Zonnestroom en cultureel erfgoedDe toepassing van PV op monumenten en in beschermde stads- & dorpsgezichten

februari 2015

Nils Treffers Theun ter Velde

Eerste druk

Provincie Fryslân, Leeuwarden, februari 2015

Opdrachtgevers: Provincie Fryslân Secretariaat de Waddeneilanden Gemeente Leeuwarden

Zonnestroom en cultureel erfgoedDe toepassing van PV op monumenten en in beschermde stads- & dorpsgezichten

februari 2015

We hebben met erg veel plezier gewerkt aan het voor u liggende rapport. Het onderzoek is uitgevoerd als invulling van onze stage als studenten bouwkunde aan de NHL Hogeschool met een afstudeerrichting voor stedebouw en voor architectuur. Met dit onafhankelijk onderzoek naar de mogelijkheden voor zonnepanelen op monumenten en in beschermde stads- en dorpsgezichten wijken we sterk af van de invulling van een gebruikelijke stage. Daarom was het voor ons ook uiterst interessant en leerzaam.

De mogelijkheid tot dit onderzoek werd ons aangedragen door Nicole Bakker, Hans Schaeffer en Soon Hee Santema die de eerste onderzoeksvraag hebben geformuleerd samen met het samenwerkingsverband de Duurzame Wadden. We hebben de kans voor het uitvoeren van dit onderzoek naar een zeer actueel vraagstuk met beide handen gegrepen.

We schrijven het onderzoek vooral voor de gemeenten Ameland en Leeuwarden. De ontwikkelde denkwijze is tevens interessant als referentie voor andere gemeenten, maar ook voor eigenaren van monumenten of van een pand binnen een beschermd stads- of dorpsgezicht.

We hopen met dit rapport verschillende vakgebieden bij elkaar te brengen rondom dit vraagstuk en zo een bijdrage te leveren aan zowel een duurzamere toekomst alsmede de toekomst van ons cultureel erfgoed.

De auteurs,Theun ter VeldeNils Treffers

Voorwoord

Gedurende onze stage van vijf maanden hebben wij geworsteld met het vraagstuk over zonnepanelen en cultureel erfgoed. Het was een periode waarin we met mensen uit veel verschillende disciplines zeer interessante discussies hebben gevoerd. Deze discussies zijn handvatten geweest voor het uiteindelijke resultaat zoals het voor u ligt. We willen graag de betrokkenen even in het daglicht zetten voor hun bijdragen.

Allereerst willen we het secretariaat de Waddeneilanden, NHL Hogeschool, gemeente Leeuwarden en provincie Fryslân bedanken voor de opdracht. In het speciaal Hans Schaeffer, Nicole Bakker en Soon Hee Santema voor het betrekken van ons bij de opdracht.

De afgelopen vijf maanden hebben we een vierwekelijks overleg gevoerd met het projectteam. Gedurende deze vergaderingen hebben we de voortgang, denkwijze en afkadering besproken. Voor deze begeleiding willen wij Jitske Stavenga, Durk Holwerda en Barend Leest bedanken.

Namens de gemeente Ameland waren Luc van Tiggelen en Gerlof Metz op deze vergaderingen aanwezig. We willen ze bedanken voor hun betrokkenheid. Daarnaast hebben zij gedurende het gehele onderzoek tijd en middelen ter beschikking gesteld voor het onderzoek

Ook namens de gemeente Leeuwarden waren tijdens deze vergaderingen aanwezig: Trijntje Buma, Naomi Ellens en Gerk Jan Kuipers. Ze hebben daarnaast ook tijd beschikbaar gemaakt voor het doorspreken van de producten en hebben ons de speelruimte gegeven om het onderzoek uit te diepen. We willen ze hiervoor bedanken.

Vanuit de NHL Hogeschool is begeleiding geleverd in de vorm van een projectleider, een begeleider en een lector zonnestroom & vervoer. Hans Schaeffer heeft gedurende het onderzoek klaar gestaan voor de begeleiding en bijsturing van het onderzoek, Bart-Jan van den Brink willen wij bedanken voor het delen van zijn kennis met ons. Nicole Bakker willen we bedanken voor de projectleiding. Daarnaast willen we in het speciaal Tim Gorter, van lectoraat Zonnestroom & Vervoer van de NHL Hogeschool, bedanken voor het delen van zijn kennis, zijn aanstekelijke enthousiasme en de brainstormsessies.

DankwoordGedurende de afgelopen maanden zijn er tal van collega’s van de provincie Fryslân die hebben geholpen bij het onderzoek. We hebben van hun netwerk en feedback gebruik kunnen maken en zijn door ze in de gelegenheid gesteld voor het bijwonen van diverse open dagen en lezingen. We willen ze daarvoor bedanken. In het bijzonder Sandra van Assen en Marina Fermo voor het delen van hun kennis en ervaring ten behoeve het onderzoek en de case-uitwerkingen.

Tot slot willen we onze dank uitspreken naar Menno Pothof, voormalig monumentenarchitect bij Hûs en Hiem. Hij is met een uitermate open houding als klankbord en informatieverstrekker van grote waarde van ons geweest. Zijn persoonlijke betrokkenheid, advies en passie voor het vak als pensionado is voor ons inspirerend.

Allen, ontzettend bedankt voor de mogelijkheden die jullie voor ons hebben gecreëerd!

Theun ter Velde en Nils Treffers

PVPhotovoltaic. Technologie om zonnestraling om te zetten in elektriciteit.Reversibel/ irreversibelWel- of niet in oude staat te herstellen.Cultuurhistorische waardenVerzamelbegrip voor alle waarden die spelen bij de waardering van cultureel erfgoed. Cultureel erfgoedIn dit rapport wordt te term cultureel erfgoed gebruikt om te refereren naar monumenten en stads- en dorpsgezichten. De totale verzameling van cultureel erfgoed in Nederland bestaat uit veel meer onderdelen.MonumentGebouw met een wettelijk beschermde status. In dit rapport worden gemeentelijke en rijksbeschermde monumenten als gelijkwaardig gezien.Beschermd stads- of dorpsgezichtGebied, met een wettelijk beschermde status. In dit rapport worden enkel rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten behandeld.

Verklarende woordenlijst

0908

Inhoudsopgave Voorwoord

Dankwoord

Verklarendewoordenlijst

1. Inleiding 12

2. RuimtelijkeimpactPV 14

3. PVtechniek 163.1 Aanbrengen van producten 163.2 Productsoorten 173.3 Technische inpassing 18

4. Inpassingcultuurhistorie 20

5. Keuzeboom 22

6. Case-uitwerking 246.1 Beschermd dorpsgezicht Hollum 266.2 Waardevol aanzicht Hollum 286.3 Oplossing ‘‘dorpscontouren’’ 306.4 Oplossing ‘‘zonnelaan’’ 326.5 Oplossing ‘‘moNUmenten’’ 346.6 Oplossing ‘‘riet-eraf PV-erop’’ 36

7. Conclusie 38

8. Aanbevelingen 39

Digitalebijlagen1 Wet- en regelgeving2 Cultuurhistorische inventarisatie Ameland3 Technisch onderzoek

1110

AanleidingWat zijn de mogelijkheden voor PV op monumenten en in beschermde stads- en dorpsgezichten? Deze vraag kwam van het samenwerkingsverband de Duurzame Wadden en was de aanleiding voor dit onderzoek. De vraag sluit ook aan bij de ambitie van de Waddeneilanden om in 2020 energetisch zelfvoorzienend te zijn. De provincie Fryslân en de gemeente Leeuwarden hebben gedeelde energie ambities om versneld PV uit te rollen, maar daarbij wel de ruimtelijke kwaliteit te waarborgen. Naar aanleiding van het PV-productoverzicht uit het boek ‘‘Photovoltaics in historical built environments’’ van Nicole Bakker zijn zij vervolgens de samenwerking met de NHL Hogeschool aangegaan. Met deze partijen is de eerste onderzoeksvraag geformuleerd. Dit rapport is een verdieping op bovenstaand boek en zoekt naar toepassingsmogelijkheden van PV op monumenten en in panden in beschermde stads- en dorpsgezichten. Mogelijkheden die geen afbreuk doen aan de waarde van het culturele erfgoed.

Cultuurhistorische waarden worden momenteel toegekend en wettelijk beschermd. Om een beeld te krijgen van deze wettelijke bescherming is in bijlage 1 een samenvatting van de wet- en regelgeving die van toepassing is op zonnepanelen.

Doet de toepassing van PV afbreuk aan de cultuurhistorische waarden? De vraag is niet makkelijk te beantwoorden. Vooral in de oudere aanwijzingsbesluiten en in omschrijvingen in het Monumentenregister worden de waardevolle elementen genoemd, maar wordt er nauwelijks onderbouwd waaróm ze waardevol zijn. Zonder de achtergrond van de cultuurhistorische waarden te weten is het moeilijk te toetsen op de afbreuk daaraan. Het zelfde geldt voor ontwerpen op basis van de cultuurhistorische waarden. De cultuurhistorische elementen worden hierdoor door ontwerpers regelmatig beschouwd als ‘‘onaantastbaar’’. Het resultaat: er wordt niet ontworpen met die waarden, maar er omheen. Dit terwijl de reden van de wettelijke bescherming nooit bedoeld is om te ‘‘bevriezen’’, maar juist om te ontwerpen met deze waarden1. Er is daarom een deelonderzoek uitgevoerd naar een bruikbare onderbouwing van de cultuurhistorische waarden. De resultaten van dit onderzoek zijn vastgelegd in bijlage 2: Cultuurhistorische inventarisatie Ameland.

1 ZiepublicatieRCE:‘‘Beschermdestads-endorpsgezichten’’

1. Inleiding

Een goede inpassing is stap één. Stap twee is een technische onderbouwing. Hoeveel energie levert het op, hoeveel ruimte is er nodig en hoeveel kost het? Als deelonderzoek is hiervoor gewerkt aan een rekentool die aan de hand van enkele specifieke gegevens van een PV-product de energetische opbrengst en financiële terugverdientijd kan uitrekenen. De resultaten van dit onderzoek staan in bijlage 3: Technisch onderzoek.

In dit rapport wordt gezocht naar de mogelijkheden voor PV op monumenten en in beschermde dorpsgezichten. De mogelijkheden worden gepresenteerd, gevisualiseerd en beschreven aan de hand van een aantal case-uitwerkingen. De uitwerking biedt een aantal multidisciplinaire oplossingen en een duidelijke uiteenzetting van de technische feiten, cultuurhistorische waarden en ruimtelijke gevolgen. Deze methode poogt misverstanden door onbegrip voor elkaars vaktaal of problematiek te voorkomen. Dit om verschillende partijen bij elkaar te brengen voor een gezamenlijke oplossing. Om de impact op cultuurhistorische waarde te kunnen beschrijven is gebruik gemaakt van de verkregen kennis uit bijlage 2: Cultuurhistorische inventarisatie Ameland. De standaard rekenmethode uit bijlage 3: Technische onderzoek, is gebruikt om de technische feiten te leveren die doorslaggevend kunnen zijn in een discussie over mogelijke oplossingen. De case-uitwerkingen bieden enkel oplossingen voor Hollum, maar het doel is vooral een denkwijze te presenteren die breder toepasbaar is.

BijlagenDit rapport bevat drie bijlagen met daarin de resultaten van deelonderzoeken. Vanuit deze deelonderzoeken zijn er tevens aparte conclusies en aanbevelingen geschreven. Deze zijn in de betreffende bijlagen opgenomen.

LeeswijzerIn dit rapport staat in hoofdstuk 2 een beschrijving van de ruimtelijke impact van PV. Gevolgd door hoofdstuk 3 met daarin de eerste aanzet tot een keuzeboom voor gemeenten. Daarna hoofdstuk 4 met daarin de case-

Figuur: 1.01 Uitzicht op de vuurtoren en vakantiewoningen vanaf Hollum

1312

Om te bepalen wat er mogelijk is voor de toepassing van PV is het noodzakelijk om een goed beeld te krijgen van de visuele ruimtelijke impact.Impact m2

Een gemiddeld huishouden in Nederland verbruikt ongeveer 3250 kWh per jaar1. Dat betekent 25m2 zonnepaneel of 5 cm hoogte van een windmolen (108m hoog = 3MW). De benodigde oppervlakte voor zonne-energie is daarmee relatief groot te noemen. De ruimtelijke impact van de hoogte van windturbines ligt echter radicaal anders dan de oppervlakte in vierkante meters van zonnepanelen. Zonnepanelen genieten vaak de voorkeur omdat deze ruimtelijk eenvoudiger in te passen zijn. Het feit blijft wel dat 25m2 per huishouden veel is. Bovendien is er bij 25m2 van een optimale oriëntatie uitgegaan, het is al gauw 40m2 met een ‘‘gunstige’’ oriëntatie en nog hoger bij ‘‘ongunstige‘‘ oriëntaties.Impact tijdsduurMomenteel is de gegarandeerde levensduur van zonnepanelen 20 tot 25 jaar. Dat betekent dat het hier gaat om een relatief tijdelijke ruimtelijke impact. Hierbij moet bovendien gemeld worden dat de elektronica ten behoeve van de installatie van de panelen een kortere levensduur heeft en daarom ook herinvesteringen nodig maakt. De snelheid waarmee de zonne-energie sector groeit en ontwikkelt maakt het aannemelijk dat er binnen 25 jaar nieuwe mogelijkheden zijn. Dit betekent niet dat deze veranderingen gegarandeerd plaatsvinden en dat het een kwestie van wachten is. Het betekent dat er rekening gehouden moet worden met de tijdelijkheid van de mogelijkheden voor PV die er nu zijn.OptiesBovengenoemde tijdelijkheid betekent simpelweg dat er vier opties zijn voor de toepassing van PV:1. Niet doen2. Impact buiten zicht3. Impact integreren met andere ruimtelijke elementen4. Impact accepteren als losse toegevoegde esthetische waarde

1 GemiddeldverbruikNederlandsehuishoudensvolgensEneco

Visuele impactDe keuze voor zonne-energie in het zicht betekent de keuze voor een visuele impact. Deze impact hoeft niet per definitie ongewenst te zijn. PV heeft een eigen esthetiek die zowel storend als gewenst ervaren kan worden. Bij nieuwbouw kan er rekening gehouden worden met deze esthetiek. Bij bestaande bouw is er meer sprake van veranderingen in het bestaande beeld. Het kan gaan over het veranderen van aanwezige elementen of om het toevoegen van nieuwe elementen. Hoe dan ook zal er bij bestaande bouw en nieuwbouw getoetst moeten worden aan de impact op de karakteristieke, kenmerkende en cultuurhistorische waarden van een ruimte. Door de tijdelijke aard van PV zullen onomkeerbare wijzigingen in deze waarden extra moeilijk te verdedigen zijn.

2. Ruimtelijke impact PV

Figuur: 2.01 Aanzicht vanaf de vuurtoren op de vakantiewoningen

1514

Naast de levensduur en de oppervlakte voor PV, is ook de productkeuze en waar deze toegepast kan worden van grote invloed op de visuele impact. Dit hoofdstuk beschrijft het aanbrengen van producten, de verschillende soorten producten en de technische inpassing ervan.

PV-producten kunnen grofweg op drie verschillende manieren toegepast worden: reversibel op het gebouw toevoegen, irreversibel op het gebouw toevoegen of los van het gebouw plaatsen (figuur 3.01).Reversibel toevoegenPV toevoegen op een gebouw is momenteel de meest bekende vorm. Meestal zijn dit de blauwe panelen die worden voorzien van een aluminium frame die gemonteerd worden aan het gebouw. Het voordeel van deze methode ten opzichte van integratie is dat het paneel puur gebouwd is voor het opwekken van energie en daarom vaak goedkoper en efficiënter is dan geïntegreerde PV. Een nadeel van de deze toepassing is dat de visuele impact van deze toevoeging vaak als ‘‘rommelig’’ ervaren wordt.Los van het gebouw plaatsenHet voordeel van vrijstaande PV-producten is het eigen frame en dat deze, los van het gebouw, een gunstige oriëntatie gegeven kan worden. Er is geen beperking aan de afmetingen van een gebouw en de vrije plaatsing biedt bovendien meer vormvrijheid.Irreversibel toevoegen of integrerenDenk bijvoorbeeld aan PV geïntegreerd in dakpannen of in een lantaarnpaal. Het voordeel van integreren is de esthetische inpassing. Bij bouwmateriaal wordt er bovendien bespaart op de aanschaf van twee nieuwe elementen. Een nadeel aan integreren is dat het voor bestaande bouw rekening moet houden met de gegeven oriëntatie en dat de oude bouwmaterialen vaak vervangen moeten worden.

3. PV techniek

Figuur: 3.01 Reversibel aan het gebouw toevoegen Los van het gebouw toevoegen Irreversibel aan het gebouw toevoegen

3.1 Aanbrengen van producten

Zonnestraling wordt in een zonnecel omgezet tot elektriciteit. De zonnecellen zelf zijn uitermate kwetsbaar en praktisch gezien nauwelijks bruikbaar. Om ze geschikt te maken voor buitengebruik, moeten ze worden beschermd met bijvoorbeeld een glasplaat. Er zijn momenteel verschillende soorten PV-producten met verschillende materialen, vormen en toepassingsmogelijkheden. (figuur 3.02).PaneelDe meest voorkomende PV-producten zijn zonnepanelen. Tegenwoordig zijn ze in allerlei kleuren verkrijgbaar. Ook zijn er semi-transparante panelen waarbij slechts een gedeelte van het paneel zonnecellen bevat. Pv-panelen zijn geschikt voor vrijstaande, toegevoegde en geïntegreerde toepassingen.BouwproductOok wordt er PV geïntegreerd in bouwproducten. Bijvoorbeeld in dakpannen of panelen die ook als waterkerende laag functioneren. Deze producten zijn vaak duurder, maar besparen weer op de aanschaf van het vervangde bouwproduct. PV als bouwproduct is geschikt voor een geïntegreerde toepassing.Flexibel paneelOok wordt PV uitgevoerd op een flexibele ondergrond. Het resultaat is een flexibel paneel met meer ontwerpmogelijkheden. Het grootste voordeel is dat complexere vormen hiermee van zonnepanelen kunnen worden voorzien. Flexibele panelen zijn geschikt voor vrijstaande, toegevoegde en geïntegreerde toepassing.TotaalproductPV wordt niet alleen als ‘‘extra’’ toegepast. Een aantal producten zoeken juist naar de toepassing van PV als product op zich. Dit geeft de mogelijkheid om de PV een eigen esthetiek mee te geven. Een voorbeeld hiervan is de ‘Smartflower’ die als een bloem open klapt en de zon volgt voor een optimale rendement. Totaalproducten kunnen als toegevoegde of geïntegreerde toepassing geplaatst worden.

Figuur: 3.02 Soorten producten: panelen, bouwmaterialen, flexibele panelen en totaalproducten

3.2 Productsoorten

1716

In de afweging voor de toepassing van PV kan de energetische opbrengst doorslaggevend zijn. Van een oplossing die veel energie oplevert zal een zekere mate van afbreuk aan de ruimtelijke kwaliteit als acceptabel gezien kunnen worden. Dit hoofdstuk gaat kort in op de technische installatie van de PV-producten die bepaalt wat de energetische opbrengst is.Instraling en oriëntatieDe energie uit zonnestralen wordt instraling genoemd. Hiervoor geldt: direct instraling (haaks op de cellen) levert meer elektriciteit op. De hoek van de zon ten opzichte van het aardoppervlakte verschilt over de tijd en per locatie. Hierdoor hebben ook de helling en de oriëntatie van de zonnecellen invloed op de energetische opbrengst. Daarnaast levert indirect zonlicht (omgeving) ook elektriciteit op. InstallatieOm de stroom te kunnen gebruiken moeten de PV-producten worden aangesloten op een installatie. De omvormer binnen de installatie zet de gelijkstroom om naar, voor de Nederlandse woning geschikte, wisselstroom. De omvormer is een bepalend component. Zonder omvormer wordt de energie niet omgezet naar netspanning. Een omvormer gaat ongeveer tien jaar mee. De herinvestering in een nieuwe omvormer is momenteel nog een grote barrière voor een korte terugverdientijd.EnergienetIn Nederland is er een nationaal energienet. De energie die aan het net geleverd wordt komt uit meerdere centrales die draaien op basis van behoefte. Dat betekent dat de centrales meer energie moeten opwekken als er meer behoefte is. Vrijwel alle gebouwen in Nederland zijn aangesloten op dit net. In Nederland zijn de energiebedrijven verplicht de opgewekte energie van bijvoorbeeld zonnepanelen van eigenaren op te kopen en te verrekenen in de energierekening als ‘‘niet verbruikte’’ energie. RekentoolBij bepaling van de energieopbrengst, terugverdientijd en investeringskosten spelen meer factoren mee zoals bijvoorbeeld rendementsverlies over tijd, prijsdalingen of inflatie. In bijlage 3 ‘‘Technisch onderzoek’’ is hiervoor een rekenmethode ontwikkeld die aan de hand van enkele product- en locatiegegevens een gedetailleerd energetisch en financieel beeld geeft.

3.3 Technische inpassing

Figuur: 3.03 Technische inpassing: instraling, installatie en het energienet Figuur: 3.04 Invloed van oriëntatie, hellingshoek op de maximale efficiëntie over een jaar

1918

Vanuit technisch oogpunt zijn er veel mogelijkheden voor de toepassing van PV op monumenten en in beschermde stads- en dorpsgezichten. Dit hoofdstuk behandelt de waarde, de toekomst en de ruimte voor PV op monumenten en binnen beschermde stads- en dorpsgezichten.Waarde van monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichtenMonumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten zijn een tastbare verzameling van verhalen die samen onze historie vertellen. Verhalen die gaan over de manier van leven en overleven van onze voorouders. Ze geven ons identiteit en een perspectief dat verder gaat dan de huidige generaties. Daarnaast zit de waarde ook in de plek in ons dagelijkse leven. Het onderscheidt zich in dat opzicht van boeken, archieven en musea. Het is daarmee niet iets om te conserveren, maar juist iets om op verder te bouwen. Vraagstukken omtrent monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten zijn van maatschappelijk belang. Een belang waarbij het dus niet enkel gaat om het behouden van een verhaal, maar ook om het behouden van de plek daarvan in ons dagelijks leven.Verschillende schalen, verschillende disciplinesVerhalen kennen geen duidelijke fysieke grenzen en beperken zich niet tot een enkele discipline. Een baksteen (figuur 4.01) vertelt niet alleen iets over Ameland, de historie en de bouwtechniek, maar ook al gauw iets over Friesland, Nederland, geografie, sociale geografie en sociale economie. Het is juist deze ongrijpbaarheid van deze grenzen die zorgt voor verrassende koppelingen, verbanden en contrasten tussen de verhalen die het cultureel erfgoed zijn waarde geven. Deze ongrijpbare grenzen maken het moeilijk om een monument in hokjes te plaatsen. Dit geeft echter juist de ruimte aan creativiteit en de handvatten voor identiteit.Criteria voor waardenDe Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed heeft twee lijsten (objectgericht en gebiedsgericht) opgesteld waarin de criteria voor de aanwijzing van monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten zijn opgenomen.

‘‘De waardering in deze criteria is gebaseerd op 5 verschillende hoofdcriteria. De grondslagen van de waardering liggen in de domeinen kunst en geschiedenis, maar ook spelen geestelijke, geografische, sociaal-economische, bestuurlijke en technische ontwikkelingen een rol in de waardering, naast gaafheid en zeldzaamheid. Ieder monument heeft een eigen pallet van waarden’’.

4. Inpassing cultuurhistorieHet feit dat de rijksdienst hier de woorden ‘‘pallet van waarden’’ gebruikt, zegt ook iets over de samenhang in de verzameling van verhalen. De criterialijsten zijn nuttig voor professionals om een overzicht te krijgen van de verhalen die een monument of gebied vertelt. De waardevol bevonden elementen worden omschreven en in een wettelijk aanwijzingsbesluit opgenomen. Oudere aanwijzingsbesluiten zijn echter erg beknopt en omschrijven wel de waardevolle elementen, maar omschrijven de achterliggende waarden zelf vaak niet. Voor de leek zijn zowel de lijst van criteria alsmede deze oude aanwijzingsbesluiten onvoldoende voor een compleet beeld van de cultuurhistorische waarde.Basis of inspiratie voor ruimtelijke ontwikkelingOver het feit dat cultuurhistorisch waardevolle elementen als inspiratie moeten dienen voor ruimtelijke ontwikkeling lijken veel professionals het eens te zijn. De Erfgoedwet 2016 zal dit ook onderstrepen. Er missen echter regelmatig tastbare handvatten voor deze inspiratie. De beschrijving en bescherming zijn momenteel voornamelijk tekstueel en gericht op het aanwijzen van waardevolle elementen, maar een onderbouwing waarom ze waardevol zijn is nauwelijks te vinden. Dit maakt het lastiger om te spelen met de verhalen oftewel de cultuur. Mogelijkheden voor PVWat er na de levensduur gebeurt van PV-producten (20 tot 25 jaar) is lastig te voorspellen. Dit feit maakt het extra moeilijk om permanente wijzigingen van waardevolle elementen (verhalen van eeuwen oud) te verdedigen. Wel geeft deze tijdelijkheid de ruimte voor experimenteren met reversibele oplossingen. Cultuurhistorische inventarisatieIn bijlage 2 staan de resultaten van een deelonderzoek naar de onderbouwing van de cultuurhistorische waarden op Ameland. Het doel van deze bijlage is in verschillende schalen het verhaal van monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten te vertalen naar het beeld dat dit verhaal vertelt. Dit om de handvatten voor ruimtelijke ontwikkeling te bieden aan ontwerpers, collectieven of particuliere initiatieven.

Figuur: 4.01 Cultuurhistorie op meerdere schalen

De ‘‘Friese geeltjes’’ van een commandeurswoning vertellen ietsover de beschikbare bouwtechniek en materialen uit een periode,over de welvaart van de oorspronkelijke bewoners en ook door zijnverkleuringenoverhetgebruikvaneenopenhaard.Eenverzamelingcommandeurswoningenvertellenmeerdanalleende losseverhalen.Zevertellen ietsoverdewelvaartvanderegio,demaritiemecultuuren demanier waarop de welvaart getoond werd. De Friese geeltjesgeven het gebouw een plek in zijn regio, ze zijn kenmerkend voorFrieslandenkomenletterlijkuitdekleivanderegio.

2120

Er is een aantal mogelijkheden voor de toepassing van PV denkbaar die per definitie niet afdoen aan de cultuurhistorische waarden. Dit hoofdstuk toont een keuzeboom die de beoordeling van een aanvraag eenvoudiger maakt. Dit door een aantal toepassingen te bieden die bij voorbaat al geen afbreuk doen aan de waarden.KeuzeboomZoals al in hoofdstuk 3 wordt genoemd, zijn er drie verschillende manieren om PV toe te passen. Als reversibele toevoeging aan het gebouw, als irreversibele of geïntegreerde toevoeging aan het gebouw of als vrijstaand element los van het gebouw. Wordt de PV bijvoorbeeld buiten het zicht als reversibele toevoeging of los van het gebouw geplaatst, dan zijn er vanuit cultuurhistorisch oogpunt nauwelijks redenen om dit niet toe te staan. Irreversibele plaatsing van PV kan buiten het zicht BelangenafwegingEr kan via een belangenafweging door de gemeente ook heel bewust gekozen worden om wel afbreuk te doen aan cultuurhistorische waarden. Het kan bijvoorbeeld zijn dat een gemeente energie-ambities, politiek, ruimtelijke kwaliteit, particulier eigendom of toerisme belangrijker acht. Ook mogelijk is dat de afbreuk geaccepteerd wordt vanwege de toevoeging van een nieuwe waarde.Ruimtelijke kwaliteitHoewel cultuurhistorische waarden deel uitmaken van de ruimtelijke kwaliteit is er vanwege de wettelijk beschermende status onderscheid gemaakt tussen deze twee. Als er vanuit cultuurhistorische waarden geen gegronde redenen zijn om de toepassing van PV te verbieden dan zou deze toepassing eigenlijk niet verboden moeten worden vanuit cultuurhistorisch oogpunt. Natuurlijk gelden nog altijd wel de algemene eisen aan ruimtelijke kwaliteit voor dat gebied. Ontwerp opgaveDe keuzeboom in figuur 5.02 toont welke opties er per definitie niet of nauwelijks afbreuk doen aan de cultuurhistorische waarde. Er zijn zeker oplossingen denkbaar die deze boom kunnen aanvullen. Denk bijvoorbeeld aan een ontwerp, waarbij vooraf al bekend is dat die geen of nauwelijks afbreuk doet aan deze waarden.

5. Keuzeboom

Figuur: 5.01 Zonnepanelen uit het zicht op platdak Figuur: 5.02 Een mogelijke keuzeboom

2322

Naast de mogelijkheden voor PV die er nu al zijn, kan er nog verder gezocht worden naar geschikte nieuwe toepassingen. Toepassingen die minder uitgaan van schadebeperking en meer zoeken naar waarde toe te voegen. De case-uitwerking in dit hoofdstuk biedt enkel oplossingen voor Hollum, maar het doel is vooral een denkwijze te presenteren die breder toepasbaar is.De discussie als doelDe case-uitwerkingen in dit hoofdstuk dienen niet zozeer als complete oplossing maar eerder als discussiemateriaal. Er wordt in deze case-uitwerking een denkwijze gepresenteerd die er niet van uitgaat dat veranderingen in een cultuurhistorisch waardevolle omgeving slecht zijn. Er mag aan toegevoegd worden, zelfs aan gewijzigd worden. De cultuurhistorie moet als basis voor ontwikkeling dienen in plaats van een blok aan het been. Deze case-uitwerkingen bevatten een aantal ‘‘oplossingen’’ ter discussie van gewenste en ongewenste veranderingen, maar vooral ook waarom ze dat dan zijn.Visualisatie als middelOm bovenstaande discussie op een multidisciplinaire manier te voeren is het nodig om niet alleen te praten of te schrijven over aantasting. Om een beter beeld te krijgen van de impact moet het vooral ook zichtbaar zijn. Zichtbaar voor de professional, maar ook zichtbaar voor anderen. Cultuurhistorische diepgang als noodzaakHetzelfde geldt voor de cultuurhistorische waarden. Ook deze moeten voor de discussie tastbaar zijn. Alleen met een bruikbare beschrijving van de waarden kan er gediscussieerd worden of er bij een verandering ook sprake is van afbreuk aan cultuurhistorische waarden. Voorafgaand aan deze case-uitwerkingen is er een cultuurhistorisch deelonderzoek uitgevoerd (bijlage 2: Cultuurhistorische inventarisatie Ameland). Technische feiten als noodzaakVerduidelijken van de visuele impact, aantasting of versterking van ruimtelijke waarden is een kant van het verhaal. In de case-uitwerkingen worden ook de technische onderbouwing bij de oplossingen gezet. Er is voor deze onderbouwing een deelonderzoek uitgevoerd waarin onder andere een rekentool ontwikkeld is voor een gedetailleerd overzicht van feiten. Wat is de invloed van de oriëntatie, productkeuze en beschikbaar oppervlakte op het financiële en energetisch plaatje?

6. Case-uitwerkingHollumVanwege de afbakening van het onderzoek en het voorafgaande cultuurhistorische onderzoek is ervoor gekozen om één case-uitwerking uit te werken en daarbij meerdere oplossingen te bieden.LeeswijzerIn de eerste paragraaf is een beschrijving van het beschermde gezicht in Hollum gegeven. Vervolgens, in paragraaf 2, wordt ook het dorpsaanzicht omschreven. De daarop volgende paragrafen dragen mogelijke oplossingen aan ter discussie.

Figuur: 6.01 De kerk vanuit de Oosterlaan

2524

De case-uitwerking in dit rapport zal zich richten op het beschermde dorpsgezicht Hollum. Deze paragraaf geeft een nadere omschrijving.Uitgangspunten case-uitwerkingDeze case-uitwerking biedt ontwerp oplossingen voor het toepassen van PV vanuit een gebiedsbenadering. De cultuurhistorie van het beschermde gezicht en Ameland worden gebruikt als basis voor nieuwe oplossingen. De oplossingen die hier gepresenteerd zijn, zijn vooral bedoeld om een denkwijze te laten zien. Hierbij horen ook de energetische en financiële feiten die nodig zijn voor het maken van een goede afweging.

Cultuurhistorische karakterkaartIn figuur 6.03 zijn kort de bevindingen van de cultuurhistorische beleving van het dorpsgezicht uitgebeeld. De kaart is een beknopte verwijzing naar de bevindingen uit het hoofdstuk ‘‘Hollum’’ in bijlage 2: Cultuurhistorisch onderzoek Ameland.

Cultuurhistorisch verhaalDe zuidelijke kern van Hollum vertelt een verhaal van de maritieme geschiedenis die opgevolgd wordt door een periode van ontvolking en beroepsverandering. De route die loopt over de Reeweg vanaf de zeedijk het dorp in geeft nog een goed beeld van hoe de zeelui zich vroeger met hun vangst en vracht op en neer naar de getijhaven verplaatsten. Met een grote hoeveelheid commandeurswoningen, samenhangend materiaalgebruik en de oude kerk wordt de tijdsperiode nog verder benadrukt. Het witte stucwerk, de schuren achter de commandeurswoningen en de open veldjes vertellen over het verhaal van de periode van ontvolking. De windgevormde boomlanen en de bevuilde en bemoste daken geven dit deel van het dorp bovendien een weerbarstig karakter. Ook de periode van toerisme is af te lezen aan het lattenhekwerk in traditionele verfkleuren, de hoeveelheid bomen, gras, heggen en struiken in het gezicht en de nieuwe bushokjes. Het is het pittoreske karakter, de compacte bebouwing, de markante boomlanen en de kleurnuance door ambacht in bouwmateriaal en weersinvloeden die van het gezicht een karaktervol geheel maken.

6.1 Beschermd dorpsgezicht Hollum

Figuur: 6.02 Straatbeeld Burenlaan Hollum

Toepassing in case-uitwerkingDe cultuurhistorische inventarisatie is bruikbaar voor het toetsen van de impact van nieuwe inpassingen aan de cultuurhistorische waarden. Daarnaast biedt deze inventarisatie van Hollum een rijk pallet aan ontwerp handvatten voor nieuwe inpassingen.

Figuur: 6.03 Cultuurhistorische karakterkaart Hollum

2726

Het dorpsaanzicht is wettelijk niet beschermd, maar daarom niet cultuurhistorisch minder waardevol. Ook het dorpsaanzicht vertelt een verhaal. Dit hoofdstuk geeft een korte beschrijving van de cultuurhistorisch kenmerkende waarden van het aanzicht.Cultuurhistorische verhaalHistorisch kenmerkend aan de waardevolle aanzichten is het contrast tussen een open landschap en compacte dorpen. Dit beeld is ontstaan doordat de grond rondom de dorpen vroeger als collectief eigendom gezien werd. Deze grond werd gebruikt voor landbouw en vooral voor veeteelt. Doordat de grond niet in particulier bezit was, was het vrijwel onmogelijk om land aan te kopen. Het aanzicht vanaf de zeedijk in het zuiden geeft nog een goed idee van hoe de vissers het dorpsaanzicht beleefd moeten hebben vanaf de getijhaven. Andere historische kenmerken zijn de kerktoren als herkenningspunt voor de zeevaart, de boomlanen die boven het dorp uitsteken en oranje pannendaken bestaande uit voornamelijk oud-Hollandse pannen. De oude dorpstructuur van het beschermde dorpsgezicht Hollum is in het aanzicht goed herkenbaar. De randen van de waardevolle aanzichten zijn naar binnen gekeerd waarbij de bebouwing over het algemeen haaks op de lanen staat. Het resultaat is zicht op de achterkant, de bijgebouwen en schuren van de huizen (figuur 6.04). Dit karakter is goed afleesbaar door de contouren van de topgevels achter willekeurig georiënteerde bijgebouwen.

6.2 Waardevol aanzicht Hollum

Figuur: 6.04 Bijgebouwen en schuren

Figuur: 6.05 Aanzicht Oost

Figuur: 6.06 Aanzicht Zuid

Figuur: 6.07 Aanzicht West

Figuur: 6.08 Aanzicht westen

Figuur: 6.09 Aanzicht zuiden

Figuur: 6.10 Aanzicht oosten

2928

Deze oplossing biedt een verbetering van het historische contrast tussen dorp en landschap. Dit door de bebouwing te accentueren met een frame langs de contouren van de achterste topgevel. De oplossing komt ten goede van de herkenbaarheid van de karakteristieke dorpstructuur. Door de compacte dorpstructuur is de oplossing niet tot nauwelijks te zien vanaf de straat. Bij enkele doorzichten het landschap in, geeft de constructie het dakvlak slechts een subtiel accent mee (figuur 6.11). ImpactDe impact van deze oplossing zit vooral in de verandering van de waardevolle aanzichten. De contouren van de hoofdvolumes worden versterkt, daarmee ook de herkenbaarheid van de dorpstructuur. Er is nauwelijks sprake van een wijziging in schaal, hoogte of vorm. Toch is er een duidelijk verschil tussen nieuw en oud. De kleurkeuze zal hier van grote invloed zijn op de visuele impact. Zo versterken blauwe (figuur 6.10) of zwarte panelen de contouren en het contrast, maar zal de keuze voor transparante panelen (figuur 6.12) dit effect wat subtieler maken. Oranje panelen zullen de dakvlakken visueel weer eerder verlengen dan dat ze de contouren van de gevel benadrukken.

Figuur: 6.11 Principeschets constructie

Figuur: 6.12 Aanzicht vanuit het westen met blauwe panelen

6.3 Oplossing ‘‘dorpscontouren’’

Figuur: 6.13 Constructie zichtbaar bij doorkijk vanuit de laan

ToekomstDe constructie zal langer meegaan dan de panelen. Dat betekent dat het frame daarna weer gebruikt zou kunnen worden voor nieuwe panelen, of wellicht voor nieuwere toepassingen of oplossingen die binnen 20 jaar zijn bedacht. Het frame kan bovendien eenvoudig aangepast worden om bijvoorbeeld te gebruiken als overkapping, terras of speeltoestel.UitwerkingVoordat een dergelijk frame gebouwd kan worden, zal er goed moeten worden gekeken naar het benodigde oppervlakte, de gewenste energie opbrengst en de maximaal toelaatbare lengte haaks op de topgevel. In figuur 6.10 en figuur 7.12 is uitgegaan van ongeveer vijf tot zes meter lengte extra.TechniekDe technische haalbaarheid is uitgerekend aan de hand van de rekentool. Uitgangssituatie is een zuid georiënteerd dakvlak met 35m2 PV onder een helling van 40°. Daar komt nog een gevel met 7,5 m2 PV onder een helling van 90° bij. Gezamenlijk geeft dit jaarlijks 5100 kWh (146% van een gemiddeld huishouden), na 25 jaar zal dat 4150 kWh bedragen (119% van een gemiddeld huishouden). De terugverdientijd inclusief losstaande constructie bedraagt ongeveer 15 jaar.ConclusieDe oplossing zorgt voor versterking van het structurele dorpskarakter. Het voegt een nieuw element toe met een eigen esthetische waarde. Het is echter slechts toepasbaar op woningen met topgevels die haaks staan op de lanen. Bij bredere toepassing dan deze groep zal het versterkende effect op de kenmerken van het dorp verminderd worden en de zichtbaarheid van de constructie in het straatbeeld flink toenemen.

Figuur: 6.14 Aanzicht vanuit het westen met transparante panelen

3130

Oplossing zonnelaan biedt een structuur waar iedereen op aan zou kunnen sluiten. Eentje met een minimale impact op het straatbeeld maar wel van invloed op het aanzicht. Het is een technologische oplossing die naast schone energie ook mogelijkheden biedt voor straat- of feestverlichting. Het ontwerp tilt de panelen op tot vlak boven de boomtoppen, volgt de lijnen van de oude lanen en benadrukt deze eeuwenoude route met een modern gebaar. Vanuit het aanzicht voegt de constructie een nieuw gebaar toe aan de horizon van Hollum. Vanuit het straatbeeld blijft de visuele impact van de constructie minimaal.ImpactDe inpassing van een laan vlak boven de bomen heeft een duidelijk eigen esthetiek. Het tast nauwelijks de gebouwen op zich aan. Het is een modern gebaar, vanuit het straatbeeld zomers nauwelijks te zien, ’s winters beter. Wel vindt er aantasting van de karakteristieke grillige overtakking door de boomlanen plaats. De grootste wijziging vindt in het dorpsaanzicht plaats. Hoewel de noord-zuid richting van de lanen nu benadrukt wordt, gaat de ‘‘streep’’ boven het dorp ten koste van de herkenbaarheid van de zadeldak contouren en door de wind gevormde bomen. Het statement van deze oplossing is verminderd door houten palen te gebruiken en semi-transparante zonnepanelen. De breedte van de panelen in de visualisatie is ongeveer 3 tot 4 meter en de hoogte zal ongeveer 10 meter zijn.ToekomstHet betreft hier een constructie langs de hoofdstructuur van de beschermde dorpstructuur waar in principe elke bewoner gebruik van kan maken. Het aanbrengen van de nieuwe palen biedt mogelijkheden voor oplaadpunten, straatverlichting en feestverlichting. Verder zou nog gedacht kunnen worden aan mogelijkheden voor klimplanten onder de panelen die van een technologisch gebaar meer een ‘‘groen gebaar’’ maken.

UitwerkingDe constructie zal alleen werken als deze als geheel wel- of niet gebouwd zal worden. Dat betekent dus dat er voor dergelijke oplossingen een groot lokaal draagvlak nodig zal zijn. Het feit dat de constructie meer zal kosten kan wellicht enigszins worden gecompenseerd door te kijken naar de mogelijkheid van de panelen om met de zon mee te draaien (figuur 6.16). De lengte over de volledige breedte is in de visualisatie een flinke 3 meter. Het zou goed kunnen dat dit breder kan zonder dat er visueel veel verandert. TechniekDe haalbaarheid op technisch gebied is niet volledig te herleiden. Wat wel berekend is, is dat bij een breedte van drie meter aan één zijde van de straat dit voldoende elektriciteit kan opwekken voor alle huishoudens (gebaseerd op het gemiddelde verbruik per huishouden) aan deze straatzijde. Het grootste bijkomende voordeel is dat er een gemeenschappelijke constructie wordt gemaakt. Hierdoor zullen de investeringskosten dalen en de zal terugverdientijd afnemen. Voordeel van deze constructie is vooral ook dat eigenaren van de panden de constructie op eigen grond hebben staan en zo toch particulier zonne-energie op kunnen wekken.ConclusieGeschikt voor toepassing bij volledig draagvlak van de straat. Het ontwerp is een collectief en modern gebaar met een eigen esthetiek. De techniek biedt mogelijkheden voor multifunctioneel ruimtegebruik in de toekomst. Verandering binnen het straatbeeld vindt plaats, maar kan zowel positief als negatief gezien worden. Wel vindt er duidelijk aantasting van de cultuurhistorische waarden van het aanzicht plaats.

Figuur: 6.15 Aanzicht vanuit het westen met transparante panelen

6.4 Oplossing ‘‘zonnelaan’’

Figuur: 6.16 Straatbeeld in de winterFiguur: 6.17 Principeschets constructie

3332

6.5 Oplossing ‘‘moNUmenten’’Oplossing ‘‘moNUmenten’’ past de PV op het gebouw toe, maar wel met een gebiedsbenadering. De oplossing kiest er bewust voor om een bepaalde afbreuk aan cultuurhistorische waarde te accepteren en plaats te maken voor een nieuwe identiteit. Door het complete dak te vervangen met een compleet vlak van PV wordt er afbreuk gedaan aan het historische daklandschap. Er ontstaat hierdoor een contrast tussen de eeuwenoude Friese geeltjes en een duurzaam modern gebaar. De leesbaarheid van het verhaal van de commandeurs op Ameland blijft intact. Het nieuwe dak voegt hier een nieuw verhaal aan toe. Bovendien zou een dergelijke oplossing meer rust in het beeld geven. Dit doordat dakpijpjes, dakramen en andere oneffenheden beter ingepast kunnen worden. De verwijderde oud-Hollandse pannen kunnen wellicht door kunstenaars in een nieuw gebaar terug worden gebracht in de omgeving.ImpactDe inpassing doet afbreuk aan het historische daklandschap. Daarmee verdwijnt een stukje verhaal over bouwtechniek, over de weersinvloeden van de natuur op het gebouw en de leesbaarheid van de periode waarin het gebouw gebouwd is. Er zijn mogelijkheden denkbaar waarbij deze oude bouwmaterialen een nieuwe functie krijgen in de omgeving door bijvoorbeeld een kunstwerk of een nieuwe woning. De oplossing kan een betere samenhang geven in het nieuwe daklandschap. Gebruik van vooraf bepaalde kleurpaletten per gebouw, straat, dorp of gemeente kan interessant zijn voor het creëen, of versterken van nieuwe identeit.

Figuur: 6.18 Aanzicht vanuit het westen met blauwe panelen

Figuur: 6.19 Straatbeeld bij een enkele woning met zwarte panelen

Figuur: 6.20 Principeschets vervangend dakvlak

ToekomstGezien de onzekere toekomst van PV na ongeveer 25 jaar is deze oplossing geen een simpele keuze. De enige manier om de afbreuk aan cultuurhistorische waarden te verdedigen is deze oplossing niet te zien als tijdelijk, maar als een gewenste permanente wijziging. Dat kan omdat de PV zijn energie-opwekkend functie wel verliest, maar daarbij nog niet per se zijn functie als dak. Dit betekent wel er wellicht opnieuw behoefte aan energie ontstaat na deze 25 jaar en dat deze opnieuw ingepast moeten worden.UitwerkingDe gewenste samenhang en de kracht van het statement van deze oplossing zal alleen tot recht komen als de daken compleet, zonder aluminium frame, in PV worden uitgevoerd. Dat betekent dat het complete dak dezelfde uitstraling moet hebben. Voor dakvlakken op de noordzijde en voor dakvlakken met schaduw zullen daarom ‘‘dummie’’panelen toegepast worden.TechniekMet een oppervlakte van 35 m2 PV op het zuiden georienteerd en met een helling van 50° kan met reguliere panelen een opbrengst van ongeveer 4400 kWh worden opgewekt. Dit is ongeveer 135% van het huidige energieverbruik van een gemiddeld huishouden. Dit systeem kan zichzelf financieel terug verdienen binnen ongeveer 6 jaar.ConclusieDeze oplossing is geschikt als het belang bij duurzame energie groter wordt geacht dan het belang bij cultureel erfgoed. Er wordt hiermee bewust gekozen voor de afbreuk aan cultuurhistorische waarde. Deze wordt vervangen door een nieuwe identiteit, die afgezien can cultuurhistorie wel als ruimtelijke kwaliteit ervaren kan worden. Het is bij deze oplossing vanwege de irreversibele toepassing van PV belangrijk om deze wijziging niet als tijdelijk, maar als permanent te zien.

Figuur: 6.21 Aanzicht vanuit het westen met oranje en blauwe panelen

3534

6.6 Oplossing ‘‘riet-eraf PV-erop’’Deze oplossing biedt de mogelijkheid om rieten daken voor één levenscyclus te vervangen met PV. Deze oplossing doet daarmee afbreuk aan de cultuurhistorische de materialisering. Aangezien het riet al ongeveer iedere 30 jaar vervangen wordt, is er geen sprake van het verlies van cultuurhistorisch waardevol materiaal. De vorm waarin het riet gelegd wordt moet wel gehandhaafd zodat eventuele verhalen aan de hand van de vorm leesbaar blijven.ImpactDe inpassing van PV op het dak is niet bedoeld als een toevoeging van een nieuwe laag, maar als tijdelijke oplossing. De PV wordt volledig reversibel geplaatst zodat bij het weghalen van de panelen weer nieuw riet gedekt kan worden. Om de visuele impact te minimaliseren is het belangrijk dat de panelen een monoliet vlak vormen. Door de toepassing van deze oplossing kan er ook bij gebouwen die vroeger met riet gedekt gekenen worden naar de mogelijkheid voor het terugbrengen van het riet of tijdelijk zonnepanelen. Het totale oppervlakte als weergegeven in deze case is 20 m2.ToekomstHet riet wordt tijdelijk vervangen waarbij dit oppervlakte voor een tijdelijke periode beschikbaar gesteld wordt voor PV. Om ervoor te zorgen dat het een tijdelijke oplossing blijft zal een gemeente bijvoorbeeld aan kunnen geven dat de PV toegpast mag worden binnen de eerstvolgende vijf jaar en weer vervangen moet worden met riet binnen een periode van 30 jaar.

Figuur: 6.22 Behouden van de vorm waarin het riet gelegd was

UitwerkingDe panelen moeten reversibel op het gebouw worden aangebracht. De oorspronkelijke nokvorsten moeten dus terug te plaatsen zijn. Er kan bij deze oplossing voor gekozen worden om riet op beide kanten van het dak te vervangen ten behoeve van een samenhangend beeld. Een dergelijke keuze zou betekenen dat er op noord georiënteerde dakvlakken ‘‘dummie’’panelen toegepast moeten worden.ToekomstWanneer de PV een oppervlakte van 20 m2 beslaat, kan afhankelijk van het type paneel een energieopbrengst van ongeveer 2000 kWh per jaar worden opgewekt. Dit staat gelijk aan ongeveer 60% van het energieverbruik van een gemiddeld huishouden. Rekening houdend met de investering verdient dit systeem zichzelf in ongeveer acht jaar terug.ConclusieVoordeel van deze oplossing is dat het een tijdelijke maatregel is die niet leidt tot verlies van cultuurhistorisch waardevol materiaal. Nadeel van deze oplossing is dat er gedurende de gestelde periode wel afbreuk plaatsvind van het cultuurhistorisch waardevolle beeld.

3736

Zijn er mogelijkheden voor PV op monumenten en in beschermde stads- en dorpsgezichten die geen afbreuk doen aan de cultuurhistorische waarden? Ja, die zijn er. In de case-uitwerking van Hollum zijn enkele mogelijkheden geboden.Toepassing van PVDe gemeente kan PV op monumenten en in beschermde stads- en dorpsgezichten toestaan als:

- de keuzeboom aangehouden wordt, zonder ‘‘ruimtelijke kwaliteit’’; - er sprake is van toepassing volgens geaccepteerd ontwerp; - de gemeente de aantasting van cultuurhistorische waarde accepteert; - de gemeente een ander belang zwaarder laat wegen dan het cultureel

erfgoed.KeuzeboomDe keuzeboom in hoofdstuk 4 geeft enkele mogelijkheden die bij voorbaat niet of nauwelijks afbreuk doen aan de waarden van cultureel erfgoed. Deze opties worden door sommige gemeenten al toegestaan. De keuzeboom is daarnaast ook een geschikt raamwerk om in de toekomst standaard toepassingsmethoden voor PV toe te kunnen staan. Standaard toepassingsmethodenEen aantal ontwerp oplossingen is gepresenteerd in de case-uitwerking Hollum. Door, net als daar, per gebied oplossingen te bieden kan de ruimtelijke impact worden beheerst. Deze oplossingen zijn geschikt voor opname in een keuzeboom.Geaccepteerde afbreukOok al is er sprake van afbreuk van cultuurhistorische waarden, Toch kan een gemeente de toepassing van PV accepteren. Bijvoorbeeld in het geval van tijdelijke maatregelen, compensatie door compleet nieuwe toegevoegde waarden of bij een relatief minimale aantasting van waarden.BelangenafwegingHet maatschappelijk belang van cultureel erfgoed kan door een gemeente als minder belangrijk worden geacht dan andere belangen. Bijvoorbeeld het belang van het toerisme als inkomstenbron, het behalen van duurzame energie ambities of het voorkomen van leegstand en verval.

7. ConclusieVragen over cultuurhistorische waardenGemeenten krijgen straks in toenemende mate te kampen met vragen naar een verhelderende beschrijving van cultuurhistorische waarden.1 Deze is echter zelden helder genoeg, helemaal voor woningeigenaren. Wees hier als gemeente op voorbereid laat een grondig onderzoek doen naar lokale cultuurhistorische waarden. Visie op erfgoedOntwikkel een bruikbare visie voor de toekomst van het cultureel erfgoed. Sluit ruimtelijke veranderingen niet uit in deze visie om maximaal gebruik te maken van de creativiteit van bewoners en ontwerpbureaus op gebied van monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten. Het is hierbij belangrijk om multidisciplinair naar monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten te kijken, niet alleen vanuit de invalshoek van bijvoorbeeld monumentenzorg of welstand. Een eigen esthetiekEen van de redenen waarom PV vaak als storend wordt gezien is omdat ze meestal zo goed mogelijk weggewerkt wordt. Door de eigen esthetiek van PV te erkennen en juist te gebruiken voor een nieuwe ‘‘laag’’ wordt het eenvoudiger in te passen zodat het iets toevoegt in plaats van afbreuk doet.Doorkijk naar andere gebiedenHet ene dorp is het andere niet. De aangedragen oplossingen voor Hollum zijn mogelijke oplossingen in dat dorp. Het kan per regio, stad, dorp of zelfs per straat verschillen. Het is daarom zaak om te kijken naar oplossingen of verzamelingen van oplossingen per (deel)gebied. Bij de keuze voor het toestaan van meerdere oplossingen moet goed gekeken worden of de verschillende oplossingen ook samen tot een gewenste ruimte leiden.Financiële haalbaarheidHet is belangrijk dat de behoefte aan duurzame energie niet ten koste gaat van de ruimtelijke kwaliteit op lange termijn. Over 20 tot 25 jaar is het aannemelijk dat er veel veranderd is op het gebied van duurzame energie. Dat betekent niet dat er gewacht kan worden. Maar dat betekent dat het, het waard is om nu te investeren in tijdelijke of duurdere opties die geen permanente aantasting van de ruimtelijke kwaliteit als gevolg hebben.

1 Zie Publicaties RCE: ‘‘Zonne-energie en uw monument’’, ‘‘Zonne-energie in historische omgev-ing’’ en ‘‘Zonne-energie plannen en monumenten’’

8. Aanbevelingen

3938