgjatë i peizazheve - Fusha e studimit Bllok Tema 4: Metodat në menaxhimin e mjedisit 2.2.1 Analiza Digjitale Hapësinore - ushtrime praktike 2.2.2 Modelimi i Ekosistemeve Ujore - ushtrime praktike 2.2.3 Aspektet Ekonomike të Menaxhimit të Mjedisit 2.2.4 Menaxhimi i Integruar i Zonave Rurale dhe Pyjore 2.2.5 Ekologjia i Tokave - ushtrime praktike Semestri 3

Bllok tema 5: Studimi i Menaxhimit të Integruar 3.1.1 Menaxhimi i projekteve dhe mjetet mbështetëse 3.1.2 Menaxhimi i integruar i zonave bregdetare 3.1.3 Menaxhimi i integruar i pellgut lumor 3.1.4 Menaxhimi i integruar i ligatinave Bllok Tema 6: Metodat e Avancuara në Menaxhimin e Mjedisit 3.2.1 Analiza e Avancuar Ekosistemit në Menaxhimin e Mjedisit 3.2.2 Qasja e Ekosistemit dhe Konceptet Hapësinor për Menaxhimin e Burimeve Natyrore 3.2.3 Analiza e afatgjatë të qasjeve Mjedisore 3.2.4 Menaxhimi i materieve të flukseve dhe efektet e eko-toksikologjike. Ka module të detyrueshme dhe zgjedhore brenda një bllok temë. Semestri i katërt është dedikuar kryesisht për të temë profesionale. Komente Është e qartë se modulet e lidhur me çështjet bregdetare dhe detare duhet të hiqen dhe të zëvendësohet me module që kanë të bëjnë me çështjet urbane (ujë mbledhjen e plehrave dhe trajtimit të tyre, menaxhimi i mbetjeve të ngurta) dhe teknologjive të përshtatur për të reduktuar ndotjet ose për të trajtuar ndotësit.

SHTOJCA 9: PROPOZIM PËR MEMORANDUM MIRËKUPTIMI NË MES TË MMPH

DHE MASHT-IT

Memorandum i Mirëkuptimit

Në mes të

Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT) dhe Ministrisë së Mjedisit dhe

Planifikimit Hapësinor (MMPH) të Republikës së Kosovës (të referuara këtu si "palë").

Përfaqësuesit e institucioneve të përmendura më lart, mund të deklarojnë bashkëpunimin me interes të

përbashkët në fushën e Burimeve Natyrore dhe Administrimit të Ujërave.

Neni 1

Marrëveshja e bashkëpunimit, parashikon programe të përbashkëta të bashkëpunimit në kërkimet

shkencore, shkëmbimin e përvojave në zhvillimin profesional të stafit ekzistues, kurrikulës, zhvillimit

institucional, administrativ, profesional dhe shkencor dhe veprimtari të tjera me interes të përbashkët

në frymën e zhvillimit të avancuar dhe të politikës në fushën afatgjatë të strukturave menaxhuese dhe

marrëdhëniet funksionale në mes të subjekteve të korporatave, komunave dhe qeverisë qendrore në

sektorin e ujit.

Neni 2

Të dyja palët (MASHT-i dhe MMPH), kanë rënë dakord për të zhvilluar dhe zbatuar projekte,

programe dhe aktivitete në fusha të ndryshme në fushën e sektorit të ujit, siç përcaktohet në Aneksin.

Neni 3

Aktivitetet

Çdo propozim i aktiviteteve të përbashkëta, paraprakisht duhet të miratohet nga ana e institucioneve

nënshkruese. Pasi propozimi është i pranuar, institucionet përcaktojnë personat përgjegjës për

zbatimin e aktivitetit.

Neni 4

Stafit

Institucionet përcaktojnë numrin e balancuar në bazë të fushës së ekspertëve të cilët angazhohen në

veprimtari të përbashkëta profesionale, administrative dhe shkencore. Numri i personave, qëllimin dhe

kushtet do të jenë të përcaktuara në baza vjetore, në pajtim me buxhetin në dispozicion dhe kontrata të

veçanta, të njëjtët gjë do të përfshihet edhe në programet e aktiviteteve vjetore të institucioneve

përkatëse.

Neni 6

Angazhimin e personelit akademik dhe administrativ do të bazohet në kriteret:

Institucioni dërgues është pala përgjegjëse për përcaktimin e personave të cilët do të jenë të përfshirë

në veprimtari, gjithmonë duke pasur parasysh se lëvizjet nuk do të pengojnë vazhdimin e procesit të

punës administrative, mësimdhënie, hulumtim dhe zbatimit.

Neni 7

Detyrimet: Palët do të jenë përgjegjës për zbatimin dhe bashkëpunimin e aktiviteteve që parashihen

me Aneksin.

MMPH, do të paraqesë projekte të ndryshme në fushën e Burimeve Natyrore dhe të Menaxhimit të

Ujërave para zbatimit dhe të zhvillimit te MASHT-it për mbështetje profesionale dhe shkencore.

MASHT-i, do të japë ekspertizën e nevojshme për punë teknike dhe profesionale në fushën e

Burimeve Natyrore dhe të Menaxhimit të Ujërave, në bazë të interesit që do të zhvillohet në projektet

konkrete.

Neni 8

Të dyja palët bien dakord për të nxitur më tej, të krijojnë dhe mbështesin kuadrot deficitare në sektorin

e ujit, vlerësuar zhvillimin e programit të Universitetit (s), dhe të lehtësojnë zhvillimin e temave

master dhe të doktoraturës lidhur me çështjet e ujërave (publike dhe private).

Neni 9

Kohëzgjatjen e marrëveshjes

Marrëveshje hyn në fuqi pas nënshkrimit nga përfaqësuesit e MASHT-it dhe MMPH-së, dhe është e

vlefshme për 5 vitet e ardhshme me mundësi të vazhdimit, më tej.

Përfundimi i marrëveshjes mund të jetë bërë me njoftim paraprak (të paktën 3 muaj më parë).

Në rast të ndërprerjes apo mos vazhdimin e marrëveshjes, të aktivitetet e filluara duhet të përfundojë.

Prishtinë: dt. _________2010.

MASHT MMPH

_____________________ _________________________

ANEKSI. 1.

Fushat e përgjithshme të bashkëpunimit:

o Identifikimi i sfidave kryesore për përmirësimin afatgjatë të sektorit të ujit;

o Zhvillimi dhe qëndrueshmëria e investimeve në sektorin e ujit;

o Analiza e cilësisë së ujit;

o Trajtimi ujërave të zeza;

o Uji si burim i ujitjes;

o Hidrologjia dhe Hidraulika Aplikative;

o Planifikimi i Burimeve të Integruara Ujore, Zhvillim dhe Menaxhim, Shfrytëzimi

nëntokësor, Siguria e Strukturat dhe Inxhinieri;

o Ruajtjen e resurseve ujore, Ekonomia e ujit;

o Hartimi dhe analiza e projekteve të investimeve në aspektin ekonomik (digave,

kanalet, ndërtimet, etj);

o Transferimin e teknologjive të reja të burimeve natyrore dhe çështjet e menaxhimit të

ujit;

o Zhvillimi i botimeve të përbashkët: libra, broshura dhe materiale të tjera me interes

për fushat profesionale dhe shkencore përkatëse;

o Zhvillimi i projekteve për shfrytëzimin e burimeve natyrore dhe të resurseve ujore në

pajtim me standardet bashkëkohore mjedisore;

SHTOJCA 10: UNIVERSITET NË RAJON Universitetet kryesore të Ballkanit janë anëtarë të Rrjetit të Universiteteve të Ballkanit (RUB). Rrjeti RUB përfshin 47 Universitete anëtare. Universiteti i Prishtinës është anëtare e këtij rrjeti i cili lidh edhe universitetet që janë tashmë brenda HEAL dhe sistemin e saj të akreditimit (5 Universitetet greke, për shembull). Shumica e universiteteve në vete përfshijnë edhe fakultetin e ndërtimtarisë dhe atë të Shkencave Natyrore: Shkup, Rijeka, Edirne, Tetovë, Tiranë, Zagreb. Universitete Shumica e Ballkanit mund të bëhen partnerë interesant për mobilitetin e mësimdhënësit dhe nxënësit. Universiteti i Zagrebit në Kroaci është themeluar në vitin 1669. Ky institucion ka një ofertë shumë të madhe të trajnimit dhe strategjia e saj kërkimore për 2008-2010 duhet të frymëzojë UP të fillojë aktivitetet kërkimore shkencore të strukturuara. Universitetin e Lubjanës në Slloveni është mjaftë i avancuar në integrimin e tij në procesin evropian të Bolonjës dhe shumica e kurseve bachelor ose master janë të akredituara. Programi i doktoraturës i këtij institucioni "Ndërto mjedisin" është i akredituar gjithashtu. Ky program është propozuar nga Fakulteti i Ndërtimtarisë dhe ai i Gjeologjisë dhe përfshin shumë module të lidhura me detyrën të pranishëm, ata janë të dhënë në këtë aneks. Modulet që lidhen me ujin dhe çështjet e mjedisit në Programin e doktoraturës "Ndërtimi i mjedisit” (Universiteti i Ljubljanës). Vlerësimin e menaxhimit të vendbanimeve së ujit Niveli i rregullimit të sistemit, institucionet e ujit, pellgut të lumit ose rajonet e hulumtuara. Treguesit e rregullores: konceptualë, kualitativ dhe kuantitativ. Metodologjive dhe mjeteve për të përpunuar vlerësimet e rregullores, lidhur me modelet numerike dhe analiza multi-objektive. Standardet, tendencat dhe teknologjitë e reja në furnizimin me ujë, kullimi i ujit urban dhe trajtimi i mbeturinave. Lidhja funksionale e infrastrukturës sanitare dhe mjedisit të ujit. Monitorimin e mjedisit të ujit dhe sistemet të burimeve njerëzore, mbështetur nga modelet e mjedisit për të përcaktuar kushte të mirë të institucioneve të ujit. Standardet, tendencat dhe teknologjitë e reja në mbledhjen dhe përpunimin e të dhënave të integruar të ujërave, strukturat e menaxhimit të ujit, teknologjive dhe korniza ligjore. Korniza ligjor e BE-së, zbatimi në sistemin ligjore dhe çështjet teknike të implementimit në Slloveni (WFD, IPPC, FD, etj). Infrastruktura kritike (direktivat e BE) dhe menaxhimin e rrezikut. Monitorimi i regjimit të humbjeve të ujit dhe rregullat e funksionimit të sistemeve të ndërtuara, mbështetje me modele hidraulike për të përcaktuar gjendjen e mirë të organizatave të ujit. Komponentët e Sistemit, standardet e funksionimit dhe standardet e mirëmbajtjes, rëndësinë e krahasimit. Të dhëna për minierat dhe të mësuarit e makinave, metodat dhe modelet, optimizmi i mjetet, OLAP. Analiza e treguesve individual, sinteza, interpretimi i modelimit dhe përdorimi i (i lidhur) mjeteve të kombinuara në një vlerësim të sistemit të mjedisit të integruar. Modelimi Hidrolitik i Sistemit të Mjedisit Modele themelore konceptuale mjedisore p.sh. dinamika e popullsisë, jo-aktive, aktive dhe enzimatike reagimet bio-gjeo-kimike, modele komplekse bio-gjeo-kimike, hidrologjike dhe modele hidraulike, etj. Shembujt e modeleve: modele konceptuale vs empirike; hyrje për të mesuarit e mjeteve të makinave nga të dhënat; përdorimin i paketë programit WEKA, përgatitjen e të dhënave për modelimin dinamik me mjete jo-dinamike, të dhënat e përgatitjes për rutinat të dhënat intensive; hyrje në modelimet hibride duke përdor të dy qasjet e modelimit; proceset themelore drejtuar konceptualisht dhe sferat e bibliotekave, modelimi hibrid - seminare. Matjet hidrologjike dhe modelimit

Veçoritë e hidrologjisë së pyjeve dhe hidrologjisë së dëborës. Matjet e përgjimit reshjeve. Matjet e avullimit dhe infiltrimi. Matjet e materieve të ngurta të tretura (ushqyesve të ndryshme) në ujërat e rrjedhshëm. Shpërndarja hapësinore dhe kohore e reshjeve. Rajonizimi i parametrave hidrologjike (shkarkimet, reshje). Modelimi i humbjeve në hapësirë duke përdorur modele përcaktuara dhe modele të shpërndara. Modelim i humbjeve në pellgje të lumenjve. Modelimi i dinamikës së ujërave nëntokësore. Modelimi i transportit të lëndëve të tretura në ujërat sipërfaqësore. Modelimi i valëve të përmbytjes. Modelimi i ndërhyrjeve në regjimin ujor. Matjet e sipërfaqes dhe ujit të tokës regjimit. Menaxhimi i regjimit të ujit Analiza e vendimit për ndërtimin e strukturave të ujit dhe të politikave të menaxhimit të ujit. Menaxhimi i korridoreve të ujit dhe rrezikut të përmbytjet dhe thatësira. Definimi i interesave të palëve të interesuara; nxjerrin e kufizimeve dhe analiza dobësive, strategjia e negociatave dhe zhvillimi i cilësive teknike. Rreziku i përmbytjeve dhe thatësirat. Analiza e rrezikut, karakteristikat dhe pasojat e mundshme, teknologjitë e reja për parashikimin dhe pasojat, zhvillimi i masave për menaxhimin e dëmit dhe ndikimet sociale. Matjet dhe modelimi i erozionit dhe të sedimentimit Matjet e intensitetit të energjisë kinetike nga reshjet e shiut. Matjet e tokës nga erozioni sipërfaqësor. Modelimi i tokës nga erozioni sipërfaqësor (metodat empirike dhe procesit themelore). Veçantitë e erozionit të tokës në tokë bujqësore. Proceset e shkaqeve dhe ndarjet e proceseve në brigje. Modelimin e rrëshqitjes së gurëve dhe rrjedhat e mbeturinave. Plani bazë dhe hartimin e masave mbrojtëse dhe strukturave. Parimet e matjeve hidrometrike me një pasqyrë të matjes së teknikave dhe instrumenteve matëse. Matjet në terren të shpejtësive rrjedhës, shkarkimet e ujit, dhe niveli i ujit / thellësitë. Matjet e përqendrimeve të ngurta, matjet e shpërndarjes së ngurtë. Modelimi i transportin e sedimenteve lumore (ngarkimet e shtretërve). Parimet e morfologjisë së lumit. Stabilitetin e brigjeve të lumenjve natyrore. Bilanci i sedimenteve dhe të menaxhimit të sedimenteve në rrjedha të lumenjve, dhe pellgje të lumenjve. Plani Bazë dhe hartimin e masave mbrojtëse dhe strukturave. Modelimi transportit dhe transformimin e substancave në sistemet e ujit Çështjet aktuale në ndotjen e ujit me kimikate, ngrohjes dhe llojet e modeleve të mjedisit. Modelet numerike dhe konceptuale dhe modelimit shumëdimensionale. Bazat e oqeanografisë së bregdetit dhe deteve të hapura (parametrat oqeanografike, baticat, formimi dhe ndikimi i valëve). Modele cirkulative si bazë për modelimin transportin dhe transformimet. Qasjet në zgjidhjen së ekuacionit AD (Eulerian dhe Lagrangean). Transporti i ndotësve në forma të tretur dhe grimcave. Transportin e materieve të pezulluara. Burimi të ekuacionit AD, transformimin e substancave në ujë. Modelimi i ujërave te freskëta dhe detit, fole e modeleve. Bashkim të modeleve të ujit dhe të erozionit, sedimenteve dhe modeleve atmosferike. Integrimi modeleve biogjeokimike dhe module të transformimeve në modelet e ujit, modelet e burimit në ekuacion sipas AD. Metodat e reja të modelimeve (SPH -... hidrodinamikë e grimcave të zbutura, metodat e të mësuarit të makinave. Modelet SPH , transportit rrjedhes shumëfazëshe dhe transformimet e duhur e përdorura nga mjetet dhe metodat e përshkruara. Përdorimi i kombinuar dhe / ose mjetet e integruar të modelimit në zgjidhjen e çështjeve të ndotjes së ujit. Studimet e rasteve. të çështjeve të kohëve të fundit dhe zgjidhjen e tyre (në formën e një seminari, studim individual). Mbrojtja e hidrosferës Proceset e (vetë) pastrimi në natyrë, impiante të trajtimit të ujërave të zeza, sistemet e kanalizimit dhe inxhinieria e vlerësimit të tyre. Bilanci në masë dhe bazat e Limnologjisë inxhinierike. Kriteret për mbrojtjen e ujit (sasi e ujit, cilësisë, përmbajtjes së oksigjenit ...). Modelimet themelore për cilësinë e lumenjve, liqeneve, deteve, bilanci oksigjenit,. Metodat inxhinierike për lidhjen e proceseve natyrore

(aftësi të natyrshme për vetë-pastrimi) me proceset artificiale bëhet në impiante të trajtimit të ujërave të zeza dhe sistemet e tjera të krijuara artificialisht. Problemet e dispersionit hidro-dinamik të ndotësve në ujërat rrjedhëse dhe te palëvizshëm. Metodat e mbrojtjes dhe pasurimin artificiale të ujërave nëntokësore. Rëndësia e përfshirjes natyrore të vetë-pastrimit të ujit dhe tokës për planifikimin e punimeve të trajtimit të ujit. Konceptet e mbrojtjes së ujit dhe ndikimi i tyre në cilësinë e ujit (shkarkimit, rrjedhat e ujit, lirimet në det, kanalizimet të liqeneve dhe akumulimeve).

SHTOJCA 11: STRUKTURA E REKOMANDUARA PER NJE MSc "MEM" Një master i shkencave në menaxhimin mjedisor në përcjelljen e njohurive shkencore, aftësitë teknike dhe performanca e njeriut: MSc MEM. Kjo shtojcë është e bazuar në programin master të ofruar nga Universitetin e Kiel (Germani) me përmirësime të marra nga një mjeshtër të ngjashme të ofruara nga Universiteti i Liezhit (Belgjikë). Siç kërkohet nga autoritetet akademike, ne kemi zgjedhur për të përshtatur kurset ekzistuese të cilat tashmë janë programe master të akredituara brenda HEAL (Institucionet Evropiane të Arsimit të Lartë). Objektivi kryesor i këtij kursi është të trajnojë rreth 20 studentë master çdo vit për t'u bërë profesionistë në sektorin e mjedisit, të jenë në gjendje për të punuar në ekipe multi disiplinare në çështjet të cilat përfshin kapacitetet specifike për të qasje tradicionale teknike. Ata do të jenë në gjendje të kontribuojnë për zgjidhje të ndryshme të integruar për menaxhimin e çështjeve komplekse e mjedisit në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar, për sektorin publik si dhe për sektorin privat. Objektivat kryesore Tri qëllime kryesore janë propozuar për të plotësuar kërkesat e një shoqërie e cila ka nevojë për kuadro të nivelit të lartë të cilët mund të integrojnë një grup të gjerë, të larmishme dhe komplekse e pritjeve: - Njohuritë themelore dhe të kuptuarit e një gamë të gjerë të shkencave që mbështesin çështjet mjedisore në fushën e shkencave "natyrore", - fizikë, kimi, biologji -, në fushën e shkencat "shoqërore”, - juridiku, ekonomia, shkencat politike dhe sociologji -, por edhe në fushën e shkencave "të ndërmjetme", - gjeografia, ekologjia, ndërtimtaria . - Aftësitë teknike për të zotëruar metodat dhe mjetet e menaxhimit të mjedisit të tilla si sistemi i informacionit gjeografik (GIS), modeli ngritjeve digjital (DEM), metrologjisë, mbledhjen e të dhënave të përpunimit dhe menaxhimit, analiza sistemi, modelimit softuerike në fushat e fizikës dhe të biologji kimisë, menaxhimi i projekteve. - Shfaqje e Sjelljes; zotësi për të marrë me çështjet profesionale, - fryma e korporatave, produktiviteti, risi -, kapaciteti për të mbështetur vlerat sociale dhe shoqërore, sjellje menaxheriale, zotësi për diskutime të diskutueshme dhe të procesit të pjesëmarrjes, kulturore, paragjykimeve, përvojën ndërkombëtare. Organizatat e përgjithshme Ky programi master përbëhet nga studim dy-vjeçare dmth katër semestra: - Gjashtëmujori i parë fokusohet në njohuritë bazë të shkencave natyrore (strukturat biotikë dhe abiotik, dinamika e ekosistemeve) dhe metodat që lidhen.

- Në gjashtëmujorin e dytë është përqendruar në shkencat e njeriut (e drejta, ekonomia sociologji), zhvillimi i menaxhimit integrues rajonal në lidhje me biotopet specifike (malet, fushat, trupat ujore, urbane dhe zonat ndër-urbane); praktikat e terenit, bashkëpunimi interaktiv i aktiviteteve me profesionale në vend. Ky përfshin një periudhë të parë të stazhit (internship) jashtë Universitetit.

- Semestrin e tretë kombinon njohuri bazë, aftësitë teknike dhe sjellje për të zhvilluar projekte të cilat përbëhen nga procesi analitike dhe të kuptuarit, përdorimin e mjeteve shpjeguese, modelimit dhe argumentimi i zgjidhjeve bazuar në konceptet e zhvillimit të qëndrueshëm.

- Semestrin e katërt përbëhet nga puna e individuale për të përgatitur tezën e magjistraturës, tezën e magjistraturës mund të zëvendësohet nga një punë ekipore (2 ose 3 nxënës duke punuar në fushë të gjerë dhe më komplekse) në bazë të rregullave të veçanta.

Modat e Mësimdhënies Mënyrat e mësimdhënies mbulojnë një gamë të gjerë, duke filluar nga ligjërata akademike, klasa e aplikimit, mjetet e të mësuarit, seminaret, punëtorit, rastet studimore, projektet dhe punët individuale. Pedagogët e jashtëm (ndërkombëtar ose të jashtëm), duhet të mobilizohen rregullisht. Pjesën më të madhe të kohës i duhet kushtuar aktiviteteve gjatë së cilës nxënësit janë aktivë dhe produktive, ata mësojnë përmes përjetimit të punës praktike "real kusht". Seminaret specifike, stazhit dhe punë të veçanta sidomos për tezën e magjistraturës, janë pjesë e procesit të të mësuarit. Skemat e Mësimdhënies. Semestrit të parë sistemet mjedisore dhe njohuritë bazë Moduli nr

Emri Fjalët kyçe Koha Akademike (ore për javë)

Mësimdhënësi përgjegjes

1.1 Bazat në ekologji

Ekosistemit, biotopet, biocenose, procesi biotikë, dinamika e ekosistemeve

2 *+ 1**

1.2 Hidrologjia dhe klimatologji

Cikli i ujit, buxheti i ujërave, trupat e ujit, rrjedhë dhe magazinimit, rrezatimi dhe bilanci termik, klima rajonale, ngjarjet ekstreme, ndryshimi i klimës

2 + 2

1.3 Gjeologjia dhe gjeomorfologjia Pedologji

Proceset gjeomorfologjike, erozionit, solucionet, karakteristikat e tokës së shkretëtirave, ndikimet e përdorimit të tokës të përdorimit antropogjenik

2 + 2

1.4 Hartografia, modelimet hapësinore

të dhënat kryesore, foto, teknikat e hartes, GIS dhe DEM, përdorimin e internetit.

1 + 2

1.5 Statistikat dhe përpunimin e të dhënave

Baza e të dhënave, fletët përshkruese, statistikat përshkruese, statistikat inferentiale, të dhënat e minierave, metodave biologjike, analizë serike kohore.

1 + 2

1.6 Mjediset metrologjike

Fizikë, biologji, kimi, sendoret, saktësia, paragjykimet, ajri, uji dhe toka

2 + 2

1.7 Proceset kryesore biologjike në ekosistem

Zinxhiri i të ushqyerit, riprodhim, evolucioni, bilancit dhe disbalanci, peshkimi dhe ndikimi i gjuetisë

2 + 2

1.8 Proceset kryesore fizike dhe kimike

Proceset e ndotjes fizike dhe kimike, procesi i difuzionit, ndikimet, procesi i vetë-pastrimi

2 + 2

1.9 Energjia Përdorimi Energjisë, prodhimi i energjisë, energjia e ripërtëritshme, kursimi i energjisë.

2 + 2

*Orë javore për leksione akademike ** orë javore për klasët aktive (ushtrime praktike) Çdo javë akademik përfshin 2 orë për diskutim dhe punë kolektive - 12 javë për trajnim tradicional - 4 javë për seminare, punëtori, projektet: shprehje me gojë dhe me shkrim, menaxhimin e takimit, konceptet kryesore ekologjike, të dhënat e minierave dhe statistikat Në mesin e katër moduleve të fundit, dy module duhet të jenë të zgjedhura. Semestri i dytë analiza në vend e ekosistemit, studimet në terren dhe mjetet për shkencat shoqërore Moduli nr

Emri Fjalët kyçe Koha Akademike (ore për javë)

Mësimdhënësi përgjegjes

2.1 Bazat e analizës së ekosistemit.

Ndërveprimet, ndikimet antropogjene, treguesit e hierarkike, luhatjet, efektet në shkallë.

2 + 1

2.2 Ekosistemet tokësore Proceset kryesore, struktura e ekosistemit, Dinamika e komuniteteve që jetojnë, ndikimet e antropologjike.

2 + 2

2.3 Ekosistemet ujore dhe ligatinat

Konsumi, prodhimit primar, proceset ekologjike, gjallesat ujore dhe florës, strukturën dhe funksionin e ekosistemeve ujore dhe ligatinat.

2 + 2

2.4 Mjedisi urbane dhe ndër-urban

Ndikimi Transportit, cilësia e ajrit, mbledhja e mbeturinave të ngurta dhe trajtimi, grumbullimi i ujërave të zeza dhe trajtimi

2 + 2

2.5 Legjislacioni i Mjedisit

EU legislation, national law, administrative acts, permits, penalties, institutions, stakeholders. Ligji i BE’s, legjislacioni vendor, aktet administrative, lejet, gjobat, institucionet, palët me interes.

2 + 2

2.6 Parimet ekonomike mjedisore,

Kostot, tarifat, kostot e jashtme, ndotësit parim-paguesit, shpenzimet e arsyeshme, financimin e kostove mjedisore.

1 + 2

2.7 Sociologjia e mjedisit

Institucionet, demokracia etike dhe pranueshmëria, shtetësia, përgjegjësia, procesi pjesëmarrës, vendim-marrjes

1 + 2

2.8 Ndikimet shëndetësore dhe eko-toksikologjike

Toksikologjia, eko-toksikologjia, ndikimet në shëndet, ushqimi, ajëri, uji.

1 + 2

2.9 Teknologjitë e trajtimit.

Trajtimi i mbeturinave të ngurta, pastrimi, trajtimi i mbeturinave të ujit, proceset e pastrimit industriale, vetëpastrimi i lumenjve.

1 + 2

- 12 javë për aktivitete akademike - Në mesin e katër moduleve të fundit, dy module duhet të jenë të zgjedhura. - Dy orë në javë janë të përkushtuar për punë kolektive. - 4 javë për veprat e seminareve, punëtorive, projekte: grupore ose individuale; të diskutueshme dhe me konsensus, shëndetësore, ndikimet e ujit të pijshëm, kostot e ujërave të zeza, kërkesa sociale. - 5 javët e stazhit (Internship) në shërbime publike ose kompani (RWC, IP, KEK-u, ISHP, IHM, WD, ED, AKMM ...) ose në një kompani private. Semestri i tretë i menaxhimit të studimeve të integruar, metoda të avancuara Moduli nr

Emri Fjalët kyçe Koha Akademike (ore për javë)

Mësimdhënësi përgjegjes

3.1 Zhvillimi i qëndrueshëm

Parimet themelore, bilanci ekonomik, pranueshmëria sociale, ndikimet në mjedis, zgjidhjet afatgjate, metodat

2 + 2

3.2 Menaxhimi i projektit dhe mjetet e mbështetjes.

Tipologjia e projekteve, koha dhe kufizimet hapësinor, burimeve, menaxhimin e programeve, udhëheqjen.

1 + 2

3.3 Menaxhimi i rrezikut Rreziqet natyrore, rreziqet teknologjike, dobësitë pasojat, ndikime, parandalimi, kontrolli i vërshimit, ndikimi i tërmetit.

1+ 2

3.4 Burimet e integruar të ujit. e

Menaxhimi i burimeve ujore, lumenjve, liqeneve, ujëmbajtësit, përdorimi i ujit, kërkesa për ujë të menaxhimit, dizajnët e rrodhes ekologjike

1 + 2

3.5 Përdorimi tokës, Rehabilitimi i tokës.

Praktikat më të mira bujqësore, kontrolli i lëndëve ushqyese, mbrojtja e erozionit, kontrolli i pesticideve Rehabilitimit i s[sipërfaqeve të ndotura

1 + 2

3.6 Natyra e Biodiversitetit

Llojet e rrezikuara, speciet pushtuese, qasjet ligjore, fauna, flora, ekosistemet

1 + 2

3.7 Cilësia e peizazheve të jetës urbane

Peizazhet urbane, shërbimet publike, cilësia e ajrit, planifikimi i qytetit, cilësia e shërbimeve

1 + 2

3.8 Tendencat e prirjeve afatgjate.

Trendët historike, proceset mbizotëruese, strukturimin peizazhe, ndryshimet globale, metodat e ardhshëm.

1 + 2

3.9 Menaxhimin i avancuar i eko-sistemit

Natyrore, ndërveprime dinamike, skenare, treguesit, ndryshimet sociale.

1 + 2

- 12 javë trajnim akademik - Në mesin e katër moduleve të fundit, dy module duhet të jenë të zgjedhura. - 4 javë për seminare, raste studimore, seminareve, punëtorive: themelimi i RDBA, adaptim të klimës dhe ndryshimeve shoqërore, statusin ligjor dhe bilancit financiar të shërbimeve publike, të menaxhimit të procesit me pjesëmarrje. Semestri i Katërt Teza Master Bazuar në çështjen "Botë e vërtetë", përmes një kontrate të nënshkruar me një partner formale (publike ose private), semestri, mund të përfshijnë periudha të ndryshme (operatori ekonomik, njësi kërkimore, jashtë vendit, ose në vend), me një orientim të fortë " problemet e vërteta"disa zgjidhje opcionale dhe bazat shkencore, në raportin final duhet të përfshijë propozime për veprime dhe të mbështetet nga reflektimet shkencore dhe të modelimit teknike. Përgjithësisht, kjo zgjat rreth gjashtë muaj. Për çështjet e mëdha të propozuar nga partnerët që kanë nevojë për volum më të madhe të punës, tema e gjistraturës mund të bëhet si aktivitet grupor, në këtë rast vlerësimi duhet të jetë kolektive dhe individuale me rregulla të veçanta të hollësishme. Në çdo rast, komisioni vlerësues është e përbërë nga tre specialistë, si minimum, një anëtar i përket universitetit dhe nga një anëtar që vijnë nga partnerët e jashtëm.

SHTOJCA 12 KOSTOT DHE QËNDRUESHMËRIA E PROJEKTIT Shpenzimet lokale Këto kosto janë të gjeneruar nga operatorët vendor me anë të buxhetit të tyre: stafit të përhershëm (profesorë, profesorë të asociuar, profesorët asistent, asistentë, teknike ose agjentët administrative), dhoma, mobile, kompjuter dhe objektet lidhjes ueb, etj. Universiteti i Prishtinës ka për të siguruar nevojat themelore nga burimet e tij, Njëherit kjo përbën një element që tregon se UP do të mbështesë projektin. Kostot e jashtme (financuar posaçërisht) Mbështetje për të krijuar dhe për të operuar për pesë vjet programin MSc "Master i Menaxhimit të Mjedisit" MEM. Përgatitjen dhe finalizimin i programit master MEM 6 ekspertiza në vend * 1 javë mision 50 k € Dokumentet dhe softuret 15k € Trajnim i vazhdueshëm në Prishtinë (mësuesit) 2 javë 25 k € Misionet jashtë vendit 10 k € 100 k € Operacioni i MEM-it për vitin e parë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (6 javë) 50 k € Libra dhe ligjërata 10 k € Misionet jashtë vendit 10 k € 70 k € Operacioni i MEM-it për vitin e dytë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (6 javë) 50 k € Libra dhe ligjërata 10 k € Misionet jashtë vendit 10 k € 70 k € Operacioni i MEM-it për vitin e tretë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (4 javë) 35 k € Libra dhe ligjërata 5 k € Misionet jashtë vendit 10 k € 50 k € Operacioni i MEM-it për të katërtin vit Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (2 javë) 15 k € Libra dhe ligjërata 5 k € Misionet jashtë vendit 10 k € 30 k € Operacioni i MEM-it për vitin e pestë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (2 javë) 15 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 20 k € Kosto për krijimin programit master MEM-it dhe funksionimin e tij 340 k € Mbështetja për përmirësimin e programit master në Hidro-teknikë dhe opsioni i veprimit për pesë vjet

MSc "Uji Urbane" në kuadër të programit MSc "Master në Inxhinierin e Ujit " MWE. Përgatitjen dhe finalizimin i programit master MWE 6 ekspertiza në vend * 1 javë mision 25 k € Dokumentet dhe softuret 10k € Trajnim i vazhdueshëm në Prishtinë (mësuesit) 2 *4 ditë 15 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 55 k € Operacioni i MWE për vitin e parë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (3 javë) 25 k € Libra dhe ligjërata 5 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 35 k € Operacioni i MWE për vitin e dytë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (2 javë) 15 k € Libra dhe ligjërata 5 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 25 k € Operacioni i MWE për vitin e tretë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (2 javë) 15 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 20 k € Operacioni i MWE për të katërtin vit Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (2 javë) 15 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 20 k € Operacioni i MWE për vitin e pestë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (2 javë) 8 k € Misionet jashtë vendit 2 k € 10 k € Kosto për përmirësimin kursit master MWE dhe opsioni i funksionimit të tij 165 € k Përmirësimi i programit master ne Prodhim Bimor Përgatitjen dhe finalizimin i programit master MPP 2 ekspertiza në vend * 1 javë mision 20 k € Dokumentet dhe softuret 5k € Misionet jashtë vendit 5 k € 30 k € Operacioni i MPP për vitin e parë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (1 javë) 8 k € Libra dhe ligjërata 3 k € Misionet jashtë vendit 5 k € 16 k €

Operacioni i MPP për vitin e dytë Pjesëmarrje në vend, komisioni përzgjedhjes dhe seminare (1 javë) 8 k € Misionet jashtë vendit 4 k € 12 k € Operacioni i MWE për vitin e tretë Misionet jashtë vendit 4 k € 4 k € Operacioni i MWE për të katërtin vit Misionet jashtë vendit 4 k € 4 k € Operacioni i MWE për vitin e pestë Misionet jashtë vendit 4 k € 4 k € Kosto për përmirësimin e programit master MPP 70 k € Organizimi i tre seminareve në sezonen e verës IWRM në 2012, 2014 dhe 2014 Përgatitja dhe realizimi i seminarit të parë Misione në vend 6 * 1 javë 50 k € Përgatitja dhe realizimi i seminarit të dytë Misione në vend 4 * 1 javë 35 k € Përgatitja dhe realizimi i seminarit të tretë Misione në vend 3 * 1 javë 25 k € Kosto për seminare verore 110 k € Mbështetje për të nisur aktivitete hulumtuese shkencore për sektorin e ujit Të katër lëndët e propozuara duhet të fillojnë nëpërmjet një thirrje për oferta të organizuar nën ombrellën e të dy ministrive, MASHT-i dhe MMPH. Financimi duhet të jetë i lidhur me katër pikat kryesore të mëposhtme: - Pajisjet shkencore 100 deri 200 k €; - Grante për doktoraturën (3 programe doktorature * 3 vite) 60 k €; - Dokumentacioni libra, software 20 k €; - Mobiliteti 20 € k. Kjo do të thotë një kosto mesatare e jashtme prej 250 € k për projektin e hulumtimit shkencor për një periudhë prej katër deri gjashtë vjet për secilin projekt. Shpenzimet e përgjithshme të jashtëm duhet të jenë rreth 1000 € k; kjo mund të ndahet në bazë të këtyre kritereve: - Ndihma e jashtme (dypalëshe dhe shumëpalëshe) dmth 50% 500 k € - MMPH 25% dmth 250 € k - MASHT 25% dmth 250 € k.

Universiteti, instituti hulumtues, njësia kërkimore, të gjitha shpenzimet e brendshme, stafi i përhershëm, dhomat, pajisjet e zakonshme, shpenzimet e vazhdueshme. Financimi i pritshëm nga jashtë për veprimtari kërkimore shkencore 500 € k. Ofrimi i shërbimit, mbështetja mes organizatave të specializuara Të jenë të zgjedhur në mesin e OJQ-ve të specializuara në transferimin e aftësive në fushën e arsimit të lartë, kërkimin shkencor dhe zhvillimit. Shpenzimet e bazuara në një përqindje (të themi 12%) të shpenzimeve kryesore dmth 142 k € Kostoja e vlerësuar e përgjithshme e projektit është rreth 1 330 € k NB: kostoja për një ekspert një javor ndërkombëtarë në Prishtinë është llogaritur në 8 000 euro, 1000 € për udhëtim, 150 € / ditë (+ hotel), 850 € / ditë (taksat), 2000 € (kostot e ndryshme, libra, softuer, etj), një mision e një qytetari kosovar i cili viziton një institucion partner të Evropës Perëndimore për një javë është vlerësuar në 1 500 €, 600 € për udhëtim, 150 * 6 € (hotel). Qëndrueshmëria Qëndrueshmërinë e këtij projekti është mbështetur nga tre kategoritë e kryesore. Paraprake

1) Universiteti i Prishtinës është në proces të reformimit të institucionit të tij në mënyrë që aktivitetet kolektive kërkimore shkencore të mund të kryhen brenda një kornizë të qartë ligjore dhe administrative.

2) Partnerët kryesorë të UP-së janë të mobilizuar, alumni, shoqatë dhe fondacioni donatorëve. 3) Akteret profesionale të lidhur me çështjet e ujit të takohen rregullisht brenda një shoqate

shkencore dhe teknike për ujë dhe mjedis. 4) Një Memorandum i Mirëkuptimit (MM) të nënshkruhet nga të dy ministritë kryesore në fjalë

para se të fillojë ndonjë operacion.

Mjedisi

1) Shumica e aktorëve të ujit janë të lidhura me projektin, veçanërisht RWC, IPS, Komunat dhe zhvillim të sektorit privat;

2) Shumica e fakulteteve në UP janë të mobilizuar për këtë projekt, sidomos MNA për MSc MEM, CEA për MWE MSc, Bujqësisë për MPP MSc, + Fakulteti Juridik, Filologjik, Ekonomikë për seminar verore etj, IWRM;

3) Mbështetja e qartë në të gjitha nivelet qeverisëse në kuadër të UP, Rektoratit, dekanët, Bordit, Senati, etj

Realizimi

1) Roli specifik i një organizate bashkëpunuese OJQ-ve që do të krijonte themelet afatgjatë i projektit;

2) Kohëzgjatja e projektit, pesë vjet, me një proces ndarje lokale; 3) Të ekzistojë një koherencë e rëndësishme në mes të elementeve kryesore të projektit dhe të

kulturës së operatorëve kryesor (MNA, ACE, Filologjik Fakultetet); 4) Të emërohet një ekip në krye të çdo komponenti të projektit, me një minimum prej tre

anëtarëve;

5) Pjesëmarrja e sektorit ekonomik, i cili shton besueshmërinë , internship-stazhit, temës së magjistraturës dhe të mundësive të punës dhe garantimin e punësimit të studentëve të trajnuar;

6) Kontributi i universiteteve partnere që pranojnë të bashkëpunojnë në baza afat mesme dhe të cilat kanë tashmë këtë praktikë;

7) Nevoja e UP-së për proces të akreditimit brenda HEAL për të futur mënyra të reja të mësimdhënies dhe për të forcuar lidhjet me aktivitetet kërkimore.

SHTOJCA 13: LETRA E INTERESIT 15 Nëntor 2010 Task Forca për Ujërat e Kosovës

Letra e interesit

Kjo letër është për të konfirmuar shprehjen e interesit të Fakultetit të Shkencave Natyrore Matematikë të Universitetit të Prishtinës për të zhvilluar një program arsimor në fushën e "Menaxhimit të Integruar të Burimeve Ujore (IWRM). Unë do të doja të siguroj që Fakulteti ynë do të bashkoj kapacitetet ekzistuese njerëzore dhe të infrastrukturës nga tre (Departamenti i Kimisë, Biologjisë dhe Gjeografisë) së paku, për të mundësuar funksionimin e suksesshëm të këtij programi. Prandaj, mbështetja nga çdo palë e interesuara (vendore dhe ndërkombëtare), do të kontribuojë për të kapërcyer deficitin të kuadrove në sektorin e ujit, vlerësimin dhe zhvillimin e programit Universitar, lehtësimin e zhvillimin të temave master dhe doktoraturës lidhur me çështjet e ujërave. Unë jam i bindur se ky program shkollor do të siguroj përvojë të frytshme për qëllimet tona të parapara sipas misionit dhe vizionit në institucionin tonë. Sinqerisht, ______________________ Prof Dr Minir Efendija Dekani i Fakultetit të Matematikës dhe Shkencave Natyrore Universiteti i Prishtinës 15 Nëntor 2010 Task Forca për Ujërat në Kosovë

Letra e interesit

Kjo letër është për të konfirmuar shprehjen e interesit nga Fakulteti i Bujqësisë dhe Veterinarisë të Universitetit të Prishtinës për të bashkëpunuar dhe mbështetur nismën e Fakultetit të Shkencave Matematiko - Natyrore për të zhvilluar një program arsimor në fushën e "Menaxhimit të Integruar të Burimeve Ujore (IWRM), sipas fushës tonë të kompetencave (p.sh., ujit për ujitje, shkencat e tokës, etj). Ne e konsiderojmë këtë si një mjet shumë të rëndësishëm në rritjen e prodhimit bujqësor dhe të menaxhimit të mjedisit. Sinqerisht, ______________________ Prof Dr Skender Muji Dekani i Fakultetit të Bujqësisë dhe Veterinarisë Universiteti i Prishtinës Task Force për Ujërat në Kosovë 10 Nëntor 2010

LETRA E INTERESIT

Me këtë, Unë konfirmoj shprehjen e interesit të Fakultetit të Ndërtimtarisë dhe Arkitekturës të Universitetit të Prishtinës për të bashkëpunuar dhe të zhvillojnë më tej edukimit në fushën e "Menaxhimit të Integruar të Burimeve Ujore (IWRM) në Universitetin e Prishtinës në Kosovë. Sinqerisht, ______________________

Prof Dr Naser KBASHI Dekani i Fakultetit të Arkitekturës dhe Inxhinieri civile Universiteti i Prishtinës