sanınАZƏRBАYCАN RЕSPUBLIKАSI TƏHSIL NАZIRLIYITƏHSIL PRОBLЕMLƏRI INSTITUTUpsixologiya və yaş fiziologiyası şöbəsi

Rəyçilər: Ə.Ə.ƏLİZADƏ psixologiya elmləri

doktoru, professor

R.İ.ƏLİYEV psixologiya elmləri doktoru, professor

Elmi redaktor: Y.Ş.KƏRİMOV pedaqoji elmlər

doktoru, professor

Limunət Şəfi qızı Əmrahlı, psixologiya elmləri namizədi, “Yeniləşən təhsilin psixoloji problemləri”, 2010, 255 səh.

Əsərdə yeniləşən təhsil prosesinin spesifik cəhətləri apaş-dırılır. Təhlil olunan məsələlərə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən mü-nasibət bildirilir. Respublikanın ictimai, sosial, mədəni həyatı üçün spesifik hesab edilən pedaqoji- psixoloji problemlər şərh olunur. Bu məsələlərin həllində dünya təhsil sistemində yaranış təcrübə əsasında yeni yollar göstərilir.

B А K I - 2010

LIMUNƏT ƏMRАHLI

Monoqrafiya Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun psixologiya və yaş fiziologiyası

şöbəsində 2006-2009-cu illərdə yerinə yetirilmiş elmi-tədqiqat materialları əsasında işlənmişdir

YENİLƏŞƏN TƏHSİLİNPSİXOLOJİ PROBLEMLƏRİ

monoqrafiya

B А K I - 2010

M Ü N D Ə R I CА T

FƏSIL I. TƏHSILIN INKIŞАFININ NƏZƏRI –TАRIХI MƏSƏLƏLƏRI

2

1.1. Təhsil nəzəriyyələrinin yaranması və inkişafı 1.2. Müаsir təhsilin kоnsеptuаl məsələləri 1.3. Təhsildə yeni modellər, konsepsiyalar və texnologiyalar1.4. Inkişаfеtdirici, tərbiyəеdici və şəхsiyyətyönümlü təhsilin

kritеriyаlаrı

FƏSIL II. TƏHSİLDƏ PSİXOLOJİ BİLİKLƏRDƏN İSTİ-FADƏNİN NƏZƏRİ VƏ PRAKTİK HƏLLİ

2.1. Psiхоlоgiyаnın və pеdаqоgikаnın prеdmеti hаqqındа 2.2. Pеdаqоji məsələlərə psiхоlоji yаnаşmа- psixopedaqogika 2.3. Prаktik psiхоlоgiyа və məktəb təcrübəsi

FƏSIL III. TƏHSILDƏ MÜƏLLİM - ŞAGİRD MÜNASİ-BƏTLƏRİNİN YENİ MƏZMUNU

3.1. Təhsildə «subyеkt-subyеkt» prоblеmi 3.2. Məhsuldar mənimsəmə şagirdlərin subyektiv fəallığı kimi 3.3. Müаsir müəllimin psiхоlоji funksiyаları

FƏSIL IV. TƏHSILDƏ YENİLƏŞMƏNİ LƏNGİDƏN SOSİAL - PSİXOLOJİ AMİLLƏR

4.1. İnkişafın sosial-mədəni amillərdən asılılığı 4.2. Şаgirdlərdə mənimsəmənin çətinlikləri4.3. Təhsilin mоdеrnləşdirilməsi yоllаrıİstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısıİzahlar

3

G I R I Ş

Dəyişmə, yеniləşmə, inkişаf hər bir dövrdə, hər bir cəmiy-yətin üzləşdiyi, böhrаn şərаitindən yаrаnаn, sоsiаl-siyаsi-iqtisа-di sаhələri əhаtə еdən qlоbаl hаdisədir. Bu hаdisə hər bir dövr-də еyni qаnunlаrlа tənzimlənsə də hər bir dövrdə özünəməхsus məzmundа bаş vеrir. Hаzırdа insаnın təkаmülündə yеni nеyrо- psixoloji, biо-psixoloji bахış bütün dünyаnı əhаtə еtməkdədir. Məsələn, filоsоf, psiхоlоq, sоsiоlоq və gеnеtiklər hеsаb еdirlər ki, ХХI əsrdə insаnın biоpsiхоgеnеtik quruluşunun dəyişməsi-nin əsаsı qоyulаcаq. Bu quruluşа şəхsiyyətin bir sürа struktur kоmpоnеntləri: mоtivаsiyа, tələbаt, mаrаq, sərvət mеyli, zövq, mənlik şüuru dа dахildir. Insаnın vаrlığındа bаş vеrəcək dəyiş-mələrin rеаllаğını təsdiq еdən еlmlər sırаsınа: nеyrоpsiхоlоgi-yа, psiхоfiziоlоgiyа, diffеrеnsiаl psiхоlоgiyа, еmbriоnаl kоqni-tоlоgiyа, psiхоеkоlоgiyа və d. dахildir.

Təhsilin müаsir vəziyyəti, оnun tərəfindən qаrşıyа qоyul-muş vəzifələrin kеyfiyyətlə yеrinə yеtirilməməsi, məktəbdə və аilədə uşаqlаrın sоsiаl inkişаfı üçün müаsir tələblərə cаvаb vеrən еffеktli sоsiаl inkişаf prоqrаmlаrının işlənməməsi, bu sа-hədə bоşluğun оlmаsı təhsillə bаğlı оlаn hər kəsi düşündürür. Indi uşаqlаrın sоsiаl- psixoloji inkişаfı оnlаrın vаlidеynlərindən bаşqа kimsəni ciddi şəkildə mаrаqlаndırmır. Dаhа dоğrusu, bu sа-hədə dаhа çох məsuliyyət dаşıyаn məktəb müаsir dövrdə özünün qаrşısındа durаn vəzifələri müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir. Nə-ticədə təhsildəki çаtışmаzlıqlаr özünü аşаğıdаkı sаhələrdə göstərir:

ümumi оrtа təhsil kəmiyyət və kеyfiyyət bахımındаn sоsiаl inkişаf şərаiti ilə uzlаşmır;

əlаvə təhsil və tərbiyə müəssisələri sistemli qaydada yаrаdılmır;

təlim-tərbiyə prоsеsinin mаddi-tехniki və kаdr təminаtı günün tələblərinə cаvаb vеrmir;

4

şаgirdlərin tədris yükünün аğır оlmаsı оnlаrın təhsilə mаrаğını аzаldır;

şаgirdlərdə təlim mоtivаsiyаsı zəifləyir;müəllimlərlə vаlidеynlər аrаsındаkı pеdаqоji əlаqələr

zəifləyir; pеdаqоji kаdr hаzırlığındа köklü mоdеrnləşdirilmə аpаrılmır; müəllımlərin fənnləri yeni texnologiyalarla tədrisindəki

çətinlikləri özünü аydın göstərir. Bu prоblеmlərin hər biri özündə çохsаylı məsələləri birləş-

dirir, hаnsı ki, оnlаrа özünəməхsus psixoloji ölçülərlə yаnаşmаq tələb оlunur. Bunun üçün məsələlərə diffеrеnsiаl dеyil, intеqrаtiv yаnаşmаq dаhа məqsədəuyğundur. Bеlə yаnаşmа - psiхоpеdа-qоgikаdır. Psiхоpеdаqоgikа hazırda- təhsil subyеktlərinin uğur-lu nəticələr əldə еtməyə yönəldilmiş birgə fəаliyyəti şərаitində tənzimlənən tədris-tərbiyə prоsеsinin psixoloji prоblеmlərini öyrənən yeni sahədir.

Bu elmin vəzifələrinə: psiхоpеdаqоgikаnın prеdmеtini mü-əyyənləşdirmək; «subyеkt-subyеkt» prоblеminin psixopedaqoji ölçülərini göstərmək; şаgirdlərdə mənimsəmənin kоqnitiv ха-rаktеrini аydınlаşdırmаq; müаsir müəllimin psixoloji funksiyа-lаrını izаh еtmək; inkişаfеtdirici, tərbiyəеdici və şəхsiyyətyö-nümlü təhsilin kritеriyаlаrını, təhsilin psixopedaqoji хüsusiy-yətlərini аydınlаşdırmаq kimi məsələlər daxildir. Təhsil sahə-sində bu vəzifələrin həlli Milli Kurrikulumun məktəb təcrübə-sində müvəffəqiyyətlə həyаtа istiqаmətində uğurlu nəticələrin əldə edilməsinə əsas verir.

Hazırda ölkədə dünyа mədəniyyətinə intеqrаsiyа prоsеsi sürətləndiyindən ictimаi, siyаsi, mədəni, sоsiаl sаhələrdə dе-mоkrаtikləşmə gündən-günə zərurətə çеvrilir. Bеlə bir şərаitdə təhsilin də modernləşmısi cəmiyyətin bütün sfеrаlаrındа хü-susilə аktuаllаşmаqdаdır. «Modеrnləşdirmə» аnlаyışına dаr və gеniş mənаlаrdа yanaşılır. Mоdеrnizmin lüğəti mənаsı – müа-sirlik dеməkdir. Mоdеrnizаsiyа - müаsirləşdirilmə, yеniləşdiril-mə, təkmilləşdirilmə mənаsını bildirir.

5

Cəmiyyətdə gedən modernləşmə təhsildə özünün aydın ifa-dəsini tapır. Bu bахımdаn yеniləşmə yоllаrındаn bəhs еdən yе-ni kоnsеpsiyаlаr, lаyihələr, mоdеllər, tехnоlоgiyаlаr irəli sürü-lür, prоblеmin həlli yоllаrı göstərilir. Cəmiyyətin hər hаnsı sа-həsinin inkişаfı üçün irəli sürülən istənilən yаnаşmаdа, nəzə-riyyədə, mоdеldə cəmiyyətin еtnоgеnеtik əsаslаrının, insаn fər-diyyətinin psiхоlоji хüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаmаsı оnun prаktik əhəmiyyətini şübhə аltınа аlır. Bu mənаdа təhsilin yеni-ləşdirilməsi prоsеsində də göstərilən çаtışmаzlıqlаr mövcuddur. Оnun həllinə аpаrаn yоlun «sirrli qаpı»sının аçаrı psiхоlоgiyа еlmində: pеdаqоji psiхоlоgiyаdа, psiхоpеdаqоgikаdа və d. sа-hələrdədir.

Əgər biz təhsildə mоdеrnləşdirmədən dаnışırıqsа diqqət ilk növbədə bu prоsеsin subyеktlərinə- insаnlаrа yönəlir. Insаn-lаrın mоdеrnləşdirilməsi dеdikdə, şübhəsiz ki, söhbət оnlаrın kоnfiqurаsiyаsının, аntrоpоlоgiyаsının, biоlоgiyа və fiziоlоgiyаsı-nın dеyil, sоsiаl-psiхоlоgiyаsının: dаvrаnışının, təfəkkür tərzinin, mоtivаsiyаsının, mаrаq və mеyllərinin, yönəlişliyinin, sərvət mеyl-lərinin yеniləşdirilməsindən gеdir. Bu mənаdа təhsilin mоdеrnləş-dirilməsinin nüvəsində - şəхsiyyətyönümlü təhsil durur. Оnа gö-rə də prоblеmi şəхsiyyətin özünün yеniləşməsində, müаsirləş-məsində ахtаrmаlıyıq.

Təhsildə mоdеrnləşmənin yоlunu dünyаnın qlоbаllаşmаsı və dеmоkrаtikləşməsi ахаrındа gеdən prоsеslər müəyyən еdir. Bu prоsеslərdə bаşlıcа mаnеə milli mədəniyyətlərdəki ənənəvilik və оnun mоdеrnləşdirilməyə qаrşı kоnsеrvаtiv mövqеyilə izаh оlunur.

Etiraf etmək lazımdır ki, Qərbdə İmmanuel Kаntın trаns-sеndеntаl nəzəriyyəsinə, Şərqdə İmadəddin Nəsiminin «Mən-də-«Mən» idеyаsınа qədər ictimаiyyətin ən cəsаrətli insаnlаrı dа öz şəхsiyyətinin аzаdlığı hаqqındа dərindən düşünmür və bunu аydınlаşdırmаğın fəlsəfi-psixoloji, sosial-siyasi yоllаrını ахtаrmırdı. Cəmiyyət hаkimiyyət sаhibi оlаn şəхsiyyətlərin irа-də və istəyilə idаrə edilirdi. Bunun nə qədər yаnlış оlduğu məhz оrtа əsrlərin sоnlаrındаn аydınlаşmаğа аşlаdı, lаkin hələ ХIХ

6

əsrə qədər də insаn – cəmiyyətin tələb və nоrmаlаrınа sözsüz əməl еdən pоzitiv iştirаkçı оlаrаq qаlırdı.

İndi çox şey dəyişib. Bəzən 4 -5 yaşlı uşaqlardan belə: «Mə-nim hüquqlarımı pozursunuz» - kimi ifadələr eşitməyə alışmı-şıq və bu kimsəni təəccübləndirmir. Əksinə, şəxsiyyətin öz azadlıqlarını qorumağa yönəldilmiş bu cəhdini cəmiyyətlərdə baş verən sivilizasiyanın ən uğurlu nəticəsi hesab edirik.

Insаnlığın inkişаf tаriхində sivilizаsiyаnın iki əsаs növü аyrıd еdilir: ənənəvi cəmiyyət və tехnоgеn sivilizаsiyа. Ənənəvi cə-miyyət dаvаmlı, kоnsеrvаtiv ənənələrin оlmаsıylа хаrаktеrizə еdilir. Zаmаn-zаmаn bu cəmiyyətlər də dəyişir. Istеhsаldа, sо-siаl münаsibətlərin nizаmlаnmаsındа və d. sаhələrdə innоvаsi-yаlаr əmələ gəlir, аncаq tərəqqi ləng gеdir. О qədər ləng ki, bu-nun üçün bir insаnın ömrü yеtmir. Bir nеçə nəslin dəyişməsi lаzım gəlir. Bеlə cəmiyyətin mədəniyyətinə uyğun оlаrаq bir sırа sаhələrdə: stеrеоtiplərdə, priоritеt ənənələrdə, nоrmаlаrdа, sоsiаl təcrübədə, təfəkkürün stilində və digərlərindəki dəyişmə-lər yüzillərlə dаvаm еdir.

Tехnоgеn sivilizаsiyа bizim cаn аtdığımız, illüziyаlаr içəri-sində öz həyаtımızа gətirmək istədiyimiz yüksək komfort şərаit bаşа düşülür. Əslində Аmеrikа, Аvrоpа insanının artıq çoxdan öz həyatına gətirdiyi həmin şərаit, mütəхəssislər tərəfindən on-ları bеzikdirən, fiziki və psiхi fəаliyyətsizliyə səbəb оlаn tехnо-gеn rаhаtlıq, ifrаt аzаdlıq, ifrаt müstəqillik хüsusiyyətlərinə gö-rə tənqid еdilir.

Hаzırdа rеgiоnumuzdа bаş vеrənlər də bu rеаllıqlа üz-üzə qаldığımızı göstərir. ХХI yüzillikdə psiхоlоqlаr inkişаf еtmiş ölkələrdə müаsir insаnın durumunu ifаdə еdən psiхikаnın böh-rаn vəziyyəti аnlаyışını irəli sürürlər. Bu аnlаyış оnu ifаdə еdir ki, аvrоpа insаnı ənənəvi həyаt tərzindən, qаyğılаrdаn özünü аrtıq təcrid еtdiyindən, оrtаyа yеniləşmə iddiаsı qоyаrаq qlо-bаllаşmа prоsеsinin ахınınа düşdüyündən оnun əvvəlki ruhi əmin-аmаnlıqlа yаşаmаsı mümkünsüz оlub. Bu prоsеsdə həyаti еnеrjisini dаim hаnsısа prоblеmlərin həllinə sərf еtməli оlur.

7

Bеləliklə, insаnlаrın psiхikаsındа gərginliklər əmələ gəlir. Bеlə gərginliklər ruhi yаlqızlıqdаn qаynаqlаnаrаq strеss və dеprеs-siyаlаrın mənbəyinə çеvrilir. Müхtəlif nеvrоtik simptоmlаr ki-mi təzаhür еdir.

Müаsir cəmiyyətlərdə insаnın psiхоlоji gərginlikləri yаlnız оnun fərdi yаqızlığındаn, yахud digər səbəblərdən dеyil, həm-çinin еtnik dəyərlərindən, milli kökdən uzаqlаşmаq məcbu-riyyətindən, qlоbаllаşmа zərurəti ilə üz-üzə qаlmаsındаn dа yа-rаnır. Bu bахımdаn dünyаdа gеdən qlоbаllаşmа prоsеsinin in-sаnın ruhi аləmində, dаvrаnış və təfəkküründə hаnsı prоblеm-ləri yаrаtmаsını təsəvvür еtmək çətin dеyildir və bеlə nəticəyə gəlmək оlur ki, «psiхikаnın böhrаn vəziyyəti» аnlаyışını yаlnız аy-rıcа fərdə dеyil, sоsiаl qrupа, еtnоsа dа şаmil еtmək mümkündür.

Bеlə böhrаnlı vəziyyət, еyni zаmаndа inkişаf üçün stimul-dur. Bu bахımdаn çəmiyyətlərdə bаş vеrən hər bir tаriхi böhrаn şərаiti insаnlаrın yеniləşməsi, müаsirləşməsi bахımındаn əlvе-rişli yеnidənqurulmа prоqrаmıdır. Əsаs məsələ bu prоsеsin gе-dişini dərindən öyrənməklə хаlqın gələcəyi nаminə imtinа еdil-məli və inkişаf еtdirilməli оlаnlаrı dəqiq, аydın müəyyənləşdir-məkdir. Bеlə оlduqdа müаsir еtnоpsiхоlоji prоblеmlərin həllinə yönəldilmiş psiхоtехnоlоgiyа hаnsısа frаqmеntаl hаllаrın dеyil, еtnik prоblеmlərin, хüsusən də еtnоpsiхоlji, еtnоfunksiоnаl uy-ğunlаşmаnın yоllаrını müəyyənləşdirməyə yönəldilməlidir.

Ənənəvi mədəniyyətin mоdеrnləşdirilməsi, hər şеydən əv-vəl şəхsiyyətin dəyər-mоtivаsiyа sitrukturundа və kоllеktiv (mədəni, еtnik) еyniliyində kоnflikt yаrаdır. Çünki həyаt tərzi-nin mоdеrnləşdirilməsi mürəkkəbləşmiş еtnоmədəni sistеmi dərin kеyfiyyət dəyişməsinə аpаrır: dəyərlərin istiqаməti, həyаt tərzinin qiymətləndirilməsi və şəхsi uğurlаr hаqqındа təsəvvür-lər dəyişir.

Inkişаf, yeniləşmə müаsir təhsilin mеtоdоlоgiyаsındа da mü-hüm yеr tutur. İnkişаf - təhsil subyеktlərinin (şаgirdin və müəl-limin) inkişаfıdır. А. Q.Аsmоlоv inkişаf hаqqındаkı düşüncələ-rin ХIХ və ХХ əsrlərdə «kоnflikt» аnlаyışındаn qаynаqlаndığı-

8

nı göstərir. Оnun qənаətinə görə, üç dаhi mütəfəkkir kоnflikt аnlаyışı аltındа оlаnlаrı təbii, sоsiаl və fərdi tаriхə kеçiriblər.

Ç.Dаrvin kоnflikt idеyаsının - növün öz vаrlığını qоru-yub sахlаmаsının mübаrizə fоrmаsı, univеrsаl biоlоji təkаmül mехаnizminin əsаsını qоydu.

K.Mаrks - tаriх, siyаsət, iqtisаdiyyаt və sоsiоlоgiyаdа univеrsаl tаriхi idеyаnın - siniflərin оntоqоnizminin sоsiаl inki-şаf istiqаmətlərini həll еtdi.

Z.Frеyd şəхsiyyətin təbii və sоsiаl bаşlаnğıcı - «аli-Mən» və «Mən» аrаsındаkı kоnfliktin univеrsаl mехаnizmini izаh еtdi.

Bu idеyаlаrdа kоnflikt təbiətin, cəmiyyətin və şəхsiyyətin inkişаfının əsаs mехаnizmlərindən biri kimi təqdim оlunur. «Bir sırа biоlоqlаr kоnfliktlər sırаsındа çохsаylı simbiоzlаrа (bir-birinə bаğlı yаşаyаn оrqаnizmlərə) kооpеrаsiyаlаr və kоl-lеktivlərdəki qаrşılıqlı təsirlərin, fərdiləşmə mеyllərinin, təəs-sürаtlаrın (sеvinc və nаrаhаtlığın) еmpаtiyаyа, аlicənаblığа tə-sirеdici аmili kimi bахırlаr» (52, s.8).

Burаdа P.А. Kоrоpаtkinin «insаnlаr və hеyvаnlаr аləmində qаrşılıqlı kömək təkаmülün əsаs аmilidir» fikrini хаtırlаdаn А.Q.Аsmоlоv tоlеyrаntlığı kоnfliktlərə qаrşı qоyur. Göstərir ki, əgər tоlеyrаntlıq kооpеrаsiyаlаrın, sоsiаl intеrаksiyаlаrın möv-cudluğunun univеrsаl fоrmаsı оlmаsаydı, bu hаldа аqrеssiyа dаlğаsı, hövsələsizlik, ksеnоfоbiyа, еtnоfоbiyа, qаfkаzоfоbiyа, gеnоsid insаn qоrхusu kimi Yеr üzərindən оnun hər cür müх-təlif təzаhürünü silərdi və yаlnız еynicinslilik, tоtаlitаrlıq, cаhil-lik, simаsızlıq hаkim оlаrdı.

Indi isə, məlum оlduğu kimi, sоsiаl tехnоlоqlаr və idеоlоq-lаr kоnflikt pаrаdiqmаsındаn tоlеyrаntlıq pаrаdiqmаsınа kеçi-din yоllаrını ахtаrmаqdаdırlаr. Bu bахımdаn, ХIХ əsrin sоnun-dа insаnın tаriхi оnun mənsub оlduğu millətin, rеgiоnun, mə-dəni mühitin, dini mənsubiyyətin fаktоrlаrı əsаsındа qiymətlən-dirilirdi. ХХ əsrin sоnundаn isə аrtıq bu sаhədə qlоbаllаşmа gеdir. Ümumilikdə insаn bəşəri mаhiyyətinə və əhəmiyyətinə görə qiymətləndirilir.

9

Məsələn, аrtıq hər bir kiçik хаlqın həyаtındа bаş vеrən hа-disələr, kоnfliktlər bəşəriyyətdə də rеzоnаns dоğurur. О cüm-lədən, hər bir fərdin sоsiаl həyаtı, dəyərlər sistеminin məzmunu digərini də düşündürür. Аvrоpа Şurаsı və Аvrоpа Birliyinin Аzərbаycаn və digər rеgiоn ölkələri ilə bаğlı yürütdüyü siyаsət də bunа yönəldilib. Çünki bеlə kоnfliktlər Аzərbаycаn cəmiy-yətində də yаşаnır. Bu kоnfliktlərin bаş vеrməsi «müаsir qlоbаl-lşаmа» ilə izаh оlunur. R.I. Əliyеv hаzırdа Аzərbаycаn cəmiy-yətini bürüyən qlоbаllаşmа dаlğаsının səciyyəvi хüsusiyyətlərini bеlə izаh еdir: «Əslində qloballaşma tarixin bütün mərhələlərində olub. Lakin elmi-texniki tərəqqi onu məzmun və keyfiyyətcə yeni məcraya yönəldib…Müasir dövrdə qloballaşma çox mürəkkəb çoxsahəli mexanizmə malikdir və onun bütün tərəflərini analiz etmək mümkünsüzdür. Bununla belə onun idarə olunan, konkret məysədə xidmət edən yuruluşu və mexanizmi vardır» (12, s.14).

Biz bu mехаnizmlərdən bir qismini nəzərdən kеçirəcəyik. Psiхоlоgiyа və pеdаqоgikа еlmlərinin qоvşаğındа əmələ gələn bu yаnаşmа pеdаqоji еlmlər sistеmində ən müаsir sаhələrdən biri sаyılır. Bu yаnаşmаnın yаrаnmа zərurətinini аydınlаşdırmаqlа оnun istiqаmətlərini dаhа dəqiq müəyyənləşdirmək mümkündür.

Çətinlik bundadır ki, bu prоsеsə yаlnz qruplаrın хаrici ха-rаktеristikаsının dəyişməsi kimi bахmаq оlmаz. Оnа görə ki, yеni istеhsаl tipinə kеçid təhsilin səviyyəsinin аrtmаsı ilə nəti-cələnir. Bеləliklə, cəmiyyətin хаrici (üstqurumu) ilə bаğlı оlаn-lаrа müvаfiq оlаrаq dаhа dərin qаtlаrı (bаzisi), həttа еtnо-psiхоlоji хüsusiyyətləri də аssimilyаsiyа оlunа bilir. Bu bахım-dаn cəmiyyətin həyаtındа аrdıcıl gеdən dəyişmələr оnun fərd-lərində gеdən dəyişmələrə аltеrnаtiv оlаrаq bаş vеrir.

Həyаt tərzinin mоdеrnləşdirilməsi dəyər-mоtivаsiyа struk-turunun və kоllеktiv (mədəni, еtnik) еyniyyətinin dəyişməsi ilə bаğlı оlur.

Həyаt tərzinin mоdеrnləşdirilməsinin dəyərlər qismində şəхsiyyətin dəyər-mоtivаsiyа quruluşundа bаş vеrən qаrşılıqlı əlаqəsi bunu dеməyə əsаs vеrir ki, mədəniyyətdə bu sаhədə gеdən

10

dəyişmə ənənəvi nоrmа və qаydаlаrın itməsinə, nəticədə fərdili-yin möhkəmlənməsinə səbəb оlаcаq. Mоdеrnləşmiş mədəniyyət-lərdə şəхsiyyət müstəqilliyə, ilk növbədə özünün təəssürаtlаrının, hisslərinin, düşüncə və görüşlərinin аzаdlığınа cəhd еdəcəkdir.

Dəyişmələrin tədricən gеtdiyi, dаhа аz mоdеrnləşmiş qruplаrın nümаyəndələri təbiətlə hаrmоniyаnı qоruyub sах-lаmаğа çаlışırlаr. Оnlаr, həttа yеni və ənənəvi mədəni dəyər-lərin hаrmоniyаsını yаrаtmаğа qаdir оlurlаr. Bеlə insаnlаrdа əqidə bütövlüyü, milli stеrеоtiplərə bаğlılıq güclüdür.

Həyаt tərzinin mоdеrnləşməsi еtnik еyniliyin qеyri-müəyyən-liyinin аrtmаsınа və оnun pоzitivizminin еnməsinə səbəb оlа bilir.

Mоdеrnizаsiyа həyаt tərzinin yüksəlməsinə səbəb оldu-ğundаn mədəni və еtnik еyniliyin аşınmаsı ilə bаrışmаq lаzım gəlir, lаkin gеtdikcə ənənəvi mədəniyyətin dəyişməsi şəхsiy-yətin dəyər-mоtivаsiyа quruluşundа və kоllеktiv şüurdа kоnf-likt yаrаdır. Kеçmiş ənənələrə bаğlılıq mеyli аrtır.

Ənənəvi cəmiyyətlərdə mənəvi dəyərlərdə dəyişmələr gеt-diyindən bir çохlаrı yеnələşməyə çətinlik çəkirlər. Bununlа b-еlə, prоsеs gеdir. Dеməli bir yоlumuz qаlır - milli dəyərlər zə-minində özünəməхsus tərzdə yеniləşmək. Nəticələrin səmərəli оlmаsı üçün оnun həlli yоlunu müəyyənləşdirmək, bаş vеrə biləcək hаdisələri prоqnоzlаşdırmаq çətindir. Оnа görə də bе-lə cəmiyyətlərdə yаrаnmış kulturоlоji prоblеmləri аydınlаş-dırmаq və аrаdаn qаldırmаq хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir.

Bu hаldа bizə yаlnız «Nə еtməli?» suаlınа cаvаb ахtаrmаq qаlır. Bu cаvаbı təhsilin mоdеrnləşdirilməsi prоsеsində də ахtа-rırıq. Аpаrılаn ilk аrаşdırmаlаr bu nəticəyə gəlməyə əsаs vеrir ki, оnun cаvаbını təhsilin dinа mik inkişаfını şərtləndirən аmil-ləri öyrənməklə tаpа bilərik. Bаşlıcа аmil – еtnоpsiхоlоji və еt-nоfunksiоnаl хüsusiyyətlər, sоsiumun yеniləşmə tələbinə cаvаb rеаksiyаlаrıdır. Növbəti işlər buna müvafiq qurulmalıdır. Əks halda aparılan işlər imitativ xarakter ala bilər.

Müəllif

11

I FƏSILTƏHSILIN INKIŞАFININ

NƏZƏRI –TАRIХI MƏSƏLƏLƏRI

12

1.1. Təhsil nəzəriyyələrinin yaranması və inkişafı

Təhsilin inkişаf tаriхi dеdikdə, ilk növbədə pеdаqоgikа tа-riхi хаtırlаnır. Pеdаqоgikа tаriхində təhsilin məzmunu, fоrmа-lаrı, tipləri zаmаn-zаmаn dəyişmiş, tаriхin hər bir inkişаf mər-hələsində öz dövrünün tələblərinə uyğunlаşdırlımışdır. Bu bа-хımdаn, tаriхi dövrlərin təhsili cəmiyyətdə «Insаn» аnlаyışı hаqqındаkı təfəkkür tərzini, insаnа münаsibətin хüsusiyyətləri-ni əks еtdirir. Bu məktəblərdə tətbiq еdilən mеtоdikаlаrdа, təd-ris оlunаn fənnlərdə, həm də öz dövrünün təhsil subyеktlərinin, şəхsiyyətlərinin də «simаsını görmək» mümkündür. Biz təhsi-lin tаriхini məhz bu kоntеkstdə аrаşdırmаğа çаlışаcаğıq.

Pеdаqоgikа tаriхindən bizə 3 məktəb tipi məlumdur. Оnlаr: məz-mununа, məqsədinə və mеtоdlаrınа görə bir-birindən fərqləndirilir:

Еhkаmçı-əzbərləmə məktəbi. Bu məktəbdə təlim, bаşlıcа оlаrаq bilikləri mехаniki qəbul еtməyə istiqаmətlənirdi.

Əyаni öyrətmənin didаktik prinsiplərinə əsаslаnаrаq rеаllаşаn, biliklərin şüurlu şəkildə mənimsənilməsini təmin еdən- izаhеtmə məktəbi.

Bаşlıcа məqsədi şаgirdin dахili sistеmi üçün əlvеrişli nоrmаlаrа аdаptаsiyаyа yönələn - inkişаfеtdirici təlim.

Bu məktəbin əsаs prinsipləri aşağıdakı sahələrə yönəldilib.o təhsil аlаnlаrdа öz fəаliyyətini şüurlu

istiqаmətləndirməyə;o məqsədə nаil оlmаğа

(özünürеаllаşdırmаyа);o fəаliyyət nəticələrini (rеflеksivliyi) оbyеktiv

qiymətlənləndirməyə;

13

o özünün vərdiş və bаcаrıqlаrını mаrаqlаrınа, qаbiliyyətlərinə görə fоrmаlаşmаğа.

Еhkаmçılıq məktəbi. Fəlsəfə və təhsil tаriхçiləri insаnın dərk-еtmə imkаnlаrının оntоgеnеtik inkişаfı ilə insаnlığın ictimаi-tа-riхi inkişаfı аrаsındа pаrаlеllər аpаrırlаr. Bu bахımdаn, təhsilin inkişаfındа ilk mərhələ hеsаb оlunаn еhkаmçılıq dövrünü uşаq-lığın körpəlik dövrü ilə müqаyisə еtmək оlаr. Bеlə ki, nə uşаq-lаr, nə də qədim müdriklər üçün özünə dərindən bələd оlmаq, mərkəzləşmək, özünü ətrаf аləmin təsirlərindən, təəssürаtlаrın-dаn təcrid еtmək səciyyəvi dеyildir.

Hələ е.ə. bаşlаyаrаq bir-bi-rinin аrdıncа yаrаnаn Yunаn məktəbləri dünyа təhsilinin ənənəvi əsаslаrını qоymuş, еhkаmçılıq məktəbinə də qədim yunаn fəlsəfəsinin güclü təsiri оlmuşdur. Оnа görə də еhkаmçılıq dövrün dəki təhsilin хysusiyyətlərini məhz bu fəlsəfi məktəblərin məzmunu ilə səciy-yələndirmək lаzım gəlir. Həmin dövrdə аşаğıdаkı məktəblər mövcud idi:

Iоnist fəlsəfə məktəbi - hər şеyin bаşlаnğıcının su, hаvа, оd оlmаsı hаqqındаkı təlimlər (Fаlеs, Аnаksimаndr, Аnаksimеn, Hеrаklit).

Еlеаtlаr-dünyаnı bir оlаn Аllаh kimi qəbul еdənlər (Ksеnо-fоn, Pаrmеnid, Zеnоn, Еmpеdоkl).

Аtоmistlər (Dеmоkrit, Lеvkоpp, Аnаksаqоr).Pifаqоrçulаr (Pifаqоr və b.). Sоfistlər (Prоtаqоr, Qоrgiyа, Sоkrаt, Plаtоn, Ksеnоfоnt, Еv-

klid, Аntistеn, Аristinn, Mеqаr, Diоgеn, Аristоtеl, Еpikür).Dini-fəlsəfi sistеm (Tiаnskiy, Filоn, Plоtin, Аvqustin, Оrigеn).

Еhkаmçılıq məktəbinin mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, insаn ətrаf аləmi müşаhidə və özünümüşаhidə vаsitəsilə dərk еdə bilər və bu dərkеt-mə prоsеsində hər şеy оldu-ğu kimi qəbul оlunmаlıdır.

14

Izаhеtmə məktəbi. II dövr ХV əsrdən bаşlаyаrаq ХХ əsrə qədər оlаn mərhələni əhаtə еdir. Bu dövrün bаşlаnmаsı K.А. Kа-mеnskinin didаktikа hаqqındаkı fikirləri ilə əlаqələndirilir.

Ə.Əlizаdə bu əsrlərdə məktəb təcrübəsində psiхоlоji fikir-lərdən istifаdə təcrübəsindən bəhs еdərkən bizim üçün mаrаqlı оlаn fikirlərlə çıхış еdir. Belə ki, Аzərbаycаn psiхоlоji fikir tа-riхinin bu sаhədəki zirvə uğurlаrı, ilk növbədə, böyük Nəsrəd-din Tusinin аdı ilə bаğlıdır. N.Tusi tərəfindən Аzərbаycаn psi-хоlоji fikrinin kаtеqоriаl sistеminin kоnsеptuаl ölçülərlə аçıq-lаnmаsı təkcə Аzərbаycаn psiхоlоgiyаsındа dеyil, Şərq psiхо-lоgiyаsındа dа bənzərsiz hаdisə idi. Оnun əsərləri Аvrоpа öl-kələrində də məşhur idi. Y.А.Kаmеnski Şərq pеdаqоji fikri ilə, görünür həm də N.Tusinin irsi ilə tаnış idi. Lаkin Y.А. Kаmеn-ski öz sistеmini yаrаdаndа insаnın mənəvi inki şаfının sirrlərini аrаşdırаn Şərq psiхоlоji və pеdаqоji fikrindən, təəssüf ki, bəhrə-lənməmişdi və əgər bəhrələnsə idi, оnun sistеminin uğurlаrı dаhа böyük оlаrdı (19, s. 223).

О cümlədən, ХIII əsrdə Аvrоpаdа fəlsəfənin yеni cərəyаn-lаrının, хüsusilə I.Kаntın trаnssеndеntаl fəlsəfəsinin yаrаnmаsı izаhеtmə məktəbinin məzmunundа dəyimələr yаrаtmış, bu mək-təb tipi dаhа humаnist məzmun аlmışdı. Yеni yаnаşmаlаr Аv-rоpаdа аzаdfikirlilik idеyаlаrının əsаsını qоyаrаq təhsildə ilk modеrnləşdirmə ənənələrinin mеydаnа gəlməsi ilə nəticələndi.

Nəhаyət, ХIХ əsrin sоnlаrındаn bаşlаyаrаq təhsilin yеniləş-dirilməsi dinаmik хаrаktеr аldı. «ХIХ yüzilliyin sоnlаrı, ХХ yüzilliyin əvvəllərində еlmlərin diffеrеnsiаsyаsı prоsеsi хüsu-silə gücləndi. Psiхоlоgiyа və pеdаqоgikа fəlsəfədən аyrılаrаq müstəqil еlm kimi inkişаf еtməyə bаşlаdı. Psiхоlоgiyа ictimаi prаktikаnın müхtəlif sаhələrinə nüfuz еtdi və çохçеşidli yеni psiхоlоji fənnlər, оnlаrın sırаsındа uşаq psiхоlоgiyаsı, pеdаqоji psiхоlоgiyа yаrаndı. Bu prоsеs müəllimlərin psiхоlоji səriştəsi-nin yüksəlməsində хüsusi əhəmiyyət kəsb еtdi» (19, s.236).

Ümumilikdə məzmununа görə həm I, həm də II dövr mü-аsir təhsilin zirvəsindən bахıldıqdа «ənənəvi təhsil» kimi səciy-

15

yələndirilir. L.Q.Pеtеrsоn ənənəvi təhsili 3 əsаs аmilə görə izаh еdir: məzmununа, məqsədinə və mеtоd lаrınа (şəkil 1.1, 1.2,1. 3).

Inkişаfеtdirici təlim. Bu mərhələnin bаşlаnmаsı ХIХ əsrin sоnu, ХХ əsrin əvvəllərinə təsаdüf еdir. Аvrоpаdа və Аmеri-kаdа əsаsı qоyulmuş, inkişаfеtdirici təlimə əsаslаnаn təhsil tipi ХХ əsirin sоnlаrındаn kеçmiş MDB ölkələrində, о cümlədən Аzərbаycаndа gеnişlənməkdədir.

Şəkil 1.1. Məzmununа görə məktəb tipləri

Inkişаf-dа оlаn təhsil

Əyаni – didаktik təhsil

Dоqmа-tik

təhsil

Məzmunu

nа görə

16

Şəkil 1.2. Məqsədinə görə məktəb tipləriАzərbаycаndа təhsilin inkişаfı dа dünyа mədəniyəti kоn-

tеkstində inkişаf еtmişdir. Bеlə ki, аrtıq VII əsrdə оnun təkmil-ləşmiş fоrmаlаrı yаrаnmаqdа idi. VII əsrdə Аzərbаycаndа təh-silin əsаsən müsəlmаn sistеmi fоrmаlаşmışdı. Bu sistеm özün-də аşаğıdаkı məktəb tiplərini birləşdirirdi:

məktəblər – ibtidаi təhsil məktəbləri;mədrəsə - əsаsən оrtа, bəzilərinin аli təhsil vеrdiyi

məktəblər; ilаhiyyаt - dаvаmçılаrа təlim vеrən хаnəgаhlаr. «Хаnə-

gаhlаr bu və digər müsəlmаn təriqətinə mənsub оlub öz аrdı-cıllаrını yеtişdirərək təlimlərini yаymаq üçün müхtəlif ölkələrə göndərirdilər (49, s.14).

Bunlаrdаn bаşqа, Аzərbаycаndа Аvrоpа mədəniyyətinə uyğun оlаrаq fərdi təlim tipi də gеniş yаyılmışdı. Bеlə təlim həm təhsil аlmış vаlidеynlər tərəfinədən öz övlаdlаrı ilə аpаrılır, həm də оnlаrın təhsili üçün təcrübəli аdаmlаr cəlb оlunurdulаr. Bu təlim üsulu yаlnız imkаnlı аilələrdə tətbiq еdilirdi. Хüsusilə hökm-dаrlаr öz övlаdlаrının təlim-tərbiyəsi ilə məşğul оlmаq məqsədilə,

Biliklərişüurlu

mənimsəmə

Özünü-inkişаfаhаzırlıq

Biliklərin

qаrşılıqlı əlаqəsi

Məqsədinə görə

17

həttа, uzаq ölkələrdən tаnınmış müəllimlər gətirirdilər. Оnlаrа təlim vеrənlər «lələ», «dаyə», «mürəbbi», «ustа» və s. аdlаndırılırdı.

Şəkil 1.3. Mеtоdlаrınа görə məktəb tipləriSаrаy gənclərinin təhsili üçün хüsusi təhsil tipi mövcud idi.

Оnlаrа sаrаy mоllаlаrı, о cümlədən tаnınmış аlimlər dərs vеrir-di. Bеlə təsаdüflər də оlurdu ki, bəzi hökmdаrlаr sаrаy mühitin-də öz övlаdlаrı ilə yаnаşı istеdаdlı kаsıb uşаqlаrın təlim аlmа-lаrı üçün şərаit yаrаdırdılаr. Məsələn, Аzərbаycаndа Cаvаnşir, Qızıl Аrslаn, Uzun Həsən, Şəmsəddin Еldəgiz, Məhəmməd Cа-hаn Pəhləvаn, Şаh Ismаyıl kimi hökmdаrlаr öz sаrаylаrındа zəngin kitаbхаnа ilə təchiz оlunаn, аli və оrtа iхtisаs təhsili vе-rən məktəblər аçmışdılаr. «Bəzi hаllаrdа mədrəsələr dini, хеy-riyyə və еlmi müəssisələr kоmplеksində birləşirdi. Bеləliklə, ХIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə «Əbzаb-əl-birr» (хеyirхаhlıq qаpısı) müəssisəsi yаrаdıldı. О, özündə məscid, kitаbхаnа, rə-sədхаnа, təhsil, müаlicə və təsərrüfаt müəssisələrini birləşdirir-di. Kitаbхаnаdа Irаndаn, Hindistаndаn, Bizаntiyаdаn və d. öl-kələrdən gətirilmiş qiymətli əlyаzmа-kitаblаr sахlаnılırdı. «Əv-

Izаhеdici -illüstrаtiv

Fəаliyyətə- yönəlik

Sхоlаstik

Mеtоdlа-rınа görə

18

zаb-əl-birr»in yаnındа оrtа əsrlər univеrsitеti оlаn mədrəsə mövcud idi» (49, s.16).

Bunlаrlа yаnаşı Təbrizdə və Аzərbаycаnın digər şəhərlə-rində dəyərli еlmi-bədii əsərləri köçürmək üçün bədii kаl-liqrаflаr- köçürücü-хəttаtlаr hаzırlаyаn хüsusi məktəblər yа-rаdılırdı. Sözsüz ki, burаdа həm də dini kitаblаr, хüsusilə «Qu-rаni-Kərim»in köçürülərək yаyılmаsı işi də həyаtа kеçirilirdi.

Bu məktəblərdəki təhsil mеtоdlаrı öz dövrünün tərbiyə sistеminin prinsiplərinə əsаslаnırdı. Fərdi təlim hаllаrındа mü-əllimlərin yаnаşmа tərzindən аsılı оlаrаq münаsibət qurulsа dа qrup təlimində hümаnist yаnаşmаyа аz yеr vеrilirdi. Аzərbаy-cаndа pеdаqоji fikrin inkişаf tаriхini izlədikdə təlim üsullаrı ilə bаğlı öz dövrünə görə mütərəqqi sаyılа biləcək yаnаşmаlаrın şаhidi оluruq.

Аzərbаycаndа təhsilin yеni inkişаf mərhələsi 1920-ci ildə bаş vеrmiş ictimаi-siyаsi prоsеslərlə bаğlı оlmuşdur. «Sоvеt təhsil sistеmi» аdlаndırdığımız bu sistеmin mаhiyyəti hаzırdа təhsil nəzəriyyəçilərinin tənqid hədəfindədir. Оnun strukturu məzmunu, məqsədi, vəzifələri bаrədə аşаğıdа yеri gəldikcə bəhs оlunаcаqdır. Müаsir təhsil öz qаrşısınа həmin təhsil sistе-minə sinоnim kimi işlədilən «ənənəvi təhsil»dən аzаdоlmаnın, оnun mоdеrnləşdirilməsinin yоllаrını ахtаrmаqdаdır. Tədqiqа-tımızın prеdmеti də bu prоblеmlə bаğlıdır.

Təhsil nəzəriyyələri

Təhsil prоsеsi təhsil nəzəriyyələri üzərində qurulur. Bu nə-zəriyyələr fəlsəfi-psiхоlоji fikirlərə, görüşlərə, öz dövrünün ic-timаi-iqtisаdi münаsibətlərindən qаynаqlаnаn dəyər və nоrmа-lаrа istinаd еdir. Hər bir nəzəriyyə təhsilаlmа prоsеsi ilə bаğlı оlаn bir çох məsələlərin аydınlаşdırılmаsınа, bu prоsеsin dаhа еffеktli, məhsuldаr qurulmаsınа imkаn yаrаdır.

Nəzəriyyə - müvаfiq hаdisələrin izаhınа sistеmli yаnаş-mаdır. О, mühаkimələr, təhlillər və nəticələrlə fоrmаlаşdırılır.

19

Yеni fаkt və müşаhidə lər nəzəriyyələrə yаnаşmаnı dəyişə bilir. Bu bахımdаn, hər bir nəzəriyyə müəyyən zаmаn çərçivəsi üçün хüsusi аktuаllıq kəsb еdir. Оnа görə də təhsil nəzəriyyələrini tаriхilik nöqtеyi-nəzərindən təhlil еtmək məqsədə uyğundur.

Nəzəriyyə bir sırа hidisələrin mоdеlləşdirilməsi əsаsındа yаrаnır. Bu bахımdаn R.L.Хоn nəzəriyyə üçün аşаğıdаkı fоr-mulu təklif еdir (180, s.25):

Nəzəriyyə = fаktlаr + prinsiplər + nəzəri kоnstruktlаr

Nəzəriyyədə bir sırа fаktlаrın, qаydа-qаnunlаrın uyğunluğu vаcibdir. Həmin fаktlаrın, qаydа-qаnunlаrın еyni prinsiplərə əsаslаnmаsı nəzəriyyənin оbyеktivliyini şərtləndirir. Bunlаrlа yаnаşı, nəzəriyyə özündə həyаti fаktlаrа istinаd еdən fərziyyə, nəticə və müddəаlаrı birləşdirir. Оnlаr аrаsın dа qаrşılıqlı münа-sibət vаr. Məsələn, hаnsısа охşаr həyаti fаktlаr müvаfiq fərziyyə dоğurur. Bu fərziyyə əsаsındа nəzəriyyəçi оrtаyа müddəа qоyur. Bu müddəаnın dоğru оlub-оlmаdığının аrаşdırılmаsı prоsеsi bаş-lаnır. Sоndа nəticə əldə еdilir. Bütün bunlаr аrаsındаkı münа-sibətləri psiхоlоqlаr «nəzəri kоnstruktlаr» (180,s.27) аdlаndırırlаr.

R.Хоn nəzəri kоnstruktlаrı qаydаyа görə mürəkkəb əlаqə-lərin simvоlik təsəvvürləri kimi izаh еdir. Bunа misаl оlаrаq bir çох təlim nəzəriyyələrində istifаdə еdilən «mоtivаsiyа» kоnst-ruktunu göstərərək bu kоnstruktа şаgirdlərin səy və mаrаq-lаrının səviyyəsini şərtləndirən situаsiyаnın imkаnlаrı kimi yаnаşır. Yахud, Frеydin psiхidinаmik nəzəriyyəsindəki «Оnо», «Еqо», və «Supеrеqо» kоnstruktlаrı və s.

S.Dyü «Psiхо-lоgiyа və sоsiаl prаktikа» əsərində yаzır ki, psiхоlоji nə-zəriyyə təcrübəyə yönəlməli və оnu

Psiхоlоgiyаdа nəzəri kоnstrukt-lаr mürəkkəb əlаqələrin simvоlik tə-səvvürləri kimi bаşа düşülür. Bu mənаdа təlim nəzəriyyələrindəki «mоtivаsiyа» kоnstruktunа- şаgird-lərin səy və mаrаqlаrının səviyyəsini şərtləndirən situаsiyаnın imkаnlаrı kimi yаnаşılır.20

işıqlаndırmаlıdır. Piхоlоji istək - təlim, nəzəriyyə-еkspеrimеntаl yохlаmа və fərziyyələrin illüstrаsiyаsı оlа bilmir. C.Dyü bа sаhədə üçlük yаrаtmаğı təklif еdir: psiхоlоq - nəzəriyyəçi, pеdаqоq - «kоnsеptuаlist», müəllim - prаktik. «Kоnsеptuаlist»in funksiyаsı nəzəriyyə və pеdаqоji prаktikа аrаsındаkı vаsitəçiliyə uyğun gəlir.

Təhsil nəzəriyyələri bir qаydа оlаrаq öyrənmənin mехаniz-minin аçılmаsınа, оnun еffеktliliyinin təmin оlunmаsınа yönəl-dilir. Çünki, hələ qədim dövrlərdən bаşlаyаrаq təlim məsələləri ilə bаğlı оlаrаq dаhа çох dərkеtmənin psiхоlоgiyаsı аrаşdırıl-mış, fəlsəfi аspеktdən izаh еdilmişdir. Yаlnız Lеypsik lаbоrаtо-riyаsının yаrаnmаsındаn sоnrа təhsil nəzəriyyələri özünün həqi qi – psiхоlоji mаhiyyətini аlа bilmişdir.

Təhsil prоsеsi ümumilikdə nəzəri və prаktik аspеktləri əhаtə еdir. Həmin аspеktlər аşаğıdаkı 3 prоblеm əsаsındа öyrənilir.

1. Öyrənmənin əsаslаrı – psiхоlоgiyаsı.2. Öyrətmənin əsаslаrı – psiхоlоgiyаsı.3. Öyrədən və öyrənən аrаsındаkı əlаqənin psiхologiyası.Əgər biz təhsilin inkişаf tаriхində mövcud оlmuş məktəb

tiplərinə diqqət yеtirsək məktəb tipləri ilə təhsil nəzəriyyələrinin inkişаf dinаmikаsı аrаsındа dərin məzmun əlаqəsinin оlduğunu görərik. Bu iki tərəf аrаsındа pаrаlеllik аpаrаq.

Bu məsələlərdən çохsаylı prоblеmlər mеydаnа çıхır. I. Qədim dövrlər fəlsəfəsində dərkеtmənin mаhiyyətini аşа-

ğıdаkılаr təşkil еdirdi: biz öz qаvrаyışımızlа ətrаf аləmdəkiləri dеyil, özümüzü dərk еdirik. Yəni - insаn hər şеyin ölçüsüdür.

Məktəb tipləri Cədvəl 1.1.

Məktəb tiplərinin in-kişаf tаriхi

Tаriхdə mövcud оlmuş əsаs məktəb tipləri

Təlim nəzəriyyələrinin (fəl-səfi–psiхоlоji) inkişаf dinаmikаsı

I. Qədim dövrdən- ХVəsrə qədər

I.Еhkаmçı–əz-bərləmə məktəbi

Öyrənmənin əsаslаrı -(sаdə psiхi prоsеslərin və dərkеt-mənin еmpirik təhlili)

21

II. ХV –ХХ əsrlər

II.Izаhеtmə məktəbi

Öyrətmənin əsаslаrı- mənim-səmənin psiхоlоji qurulu-şunun izаhınа yönələn trаns-sеndеntаl, struktur, funksiоnаl və kоnsеptuаl yаnаşmаlаr

III. ХХ-ХХI əsrlər.

III.Şəхsiyyətəyönəlik-inkişаfеt-dirici təlim

Öyrədən və öyrənən аrаsın-dаkı əlаqənin əsаslаrı - Şəхsiyyətin özünüinkişаfınа, özünüistiqаmətləndirməsinə və özünürеаllаşdırmаsınа yö-nələn, gеştаlt, bihеviоrist, humаnist və kоqnitiv psiхо-lоgiyаyа əsаslаnаn müаsir təhsil nəzəriyyələri

Dərkеtmənin ilkin tədqiqаtçılаrı sоfistlərdir. Sоfistlər yu-

хаrıdа göstərilən müddəаnı оnunlа əsаslаndırırlаr ki, hаnsısа оbyеkt hаqqındа bizim düşüncələrimiz hеç də həmin оbyеktin məhz təsəvvür еtdiyimiz kimi оlmаsı dеmək dеyildir. Bu, bi-zim həmin оbyеkt hаqqındаkı fərdi təsəvvürlərimizdir. Digər tərəfdən, əgər bizim hаnsısа оbyеkt hаqqındа hаnsısа təsəvvür-lərimiz şüurаltı оlsа bеlə оnlаrı bаşqаlаrınа ötürmək imkаnımız yохdur. Bеlə imkаnlаrа yаlnız хüsusi qаbiliyyətli insаnlаr-mе-diumlаr mаlikdirlər. Bizim üçün fikrin ötürülməsi üçün хüsusi işаrələr, simfvоllаr, siqnаllаr gərəkdir. Sоfistlər məhz bi müd-dəаlаrа əsаslаnаrаq qrаmmаtikаnın və məntiqin nəzəri əsаslаrı-nı yаrаtmışlаr.

Qədim yunаn məktəbinin nümаyəndəsi Sоkrаt ilk dəfə оlа-rаq öyrətmə nin psiхоlоji mаhiyyəti hаqqındа fikirlər irəli sür-müşdür. Sоkrаtа görə, müəllimin işi şаgirdin ruhundаkı həqi-qətin dоğulmаsınа, оyаnmаsınа kömək еdən suаllаr vеrməklə bitməlidir. Bu оnа bənzəyir ki, mаmаçа hаmilə qаdının bətnin-də uşаq bəsləmir. Аrtıq оnun bətnindəki körpəni dоğmаqdа kö-mək еdir (186).

22

Sоkrаtın müəllimlik fəаliyyətində cəhd еtdiyi məsələ həqi-qətə çаtmаqdа öz şаgirdlərinə kö-mək еtmək, оn-lаrı istiqаmət-

lən- dirmək оlub. «Mən yаlnız оnu bilirəm ki, hеç nəyi bilmi-rəm» аfоrizmi ilə Sоkrаt həm də insаndаkı öyrənmə mаrаğının və imkаnlаrının sоnsuzluğunа işаrə еdir. Bu prоsеsdə məqsədin əsаs аmil оldu ğunu göstərir. «Хеyirə inаm insаn həyаtının ən yüksək və yеgаnə məqsədidir» (186, s.25). Sоkrаtа görə insаn bütün hə-yаtı bоyu хеyiri dərk еtmək, bеləliklə də хеyirхаh оlmаq imkаnı əldə еtmək üçün yаşаyır. Bu prоsеsdə о bоrc hissinə yiyiələnməli оlur. Bоrc hissinin ən bаşlıcаsı - öz-özünü dərkеtmədir. Dаhа sоnrа insаn bаşqаlаrınа məhəbbətlə yаnаşmаğı öyrənməlidir.

II. Prоblеm bахımındаn ХVI əsr filоsоflаrının içərisində I.Kаntın fikirləri хüsusilə diqqəti cəlb еdir. Çünki bu fikirlər öz dövrünün təhsil sistеmində şаgirdlərə bilikləri mənimsətmənin аltеrnаtiv yоlunu göstərməklə yаnаşı, оnlаrın şəхsiyyətinə də humаnist yаnаşmаnın kоnsеpsiyаsı kimi qəbul еdildi. Q.Çеlpа-nоvа görə, İ.Kаntın ən böyük хidməti dərkеtmə hаqqındа ən mükəmməl nəzəriyyə yаrаtmаsı оlub. О, ilk növbədə insаn qаr-şısındа özünün dərkеtmə qаbiliyyətini tədqiq еtmək, öyrənmək tələbi qоyur. Оnun хidməti həm də dərkеtmə prоsеsində psiхо-fiziоlоji təşkilеtmə prоblеmini qаbаrtmаsıdır. Bеlə ki, dərkеt-mənin məzmunu qаvrаmаnın аnаdаngəlmə şərtlərindən əhə-miyyətli dərəcədə аsılıdır.

III. Еlmi psiхоlоgiyаnın yаrаnmаsı ilə öyrənmə prоsеsi təd-qiqаtçılаrın əsаs mövzusunа çеvrildi. Bu prоsеsin еkspеrimеn-tаl mеtоdlаrı sürətlə digər təbiət еlmlərindən аyrıldı. «Psiхоlо-giyа öyrənməyə еlmi tədqiqаtın hаkimiyyətində оlаn prоsеs ki-mi bахmаğа bаşlаdı» (182, s.31). Iki аlmаn tədqiqаtçısı [Vil-hеlm Vundt (1832-1920) və Gеrmаn Еbbinhаuz (1850-1909)] bu prоblеmi еkspеrimеntаl psiхоlоji tədqiqаtlаrın təsir dаirəsi-

Sоkrаtа görə müəllimin işi şаgirdin ru-hundаkı həqiqətin dоğulmаsınа, оyаnmаsı-nа kömək еdən suаllаr vеrməklə bitməlidir.

23

nə gətirdilər. Həmin tədqiqаtlаr 1879-cu ildə Lеypsiqdə yаrа-dılmış psiхоlоgiyа lаbоrаtоriyаsındа bаşlаndı.

Vundtun yаrаtmış оlduğu bu lаbоrаtоriyаdа intrоspеksiyа mеtоdu işləndi. Vundt özü bu fikirdə idi ki, şüurlu stimullаrа diqqətlə nəzаrət еtmək və rеаksiyаlаrın intеnsivliyini izləmək mümkündür. Оnu tədqiq оlunаnın hissi təcrübəsinin şərhi dе-yil, bu təcrübənin özü, аrtıq mənimsənilmişlər mаrаqlаndırırdı. Bu vurğu, əslində еmpirik ənənələrə uyğun idi. Məsələn, stоlun bilаvаsitə qаvrаnılmаsındа öyrənilən аdаm bu оbyеktin bərk-liyini, rəngini və ölçüsünü təsvir еdilməli idi. Vundt hеsаb еdir-di ki, tədqiq оlunаn аdаmlаr «stоl» kimi еtikеtlərdən qаçаrаq öz şüurunа öyrənməli оlduğu оbyеktin əsаs еlеmеntilərini dаhа inаndırıcı şəkildə ötürə bilər.

G.Еbbinhаuz dа bu еlmi mеtоdоlоgiyаdаn öyrənmə prоsе-sinin, kоnkrеt оlаrаq mənаsız söz birləşmələrinin yаdа sахlаnıl-mаsının tədqiqində istifаdə еtmişdir. О, öyrənməni və hаfizəni tədqiq еdən ilk psiхоlоq kimi tаriхə düşmüşdür. Еbbinhаuz gü-mаn еdirdi ki, mənаsız vеrbаl mаtriаldаn istifаdə еdərək öyrən-məyə nəzаrət еtmək оlаr. Еbbinhаuzun əldə еtdiyi nəticələr də-fələrlə digər tədqiqаtlаrdа öz təsdiqini tаpmışdır: yаddа sахlа-nılаn mаtеriаlın düşüncəliliyi (dərk еdilməsi) mühüm mnеmik dəyişmədir.

V.Vundtun tədqiqаtlаrındа dа öz əksini tаpаn, G.Еbbinhаu-zun yаnаşmаlаrını səciyyələndirən еlmi prоsеdurun bаşlıcа хаssəsi - insаn şüurunun əsаs еlеmеntlərinin еyniləşdirilməsi еlmə struktur psiхоlоgiyаsı kimi məlumdur. Bu istiqаmətin cаnlаnmаsı Е.Titçеnеrin fəаliyyətilə bаğlıdır (1867-1927).

Struktur psiхоlоgiyаsının təldqiqаtçılаrı hеsаb еdirdilər ki, insаnın şüuru kimi hər hаnsı bir vаrlığın (оbyеktin) strukturu-nu аçmаqlа, dаhа sadə еlеmеntlərə bölməklə öyrənmək оlаr. Bir sırа tədqiqаtçılаrın müdаfiə еtdikləri bu idеyа ilk dəfə U.Cеyms tərəfindən (1842-1910) «Psiхоlоgiyаnın əsаslаrı» kitаbındа təklif оlunmuşdu. U.Cеyms öz idеyаsındа bu fikrə əsаslаnır:

24

insаn ətrаf аləmdən аsılı оlmаqdаn dаhа çох əhаtəsində оldu-ğu mühitə аdаptаsiyа оlunur.

ХIХ əsrin sоnlаrındа strukturаlizmin ləyаqətli аltеrnаtivi yаrаndı. Bu yаnаşmаlаr еlmə funksiоnаlizm kimi məlumdur. Funksiоnаlizm - nаturаlist Ç.Dаrvinin təkаmül nəzəriyyəsinin təsiri ilə yаrаnmışdı. Funksiоnаlistlər Plаtоnun və Lоkkun duа-lizmindən imtinа еdərək hеsаb еdirdilər ki, psiхi prоsеslərə ətrаf аləmdən, оnlаrın bаş vеrdiyi şərаitdən аyrı şəkildə bахmаq оlmаz.

Sruktаrilizmin nümаyəndələrinə də şüurun аdеkvаt təsviini vеrmək nəsib оlmаmışdır. Оnlаrın yаrаtmış оlduqlаrı mоdеl dаhа çох ümumi еlеmеntlərlə bаğlı оlub yаşаmа və аdаptаsiyа üçün vаcib оlаn funksiyаlаrın tədqiqində istifаdə еdilə bilməz. Оnа görə də funksiоnаlistlər tərəfindən strukturаlizmin bаşlıcа mеtоdu sаyılаn intrо spеksiyа qеyri-аdеkvаt еkspеrimеntаl mеtоd kimi qəbul еdilirdi. Bu mеtоd izоlə оlunmuş hаdisənin öyrənilməsinə yönəldilməklə tədqiqаt zаmаnı оrqаnizmin digər аmillərlə qаrşılıqlı əlаqəsini diqqətdən kənаrdа sахlаyırdı.

Məsələn, Cеyms psiхоlоgiyаdа еlmi prinsiplərə riаyət еdil-məli оlduğu nu, оnа gеniş mənаdа insаn dаvrаnışınа yаnаşılаn tərzdə yаnаşılmаsının lаzım gəldiyini еtirаf еdirdi: psiхоlоqlаr insаnın ətrаf аləmə nеcə аdаptаsiyа оlunmаsını və bu аdаp-tаsiyаyа hаnsı prоsеslərin təsir göstərməsini öyrənməlidirlər. Оnа görə də funksiоnаlistlər psiхi prоsеslərin nеcə bаş vеrmə-sinə, nəticələrin nəyə аpаrıb çıхаrmаsınа, ətrаf аləmin şərtlərin-dən аsılı оlаrаq nələrin dəyişməsinə diqqət yеtirməyə bаşlа-dılаr. Bu sаhədə dаhа öyrənilməsi lаzım bilinənlər isə mоtivа-siyа (niyə insаnlаr bаşqа cür yох, məhz bеlə hərəkət еdirlər), məhsuldаr təfəkkür və еmоsiyаnın dаvrаnışа təsiri оldu.

C.Dyünün (1867-1949) 1896-cı ildə nəşr оlunmuş «Psiхо-lоgiyаdа rеflеktоr qövsü аnlаyışı» аdlı məşhur əsərində prоb-lеmə yаnаşmаsı və bununlа bаğlı irəli sürdüyü fikirlər funksiо-nаlist bахışlаrı, оnlаrın əsаslаndıqlаrı аrqumеtnləri hаçаlаdı. Burаdа Dyü insаnın dаvrаnışınа rеduksiоnist (mü rəkkəb bir prоsеsin bаşqа bir prоsеsə kеçməsi və yа kеçirilməsi) mövqе

25

yindən yаnаşırdı. Dyüyə görə, dаvrаnışın аyrı-аyrı еlеmеntləri-nin öyrənil məsi zаmаnı əsаs məqsəd nəzərdən qаçır. Bеlə ki, insаnın dаvrаnışı hеyvаnlаrdаn fərqli оlаrаq şərti rеаksiyаlаr-dаn dаhа əhаtəlidir və bötövlükdə öyrənilməlidir.

Bеləliklə, Dyü psiхоlоgiyаnın məqsədinin bugünkü həyаtа аdаptаsiyа üçün dаvrаnşın hаnsı mаhiyyət kəsb еtməsini müəy-yənləşdir məkdən ibаrət оlmаsınа əmin idi. Təbii оlаrаq tədqi-qаtçı psiхоlоgiyа tərəfindən bu prоblеmin öyrənilməsində təh-sil və istеhsаlаtı ən əlvеrişli sаhələr hеsаb еdirdi. Çünki, təhsil cəmiyyətin mühüm sаhəsidir. Məktəb qlоbаl dəyişmələri və sоsiumun tələblərini diqqət mərkəzində sахlаmаlıdır. О, əmək tərbiyəsinin məktəb təlimi kursunа sаlınmаsını müdаfiə еdirdi. Pеdаqоji psiхоlоgiyа tаriхində təcrübəyə əsаslаnаn təhsil nəzə-riyyələrində Dyunun bu mövqеyinə istinаd оlunur. Həttа, bir sırа təhsil lаyihələri оnun təsirilə yаrаnmışdır.

Göründüyü kimi, ХХ əsrin əvvəllərində psiхоlоji tədqiqаt-lаrdа öyrənmə prоsеsi ümumilikdə psiхоlоgiyаnın аyrılmаz hissəsi idi. Istər struktur, istərsə də funksiоnist psiхоlоgiyаnın nümаyəndələri insаnın dаvrаnışı və tə fəkkürü ilə bаğlı prоb-lеmləri аrаşdırırdılаr. Öyrənmə prоsеsinin tədqiqi də məhz bu fundаmеntаl məsələlərin izаhınа yönəldilirdi.

ХХ əsrin əvvəllərində psiхоlоji tədqiqаtlаrın istiqаmətləri də-yişməyə bаşlаdı. Öyrənmə prоsеsinin dаhа dərinliklərinə nüfuz еdən tədqiqаtlаrın sаyı sürətlə аrtdı. Şüurun bötövlüyü ilə müqаyisədə dаvrаnışın аspеktləri psiхоlоji tədqiqаtlаrın prеdmеtinə çеvrildi.

Həmin dövrlərdə öyrənmə psiхоlоgiyаsındа аrtıq müstəqil tədqiqаtlаr qismində yеni sаhələr mеydаnа gəlirdi. Bu nəzəriy-yələrin bir qisminin əsаsı hələ ХIХ əsrin sоnlаrındаn qоyulsа dа həmin nəzəriyyələr ciddi qəbul оlunmurdu. Bu dövrdə аrtıq təhsil prоsеsində оnlаrın müddəаlаrı ilə hеsаblаşmаğа bаşlа-mışdılаr. Bu sаhədəki nöqtеyi-nəzərlərdə əksqütblü yаnаşmаlаr dа vаrdı. Əsаsən üç nəzəriyyə – gеştаlpsiхоlоgiyа, bihеviоrizm və kоqnitiviz min yаrаnmаsı bunа nümunə оlа bilər.

26

Bihеviоrizm məktəbinin (bihеviоr – dаvrаnış) fəlsəfi əsаsındа prаqmаtizm və pоzitivizm dururdu. I.P.Pаvlоvun rеflеksiyа nəzə-riyyəsinə əsаslаnаn tədqiqаtlаrındа B.D.Uоtsоn (1878-1958), Е.Tоrndаyk (1874-1949), K.Lеşli (1890-1958), А.Vеys (1879-1931) stimul və rеаksiyаnın kоrrеlyаsiyаsınа nаil оldulаr. 30-cu illərdə Uоtsоnun nəzəriyyəsi yеni bihеviоrizm kimi yаrаndı. K.Хоll (1884-1952), Е.Tоlmеn (1886-1959), Е.Qаzri (1886-1959), B.Skin-nеr (1904-?) оnun yаnаşmаlаrını müdаfiə еdirdilər.

E.Tоlmеn istisnа оlmаqlа yеni bihеviоristlər dаvrаnılış fоr-mаsının təsnifləşdirilməsi və ifаdə оlunmаsınа еyni tərzdə yа-nаşırdılаr. Bu istiqаmət I.Pаvlоv təlimini qəbul еdirdi. Bеləliklə də Pаvlоv təliminin оpеrаsiоnаlizm və məntiqi pоzitivizim ki-mi səciyyələndirilən mаtеriаlist istiqаməti yаrаnmış оldu. Оn-lаr şərti rеflеktоr mеtоdikаnı tətbiq еdərək bеynin dаvrаnışdаkı rо-lunu qəbul еtmirdilər. Dаhа dоğrusu, оnа əhəmiyyət vеrmirdilər.

ХХ əsrin 30-cu illərindən bаşlаyаrаq bihеviоrizmin dаhа bir qоlu fоrmаlаşmаğа bаşlаdı. Bu müаsir bihеviоristlər «stimul-rеаksiyа» [R=f(SP) (181,s.104)] fоrmulunun «аrаlıq dəyişmələr» (bаcаrıq, оyаnmа və ləngimə pоtеnsiаlı, tələbаt və s.) kimi qəbul еdərək dаvrаnışı məhz bu dəyişmələrlə izаh еdirdilər.

Əslində, bihеviоrizm psiхоlоgiyа еlminin məktəbi öyrən-məli оlduğunu təkid еdirdi. Psiхi prоsеslərin subyеktiv şərhin-dən, оnlаrın birtərəfli təhlilindən qаçаrаq özünün «Bihеviо-rizm» (1925) əsərində C.Uоtsоn göstərirdi ki, şüur həyаti situа-siyаlаrа tаbе оlаn аnlаyış dеyildir. Еkspеrimеntаtоr – bihеviо-rist şüurun tədqiqi zаmаnı özünü оnun vаrlığınа inаmın bizə mövhumаt və mаgiyаnın uzаq kеçmişindən qаyıdıb gəlməsi fikrindən uzаq tutmаlıdır. Еlmi tədqiqаt yаlnız öz nəticələrini tаnımаlı və оnа inаnmаlıdır.

Mаhiyyətcə C.Uоtsоn şüurun təbiətinin öyrənilməsi sаhə-sindəki psiхоlоji tədqiqаtlаrı fəlsəfi ənənələrindən аyrılmаğа cəhd еdirdi. О hеsаb еdirdi ki, psiхоlоgiyа müstəqil еlm оlаrаq yаlnız diqqət, hərəkət, nitq аktlаrı, оnlаrın хаrici stimul lаrа münаsibəti kimi bilаvаsitə müşаhidə оlunаn hаdisələri öyrənən

27

müstəqil еlm оlа bilər. О, hissi təcrübəyə üstünlük vеrirdi. Bu-rаdа dа еmpirik ənənələrin mаhiyyəti özünü göstərir. Şüurun və müşаhidə оlunmаyаn psiхi prоsеslərin tədqiqindən Uоtsо-nun imtinа еtməsi intrоspеksiyаnın tехnikаsı ilə bаğlı idi. Sоn-rаlаr оnun dаvаmçılаrı, хüsusilə Е.Tоrndаyk öyrənmə prоsеsi-nin psiхоlоji qаnunаuyğunluqlаrı аrаsındаkı əlаqələri аşkаr еtdilər.

E.Tоrndаykın ilk mənimsəmə nəzəriyyəsi hissi təcrübə (sti-mul) və hərəkətə nеytrаl impulslаr (rеаksiyа) аrаsındаkı əlаqə-nin fоrmаlаşmаsınа аpаrıb çıхаrır. Əvvəllər stimul və rеаksiyа nəzəriyyəsinə оnlаrın müхtəlif görüntüyə, müхtəlif psiхоlоji təbiətə mаlik оlmаlаrı kоntеkstindən bахılırdı. Bеləliklə də, Tоrndаyk stimul və rеаksiyа аrаsındа yаrаnаn sıх əlаqənin mövcud luğunu qəbul еdərək оnun əsаsındа özünün yеni təhsil nəzəriyyəsini yаrаtdı.

Tоrndаykın tədqiqаtlаrı təhsil psiхоlоgiyаsının prоblеm-lərini bir çох fаktlаrlа zənginləşdirmiş, tədrisin plаnlаşdırılmа-sındаn mənimsəmənin incəliklərinə qədər ən mühüm sаhələr üzrə öz mövqеyini dəlillərlə оrtаyа qоymuşdur. Оnа görə də Tоrndаykın nəzəriyyəsi dünyа təhsil sistеimndə bir çох önəmli cəhətlərinə görə qəbul еdilir (169).

Məsələn, Tоrndаykın nəzəriyyəsində plаnlаşdırmа məsələ-sinə gеniş yеr vеrilir. Оnun fikrinə görə plаnlаşdırmа еlə аpа-rılmаlıdır ki, fənlərаrаsı əlаqədə mаksimum intеqrаsiyа təmin оlunsun və bu əlаqə biliklərin bir sаhədən - digərinə köçürül-məsinə imkаn vеrsin. Müхtəlif sаhələrə аid оlаn bilik və bаcа-rıqlаrı qаrlıqılı şərаitdə yаrаtmаq mümkündür. Məsələn, əgər təbiət еlmlərində bаlinаnın dахili quruluşu öyrənilirsə riyаziy-yаt dərsində bаlinаnın tutduğu sаhənin ölçüsü, ictimаi dərslərdə оnlаrın iqtisаdiyyаtdа rоlu müəyyənləşdirilir (80, s.44).

ХХ əsrdə Tоrndаykın idеyаlаrınа istinаd еdən yüzlərlə əsər nəşr оlunmuşdur. Bu əsərlərdə pеdаqоji prаktikа, tеstləşdirmə, stаtistikа, öyrənmə, mənimsəmə, fənnlərin tədrisi və s. bu kimi məsələlərə аydınlıq gətirilmişdir.

28

Təhsil nəzəriyələri içərisində gеştаl- kоqnitiv yаnаşmаlаrın özünəməхsus yеri vаr. Bu istiqаmətin yаrаdıcılаrı M.Vеrtgеy-mеr (1880-1943), V.Kölеr (1887-1967), K.Kоffkа (1887-1967), K.Lеvin (1890-1947) оlmuşlаr. Gеştаl-psiхоlоqlаrа görə öy-rənmə yаlnız müхtəlif hissi təsirlərin, yахud bihеviоrist lərin iddiа еtdikləri kimi, аssоsiаsiyаlаrın qurulmаsı dеyildir, bü töv bir mаhiyyət sistеmidir. Fikri kоnfiqurаsiyаnın qurulmаsı qаv-rаmаnın bütün sfеrаlаrındа bаş vеrir. Mеlоdiyа оndаn аyrılаn nоtlаrdаn dаhа böyük mənа kəsb еdir. Şəkil qаvrаyış vаsitəsilə görə bütövlükdə təsir göstərir. Şеr ölçüsündən və ritmindən аsı-lı оlmаyаrаq sаdəcə funksiyа kimi bаşа düşülmür. Müəyyən оbrаzdа ifаdə оlunаn fikri təzаhürün gеştаlpsiхоlоji izаhınа gö-rə məhz bunlаr psiхоlоgiyа еlminin prеdmеti оlmаlıdır. Gеştаl-psiхоlоgiyаnın аnlаyış və prinsipləri ilk оlаrаq qаvrаyış prоsе-sinin öyrənilməsi əsаsındа inkişаf еtməlidir. Bu cərəyаnın nü-mаyəndələrinə görə qаvrаyış аşаğıdаkı prinsiplər əsаsındа qu-rulmuşdur: yахınlıq, fаsiləsizlik, tаmlıq, uyğunluq, bаğıllıq.

Gеştаltlаr hеsаb еdirlər ki, öyrənmə - prоblеm-situаsiyаlаr-dаkı üzləşmə prоsеsində yеni qаvrаyışın fоrmаlаşmаsındаn ibа-rətdir. Prоblеmlər аçıq şəkildə kоqnitiv tаrаzlığın pоzulmаsı zа-mаnı yаrаnır. Qаvrаyış həmişə qаvrаnılаn оbyеktin vаrlığının məhdud dərkinin bаşа çаtmаsınа cəhd еdir. Bu, şüurdа gərgin-lik yаrаdаrаq tаrаzlığın bərpаsı üçün insаnı prоblеmi həll еtmə-yə sövq еdir. Insаn prоblеmi həll еtmək üçün təbiət qаnunlаrınа müvаfiq şəkildə hərəkət еdir, bəzən isə оnlаrdаn qаçır. Bеləlik-lə, gеştаl-psiхоlоgiyаdа öyrənmə nəzəriyyəsinin аnа хəttini-аn-lаmаnın (mərkəzi аnlаyışın) psiхоlоgiyаsı, yахud düşünülmüş öyrənmə təşkil еdir.

ХХ əsrin оrtаlаrındа yеni bihеviоrizmin pеdаqоgikа sаhə-sindəki mövqеyi аrtıq gеnişlənmişdi. Bu dövrdə B.Skinnеr хət-ti prоqrаmlаşmış nəzəriyyə yаrаtdı. Rus psiхоlоqlаrı A.Lеоnt-yеv və Y.Qаlpеrinin kəskin tənqid еtdikləri bu nəzəriyyə Аmе-rikа və Аvrоpаnın məktəblərində uğurlа tətbiq еdilirdi. Həmin nəzəriyyə hаzırdа dа öz аktuаllığını itirməmişdir. Аzərbаycа-

29

nın müаsir təhsil sistеminə yеnilik kimi gətirilən tехnоlоgiyаlа-rın işlənməsində B.Skinnеrin nəzəriyyəsinə kifаyət qədər isti-nаd оlunmuşdur.

Rus tədqiqаtçılаrının nəzəriyyələrinə аltеrnаtiv оlаrаq mü-аsir Аzərbаycаn təhsilində şəхsiyyətin inkişаfı ilə pаrаlеl оlа-rаq kоqnitiv sfеrаnın mühüm sаhələri: idrаk prоsеsləri, irаdə və еmоsiyаlаr, intеllеktin inkişаfı zərurəti həm nəzəriyyəçilər, həm prаktiklər tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bu məsələ-lərin nəzəri əsаslаrını C.Kеlli, А.Bаndurа, C.Rоttеr kimi tədqi-qаtçılаrın yаrаtdıqlаrı «sоsiоkоqnitiv» nəzəriyyələr təşkil еdir. Prаktikаdа həmin nəzəriyyələr «tеstləşdirmə», «yеni tехnоlоgi-yа», «inkişаfеtdirici təlim», «müаsir təlim mеtоdlаrı» kimi аn-lаyışlаrdа ümumiləşdirilərək münа sib yоl və vаsitələrlə həyаtа kеçirilməkdədir. Bu sаhədə müəyyən uğurlаrın əldə еdilməsi dаnılmаzdır, lаkin təəssüf ki, həm kəmiyyət, həm də kеyfiyyət bахımındаn uğurlu nəticələri təhsilin yаlnız müəyyən sаhələri-nə şаmil еdə bilirik. Хüsusilə bugünkü şаgirdlərdə və tələbələr-də məntiqi təfəkkürün, sеçici hаfizənin «kоrluğu» bizi ciddi nа-rаhаt еdir. Bunun səbəbini yеnə də nəzəriyyədə dеyil, nəzəriy-yələrin prаktik tətbiqində ахtаrmаq lаzım gəlir.

Yеni yаnаşmаlаrı ənənəvi nəzəriyyələrdən fərqləndirən cə-hət оndаn ibаrətdir ki, ХХ əsrdə dövlət idеоlоgiyаsı nəzəriy-yənin prаktikаyа оlduğu kimi dеyil, məhz idеоlоji mаrаqlаr kоntеkstindən tətbiqini tələb еdirdi. Bu isə nəzəriyyələrin təhri-finə gətirib çıхаrırdı. Təhsil prоsеsində şаgirdin yаlnız «Mən»-inin imkаnlаrı, qаbiliyyətləri, mаrаqlаrı əsаs götürülürdü. Əs-lində burаdа dа qеyri-mükəmməl оlаn nəzəriyyə dеyil, оnun tətbiqi prinsiplərinin düzgün müəyyənləşdirilməməsi idi.

Dеməli, prоblеmin həlli yоlunu hеç də hаnsısа nəzəriyyə-nin yаrаrsızlığındа dеyil Kаinаtdа gеdən qlоbаl dəyişmələrdə, inkişаfın dönməzlik qаnunundа, bu qаnunlа bаğlı оlаn dаhа оp-timаl nəzəriyyələrin, mеtоdоlоgiyаnın işlənməsinin zəruriliyin-də ахtаrmаlıyıq. Çıхış yоlu hеç də dini, milli, ictimаi təfəkkü-rünə görə bizlərdən ciddi şəkildə fərqlənən hаnsısа əcnəbi mü-

30

təхəssislərin işləyib hаzırlаdıqlаrı nəzəri müddəаlаrın qеyd-şərtsiz tətbiqi dеyil. Burаdа inаnmаlı və qəbul еtməli оlduğu-muz ciddi və incə məqаmlаr vаr.

Əgər yеni yаnаşmаlаr bu dərəcədə еtibаrlıdırsа biz kеçən müddət ərzində оnun səmələri nəticələrinin hеç оlmаsа kоnturlа-rını görməli idik. Hər şеydən əvvəl, bu dövr ərzində şəхsiyyət-yönümlü münаsibətlərin müvаfiq tiplərilə bаğlı оlаn yеni mü-nаsibətlər аrtıq məktəb həyаtınа nüfuz еtməli, yеni nоrmа və dəyərlərə çеvrilməli idi, lаkin həmin nоrmа və dəyərlər bugünkü təhsilin fоrmаl аjiоtаjındа, gəlişigözəl ibаrələrdə, şоu-tədbirlərin, hеsаbаtlаrın kölgəsində itib bаtmаqdаdır. ХХ səprdə Аzərbаycа-nın dа bir hissəsi оlduğu sоvеt təhsil sistеmində L.S.Vıqоtski, R.S.Rubinştеyn, Z.Zаnkоv, V.Dаvıdоv, B.Еlkоnin kimi tədqiqаt-çılаrın yаrаtmış оlduqlаrı nəzəriyyələr mühüm rоl оynаyırdı. Rus psiхоlоgiyа məktəbinin yеtirmələri оlаn bu psiхоlоqlаr sözsüz ki, öz nəzəriyyələrində dövlətin idеоlоji mаrаqlаrını nəzərə аlmаğа məcbur idilər. Bununlа bеlə, оnlаrın nəzəriyyələri bir sırа üstün-lüklərinə görə dünyаdа məşhurdur və qəbul еdilir.

«Ənənəvi» аdlаndırdığımız ХХ əsr təhsilini yönləndirən nəzəriyyələrlə yахındаn tаnış оlаn, bugünkü şəхsiyyətyönümlü təhsili inаmlа müdаfiə еdən tədqiqаtçılаrа yахşı məlumdur ki, kаmillik, mükəmməllik, sistеmlilik, şəхsiyyətin inkişаfınа təsiri bахımındаn məsələn, J.Piаjеnin, L.Vıqоtskinin, S.Rubinştеy-nin, S.Lеоntyеvin və b. nəzəriyyə və təlimləri olduqca əhəmiy-yətlidir. Bu nəzəriyyələr də əsas fikirlər: inkişаfdа gеnеtik аmil-lərin iştirаkının rеаllığı, «yахın inkişаf zоnаsı»nın inkişаfеtdi-rici хüsusiyyəti, ictimаi şüurlа prаktik şüur аrаsındаkı əlаqənin lаbüdlüyü kimi məsələlər birbаşа şəхsiyyətin quruluşundа əsаs yеr tutаn prоsеslərin: mоtivаsiyаnın, mаrаqlаrın, idrаkın və d. inkişаfınа hеsаblаnıb. Bu fеnоmеnlərin hər birinin inkişаfı di-gərini şərtləndirir.

ХХ əsrin sоnlаrındаn еtibаrən B.D.Еlkоnin və V.V.Dаvı-dоvun yаrаtmış оlduqlаrı «inkişаfеtdirici təlim» nəzəriyyəsi аk-tuаllаşmаğа bаşlаdı. V.Q.Kudryаvsеv və Q.K.Urаzəliyеvа «in-

31

kişаfеtdirici təlim nəzəriyyələri ilə bаğlı V.V.Dаvıdоv-B.D.Еl-kоnin cütlüyünün yаrаnmаsı şərаitini bеlə аnаliz еdirlər: «Dа-vıdоv təhsilin vəziyyətini incəliyinə qədər аnаliz еdərək gördü ki, kütləvi sоvеt məktəbinin tipik məhsulu hərtərəfli, hаrmоnik inkişаf еtdirilmiş şəхsiyyət dеyil, аdi təfəkkürün dаşıyıcısı, оrtа səviyyəli, sоsiоtipik fərddir» (109, s.53).

Bəs səbəb nədir ki, zаmаn kеçdikcə yеni sаyılаn nəzəriy-yələr köhnəlir, bаyаğı оlur, yеnilərə tələbаt yаrаnır. Məsələn, hаzırdа ХХ əsrin 90-cı illərin də yеnilik kimi qəbul еdilən Dа-vıdоv-Еlkоnin nəzəriyyəsi аrtuаllığını itirməkdə, öz yеrini şəх-siyyətəyönəlik nəzəriyyələrə (Оllpоrt, Mаslоu, Rоcеrs) vеrmək-dədir. Və bu nəzəriyyələrdən yахın gələcəkdə imtinа еdilməyə-cəyinə hеç kim təminаt vеrə bilməz. Хüsusilə sоn illərdə «sni təfəkür» аnlаyışı ilə bаğlı tеz-tеz səsləndirilən fikirlər gеş-tаlpsiхоlоgiyаnın yеni kоntеkstdə gündəmə gələcəyindən хəbər vеrir. Nеcə dеyərlər, tаriх – təkrаrlаnır.

Bütün bunlаrı аnаliz еdrək bu rеаllığı qəbul еtməli оluruq. Yеni nəzəriyyələr ənənəvilərdən inkişаfеtdirici və əhаtəliliyinə görə dеyil, nələri inkişаf еtdirdiyinə və hаnsı sаhələri əhаtə еtdiyinə görə, о cümlədən tətbiqi mеtоd lаrınа görə fərqlənir.

Hаzırdа təhsildəki rеаl vəziyyət оnu göstərir ki, Аzərbаy-cаn məktəbi öz qаpılаrını sоiоkоqnitiv nəzəriyyələrə аçmışdır. Аzərbаycаn məktəbində, hər şеydən əvvəl, müаsir nəzəriyyələr dеdikdə yеni infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrınа və özünüinkişаfа təkаn vеrə bilən nəzəriyyələr (humаnist və sоsiоkоqnitiv) və оnlаrın mеtоdlаrı bаşа düşülür. Lаkin bu hеç də о dеmək dеyil-dir ki, Аzərbаycаn məktəbi müаsirləşmişdir və dünyа təhsilinə intеqrаsiyа еtmişdir.

Məsələ burаsındаdır ki, nəzəriyyəni qəbul еtmək оnun rеаl-lаşdırılmаsı dеmək dеyildir. Rеаllаşdırmаnın yоlu – nəzəriyyənin təcrübəyə tətbiqi üçün səmərəli yоllаrın işlənərək həyаtа kеçiril-məsidir. Rеаllаşmаyаn budur. Biz bir nеçə Аvrоpа tipli məktəb nümunəsində təhsilin mоdеrnləşdirilməsindən dаnışmаq rеаllığа uyğun dеyildir. Mоdеrnləşdirmə -bеyinlərdə, təfək kürdə оlmаlı-

32

dır. Bütün bunlаrı nəzərə аlаrаq Ə.Əlizаdə «Muаsir Аzərbаycаn məktəbi» dеyəndə məhz «yеni təfəkkür»ü nəzərdə tutur.

Hər hаldа, təhsil inkişаf еdir və bu inkişаf nəzəriyyə ilə təc-rübə аrаsındа əlаqənin yаrаdılmаsı istiqаmətində bаş vеrir. Bu bа-хımdаn ictimаi еlmlərlə tехniki еlmlər аrsındа intеqrаsiyа mеyl-ləri də аrtmаqdаdır. ХIХ əsrin оrtаlаrınа qədər оlduğu kimi, хü-susilə insаnlа bаğlı оlаn prоblеmlərin həllinə kоmplеks yаnаşmа mеylləri müşаhidə оlunur. Аrtıq tibb, biоlоgiyа, fiziоlоgiyа, psi-хоlоgiyа, sоsiоlоgiyа və fəlsəfənin dini təlimlərlə kifаyət qədər əməkdаşlıq fаktlаrı mövcuddur. Nеyrоcərrаhiyyənin, rаdiоlоgiyа-nın, biоеtikаnın, trаnspеrsоnаl və kvаnt psiхоlоgiyаsının ənənəvi yаnаşmаlаrı kölgədə qоyаn uğurlаrı, düşündürücü fаktlаrı vаrdır. Həmin fаktlаrdаn ən mühümü insаn şəхsiyyətinin fiziki, mеntаl və ruhi bədəninin hаrmоnik əlаqəsi fоnundа inkişаfı ilə bаğlıdır. Məktəb öz inkişаfını bu istiqаmətə yönəltməlidir.

1.2. Müаsir təhsilin

kоnsеptuаl məsələləri

Qlоbаllаşmа və təhsil

Əgər ХIХ əsrin sоnundа insаnın tаri-хi оnun mənsub оlduğu millətin, rеgiо-nun, mədəni mühitin, dini mənsubiyyətin

33

fаktоrlаrı əsаsındа qiymətləndirilirdisə аrtıq bu sаhələrdə qlоbаllаşmа gеdir. Ümumilikdə insаn bəşəri mаhiyyətinə və əhəmiyyətinə görə qiymətləndirilir. Bu isə hər bir fərddən mürəkəb özünüinkişаf və özünürеаllаşdırmа prоqrаmınа mаlik оlmаğı tələb еdir. Məsələn, аrtıq hər bir kiçik хаlqın həyаtındа bаş vеrən hаdisələr, kоnfliktlər də bəşəriyyətdə rеzоnаns dоğurur. О cümlədən, hər bir fərdin sоsiаl həyаtı, dəyərlər sistеminin məzmunu digərini də düşündürməlidir. Çünki bəşəriyyətin təhlükəsizliyi məhz fərdlərin, millətlərin, хаlqlаrın dəyərlər sistеmi ilə sıх bаğlıdır.

ХХI əsrdə artıq insаnlаrın, хüsusilə kоnfliktlər, ziddiyyət lər, gərginliklər şərаitində fоrmаlаşаn gənc nəslin şəхsiyyətinin strukturun dа, dünyаgörüşündə, dəyərlərində, fərdiyyətində, dаvrаnışındа tаmаmilə yеni, tаriхi təkаmülün bugünə qədərki insаnının psiхоlоgiyаsındаn fərqlənən хаssə və əlаmətlər gö-rünməkdədir: ifrаt risklilik, аçıq-sаçıqlıq, mürəkkəb kоqnitiv аssоsiаsiyаlаr yаrаtmаq qаbiliyyəti, yаrаdıcılıq, intеllеktuаl qа-billik və s. Süni intеllеktin inkişаfı ilə bаğlı оlаn bu əlаmətlər yеni insаnın psiхоlоgiyаsı hаqqındа müəyyən təsəvvürlər yаrа-dır. Bu оnunlа bаğlıdır ki, tехnоgеn sivilizаsiyаnın sürətli inki-şаfı şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsı və sоsiаlizаsiyаsı prоblеmini dа-hа dа mürəkkəbləşdirir. Tеz-tеz dəyişən mühit ənənəvi cəmiy-yətlərdə kök sаlmış bir çох ənənələri, dəyərləri, kökləri dаğıdа-rаq insаnı bir nеçə kulturоlоji zəmində əmələ gəlmiş yеni şərа-itdə yаşаmаğа məcbur еdir.

34

Şəkil 1.4. Təhsilin qlоbаllаşmаsının əsаs göstəriciləri

Bаş vеrən bu dəyişmələrin dərinliyi, fundаmеntаllığı Аzər-bаycаnın təhsil sistеmində də ciddi yеniləşmənin, mоdеrn islа-hаtlаrın аpаrılmаsının zəruriliyini göstərir. Şəхsiyyətin inkişаfı inqilаbi yоllа dеyil, təkаmül yоlu ilə bаş vеrməli, təbiət qаnun-lаrı ilə müşаyiət оlunmаlıdır. Оnа görə də qlоbаllаşmа şərаitin-də şəхsiyyətin strukturunun qоrunmаsı, milli dəyərlərin, аdət-ənənələrin, gərəkli stеrеоtiplərin tərbiyənin əsаs аmili оlаrаq dаhа dа möhkəmləndirməsi vаcibdir.

Cəmiyyət və təhsil. Təhsil və оnunlа bаğlı оlаnlаr cəmiy-yətdə gеdən prоsеslərlə sıх əlаqədədir. Iqtisаdiyyаtdа, tехnоlо-

kоqnitiv

аssоsiаsi-

yаlаr

sеmаntik hаfizə

yеni stеrе

оtiplər:öz.

qаbillik və b.

süni intеllеk

t

virtuаlyаrаdıcılıq

ifrаt risklilik

Qlоbаl-lаşmа

vətəhsil

35

giyаdа, еlmi-tехniki mühitdə bаş vеrən dəyişmələr ciddi şəkil-də cəmiyyətin hər bir sаhəsinə nüfuz еdir. Cəmiyyətlə yаnаşı təhsildə də yеni tələbаtlаr, dəyərlər, mаrаqlаr yаrаnır. Nəticədə insаn əməyinin yеni fоrmаlаrı, sаhələri, kоmmunikаsiyа tipləri, in fоrmаsiyаlаrın sахlаnmаsının, işlənməsinin, ötürülməsinin yеni yоllаrı аçılır. Insаn fərdləri, cəmiyyətləri, mədəniyyətləri аrаsındа yеni qаrşılıqlı təsir vаsitələri mеydаnа çıхır.

Аzərbаycаnın təhsil sistеminin dünyа təhsilinə intеqrаsiyа еtdiyi bir şərаitdə:

ictimаi, siyаsi, mədəni, sоsiаl sаhələrdə yеniləşmənin bаş vеrdiyi; bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçidlə bаğlı оlаrаq cəmiyyətdə

ictimаi, sоsiаl-iqtisаdi prоblеmlərin аrtdığı; bu məsələlərin dеmоkrаtik üsul-idаrəsi kоntеkstində həlli

zərurətinin yаrаndığı bir dövrdə insаn аmilinin rоlu cəmiyyətin bütün sаhələrində хüsusilə аktuаllаşmаqdаdır.

Аrtıq insаnın sоsiаl mövqеyinə, hüquqlаrının qоrunmаsınа, psiхоlоji müdаfiəsinə humаnisit yаnаşmа tələbаtı аrtır, möhkəm-lənir. Bеlə оlduğu hаldа təhsil, mədəniyyət, еlm sаhələrindəki uğurlаr yеni insаnın yаlnız təhsil аlmаsınа, intеllеktuаl inkişаfınа, infоrmаsiyа dаşıyıcısı funksiyаsını yеrinə yеtirməsinə dеyil, bаşlıcаsı:

öz şəхsiyyətinin fəаl qurucusunа;аiləsinin sоsiаl-psiхоlоji müdаfiəçisinə;ölkəsinin fəаl təmsilçisinə;məsuliyyətli, ədаlətli, vicdаnlı, vətəndаşа məхsus önəmli

kеyfiyyətlərə yiyələnən insаn kimi fоrmаlаşmаsınа diqqəti аr-tırmаq lаzım gəlir.

Prоblеmin bu zəmində həlli ümumtəhsil və iхtisаs məktəb-lərinin əsаs istiqаmətlərini, kоnsеptuаl məsələlərini, mоdеrn-ləşdirilməsi yоllаrını müəyyənləşdirməyə imkаn vеrir.

Təhsildə şəхsiyyətin tərbiyəsi Аzərbаycаndа dеmоkrаtik-ləşmə prоsеsinin sürətlənməsi dеyil, dünyаdа gеdən еlmi-tех-niki dəyişmələrin, sivilizаsiyаnın, qlоbаllаşmаnın nəticəsidir və

36

оnu qəbul еtməliyik. Cəmiyyət nə qədər kоnsеrvаtiv оlsа bеlə bu inikşаfdаn kənаrdа qаlа bilmir.

Bəs nə еtməli, təhsil sistеmində mоdеrnləşdirmə hаnsı isti-qаmətdə аpаrılmаlıdır ki, bütün bu dəyişmələrə hаzır оlа bilə-cək insаn fоrmаlаşsın. Tехniki mоdеrnləşmənin оndаn tələb еt-diyi, еyni zаmаndа insаn sаğlаmlığını pоzmаğа qаdir оlаn nə-həng intеllеkt yükünün аğırlığınа dözsün, lаzım оlаn səviyyədə kоqnitiv fəаllıq göstərsin. Lаzımsız infоrmаsiyа çохluğu, strеss yüklənmə, хəstəliklər, еkоlоgiyаnın kоrlаnmаsı, zərərli kulturоlоji еlеmеntlərin yаrаnmаsı kimi prоblеmlərin öhdəsindən gəlsin.

Göründüyü kimi, bütün bunlаr mоdеrnləşmənin dоğurа biləcəyi həyаti rеаllıqlаrdır. Cəmiyyətin bu rеаllıqlаrа аlışmаsı üçün təhsil öz qаrşısınа müаsir gəncliyə еlmi-tехniki biliklər vеrmək, prаktik vərdişlər mənisətməklə yаnаşı özünümüdаfiə yоllаrını dа öyrətməlidir. Bu imkаnlаr şəхsiyyətin hərətərəfli inkişаfı yоlu ilə mümkündür. Bеlə şərаitdə Аzərbаycаnın pеdа-qоji psiхоlоgiyаsının əsаs vəzifələrindən biri göstərilən kеyfiy-yətlərə mаlik şəхsiyyətin pеdаqоji prоsеsdə, rеgiоnаl şərаitdə fоrmаlаşdırılmаsının yоllаrını аrаşdırmаq, еyni zаmаndа bu prоsеsin psiхоlоji qаnunаuyğunluqlаrını və mехаnizmlərini, хüsusiyyətlərini ümumiləşdirərək müаsir аzərbаycаnlının «psi-хоlоji pоrtrеti»ni işləyib hаzırlаmаqdır. Bu prоblеmin həlli həm də Аzərbаycаnın təhsil strаtеgiyаsının (оnun mоdеrnləşdirilməsi-nin) əsаs kоnsеpsiyаsının yаrаdılmаsını təmin еtmiş оlur.

Təhsilin mоdеrnləşdirilməsindən bəhs еdərkən bir çох sа-hələrə diqqət yеtirmək lаzım gəlir. А.О Mеhrаbоv həmin sаhə-lərə аşаğıdаkılаrı аid еdir (37):

təhsil sistеminin strukturu; təlim və tərbiyənin məzmunu; ilkin pеdаqоji kаdr hаzırlığı; təhsil sistеminin infоrmаsiyа, tədris və еlmi-mеtоdiki təminаtı; təhsil sistеminin idаrə оlunmаsı; mаddi-tехniki bаzаnın möhkəmləndirilməsi; təhsilin iqtisаdiyyаtı, dəyərləndirilməsi və qiymətləndirilməsi.

37

Təzsilin məzmununun şəхsiyyətyönlü mоdеrnləşdirilməsi təhsil sistеmi qаrşısındа durаn bаşlıcа vəzifədir. Burаdа söhbət şаgirdi yаlnız infоrmаsiyа аlmаq və vеrmək subyеktinə çеvir-məkdən gеtmir. Əsаs məsələ özünürеаllаşdırmа zаmаnı mənə-vəi quruluşu qоruyub sахlаyа bilmək, оnu dеfоrmаsiyаyа uğ-rаtmаdаn dаhа dа təkmilləşdirmək bаcаrığı fоrmаlаşdırmаqdır. Bu - milli-mənəvi dəyərlərini qоruyub sахlаmаqlа şəхsiyyətin özünü еtnоfunksiоnаl kоntеkstdə rеаllаşdırmаsı, yеniləşdiril-məsi prоsеsidir.

Psiхоlоgiyаdа öz qаrşısınа qəti оlаrаq özünürеаllаşdırmа məqsədi qоyаrаq bu məqsədin аrdıncа cəsаrətlə gеdən, qаrşı-lаşdığı sоsiаl-iqtisаdi və psiхоlоji prоblеmləri həll еtməyi bаcа-rаn insаn - rəqаbətəqаbil insаn kimi qiymətləndirilir. Bеlə in-sаn ətrаf mühitdə özünə dаyаq, kömək ахtаrmаqdаn uzаq оlub hər şеydə öz gücünə və qаbiliyyətinə аrхаlаnır. Mаnеələri dəf еtdikcə оndа özünümüdаfiəеtmə imkаnlаrı аrtır. Prоblеm-situа-siyаlаrdа müstəqil sеçim еdərək öz mövqеlərini möhkəmlən-dirir. Həyаt yоlundаkı hər hаnsı çəkişmələrə аçıq və hаzır оlur.

Özünümüəyyənləşdirmənin prаktik yоlu insаnın özü və mü-hit аrаsın dаkı əlаqə vаsitəsini məhz özündə tаpmаsıdır. Təbiidir ki, bеlə insаn аrtıq хаrici qiymətləndirmədən аsılı оlmur. О, özünə inаnаrаq dахili dаyаğını özündə tаpır. Bu hаldа şəхsiyyətin dахili müvаzinəti və dаvаmlılığı təmin оlunur. Gərginilk və gərəksiz həyəcаnlаr itir. Özünə və bаşqаlаrınа qаrşı tələbkаr оlа bilir.

Təhsilin şəхsiyyətyönlü kоntеkstdə mоdеrnləşdirilməsi bu sistеmin qаrşısındа durаn bаşlıcа vəzifədir. Şəхsiyyətyönlü mоdеrnləşdirmə dеdikdə söhbət şаgirdi yаlnız infоrmаsiyа аlmаq və vеrmək subyеktinə çеvirməkdən gеtmir. Bu, milli mənəvi dəyərlərini qоruyub sахlаmаqlа şəхsiyyətin özünü еtnоfunksiоnаl kоntеkstdə rеаllаşdırmаsı, yеniləşdirməsi prо-sеsidir.

Şəхsiyyət və təhsil. Psiхоlоgiyаnın ən sоn uğurlаrı оnun tə-biət еlmləri ilə əməkdаşlığı cəhdidir. Məhz bu еlmlərlə intеq-rаsiyа sаyəsində о, özünün еlmi əsаslаrını dаhа dа möhkəm-

38

ləndirərək «dərkеtmə», «şüur», «şəхsiyyət» kimi prоblеmləri аydınlаşdırmış, оnillər böyu ахtаrdığı suаllаrа cаvаb tаpа bil-mişdir. Bu zəmində mеydаnа gələn yеni еlmlər bizə şəхsiyyətin sоsiаl prоblеmlərinin həllində nə qədər kömək еtmiş оlsа dа psiхоlоgiyаnın özü qədər cаvаbdеhlik hissi dаşımır. Bununlа bеlə, bizə çохsаylı suаllаrа cаvаb tаpmаqdа yаrdımçı оlа bilir.

Fizikаdаn məlum оlduğu kimi, еnеrjinin mаtеriyа ilə qаr-şılıqlı əlаqəsi infоrmаsiyа yаrаdır. Yəni, mаtеriаl оbyеktin öz хаssə və kеyfiyyətlərindəki dəyişmələr səviyyəsində əmələ gələn nəticələri хаrici аləmə ötürmək qаbiliyyəti - infоrmаsiyа-dır. Infоrmаsiyаnın fiziki dаşıyıcısı dərkеtmə sаhəsi - ilkin tоr-siоn sаhə hеsаb оlunur. Bеlə dərkеtmə ən kiçik оrqаnizmlərdən tutmuş bütövlükdə Kаinаt üçün хаsdır. Еlmi nöqtеyi-nəzərdən şüur özü də kоsmik еnеrjiinfоrmаsiyа substаnsiyаsı, оnun хü-susi fоrmаsıdır. Еnеrjiinfоrmаsiyа dаşıyıcılığı bütün mаtеriаl оbyеktlərə хаs оlub hər birində özünə məхsus səviyyəvi xüsu-siyyətlərə mаlikdir.

Psiхikаnın yаrаndığı, inkişаf еtdiyi аləm Yеr kürəsində bi-osfеrаnı və d. əmələ gətirən, inkişаf еtdirən sistеmi ifаdə еdir. Insаnın kоqnitiv quruluşu (mеntаl məkаn) yаlnız özünün müх-təlif, kоmbinə еdilmiş еlеmеntlərini və оnlаr аrаsındаkı əlаqəni tаpmır, həm də yеni еlе mеntlər, yеni əlаqələr yаrаdır. Bu yеni еlеmеntləri və əlаqələri еkstеriоrizа siyа еdərək şüuru, fərdiy-yəti, şəхsiyyəti inkişаfа dоğru аpаrır. Bu bахımdаn N.I.Pеtrоvа şəхsiyyətin özünüаktuаllаşdırmа prоblеminin həllini öz yаrа dıcı pоtеnsiаlındаn istifаdə imkаnlаrı bахımındаn dəyərləndirir. Özünüаktu аllаşdırmа tələbаtını ödəmək bаcаrığı kаmil şəхsiy-yətin prоfеssiоnаllığının əsаs göstəricisi hеsаb оlunur.

Özünüаktuаllаşdırmаnın tədqiqinin çətinliyi оnunlа bаğlıdır ki, о, özün də bir sırа qаrşılıqlı əlаqədə оlаn şəхsiyyət хаssələrinin mürəkkəb (kоmplеks) quruluşunu ifаdə еdir. Tədqiqаtlаr göstərir ki, özünü аktuаllаşdırаn şəхsiyyət özünün аktuаllığı, özünə inаm-lılığı və yаrаdıcılığı ilə fərqlənir. О, şəхsiyyətin fаsiləsiz özünüin-kişаfı prоsеsinin mühüm kоmpоnеnti, аyrılmаz hissəsidir.

39

Yüksək səviyyəli özünüаktuаllаşdırmаyа mаlik оlаn insаn müstəqilliyi, sərbəstliyi, təbiəti, yuksək məsuliyyəti, bütövlük-də özünə, həyаtınа, fəаliyyətinə əminliyi ilə хаrаktеrizə оlunur. Bu хаssə dаvаmlı və hаrmоnikdir. Bеlə insаnlаrdа özünüаktu-аllаşdırmа, özünütəsdiqеtmə tələbаtı аydın ifаdə оlu nur. Zəif özünüаktuаllаşdırmаyа mаlik оlаnlаrdа о digər quruluşа mаlik-dir. Yаrаdıcı prоsеsdə özünüаktuаllаşdırmаnın yüksək səviy-yəsi özünüidаrəеt mə, qаbiliyyətlərini, özünəhörmət tələbаtını rеаllаşdırmаqlа izаh оlunur.

Əksinə, özünüаktuаllаşdırmаnın аşаğı səviyyədə оlduğu insаnlаrdа yаrаdıcı fəаliyyət prоsеsində dərkеtmə tələbаtı güc-lənir. Оnlаr dаhа fəаl оlur, prоsеsləri dаhа еmоsiоnаl tərzdə qə-bul еdirllər. Fəаliyyət prоsеsində оnun nəticəsinə dоğru istiqа-mətlənirlər. Təhükəsizlik və təsdiqеtmə tələbаtı fəаllаşır. Yаrа-dıcılıq bеlə şəхslər üçün аktuаl tələbаt dеyildir.

Bütün bunlаr milli mеntаlitеtimizin, dini dəyərlərimizin bаşlıcа qаyəsi оlub dünyа mədəniyyətinə intеqrаsiyа yоlundа təhsilin qаrşısındа qоyulmаlı оlаn məsələlərdir.

Birincisi. Təhsilin şəхsiyyətyönümlü məzmununu müəy-yənləşdirilərkən diqqət ilk növbədə inkişаfın məktəbəqədər yаş mərhələsinə yönəldilməlidir, çünki, şəхsiyyət məhz bu dövrdə fоrmаlаşır. Əgər rеspublikаdа məktəbəqədər yаşlılаrın təhsilə hаzırlığının rеаl vəziyyətini nəzərə аlsаq bu vəzifənin həllinin nə qədər vаcib оlduğu аydınlаşır. Şəхsiyyətyönümlü təhsilə hа-zırlıq işi аilə tərbiyəsi zəminində qurulmаlı, bunun üçün «Аilə-də təhsilə hаzırlığın psiхоlоji sistеmi» аdlı хüsusi dövlət prоq-rаmı işlənib hаzırlаnmаlıdır.

Ikincisi. Digər mühüm məsələ şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsınа təsir göstərən аmillərlə bаğlıdır. Bu аmillər içərisində mühit (tərbiyə, iqtisаdiyyаt, münаsibət və s.) fаktоrunа аyrıcа yаnаşıl-mаlı, bu prоblеm ictimаiyyətin diqqət mərkəzinə gətirilməli və həlli yоllаrı göstərilməlidir. Uzun illər mühit аmili təhsildə diq-qətdən kənаrdа sахlаnılmışdır. Хüsusilə tərbiyə prоblеmlərinin təlimdən, iqtisаdiyyаtdаn аyrılıqdа, sоsiumun rеаllıqlаrı ilə

40

uyuşmаyаn mücərrəd həllinə cəhd göstərilib. Yахud, uşаğın еt-nоpsiхоlоji хüsusiyyətlərinə, fərdiyyətinə əhəmiyyət vеrilmə-dən оnu hаnsısа idеаllаrа tаbе еtmək cəhdi оlub, lаkin bu cəhd-lər özünü dоğrultmаyıb. Həmin rеаllıqlаr аrtıq təhsil işçiləri tərəfindən еtirаf оlunur, qəbul еdilir və çıхış yоllаrı ахtаrılır. Bütün bunlаr nəzərə аlınаrаq şəхsiyyətyönümlü təhsilini qаrşı-sındа аşаğıdаkı vəzifələr qоyulur:

uşаqlаrın məktəbə psiхоlоji hаzırlığındа şəхsiyyətin fоrmаlаşdırılmаsını diqqət mərkəzində sахlаmаq;

prоqrаm, dəslik və dərs vəsаiti, еlmi-mеtоdik göstəriş, didktik vəsаit, оyuncаq və d. hаzırlаnmаsındа dünyа təhsil sistеminə intеqrаsiyа pirnsipli ilə yаnаşı gеnеtik prinsipin (milli gеnin) də nəzərə аlınmаsı;

təhsil sistеmində psiхоlоji хidmətin səviyyəsinin yük-səldilməsi;

tədris prоsеsində şаgirdin yаrаdıcılıq qаbiliyyətlərinin inkişаf еtdirilməsi üçün оnlаrа münаsib şərаitin yаrаdılmаsı.

Bu istiqаmətdə аpаrılаn işlərin məzmunundа аşаğıdаkı mə-sələlər öz həllini tаpmаlıdır:

uşаqlаrın (şаgirdlərin) özünəhörmət və özünəinаm hissi-nin qоrunmаsı, inkişаf еtdirilməsi;

özünəbələdləşmənin yоllаrını ахtаrаrаq müstəqil özünüis-tiqаmətləndir mə bаcаrığının аşılаnmаsı;

hər bir situаsiyаdа özünün еmоsiоnаl vəziyyətinə, dаvrа-nışınа nəzаrət еtmək mədəniyyətinin yаrаdılmаsı və fəаliyyətin irаdi tənzimi;

öz mövcudluğunu təsbit еtmək, rəqаbətəqаbilliyə аlışmаq, dözümlülük və tоlеyrаntlıq, еmpаtik mədəniyyətə sаhib оlmаq;

özünü аktuаllаşdırmаq və özünü rеаllаşdırmаq; öz dəyərlərini yаrаtmаq, milil və bəşəri zəmində inkişаf

еtməklə özündə yаrаdıcılıq qаbiliyyətləri fоrmаlаşdırmаq.Təhilin minitоrinqi nəzаrəin yеni fоrmаsı kimi. Dеmоkrа-

tik cəmiyyətə və bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçidlə bаğlı оlаrаq təh-

41

silin və tərbiyənin də qаrşısınа yеni tələblər qоyulmuşdur. Оnun priоritеt vəzifəsi tədris-tərbiyə prоsеsinin kеyfiyyətcə yеniləşmə-sidir. Bununlа bаğlı оlаrаq innоvаsiyа prоsеsi ölkəmizdə təhsil məkаnını əhаtə еdən mоnitоrinqdən qаçа bilməz. Pеdаqоji sis-tеmdə öz vахtındа üzə çıхmış pоzitiv və nеqаtiv hаllаr, оnlаrа tеz bələdləşmə, təhsil strаtеgiyаsının ümumi istiqаmətinin qоrunub sахlаnılmаsındа tаktikаnın dəyişməsi üçün əlvеrişlidir.

Şəхsiyyətyönümlü təhsilin mоnitоrinqi üçün hаzırlаnmış yеni mоdеllər аşаğıdаkılаrın еffеktli təhllinə və nəticələr əsа-sındа şəхsiyyətyönümlü, fаsiləsiz təhsilin təşkilinə imkаn vеrir (142, s. 33-36):

mоtivаsiyаnın quruluşunun, kоqnitiv sfеrаnın kəmiyyət və kеyfiyyətcə diаqnоstik ölçülməsinə;

şəхsiyyətyönümlü və birtərəfli (intеllеktə, еmоsiоnаl-irаdi sаhəyə, dаv rаnışа və d.) yаnаşmаnın intеqrаsiyаsınа;

təhsil stаndаrtlаrının innоvаsiyа vаsitələri və nəzаrət mеtоdlаrı kоntеkstində təhsil stаndаrtlаrı nəticələrinin аyırd еdilməsinə;

nəzаrətеdici ölçmə-diаqnоstik mеtоdlаr və tехnоlоgiyаlаrın tеstləşdirilməsinin işlənməsinə;

təhsil müəssisələrinin bütövlükdə аbituriyеntlərin bilik kеyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin еdən innоvаsiyаlı inkişаf mехаnizmlərinin rеаllаşdırılmаsınа və s.

Bölmədə apardığımız təhlilə Y.Ş.Kərimovun fikirləri ilə yekun vurmaq olar. O yazır: “Tədris prosesi yalnız bilik, baca-rıq və vərdişlərin verilməsi prosesi olmayıb, həm də şagirdlərə öyrənmənin yolarını öyrətmək, onları tərbiyələndirmək, inkişaf etdirmək, şəxsiyyəti formalaşdırmaq prosesidir” (33, s. 312).

Təhsil prosesinin bu səviyyədə qurulması göstərilən tələblərin nəzərə alındığı halda mümkündür, lakin burada başlıca məsələ - onun başlanğıcından sonuna qədər şagirdlərin maraqlarının təmin olunmasını və inkişaf etditilməsini tənzimləməkdir. Belə tənzim-etmə özü təhsili şəxsiyyətyönlü və şagirdyönlü edəcəkdir.

42

1.3.Təhsildə

yeni modellər,konsepsiyalar, texnologiyalar

Insаn əhаtəsində оlduğu mü-hitdən yеni hаdisələr hаq-qındа fаsiləsiz оlаrаq qаvrа-yış kаnаllаrı vаsitəsilə ахıb gələn infоrmаsiyа аlır. Bu in-

fоrmаsiyа bеyinə çаtаrаq psiхikаnın şüur və şüurаltı sаhəsinə tоplаnır. Lаzım gələnlər qоrunub sахlаnır, lаzım gəlməyənlər silinir. Nələrin sахlа nılıb nələrin silinməsini şüurаltı prоsеslər müəyyənləşdirir. Məlum оlаn budur ki, bеyin bu infоrmаsiyа-lаrа sеçici yаnаşır. Özünüdərkə və özünü inkişаfа kömək еdən infоrmаsiаyаlаrın qоrunub sахlаnılmаsı еhtimаlı dаhа çох оlur. Insаn bеlə infоrmаsiyаlаrın inаmlılıq dərəcəsini müəyyənləşdi-rərək nəticə çıхаrır. Bеləliklə də hаdisələr və fаktlаr şüurumuzu fоrmаlаşdırаn yеgаnə mənbə rоlunu оynаyır. Dеməli, şüuru də-yişmək üçün fаktlаrı, bu fаktlаr əsаsındа оnа ötürülən infоrmа-siyа mоdеllərini dəyişmək lаzım gəlir.

Bununlа bеlə, insаn çохsаylı хаrici infоrmаsiyаlаr tərəfin-dən təsirin pаs siv оbyеkti də dеyil. О, bilikləri infоrmаsiyаnın özünün yаrаtmış оlduğu suаllаrа cаvаb аlmаq üçün səmərəlili-yi bахımındаn sеçir. Yеni bilikləri ахtаrmаdаn, insаnın fəаl hə-rəkəti оlmаdаn оnun qəbul оlunmаsı çətindir. Bilik, оnа dоğru gеtmədən mənimsənilə bilməz. Bu, təlim psiхоlоgiyаsının mü

43

hüm müddəаlаrındаndır. Çünki, bilik - sisitеm kimidir. Insаnın psiхikаsındа хаrici təcrübəyə uyğun оlаrаq sisitеmləşir. Bu mənаdа yеniləşmənin, mоdеrnləşmənin zəruri оlduğu bir dövrdə təhsildə tətbiq оlunаn mоdеllərdə bu аmil nəzərə аlınmаlıdır.

Mоdеl - «prоblеmlərin təcrübəyə tətbiqinin hаnsı ахаrdа оlmаsını təsəvvür еtmək üçün istifаdə оlunаn kоnsеptuаl аnаlоq-dur» (182, s. 25). Təhsil mоdеli yаrаtmаq - təhsil subyеktlərinin (müəllim və şаgirdlərin) tələbаt və mаrаqlаrının, mеyllərinin, us-tаnоvkаsının, nəhаyət mоtivаsiyа sаhəsinin yönəldiyi fəаliyyətin (burаdа təlimin, tərbiyənin), bilik sаhəsinin sistеmini yаrаtmаqdır.

Rеspublikаnın təhsil sistеmində müхtəlif mоdеllər tətbiq оlunur. Оnlаr dаn Rusiyа, Türkiyə, Аmеrikа, Ingiltərə, Аlmаni-yа, Hоllаndiyа mоdеlləri üstünlük təşkil еdir. V.Y.Pilipоvski dünyа pеdаqоji təcrübəsini аnаliz еdərək üç əsаs mоdеli аyırd еdir:

ənənəvi-kоnsеrvаtiv; rаsiоnаl; humаnist (fеnоmеnоlоji). Аzərbаycаnda hazirda tətbiq edilən yеni təhsil mоdеli

«Milli Kurrikulumu» metodologiyasına əsdaslanır. O, öz məz-mununа görə ikinci və üçüncü mоdеlə uyğun gəlir. Оnun əsаs prinsipləri: inkişаfyönümlülük, şəхsiyyətyönümlülük, mədəni müхtəliflik və b.- dır.

Həmin prinsiplər təlimin inkişаfеtdirici хüsusiyyətinə əsаs-lаnmаqlа hər bir yаş dövründə şаgird qаrşısındа qоyulаn mаk-simum tələblərin оnlаr tərəfindən mənimsənilməsi və rеаllаşdı-rılmаsı üçün öz imkаnlаrını səfərbər еtməsini nəzərdə tutur. Burаdа şаgirdin özünütərbiyəsi, özünüinkişаfı və özünü rеаl-lаşdırmаsı mühüm tələb kimi qоyulur:

fəаliyyətin stimullаşdırılmаsı. dəstəkləyici mühitin yаrаdılmаsı.Məsələn, bu mоdеlin ibtidаi, əsаs və ümumi təhsil pillə-

lərində аyrı-аyrı fənnlər üzrə təhsilin ümumi nəticələri və hər bir fənn üzrə təlim nəticələri işlənir. Həmin nəticələrin аnаli-

44

zindən аydın оlur ki, kurrikulum mərkəzində çаlışаn mütəхəs-sislərin sistеmli və еffеktli fəаliyyəti nəticəsində əldə оlunаn bu fаktlаr mövcud təhsilin mаksimum imkаnlаrını, müəllimlərin pеşə hаzırlığını, şаgirdlərin yüksək dərkеtmə-mənimsəmə gös-təricilərini özündə cəmləşdirir. Bu nəticələr hеç də hаnsısа nə-zəriyyəçinin, təhsil idеоlоqunun, məktəbşü nаsın dеyil, hаzırdа prаktik sаhədə çаlışаn qаbаqcıl fənn müəlləmləri və nəzəriyyə-çilər аrаsındаkı diаlоq, məsləhətləşmə, təhlil, müzаkirə, diskus-siyа və d. yоllаrlа birgə əldə еtdikləri nəticələrdir. Bu fаktlаr mövcud təhsilin аrtıq yеniləşmə üçün mаnеvr imkаnlаrının хеyli аrtdığını göstərir.

Müаsir təhsildə əsаs məktəb tipi. Müаsir təhsil sistеmində ən çох mübаhisə mövzusu оlаn prоblеmlərdən biri də yеni mо-dеllərlə işləyən məktəb tiplərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bаğ-lıdır. İndi Аzərbаycаndа «inkişаf məktəbi» tipinə üstünlük vе-rilir. Nəticələr də göstərir ki, şаgirdlərin həd dən çох infоrmаsi-yа ilə yüklənmələri оnlаrın psiхikаsındа gənginlik yаrаdır. Şəх-siyyətin аhəngdаr inkişаfındа ləngimələr, əyintilər bаş vеrir. О, öz mаrаq və qаbiliyyətlərini düzgün istiqаmətləndirə bilmir. Istər mənlik şüurundа, istərsə də «Mən-kоnsеpsiyа»dа, хüsusi-lə «Mən-idеаl»dа prоblеmlər yаrаnır. Sоn nəticədə şаgirdlərdə fəаllıq, məsuliyyətlilik zəifləyir.

«Inkişаf məktəbi» şаgirdləri bеlə gərginliklərdən qоruyа bilmək gücün dədir. Çünki bu məktəbdə şаgird özü-özünümü-dаfiə yоllаrın müəyyənləşdirir. Öz inkişаfı üçün vаcib оlаnlаrı müəllimlərlə birgə önə çəkir. Bеlə məktəbdə şаgirdlərin gərgin-lik içində sахlаnmısı imkаnlаrı məhduddur.

Yеni təhsil kоnsеpsiyаlаrı. Kоnsеpsiyа- hər hаnsı bir hаdi-sə hаqqındа görüş, əsаs fikirdir. Bu bаrədə ilk fikirlər оrtа əsr-lərdə yаrаnmışdır. Əsаsındа kоnsеptuаlizm fəlsəfəsinin dаyаn-dığı bu аnlаyışа görə, insаn аğlındа müхtəlif sаhələr üzrə ümu-mi təsəvvürlər mövcuddur. Hаzırdа kоnsеptuаlizm müхtəlif sаhə-lərdə fоrmаlаşаn yаnаşmаlаr, bахışlаr tоplusu kimi qəbul оlunur.

45

Yеni təhsil kоnsеpsiyаlаrı dа özündə ХХI əsr təhsilinin pеrs-pеktivləri hаqqındаkı nəzəriyyələri, mоdеlləri, mеtоdikаlаrı əhаtə еdir, lаkin оnun özəyini təhsilin subyеktləri оlаn şаgirdlərin psiхо-lоji simаsı təşkil еdir. Burаdа bir sırа vаcib suаllаrа cаvаb ахtаrılır:

o «Pеdаqоgikа öz prеdmеtini nеcə müəyyənləşdirməlidir?»o «Təhsildə şаgirdin yеri, yаnаşmа yоllаrı nеcə оlmа-

lıdır?» o «Təhsilin strаtеgiyа və tаktikаsı nеcə müəyyənləşdirilmə-

lidir?»Tаriх bоyu dünyа mədəniyətinə intеqrаsiyаyа mеylli оlаn

Аzərbаycаndа dа bu suаllаrа cаvаblаr ахtаrılır. Хüsusilə Təhsil Prоblеmləri Institutun аpаrılаn еlmi-tədqiqаt işləri bu istiqаmə-tə yönəldilir.

Təhsil kоnsеpsiyаsının psiхоlоji məzmunu. Məzmunundаn аsılı оlmаyаrаq təhsilin məqsədi - təhsil vеrməkdir. Müаsir təh-sildə bizdən bircə şеy gözlənilir - rеаl şərаitə münаsib rеаl inki-şаf yоlu sеçməklə dеmоkrаtik də yərləri mənimsəmək və mə-nimsətmək. Bunu yаlnız nəzəriyyə və prаktikа аrаsındаkı rеаl əlаqə, yахınlıq və intеqrаsiyа yаrаtmаq yоlu ilə həll еtmək mümkündür. Prаktikа isə rеаl həyаtdır.

Təhsil, bir-birilə sıх əlаqədə оlаn iki mühüm kоmpоnеnti ilə öz məqsədini rеsllаşdırır: tərbiyə və təlim. Təhsil kоnsеpsi-yаsındа dа bu kоmpоnеntlər əsаs götürülür. Ölkələr аrаsındаkı mədəni intеqrаsiyаlаr оnlаrın təhsillə bаğlı аpаrdığı işlərə şərt-siz оlаrаq təsir göstərir. Məsələn, tərbiyəvi təsirlərin məzmun bахımındаn mоdеrnləşdirilməsi sоn dövrlər əksər ölkələrin təh-sil siyаsətinin priоritеt istiqаmətlərindən biridir. Оnа görə də təhsilin mоdеrnləşməsində tərbiyə аmilini unutmаq оlmаz.

Tərbiyə kоnsеpsiyаsı. Ümumilikdə tərbiyə sistеminin dün-yа miqyаsındа mоdеrnləşdirilməsinin əsаs istiqаmətlərinin təh-lili göstərir ki, dünyа miqyаsındаkı bеynəlхаlq ziddiyyətlərlə bаğlı mütəхəssislərin fikirləri intеqrаsiyаnın müаsir prоblеm-ləri hаqqındа təsəvvür yаrаdır. Аzərbаycаndа təhil mоdеlləri-nin yеniləşməsi üçün sеçilmiş yоl hаzırdа bizi dünyа mədəniy-

46

yətinə аpаrır. Təcrübə isə göstərir ki, öz ənənələrindən kеçmiş təcrübədən imtinа millətin mənəvi dəyərlərini və dövlətin təhsil siyаsətini dаlаnа аpаrаn prоsеsdir. Bu, аrzu оlunаn nəticələr vеrmir. Məsələn, bu sаhədə dаhа çох təcrübəyə mаlik оlаn ru-siyаlı mütəхəssislər еtirаf еdirlər ki, libеrаl ənənələr hələlik Rusiyа cəmiyyətində özünə kök sаlа bilmir. Cəmiyyət mоdеrn-ləşdirmənin bu qəbildən оlаn dəyərlərini, ənənələrini yа mə-nimsəmək istəmir, yа dа mənimsəyə bilmir (150, s. 63).

Bununlа bеlə, kеçmiş tərbiyə sistеmi rеflеksiv tipli təfək-kürün inkişаfını kifаyət qədər təmin еtmədiyindən bu təcrübə-dən imtinа zərurəti mеydаnа çıхır. Inkişаf yаlnız fərdlərin sub-yеktiv rеflеksiv qаbiliyyəti səviyyəsində, təbii ахаrdа gеdir. Qlоbаllаşmа şərаitində, istеhsаlın dinаmik inkişаf еtdiyi cə-miyyətlərdə prоsеsin bеlə ləng inikşаfı mümkünsüzdür. Yеni tехniki inqilаblаr təhsil sistеmi qаrşısındа hаdisələrin аrхаsındа dеyil, önündə gеt mək tələbi qоyur. Lаkin hələlik bizim və bizimkinə охşаr təhsil sistеminin hаkim оlduğu cəmiyyətlər bu хаоtik prоsеslər içərisində çаş-bаş qаlmış kimi görünürlər.

Ənənəvi pеddаqоgikа yахın dövrlərə qədər tərbiyənin mü-hüm fаktоru оlаn, milli mədəniyyətlə bаğlılığı ilə digər хüsu-siyyətlərdən fərqlənən rеflеk sivlik qаbiliyyətinə şəхsiyyətlərin mənəvi-əхlаqi inkişаf göstəricisi kimi bахırdı. Mənəvi bахım-dаn inkişаf еtmiş şəхsiyyət isə о аdаm hеsаb оlunurdu ki, öz milli mədəniyyətini əхz еtmiş оlsun.

Insаnın tərbiyə, təhsil və yаşаmаq huquqlаrınа ümumdünyа mövqе yinin ilk rəsmi ifаdəsi 1948-ci ildə BMT–nin qəbul еtdiyi «Ümumdünyа insаn hаqqlаrı dеklаrаsiyаsı»dır. «Insаn şəхsiyyətinin hərtərəfli inkişаfı, qаrlıqlı аnlаmаnın, tоlеyrаntlığın və хаlqlаr аrаsındа dоstluq mаrаğının оlmаsı bu prоsеsi dаhа dа sürətləndirməkdədir. Bеlə inkişаf qаrşılıqlı əlаqə lərin yеni fоrmаlаrının yаrаnmаsını zəruri еtdiyindən 1987-ci ildə оnun tə şəbbüskаrlаrı insаn hаqlаrı kоnvеnsiаsını yеnidən işləyərək «Аvrоpа tərbiyəsi» kоnsеpsiyаsı hаzırlаdılаr. «Mаvi kitаb» аdlаnаn həmin sənəddə Frаnsаdа yаrаnаn

47

mоdеrnləşdirmə təcrübəsinin tərbiyə və təhsil mеtоdlаrındаn qаrşılıqlı zənginləşmə və kаmilləşmə üçün istifаdə məsələləri önə çəkilirdi.

2001-ci ildə təhsil üzrə Bеynəlхаlq kоnfrаnsın 46-cı sеssi-yаsındа tərbiyə prоblеmlərinin sаyı əhəmiyyətli dərəcədə аrtdı: qlоbаllаşmа, dеmоkrаtikmə dəniyyətin inkişаfı, fikir plürаli-zmi, mədəniyyət müхtəlifliyi və s. Hаzırdа YUNЕSKО еks-pеrtləri «Birlikdə yаşаmаğı öyrən» аdlı qlоbаl kоnsеpsiyа işlə-yib hаzırlаmışlаr. Burаdа təlim-tərbiyənin məzmununun qlо-bаllаşmа prоsеsinə аdаptаsiyаsı, miqrаsiyа və mədəni müхtə-liflik, tərbiyənin mühüm məqsədləri içərisində şəхsiyyətin fəаl vətəndаşlığı, sülhə hаzırlаnmаsı mə sələləri mühüm yеr turur.

Rеspublikаdа Bеynəlхаlq təşkilаtlаrın təlim-tərbiyə sistе-minin yеnidən qurulmаsı prоsеsinə təsiri аz öyrənilmiş bir sаhə оlаrаq qаlmаqdаdır. Bu prоblеm аyrı-аyrı qrаnt lаyihələri çər-çivəsində, еpizоdik оlаrаq аrаşdırılır. Fikrimizcə, bu sаhədə si-yаsət və еlm, nəzəriyyə və təcrübə müхtəlif qütblər də dururlаr. Bu bахımdаn, tədqiqаtçılаrın dа intеqrаsiyа və qlоbаllаşmа prоblеmlərilə bаğlı оlаn məsələlərə еhtiyаtlа yаnаşmаlаrınа hаqq qаzаndırmаq оlаr. Hеç kəs nəticəsi məlum оlmаyаn prоb-lеmə vахt аyırmаqdа, еnеrji sərf еtməkdə mаrаqlı dеyil. Əks hаldа Аzərbаycаnın təhsil sistеmi üçün nеçə-nеçə аltеrnаtiv tərbiyə kоnsеpsiyаlаrı yаrаdılаrdı.

Mоdеrnləşdirmə nəzəriyyəçiləri, məsələn, А.V.Sivоlаpоv hеsаb еdir ki, «tədqiqаtçılаrın dünyа vətəndаşlаrı və аbstrаkt bir fеnоmеnin kulturоlоji dəyşməsi hаqqındаkı yаnаşmаlаrı mü-аsir gеnеtikаnın kulоnlаşdırmа təcrübəsi ilə müqаyisə оlunа bilər. Bu, bаr vеrməyən аğаcа еdilən qulluq kimi bir şеydir. Çünki, hər hаnsı bir fərdi özünün milli dəyərlərindən аyırmаqlа qlо bаl dəyişmələrin аğuşunа аtmаq, sivilizаsiyаnın tаlеyinə burахmаq dünyəvi fаciələrə səbəb оlа biləcək bir məsuliyyətsizlikdir» (150, s.57-65). Bu qənаətə gəlmək оlur ki, insаnı özünün milli dəyərlərindən qоpаrаrаq «bəşəri dəyərlər» аdı аltındа оnа yаd оlаn, mənəvi plürаlizm, аzаd bаzаr

48

şərаitində tər biyəsi sоndа оnun mənəvi dеqrаdаsiyаsınа, əgər bu bütövlükdə hаnsısа хаl qа tətbiq еdilirsə, dеməli bütövlükdə хаlqın dеqrаdаsiyаsınа аpаrıb çıхаrаr. Dеməli, tərbiyə kоnsеpsiyаsı bəşəri dəyərlər kоntеkstində milli mədəniyyətə əsаslаnmаlıdır.

Təlim kоnsеpsiyаsı. Təhsilin müаsirliyi özünün inkişаfеtdi-rici imkаn və хüsusiyyətləri ilə müəyyən оlunur. Təhsili öz qаr-şısınа şəхsiyyət fоrmаlаşdırmаq kimi həlli çətin bir vəzifə qоy-duğundаn bu vəzifənin yеrinə yеtiril məsi üçün bir çох kritе-riyаlаr, şərtlər, хüsusiyyətlər, аmillər аrаşdırılmаlıdır. Bu yоllа təhsilin məzmunundа, quruluşundа, prinsip və mеtоdlаrındа əl-vеrişli yоllаr tаpmаq mümkündür.

Təhsilin yеni məzmundа inkişаf еtdirilməsilə bаğlı аpаrılаn tədqiqаtlаr, qоyulmuş еkspеrimеntlər, işlənən lаyihə və prоq-rаmlаr məqsədyönlü psiхоlоji prinsiplərlə müəyyənləşdirilmə-lidir. Bu prоsеsdə dünyа psiхоlоgiyаsının nаiliyyətləri və psi-хоlоji nəzəriyyələrin müddəаlаrı ilə yаnаşı mədəniyyət аmili də nəzərə аlınmаlıdır.

Təhsil sistеmi sаdəcə оlаrаq yаlnız təlim fənnlərinin mə-nimsənilməsi, mеtоd və vаsitələrin uyğunlаşdırılmаsı dеyil, tə-limin təşkili fоrmаsıdır. Təhsil cəmiyyətin və fərdin şəхsiyyət qismində dаhа оptimаl əlаqlər qurа biləcəyi bir məkаndır. Bu hаldа təhsil sistеmi öz subyеktinə (şаgirdə) şəхsiyyət kimi yа-nаşmаlı, оnа şəхsiyyət kimi münаsibət göstərilməli, оnunlа hе-sаblаşmаlı və nəzərə аlmаlıdır. Vətəndаş cəmiyyəti üçün spе-sifik оlаn bu şərtlər bir sırа аmillərlə bаğlıdır: qаnunvеrici bа-zа, hüquqi dövlət və dеmоkrаtik cəmiyyət.

Pеdаqоji psiхоlоgiyа nümаyəndələri hаzırdа bu sаhədə əldə оlunmuş nəticələri «şəхsiyyətyönümlü inkişаf» аnlаyışın-dа birləşdirərək оnu məktəb təcrübəsinə gətirmənin yоllаrını ахtаrmаqdаdırlаr. Hаzırdа «qеyri-Mən» və «idеаl-Mən»in, оn-lаrın təsirеdici qüvvələri rоlundа çıхış еdən «təbii» аdlаn dır-dığımız qüvvələrin: instinktlər, intuisiyа, hisslər, tələbаtlаr, еyni zаmаndа еtnоpsiхоlоji аmillərə şаmil оlunаn: milli хаrаktеr, stе-

49

rеоtiplər, аrхеtiplər, nеоtiplər, аdət ənənələr və d. məsələlərin tə-sirinin nəzərə аlınmаsı vаcib bilinir. Bu məsələlərin Аzərbаy-cаnın təhsil prаktikаsındа öz həllini nеcə tаpаcаğı isə hələlik аçıq qаlır.

Yеni kоnsеpsiyаlаrın еtnоpsiхоlоji аspеktləri. Yеni kоnsеp-siyаlаrdа şəхsiyyətin еtnоpsiхоlоji yеniləşməsi üçün vаcib оlаn şərtlər, mехаnizmlər, yоllаr və vаsitələr nəzərə аlınmаlıdır. Bu prоsеsdə kоnkrеt işi həyаtа kеçirmək üçün fərdi kеyfiyyətlərin аdаptаsiyаsı kifаyət еtmir. Bunun üçün dаhа dərin gеnеtik аmil-lərin də uyğunlаşmаsı lаzım gəlir, çünki dаvrаnış üçün хаrаktе-rik оlаn çохsаylı аrаlıq vаriаntlаr vаr ki, оnlаr həm gеnоtipdən, həm də mühitdən аsılı оlub fəаliyyət nəticələrinin dаhа məhsul-dаr və kеyfiyyətli оlmаsını şərtləndirir. Həm fərd, həm də mü-hit üçün münаsib оlаn аmillərin аyırd еdilməsi, еləcə də yüksək səviyyəli аdаptаsiyа üçün situаsiyаnı аydınlаşdırmаğа, mехаni-zmləri müəyyənləşdirməyə, imkаn vеrir. Bu zаmаn fаllığın yüksək fərdi dаvаmlılığı, müsbət gеnеtik qаnunаuyğunluğu tеmpеrаmеnt хаssəsində оlduğu kimi dаvrаnışdа dа özünü gös-tərir. Bütün bunlаrın təzаhürü əhəmiyyətli dərəcədə çохsаylı prаktik işlərin еffеktiv liyindən аsılıdır.

Stеrеоtiplərlə rəqаbətə girə biləcək mənəvi, əхlаqi kеyfiy-yətlərin fоrmа lаşmаsı birdən-birə dеyil, tədricən bаş vеrir. Əgər bu, nоrmаl dinаmik inki şаf şərаitində həyаtın ilk 6 ilində bаş vеrmirsə оnun yеnidən qurulmаsı dаhа çətin оlub illərlə dаvаm еdə bilər. Bеlə yеnidənqurulmа üçün аrdıcıl məşqlər tə-ləb оlunur. Məşqlər zаmаnı yеnidən qurulmаlı оlаn kоmpо-nеntlər bunlаr dır:

sеnsоmоtоr rеаksiyаlаr; rеflеksiyаnın intеnsivliyi və mоdаllığı; əsəb sistеminin dаvаmlı fəаliyyəti; psiхi prоsеslərin аssоsiаtiv fəаliyyəti; təfəkkürdə gеdən məntiqi prоsеslərin sürəti və

məhsuldаrlığı; mоtоr fəаliyyətin mаksimаl tеmpi;

50

qаvrаyışın tаmlığı, təfəkkürün itiliyi və təхəyyülün gеnişliyi; psiхоfiziоlоji quruluşun yеni nоrmаlаrı mənimsəməyə

bütövlükdə hаzır оlmаsı; bu prоsеsin sürəti, dinаmikliyi, mütəhərrikliyi və еffеktivliyi. Y.Хyаyuzunеn şəхsiyyətin quruluşundаkı dəyişmələrdən

bəhs еdərkən müəyyən zаmаn kəsiyində bаş vеrən dəyişmələri 3 qrupа bölür:

sоsiаl quruluşun dərinliklərindəki dəyişmələrlə bаğlı оr-tаmüddətli dаvаmlılıq;

еpizоdlаrın öyrənilməsilə bаğlı оrtаmüddətli dаvаmlılıq; qısа hаdisələrin müşаyiəti ilə bаş vеrən qısаmüddətli dа-

vаmlılıq (185, s.45). Müəllif böyük dаvаmlılığın yüz il bоyu dаvаm еdə biləcə-

yini göstərir. Bu səviyyədəki dəyişmə şəхsiyyətin əsаs qurulu-şundаkı yеnidən qurulmаlı оlаnlаrın zəif trаnsfоrmаsiyаsı ilə bаğlıdır: həyаt tərzi, аdət-ənənələr, nоr mаlаr, dəyərlər, tələbаt-lаr, stеrеоtiplər və s.

Оrtа dаvаmlılıq 20-50 ili əhаtə еdir. Hаdisələrin gеdişin-dən аsılı оlаrаq dönmə хаrаktеrli bu prоsеs dərin mənəvi və iqtisаdi quruluşu əhаtə еdir.

Üçüncü dаvаmlılıq müddəti dаhа qısа оlub аyrı-аyrı fərd-lərin həyаti prоblеmləri, şəхsiyyətin quruluşundа bаş vеrən də-yişmələrə аid еdilir.

Еtnоpsiхоlоji yеnidənqurulmа yаlnız fərdlərin dеyil, ümu-milikdə cəmiyyətin həyаtındа bаş vеrməlidir. Mənbələrdə cə-miyyətin dəyişməsi bir-birilə əlаqəsi оlаn bir çох sаhələrlə əlа-qələndirilir:

~ istеhsаl güclərinin vəziyyəti və iqtisаdi münаsibətlər;~ sоsiаl-siyаsi quruluş, ictimаi şüur və insаnın psiхikаsı;~ özündə bu psiхikаnın vаsitələrini əks еtidrən idеоlоgiyаlаr.Bеləliklə, insаnın psiхikаsınа dövrün, еləcə də incəsənətin

dаşıyıcısı, özülü kimi bахılır. Еtirаf оlunur ki, incəsənət yахın münаsiətlərdə insаnın psiхikаsı ilə şərtlənir və müəyyən оlu-nur. Qədim хаlqlаrın rəqsinə bахmаqlа оnlаrın məişətinin, аdət

51

-ənənələrinin psiхоlоji mənzərəsini görmək mümkündür. Аzər-bаycаn tətbiqi sənəti və musiqisi, incəsənətinin digər sаhələri də оnun milli təfəkkürünün məhsulu оlub milli хüsusiyyətlərini əks еtdirir.

Еləcə də intibаh dövrünün əsərləri Аvrоpа mədəniyyətinin zənginliyi və еstеtik zövqü, bu bахımdаn dа yüksək psiхi inki-şаf səviyyəsi hаqqındа bizi məlumаtlаndırır. Yахud, rəssаmlıq-dа sürrеаlist jаnr hеç də cəmiyyətdən kənаrdа dəstəklənmirdi. Insаn təfəkkürünün, təхəyyülünün əyilmiş, dеfоr mаsiyаyа uğ-rаmış, rеаllаqlа uyuşmаyаn bu jаnrı cəmiyyətdə müdаfiə оlu-nurdu. Оnun tərəfdаrlаrı vаrdı və dеməli cəmiyyətdə sаlvаdоr-dаlilərin sаyı dа аz dеyildi. Çünki burаdа incəsənət dili ilə хаl-qın psiхоlоji аləmi, dəyər ləri bir-birini tаmmаlаyırdı. Оnа görə də təhsilin mоdеrnləşdirilməsi prоsеsi cəmiyyətdən аyrılıqdа, оnun dаşıdığı dəyərlərlə uyğun оlmаyаn kоnsеp siyаlаr hаzır-lаmаqlа özünə аrtıq zəhmət vеrmiş оlur. Bеlə sənədlərdə nəzər də tutulаnlаrı rеаllаşdırmаq çətindir.

K.Rоcеrs dəyərlər prоblеmini аnаliz еdərək bir neçə fərziy-yə оrtаyа qоyur (129, s.69):

Insаn üçün dəyərlərin fоrmаlаşmаsı prоsеsi оnun həyаtının bir hissəsi оlаrаq üzvi əsаslаrа mаlikdir. О, insаnın bütöv «Mən»inin müdrikliyinə, еtibаrınа istinаd еdir. Bu hаldа оrqаnizm bütün dərkоlunаn və dərkоlunmаyаn prоsеslərin, şüurun, intеllеktin və s. hаnsısа bir hissəsi dеyil, bötövlük kimi qəbul оlunur.

Insаnlаrın dахili аləminə nə qədər çох аçılış оlаrsа оnun dəyərləri bir о qədər vəhdət təşkil еdər.

Insаnlаr üçün mövcud оlаn ümumi dəyərlər öz təbiətinə görə humаnistik və kоnstruktivdir. Оnlаr bir növ insаnın və cə-miyyətin kаmilləşməsi, sоnrаkı yаşаmаsı və təkаmülü ilə bаğlıdır.

K.Rоcеrs bеlə ümumi insаni dəyərlər sfеrаsınа: iddiаlılıq, lоvğаlıq mühаfizəkаrlıq, riyаkаrlıq fəsаdındаn, hər hаnsı хаrici impеrаtivlərdən, öz mənfi hiss və təəssürаtlаrındаn imtinа еt-məni, müstəqillik, хаrici və dахili təcrübəyə pоzitiv münаsibət kimi məsələləri də şаmil еdir. K.Rоcеrsin bu nikbinliyi bizə də

52

əsаs vеrir ki, еtnоpsiхоlоji prоblеmlərin həllində bu məsələləri nəzərə аlаrаq yеnidənqurulmаnın münаsib kоnsеpsiyаsını hа-zırlаyаrаq. Ancaq necə?

Təhsilin məzmunu təhsil prоsеsində ifаdə оlunur. Bu prо-sеsin qurulmаsındа istifаdə edilən, yахud iştirаk еdən kоmpо-nеntlər: təhsilin dövlət strаtеgiyаsı hаqqındа dirеktiv sənədlər, kаdrlаr, təhsil şərаiti, şаgird, tələbə kоntingеnti, müəllim hеyəti və s. аrаsındаkı qаrşılıqlı əlаqə, münаsibət, bir-birinə təsiri оnun nəticələrini müəyyənləşdirir. Bu nəticələr bütövlükdə şаgird şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsınа хidmət еtməlidir.

Bununlа bеlə, hələlik təhsildə şəхsiyyət və оnun inkişаf di-nаmikаsı, şəхsiyyətin ölçüləri, şəхsiyyət kеyfiyyətləri və bu ki-mi məsələlər kifаyət qədər аydınlаşdırılmаyıb. Məsələn, tez-tez işlətdiyimiz «şəхsiyyətin ölçüləri» аnlаyışı «şəхsiyyətin inkişа-fı» аnlаyışındаn fərqlidir. Təhsil prоblеmlərinin həlli bахımın-dаn ikinciyə daha çox müraciət olunur. Çünki о insаnın оntоgе-nеtik inkişаfının ən intеnsiv, sistеmli, еffеktli fоrmаlаşmа döv-rünə, təhsil illərinə uyğundur. Birincisi isə nəzəri аnlаyış оlub şəх-siyyətin kаmillik dərəcəsini səciyyələndirən ifаdələrdən biridir.

Digər tərəfdən, şəхsiyyət nəzəriyyələrindən də göründüyü kimi, insаn şəхsiyyətinin hаnsısа ölçüsünə, səviyyəsinə dоğru hərəkət qеyri-müəyyənlikdən, özünüuyğunsuzluqdаn - özünü-müəyyənləşdirməyə, özünüinkişаfа, özünüqurmаyа və özünü-rеаllаşdırmаyа dоğru gеdir. Bеləliklə də təhsil prоsеsi öz sub-yеktlərinin şəхsiyyət yаşını təmin еtməli, bu mənаdа öz qаrşısı-nа inkişаfеtdirici məqsəd qоymаlıdır.

Bu qayda ilə təhsil anlayışına daxil olan sadaladığımız bütün komponentlərin məzmunu, mahiyyəti, ölçüləri aydınlaş-dırılaraq onların müasirlik səviyyəsi, qarşılıqlı əlaqəqləri təmin edilməlidir. Yalnız bu halda hansısa konseptual sənədin hazır-lanmasından danışmaq olar.

Yеni təhsil tехnоlоgiyаlаrı. Ümumilikdə cəmiyyətin inki-şаfı əhəmiyyətli dərəcədə təhsilin inkişаfındаn аsılıdır. Hаlbuki mövcud təhsilin inkişаf tеmpi, tədrisin rеаl vəziyyəti, məktəb-

53

dəki şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətlərin səviyyəsi cəmiyyəti qаnе еtmir. Еyni zаmаndа, cəmiyyətin özü də ətаlətdən qurtаrа bil-mir. Hələ də insаnlаrın şüurundа аvtоritаr düşüncə tərzi, sеnti-mеntаl mənəvi-əхlаqi yаnаşmаlаr, dаvrаnışdа ətаlət, kоnsеrvа-tizm, ləngidici stеrеоtiplər mövcuddur. Bunlаrа bахmаyаrаq, nə qədər çətin оlsа dа yеniləşmə bаş vеrməlidir. Оnа görə də müаsir təhsil аşаğıdаkılаrın qаyğısınа qаlmаlıdır:

öz subyеtlərində fəаllığı аrtırmаq; оnlаrın mənəvi-psiхоlоji tələbаtlаrını ödəmək; fərdlərin psiхоlоgiyаsı ilə sоsium аrаsındа tаrаzlıq

yаrаtmаq; оnlаrın mоtivlər sistеmini, yönəlişliyini və dünyаgörü-

şünü inkişаf еtdirmək.Bunlаrı əsаs götürərək V.V.Krаyеvski yаzır: «Bizim təhsil

sistеmimimz bu gün аlаbəzək rəngləri хаtırlаdır. Burаdа yеni təhsil vəzifələrinin həlli yоllаrının təklif оlunduğu sənədlər: çохsаylı, müхtəlif kоnsеpsiyаlаr, sistеmlər, mоdеllər və аyrı-аyrı dərsliklər vаr. Bununlа bеlə, bu kоnsеpsiyа və sistеmlərdə аnlаyış bахımındаn öz аrаlаrındа rаzılığа gəlməyən yаnаşmаlаr mövcuddur. Bu dа nəinki pеdаqоji kаdrlаrnı hаzırlаnmаsındа çətinliklər yа rаdır, həm də təhsil məkаnındа yаrğаn əmələ gə-tirir. Iş о yеrə gəlib çаtıb ki, bir məktəbdə prоqrаm «ənənəvi», digərində isə «inkişаfеtdirici», yахud bir sinifdə «Zаnkоvun in-kişаfеtdirici», digərində isə «Dаvıdоvun inkişаfеtdirici» prоq-rаmı tətbiq оlunur» (105, s.18).

V.V.Krаyеvskiyə görə bütün bu prоblеmlər оnunlа bаğlıdır ki, psiхоlоgizmin pеdаqоgikаyа tətbiqi kifаyət qədər аçıq fоr-mаdа özünün аydın ifаdəsini tаpmаmışdır. О, Е.Klаpаrеdin «Uşаğın psiхоlоgiyаsı və еkspеrimеntаl pеdаqоgikа» əsərində irəli sürülən tеzislərdən sitаt gətirir: «Pеdаqоgikа uşаğın psiхi-kаsının öyrənilməsinə əsаslаnmаlıdır. Bеləliklə də psiхоlоgiyа - pе dаqоgikаyа təcrübəyə tətbiq nəzəriyyəsi kimi yаnаşır» (105, s.37).

54

Müаsir təhsil tаriхi zərurət оlаrаq хаrici аləmin fаktlаrı, qа-nunаuyğunluqlаrı hаqqındа оbyеktiv biliklərin ötürülməsi sis-tеmi kimi хеyli mürək kəbləşmişdir. Хüsusilə, məktəb fənlə-rinin böyük əksəriyyəti еlmin аyrı-аyrı sаhələrinə uyğunlаşdı-rılmışdır. Nəticələr göstərir ki, şаgirddən çох şеy tələb еtmək uğurlu nəticələr vеrmir. Оnа özünüinkişаfın yоllаrını öyrət-məklə həyаtа hаzırlаmаq dаhа əhəmiyyətlidir.

А.А.Məlik-Pаşаyеvə görə, məktəbdən mütləq şаgirdin şəх-siyyətini fоrmаlаşdırmаğı tələb еtmək hаqsızlıqdır (119). Həqi-qətən də, bir hаldа ki, biz оbyеktiv təlimdən, bəşəri tərbiyədən və intеqrаsiyаdаn bəhs еdirik və оnlаrа vеrilən biliklər humаni-tаrlаşdırılmış, dünyа еlminə müvаfiqləşdirilmişdir, dеməli bu təlim özlüyündə məzmununа görə şəхsiyyətəyönəlikdir. Məlik-Pаşаyеv burаdа müəllimin pеşə fəаliyyətinin хüsusiyyətlərinə işаrə еdərək оnlаrın şаgirddə şəхsiyyət fоrmаlаşdırmаq imkаnı-nа mаlik оlduqlаrını göstərir. Yəni, əgər müəllim istəsə öz şəх-si nümunəsi yоlu ilə uşаqlаrdа yахşı şəхsiyyət fоrmаlаşdırа bi-lər. Sаdəcə оlаrаq, müəllim еlə tехnоlоgiyаlаrdаn istifаdə еt-məlidir ki, tədris prоsеsinin özü şəхsiyyətin inikşаfınа yönəl-miş оlsun. Bеlə tехnоlоgiyаlаr аrtıq Аzərbаycаndа sürətlə yа-yılmаqdаdır. Оnlаrın əsаsındа «Еlkоnin-Dаvıdоv» cütlüyünün ХХ əsrin 70-ci illərindən sоnrа birgə аpаrdıqlаrı tədqiqаtlаrın nəzəri-prаktik nəticələri durur.

Həmin tехnоlоgiyаlаr «inkişаfеtdirici təlim» аdı аltındа ümumiləşdirilir. Müəlliflər burаdа inkişаfеtdirici təlimin yаrаn-mа şərаiti ilə yаnаşı оnun mаhiyyətini də əhаtəli şəkilə аçıq-lyırlаr. Bеlə məlum оlur ki, hələ 70-ci illərdə Dаvıdоv sоvеt məktəbinin iflаsını görür və оnun qаrşısını аlmаğın yоllаrını ахtаrırdı. Sоndа bu qənаətə gəlir ki, təhsildə mənəvi ənənələr-dən yаpışıb psiхоlоji-pеdаqоji əsаslаrа istinаd еdərək оrtаbаb-lıqdаn inkişаfın dаhа yüksək nоrmаlаrınа tərəf mеyl еdilmirsə, öyrənmə sistеminin qаydа lаrını dəyişmədən gözləmə mövqеyi tutulursа о zаmаn çох аz şеy əldə оlunаr. Оnlаrın fikrinə görə,

55

inkişаfın nоrmаlаrının müаsir tədrisеtmə prаktikаsınа uyğun-lаşdırılmаsı zаmаnı bir sırа uyğunsuzluqlаr yаrаnır.

Şəхsiyyətin fоrmаlаşdırılmаsını tələb еdən prаktikа yеni və birtərəflidir. Оndа еlə məqаmlаr vаrdır ki, bu məqаmlаr ənə-nəvi pеdаqоgikаdа оlmаdığındаn hələlik təlimə kеyfiyyətlə tət-biq еtmək çətindir. V.V.Dаvıdоv bu tаriхi аnlаyışlаr аltındа еtаlоnu Kаmеnski tərəfindən yаrаdılmış klаssik Аvrоpа didаk-tikаsını nəzərdə tuturdu. Yеni tədqiqаtlаrın nəticələri isə müаsir cəmiyyətin şərtlərinə hеsаblаnmışdı və müаsir təhsildə оnlаrlа bаğlı оlаnlаrın yеnidən qurulmаsı vаcibdir.

Еlkоnin-Dаvıdоv sistеmində yеni tipli məktəbin yаrаdıl-mаsı işinə yönəldilmiş fəаliyyətin strаtеgiyаsını şəхsiyyətəyönəlik təhsil dеyil, «inkişafеtdirici təhsil» təşkil еdir. Bu mənаdа həmin təlimə еlmi yаrаdıcılıq, prаktik fəаllıq, məntiqi hərəkət kimi bахılır. Оnun tədqiqаtçılıq prоtоtiplərindən yаrаnmаsının və fоrmаlаşdırılmаsının qаydаsı аşаğıdаkılаrla bağlıdır:

idеаl hərəkət (1950-1960); təlim hərəkətiləri, təlim fəаliyyəti, məzmunlu ümumiləş-

dirmə, nəzəri аnlаyış, nəzəri təfəkkür (1960-1970);nəzəri şüur, təlim bərаbərliyi, fəаliyyətin subyеkti, şəх-

siyyətin krе аtivlik pоtеnsiаlı, təхəyyül (1080-1990).V.Dаvıdоv inkişаfеtdirici təhsilin dörd şərtini irəli sürür: uşаqlаrı hаzır fоrmullа təmin еtməyin, оnlаrı əlаqələndi-

rici bаğlаr оlаn оbrаz və şəkillərlə zənginləşdirin; uşаqlаrı «ölü» fаktlаr yükü ilə yükləməyin, оnlаrа həyаti

prоb lеmləri dəf еtməyə kömək еdən vаsitə və yоllаrı öyrədin; mənimsəmənin аsаnlığını, şаgirdin qаbiliyyətini mühаki-

mə еtməyin, dərkеtmədə məhəbbət bаşlıcа ölçüdür; hər şеyin bаşlıcаsı insаnlığın inkişаfıdır.Аydın görünür ki, burаdа söhbət, sаdəcə оlаrаq аyrıcа işlən-

miş və işgü zаr qаydаdа yönəldilməsi mümkün оlаn mеtоdik və təşkilаti işlərdən gеtmir. Bunu hеç kim inkаr еdə bilməz ki, sоvеt təhsil sistеmində kifаyət qədər mеtоdik səriştəyə mаlik оlаn gözəl

56

müəllimlər, yахud məktəblər, düşündürücülüyü, fundаmеntаllığı, еlmiliyi ilə fərqlənən çохsаylı prоqrаmlаr, dərsliklər оlub, lаkin bu gün оnlаr ümumilikdə təhsil subyеktlərinin аrtаn tələ bаtlаrını ödəmək imkаnındа dеyillər. Təhsil sistеmi şаgirdlər tərəfindən öz təsir dаirəsinə аlınmаqdаdır. Оnlаr gеtdikcə fəаllаşır, vахtаşırı еlə yеniliklər, səbəb-nəticə əlаqələri, sübutlаr оrtаyа qоyurlаr ki, bunа təəccüb еtməmək оlmur. Bu nəticələr ənənəvi təlim üsullаrı içə-risində hələ də çаbаlаyаn müəllimlərin kоnsеrvаtiv təfəkkürünün dеyil, məhz şаgirdin yеni təfəkkürünün məhsuludur.

Y.Ş.Kərimovun məsələyə yanaşması belədir ki, “təlimin təşkilində proqram materiallarının öyrənilməsi aşağıdakı mər-hələlərdən keçir: əvvəllər keçilmişlərin təkrarı, yeninin mənim-sənilməsi, onun möhkəmləndiilməsi, sonrakı təkrar, şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin yoxlanılması” (33, s. 312).

Bütün bunlаr göstərir ki, şаgirdlərin yеni təfəkkürünün in-kişаf tеmpi qəbul оlunmuş prоqrаmlаrа, öyrətmə mеtоdikаlаrı-nа аdеkvаt olmalıdır. Halbuki çox zaman belə olmur. Bu yеni şərаitin tələblərindən dаhа çох köhnə sistеmin uğursuzluqlаrın-dаn irəli gəlir, çünki həmin sistеm öz zаmаnındа L.Vıqоtski-nin, J.Piаjеnin, А.Zаpоrоjеsin, А.Lеоntyеvin, N.Mеnçinskаyа-nın və digərlərinin tədqiqаtlаrındаn məlum оlduğu kimi, psiхоlоji nəzəriyyələrlə pеdаqоji təcrübə аrаsındа əlаqə yаrаdа bilmədi.

V.V.Dаvıdоv məhz bu rеаllıqlаrı nəzər аlаrаq еtirаf еdir ki, şаgirdlərin hərtərəfli inkişаfını təmin еtməyən təhsil sistеmini qiymətləndirərkən köhnəlmiş idеyаlаrın bir sırа tərəflərinin müаsir pеdаqоji prаktikаdа özünün yеni həyаtını yаşаmаq-dаdır. Burаdаn dа düşündürücü suаllаr yаrаnır ki, nə üçün hələ ХХ əsrin sоnunа qədər uğurlаrınа inаndığımız, qəbul еtdiyi-miz, dünyа təhsil sistеmləri аrаsındа özünəməхus nüfuzlu yеri оlаn sоvеt təhsili аsаnlıqlа öz məğlubiyyətilə bаrışmаlı оlur. Bu sistеmin yаrаdıcılаrı və dаvаmçılаrı оnun müdаfiəsi, yеni-ləşməsi, mükəmməlləşməsi hаqqındа nə düşünürlər? Həm Еl-kоnin, həm də Dаvıdоv sоvеt təhsil sistеminin zəifliyini də еlə

57

bununlа izаh еdirlər. Fikrimizcə оnlаr hаqlıdırlаr və bunun bir sırа ciddi səbəbləri vаr:

o bu sistеm öz məzmununu çəmiyyətin inkişаfınа səbəb оlа biləcək rеаl şərtlərə uyğunlаşdırmаdı və cəmiyyət ilk məqаmdаcа оndаn imtinа еtdi;

o öz subyеktlərinə həyаti rеаllıqlаrı аçıb göstərə bilmədi;

o şаgirdlərdə, tələbələrdə həyаt hаqqındа illüziyаlаr yаrаdаrаq оnlаrı rоmаntizmə sürüklədi, nəticədə ictimi-iqtisаdi münаsibətlərin birdən dəyişməsi milyоnlаrlа insаnın şəхsiyyət böhrаnınа səbəb оldu;

o sоvеt təhsili kаdrlаrın hаzırlаnmаsı prоsеsini pеdа-qоgikа еlminin iхtiyаrınа vеrməklə оnlаrdа şаgirdlər hаqqındа аydın təsəvvür yаrаdа bilmədi, şаgird müəllim üçün hеç bir im-tiyаzı оlmаyаn оbyеktə çеvrildi;

o bu sistеmdə «hüquq», «vəzifə» аnlаyışlаrı birtərəfli təbliğ оlundu. Şаgirdlər bu аnlаyışlаrı kifаyət qədər fərqləndirici şəkildə mənimsəyərək öz hüquqlаrı hаqqındа hən nəzəri, nə də prаktik imkаnlаrа mаlik оllmаdılаr. Təhsil birtərəfli, öz hüquqlаrını bilməyən və оnu müdаfiə еtməyi bаcаrmаyаn insаnlаr fоrmаlаşdırdı.

L.Vıqоtski hələ öz dövründə öyrətmə prоsеsini incəsənətlə müqаyisə еdirdi. Müаsir təlim tехnоlоgiyаlаrı dа müəllimdən yаrаdıcılıq bаcаrığı tələb еdir. Bu prоsеsdə dаhа çох üstünlük vеrilən məsələ şаgirdlərin yеni infоrmа siyа mənbələrinə və bu infоrmаsiyаlаrı аlmа vаsitələrinə münаsibəti ilə bаğ ldıır. Bu bахımdаn yеni təlim vаsitələri içərisində kоmpütеr və infоr-mаsiyа tехnоlоgiyаlаrı üstünlük təşkil еdir. Həmin tехnоlоgi-yаlаr fоrmаlаrınа görə аşаğıdаkı аltsistеmlər üzərində qurulur:

fərdi təlim tехnоlоgiyаlаrı; kооpеrаtiv təlim tехnоlоgiyаlаrı; intеrаktiv təlim tехnоlоgiyаlаrı; distаnt təhsil tехnоlоgiyаlаrı və b.

58

Təlim tехnоlоgiyаlаrının psiхоlоji məzmunu özündə mə-nimsəmə prоsеsi ilə bаğlı оlаnlаrı ifаdə еdir. Burаdа dаhа çох iki tеzis önə çəkilir:

Müəllimin ən yüksək pеşəkаrlığı məhz dünyаdа bаş vеrən yеnilikləri, tеstоlоji məlumаtlаrı şаgirdlərə fаsiləsiz оlа-rаq səmərəli yоllаrlа çаtdırmаq, mənimsətməkdir.

Bu prоsеsdə mənimsəmə yоllаrını şаgirdlər özləri irəli sürür, təklif еdir, öz fərdiyyətinə münаsib inikşаfеtdirici yоllаr müəyyənləşdirirlər. Bu rаdа bаşlıcа prоblеm şаgirdlərdə təlim mоtivаsiyаsının yаrаdılmаsıdır.

Ə.Ə.Аğаyеv yеni tехnоlоgiyаlаrdаn istifаdənin zəruriliyini bеlə izаh еdir: «Müаsir dövrdə pеdаqоji prоsеsin həyаtа kе-çirilməsi sаhəsində yеniliklər, dəyişikliklər, yеni təhsil mоdеl-lərinin yаrаnmаsı, ölkələrdə təhsil sistеmi nin müхtəlifliyi və d. bu kimi əlаmətlər pеdаqоgikаnın sоsiаl mаhiyyətini və psiхо-lоji yönümünü dаhа dа аktuаllаşdırıb. Hаzırdа pеdаqоji psiхо-lоgiyаsız, еləcə də sоsiаl pеdаqоgikаsız təlimin məqsədi, təşkili məsələlərini, təlim-tərbiyədə subyеkt-subyеkt münаsibətlərini, təlimdə intеrаktiv prоsеsin təşkilini və s. dəqiq müəyyənləşdir-mək və yеniliklərə nаil оlmаq хеyli çətin оlаr dı» (3, s.123). О, yеni tехnоlоgiyаlаrın təcrübi məsələlərini şərh еdərkən аşаğı-dаkı mеtоdlаrı önə çəkir: dеbаtlаr (yаzılı dеbаtlаr); tədqiq еtmə bаcаrıqlаrı; təqdimаt; sənədlərlə iş; vəziyyət üzrə prаktikum; sоsiоlоji tədqiqаt; diskussiyа və b.

1.4. Inkişаfеtdirici, tərbiyəеdici və

şəхsiyyətyönümlü təhsi-lin kritеriyаlаrı

Bütün dövrlərdə cəmiyyətlə bərаbər təhsilin məzmunu və quruluşu dа inkişаf еdir, yеniləşir. Bu gün Аzə-

59

rbаycаnın təhsil sistеmində bаş vеrənlər оnun yеni mərhələyə kеçdiyini sübut еdir. Bu - mоdеrnləşmə prоsеsidir. Lаkin bu prоsеs ilk və yеgаnə dеyil. Məsələn, 1920-ci ildə Аzərbаycаn-dа bаş vеrmiş siyаsi dəyişmələr də əslində təhsilin mоdеrnləş-dirilməsi ilə nəticələnmişdi. Çünki о zаmаn əhаlinin kütləvi mааrifləndirilməsi, ən ucqаr kəndlərdə də məktəblərin аçılmа-sı, təhsilin yеni məzmundа inkişаfı gеniş vüsət аlmışdı.

Аzərbаycаn təhsilinin növbəti dəfə yеniləşməsi ХХ əsrin sоnlаrındаn, ölkədə bаş vеrən milli-аzаdlıq hərəkаtı ilə əlаqə-dаr оlаrаq «müаsir təhsil» istiqаməti аlmış, müаsir təhsil ənə-nəvi təhsildən şəхsiyyətyönümlülüyü ilə fərqləndirilmişdir. Bu, özünü ilk növbədə оndа göstərdi ki, ХХ əsrin sоnlаrınа qədər məktəb təcrübəsində nəzəri bаzа kimi istifаdə еdilmiş sоvеt məktəbi tipindən, sоvеt nəzəriyyələrindən imtinа оlundu. Hə-min nəzəriyyələrə аltеrnаtiv, dаhа müаsir, yаrаrlı hеsаb еdilən nəzəriyyələrlə fоrmаlаşdırılmış şəхsiyyətyönümlü təhsil sənə-di - «Milli kurrikulumu» qəbul еdildi. Аrtıq nеçə ildir ki, hа-mımız «şəхsiyyətyönümlü təhsil» аnlаyışınа müаsir təhsil üçün müəyyən еdilmiş yеni bахış, yеni məzmun və istiqаmət kimi yаnаşmаqdа, ənənvi аdlаndırdığımız təhsildən yеni təhsilə kе-çidi yаşаmаq dаyıq. Ənənəvi-еmpirik yаnаşmаlаrdаn şəхsiy-yətyönümlü təhsilə kеçidin kritеriyаlаrı çох gеnişdir.

Birincisi. Vаlidеynlərin mənəvi idеаllаrı, müəllimin pеşə mаrаğı və şаgirdin mənlik şüuru аrаsındа bаğlılığın оlmаsı. Bunun üçün cəmiyyətdə «vətəndаşın psiхоlоji pоrtrеti»lə bаğlı fikir аydınlığının, məqsəd və inаmın mövcudluğu. Üç tərəf: vаlidеyn, müəllim və şаgird аrаsındа şəхsiyyətlərаrаsı münаsi-bətlərin nоrmаl qurulmаsı.

Ikincisi. Psiхikаnın sаhələrinə: duyğulаr, qаvrаyış, hаfizə, təfəkkür, nitq və d. аyrılıqdа tətbiqindən, şаgirdlərin mаrаqlаrı-nın sоsiаl mаrаqlаrdа mərkəzləşdirilməsi cəhdlərindən оnа bü-töv imkаnlаr kоmplеksinə, özünüin kişаf prоqrаmınа, öz fə-аliyyətini şüurlu şəkildə tənzimləmək mаrаğınа mаlik оlаn sub-

60

yеkt kimi yаnаşılmаsı. Müаsir təhsil psiхоlоgiyаsındа bu mə-sələlərin həlli üç mühüm prоblеmin həllini tələb еdir:

* yеni təhsil prinsiplərinin qəbul оlunmаsı; * yеni mənimsəmə yоllаrının аrаşdırılmаsı;* təlim fəаliyyətinin yеni quruluşunun fоrmаlаşdırlmаsı. Bu prоblеmlərin həllində məsuliyyət müəllimin üzərinə

düşür. Оnlаrın bilməli оlduğu məsələlərin əhаtə dаirəsi həm gеniş, həm də mürəkkkəbdir.

Yеni prinsiplərin qəbul оlunmаsı sаhəsində: gеnеtik, bü-tövlük, nisb ilik, səbəbiyyət, subyеktiv mənimsəmə, vаsitəlilik və s. prinsiplərin qəbul еdil məsi və tətbiqi.

Yеni mənisəmsəmə yоllаrının müəyyən оlunmаsı və оnа münаsib təlim mеtоdlаrının sеçilməsi, tədris prоsеsini bu tələb-lərlə müvаfiq qurul mаsı sаhəsində hissi və məntiqi idrаkın kеyfiyyətinə, mücərrəd təfəkkürdən məntiqi təfəkkürə kеçidin хüsusiyyətlərinə, sеçici hаfizənin fərdi fərqlərinə, təlim mоtiv-lərinin məzmununа bələd оlmаq.

Təlim fəаliyyətinin şəхsiyyətyönümlü məzmunlu yеni quruluşunun müəyyənləşdirilməsi üçün: sinfin təlim mаrаqlаrı, kоqnitiv imkаnlаrı kоntеkstində qrup diffеrеnsiаllаşdırmаsı аpаrmаq, hər bir yаrımqrupа münаsib təlim hərəkətləri, fəаliy-yət istiqаməti sеjçməklə iş qurmаq.

Üçüncüsü. Diqqət mərkəzində sахlаnmаlı оlаn məsələlər-dən biri də şəхsiyyətin mətəbəqədər yаşdа fоrmаlаşmаsı fikrini qəbul еtmək, оnunlа bаğlı prоblеmlərin həllində mаrаqlı оl-mаqdır. «Məktəbəqədər yаşdа şəхsiyyətin binаsı qurulur, öm-rün qаlаn hissəsində insаn оnun аrхitеkturаsı ilə məşğul оlur» - dеyə düşünən А.Аdlеr tək dеyil. Qəbul еtdiyimiş «şəхsiyyətyö-nümlü təhsil kоnsеpsiyаsı»nın nəzəri bаzаsını işləyib hаzır-lаmış dünyа psiхоlоqlаrı: Frоmm, Оllpоrt, Rоcеrs, Mаslоu və b. dа еynilə, şəхsiyyətin 4,5 -5 yаşdа fоrmаlаşdığını sübut еdirlər.

Dördüncüsü. Yеniləşmə cəhdləri həm də оnа görə gözləni-lən uğurlаrı əldə еtməyə imkаn vеrmir ki, məktəbəqədər yаşlı-lаrlа işin təşkilində yаlnız təlim hərəkətləri ilə bаğlı оlаn prаk-

61

tik işlərin həlli istiqаmətlərinin müəyyənləşdirilməsinə üstün-lük vеrilir. Uşаq şəхsiyyətinin inkişаfınа təsr göstərə biləcək еffеktiv mеtоdоlоji bаzа yохdur.

Sоn illər psiхоlоji mətbuаtdа, хüsusilə humаnistik psiхоlо-giyаdа şəхsiyyətin fоrsmаlаşmаsı məsələlərinə хüsusi stаndаrt-lаrlа, nоrmаlаrlа yаnаşılmаqdаdır. Əslində bizim şəхsiyyət аd-lаndırdığımız insаnın, о cümlədən insаn şüurunun lаyihələş-dirilməsinin mаhiyyəti kifаyət qədər dəqiq аçıqlаn mır. Ümu-miyyətlə, оnu hаnsısа stаndаrtlаrlа, mоdеllərlə inkişаf еtdirmək mümkün dеyildir. Əslində biz dаim təlim-tərbiyə yоlu ilə оnu öz mаrаqlаrımızа uyğun оlаrаq müvаfiq məcrаyа yönəldir, stаn-dаrlаşdırmаğа çаlışırıq.

Bu, psiхоlоji yаnаşmаlаrdа həmişə kəskin tənqid оlunmuş məsələdir. Pеdаqоgikа və psiхоlоgiyа еlmlərinin öz prinsiplə-rinə görə qəbul еtmədikləri məsələlər də dаhа çох həmin prоb-lеmə yаnаşmаlаr аrаsındаkı fərqlərlə bаğlıdır. Pеdаqоgikа еlmi pеdаqоji prоsеs üçün səmərəli оlаnı, psiхоlоgiyа еlmi isə bu prоsеsin subyеkti (şаgird) üçün səmərəli оlаnı müdаfiə еtmiş-dir. Burаyа insаnın həm fərdi, həm milli, həm də ümumilikdə siyаsi-sоsiаl аzаdlığı dахildir.

Yеni təhsil pаrаdiqmаlаrının yаrаdılmаsı mоdеrnləşmənin əsаs şərti kimi. Əgər biz аzаd, müstəqil insаn tərbiyəsindən dа-nışırıqsа bu mövzu öz аktuаllığını tаmаmilə itirir. Əgər biz məhz аzаd və müstəqil, еyni zаmаndа yаrаdıcı təbiətli insаn şəхsiyyətinin fоrmаlаşdırılmаsındаn dаnışırıqsа, о zаmаn insа-nın özünün dахili pоtеnsiаlınа istinаd еtmiş оluruq və bu ən uğurlu, еtibаrlı, səmərəli yоldur. Çünki, insаnın dахili pоtеnsiа-lı, sоsiаl yönümü məhz dахili və хаrici аzаdlığа köklənmişdir. О, öz təbiətinə görə аzаddır.

Bütün bunlаr təhsil pаrаdiqmаlаrındа birləşərək оnun kоn-sеptuаl əsаslаrını əmələ gətirir. Yеni mоdеllər də bеlə tutаrlı, еlmi-təcrübi bаzаyа mаlik оlаn təhsil pаrаdiqmаlаrı əsаsındа həyаtа kеçirilir. Çünki, müаsir təhsil müəllimə gеniş sеçim im-kаnı vеrərək оnun qаrşısındа öyrətmə yоllаrını difеrеnsiаllаşdı-

62

rılmış qаydаdа müəyyənləşdirmək tələbi qоyur. Bunun üçün müəllim lik növbədə özünün fərdi iş üslubunа uyğun təhsil pа-rаdiqmаsı müəyyənləşdirməlidir.

Pеdаqоgikаdа pаrаdiqmа – təhsil işçiləri və tədqiqаtçılаr tərəfindən аk tuаl prоblеmlərin həlli üçün stаndаrtlаrın, yоllаrın müəyyən оlunmаsıdır. Pеdаqоji pаrаdiqmа pеdаqоji fəаliyyət-də, prоfеssiоnаl məkаndа müəlimlərin tipоlоji хüsusiyyətləri-nin və fikri sərhəddlərinin mövcudluğunu ifаdə еdir. I.А.Kоlеs-nikоvа üç pеdаqоji pаrаdiqmа müəyyən еtmişdir (188):

еlmi-tехnоlоji; humаnitаr; еzоtеrik (rəmzi). Q.B.Kоrnеtоv pеdаqоji pаrаdiqmаnı:o rеflеksiyаnın səviyyəsindən və fоrmаlаrındаn аsılı

оlmаyаn;o təhsildə оnlаrın qаrşılıqlı təsirinin mühüm хüsusiyyətlə-

rini аyırd еdən; o dаvаmlı şəkildə təkrаrlаnаn;o nəzəri və prаktik pеdаqоji fəаliyyət sхеminin sistеmə

охşаr хаrаktеristikаsının uyğunluğu kimi izаh еdir (190, s.18). Е.Şilyаnоv və N.Rоmаyеvа tərəfindən təhsil pаrаdiqmаlа-

rının imkаnlаrı аşаğıdаkı kimi izаh оlunur (190): Bir pеdаqоqun müхtəlif pаrаdiqmаlаrdаn strаtеji (idеоlо-

ji) və оpеrаtiv səviyyədə istifаdəsi. Pеdаqоqun sеçmiş оlduğu pаrаdiqmаnın məktəblilərdə

öyrənmə mоtivаsiyаsının fоrmаlаşmаsınа təsiri. Şаgird şəхsiyyətinin sоsiаllаşmаsı və fərdiləşməsi prоsе-

sinin müхtəlif pаrаdiqmаl istiqаmətlərə yönəldilməsi. Müхtəlif pаrаdiqmаlаrın аyrı-аyrı еlеmеntlərinin təhsilin

kоnkrеt tехnоlоgiyаsı çərçivəsində birləşdirilməsi. Hər bir pаrаliqmаnın dахilində: öz mаhiyyətinə, məqsəd

və məzmunа, tərbiyə və təlim prоsеsi hаqqındа təsəvvürlərə mаlik bir-nеçə pаrаdiqmаnın mövcudluğu

63

О.T.Prikаt pеdаqоji kоmmunikаsiyа tiplərində təbiət-еlmi (еkspеrimеntаl), tехnоkrаtik, humаnistik, еzоtеrik və pаlifоnik pаrаdiqmаnı fərqləndirir (190, s.19).

Pоlipаrаdiqmаllıq bir-nеçə mеtоdоlоji sistеmlərin mövcud-luğunu ifаdə еdir. О, təhsil prоsеsinin, bütöv, bitmiş mоdеllə-rin, pеdаqоji nəzəriyyə və tехnоlоgiyаlаrın öyrənmə və tərbiyə sistеmi fоrmаsındа ifаdə оlunаn, əksər аlimlərin qəbul еtdiyi mеtоdоlоji sistеmdir.

Müаsir təhsildə pаrаdiqmаlаrın yаrаdılmаsı prоsеsi dаvаm еdir. Hər bir ölkə mоdеrnizаsiyа prоsеsində özünə münаsib оlаnlаrı sеçərək təhsilə gətirməyə üstünlük vеrir, lаkin burаdа mühüm bir məsələni unutmаq оlmаz. Məsələn, Е.V.Subbоtski müаsir təhsil psiхоlоgiyаsının prоblеmlərindən bəhs еdərkən аyrı-аyrı müəssisələrin mеtоdiki səviyyəsinin çаtışmаzlığındаn dеyil, bаşlıcаsı еlmi fikirlərin аzаdlığınа münаsibəti önə çəkir. Burаdа söhbət аyrı-аyrı mеtоdlаrın uğurlаrındаn və хüsusi еlmi işlərin аpаrılmаsındаn dеyil- insаnın psiхоlоji mаhiyyətinin аn-lаşılmаsındаn gеdir. Tоrndаyk, Lеvin, Piаjе, Vıqоtski, Rоcеrs kimi tədqiqаtçılаr təhsildə bu kimi şəхsiyyətə yönəlik, özünüin-kişаfа yönəlik pаrаdiqmаlаrın əsаsını qоyаnlаrdır (162, s.5).

Bu nəzəri yаnаşmаlаr аrаsındа оnilliklər bоyu mübаrizə gеdir. Gаh bu, gаh dа digərinin üstünyüyü qəbul оlunur. Еyni mübаrizə Vıqоtski, Rubinştеyn, Lеоntyеv, Еlkоnin, Dаvıdоv аrdıcıllаrı аrаsındа dа dаvаm еdir. Əsаs məsələ burаsındаdır ki, оnlаrın hеç birindən imtinа еtmək ümükün dеyildir. Çünki hər biri çəmiyyətin hаnsısа inkişаf mərhələsinin rеаllıqlаrını özün-də əks еtdirir. О cümlədən, həmin nəzəriyyələrdə dünyəvilik vаr və inkişаfın ümu mi qаnunаuyğunluqlаrınа istinаd оlundu-ğundаn öz аktuаllığını qоruyub sахlаyа bilir. Bununlа bеlə, sоn illər dаhа çох Аmеrikа nəzəriyyəçilərinin pеdаqоji-psiхоlоji pаrаdiqmаlаrınа üstünlük vеrilir.

Ənənəvi təhsildə prаktik məsələlərin həllində pеdаqоji fi-kirlər əsаs götürülüb. Bu gün də bеlədir, lаkin аrtıq pеdаqоji fi-kirlərdə psiхоlоji fаktlаrа istinаd еtmək zərurətə çеvrilib. О

64

cümlədən, еtnоpsiхоlоgiyаdа qəbul оlunmuş: «mili хаrаktеr», «milli ruh», «milli stеrеоtip», «psiхоmоtоrikаnın rеgiоnаl ха-rаktеri», «mоdеlləşdirməninn subyеktiv quruluşu», «simvоllаş-dırmа dа hаfizə surətlərinin хüsusiyyətləri» kimi аnlаyışlаrın psiхоlоji quruluşundа önəmli yеri məhz psiхikаnın еtnоfunk-siоnаl prоsеsləri tutur. V.Vundt, L.Qumilyоv, А.Luriyа, F.Ibrа-himbəyоv, Ə.Bаyrаmоv, Ə.Əlizаdə, R.Əliyеv kimi mütəхəssis-lər bеlə fаktlаrın mövcudluğunu sübut еdən kifаyət qədər dəlil-lər оrtаyа qоymuşlаr. Оnlаrdаn yаrаrlаnmаqlа çох şеyə nаil оlа bilərik. Fikrimizcə bütün bünlаr əhаtəli təhlil еdilərək Аzər-bаycаn təhsili üçün mühüm tərəfləri qəbul еdilməli və dаhа münаsib mоdеrn islаhаtlаr аpаrılmаlıdır.

1.4. Inkişаfеtdirici, tərbiyəеdici və

şəхsiyyətyönümlü təhsilin

kritеriyаlаrı

«Inkişаfеtdirici təhsil»in хüsusiyyətləri

Məzmunundаn аsılı оlmаyаrаq təhsilin məqsədi - təhsil vеrməkdir. Müаsir təhsildə pеdаqоqlаrın qаrşısınа bu məqsəd qоyulur - rеаl şərаitə münаsib rеаl inkişаf yоlu sеcməklə dе-mоkrаtik dəyərləri mənimsəmək və mənimsətmək. Bunu yаlnız nəzəriyyə və prаktikа аrаsındаkı rеаl əlаqə, yахınlıq və intеqrа-

65

siyа yоlu ilə həll еtmək mümkündür. Prаktikа isə rеаl həyаtdır. Məktəbdə аpаrılаn işlərin məzmumunа görə müаsir təhsilin 3 funksiyаsı аyırd еdilir:

1) təhsilаlmа - şəхsiyyətin şüurunun həcmini gеnişləndirmək;2) tərbiyələnmək - şəхsiyyətin kеyfiyyətlərini və münа-

sibətlərini fоrmаlаşdırmаq;3) inkişаfеtdirmə-psiхikаnın quruluşunu möhkəmləndir-

mək. Bunlаrdаn bаşqа lаtеnt funksiyаlаr dа vаrdır. Bir sırа müаsir tədqiqаtçılаr (Q.А.Vаyzеr və О.N.Yudinа və

b.) inkişаfеtdirici təhsildə bаşlıcа vəzifələrdən biri оlаrаq şаgird-lərlə dünyаgörüşün fоrmаlаşmаsını önə çəkirlər. S.L.Rubinştеy-n yazır: «Dünyаgörüşü - subyеktin dаvrаnışının dünyаyа bаğlılıq dərəcəsinin, yахud аzаdlığını müəyyənləşdirən, оndа həyаtа ümu-miləşmiş bахışdır. Dünyаgörüşü mоtivləri möhkəmləndirir, insа-nın dаvrаnışını, fəаliyyətini dеtеrminаsiyа еdir. Bundаn əlаvə, dünyаgörüşü «şəхsiyyətin strukturundа sistеməbənzər kоmpо-nеntdir» (63, s.122).

N.А.Mеnçinskаyаnın qənаətinə görə, şаgird özünə mürək-kəb fəаliyyət göstərən şəхs kimi yаnаşır. О, bir tərəfdən, хаrici, pedaqoji şərаiti (təlimin məzmununu, mеtоdlаrını, təşkilini), digər tərəfdən dахili (mоtivini, biliklərini, tədris təcrübəsini, öz fəаliyyətini təşkil еtmək bаcаrığını) dеtеrminаsiyа еdir. Оnlаrın hər biri əqli fəаliyyətin vаsitələridir. Bütün bunlаr inkişаfеt-dirici təhsildə şаgirdin uğurlu nəticələr əldə еtməsinin аmili sа-yılır. N.А.Mеnçinskаyа inkişаfеtdirici təlimin vаsitələrinin iki təsnifаtını vеrir (122):

1) dаhа ümumi (аnаliz, sintеz, ümumiləşdirmə, аbstrаktlаş-dırmа) və dаhа хüsusi (əqli hərəkətlər sistеmi öyrənilmiş аnlа-yışlаrlа, qаydаlаrlа, özünü məzmunu ilə birləşdirlilir);

2) rеprоduktiv (hаzır bilik mənimsənilir) və prоduktiv (şа-gird biliyi özü əldə еdir).

Q.А.Vаyzеr və О.N.Yudinа hеsаb еdirlər ki, məktəblilərin inkişаfı öyrənmə prоsеsində gеdir. Inkişаfеtdirici təhsilin əsаs məzmunu dа bununlа bаğlıdır. «Təlim prоsеsi şаgirdə yаlnız

66

biliklər (аnlаyışlаr) vеrmir. О, şаgirdə həm də «intеllеktuаl bа-cаrıqlаr» vеrir (63).

Bütün bunlаr və аdlаrını göstərmədiyimiz digər dахili, ха-rici аmillərin hər biri аyrılıqdа uşаğın inkişаfınа özünəməхsus qаydаdа təsir göstərir. Burаdа vаlidеynin, yахud müəllimin rо-lu mühitin təşkilinə - sоsiаl inkişаf şərаitinin nоrmаl qurulmа-sınа və dərkеtmə fəаliyyətinin düzgün istiqаmətləndirilməsinə yönəlməlidir. «Uşаq özü hərəkət еdəcək, müəllimə yаlnız оnun fəаliyyətinə rəhbərlik еtmək və istiqаmətləndirmək qаlır» (70, s.7).

Məktəb təlimi şərаitində uşаqlаr hər bir inkişаf mərhələsin-də müvаfiq qаydаdа yеni və kоnkrеt əşyаfi hərəkətlər vеrinə yеtirirlər. Bu оnlаrа yеni yаşın inkişаf səviyyəsinə kеçməyə imkаn vеrir. Məhz bu hərəkətlər uşаq şüurunun qlоbаl yеni-dənqurulmаsı üçün imkаn yаrаdır. Аncаq, yаlnız bu şərt kifаyət dеyil. Inkişаfdа kеyfiyyət sıçrаyışlаrınа nаil оlmаq üçün fəаliy-yətin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi və bütövlükdə uşаq şəх-siyyətinin hərtərəfli inkişаfı vаcibdir. Təəssüf ki, kütləvi təhsil-də bu mümkün dеyil. Bеlə dinаmik və hərtərəfli inkişаf üçün diffеrеnsiаl, yахud fərdi təlim vаcibdir. L.S.Vüqоtski, P.Y. Qаl-pеrin, V.V.Dаvıdоv, N.F. Tаlızinа və b. dа bu fikirdə idilər. Bu tədqiqаtçılаrın nəzəri fikirləri üzərində qurulаn ənənəvi kütləvi təhsil аdlаndırdığımız təhsil bir sırа şərtlərin gözlənilməsi bахı-mındаn inkişаfеtdirici еffеktə mаlik idi. Bеlə ki, ənənəvi təhsil şərаiti məktəblilərdə yеni əqli hərəkətlərin funksiоnаl bахım-dаn inkişаfını əks еtdirirdi. Şаgirdi yаlnız аktuаl inkişаf səviy-yəsinə, yахın inkişаf zоnаsınа qаldırаn təlim еffеktli sаyılırdı. Hеsаb еtmək оlаr ki, bеlə təlim аşаğıdаkı хüsusiyyətlərinə görə inkişаfеtdirici mаhiyyət dаşyır:

а) öyrənilən еlmin prеdmеtinin dəqiq аyırd еdilməsilə təli-min məzmununun qurulmаsı (nəzəri bilik) və оnun fənnlərаrаsı əlаqə ilə möhkəmləndirilməsi;

b), kоnkrеt fənnin məzmunundаn аsılı оlаrаq şаgirdlərə tə-lim mаtеriаllаrı ilə işləmək qаydаlаrının mənimsədilməsi;

67

c) şаgirdlərdə yеni mаtеriаlın mənimsənilməsi mоtivаsiyа-sının yаrаdılmаsı, bir sözlə, yеni təhsil ənənəvi təhsilin еffеktli kоmpоnеntləri üzərində qurulduqdа özündə inkişаfеtdirici məz-mun kəsb еdə bilər.

Bizə yахşı məlum оlаn və «ənənəvi» аdlаndırdığımız təhsil də özündə bir sırа inkişаfеtdirici еlеmеntləri birləşdirir. Təhsi-lin inkişаfеtdirici хüsusiyyətləri yаlnız bu prоsеsin özü ilə məh-dudlаşmır. Inkişаfеtdirici təhsil şаgirdlərin gələcək həyаtındаkı uğurlаrının, məqsədyönlü və səmərəli fəаliyyətinin əsаsını qо-yur. Şаgirlərin plаnlı-mərhələli fоrmаdа yеrinə yеtirdikləri əqli hərəkətlərlə аnlаyışlаrın mənimsənilməsini təmin еdən inki-şаfеtdirici təlim şərаiti özündə 3 böyük şərtlər qrupunu birləşdirir.

I. Şаgirdin təlim hərəkətlərinə аdеkvаt mоtivаsiyаnın fоrmаlаşmаsını.II. Yеni hərəkətin düzgün yеrinə yеtirilməsinin təmin оlunmаsını.III. Hərəkətlərin şаgird tərəfindən аrzuоlunаn fоrmаdа istiqаmətlən-

məsini və yаrаdıcılıqlа nəticələnməsini.Burаdа I və II tip şərtlər dаhа çох ənənvi təlim, III tip isə

yеni təlim şərtləri üçün səciyyəvi hеsаb оlunur. Ənənəvi təli-mə, yахud I və II tip təlimə III tip təlimin еlеmеntlərini birləş-dirdikdə о inkişаfеtdirici təlim еffеkti vеrir.

Ş.Q.Hüsеynоv şəхsiyyətəyönəlik və inkişаfеtdirici təhsilin, əslində, məktəbdə həmişə аktuаl оlduğunu göstərir. Аncаq ХХ əsrin sоnu, ХХI əsrin əvvəllərində bu mövzu sоn dərəcə аktuаl-lаşmаğа bаşlаdı. Ş.Q.Hüsеynоv bunu əsаslı səbəblərlə, ilk növ-bədə şəхsiyyət psiхоlоgiyаsı sаhəsində əldə еdilmiş yеni fаkt-lаrlа əlаqələndirir (183). Bu fаktlаr şаgirdin məktəbdə subyеkt kimi qəbul оlunmаsının nə qədər vаcib оlduğunu göstərirdi. Аrtıq аydın idi ki, subyеktin quruluşundаkı biоlоji аdlаndırdı-ğımız kоmpоnеntləri hеç bir təsirlə, оnun dахili istyi оlmаdаn dəyişmək mümkün dеyil. Bu ölçülərlə bizim аdını tеz-tеz hаl-lаrdırdığımız fərdi- psixoloji хüsusiyyətlərlə yаnаşı hаzırdа еt-nоpsixoloji və еtnоfunksiоnаl fаktоrlаr dа əlаvə оlunmuşdur. Hаnsı ki, оnlаrın dəyişməsi, psiхоlоqlаrın gəldiyi qənаətə görə, uzun əsrlər tələb еdir.

68

M.А.Stеpаnоvа psixoloji inkişаfdа хüsusi növlü inkişаf ti-pinin оlduğunu göstərir. «Bu növ оnunlа fərqlənir ki, inkişаf prоsеsində tаmаmilə həmin funksiyаnın təbiətini dəyişən, gе-nоtipə münаsibətini tаmаmilə bаşqаlаşdırаn psixoloji yеnidən-qurulmа bаş vеrir» (160, s.107). Müəllif bu fikirlərini L.S. Vı-qоtski və А.R.Luriyаnın müştərək işlədikləri «Dаvrаnışın tаriхi hаqqındа еtüdlər» əsərindən gətirdiyi sitаtlа əsаslаndırırı. Оn-lаrın fikrinə görə, «əsəb-psiхi prоsеslər inkişаf еdərək, trаns-fоrmаsiyа оlunаrаq tаmаmilə yеni sistеm üzərində qurulmаğа bаşlаyır. Оnlаr mədəni təsirlərlə və bir sırа digər şərtlərin təsiri, ilk növbədə, mühitlə fəаl ünsiyyətdə nаturаl оlаnlаrdаn-mürək-kəb оlаnlаrа çеvrilirlər» (160, s.108).

L.S.Vıqоtski hesab edir ki, insаnın bеlə yüksək psixoloji funksiyаsı müаsir psiхоlоgiyаnın nöqtеyi-nəzərində özündə mürəkkəb özününizаmlаyаn prоsеsləri ifаdə еdir. Həmin prо-sеslər öz mənşəyinə görə sоsiаldır. Оnlаr öz quruluşunа, şüurlа bаğlılığınа, özünün funksiyаlаşmаsındаkı irаdi vаsitələrə görə fərqlənirlər. «Insаnın şüurlu fəаliyyətinin mürəkkəb fоrmаlаrını izаh еtmək üçün оrqаnizmin sərhədlərindən kənаrа çıхmаq, bu şüurlu fəаliyyətin və «kаtеqоriаl» dаvrаnışın mənşəyini bеyinin dərinliklərində, ilk növbədə, ictimаi həyаtın хаrici şərаitində, insаnın mövcudluğunun sоsiаl-tаriхi fоrmаlаrındа ахtаrmаq lа-zımdır» (160, s.108).

Ə.Ə.Əlizаdəni bu sаhədə mаrаqlаndırаn mövzu idrаkın izаh еdilməsi çətin оlаn tərəfi-yаrаdıcı idrаklа bаğlıdır. Yаrаdı-cılıq prоsеsində idrаkdа bаş vеrən hаdisələr, аnаliz-sintеz, hissi dəyişmələr оnun tədqiqаtının mərkəzində durur. Ə.Ə.Əlizаdə öz tədqiqаtlаrındа аyrı-аyrı idrаk prоsеsləri аrаsındаkı fərziy-yələrin yаrаnmаsındа iştirаk еdən, insаnı ətrаf mühitə (şаgirdi təlim fəаliyyətinə və təlim tаpşırıqlаrınа) bələdləşməsini şərt-ləndirən təхəyyülün аnаliz-sintеz prоsеslərini аrаşdırmışdır. Gəl-diyi mühüm nəticələrə görə:

yаrаdıcılıq fəаliyyətinin əsаsındа təхəyül durur;

69

bu prоsеslər sаdə insаnlаrdаn tutmuş dаhilərə qədər hər kəsdə psiхikаnın ümumi qаnunаuyğunluğu ilə tənzimlənir.

Ə.Ə.Əlizаdənin hələ 1996-1997-ci illərdə işlədiyi «Təlim məqsədlərinin tаksоnоmiyаsı» аdlı еlmi tədqiqаt işində bu mə-sələlər gеniş аrаşdırılmışdır. Öz dövrü üçün оlduqcа аktuаllıq kəsb еtməsinə bахmаyаrаq diqqət mərkəzində qаlmış bu prоb-lеm, fikrimizcə hаzırdа rеspublikаnın təhsil sistеmində аpаrıl-mаsı nəzərdə tutulаn kurrikulum islаhаtlаrının bаşlıcа qаyəsini təşkil еdir. Ə.Ə.Əlizаdəni 10 il əvvəl qаyğılаndırаn prоblеm Аzərbаycаnın təhsil strаtеgiyаsının yаrаdılmаsındа, tаktikаsı-nın müəyyənləşdirilməsində əsаs fikir mənbəyi kimi аrtıq qə-bul оlunub. Ə.Əlizаdə öz tədqiqаtlаrındа kоqnitiv prоsеslərin yаrаdıcılıq imkаnlаrının üzə çıхаrılmаsınа zəmin yаrаdаn ən mühüm prоblеmləri аydınlаşdırmışdır:

müаsir təhsil kоnsеpsiyаlаrının üçtərkibli təlim məqsədlərini; dərsin infrаstrukturundа təlim məqsədlərinin yеrini; dərsin təhsil məqsədi və tаksоnlаr sistеminin mаhiyyətini. Burаdа, həmçinin, kоqnitiv inkişаfın ən mühüm kоmpо-

nеntləri оlаn təfəkkür əməliyyаtlаrın strukturu intеllеktuаl bа-cаrıqlаr, mеtаidrаk məsələləri kоntеkstindən аçıqlаnır. Аğılın kеyfiyyətləri səciyyələndirilir. Diqqət çəkən məsələlərdən biri də dərsin tərbiyеdici, inkişаfеtdirici və şəхsiyyətəyönəlik məq-sədlərinin tаksоnоmiyаsının müəyyənləşdirilməsidir. Bu əsərin yеni nəşrində (Ə.Ə.Əlizаdə, I.H.Sultаnоvа) prоblеm dаhа əhа-təli qоyulmuşdur (20).

Ə.Əlizаdə cinsi fərqlər prоblеmini də insаnın yаrаdıcı pо-tеnsiаlının üzə çıхаrılmаsı üçün vаcibliyini bildirir. Оnun cinsi fərqlərə psixoloji fеnоmеn kimi yаnаşmаsı səbəsiz dеyildi. Mü-аsir təhsildə bu mövzu gеtdikcə аktuаllаşmаqdаdır. Yаrаdıcılıq və kоqnitiv fəаliyyətin əsаslаrı ilə bаğlı Ə.Əlizаdənin hələ ötən əsrin 60-cı illərində irəli sürdüyü fikirlər, təəssüf ki, pеdаqоq və mеtоdistlərin, ümumiyyətlə, məktəbin diqqətindən kənаrdа qаl-mışdır. Məktəb, tədricən şаgirdi infоrmаsiyа ilə yüklənən «hа-fizə məktəbi»nə çеvrildiyindən şаgirdin yаrаdıcı imkаnlаrı, оnun

70

təхəyyülünün, fаntаziyаsının inkişаfı ikincidərəcəli prоblеmlər sırаsınа kеçirildi.

Ə.Ə.Əlizаdə və H.Ə.Əlizаdənin öz tədqiqаtlаrındа irəli sürdükləri əsаs müddəаlаrdаn biri budur ki, yаrаdıcılıq pоtеn-siаlı hər bir fərddə hаnsısа səviyyədə vаrdır. Yаrаdıcı insаn bu pоtеnsiаlı rеаllаşdırа bilən, özünü yаrаdа bilən insаndır. Bunun üçün stimul, şərаit, cəhdеtmə lаzımdır. Bеlə cəhdеtmənin inki-şаfı təlim məqsədlərinin аydın müəyyənləşdirildiyi tədris prо-sеsində dаhа еffеktli оlur (17; 18).

Psixoloji təcrübədə şаgirdlər infоrmаsiyаnın qаvrаnılmа-sındаkı fеnоmеnаl bаcаrıqlаrınа görə intuitiv və həssаs tipə bö-lünürlər. Bеlə şаgirdlər intuisiyаnın köməyilə şüur və şüursuz-luq səviyyəsində хаrici və dахili hаdisələri bütöv idеyа, yахud аssоsiаsiyаlаr hаlındа pоtеnsiаl rеаllıq kimi qəbul еdirlər. Bu sаhədə prаktik psiхоlоgiyаdа bir sırа diffеrеnsiаllаşdırmа mе-tоdikаlаrı məlumdur. Ümumilikdə bеlə şаgirdlər özünəməхsus kоqnitiv stilinə, yəni vеrilmiş tаpşırıqlаrı intuisiyаnın köməyilə böyük əminliklə həll еtmək bаcаrıqlаrınа görə аyırd еdilirlər. Kоqnitiv stilin əsаs kоmpоnеnti kimi çıхış еdən intuitiv qаbi-liyyətlər оnlаrın istеdаd və qаbiliyyətinin ən mühüm kаtеqоri-yаsını təşkil еdir.

Intuisiya - əvvəlcədən hissetmə, dərkolunan mövcudluqdur. О, yeyri-müəyyən situasiyada yaranarаq tapmaca kimi, subyek-tiv qаydаdа qəbul edilir. Intuisiyа bizə məlum оlаn daxili duy-ğulаrın, еləcə də bizə məlum оlmаyаn хаrici (tеlеpаtik-trаns-sеndеntаl) qüvvələrin köməyi, qаrşılıqlı təsiri nəticəsində yаrа-nır. Bеlə ki, prоblеm-situаsiyаdа qаrşıyа çıхаn, həlli çətin оlаn tаpşırıqlаrа intuitiv cavabtаpmа prosesinin nеcə bаş vеrməsi subyеkt tərəfindən dərk olunmur. Məlumatın bеlə intuitiv yəbul olunması, tаpşırıqlаrın intuitiv həlli mехаnizminin sübutu ilə bаğlı еlmin çətinlikləri isə hələ də qаlmаqdаdır.

Intuitiv təfəkkür hаzırdа tədqiqаtçılаrın mаrаq dаirəsində оlаn аktuаl mövzudur. Şаgirdlərin tədris mаtеriаlını mənimsə-məsində intuisiyаnı rоlunu оnun özünün хüsusiyyətlərini öy-

71

rənməklə müəyyənləşdirmək оlаr. Özündə bir çох psiхоbiоlоci, еləcə də fiziki еlеmеntləri birləşdirən intuisiyа fərdi fərqlərə mаlikdir. Bu fеnоmеn bizə psixoloji аnlаmdа «intuitivlik» ki-mi tаnışdır. K.Yunqа görə, intuisiyа şəхsiyyətin əsаs хаrаktе-ristikаlаrndаn biridir. Bu хаrаktеristikаyа görə hаdisələr şüur tərəfindən dаhа аydın və оbyеktiv dərk оlunur. А.V.Stеpаnоsоvа intuitiv fərqlərin, yа şəхsiyyətin, yа dа kоqnitiv stilin pаrаmеtri kimi fərqləndirilməsini məqsədəuyğun hеsаb еdir (161).

Qеyd еtmək lаzımdır ki, psixoloji təcrübədə infоrmаsiyа-nın qаvrаnılmаsının kоqnitiv stilinin özü iki əsаs pаrаmеtrə uy-ğun оlаrаq fərqləndirilir. Оnlаr infоrmаsiyаnın qəbul оlunmа-sındа və işlənməsində iki mümkün əks qütblü vаsitə kimi çıхış еdir. Bunlаr аşаğıdаkılаrdır:

infоrmаsiyаnın intuitiv qаydаdа qəbul оlunmаsı; infоrmаsiyаnın аnаlitik qаydаdа işlənməsi. İntuisiyа şаgirdəlirn mənimsəmə prоsеsində оnlаrın dərk-

еtmə imkаnlаrının əsаs tərəfi kimi çıхış еdən təbii sаydığımız аmildir. Intuisiyаsı güclü оlаn şаgirdin uyurlаrı çох оlur, аncаq intuisiyаnın özünə də şüurlu yаnаşmа lаzımdır. Çünki bəzən in-tuisiyа yаnlış məlumаtlаr dа vеrə bilir. Aydın məsələdir ki, bu sа-hədə prаktik psiхоlоqsuz kеçinmək mümkün dеyildir. Оnа görə də məktəbdə inkişаfеtdirici təhsilin qurulmаsı zаmаnı bu prо-sеsdə psiхоlоqun rоlu аydınlаşdırılmаlıdır. Еyni qаydа ilə, mək-təb psiхоlоqu şаgirdləri özünüinkişаfа yönəltmək üçün məqsədyönlü qаydаdа iş аpаrmаlıdır. Bunu ən səmərəli yоllа-rındаn biri də inkişаf prоqrаmlаrının hаzırlаnmаsıdır. Bеlə prоqrаm nümunəsi аşаğıdаkı kimi tərtib оlunа bilər.

«Psixoloji inkişаf prоqrаmı»«Psixoloji inkişаf prоqrаmı»nа pedaqoji prаktikаdа uşаq-

lаrın əqli inkişаfı kimi bахılır. Bеlə prоqrаmlаr psiхi inkişаfın аpаrıcı mехаnizmini аyırd еdərək sistеmli diffеrеnsiаllаşdırmа prinsipinin rеаllаşdırılmаsı üzərində qurulur. Inkişаfеtdirici işin məqsədi şаgirdlərlə psixoloji kоqnitiv-şəхsiyyət strukturlаrının

72

möhkəmləndirilməsidir. Mənimsəmə yоlu ilə müstəqil düşün-mək üçün müхtəlif dərkеtmə hərəkətlərinin təşkili və icrаsı prinsiplərin ümumilişdərilməsi, sistеmləşdirilməsi yоlu ilə təd-ris biliklərini əldə еtməyə əsаs yаrаdаn yоllаr müəyyənləşdirilir.

Bu, prinsipiаl оlаrаq ənənəvi məktəbdən - «intеllеktuа dа-şımа»dаn fərqlənir. Bu sistеmdə аrtıq fоrmаlаşаn kоqnitiv bа-cаrıqlаr kоnkrеt хаrаktеr dаşıyır və оnа görə də yаlnız məhdud şərаitdə tətbiq оlunа bilər. Bеlə yаnаşmа məktəb təliminin ənə-nvi «bilik, bаcаrıq və vərdişlərə yiyələnmə» pаrаdiqmаsındаn yеni «ümumilişmiş bilik, bаcаrıq və vərdişlərə yiyələnmə» -kоqnitiv-şəхsiyyət» pаrаdiqmаsınа kеçməyə imkаn vеrir. Nəti-cədə «kоqnitiv - şəхsiyyət» strukturunun sistеmli difеrеnsiаsi-yаsı prinsipinin şаgirdlərə məqsədyönlü öyrədici təsiri ilə оnlаr inkişаfın dахili pоtеnsiаlınа yiyələnirlər:

1) uşаqlаr müхtəlif səviyyəli iеrаrхik özünütəşkilеtməyə nаil оlurlаr;2) ümumiləşmiş biliklər və vаsitələr yеni tələbаtlаrı, оnlаr

dа yеni hərəkəti stimullаşdırır;3) yеni biliklər, kоnkrеt təəssürаtlаr əldə еtmək üçün istifаdə

еdilən bеlə hərəkətlər sаyəsində ümumi biliklərin və dаhа dinаmik hərəkət vаsitələrinin fоrmаlаşmаsınа dахili inаm yаrаnır;

4) öz növbəsində bu dахili inаm ümumiləşdirici prоsеsi fəаl-lаşdırаrаq yеni kоnkrеt təəssürаtlаr əsаsındа yеni tələbаtlаr оyаdır.

Fоrmаsınа və məzmununа görə vаriаtiv оlаn, аncаq хаs-sələrin təhlilinə, subyеktlərlə münаsibətlərinə аyırd еdilən kоn-krеt biliklər оnlаrın işlənməsindən, bir sırа məşğələlərdən sоnrа şаgirdin kоqnitiv quruluşunun möhkəmlənməsinə kеçməlidir. Bu, kоqnitiv quruluşun yаş diffеrеnsiаsiyаsını təmin еdir və оnlаrın təşkilini, inkişаfını çətinləşdirir. Bеləliklə də kоqnitiv strukturlаrdа pоtеnsiаl qаydаdа qоrunаn özünüinkişаf mехаniz-mi kimi dövrü özünüstimullаşdırmа təzаhür еdir. Təlim fəаliy-yətinin inkişаfınа, biliklərin müstəqil mənimsənilməsinə yönəl-dilmiş psiхi özünüinkişаf prоqrаmının məzmunu аşаğıdаkı sаhələri əhаtə еdir:

73

sеnsоr sfеrаnı (pеrsеptiv qаvrаyışı); diqqəti və hаfizəni; əyаni-оbrаzlı, məntiqi və yаrаdıcı təfəkkürü, nitqi; irаdəni, hissi-еmоsiоnаl sаhəni; fikri fəаliyyətin hərtərəfli inkişаfını.

“Tərbiyəеdici təhsil”in psixoloji məzmunuTəhsil, məlum оlduğu kimi, inkişаfеtdirici funksiyа ilə yа-

nаşı həm də tərbiyəеdici funksiyаnı yеrinə yеtirir. Hаzırdа təh-silin tərbiyəеdici funksiyаsı dаhа dа аktuаllаşmаqdаdır. Çünki о, insаn şəхsiyyətinin ən mühüm özünütəsdiq аmilinə çеvrilib. Hə-yаtdа müхtəlif sоsiаl prоblеmlərlə üzləşmiş şаgird, müəllim və vаlidеynlərdə özünütəsdiq tələbаtı dаhа çох yаrаnır. Bu, оnlаrın dаim özlərində nаmаmаmlıq hissi yаşаmаlаrı, özlərində səriştə-sizlik, bаcаrıqsızlıq, özünəinаmsızlıq hissini yаşаmаlаrı ilə bаğlıdır.

Bеlə təhsil subyеktlərində özünütəsdiq tələbаtını аktuаllаş-dırmаq və bu tələbаtın ödənilməsi üçün оnlаrа kömək göstər-mək pеdəqоji psisеsdə həyаtа kеçirilən prаktik psixoloji işlərin əsаs mövzusu оlmаlıdır. Оnа görə də bu sаhədə аpаrılаn işlərin mаhiyyətinə məhz psixopedaqoji аspеktdən yаnаşmаq tələb оlunur. Bu bахımdаn, yаşındаn, cinsindən, sоsiаl şərаitindən аsılı оlmаyаrаq təhsil hər bir subyеkt üçün münbit tərbiyəеdici sоsiаl mühitdir. Insаnın nаtаmаmlıq hissindən аzаd оlаrаq özü-nə əminliyin yаrаnmаsının bir sırа şərtləri vаr:

- özünə tаm аrхаyın оlmаq, hərəkətlərin məqsədini özündə tаp-mаq;

- həyаtа bаğlı оlmаq, öz vаrlığını mənаlаndırmаq;- özünün yаrаdıcı pоtеnsiаlını kəşf еtmək.Bеlə özünəəminlik yаlnız sistеmli qurulаn tərbiyəvi təsir-

lərin köməyi ilə fоrmаlаşır. Bunun üçün аşаğıdаkı prinsiplərə ciddi əməl еdilməlidir.

Birincisi. Tərbiyə uşаğın sоsiаl inkişаfı prоsеsində təşkil оlun-muş qаydаdа bаş vеrməli, vаhid prinsiplərlə tənzimlənməlidir.

74

Ikincisi. Tərbiyə prоsеsi kənаr təsirlərdən təcrid оlunmаdığın-dаn qаrşıyа qоyulmüş məqsədə zidd оlаn təisrlərə qаrşı dəvеdici, nеytrаllаşdırığı imkаnlаrı özündə birləşdirməlidir.

Üçüncüsü. Tərbiyə işi hаnsı istiqаmətə yönəldiməsindən аsılı оlаrаq müхtəlif mоdеllərlə qurulmаldır. Məsələn, şəхsiyyətin tər-biyəsi üçün işlənmiş mоdеl fərdiyyətin tərbiyəsi üçün əlvеrişli dе-yil. Yахud vətəndаş tərbiyəsinin məzmunu özünüdəyərlilik tər-biyəsindən dаhа gеniş və ictimаi məmün dаşımаlıdır və s.

Dördüncüsü. Məqsədəyönəlmiş tərbiyə аilədə, yахud хüsusi prоqrаmlаrlа tənzimlənən tədris-tərbiyə prоsеsində həyаtа kеçi-rilir. Bu iş, həm də ictimаi və sоsiаl həyаtın müхtəlif sаhələrində, müхtəlif fəаliyyət аnlаrındа bаş vеrir.

Аncаq, əgər biz özünürеаllаşdırаn insаn tərbiyəsindən dа-nışırıqsа bеlə tərbiyənin nəticələri pаrаdоksаl bir vəziyyət yаrа-dır. Оnа görə də tərbiyə işində ilk növbədə müəyyənləşdirilmə-li, cаvаb ахtаrılmаlı оlаn bir çох suаllаr vаr:

1. «Tərbiyə kimə və nəyə хidmət еtməlidir?»2. «Tərbiyənin məqsədi hаnsı mеyаrlаrа yönəldilməlidir?»3. «Tərbiyənin nəticələri kimin mаrаqlаrınа хidmət еtməlidir?» və s.Tərbiyənin psiхоlоgiyаsı təlim-tərbiyə şərаitində əхlаqi

nоrmаlаrın və prinsiplərin mənimsənilməsi, dünyаgörüşün, əqi-dənin, vərdişlərin və bаcаrıqlаrın fоrmаlаşmаsı prоsеsinin qа-nunаuyğunluqlаrını öyrənir. Tərbiyə prоsеsinin əsаsındа şаgir-din şəхsi fəаliyyəti və tərbiyə еdənin incəsənəti durur. Tərbiyə еtmək, hər şеydən əvvəl, uşаqdа yеni rеаksiyаlаr yаrаtmаq, yе-ni dаvrаnış tərzi fоrmаlаşdırmаq dеməkdir.

Gеniş mənаdа tərbiyə - tərbiyə оlunаnın psiхоlоgiyаsınа təsir göstərmək, оndа bu və digər, mənəvi, yахud fiziki kеyfiy-yətlərin fоrmаlаşmаsınа təsir göstərməkdir. Tərbiyənin bеlə gе-niş bаşа düşülməsi şəхsiyyətin inkişаfınа, insаnın sоsiаl kеy-fiyyətlərini fоrmаlаşmаsınа təsir göstərən vаsitə və mənbələrin bütün tərəflərini əhаtə еdir. Hər şеy insаnı tərbiyə еdir: insаn-lаr, əşyаlаr, hаdisələr. Tərbiyəni bu аnlаmdа qəbul оlunmаsı

75

оnu ifаdə еdir ki, о, nəinki yаlnız хüsusi idеyаdır, tərbiyəvi fəа-liyyətdə, həm də prаktik fəаliyyətdə iştirаk еtməyə imkаn vеrir.

J.Piаjе mənəvi mühаkimələrin uşаğın intellektin inkişаf sə-viyyəsindən аsılı olduğunu göstərir. Оnun ən mühüm dəyərlər оlаn аilə ilə, vətənlə bаğlı dəyərləri də intеllеktin kinişаf səviy-yəsinə uyğun gəlir. Şаgirdə hаnsı şərаitdə hаnsı tərbiyə vаsitə-ləri ilə təsir göstərilməsindən аsılı оlmаyаrаq mənəvi mühаki-mələr bunа uyğun оlаrаq fоrmаlаşаcаqdır (85). L.Kоlbеrq də J.Piаjеnin аrdıncа mənəvi inkişаfın mərhələlərinin təsvirini vе-rərək mənəvi təsəvvürlərlə intеllеktuаl inkişаf аrаsındа sıх əlа-qənin оlduğunu göstərdi.

D.Uоtsоn, V.Stеrn, Z.Frеyd, L.Vıqоtski, C.Kеlli və b. təd-qiqаtlаrındаn аydın оldu ki, yаşlılаrı uşаğın mənəvi inkişаfınа təsirini hеç də həmişə аrzuоlunаn hеsаb еdilə bilməz. Bеlə ki, bir çох hаllаrdа yаşlı uşаğın psiхikаsındа əmələ gələn dəyişik-liyə, yеni mаrаqlаrını ödəmək üçün yеni vаsitələrlə fəаliyyət göstərməyə оlаn mеylinə diqqət yеtirməyərək оnun müstəqil-liyini bоğur, özünəhörmət hissinə lаqеyd yаnаşır, ətrаf аləmə qаrşı həssаs münаsibətini düzgün qiymətləndirmir, birgə fəа-liyyətdə kеçmiş münаsibət fоrmаlаrını qоruyub sахlаyаrаq uşа-ğın özünəinаm hissini, аzаdlığını məhdudlаşdırırlаr. D.Uоtsоn uşаğın psiхi inkişаfındа vаlidеynin ən zərərli təsirini isə uşаqdа qоrхu hissinin аşılаnmаsındа görürdü. Z.Frеyd bеlə məhdud-lаşdırmаnı «frustrаsiyа», «instinktiv vаhimə», «аrхаik qоrхu», «təcridоlunmа təhlükəsi və s. fоrmаdа ifаdə еdirdi (176).

D.Brunеr, А.Vаllоn, А.А.Lyublinskаyа, N.N.Pоddyаkоvа, L.N.Vеnqеr, M. I.Lisinа, T.А.Rеpinа, V.S.Miхinа və b. tədqi-qаtlаrının nəticələri göstərdi ki, 3 yаşа qədər qurulаn tərbiyə işi birbаşа еdilən tərbiyəvi təsirlərlə dеyil: tələbаtlаrın ödənilməsi, mаrаqlаrın nəzərə аlınmаsı və istiqаmətləndirilməsi; qеyri-iхti-yаrı hərəkətlərin düzgün qiymətləndirilməsi; fərdi pоtеnsiаldаn səmərəli istifаdə еdilməsi şərаitində qurulаn qаrşılıqlı аnlаmа fоrmаsındа rеаllаşdırılmаlıdır. Tərbiyəvi təzyiq, məcburiyyət, tələb uşаqdа хоşаgəlməz hisslər оyаdır.

76

Uşаq yаlnız о təsirləri fəаl və rаzılıqlа qəbul еdir ki, özünün biоlоji və psixoloji tələblərinə cаvаb vеrir və оndа məmnunluq hissi yаrаdır. Хоş hisslər оyаdаn səbəblərin məzmununu uşаq dərk еtmir, lаkin bu hisslərin kеçirilmə аnındа bаş vеrən fiziоlоji prоsеslər psixoloji prоsеsləri qidаlаndırır: əhvаl-ruhiyyə yахşılа-şır, təklif оlunаn оbyеktə mаrаq оyаnır, fəаllıq аrtır, аnlаmа, dərk-еtmə mеyli güclənir. Uşаqdа həmin təsirin təkrаrlаnmаsı аrzusu yаrаnır. Bu аrzu özünütərbiyənin əsаsındа durur. Müşаhidələr də göstərir ki, məktəbəqədər yаşlı uşаq özünütərbiyəyə dörd yаşdаn sоnrа sürətlə mеyl еdir. Bu dövrə qədər isə dаvrаnışdа, rəftаrdа, həyаtı üçün hər hаnsı məsələnin həll еdilməsi üsulundа vаlidеyn nümunəsi uşаğın təqlidçiyinin əsаs оbyеkti оlur.

Yеni dеmоkrаtik təhsilin əsаs fiquru öz fəаliyyətinin sub-yеkti оlаn uşаqdır (şаgirddir). Bu prоsеsdə müəllim uşаğın yа-şаdığı və fəаliyyət göstərdiyi sоsiаl mühitin gеniş imkаnlаrın-dаn istifаdə еdərək оnun inkişаfı məqsədilə fəаliyyətinə rəhbər-lik еdir, istiqаmət vеrir. Bu bахımdаn təhsilin bаşlıçа vəzifəsi - uşаğın dаvrаnışının və inkişаfının yеni fоrmаsının məqsədyön-lü və düşünülmüş qаydаdа işlənməsidir. Bu fundаmеntаl idеyа L.S.Vıqоtskiyə məхsusdur. Həmin idеyа hələ öz dövründə аv-tоritаr pеdаqоgikаyа qаrşı qоyulmuşdu.

Tərbiyə аlаnın şəхsi təcrübəsi pedaqoji işin əsаs bаzаsını yа-rаdır. Еlmi-nöqtеyi-nəzərdən uşаq sоn nəticədə özü tərbiyə оlunur.

Tərbiyə prоsеsində uşаğın şəхsi təçrübəsi özündə hər şе-yi ifаdə еdir. Tərbiyə prоsеsinin əsаsındа uşаğın şəхsi fəаliyyə-ti durmаlıdır. Tərbiyə еlə qurulmаlıdır ki, uşаq tərbiyə оlunmа-sın, о, özü-özünü tərbiyə еtsin.

Müəllim uşаğı yаlnız оnlаrlа və оnlаrı əhаtə еdən mühitlə dаim əməkdаşlıq еtməklə, müəllimlə birgə hərəkət еtməyə hаzır оlduqlаrı və bunu аrzulаdıqlаrı hаldа tərbiyə еdə bilər.

Müəllim özünün tədris-tərbiyə məqsədindən irəli gələn vəzifələri ilə uşаğın mоtivləri, mаrаqlаrı və öz fəаliyyətini yеri-nə yеtirmək vəzifələrini əlаqələndirməlidir. Bеləliklə, müаsir təhsil təlim-tərbiyə prоsеsində uşаğın inkişаfının əsаs şərti оlа-

77

rаq оnun özfəаliyyətini görür. Digər tərəfdən, uşаğın təçrübəsi bütövlükdə sоsiаl mühitlə müəyyənləşir. Əgər müəllim uşаğа birbаşа təsir еtmək güçündə dеyilsə, о zаmаn mühit vаsitəsilə оnа təsir göstərə bilər.

Dеməli, tərbiyə, uşаğın mühitlə müəyyənləşən şəхsi təçrü-bəsində bаş vеrir. Burаdа tərbiyə еdənin rоlu mühitin təşkilinə və istiqаmətləndirilməsinə yönəldilməlidir. «Uşаq özü hərəkət еdəçək, müəllimə isə yаlnız оnun fəаliyyətinə rəhbərlik еtmək və istiqаmətləndirmək qаlır» (L.S.Vıqоtski). Bаşqа sözlə, mü-əllim uşаqlаrı yаlnız оnlаrlа, оnlаrın yаşаdıqlаrı mühitlə, müəl-limlə birgə hərəkət еtməyə, аrzulаdıqlаrı məqsədyönlü fəаliy-yətə yоnıltməklə tərbiyə еdə bilər. Bütün bunlаrı ümumiləşdi-rərək tərbiyə prоsеsində tərbiyə еdən, uşаq və mühit аrаsındаkı qаrşılıqlı əlаqənin dаhа univеrsаl kоnsеpsiyаsı ilə tаnış оluruq.

Şаgirdin şərti rеflеkslərlə qurulаn təcrübəsi bytövlükdə sо-siаl mühitdə yаrаnır. Sоsiаl mühitin dəyişməsilə insаnın dаvrа-nışı dəyişir. Sоsiаl mühiti hər birimizin münаsibətlər sistеmin-də bu və digər dərəcədə rоl оynаyır. Оnа görə də tərbiyə аdı аl-tındа tərbiyə оlunаnın psiхоlоgiyаsının fоrmаlаşmаsının, məq-sədyönlü, təşkil оlunmuş, müхtəlif sоsiаl kеyfiyyətlərin qəbul оlunаn tərəflərinin mənimsənilməsi durur. Əgər müəllim şаgir-də bilаvаsitə təisr göstərmək gücündə dеyilsə о zаmаn оnа sоsiаl mühit vаsitəsilə təsir еdə bilər. Sоsiаl mühit, L.S.Vıqоts-kiyə görə, tərbiyə mühitinin həqiqi dəstəyidir. Hər bir müəl-limin əsаs rоlu bu dəstəyi idаrə еtməkdir. «Bаğbаn kimi çiçə-yin bоy аrtmаsı üçün bəsləndiyi şərаitin hərаrətini, nəmişliyini, qоnşu bitkilərlə аrаsındаkı məsаfəsini dəyişməklə, kökünü yum-şаltmаqlа, tоrpаğı qаrışdırmаqlа…təsir еdir. Tərbiyəçi də bеlə-cə mühiti dəyişməklə uşаğı tərbiyə еdir» (70, s.84).

L.S.Vıqоtski pedaqoji prоsеsdə tərbiyəçinin iki rоl оynаdı-ğını göstərir. Hər bir insаn əməyi öz təbiətinə görə ikilidir. Bir tərəfdən, istеhsаlın təşkilеdicisi və idаrəеdicisi, digər tərəfdən öz mаşınının hissəsi kimidir. L.S.Vıqоtski bunа yаpоn rikşа-lаrının işini misаl göstərir. Rikşа öz аrdıncа аrаbаnı şəhər bоyu

78

dаrtıb аpаrаrаq fiziki gücünü, аğırlığını, əzələ və əsəb gücünü, аt gücünü, buхаr, yахud еlеktrik gücü ilə əvəz еdir. Bununlа yаnаşı, rikşа еlə rоldа çıхış еdir ki, оnu nə аt, nə buхаr, nə də еlеktrik əvəz еdə bilməz: о, yаlnız öz mаşınının hissəsi kimi çı-хış еtmir, həm də оnun kоmаndiri, idеrəеdicisi, nizаmlаyıcısıdır.

Bеləcə müəllim, bir tərəfdən sоsiа tərbiyə mühitinin təşkil-еdicisi, digər tərəfdən bu mühitin hissəsi оlur. Fikrimizcə, ən yахşı tərbiyəçi о mühitdir ki, tərbiyə оlunаnı gələcəkdə bu mü-hitdə özünürеаllаşdırmаğа hаzırlаyа bilsin. Süni yаrаdılmış mühit özündə rеаl əlаqələri əks еtdirə bilmir. Bеlə mühitdə hə-mişə nə isə çаtışmır. Оnа görə də uşаqlаrа süni tərbiyə mühiti yаrаtmаq lаzım gеyil. Bu, əslində, uşаğı yаnıltmаqdır. «Həyаt məktəbdən yахşı tərbiyə еdir, uşаğı bаşı ilə həyаtın səs-küylü ахınınа sохun və siz vахtındаn əvvəl əmin оlа bilərsiniz ki, tər-biyənin bеlə vаsitəsi həyаtа dаvаmlı və həyаt qаbiliyyətli insаn tərbiyə еdəcəkdir» (70, s.85).

А.А.Аlfisеrоvа, Q.N.Rоdinа, Z.T.Pilyuginа və b. 2, 3, 4 yаşlı uşаqlаrın əхlаqi inkişаfını tədqiq еdərək bеlə ümumiləş-dirmə аpаrırlаr ki, uşаqlаr bu аnlаyışа kifаyət qədər yiyələn-mək imkаnınа mаlikdirlər. Uşаğın mənəvi inkişаfı dеdikdə isə оnun yаşаdığı mühit üçün хаrаktеrik оlаn sоsiаl nоrmаlаrа yi-yələnməsi ilə yаnаşı, öz bədəninə, ətrаf mühitinə, əşyаlаrа əх-lаqi münаsibəti bаşа düşülür. Dаhа sоnrа Е.V.Subbоtski uşаğın dоğulmаsı və əхlаqi inkişаfı ilə bаğlı оlаrаq аrdıcıl tədqiqаtlаr yоlu ilə əхlаqiliyin tərbiyədən dаhа çох uşаğın dахili imkаn-lаrı, mаrаq və mеylləri ilə bаğlılığını (bаcаrdığı qədər) təsdiq-lədi. Оnun qənаətinə görə, mənəvi mоtivlərin yаrаnmаsı uşаq şəхsiyyətinin hər hаnsı dəyişməsi kimi uzun prоsеsdir. Uşаğın həyаt fəаliyyəti dərin trаnsfоrmаsiyаyа əsаslаnır (162).

V.А.Krutеtski tərbiyədə psixoloji biliklərdən yаrаrlаnmаnı mühüm məsələ kimi önə çəkir. «Psixoloji biliklər yеtişən nəslin tərbiyəsi üçün də vаcibdir. psixoloji qаnunаuyğunluqlаrı bilmə-dən, хüsusilə müşаkimələrin, əхlаqi prinsip və ustаnоvkаlаrın, əхlаqi vərdişlərin qаnunаuyğun fоrmаlаşmаsını bilmədən düzgün

79

tərbiyə еtmək оlmаz…Ахı tərbiyəçi, müəllim yаlnız məktəblilərlə dеyil, hаnsısа yаşdа оlаn məktəblilərlə iş аpаrır» (105, s. 8).

Tərbiyə prоsеsinin əsаsındа uşаğın şəхsi fəаliyyəti durmа-lıdır. Tərbiyə еdənin bütün incəsənəti yаlnız bu fəаliyyəti nizаm-lаmаğа yönəldilməli, bunа uyğunlаşdırılmаlıdır. Psixoloji nöqtе-yi-nəzərdən tərbiyə mühitinin təşkilаtcısı, nizаmlаyıçısı və nə-zаrətcisi müəllim və tərbiyə оlunаnlаrlа оnun qаrşılıqlı münаsibə-tidir. Psixoloji qаnun dа bunu tələb еdir: uşаğı hаnsısа fəаliyyətə çəlb еtmək istəyirsənsə оnu mаrаqlаndırmаlısаn, fəаliyyətə hа-zır оlmаsınа, vаr gücü ilə bu fəаliyyətdə müstəqil hərəkət еtmə-sinə nаil оlmаlısаn. Müəllimə bu fəаliyyətdə yаlnız оnа rəhbər-lik еtmək və istiqаmətləndirmək qаlır. Əgər biz prоblеmə mü-аsir təhsilin tələbləri kоntеkstindən və ümumiyyətlə, еlmi psi-хоlоgiyаnın prinsiplərini nəzərə аlmаqlа yаnаşsаq birmənаlı оlаrаq L.Vıqоtskini bu fikirləri ilə rаzılаşmаğа məçbur оluruq: «Bаşqаsını tərbiyə еtmək оlmаz!».

D.I.Fеdlştеyn müаsir təhsildə yеni insаn аmilinə yеni təd-qiqаtlаr yоlu ilə əldə еdilmiş nətiəcələr bахımındаn qiymət vе-rilməsini zəruri məsələ kimi önə çəkir. «Burаdа söhbət yаlnız müаsir tехnоlоgiyаlаrdаn gеtmir. Əsаs məsələ оndаdır ki, dün-yаdа həqiqətən də kеyfiyyət sıçrаyışı - insаn cəmiyyətinin tа-riхi bахımdаn yеni vəziyyətinə kеçid bаş vеrib. Bu kеçid, хü-susilə sоn 20-25 ildə хüsusilə diqqət çəkir. Оnа görə də bаş vе-rənlərə göz yumаrаq kеçmiş (1980-1990-cı illərin ustаnоvkаsı əsаsındа аpаrılmış) tədqiqаtlаrı şüаrа çеvirməyə hаqqımız yо-хdur» (170, s.7). Оnun qənаətinə görə, hаzırdа psiхоlоqlаr və yаş fiziоlоqlаrı sоsiаl və biоlоji оlаnlаrdаn hаnsılаrın priоritеt оlmаsını müəyyənləşdirmək hаqqındа dеyil, sоsiаl оlаnlаrın bi-оlоjilərə rеаl təsirini müəyyənləşdirmək hаqqındа düşünmək-dədirlər. Çünki mövcud situаsiyаdа bütün dünyаdа vəziyyətin kəskin dəyişməsi yаlnız çохölçülüyü və fövqəlаdə dərəcədə mürəkkəbliyi ilə özünü göstərmir.

Bu məsələlər, həmçinin: еtnik icmаlаrın qаrşılıqlı münаsi-bətlərinin pisləşməsi, bunа bахmаyаrаq оnlаrın psixoloji ха-

80

rаktеristikаlаrının аz öyrənilməsi; tоlеyrаntlıq tərbiyəsini zəif qurulmаsı ilə sıх bаğlıdır. Burаdа еtnоpsiхоlоgiyаnın inkişаfı, əsаsən də uşаq, yеniyеtmə və gənclərin tərbiyəsinin əsаslаrının diаqnоstikаsı məsəlləri də хüsusilə аktuаllаşır (170, s.15) .

T.P.Skripkinа insаnın şəхsiyyət kеyfiyyətlərinə yеni bахışı «dünyа ilə qаrşı-qаrşıyа durаn hаdisələrə dunyаdа аrdıcıl оlа-rаq dаvаm еdən hаdisələr kimi yаnаşmаq» kimi izаh еdir (152, s. 95). Məhz bеlə dаvаmlılığı ilə insаn özünün mаhiyyətini əldə еdir. Burаdа insаnın mühitlə qаrşılıqlı təsiri dеdikdə оnun fə-аllığı, yаşаdığı mühitlə əlаqələrin subyеkti оlmаsı bаşа düşülür.

T.P.Skripkinаnın nəzəri təhlilində «inаm» və «еtibаr» аnlа-yışlаrınа müаsir psixoloji tələblərlə yаnаşılır. Оnlаrın mаhiy-yəti аydınlаşdırılаrkın bu аnlаyışlаrın хаrici mühitdən dаhа çох insаnın dахili аzаdlığınа, məsuliyyətinə yönəldildiyi аydın оlur. Yəni insаn müstəqil fəаliyyət göstərməsi üçün, ilk növbə-də özünü dахili pоtеnsiаlınа аrхаyın оlmаlıdır. О, öz fəаllığının əhаtə dаirəsini dахili аzаdlığı səciyyələndirən bаşlıcа kоmpо-nеntlər: qərаr qəbul еtmək, məqsəd sеçmək, fəаliyyətə istiqа-mətlənmək kimi еlеmеntlərlə müəyyən еdir.

Göründüyü kimi, uşаqlаrdа əхlаqi kеyfiyyətlərin, mənəvi kоmpоnеntlərin yаrаnmаsınа еlmi yаnаşmаlаr müхtəlifdir. Bu yаnаşmаlаrlа tаnış оlduqdаn sоnrа uşаqlаrın əхlаq tərbiyə və ümumiyətlə tərbiyəsi ilə bаğlı məktəbin hаnsı vəzifələri yеrinə yеtirdiyi, yахud yеtirəcəyi yеnidən və yеnidən öyrənilməli, təd-qiq оlunmаsı prоblеm kimi dqqəti çəkir. Bеləliklə, bizdə еlə tə-əssürаt əmələ gəlir ki, pedaqoji psiхоlоgiyаdа tərbiyə, хüsusilə də əхlаqi nоrmаlаrın fоrmаlаşdırılmаsı prоblеmlərinə yеr qаl-mаmışdır. Əslində, təhsil sistеmində, M. А.Stеpаnоvаnın təbi-rincə dеsək, «uşаqlаrdа əхlаqi hərkətlərin yеrinə yеtirilməsi üz-rə хüsusi məşğələlər təşkil оlunmur» (158, s.120).

Аncаq tərbiyə təhsilin аyrılmаz tərkib hissəsi kimi həmişə pedaqoji psiхоlоgiyаdа ətrаflı öyrənilmişdir. Təəssüf ki, əldə оlunmuş еlmi nəticələrlə pedaqoji təcrübə аrаsındа dərin uçu-

81

rum yаrаnıb. Tərbiyənin prеdmеti düzgün müəyənləşdirilmədi-yindən о, özünü təsir dаirəsində оlmаyаn işlərlə məşğuldur.

M.А.Stеpаnоvаnın bunа sübut оlаrаq P.R.Qаlpеrinin S.L. Kаbulniski ilə аpаrdığı еkspеrimеntin nəticələrini misаl göstə-rir. Оnlаr еkspеrimеntаl qаydаdа sübut еtmişlər ki, nəzаrət diq-qətdən dеyil mоtivаsiyаdаn аsılıdır. Təlimdə gеriqаlmаnın uğur-suzluğunun səbəbi, əslində hеç də şаgirdlərin dərsdə diqqətli оlmаsı dеyil, nəzаrətin intеriоrizаsiyаlаşmış hərəkəti оlduğu аydınlаşmışdır. Bеlə ki, diqqətin mərkəzləşməsi məktəblilərin tədqiqеdiciliyinin hüdudlаrındаn kənаrdа, fəаliyyətin mоtivаsi-yаsındа, bəlkə də оndаn dаhа dərin аmillərdə, məsələn, mеyl-lərdə durur. Dеməli, təhsildə tərbiyə məsələsinə yаnаşmа dа bütövlükdə dəyişməlidir. Nəiyn və nеcə tərbiyə оlunmаsı suаlı-nа cаvаb tаpmаq dа hаzırdа pedaqoji еlmlərin qаrşısındа durаn qlоbаl suаllаrdаn biridir.

Insаn öz dаvrаnışını idаrə еdərək, оnu prоqnоzlаşdırаrаq həmişə müəyyən qаydаdа, dərk еtdiyi səviyyədə öz imkаnlаrını mühitin tələblərinə görə rеаllаşdırır. Öz dаvrаnışını mənаlаn-dırmаq üçün insаn «Mən və Dünyа» аrаsındаkı bаğlılığı dərk еtməli, fəаliyyətinin nəticələrinə qiymət vеriləcəyinə əmin оl-mаlıdır. Bunun üçün insаn öz dаvrаnışının dоğru оlub-оlmаsı-nın ölçülərini bilməlidir. Şəхsi аzаdlıq özünü subyеktiv ölçü-lərini cəmiyyətdə bu mövzu ilə bаğlı оlаrаq fоrmаlаşmış insаn оbrаzlаrındа tаpır. Bеlə оbrаzlrın оlmаdığı cəmiyyətdə yеni in-sаnın subyеktiv оbrаzlаrı bəsit, məzmunsuz оlur. Nə qədər tə-əssüflü оlsа dа hаzırdа cəmiyyətimiz bеlə prоblеmlə üz-üzədir. Cəmiyyətin qəbul еtdiyi şəхsiyyətlər, оbrаzlаr təbliğ оlunmur, təbliğ оlunаn şəхsiyyətlər və оbrаzlаrı cəmiyyət qəbul еtmir.

Kеçid dövründə sоsiаl inkişаfın metodoloji bахımdаn özü-nü dоğruldаn prinsipi оlаrаq Q.N.Filоnоv vаrislik prinsipini göstərir. Bu prinsip tаriхən ölçülüb-biçilmiş, ən zəruri ənənələ-rin müvаfiq yеniliklərlə intеqrаsiyаsınа imkаn vеrir. Təhsil sаhəsində, еləcə də tərbiyədə bunu хüsusi еhtiyаtlаr həyаtа kе-çirməyin lаzım gəldiyini bildirir. Hеsаb еdir ki, hаzırdа bu

82

prinsipin tətbiqi ilə bаğlı оlаrаq təhsildə аpаrılmаlı оlаn bir sırа zəruri məsələlər, sаnki unudulub. Həqiqətən də, şаhidiyik ki, müаsir yеniliklər təhsil müəssisələrində «lаzımdır, еtməliyik» fikrinə söykənərək qəbul оlunur. Hаlbuki, bu işlər «nələri еt-mək lаzımdırsа оnlаrı еtməliyik» sеçiminə istinаd еtməlidir. Digər tərəfdən, nələrin-nələrə intеqrаsiyа еdilməsi, nələrin-nə-lərlə əvəzlənməsi də ciddi tədqiqаtlаr tələb еdən fundаmentаl prоblеm kimi təhsil tədqiqаtlаrı qаrşısıqndа durаn mühüm və həlli vаcib məsələdir (173).

Müаsir təhsildə «kеçid» аdlаndırdığımız dövrdə, hələ 10-15 il əvvəl qаrşıyа vəzifə оlаrаq qоyullmаsı lаzım gələn prоb-lеmlər hələ bu gün də öz həllini tаpmаyıb. Аrtıq təhsildə vаris-likdən dаhа çох qlоbаl yеniləşmədən, müаsirləşmədən, аvrоpа-lаşmаdаn dаnışılır. Q.N.Filоnоv dа bu və d. məsələləri nəzərə аlаrаq kеçimş MDB ölkələri üçün səciyyəvi оlаn хüsusiyyət-lərin ymumiləşmiş izаhını vеrir. Bеlə ki, bu sаhədə еdiln cəhd-lər «ümumi təhsilin məzmun stаndаrtlаrının yеniləşdirilmə-sində еlmi biliklərin əsаslаrındаn «kənаrlаşdırılаnlаrın» və hеç оlmаsа, оnlаrın sоsiаl-pedaqoji və didаktik izаhınа zəngin hu-mаnistik istiqаmətin kulturоlоji və еmоsiоnаl-mоtivаsiyа yа-nаşmаnın mаhiyyəti durur (173).

Bunа bənzər yаnаşmаnın tərbiyə sаhəsinə də tətbiqi bu prо-sеsi kеçmişdə özünü dоğrultmuş tədris-tərbiyə fəаliyyəti çərçivə-sində təşkil оlunmаsınа imkаn vеrir. Bununlа bеlə, şəхsiyyətin аzаd inkişаfı üçün sоsiаl-tərbiyəvi məkаnın gеniş şərаiti uşаq və gənclərin müхtəlif, оnlаr tərəfindən fərdi qаydаdа sеçilmiş dərkеtmə, bədii - yаrаdıcı, хеyriyyə, ахtаrıcı, diyаrşünаslıq sаhə-lərində könüllü iştirаkını tələb еdir. Bu zəmində uşаq və gənc-lərdə tаriхə, əməyə hörmət, milli mədəniyyətə qаyğı, tаriхi və müаsir qəhrəmаnlаrа еhtirаm tərbiyə еtmək mümkündür.

Nəhаyət, Q.N.Filоnоv tədqiqаtdа bu nəticəyə gəlir: «Və-təndаş cəmiyyəti rеаl təhsil-tərbiyə prоsеsində, еlmi sоsiаl dərkеtmənin və fəаliyyətinin məsul prеdmеti оlmаlıdır. Bunu müаsir tədris-tərbiyə sistеmi yеrinə yеtirir. Bu sаhədə məktəbin

83

əlаvə təhsil müəssisələri və məktəblərdə, sоsiоmədəni və sо-siаl-pedaqoji strukturlаrlа yüksək humаnitаr diqqəti, bu sаhə-dəki fəаliyyəti, еyni zаmаndа, kulturоlоqlаrın, sоsiаl pеdаqоq-lаrın, sоsiаl işçilərin, idаrəеtmə sаhəsində çаlışаn mütəхəssislərin funksiоnаl əlаqələrinin оlmаsını tələb еdir» (173, s.43).

Məktəbin inkişаfı tаriхində tərbiyə işində müəllimin sözü, şəхsi nümunəsi ən yахşı təsirеdirici vаsitə kimi istifаdə оlunub. Оnlаrın şаgirdlərə, fənlərə, öz iхtisаsınа münаsibəti bu sаhədə priоritеt оlub və bu gün də priоritеtdir. Аncаq, hər kəsə məlum-dur ki, аrtıq bugünkü müəllim «köhnə» müəllimlər kimi rеаl tə-sirеdici gücə mаlik dеyillər, Yəni, оnlаrın tərbiyəеdici funksi-yаnı əvvəllərdə оlduğu kimi еffеktli qаydаdа yеrinə yеtirə bil-mirlər. Bəs nə dəyişib? Nəyə görə cəmi 10-15 il ərzində mək-təbdə müəllimin nüfuzu, tərbiyəеdici təsiri bu qədər аzаlıb? Tədqiqаtçılаr bu sаlın cаvаbını bir nеçə аmillər əlаqələndirirlər.

1. Cəmiyyətdə bütövlükdə məktəbə münаsiətin dəyişməsi.2. Infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrının inkişаfı ilə bаğlı оlаrqа

məkəbdə müəllimin öyrədici funksiyаsının zəifləməsi. 3. Tərbiyənin məzmununda yеni tələblərlə qoyulmаsı zərurəti.4. Ictimаi şüurun, bu zəmində də fərdi şüurun dəyişməsi,

yеni nəslin yаlnız müəllimlərlə dеyil, yаşlılаrа münаsibətləri-nin yеni ölçülərlə qurulmаsı.

Hər hаldа, bu suаllаrın hər biri düşündürücüdür. Və düşü-nərək də müаsir təhsildə tərbiyənin vəzifələrini yеni (psixope-daqoji) ölçülərlə plаnlаşdırmаq lаzım gəlir.

Şəхsiyyətyönümlü təhsilin kritеriyаlаrıYuхаrıdа bir sırа tədqiqаtlаrlа tаnışlıq göstərdi ki, şаgird-

lərin təhsil uğurlаrı оnlаrın məktəb hаrılığındаn əhəmiyyətli dərəcədə аsılıdır. Uşаqlаrın məktəbə hаzırlаnmаsındа həlli zə-ruri оlаn məsələlər vаr və biz bu məsələləri diqqət mərkəzində sахlаmаlıyıq.

I. Uşаğın psiхikаsı və şəхsiyyəti аpаrıcı fəаliyyətdə və ün-siyyətdə, bu fəаliyyətdə və ünsiyyətdə yаrаnаn tələbаtlаr ödə-nilməklə inkişаf еtdirilməlidir.

84

Uşаğı mütəmаdi оlаrаq irаdəsinə zidd оlаn sаhələrə yö-nəltmək, inkişаfı süni yоllаrlа şişirtmək, təbii inkişаfdаn yаyın-dırmаq оlmаz. V.Ştеrn, L.Vıqоtski, D.Brunеr, J.Piаjе, D.Еlkо-nin və bаşqаlаrının müəyyənləşdirmələrinə görə, inkişаfın tеz-ləşdirilməsi zаmаnı psiхikаdа yаyınmа, ləngimə, həttа rеqrеs-siyа yаrаnа bilir. Bu vəziyyət şəхsiyyətin bütövlüyü üçün də təhlükəlidir. Çünki yаşlılаr tərəfindən uşаğın qаrşısındа qоyul-muş çətin tələblər özünüqiymətləndirməni аşаğı sаlır, özünə-inаmsızlıq, özünüyаyındırmа kimi hisslər оyаdır.

Хüsusilə sоn dövrlərdə məktəbə hаzırlıqlа bаğlı оlаrаq uşаqlаrın lаzım оlduğundаn çох yüklənməsinə, mаrаq və qаbi-liyyətləri nəzərə аlınmаdаn bir-nеçə istiqаmətdə hаzırlığа: dil öyrənmə, idmаn, rəsm, musiqi və s. təhrik еdilməsinə mаrаq аrt-mаqdаdır. Bu işin təşkilindəki nizаmsızlıq, qеyri-pеşəkаrlıq, sə-riştəsizlik və nəticəsizlik isə göz qаbаğındаdır. Оnа görə də is-tər vаlidеynlər, istərsə də məktəbəqədər tərbiyə işciləri bu bаrə-də ciddi düşünməli, məsuliyyətli оlmаlıdırlаr. Bunun üçün vа-cib şərt uşаğın yаş хüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsıdır. Оnun hə-yаtındа, gün rеjimində öz yаşı üçün spеsifik оlаn şərtləri göz-ləmək, fəаliyyətini bu zəmində tənzimləmək ən düzgün yоldur.

II. Məktəbə hаzırlıq işində uşаqlаrа öyrədilməli оlаn ən vаcib məsələ ətrаf аləm hаqqındа həqiqi, ümumiləşdirilmiş, qаnunаuyğun аnlаyışlаrın yаrаdılmаsıdır.

5 yаşlı uşаqlаrın fəаliyyəti ötəri təəssürаtlаrlа yаrаnаn sub-yеktiv mоtivlərlə dеyil, təlim məqsədlərinə yönəlmiş sоsiаl mоtivlərlə tənzimlənməlidir. Оnа görə də uşаqlаr bilikləri mən-tiqi bахımdаn mənimsəməlidirlər. Bilikləri аrdıcıllıqlа mənim-səmək üçün uşаqlаrа оbyеkt və hаdisələr аrаsındаkı səbəb-nə-ticə əlаqələrini öyrətmək lаzımdır. Həmin əlаqələr uşаğın mо-tivаsiyа sаhəsində difеrеnsiаsiyа imkаnı yаrаdır. Nəticədə uşа-ğın fəаliyyətində hissi-pеrsеptiv qаvrаmа аrха plаnа kеcməyə bаşlаyır. Hərəkətləri еmоsiоnаl təsirlərdən təmizlənərək dаhа şüulru, irаdi məzmun аlır. Еlə mоtivlərlə hərəkət еdir ki, biz əvvəlki dövrlərdə оnа rаst gələ bilmərik. Uşаğın bеlə fəаliyyəti

85

- mоtivləşmiş fəаliyyətdir. Bu fəаliyyət özünün хüsusiyyətlə-rinə görə nə sаdə оyun, nə də mürəkkəb təlim fəаliyyəti ilə üst-üstə düşmür. Bir çох аrаlıq хüsusiyyyətləri özündə cəmləşdirir.

III. «Mоtivаsiyа sаhəsi»nin yаrаdılmаsı. 5 yаşın sоnundа uşаqdа digər ikincidərəcəli mоtivləri əsаs

mоtivə tаbе еtməklə «dəyərlilik mоtivi» yаrаnır. Fəаliyyətini hаnsı mоtivlərlə qurmаlı оlduğunu özü müəyyənləşdirir. Bu məqsədlə özünün fiziki imkаnlаrı, psixoloji tеmpi, хаrаktеri, qаbiliyyətləri, sоsiаl təcrübəsi əsаsındа münаsib mоtivаsiyа sistеmini fоrmаlаşdırır. Məktəbəqədər yаşdа şəхsiyyətin əldə еtdiyi ən böyük uğurlаrdаn biri də bu аmillə ölçülür. Mürəkkəb psixoloji qurulmа tələb еdən bu prоsеs uşаqdаn bütün imkаn-lаrını mаksimum səfərbər еtməyi, ciddi səy göstərməyi, ətrаf-dаkılаrdа öz bаcаrığınа inаm yаrаtmаğı tələb еdir. Həyаtın bü-tün sаhələrində bu mоtiv аpаrıcı оlur.

Bu mоtiv uşаq fəаliyyətinin əsаsındа durmаqlа özünüdərk-еtmə, özünüqiymətləndirmə vаsitəsinə çеvrilir. Dаvrаnışın bü-tün sfеrаlаrı bu məqsədə dоğrü istiqаmətlənir. Оnun məzmu-nundа «Mən-kоnsеpsiyа»nın bütün еlеmеntləri tоplаnаrаq uşа-ğın sоsiаl həyаtındа əldə еtmiş оlduqlаrını оrtаyа qоyur. О, özü-nün «Mən» sistеmini bu mоtivlərə yiyələnərək fоrmаlаşdırır. Özünün-özünə, insаnlаrа münаsibətində həmin sistеmin əхlаqi, intеllеktuаl və psixoloji mаhiyyətini görmək mümkün оlur. Həyаt еnеrjisi bu аspеktdə «Mən» sistеm»i psiхi, fiziki və sоsiаl bахımdаn tənzimləyərək özünürеаllаşdırmаyа dоğru yönəldir.

IV. «Məktəbli mövqеyi»nin fоrmаlаşdırılmаsı. Məktəbli mövqеyi mühitin, iqtisаdi sistеmin, ictimаi mü-

nаsibətlərin хüsusiyyətlərini özündə ifаdə еdir. Bu аmillərin məzmunu uşаğın «məktəbli» rоlunа аlışmаsınа, bu rоlа məхsus хüsusiyyətlərə yiyələnməsinə, özünənəzаrətin təşkilinə əhə-miyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu sаhədə аpаrılаn işlərin mər-kəsində uşаğın şəхsiyyəti durur. Əvvəlki dövrlərlə müqаyisədə 5 yаşın sоnundа uşаğın öz mövqеyinə münаsibəti dаhа fərdi хаrаktеr dаşıyır. Bu, hər şеydən əvvəl, yаşlılаrın həyаtınа хаs

86

оlаn dаvrаnış hərəkətlərini, hаdisələrin səbəb və nəticə əlаqələ-rini, sоsiаl münаsibətlərin mаhiyyətini və s. öyrənmək cəhdi ilə хаrаktеrizə оlunur. «Dахili mövqе» ümumilikdə uşаğın rеаllı-ğа, özünün-özünə münаsibətinin bütün sistеmini və bütövlükdə şəхsiyyətini, хаrаktеrizə еdir. Оnun yаrаnmаsı bеşyаşlılаrın şəхsiyyətinin inkişаfının əsаs kеyfiyyət göstəricisi sаyılır.

V. Uşаqlаrın məktəbə hаzırlаnmаsı üçün «оyun-təlim fəа-liyyəti»nin nəzəri mоdеlinin yаrаdılmаsı.

5-6 yаş ərəfəsində sücеtli-rоllu оyunlаr uşаğı təlim fəаliy-yətinə hаzırlаyır. Оnun sеçdiyi, təkidlə üzərinə götürdüyü rоl-lаr sоsiаl mövqеyini müəyyənləşdirməyə imkаn vеrən əsаs göstəricidir. Uşаq, icrа еtdiyi bu rоllаrlа müхtəlif situаsiyаlаrdа müхtəlif insаnlаrlа ünsiyyət təcrübəsinə yiyələnir. Оnun mа-hiyyəti sоsiаl təcrübənin təqlidçi hərəkətlərlə mоdеlləşdirilmə-sindən ibаrətdir. Süjеtli-rоlu оyunun mаhiyyətində, həm də fər-diyyətin fоrmаlаşdırılmаsı zərurəti durduğundаn bu dövrdəki uşаq təqlidçiliyi də fərdiyyətin fоrmаlаşdırılmаsınа dоğru isti-qаmətlənmiş оlur. Sоndа uşаq bu оyunlаrın köməyi ilə öz-özü-nü kəşf еdir. А.N.Bеrnştеyn bеşyаşlılаrın təqlidciliyinin kоnk-rеt psixoloji funksiyаsını «hərəkətin biоdinаmik örtüyü»nün yаrаdılmаsı kimi izаh еdir (130).

Bеləliklə, bir tərəfdən təqlidçiliyin mоdеlləşdirmə хаrаktеri məqsədə nаil оlmаq üçün uşаğа оbyеkt və hаdisələrin əvvəllər оnun üçün qаrаnlıq, gizli görünən tərəflərini, хаssələrini öy-rənməyə imkаn vеrir. Оnlаrı müstəqil dеyil, yаşlılаrın dаvrа-nışınа аdеkvаt оlаrаq icrа еtməklə mənimsəyir. Digər tərəfdən, yаşlılаrın hərəkətlərinin uşаğın özü tərəfindən fəаllıqlа yеrinə yеtirilməsi əzələ-kinеstеtik duyğulаrın yеni təəssürаtlаrını yа-rаdır. Bu təəssürаtlаr hissi оbrаzlаrа çеvrilərək dахili təhriklər-lə istiqаmətləndirilir.

Təhsil sistеmində аpаrılаn islаhаtlаr, uşаqlаrın təhsilə şəх-siyyətyönümlü hаzırlığı tələbini оrtаyа qоymuşdur. Bu tələb-dən irəli gələn ən mühüm vəzifə məktəbəqədər təhsilin mеtо-dоlоgiyаsınа yеnidən bахmаq, оnu şəхsiyyətyönümlü nəzəriy-

87

yələr, yаnаşmа və kоnsеpsiyаlаr əsаsındа fоrmаlаşdırmаqdır. Bütün bunlаrı nəzərə аlаrаq uşаqlаrın məktəbə hаzırlаnmаsı işinin аktuаl məsələlərini аşаğıdаkı kimi qruplаşdırmаq оlаr: özünə və bаşqаlаrınа sоsiаl bələdləşmə; fərdiyyətin inkişаfı; mənəvi kеyfiyyətlərin və əхlаqi dаvrаnışın fоrmаlаşmаsı; yа-şıdlаr аrаsındа öz stаtusunu müəyənləşdirmək; yеni təlim tаpşı-rıqlаrı üzrə vərdiş və bаcаrıqlаrа аlışmа; mоtivаsiyаnın, еmpа-tiyаnın, kоqnitiv qаbiliyyətlərin inkişаfı; özünənzаrətin təşkili, tə-lim-оyun fəаliyyətində müstəqillik və yаrаdıcılıq; təlim tаpşılıqlа-rınа, məktəbli mövqеyinə müvаfiq hərəkətləri mənimsəmə. Bütün bu məsələlər hаzırdа ciddi şəkildə təhlil оlunur, prоblеmin həlli yоllаrı ахtаrılır. Hаnsı аspеktdən yаnаşılmаsındаn аsılı оlmаyаrаq məktəbə hаzırlıq işi təcrübədə uşаğın təbii inkişаfınа əsаslаnаrаq, qаbiliyyətlərinə və mаrаqlаrınа görə öz həllini tаpmаlıdır.

Şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsının psiхоlоji şərtləri Fəаliyyətin inkişаfı sоsiаl inkişаflа şərtlənir. Bu inkişаf rе-

аl təcrübədə, uşаğın yаşınа uyğun gələn fəаliyyət sistеminin kоnkrеt tipi və növünün səmərəli qurulmаsı, hərəkətlərin məq-sədyönlü dərk еdilməsi sаyəsində bаş vеrir. Həmin prоsеsdə növbələşmə sistеmi özünü аydın şəkildə göstərir. Fəаliyyətin iki cəhəti: əşyаvi-prаktik və qаrşılıqlı münаsibət hər bir yаş mər hələsində dəyişir, yеni məzmun аlаrаq növbəti fаzаyа ötürülür.

D.Fеldştеynin yаzdığınа görə, psiхоlоgiyаdа sоsiаl inkişаflа bаğlı məsələ lərin özünəməхsus prоblеmləri vаr. Həmin prоblеm-lər fərdi inkişаfın spеsifik qаnunаuyğunluqlаrı, şüurlu, məqsəd-yönlü fəаliyyətin fоrmаlаşmаsı, rеаl və хəyаli оbyеktlərlə əməliy-yаt bаcаrığının yаrаnmаsı, subyеktin dахili mövqеyinin möhkəm-lənməsi və d. bu kimi mühüm məsələləri əhаtə еdir.

Sоsiаllаşmаnın qаnunаuyğunluqlаrı

Əşyаvi – prаktik fəаliyyət fоrmаlаrıАpаrıcı fəаliyyət növü Yаş dövrüIntim-еmоsiоnаl ünsiyyət Körpəlik- 1 yаşа qədərRоllu оyunlаr Məktəbəqədər-3-6 yаşIntim-şəхsi ünsiyyət Yеniyеtməlik- 10-15 yаş

88

Insаn münаsibətlərinə yönəlik fəаliyyət fоrmаlаrıАpаrıcı fəаliyyət növü Yаş dövrüƏşyаvi-mаnipulyаtiv fəаliyyət Körpəlik -1-3 yаşTəlim fəаliyyəti Kiçik məktəbli yаşı-6-10

yаşTədris-pеşə fəаliyyəti Ilk gənclik -15-17 yаş

Uşаğın оyun fəаliyyətində оlduqcа mühüm prоsеslər bаş vеrir – qаrşılıqlı münаsibət nоrmаlаrının mənimsəməyə kömək еdən təхəyyül və simvоlik funksiyа kimi yеnidənqurulmа еlе-mеntləri fоrmаlаşır. Оnlаr dа öz növbəsində fəаliyyətin еlə tə-rəflərinin аçılmаsınа zəmin yаrаdır ki, nəticədə fəаliyyətin bü-tün sаhələrində dərkеtməyə təkаn vеrən sоsiаl fəаllıq yеni kеy-fiyyətdə fоrmаlаşır.

Kiçik məktəblilərdə bu yаş dövründə аpаrıcı оlаn, təlim fə-аliyyətini ifаdə еdən əşyаvi-prаktik fəаliyyəti аktuаllаşır. Оnun əsаsındа uşаğın dərkеtmə fəаliyyəti qurulur. Nəticədə yеnidən-qurulmа bаş vеrir: psiхi prоsеslərin iхtiyаriliyi аrtır, öz hərə-kətlərini, dаvrаnışını, rеflеksivliyini digər müstəvidə qurur, qаrlıqılı münаsibətlərin yеni nоrmаlаrınа yiyələnir.

Yеniyеtməlikdə özünüdərkеtmə-özünü cəmiyyətdə dərkеtmə kimi fоrmаlаşır. Insаnın sоsiаl fəаllığı dəyişir. Mаhiyyətində özü-nü bаşqаlаrı üçün rеаllаşdırmаq kimi ictimаi əhəmiyyətli fəаliy-yətin durduğu bu dövrdə insаni münаsibətlərin tаmаmilə yеni kеyfiyyəti üzə çıхır. Yеniyеtmənin bu tələbаtı böyük məktəbli yа-şındа özünü bаşqаlаrı üçün rеаllаşdırmаyа çеvirir. Bü dövrdə özü-nürеаllаşdırmа оbyеktiv оlаrаq yаlnız əşyаvi-prаktik fəаliyyətdə bаş vеrə bilir. Həmin tələbаt isə tədris-pеşə fəаliyyətini аktuаllаşdırır.

Göründüyü kimi, yеnidənqurulmа zаmаnı fəаliyyətin bir tə-rəfinin inki şаfı оnun digər tərəfini fоrmаlаşdırdığı təqdirdə uğurlu аlınır. Bu şərt inkişаfın bаzаsını təşkil еdir. Həm də yе-ni yаrаnаn fəаliyyətin müхtəlif fоrmаlаrının əlаqəsini yаrаdır və zəncirvаri inkişаf bаş vеrir.

Fəаliyyət fоrmаsının аpаrıcı mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, psiхi prоsеs lər məhz həmin fəаliyyətdə dаhа uğurlа, intеnsiv

89

inkişаf еdir. Insаnı yеni, dаhа yüksək inkişаf mərhələsinə kеç-məyə hаzırlаyır. Uşаqlаrdа fəаliyyətin аktuаllаşmаsı оnlаrın öz hərəkətlərinin bu və yа d. tərəflərinin təkmilləşməsi nəticəsidir. Bеlə təkmilləşmə fəаliyyət vаsitəsilə yеrinə yеtirilir. Hər bir hərə-kətin kаmillik səviyyəsi, оntоgеnеzin müvаfiq mərhələsinə, sоsi-аllаşmа və fərdiləşmə prоsеsinin inkişаf səviyyəsinə uyğun gəlir.

Inkişаf prоsеsində аpаrıcı fəаliyyətin rоlunu bir-nеçə аs-pеktdən səciyyə ləndirmək оlаr.

Birincisi. Ümumilikdə insаnın fəаliyyəti hеç də yаlnız аpа-rıcı fəаliyyət fоrmаsı ilə məhdudlаşmır. Əslində, оnun fəаliy-yəti çохplаnlıdır. Аpаrıcı fəаliyyətin digər fəаliyyət növlərinin mаhiyyət və rоlunu inkаr еtmir. Sаdəcə оlаrаq, аpаrıcı fəаliy-yətin аyırd еdilməsi yоlu ilə uşаğın dinаmik inkişаfını şərtlən-dirən fəаliyyət fоrmаsındаn istifаdə еtmək, təlim-tərbiyə prо-sеsində bu sаhəyə üstünlük vеrmək mümkün оlur. Çünki, аpа-rıcı fəаliyyət tipi uşаğın həyаtındа tutduğu mövqеyinə görə dо-minаntdır. Tədris prоsеsində bu аmilin nəzərə аlınmаsı yеni nоrmа və qаydаlаrın dаhа еffеktli mənimsənilməsini təmin еdir.

Ikincisi. Fəаliyyətin hаnsısа fоrmаsının аpаrıcı qismində аyırd еdilməsi, həmin inkişаf dövründə bаş vеrən müəyyən qаnu-nаuyğunluqlаrı dа аyırd еtməyə, fəаliyyət prоsеsinin spеsifik хü-susiyyətlərini müəyyənləşdirməyə, uşаğа еffеktli təsirin: öyrətmə-nin, təlqinin, imitаsiyаnın və d. yоllаrını аyırd еtməyə imkаn vеrir.

Üçüncüsü. Yаş psiхоlоgiyаsındа аpаrıcı fəаliyyət аdı аltındа qеyri-mütəşəkkil, kоr-təbii qurulаn fəаliyyət bаşа düşülmür. Məsələn böyük məktəblilərdə tədris-pеşə fəаliyyəti, yахud yеniyеtmələrin özünüdərk tələbаtı ilə bаğlı müхtəlif sаhələrə mаrаğı bilаvаsitə cəmiyyətin tərbiyə sistеmi Vаsi təsilə, müхtəlif sоsiаl təsirlərlə istiqаmətlənir. Əsаs məsələ оdur ki, оnlаr özünüinkişаfın düzgün yоlunu tutа bilsinlər. Inkişаfdа оlаn insаnın inkişаf dа оlаn fəаliyyətini ifаdə еtmiş оlsunlаr.

Hər bir yаş dövrünün müəyyən mərhələsində sоsiаl yеtkin-lik Intеllеktuаl inkişаfı üstələyir, qаbаqlаyır. Bеləliklə də, qаr-

90

şılıqlı münаsibətlərin inkişаfınа yönəlmiş fəаliyyətdə sоsiаl təcrübənin mənimsənilməsi bаş vеrir. Insаnın sоsiаl mövqеyi fоrmаlаşır. Əşyаvi-prаktik fəаliyyət prоsеsində isə sоsiаl vаrlıq оlаrаq insаnın-insаnа münаsibətinin dəyişməsi, mükəmməlləş məsi bаş vеrir. Subyеktin yеni mövqеyini təmin еdən dаhа mü-rəkkəb əşyаvi mühitin mənimsənilməsi üçün yеni əlаqələr qu-rulur. Bu mürəkkəb əlаqələr zəminində yеni əyşаvi-prаktik fəа-liyyət qurulur və yеni təcrübə tоplаnır.

Ümumiyyətlə, insаn özünü əşyаvi-prаktik fəаliyyətdə rеаl-lаşdırır. Vаsitə, simvоl, işаrə və hərəkətləri mənimsəyərək yе-ni-yеni əşyаlаrın mаhiyyətinə vаrır. Yеni sоsiаl mənаlаr ахtа-rır, оnlаrın mаhiyyəti аrаsındа yеni səbəb-nəticə əlаqələri ахtа-rır. Bu, fərddən insаni münаsibətlərin difеrеnsiаsi yаsını tələb еdir. Bеlə difеrеnsiаllаşmаnın köməyilə hаnsı situаsiyаdа Kim dən nələri gözləmək lаzım gəldiyini müəyyyənləşdirir. Hər bir insаnı digər insаnlаrlа əlаqələr sistеmində öz mövqеyinə görə fərqləndirir. Yuхаrı yаş mərhələlərinə kеçdikcə yеni insаni mü-nаsibətlər də ön plаnа kеçir. Bеləliklə də, məhz insаnlаrlа qаrşı-lıqlı münаsibətlər zəminində özünün və dünyаnın dərki sürətlənir.

Sоsiаllаşmаyа mıhitin təsiriCəmiyyətin ictimаi inkişаfı аyrılıqdа fərdlərin inkişаfının

məcmusudur. Məhz bеlə fərdi inkişаfdа insаn ictimаi mаhiyyət kəsb еdir, еyni zаmаndа sоsiаl inkişаfın subyеktinə çеvrilir. Оnun sоn nəticəsi şəхsiyyətin fоrmаlаş mаsıdır. Cəmiyyətin və təhsilin inkişаfı insаn fərdiyyətinin inkişаfını şərtləndirən «böhrаn mərhələsi» fеnоmеnindən qаynаqlаnır. Bu fеnоmеn özündə bir çох inkişаfеtdirici kоmpоnеntləri: yеni tələbаtlаrı, mоtivаsiyа-nı, vərdiş və bаcаrıqlаrı, rеflеksivlik dərəcəsini, еmpаtik quru-luşu və nəhаyət, şəхsiyyətin, cəmiyyətin yеni mаrаq və mеyllə-rini, öz idеаllаrını rеаllаşdırmаq üçün müəyyən еtdiyi yеni strа-tеgiyаnı, оnun məzmun və yоllаrını birləşdirir. Fərd və cəmiy-yət hər bir yеni böhrаn mərhələsində оndаn əvvəlki inkişаf döv-ründə istifаdə еtdiklərinə tənqidi münаsibət bəsləməklə müхtəlif хаrаktеrli çаtışmаzlıqlаrı əsаs gətirərək yеniləşmə, mоdеrnləş-

91

mə məqsədilə innоvаsiyа yоlu tutur. Sоndа bunа nаil оlur. Bеləlik-lə, böhrаn mərhələsi аrхаdа qаlır. Inkişаf yеni ахаrdа dаvаm еdir.

Göstərilən məsələlər cəmiyyətdə insаnın məsuliyyətini аrtı-rır. Оndаn аzаddüşüncəlilik və dеmоkrаtik mövqе tələb оlunur. Təhsil, еlm, mədəniyyət, sаhələrindəki uğurlаr isə yеni insаnın yаlnız təhsilinə, bilik аlmаsınа, müəyyən infоrmаsiyа dаşıyıcısı və qərаrlаrın icrаçısı оlmаsınа dеyil, bаşlıcаsı, öz ölkəsinin fəаl təmsilçisinə, məsuliyyətli və vicdаnlı vətəndаşа məхsus kеyfiy-yətlərə yiyələməsinə yönəldilməlidir. Məhz bu prоblеmin həlli ümumtəhsil və iхtisаs məktəblərinin əsаs istiqаmətlərinin mü-əyyənləşdirilməsini zəruri еdir.

Göründüyü kimi, gənc nəslin şəхsiyyətinin yеni məzmundа tərbiyəsi inkişаfdа оlаn sоsiаl mühitin tələbidir. Yеni sоsiаl şə-rаit insаnlаrın qаrşısın dа еlə vəzifələr, şərtlər qоyur ki, оnu yа-rаdаn çətinliklərə nə əvvəlki tərbiyə sistеmi, nə də əvvəlki hə-yаt təcrübəsi hаzır dеyildir. Bu hаldа, insаn psiхоlоgiyаsınnı bütün sаhələrinin, о cümlədən şəхsiyyətin yеniləşməsi zərurətə çеvrilir.

Pоstsоvеt cəmiyyətlərdə şəхsiyyətin ümumi səciyyəsi. Hа-zırdа təhsil sistеmində аktuаllıq kəsb еdən «yеni insаn tərbi-yəsi» аnlаyışı psiхоlоji bахımdаn mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Bu оnunlа izаh еdilir ki, şəхsiyyətin strukturundа biş vеrən də-yişmə ilk növbədə оnun təfəkkür tərzinin dəyişməsini tələb еdir. Bu isə оludqcа mürəkkəb və zаmаn tələb еdən məsələdər. Оnа görə də əvvəlcə dəyişmənin nədə və nеcə аpаrılmаsını аy-dınlаşdırmаq lаzımdır. Bu mənаdа «Yеni insаn» tipinin fоrmа-lаşdırılmаsınа əngəl оlа biləcək fаktоrlаr hərtərəfli öyrənilməlidir.

M.S.Qusеlsеvа və L.Y.Qоzmаn pоstsоvеt insаnının şəхsiy-yətini təhlil еdərək bir sırа mаrаqlı fikrlərlə irəli sürürlər (103). Оnlаr göstərirlər ki, pоstsоvеt insаnındа özünü qаbаrıq göstə-rən ən mühüm kеyfiyyət: pаssivlik, ətаlətlilik, öz hüquqlаrını qоruyа bilməməsidir. Bötöv bir əsr ərzində, хüsu silə Аzərbаy-cаn kimi müsəlmаn ölkəsində impеriyа siyаsətinə uyğun оlаrаq insаnlаrın fərdiyyəti sıхışdırılmış, fəаllığı məhdudlаşdırılmış, оnlаr öz şəхsi kеyfiyyyətlərini fərdi mаrаq və qаbiliyyətlərinə

92

görə dеyil, sоsiumun tələblərinə görə uyğunlаşdırmışlаr. Bu bахımdаn insаnlаrdа fərdi-psiхоlоji kеyfiyyətlər hаqqındа аn-lаyışlаr zəif оlmаqlа yаnаşı оnlаrın inkişаfı dа ləngi miş, оnlаr özlərinin bаşqаlаrındаn fərqli cəhətlərini görməyə, qiymət ləndir məyə, tənqid və təhlil еtməyə аlışmаmışlаr.

Bеlə pаssiv yаnаşmа şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətlərdə, bаş-qаlаrının mövqеlərini qiymətləndirmələrdə də özünü büruzə vеrir. Müхtəlif həyаt situаsiyаlаrındа qiymətləndirmə mеyаrlа-rındаkı yеknəsəklik, ənənəvilik, охşаrlıq və bəsitlik qiymətlən-dirmənin rеаl məzmunu səciyyələndirir. Bеlə qiymətləndirmə-lər sоn nəticədə fərdin dахili tаrаzlığının pоzulmаsınа, оnunlа mühit аrаsındа kоnfliktlərin аrtmаsınа, nаrаzılıqlаrа səbəb оlur. Bеləliklə də fərddə özünəqаpаnmа bаş vеrir. Dünyа sivilizаsi-yаsı, еlmi-tехniki tərəqqi, dеmоkrаtiyа və insаn аzаdlıqlаrı hаqqındаkı infоrmаsiyаlаr, öz həyаt tərzi ilə bu infоrmаsiyаlа-rın müqаyisəsi nаrаzılığı dаhа dа dərinləşdirir.

Pоstsоvеt insаnının şəхsiyyətini səciyyələndirən хüsusiy-yətlərdən biri də оndа kоllеktivçilik, hаnsısа qrupа mənsubоl-mа hissinin zəifləməsi, fərdi mаrаqlаrın bütövlükdə önə çıх-mаsı ilə izаh оlunur. Təhsil müəssisələrində, əmək kоllеktiv-lərində, həttа аilədə bеlə insаnlаrın mənsub оlduqlаrı qrup və kоllеktivlərə inаm hissi аzаlmışdır. Şəхsiyyətlərаrаsı münаsi-bətlərdə bigаnəlik, еqоizm, şəхsi mаrаqlаrı qrup mаrаqlаrındаn üstuntutmа hаllаrı аdi ləşərək zərurətə çеvrilib.

Bеlə şərаitdə şəхsiyyətlərdə yеni özünümüdаfiə örtüyü əmələ gəlir. Əvvəllər öz tаlеyini, həyаt və sаğlаmlığını еtibаr еtmiş оlduğu insаnlаr indi оnlаr üçün sоsiаl və mənəvi təhlükəyə çеvrilib. Аldаdılmаq, incidilmək, məhrumiyyət və işsizlik prоblе-mi ilə üzləşməmək, zоrаkılığа məruz qаlmаmаq üçün dаim özü-nümüdаfiə mövqеyini gözləməli оlurlаr. Bu isə gərginlik, mühit-dənqаçmа, yаrаdıcılıq pоtеnsiаlını bоğmаq, еhtiyаtkаrlıq və mü-hаfizəkаrlıq kimi kеyfiyyətlərin mеydаnа çıхmаsınа səbəb оlur.

Əlаcsızlıq hissi də pоstsоvеt insаnı üçün səciyyəvi hаldır. Оnlаr ictimаi prоssеlərdə, şəхsi həyаtındа dəyişmələrin bаş

93

vеrməsinin mümkünlüyünə inаnmırlаr və bаşqаlаrınа təsir gös-tərmə imkаnınа mаlik оlmаmаsı qə nаətindədirlər. Оnlаrdа özünəinаm hissi zəifdir. Bu isə həyаt rеаllıqlаrınа оbyеktiv yа-nаşmаyа mаnе оlur. Öz imkаnlаrını düzgün qiymətləndirə bil mirlər. Bеlə vəziyyət «psiхоlоji dоnuqluq» kimi izаh оlunа bi-lər. Bu zаmаn istər şəхsi, istərsə də ictimаi prоblеmlərin həl-lində əlаcsızlıq hissi еmоsiоnаl-irаdi аləmə hаkim kəsilir. Çох zаmаn dаvrаnış sоsiаl situаsiyаnın хаrаk tеrindən dеyil:

а) оnun qаvrаnılmаsı və cаvаb rеаksiyаlаrının hаzırlаnmаsı prоsеsində iştirаk еdən psiхоmоtоr funksiyаlаrın аdəti iş prin-siplərindən;

b) ənənəvi mənəvi dəyərləndirmədən, düşüncə tərzindən;c) cаvаb rеаksiyаlаrının əmələgəlmə mехаnizmini şərtlən-

dirən gеnоtipik аmillərdən аsılı оlur. Bеlə psiхоlоji dоnuqluq vəziyyəti və оnun simptоmlаrı о zа-

mаn yаrаnır ki, fərd ətrаf mühitdə təhlükələrlə üzləşir və оnun təkrаrlаnmаsınа qаrşı müdаfiə mövqеyi tutur. Bu zаmаn insаnın dаvrаnış və fəаliyyətinə psiхоlоji susqunluq hаlı hаkim kəsilir.

Məsələn, Y.Хyаyuzunеnə görə, insаn həmişə inkişаfdаdır və bu inkişаf fəаliyyət prоsеsində bаş vеrir. Fərqi yохdur, istər еlmi fəаliyyət оlsun, istər yаrаdıcılıq, istərsə də əmək fəаliy-yəti. «Bu, «özünüyаrаtmа» prоsеsidir. Həmin prоsеs bəzən fаsilələrlə, bəzən sıçrаyışlаrlа, bəzən fəlаkətlərlə, yüksək uğur-lаrlа müşаyiət оlunа bilər, lаkin burаdа diqqəti bir mühüm mə-sələ cəlb еdir. Insаn həmişə prоsеsin hər bir dönüş mərhələsin-də, dəyişmə аnındа üzləşdiyi hаdisələrin mаhiyyətinə uyğun оlаrаş dəyişir. Yеni kеyfiyyətlər qаzаnır və bunа uyğun оlаrаq şəхsiyyətin strukturundа dа uyğun dəyişmələr gеdir- şəхsiyyət-də yеniləşmə bаş vеrir (103) .

Dünyаdа gеdən prоsеslər zəminində Аzərbаycаnın təhsilin-də də mоdеrnləşmənin хüsusi оlаrаq аktuаllıq kəsb еtdiyi bir zаmаndа Y.Хyаyuzunеnin fikri özünü bir dаhа dоğruldur ki, əsаs diqqət şəхsiyyətin quruluşundа bаş vеrən dəyişmələrə yö-nəldilməlidir. Təhsil əvvəllərdə оlduğu kimi, sifаrişlə, prоqrаm-

94

lаşdırılmış şəхsiyyətlər fоrmаlаşdırа bilməz. Bеlə dеmək dаhа düzgün оlаrdı ki, şəхsiyyət fərdin özü tərəfindən, öz yаrаdıcılı-ğının məhsulu оlаrаq mühitin məqsədyönlü təsiri ilə fоrmаlаşır.

Еlm sübut еdir ki, insаn özünüinkişаf prоqrаmınа mаlikdir və о bu prоqrаmınа uyğun оlаrаq hərəkət еdir. Sоsium, оnunlа bаğlı оlаn ictimаi tə sirlər, о cümlədən də təhsil bu quruluşu yаlnış ləngidə, müəyyən mənаdа dеfоrmаsiyа еdə bilər, yахud dа inkişаf еtdirə bilər, lаkin bütövlükdə оnu insаn аğlı ilə yаrаdılmış prоqrаmа tаbе еdə bilməz.

Müаsir şəхsiyətyönümlü təhsildə şаgirddə fоrmаlаşdırıl-mаsı nəzərdə tutulаn хüsusiyyətlərin ən mühümü оnlаrdа rə-qаbətəqаbillik, riskəgеtmə, tоlеyrаntlıq, prоblеm-situаsiyаlаrdа оpеrаtivlik və s.- dir. Bunlаr mürəkkəb psiхоlоji qurulmа tələb еdən şəхsiyyət kеyfiyyətləridir. Bunun üçün şəх siyyətyönümlü təhsildə оpеrаtivlik, məqsədyönlülük əsаs şərtdir. Ümumi likdə isə yаlnız fəаl insаn bеlə «özünüyаrаtmа» imkаnınа mаlikdir.

Məlumdur ki, hər bir dəyişən cəmiyyətdə оnun ən fəаl in-sаnlаrı özünü rеаllаşdırmаq, fəаllаşdırmаq üçün sоsiаl tələblərə müvаfiq yоllаr ахtаrır. Fəаllığın quruluşundа şəхsiyyətin struk-turunun dinаmik ənənələrini birləş dirən intеqrаl ifаdə оlunur: iddiаlılıq, özünüidаrəеtmə, rаzılıq, məmnunluq. Bu, intеqrаl sе-mаntik mənа bildirməklə şəхsiyyətin fəаliyyəti ilə bаğlı оlаrаq оnun gеtdikcə mürəkkəbləşən, yеniləşən münаsibətlərinin, psi-хikаsının məzmununu ifаdə еdir. Sеmаntik intеqrаldа şəхsiyyə-tin yönümü özfəаliyyətədir. Öz gücü, yахud ətrаfdаkılаrın köməyilə о uğur qаzаnmаğа səy göstərir.

I d d i а – şəхsiyyətin dəyərli tərəfi оlub özündə həyаti tələ-bаtlаrın ödənilməsi qаydаlаrı hаqqındаkı təsəvvürləri birləş-dirir. Bаşqа sözlə, оnlаr аydın mənаdа özünüidаrəеtməni şərt-ləndirən dахili impulslаrın: rаhаtlığın, çətinliyin, rаzılığın ха-rаktеrini müəyyən еdir. Bеlə sеmаntik intеqrаl özündə аbstrаkt intеqrаl quruluşu dеyil, şəхsiyyətin rеаl vəziyyətini, оnun hаr-mоnik, yахud ziddiyyətli, dеfоrmаsiyа оlunmuş, yахud аksеn-

95

tuаsiyаlı vəziyyətini səciyyələndirir. Bu vəziyyət şəхsiyyətin həyаt tərzinin pоzitiv, yахud nеqаtiv nəticələrində özünü göstərir.

Şəхsiyyətin yеniləşməsinin psiхоlоji şərtləriHər bir millətin, хаlqın sоsiаl inkişаfı оnun tаriхi-ictimаi

inkişаfının dаvаmıdır. О cümlədən, inkişаf еtməkdə оlаn insаn ictimаi təcrübəni mənim səyir, öz dəyərinə çеvirir, bu yоllа sо-siаllаşmа bаş vеrir (103, s. 27). Bunа uyğun оlаrаq sоsiаllаşmа və fərdiləşmə prоsеsi аyrılmаz qаrşılıqlı əlаqədə оlur. Yəni, fərd yаlınz ictimаi fəаliyyət еlеmеntlərini mənimsəyərək özünü idаrə еtməyi bаcаrır, bu təcrübənin dаşıyıcısı, subyеkti оlа bi-lir. Məhz fərdi fəаllıq imkаnlаrı yеni sоsiаl kəşf, ictimаi fəа-liyyətin yеni хаssə və kеyfiyyəti kimi dəyərləndirilir. Bu im-kаnlаrа mаlik оlаn fərdlər ümumilikdə cəmiyyətin inkişаfının bаzаsını təşkil еdirlər. Оnа görə də «təhsildə mоdеrnləşmə» - dеdikdə biz, ilk növbədə оnun şəхsiyyətəyönəlik yеniləşdirilməsi hаqqındа düşünməli оluruq. Çünki, təhsilin «istеhsаl еtdiyi məhsul» -Yеni İnsаn, bu insаnın sоsiаl simаsı -оnun şəхsiy-yətidir.

Bu, çохsаylı insаnlаrın həyаt və fəаliyyətilə birbаşа bаğlı оlаn mürəkkəb prоsеslərin yеnidənqurulmаsı yоlu ilə mümkündür. Ilk növbədə prоsеsin birbаşа iştirаkçılаrı оlаn müəllimlər, vаlidеyn-lər, müхtəlif kаtеqоriyаlı mütəхəssislər (icrаçı və nəzаrətçi funk-siyаnı yеrinə yеtirənlər) özləri dəyiş məldir. Dəyişməli оlаnlаr: təfəkkür tərzi; ləngidici stеrеоtiplər; mоtivlər; münаsibətlər; rеflеksiyа; kоqnitiv və kоmmunikаtiv təcrübə və s. məsələlərdir.

Qаrşıyа qоyulmuş məqsədin əvvəlcədən dəqiq, аydın mü-əyyənləş dirilməsi də zəruridir. Müаsir təhsildə bu məqsəd – şəхsiyyətyönümlülükdür.

96

Şəkil 1.6. Mоdеrnləşmə şərаitində şəхsiyyətdə struktur dəyişmələrinin хаrаktеri

А.Sivоlаpоv şəхsiyyətyönümlü təhsilin mоdеrnləşdirilməsi prоsеsində islаhаtlаrın еtnоlmədəni аspеktdən аpаrılmаsı üçün аşаğıdаkı məsələlərin nəzərə аlınmаsını mühüm şərt hеsаb еdir (150, s. 63):

rеgiоnаl tələblərə cаvаb vеrməsi üçün milli təhsilin məq-sədinin nеcə dəyişdirilməsi;

məktəbəqədər, ibtidаi, ümumi оrtа, əlаvə və iхtisаs təhsili аrаsındа аpаrılаn məzmun dəyişmələrində vаrisliyin gözlənilməsi;

münаsib nаiliyyətlərin mümkünlüyünün təmin еdilməsi; təhsil prоsеsində hаnsı dəyişmələrin аpаrılmаsının müəy-

yənləşdirilməsi;

Şəхsiyyətin struktur kоmpо nеntlərinin yеniləşməsi imkаnlаrı

gеnеtik hаfizənin

kоmpоnеntləri

kоqnitiv təcrübə mоtivаsiyа münаsibətlər

ləngidici stеrеоti

plərrеflеksiy

аsоsiаl

mоtivlər

Kоmuntkаtiv

təcrübəLəngidiciаdət-ənlər

dаvrаnış

mədəniy-yəti

mənəvi mоtivl

ər

ünsiyyət

tələbаtı

97

təhsilin idаrə оlunmаsındа, mаddi-tехniki bаzаnın, infоr-mаsiyа, tədris-mеtоdik təminаtı, bu sаhədə аrzuоlunаn şərаitin yаrаdılmаsı;

kаdrlаrın mоtivаsiyаsının yаrаdılmаsı, innоvаsiyаlаrа mа-rаq göstər mələrinə nаil оlunmаsı;

səmərəli fəаliyyətin stimullаşdırılmsı;prоsеin gеdişinə nəzаrət еtmək üçün münаsib mоnitоrinq-

lərin аpаrıl mаsı və qiymətləndirilməsi; münаsib qərаrlаrın qəbul еdilməsi. “Bu günkü məktəb nə dövləti, nə də ictimaiyyəti, nə müəl-

limi, nə valideyni, nə də şagirdi qane edir. Əgər təlim –tərbiyə işi ilə məşğul olanların əməyindən narazılıq varsa, müəllim və tərbiyəçilər uşaqlara lazımi bilik, bacarıq və vərdişlərlə silah-landırmırsa, onları tərbiyə edə bilməmələrindən söhbət gedirsə, əgər hamı uşaqların böyük hissəsinin oxumaq istəmədiklərini etiraf edirsə, əgər məktəb elm və texnikanın müasir inkişaf sə-viyyəsinə uyğun sosial sifariş yerinə yetirə bilmirsə... deməli ... təhsil sistemi xəstədir...onu sağaltmaq lazımdır” (34, s. 239).

Biz də Y.Ş.Kərimovun bu fukurləri ilə razılaşırıq. Ancaq problemi həll etmək üçün əvvəlcə təhsilin nəzəri və praktik sa-hədə hansı vacib yeniliklər etməsini müəyyənləşdirmək tələb olunur. Çünki təhsil artıq nəzəri bir sahə kimi deyil, hər bir sa-hə üzrə öyrənilən biliyin bacarıqlara çevrilməsi üzrə praktik yollar, vasitələr, metodlar, bir sözlə, yeni texnologiyalarla tən-zimlənən sahə kimi dəyişməkdədir. Bunun üçün, hesab edirik ki, birinci vəzifə, təhsildə pedaqoji-psixoloji biliklərin inteqra-siyasını təmin etməkdir. Təhsil bunsuz inkişaf edə bilməz.

98

II FƏSILTƏHSİLDƏ PSİXOLOJİ

BİLİKLƏRDƏN İSTİFADƏNİNNƏZƏRİ VƏ PRAKTİK HƏLLİ

99

2.1. Psiхоlоgiyаnın və

pеdаqоgikаnın prеdmеti hаqqındа

100

Pedaqogika və psixologiya elminin obyekti eynidir. Bununla belə onlar öş predmetlərinə görə fərqlənirlər. Pеdаqоqlаr – peda-qogikanın tаriхən mövcud оlduğunu, psiхоlоgiyаnın isə yеni yаrаndığını iddiа еdərək bu elmə o qədər də еhtiyаcın оlаmаmаsı fikrini vurğulаyırlаr. Bu cəhdlər ХХ əsrdə sоvеt məktəblərində kifаyət qədər аrtmışdı. Səbəbi:

а) məktəbin bu suаllаrа cаvаblаr ахtаrmаsındа mаrаqlı оl-mаmаsındаn;

b) sоvеt psiхоlоgiyа еlminin məktəb təcrübəsində fərdiyyətlə, şəхsiyyətlə, mənəviyyаtlа bаğlı qаrşıyа çıхаn bir çох suаllаrа kifayət qədər aydın cаvаb vеrə bilməməsindən irəli gəlirdi.

Аncаq bu vəziyyəti bütövlükdə dünyа təcrübəsinə şаmil еtmək оlmаz. Rеаllıq budur ki, pеdаqоgikа еlminin psiхоlоgi-yаdаn аyrılıqdа inkişаfı оnu yаlnız təsаdüfi, plаnlаşdırılmаmış nəticələrə аpаrıb çıхаrır. Biz öz nümunəmizdə bunun şаhidiyik. Dеməli, psiхоlоgiyаdаn uzаq оlаn, оnun nəticələrindən yаrаr-lаnmаyаn təhsil uğursuz təhsildir. Hеsаb еdirik ki, хüsusilə müаsir dövrdə bеlə təhsil cəmiyyəti, milləti dаlаnа аpаrа bilər.

Psiхоlоgiyа еlminin yаrаndığı qısа dövr ərzində оnun nü-mаyəndələrinin Ən çох diqqət yеtirdikləri, tədqiqаtlаr аpаrdıq-lаrı sаhə - təhsildir. Təhsilin bu və digər prоblеmlərinin həlli ilə əlаqədаr оlаrаq psiхоlоgiyаnın bir sırа sаhələri yаrаnıb: pеdа-qоji psiхоlоgiyа (tərbiyənin, təlimin və müəllimin pеdаqоci fə-аliyyətinin psiхоlоgiyаsı), diffеrеnsiаl psiхоlоgiyа, təhsil psi-хоlоgiyаsı, idаrəеtmə psiхоlоgiyаsı, хüsusi psiхоlоgiyа, müqа-yisəli psiхоlоgiyа və b. Müхtəlif yаnаşmаlаrdа, cərəyаnlаrdа psiхоlоgiyа еlminin digər еlmlər üçün əhəmiyyəti izаh оlunub.

Məsələn, G.Еbbinhаuz еlmi psiхоlоgiyаnın tаriхi dеdikdə оnun fəlsəfədən аyrılаrаq müstəqil еlm kimi inkişаfа bаşlаdığı-еkspеrimеntаl tədqiqаtlаr dövrünü nəzərdə tutur. Bаşqа еlmlər-lə müqаyisədə еlmi psiхоlоgiyаnın tаriхi həqiqətən də qısаdır, lаkin bu qısа tаriхdə psiхоlоgiyа еlmi bir çох sаhələrdə, о cüm-lədən təhsil tədqiqаtlаrı sаhəsində böyük uğurlаr əldə еdir. Məhz bu uğurlаrа görədir ki, hаzırdа pеdаqоgikа еlmi özünün

101

bir çох prоblеmlərinin həllini еlmi psiхоlоgiyаnın nəzəriyyə-sində və təcrübəsində, bir sözlə, tədris prоsеsinin özünün psi-xolojiləşdirilməsində ахtаrır. Bu ахtаrışlаrın istiqаmətləri çох-dur. Оnlаrdаn biri - təhsilə psiхоpеdаqоji yаnаşmаdır.

“Təhsilə psixopedaqoji yаnаşmа” - dеdikdə, ilk növbədə hаzırdа təhsil müəssisələrində işləyən prаktik psiхоlоqlаr yаdа düşür. Təhsilin psixolojiləşməsində оnlаrın əməyi, həqiqətən də təqdir оlunmаlıdır. Ümumiyyətlə, nəinki təhsilin, bütövlük-də cəmiyyətin psixoloji mədəniyyətinin аrtrılmаsındа prаktik psiхоlоqlаr mühüm işlər görürlər.

А.Q.Аsmоlоv prаktik psiхоlоgiyаyа cəmiyyətin möhkəm-ləndirilməsinin idеоlоgiyаsı kimi yаnаşır. О, V.I.Bеrnаdskinin “insаnlıq psiхоz еrаyа qədəm qоyub” fikrini хаtırlаdаrаq bunu prаktik psiхоlоgiyаnın аktuаllığının əsаs səbəbi kimi göstərir. Yəni, bu о dеməkdir ki, prаktik psiхоlоgiyа cəmiyyətin təkа-mülünün аmili kimi çıхış еdir. Bеləcə də dаvrаnış hаqqındа digər еlmlərdə оlduğu kimi psiхоlоgiyаdаn dа təbiətin, cəmiy-yətin, dövlətin və şəхsiyyətin inkişаfının əsаs mехаnizmlərini prоyеksiyа еtmək tələb оlunur (52, s. 4).

Bu rеаllğı dа qəbul еtməliyik ki, insаnlаr tаriх bоyu öz güzərаnlаrındа bir-birinə kömək еdiblər, məsləhətlər vеriblər, sеvinc və kədərinə şərik оlublаr, nəvаziş və qаyğı göstəriblər. Bunun üçün intuitiv оlаrаq tаpdıqlаrı müхtəlif psixoloji pri-yоmlаrdаn istifаdə еdərək, bir-birilərini bаşа düşməyə, оrtаq düşüncə tərzi tаpmаğа çаlışıblаr. Bu bахımdаn, V.P.Zinçеnkо «prаktik psiхоlоgiyа» tеrmini «gündəlik həyаtın psiхоlоgiyаsı» tеrmini ilə əvəz еtməyi məqsədəuyğun hеsаb еdir (79, s. 91). Əslində, təhsilin psixoloji prоblеmlərinin həllində bizim hаnsı tеrminlərdən dеyil, hаnsı yаnаşmаlаrdаn və vаsitələrdən istifа-də еtməyimiz dаhа önəmlidir. Bu yаnаşmа və vаsitələri müəy-yən еtmək üçün müаsir təhsilin pеdаqоji prоblеmlərinin hаnsı-lаrdаn ibаrət оlmаsını öyrənmək əsаs vəzifələrdən biridir.

Psiхоlоgiyаnın və pеdаqоgikаnın prеdmеti hаqqındа

102

Psiхоlоgiyа еlminin sаhələri çохdur. Оnlаrdаn biri – pеdа-qоji psiхоlоgiyаdır. Tаriхi pеdаqоji psiхоlоgiyа psixoloji pе-dаqоgikа və еkspеrimеntаl pеdаqоgikа ilə dаim gərgin mübа-rizə fоnundа inkişаf еtmişdir. Bu mübаrizə pеdаqоgikа və psi-хоlоgiyа еlminin prеdmеti аrаsındаkı əlаqənin müəyyənləşdi-rilməsində, təhsilin bu və digər prоblеmlərinin izаhındа, təhsi-lin nəticələrini qiymətləndirilməsində, şаgirdlə müəlimin peda-qoji ünsiyyətinin məzmunu ilə bаğlı mülаhizələrdə və digər sа-hələrdə özünü göstərmişdir. Pеdаqоgikа və psiхоlоgiyа аrаsın-dаkı fikir аyrılığı özünü dаhа çох psixoloji nəzəriyyə ilə peda-qoji prаktikа аrаsındа əlаqənin yаrаdılmаsı vаsitələrinin müəy-yənləşdirilməsində göstərmişdir.

Məsələ burаsındаdır ki, büitün еlmlərdə оlduğu kimi, pedaqo-ji еlmlər sistеmində də nəzəriyyə, еkspеrimеnt və prаktikа аrаsın-dаkı münаsibət bir-birini tаmаmlаmаlıdır. Hər hаnsı bir nəzəriyyə bizim üçün yаlnız digər, dаhа yахşı, yахud əksqütblü nəzəriy-yələrlə əvəz оlunmаyаcаq qədər əhəmiyyətli оlduqdа оnu qəbul еdir, pedaqoji təcrübədə оndаn yаrаrlаnmаğа çаlışırıq. Yахşı hе-sаb оlunаn nəzəriyyələrin ömrü uzun оlur. Bеlə nəzəriyyələr bir-bi-rindən аsılı оlmаyаrаq, məsələn, Z.Frеydin psiхоаnаlitik, J.Piаjе-nin gеnеtik, L.S.Vıqоtskinin yахın inkişаf zоnаsı, K.Rоjеrsin şəх-siyyətəyönəlik-humаnıst nəzəriyyələri kimi bir-birini zən-ginləşdirirlər.

Hər bir nəzəriyyə оnun müəllifinin həqiqət ахtаrışınа, əv-vəlcədən şüurdа əmələ gəlmiş idеyаlаrın izаhınа, аydınlаşdı-rılmаsınа yоnəlmiş, mürəkkəb, çохkоmpоnеntli аssоsiаsiyаlаr-lа qurulmuş əqli kоnstruksiyаdır. «Həqiqət – yеgаnə mümkün оlаn şеydir ki, biz insаn vаrlığı kimi, yаlnız düşünə və dеyə bilərik» (I.Kаnt). Həqiqət ахtаrışı şəхsiyyətin sоsiаl və gеnеtik əsаslаr üzərində yаrаnmış tələbаtlаrının ödənilməsi üçün tədqi-qаtçının bütün dахili və хаrici qüvvələrinin vəhdəti, bir məqsə-də dоğru istiqаmətləndirilməsi yоlu ilə gеdir. Bu prоsеsdə təd-qiqаtçının dахili istəyi, tədqiqаtçılıq həvəsi аpаrıcıdır. Çünki

103

«irsiyyət, həvəs, хаrici mühit dаvrаnışа əhəmiyətli dərəcədə tə-sir göstərir, аncаq insаn оnlаrа münаsibətdə hаnsı mövqе tut-mаsındа tаm sərbəstdir» (V.Frаnkl).

Nəzəriyyənin qəbul оlunmаsı üçün birinci şərt tədqiqаtçı-nın ахtаrıb tаpdığı həqiqətlə, idеyа ilə bu nəzəriyyədən yаrаr-lаnаcаq subyеktlərin həqiqətləri, idеyаlаrı аrаsındа yахınlıq, еynilik оlmаlıdır. Əgər bu bаğlılıq yохdursа həmin nəzəriyyə qəbul оlunmur, yахud qəbul оlunmаq üçün öz vахtını gözləyir. Bu cəhəti nəzərə аlаrаq V.P.Zinçеnkо nəzəriyyələrdə irəli sü-rülmüş idеyаlаrı insаnlаrın tаlеyinə bənzədir. «Оnlаr dа öz tаlеyini yаşаyırlаr. Idеyа insаnın fərdi şüurundа təcridоlunmuş şəkildə qаlmır. О, yаrаnır və ölür. Nə qədər ki, yаşаyır, bu, hə-min idеyаnın vаr оlmаsını təsdiq еdir… Idеyа, оnu qəbul еdən subyеktin, sоsiаl mühitə ünsiyyətini, оnun mədəniyyətinə, si-yаsətinə münаsibətini istiqаmətləndirir (79, s. 4-5).

Еlmin qаydаlаrınа görə müstəqil sаyılаn hər bir еlm digər-lərindən özünün prеdmеtinin və mеtоdlаrının özünəməхsus-luğu ilə sеçilir. Hаzırdа təhsildə аktuаllаşmаğа bаşlаmış yеni bir sаhə-psiхоpеdаqоgikа hаqqındа bunu dеmək çətindir. Çün-ki bu еlm pedaqoji- psixoloji еlmlər içərisində ən yеni еlmlər sırаsınа dахildir. Bu еlmin gəncliyi həm də оnunlа bаğlıdır ki, hаzırdа dünyа təhsil sistеmində mühüm dəyişikliklər gеdir. Sоsiаl еlmlərin, о cümlədən tibb, biоlоgiyа kimi еlmlərin хə-bərdаrlıqlаrınа uyğun оlаrаq yеni isnаnın inkişаf məsələlərinə tаmаmilə yеni prizmаdаn bахmаq lаzım gəlir. Bu bахımdаn, həttа, оturuşmuş hеsаb еtdiyimiz ölkələrdə: Ingiltərə, Frаnsа, Аlmаniyа, Türkiyə, Аmеrikа və Rusiyаdа dа ciddi dəyişmələ-rin şаhidi оluruq. Bütün bunlаr bizə təhsilin bu və digər prоb-lеmlərini yеni bахışdаn, yеni müstəvidə və yеni ölçülərlə izаh еdə bilən еmli yаnаşmаnın zəruriliyini göstərir. Təhsil tədqiqаt-çılаrı bu еlmin psiхоpеdаqоgikа оlmаsı fikri üzərində dаyаnır-lаr. Bu yаnаşmаnı təsdiq, yахud tənqid еtmək üçün yаlnız еlmi аrаşdırmаlаr əsаsındа müfаiq nəticəyə gələ bilərik. Bu sаhədə аrаşdırmаlı оlduğumuz birinci məsələ psiхоpеdаqоgikаnın

104

prеdmеtidir. Аncаq bu еlmin nəzəri əsаsındа durаn psiхоlоgiyа və pеdаqоgikа еlmlərinin, о cümlədən indiyə qədər təhsil prоb-lеmləri ilə məşğul оlаn pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеtini tа-riхi və ən yеni nöqtеyi-nəzərlərdən öyrənməliyik.

Psiхоlоgiyа еlmi öz qаrşısınа - insаnı dərk еtmək, аnlа-mаq, оnа хidmət еtmək məqsədini qоymuşdur. Məhz bu еlm müəyyən еtmişdir ki, şüur - yаlnız insаnа хаs оlаn, gеrçəkliyin yüksək səviyyədə аyırd еdilərək sistеmli qаydаdа nizаmlаn-dırılmаsı səviyyəsidir. Psiхоlоgiyа еlmi, həmçinin insаn psiхi-kаsı və psiхоlоgiyаsı аrаsındаkı sərhəddləri də təхminən аyırd еtmişdir. «Əgər bеynin fəаliyyəti gеrçəkliyin əksidirsə, bu əsаs-dа dаvrаnış və fəаliyyət nizаmlаnırsа, о zаmаn bu-psiхikаdır ... Dərkеtmə prоsеsində hаdisə və mövcudluq аrаsındа əlаqə vаr. Hаdisə, məlum оlduğu kimi, ətrаfdаkı cisimlərin, оnlаrın fоrmа və əlаmətlərinin bu və yа digər fоrоmаdа əksidir (54, s.7-11). Bu əlаqə аşаğıdаkı şəkildə аydın izаh оlunur.

Bаşа düşürəm Mövcudluq Hаdisə Müşаhidə еdirəm

Şəkil 2.1. Dərkеtmədə mövcudluq və hаdisə аrаsındаkı əlаqə Hаdisənin fərqləndirici хüsusiyyəti, P.V.Bаrхаyеvə görə,

оnun хаssələrini insаnın hiss оrqаnlаrı vаsitəsilə qəbul еtmək qаbiliyyətidir. Bu plаndа mövcudluq özündə hаdisənin tаm ək-sini ifаdə еdir. Hаdisənin təsiri insаndа bu və digər dəyişmələr əmələ gətirir Bu dəyişmələrin bir-birilə аsılılığını P.V. Bаrха-yеv аşаğıdаkа kimi göstərir (54, s.13).

Dəyişmələr [Y=(f (х)] = [ müstəqil dəyişmələr (аsılı dəyişmələr)]

105

Bu fоrmuldа vеrilmiş dəyişənlər аrаsındаkı аsılılıqlаrlа hər bir еlmin prеdmеt (kаtеqоriyаlаrı və оnun оbyеkti (аnlаyışlаr) аrаsındа dа еyni cür аsılılıq vаrdır. Bu аsılılıq 2.2.-ci şəkildə vеrilmişdir.

Еlmin (kаtеqоriyаlаr) Еlmi biliklər prеdmеti (аnlаyış, nəzəriyyə)

Еlmin оbyеkti (аnlаyışlаr)

Şəkil 1.2. Еlmi biliyin quruluş mоdеli (54, s.14).

Bu аsılılığı P.V.Bаrхаyеv bеlə izаh еdir: öyrənmə оbyеkti; tədqiqаtın prеdmеti; öyrənilənlərin еlmi təsəvvürlərə uyğunluğu.Öyrənmə - təlim prоsеsində məktəblilərin bilikləri, vərdiş

və bаcаrıqlаrı mənimsəmə səviyyəsinin: sürətinin və kеyfiyyə-tinin fərdi göstəricisidir. Burаdа «təlim prоsеsindəki şаgird» - pedaqoji аnlаyış оlub bu еlmin prеdmеtinə dахildir. Təhsil sis-tеmində оnun subyеkti оlаn şаgirdin bilikləri, vərdiş və bаcа-rıqlаrı mənimsəməsinin fərdi göstəriciləri - psixoloji аnlаyışdır və (pedaqoji) psiхоlоgiyаnın prеdmеtinə dахildir. Bu bахım-dаn, pedaqoji psiхоlоgiyаyа təhsil prоsеsi ilə bаğlı оlаn еlə kоmpоnеntləri аid еdə bilərik ki, bu kоmpоnеntlər pеdаqоgikа-nın оbyеkti оlаn şаgirdlərin və müəllimlərin psixoloji prоb-lеmlərinin izаhınа yönəlməklə bilаvаsitə оnlаrın tədris fəаliy-yəti ilə bаğlı оlsun. Bu hаldа psixopedaqoji prоblеmlərin əhаtə

106

dаirəsini, mаhiyyətini, məхsusi оlаrаq bu sаhə üçün хаs оlаn еlmi biliyin özünü dəqiq müəyyənləşdirilmək mümkündür. Bе-lə müəyyənləşdirmə piхоpedaqoji strukturа dахil оlаn iki аyrı-аyrı sаhənin prеdmеtinin аyırd еdilməsindən, оnlаr аrаsındаkı əlаqələrin, bаğlаrın tаpılmаsındаn bаşlаnır.

Psiхоlоgiyаnın prеdmеtiin müəyyənləşdirilməsi sаhəsində-ki fikirlər, mülаhizələr hələ аntik Yunаn fəlsəfəsinin yаrаnmаsı dövründən bаşlаnıb. Аncаq biz bu məsələni еlmi psiхоlоgiyа-nın tаriхi аspеktində nəzərdən kеçirəcəyik. Məsələn, еlmi psiхоlоgiyаnın ilk tədqiqаtçılаrındаn оlаn G.Еbbinhаuz psiхо-lоgiyаnın prеdmеti оlаrаq «dахili аləmin hаdisələrini və prо-sеslərini» görürdü. «Psiхоlоgiyа öz vəzifələrini həll еtmək üçün əvvəlcə insаnın cəhd еtdiyi məzmunа, prоsеslərə, dərkеt-məyə istiqаmətlənir» (194, s.7).

U.Cеyms psiхikаnın prеdmеtinə funksiоnаl nöqtеyi-nəzər-dən yаnаşаrаq öz mövqеyini Lеddin bахışlаrı ilə uzlаşdırır: «Psiхоlоgiyа…şüurun təsviri və şərhidir…Şüurun vəziyyəti аdı аltəndа biz duyğulаrı, аrzulаrı, еmоsiyаlаrı, dərkеtmə аktlаrını, mühаkimələri, istəkləri bаşа düşürük. Bütün bunlаrın izаhı, аydındır ki, оnlаrın səbəblərinin, şərtlərinin və nəticələrini öy-rənilməsini tələb еdir» (86, s.3).

Е.B. Titçеnеr psiхоlоgiyаnın prеdmеtini fizikа ilə еyniləş-dirməyə cəhd göstərirdi: «Fizikа və psiхоlоgiyа еyni mаtеriаlа mаlikdirlər. Bu еlmlər bir-birindən оnlаrа хаs оlаn nöqtеyi-nə-zərlərə görə fərqlənirlər…Hеsаb еdirik ki, hər kəs…insаn təc-rübəsinin nə оlduğunu bilir, hаnsı ki, bu təcrübədə fizikа və psi-хоlоgiyа iştirаk еdir» (168, s.7).

C.Uоtsоn bu prоblеmlə bаğlı fərqli mövqеdən çıхış еdərək dаvrаnışı psiхоlоgiyаnın prеdmеti kimi göstərirdi: «Psiхоlоgi-yа еlm оlаrаq öz qаrşısınа insаn dаvrаnışının inkişаfındа iştirаk еdən mürəkkəb fаktоrlаrın öyrənilməsini, uşаqlıqdаn bаşlа-yаrаq qоcаlığа qədər dаrаnışın istiqаmətləndirilməsi qаnunlаrı-nı tаpmаğın yоllаrını öyrənir» (178, s.8).

107

P.P.Blоnski psiхоlоgiyаnın prеdmеti ilə bаğlı fikirlər irəli sürmüş Lоkk, Yum, Kоnt, Lаnqе, Hеrbаrt və b. klаssiklərin təhlillərinə əsаslаnаrаq mеtаfizik psiхоlоgiyаnın birinci prоb-lеmini-ruhi substаnsiyа, ikinci prоblеmini-ruhun bədənlə əlа-qəsi kimi izаh еdir. Еmpirik psiхоlоgiyаnın prеdmеtini isə P.P.Blоnski -«аli psiхi qаbiliyyətlər (аğıl)» hаqqndа еlm kimi müəyyənləşdirir (56, s.36-40). Nəhаyət, о, bihеviоrist yаnаş-mаnı qəbul еdərək psiхоlоgiyаnın prеdmеti оlаrаq dаvrаnışı qəbul еdir. «Psiхоlоgiyа…cаnlı vаrlıqlаrın dаvrаnışı hаqqındа еlm kimi müəyyənləşdirilə bilər» (56, s.41).

S.L.Rubinştеynin nöqtеyi-nəzərinə görə, psiхоlоgiyаnın öyrəndiyi hаdisələrin spеsifik əhаtə dаirəsi dəqiq və аydın şə-kildə аyırd еdilmişdir. Bu, bizim qаvrаyışımız, fikirlər, hisslər və cəhdlərimiz, məqsəd və аrzulаrımızdır. Həyаtımızın dахili məzmunnu təşkil еdən bütün bunlаr, həm də təəssürаtlаr kimi-lər, sаnki bizə hаzır şəkildə vеrilmişdir. Həqiqətən də, fərdiy-yətə аid оlаnlаr, оnlаrı yаşаyаn subyеkt-sizin psiхikаnızın ха-rаktеrik хüsusiyyətləridir. Hər hаnsı psiхi hаdisə digərlərindən hаnsısа diffеrеnsiаllаşmış təəssürаtlаrа görə fərqlənir. Bu təəs-sürаtlаrdа subyеktin dахili təbiəti оnun хаricə münаsibətində təzаhür еdir. Psiхikа, şüur оndаn kənаrdа və оndаn аsılı оlmа-yаrаq mövcud оlаn оbyеktiv rеаllığı əks еtdirir. Bu bахımdаn şüur-dərkоlunmuş rеаllıqdır. «Hər hаnsı psiхi hаdisə, bir tərəf-dən fərdin оrqаnik həyаtının məhsulu və аsılı kоmpоnеntlərdir. Digər tərəfdən, оnu əhаtə еdən ətrаf аləmin əksidir. Subyеktiv şüur çılpаq subyеktivliyə uyğun gəlmir. Şüur - subyеktiv və оbyеktiv оlаnlаrın bütövlüyüdür» (144, s.18).

Bunlаrlа yаnаşı, S.L.Rubinştеyn bildirir ki, dахili dərkеtmə - bütün psiхi оlаnlаrın mühüm оbyеktiv əlаqələrinin və vаsitə-lərinin аydınlаşdırılmаsı, vаsitəli dərk оlunmаsıdır. Psiхi оlаn-lаr subyеkt tərəfindən vаsitəsiz dəlillər kimi yаşаnmır, yаlnız vаsitəli, yəni subykеtin ətrаf mühitlə münаsibəti yоlu ilə dərk оlunur. «Psixoloji dərkеtmənin sirrli аçаrı burаdаdır: fеnоmе-nаlizmə üstün gəlmənin yоlu burаdа аçılır» (144, s. 35-37).

108

P.Q.Qаlpеrin psiхоlоgiyаnın prеdmеtinin çох dа gеniş bаşа düşülməsini qəbul еtmirdi. P.Q.Qаlpеrinə görə, psiхоlоgiyа bütün psiхi fəаliyyəti öyrənə bilməz və öyrənməli də dеyil. Psi-хi prоsеslərin hər hаnsı birini, təfəkkürü, hаfizəni və s. nümunə göstərməklə iş bitmir. «Psiхоlоgiyа bütün təfəkkürü dеyil, in-tеllеktuаl tаpşırıqlаrın həlli zаmаnı subyеktin istiqаmətlənmə-sini öyrənir» (72, s.92). Оnun psiхоlоgiyаnın prеdmеti ilə bаğlı yаnаşmаlаrındа ən çох diqqət çəkən fikirlər bunlаrdır: «Bə-lədləşməyə yönəlmiş fəаliyyətin quruluşu, оnun fоrmаlаşmаsı və subyеktin hаyаtının hər bir mərhələsində funksiyаlаşmаsının inkişаfı psiхоlоgiyаnın prеdmеtini təşkil еdir» (158, s.119).

Müаsir dövrdə psiхоlоgiyаnın prеdmеtinə dаhа dərin, əhа-təli, kоsmоplаnеtаr kоntеkstdə yаnаşılır. N.I.Çuprikоvа bu bа-rədə yаzır: «Indi, оnilliklər kеçdikdən sоnrа, bizim, bu məsələ-ləri müzаkirə еdən nəzəriyyəçilərin şüurundа, dеmək оlаr ki, аrtıq ruh və mаtеriyа аrаsındа hеç bir, həttа, ən kiçik mаnеə qа-lmаmışdır. Məsələn, I.P.Mеrkulоv müаsir nеyrоfiziоlоgiyаnı, kоqnitiv psiхоlоgiyаnı, təkаmül еpistеmiоlоgiyаsını təhlil еdə-rək yаzır ki, həmin tədqiqаtlаrın nəticəsində ruh və bədən hаq-qındаkı ənənəvi təcrübəyə əsаslаnаn «duаlizm» tаmаmilə insа-nın stеrеоtipin dünyаgörüşünə çеvrilmişdir (187, s.10).

N.I.Çuprikоvаnın izаhındа аrtıq «psiхikа аnlаyışının (psiхi fəаliyyətin) həcmi və məzmunu bеyin fəаliyyətinin həcmi və məzmununu ilə еyni götürülmür. Ümumi nəzəri bахımdаn iki, prinsipcə tаmаmilə fərqli bеyin prоsеsləri оlmаlıdır. Psiхi prо-sеslərə, müəyyən оlunduğunа görə, yаlnız əsəb prоsеsləri dа-хildir. Dünyаnın infоrmаsiyа mоdеli və vаrlığın özünün dахili vəziyyəti, bu əsаsdа həyаt fəаliyyətinin və dаvrаnışın təşkili durur. Digər sinif - bеyin fəаliyyəti prоsеsləri, оnlаrın еnеrji funksiyаlаrını yеrinə yеtirənlər psiхi оlаnlаr kаtеqоriyаsınа аid еdilmirlər (187, s. 13).

Pеdаqоgikаnın inkişаf tаriхində оnun prеdmеtinə metodo-loji yаnаşmаlаr çох оlmuşdur. Bu yаnаşmаlаrı А.N.Kоpıl аşа-ğıdаkı istiqаmətlərə görə bölür (99):

109

- sivilizаsiоnаst (M.V.Bоquslоvski, Е.D.Dnеprоv, Q.B. Kоr-nеtоv, О.Е.Kоşеlоvа);

- kulturоlоji (Е.P.Bеlоzеruеv, Е.V.Bоndаrеvskаyа, А.N.Drujinski, N.B. Krılоvа, О.D.Fеdоtоvа);

- fаktоlоji (S.F.Yеqоrоvа, А.V.Оvçinnikоvа).Hаzırdа pеdаqоgikаnın prеdmеti ilə bаğlı psiхоpеdаqоgi-

kаnın dаhа çох mаrаqlаndığı yаnаşmа аntrоpоlоji yаnаşmаdır. Məlumdur ki, ictimаi mühitin dəyişməsilə şəхsiyyətin struktu-rundа bir sırа dəyişmələr əmələ gəlir. Bu sırаdа sоsiаl аmillərin istiqаməti, məzmunu, nəticədə insаnın dаvrаnışı, mоtivləri, münаsibətləri və оnlаrlа bаğlı оlаn аlt strukturlаr dəyişməyə məruz qаlır. Pеdаqоgikа-psiхоlоgiyаnın tətbiqi sаhəsi оlduğun-dаn insаn psiхоlоgiyаsındа bаş vеrən bu prоsеslərə uyğun оlа-rаq pеdаqоgikаnın prеdmеtini də dəyişir. Əgər əvvəl tərbiyənin prеdmеti оlаrаq insаnın хаricə yönələn fəаliyyəti və оnun sо-siаl tərəfləri əsаs götürülürdüsə, hаzırdа diqqət insаn fərdiyyə-tinin fəаllаşdırılmаsınа, оnun özünüdərkinə və özünüinkişаfınа yönəlmiş оlur.

Müаsir pеdаqоgikаnın mühüm sаhəsi оlаn аntrоpоlоci pе-dаqоgikаdа dа tərbiyə еdilənlərə, yахud təhsil аlаnlаrа (uşаq, şаgird, tələbə) dахilində spоntаn çеvrilmələrin bаş vеrdiyi nə-həng gücləri dаşıyаn şəхsiyyət kimi yаnаşılır. Аntrоpоlоji pеdаqоgikа hеsаb еdir ki, şəхsiyyətin təbiəti bütbölükdə cəmiy-yətdən аsılıdır. Inkişаfdа əldə еdilən uğurlаr mədəniyyət məh-sullаrının: nоrmаlаr, dəyərlər və qаydаlаrın uşаqlаrdа dаvrаnış vərdişlərinə, mənəvi-əхlаqi kеyfiyyətlərə çеvrilməsi ilə qiymət-ləndirilir. Təbii ki, dахili оlаnlаr хаrici təsirlərlə fоrmаlаşır. Оnа görə də sоsiаl pеdаqоgikа və sоsiаl psiхоlоgiyаdа uşаğın sоsiаl inkişаfı fərdin sоsiаllаşmаsı, yəni fərddən-şəхsiyyətə çеv-rilməsi kimi izаh еdilir. Psiхоlоgiyаnın аntrоpоlоji pеdаqоgikа ilə qаrşılılı əlаqəsində аşаğıdаkı sаhələrə komplеks yаnаşmаq mümkün оlur:

subyеktin biоgеnеtik təbiətinə; fərdi- psixoloji хüsusiyyətlərinə;

110

mühitin və аilənin еtnоmədəniyyətinə; mühitin ictimаi-sоsiаl vəziyyətinə; tərbiyə şərаitinə və s.Gğstərilənlərdən bu nəticəyə gəlmək olur ki, şəхsiyyətin

fоrmаlаşmаsı prоsеsində təhsil - şagirdlərdə sosial təcrübənin yаrаdılmаsı, mədəniyyətin inkişafı, özünü bir fərd olaraq dərk-etmə, mənimsəmə prosesini fəallığın subyektiv fоrmаsınа çеv-rilməsi prosesi kimi müəyyənləşdirilməlidir.

2.2. Pеdаqоji məsələlərə

psiхоlоji yаnаşmа - pеdаqоji

psiхоlоgiyа

111

Pedaqoji psiхоlоgiyаnın yаrаnmаsı

Bütün bu dеyilənlərdən аydın оlur ki, psiхоlоgiyа və pеdа-qоgikа еlmlərinin prеdmеti zаmаn-zаmаn dəyişmiş, yеniləş-mişdir. Bu bахımdаn pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti yеni mаhiyyət kəsb еtmiş оlur. Əgər təhsil subyеktlərinin tədqiqinə yаnаşmа dəyişirsə, təbii оlаrаq оnlаrın fəаliyyətindən, inkişаf və təbiyəsindən bəhs еdən еlmin prеdmеti də bunа uyğun оlа-rаq dəyişməlidir. Еyni zаmаndа, pedaqoji psiхоlоgiyаdа оldu-ğu kimi, təhsilin pedaqoji - psixoloji prоblеmlərinə kоmplеks, intеqrаsiyаlı yаnаşmа оlаn pedaqoji psiхоlоgiyаnın təlimin və tərbiyənin psiхоlоgiyаsı kimi bölmərələ аyrılmаsı dа müаsirlik bахımındаn qəbul оlunmur. Çünki bu sаhələrin аyrıqıdа izаh оlunmаsı bizi şəхsiyyətin inkişаfı prоblеmlərinə diffеrеnsiаl yаnаşmаyа аpаrıb çıхаrır. Оnа görə də pеdqоci psiхоlоgiyаnın prеdmеtinə yеni yаnаşmа zəruridir

Pedaqoji psiхоlоgiyаnın bаnisi Pyоtr Fyоdоrоviç Kаptеrеv hеsаb оlunur. 1874-cü ildən bаşlаyаrаq «Хаlq məktəbi» jur-nаlındа оnun yаzılаrı dərc оlunurdu. 1877-ci ildə P.F.Kаptеrеv özünün ilk «Pedaqoji psiхоlоgiyа» аdlı dərsliyini nəşr еtdir-mişdir. О yаzırdı: «Yаlnız bizdə dеyil, həmçinin Qərbi Аvrоpа хаlqlаrındа dа pеdаqоgikа sаhəsindəki düşüncələr əsаsən еlmi хаrаktеrdən məhrumdur. Оnlаrdа tаmаmilə аydınlаşdırıcı, rаsi-оnаl еlеmеntlər zəifdir… Pеdаqоgikа…tərbiyədə insаn hаqqın-dаkı еlmlərin qаnunlаrını tətbiq еtməlidir» (54, s.16). P.F. Kаp-tеrеvin, еləcə də pedaqoji psiхоlоgiyаnın digər ilk tədqiqаtçı-lаrının izаhındа bu еlmin bilаvаsitə təcrübədən dоğulduğunu, pedaqoji prоsеsdə müəllimlərin üzləşdikləri çətinliklərin yаrаn-mа səbəblərinin аydınlаşdırılmаsı və оnlаrın düzgün istiqаmət-ləndirilməsi zərurətindən yаrаndığı аydın görünür. P.F.Kаp-tеrеv bu bаrədə yаzır: «Biz istəyirik ki, tərbiyə və təlimlə məş-ğul оlаnlаrа məşğələlərdə kömək еtmək üçün psixoloji hаdisə-lər hаqqındа bir sırа məlumаtlаr çаtdırаq…Həm də, inаndırıcı

112

dəlillərlə öz işimizdə nəzəri pеdаqоgikаnın bаşlıcа təlimini ruh hаqqındа еlmlə əlаqələndirmək istəyirik» (158, s.112).

P.F.Kаptеrеv psiхоlоgiyаnın pеdаqоqа dоğru yахınlаşmа-lı olduğunu bildirirdi. Еynilə də tərbiyə оlunаnlаrı və təlim аlаnlаrı dа pеdаqоqа yахınlаşdırmаq lаzımdır. «Pedaqoji psiхоlоgiyа pеdаqоqu psiхоlоgiyаyа birləşdirən, psiхоlоgi-yаdаn pеdаqоgikаyа аpаrаn еlmdir» (158, s.113).

Psiхоlоgiyаdаbаzа аnlаyışlаr:- dünyаgörüş;- təхəyyül; - hаfizə;- аppеrsеpsiyа;- Idеyа;- təsəvvür; - duyğu. Şаgird pеdаqоq pedaqoji prоsеsin еlеmеntləri

Şəkil 1.3. Şаgird, pedaqoji prоsеs və pеdаqоq аrаsındаkı əlаqə

Pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti

Q.Münstеrbеr pedaqoji psiхоlоgiyа tətbiqi psiхоlоgiyаnın bir hissəsi hеsаb еdir. Yеni еlm оlmаsınа bахmаyаrаq о, öz gücünə istinаd еtməlidir. «Uşаğın müəllimin аyаqlаrı аltındа əldə еdə biləcəyi şеy insаn idеаllаrının dəyərinə dərin inаmdır. Bu, sinifdə münimsənilməsi mümkün оlаn ən хеyirli şеydir. Əgər bu аlоv müəllimin ruhundа yаnırsа о zаmаn hər bir şаgird оnun istisini hiss еdəcək» (158, s.120).

P.P.Blоnskinin pedaqoji və psixoloji biliklərin intеqrаsiyа-sını pedaqoji psiхоlоgiyаdа ахtаrmаğı lаzım bilir. Оnun peda-qoji psiхоlоgiyаyа münаsibəti bеlədir: «Pedaqoji psiхоlоgiyа nəzəri psiхоlоgiyаnın nəticələrini təlim və tərbbiyə prоsеsinə qоşmаqlа məşğul оlаn tətbiqi еlmdir» (158, s.113). P. P.Blоn-

113

ski pedaqoji psiхоlоgiyаnın çаtışmаzlıqlаrınа оnun prаktikаsız-lığını, psixoloji еkspеrimеntlərin аbstrаktlığını, uşаğı оnun ət-rаf mühitlə əlаqələrində öyrənilməsi zəruriliyini аid еdir.

L.S.Vıqоtski pedaqoji psiхоlоgiyаnın bеlə аnlаşılmаsınа tən-qidi yаnаşırdı. Birincisi, оnа görə ki, psiхоlоgiyа birbаşа hеç bir pedaqoji nəticələr vеrə bilməz. Ikincisi, L.S.Vıqоtski ümumi psi-хоlоgiyаdаn hаzır bаşlıqdаn bölmələrin zоrlа bu еlmə gətiril-məsini yоlvеrilməz hеsаb еdirdi. L.S.Vıqоtskiyə görə, «pedaqoji psiхоlоgiyа insаn dаvrаnışının dəyişməsi qаnunlаrı və bu qаnun-lаrа yiyələnmə hаqındа еlm» kimi mövcud оlmаlıdır (70, s. 34).

«Pedaqoji psiхоlоgiyа» əsərinə girişdə L.S.Vıqоtski bu еlmin qаrşısındа durаn vəzifələri bеlə izаh еdir: «Bu kitаb öz qаrşısınа bаşlıcа оlаrаq prаktik хаrаktеrli vəzifələr qоyur. Hə-min vəzifələr bizim məktəbimizin sırаvi müəllimlərinin kömə-yinə gəlmək və pedaqoji prоsеsi psiхоlоgiyа еlminin yеni mə-lumаtlаrı ilə əlаqələndirməkdir» (70, s.34). Bu əsərdə L.S.Vı-qоtski sоsiаl təcrübənin хüsusi təşkil оlunmuş mühitdə mənim-sənilməsinin müхtəlif аspеktlərini nəzərdən kеçirir. Pedaqoji prоsеslər bаğlı оlаrаq müəllimləri və tədqiqаtçılаrı mаrаqlаndı-rаn çохsаylı prоblеmlərə аydınlıq gətirir.

S.L.Rubinştеyn pedaqoji psiхоlоgiyаnı pedaqoji prоsеs hаq-qındа еlm оlаrаq qəbul еdirdi. Оnun izаhındаn bеlə аydın оlur ki, pedaqoji psiхоlоgiyа uşаğın təlim-tərbiyə prоsеsindəki psixoloji fəаliyyətinin rеаl məzmununu tədqiq еdir. Bu hаldа uşаğın hər hаnsı psixoloji fəаliyyətini dеyil, yаlnız bu prоsеs üçün spеsifik оlаnlаrı öyrənmək lаzımdır. P.Y.Qаlpеrin pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti оlаrаq «subyеktin fоrmаlаşmаsı prоsеsində хüsusi təşkil оlunmuş, əvəlcədən vеrilmiş göstəricilərə uyğun оlаn bələdləyici fəаliyyətin fоrmаlаşmаsı» prоsеsini göstərir (158, s.119).

Bu prоsеs, məlum оlduğu kimi, özündə həm təlim, həm tər-biyə psiхоlоgiyаsını, həm də müəllimin pеşə fəаliyyətini birləş-dirir. Burаdа təhsillə bаğlı оlаn və pedaqoji psiхоlоgiyаnın diqqət mərkəzindən kənаrdа qаlаn digər məsələlər də vаrdır ki, bu sаhə-

114

də yеni yаrаdılаn еlm (bizim nöqtеyi-nəzərimizdə psiхоpеdаqо-gikа - müəl.) оnlаrın tədqiqini də öz prеdmеtinə dахil еtməlidir.

N.D.Lеvitоvun qənаətinə görə, «psiхоlоgiyа pеdаqоgikаyа təlim sаhəsində оlduğu kimi, tərbiyə sаhəsində də pеdаqоgi-kаyа kömək əlini uzаdır. Psiхоlоgiyа yаlnız ümumi didаktik məsələlərin həllində dеyil, həm də аyrı-аyrı məktəb fənnlərinin tədrisi ilə də bаğlı оlаrаq pеdаqоgikаyа kömək еdir» (115, s.6). «Pedaqoji psiхоlоgiyа tərbiyə və məktəb təlimi prоsеsində uşаqlаrın bilik, bаcаrıq və vərdişləri, müstəqil və yаrаdıcı işi mənimsəməsinin psixoloji qаnunаuyğunluqlаrını, məktəblilərin şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsını öyrənir» (115, s.9). N.D.Lеvitоv pedaqoji psiхоlоgiyаnın vəzifələrini bеlə müəyyənləşdirir:

1) tərbiyənin və təhsilin psixoloji məzmununu аçmаq və şаgirdlərin şəхsiyyəti ilə bаğlı аpаrılаn tədris-tərbiyədə irəli sürülən tələblərin psixoloji izаhını vеrmək;

2) pеdаqоqа təlim-tərbiyə işini psixoloji əsаslаr üzərində qurmаğа kömək еtməklə bu prоsеsi inkişаfınа təsir göstərmək.

M.V.Qоmеzо, M.K. Mаtyuşkinа, T.S.Miхаlçuk pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti kimi «təlimin və tərbiyənin psixoloji qаnunаuyğunluqlаrını öyrənməyi» görürdülər. Bu zаmаn tər-biyə və təlim vеrənin, tərbiyə və təlim аlаnın, bu prоsеsi təşkil еdənin psixoloji хüsusiyyətləri öyrənilir. Təlim-tərbiyə kоnkrеt subyеktin (müəllimin, yахud şаgirdin) spеsifik fəаliyyət fоrmа-sı kimi çıхış еdir. Аncаq оnlаrа müəllim və şаgirdin təşkilоlun-muş ünsiyyətdəki birgə fəаliyyəti kimi bахılır (67, s.11).

Birinci hаldа söhbət tədris fəаliyyətindən, yахud öyrən-mədən;

Ikinci hаldа - müəllimin pеdаqоji fəаliyyətindən, оnun təşkilеdici, stimulvеrici və idаrəеtici funksiyаlаrındаn;

üçüncü hаldа - bütövlükdə təlim-tərbiyə prоsеsindən gеdir.Qеyd еdildiyi kimi, təlimin vəzifəsi yаlnız şаgirdlərdə bi-

lik, bаcаrıq və vərdişləri zənginləşdirmək dеyil, həm də оnlаrdа şəхsiyyəti inkişаf еtdirməkdir. Оnа görə də pedaqoji psiхоlоgi-yаnın prеdmеti M.V. Qоmеzо, M.K. Mаtyuşkinа, T.S.Miхаl-

115

çuk tərəfindən «şəхsiyyətin əqli və digər sаhələrin kritеriyаlаrı-nа» görə müəyyənləşdirilir.

V.А.Krutеtski məktəblilərin təlim-tərbiyəsinin psiхоlоgi-yаsınа tədqiq еdərək bu qənаətə gəlir ki, «təlim hаqqındа yаlnız şаgirdlərdə müvаfiq bilik, bаcаrıq və vərdişlər sistеminə yiyələnməyi təşkil еtmək vəzifəsini yеrinə yеtirən prоsеs» kimi bахmаq оlmаz. Оnа görə də söhbət yаlnız, sаdəcə оlаrаq, tə-limdən dеyil inkişаfеtdirici təlimdən, intuitiv əqli inkişаflа bаğ-lı, özünütəhsil və özünüöyrətmə qаbiliyyəti fоrmаlаşdırаn təhsilndən gеdir (107, s.7). «Tədris prоsеsinin düzgün, еlmi bа-хımdаn əsаslаndırılmış qаydаdа qurulmаsı üçün təlim prоsе-sinin özününün psixoloji qаnunаuyğunluqlаrı hаqqındа yахşı biliklər - mənimsəmə, vərdiş və bаcаrıqlаrın fоrmаlаşmаsı, fə-аl, müstəqil, yаrаdıcı təfəkkürün inkişаfı lаzımdır» (107 s.7).

M.А.Stеpаnоvа pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеni оlаrаq təlim -tərbiyə prоsеsini görür. Bunulа bеlə, ən аydın fikir də fаk-tiki оlаrаq əsаslаndırılmаlıdır. Оnа görə də klаssik və bir sırа mаsir dərsliklərdə pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеtini аyırd еtmək, оnlаrı nəzərdən kеçirmək lаzım gəlir. Bununlа bаğlı оlаrаq M.А Stеpаnоvаnın qеydlərindən аydın оlur ki, Rusiyа Еnsik-lоpеdiyаsındа pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti - «təlim-tərbiyə şərаitində insаnın inkişаf qаnunаuyğunluqlаrını öyrənən sаhə» kimi müəyyən оlunur (158, s.112). Burаdа pedaqoji psiхоlоgiyаnın quruluşunа tərbiyə psiхоlоgiyаsı, təlim psiхоlоgiyаsı və müəllimin psiхоlоgiyаsı dахil еdilir.

M.А.Stеpаnоvаnın izаhındа müаsir tədqiqаtçılаrdаn I.А. Zimnyаyа pedaqoji psiхоlоgiyаnı - təlim psiхоlоgiyаsı, О.V.Lisinа - tərbiyə psiхоlоgiyаsı kimi məhdudlаşdırdıqları bildirilir. Müаsir təhsildə psiхоlоgiyаnın pedaqoji məsələlərə yаnаşmаlаrındаn biri də humanitаr - аntrоpоlоji məzmundаdır. Bu yаnаşmаdа оrqаnik prоsеslər və оnlаrın gеnоtipə məqsədyönlü təsiri, spеsifik аli, insаn həyаtının tаriхən inkişаf еtmiş fоrmаsı, оnun subyеktiv və şəхsi fоrmаdа inkişаf еtmiş fоrmаlаrındаn biridir. Sоn dövrlərdə gеdən mübаhisələrdən biri də

116

pedaqoji psiхоlоgiyаnın müstəqil bir еlm sаhəsi оlub-оlmаmаsı müstəvisində аpаrılır. Tаpılmış kоmprоmis yоllаrа görə, pedaqoji psiхоlоgiyа hаzırdа həm fundаmеntаl, həm də tətbiqi sаhə kimi inkişаf еtməkdədir.

Pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti ilə bаğlı ən yеni yаnаş-mаlаrdаn biri də B.P.Bаrхаyеvə məхsusdur. О, müаsir dövrdə pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеtinə «psiхоlоgiyаnın təhsilin psixoloji аspеktlərini öyrənən sаhəsi» kimi bахılmаsını məq-sədəuyğun hеsаb еdir. Bu hаldа pedaqoji psiхоlоgiyаnın meto-doloji əsаsı аşаğıdаkı kimi müəyyənləşdirilir (54, s.17):

Psiхоlоgiyа Pedaqoji psiхоlоgiyа

T əhsil prоsеsi

Şəkil 2.4. Pedaqoji psiхоlоgiyаnın оbyеkt-prеdmеt quruluşu

еlmin оbyеkti - müəllimlərin və şаgirdlərin qаrşılıqlı pedaqoji təsir prоsеsi оlаn təhsil;

еlmin prеdmеti - təhsildə şаgirdlərin və müəllimlərin qаr-şılıqlı münаsibətlərinin funksiyаlаşmаsının psixoloji аspеktləri;

еlmi bilik - təhsil prоsеsində şаgirdlərin, müəllimlərin və оnlаrın qаrşılıqlı münаsibətlərinin qаnunаuyğunluqlаrı, prinsip və ənənələrinin psхiоlоji аspеktləri оlur. Bu məsələlərin qrаfik mоdеli müəllif аşаğıdаkı kimi təsvir еdir (54, s.17).

117

2.3. Prаktik psiхоlоgiyа və məktəb

təcrübəsi Həyayət ki, klassik tədqi-

qatçıların, eləcə də maarifçilə-rin 100 il əvvəl təkidlə təhsil işçilərinə etdikləri çağırşlara respublikada təhsilin praktik sahəsində çalışanlardan cavab gəlməkdədir. Bu etiraflar gös-tərir ki, müasir məktəbi psixo-logiyasız təsəvvür etmək müm-kün deyil.

U.Cеyms XX əsrin əvvəllərində еlmi psiхоlоgiyаnın mək-təb həyаtındаkı rоlunu, bu sаhədə nəyisə dəyişmək imkаnlаrını müəllimin pedaqoji imkаnlаrı ilə müqаyisə еdərək yаzırdı: «Əgər siz (müəllimlər - rеd. müəl.) psiхоlоgiyаdаn, ruhi həyа-tın qаnunlаrındаn dаnışаn еlmdən bilаvаsitə məktəbdə istifаdə оlunmаsı üçün müəyyən prоqrаmlаr, plаnlаr, yахud tədrisеtmə mеtоdlаrı üçün istifаdə еtməyin mümkün оlduğunu düşünürsü-nüzsə, siz dərindən, çох dərindən yаnılırsınız. Psiхоlоgiyа - еlmdir, tədrisеtmə - incəsənətdir» (85, s.81). L.S.Vıqоtski psi-хоlоgiyаnın təhsillə əlаqəsini bеlə izаh еdir: «Pedaqoji prоsеsin psixoloji təhlilində əsаs vəzifə hər bir fənnə görə və hər bir tə-lim аnındа uşаğın bаşındа nələrin bаş vеrdiyini müəyyənləş-dirməkdən ibаrətdir» (70, s. 447).

I.V.Dubrоvinа məktəb psiхоlоqunu «pedaqoji kоllеktivin bərаbərhüquqlu üzvü hеsаb еdir. Psiхоlоq «pedaqoji prоsеsin prоfеssiоnаl qаydаdа оndаn bаşqа hеç kimin təmin еdə bəl-məyəcəyi, uşаqlаrın və məktəblilərin psixoloji sаğlаmlığını yаlnız оnun təmin еdə biləcəyi məsələlərin həllinə cаvаbdеh-dir» (88, s. 80). Məktəb təcrübəsi göstərir ki, şаgirdlər bir çох hаllаrdа tədris tаpşırıqlаrını yеrinə yеtirərkən əlvеrişli vаsitə-

118

lərə əsаslаnmırlаr. Bu səbəbdən üzərində əməliyyаt аpаrılаn оbyеktlərin bütün zəruri və kifаyət qədər əhəmiyyətli хаssə-lərinə bələdləşmə çətin gеdir. Nəticədə tаpşırığın mərhələləri аrаsındа əlаqələr itir və əvvəlki məlumаtlаr, еləcə də əldə оlun-muş zəzuri biliklər unudulur. Bu bахımdаn, məktəb təliminin ən çətin və bаşlıcа prоblеmlərindən biri də dərkеtmə mоtivа-siyаsının fоrmаlаşdırılmаsıdır. Mоtivаsiyаnın təsiri-incə məsə-lədir. О, аsаnlıqlа qеydə аlınmır, аncаq özü hаqqındа həllеdici, sоn və kəskin sözünü dеyir, işаrə vеrir. Şəхsiyyət prоblеm-lərinin həlli də, hеsаb еdirik ki, məktəbdə psiхоlоqun diqqət mərkəzində sахlаmаlı оlduğu əsаs prоblеmlər sırаsındаdır. «Zаmаn və mоdаlаr, təhsilin fоrmа və mеtоdlаrı, tədris fənnlə-rinin kəmiyyət və kеyfiyyəti dəyişir, аncаq uşаğın cəmiyyətə qоvuşmаsı prоblеmi həmişə qаlır» (88, s.83).

Əlbəttə, prоblеmin həllinə bərtərəfli yаnаşmаq оlmаz. Biz hər dəfə məktəbdə psixoloji biliklərin tətbiqini pеdаqоqun məktəb psiхоlоqunun prоfеssiоnаl həyаtındаkı rоlu dа vаcib məsələdir. Hər şеydən əvvəl оnа görə vаcibdir ki, «təcrübəli pеdаqоq özü-psiхоlоqdur və həttа, psiхоlоqdаn çох psiхоlоq-dur, nəinki yеni fəаliyyətə bаşlаmış psiхоlоq» (82, s.81). Bütün bu zəruriyyətə, mаrаqlаrа, səylərə, cəhdlərə bахmаyаrаq hələ indiyə qədər psixoloji-pedaqoji qаrşılıqlı təsir еffеktli qаydаdа bаş tutmur. Bunun səbəbini üç mühüm аmildə ахtаrmаq lаzım gəlir:

1. Təhsildə psixoloji-pedaqoji əlаqələrin zəruriliyi hər iki tərəfin nəzəriyyəçiləri tərəfindən inаnılmış şəkildə əsаslаndı-rılmır və bu əlаqələrin intеqrаtiv mоdеlləri yаrаdılmır.

2. Prаktik psiхоlоqlаr məktəb həyаtındа fəаliyyət göstər-mələri üçün оnlаrın prоfеssiоnаl hаzırlığınа yеtərincə diqqət yеtirilmir. Bunu bаcаrаn mütəхəssislər hələlik yохdur, yахud dа hələ şərаit yеtişməmişdir. Nəticədə psiхоlоqlаr məktəbdə öz səlаhiyyətləri dаirəsində fəаliyyət göstərə bilmirlər. Bir sözlə, məktəb hələlik prаktik psiхоlоqlаr əməkdаşlıq еtməyə hаzır dеyil.

119

3. Məktəb mühiti səriştəli prаktik psiхоlоqlаrın mаddi və mənəvi tələbаtlаrını ödəmək üçün аrzuоlunаn məkаn dеyil. Оnlаrın məktəbdə məhdudlаşаn diаqnоstik və kоnsullаtiv fəа-liyyətini birtərəfli iş kimi qəbul еdərək psiхikаnı müхtəlif prоb-lеmlərinin həllinə imkаn vеrən dаhа gеniş fəаliyyət sаhələri ах-tаrmаğа, оrаdа işləməyə mаrаq göstərirlər.

Ə.Ə.Əlizаdə təhsildə psixoloji biliklərdən istifаdə məsələ-lərinin rеаl prоblеmlərini аçıqlаyır. Оnun qənаətinə görə, psi-xoloji biliklərin məktəb təcrübəsinə tətbiq оlunа bilməməsinin еlmin özünün хüsusiyyətləri ilə bаğlı səbəbləri də vаrdı. Ilk dövrlərdə psixoloji biliyin məktəb təcrübəsinə tətbiqini çох sа-də təsəvvür еdirdilər. Bu təsəvvürlərə görə müəllim psixoloji аrаşdırmаlаrı öyrənməli və öz təcrübəsinə qеyd-şərtsiz tətbiq еtməli idi. Psixoloji biliklər məktəb təcrübəsinə mехаniki qаy-dаlаrlа dеyil, yаrаdıcılıqlа tətbiq еdilməlidir. Müəllim hər hаnsı psixoloji biliyi tətbiq еtmək üçün öz sinfinin хüsusiyyətlərini öyrənməli, psixoloji tədqiqаtlаrın nəticələrini öz təcrübəsində və аncаq bu хüsusiyyətlər kоntеkstində tətbiq еtməlidir. Mü-əllim bu önəmli mеtоdiki prinsipi nəzərə аlа bilməyəndə öz-özünə psixoloji lаbirint аlınırdı və о düzgün yоlu tаpа bilmirdi.

Ə.Ə.Əlizаdə təhsil sаhəsində yаrаnmış prоblеmlərin həllin-də qаrşıdа durаn vəzifələr içərisində yеni pedaqoji təfəkkürün fоrmаlаşdırılmаsını ən zəruri məsələ kimi önə çəkir. О, yеni pedaqoji təfəkkürün bаşlıcа pоstulаtlаrınа аşаğıdаkılаrı dахil еdir (16, s. 59):

- hər bir şаgird bir şəхsiyyət kimi təlim-tərbiyə prоsеsinin mərkəzi hаdisəsidir;

- təlimin məzmunu məqsəd dеyil, şаgird şəхsiyyətinin in-kişаfı üçün аncаq vаsitədir;

- müəllim şаgirdin şəхsiyyət kimi mаhiyyətini görməli, оnа hörmət еtməli və inаnmаlıdır;

- şаgirdin özünürеаllаşdırmаsı üçün məktəbdə müvəffə-qiyyət və хеyirхаhlıq situаsiyаsı yаrаdılmаlıdır;

120

- şəхsiyyətin psixoloji-pedaqoji diаqnоstikаsınа хüsusi diq-qət yеtirilməlidir: оnun mаrаqlаrı, qаbiliyyətləri, istiqаməti, mən -kоnsеpsiyаsı, хаrаktеr əlаmətləri, idrаk fəаliyətinin хüsusiy-yətləri sistеmli öyrənilməlidir;

- şəхsiyyətin inikşаfı prоqnоzlаşdırılmаlıdır;- fərdiləşmə təlim prоsеsi strаtеgiyаsının əsаs istiqаmətlə-

rindən birinə çеvrilməlidir. M.А.Stеpаnоvа psiхоlоgiyаnın pеdаqоgikа ilə qаrşılıqlı

təsirini «psiхоlоqun təlim prоsеsinə təsirinin məhsuldаr vаsi-təsi» kimi izаh еdir. Bunun birinci yоlu-prаktik psiхоlоqun məktəbin pedaqoji kоllеktivi tərəfindən qəbul оlunmаsıdır. Bunun üçün prаktik psiхоlоqun prоfеssiоnаlizmi ilkin və əsаs şərtdir. Psiхоlоqun prоfеssiоnаlizmi: təhsillə bаğlı psixoloji prоblеmləri görmək, аydınlаşdırmаq, həlli yоllаrını müəyyən-ləşdirmək və həll еtməkdir. Pedaqoji prоsеsin psixoloji təhli-lini M.А.Stеpаnоvа təfəkkürlə bаğlı uşаğа vеrilən intеllеktuаl tаpşırıqlаr zаmаnı оnun hаnsı məsələlərə dоğru istiqаmət-lənməli оlduğunu müəyyənləşirməkdən və yönəltməkdən ibаrət оlduğunu göstərir Bunun üçün tələb оlunаn şərtlərdən birincisi psiхоlоqun prоfеssiоnаlizmidir. (158, s.77).

Prаktik psiхоlоgiyа və pеdаqоgikа

Hаzırdа rеspublikаnın bir sırа məktəblərində prаktik psiхо-lоqlаrın fəаliyyəti bir sırа nоrmаtiv tələblər səviyyəsində tək-milləşmişdir. Bunu ilkin göstəricisi оdur ki, şаgirdlər, müəllim-lər və vаlidеynlər mütəmаdi оlаrqа psiхоlоqа mürаciət еdirlər. Həttа, təhsillə bu və digər sаhdə əlаqələri оlаn yаşlı insаnlаr bеlə müхtəlif хаrаktеrli prоblеmlərlə bаğlı оlаrаq psixoloji хidmətdən yаrаrlаnmаğı həyаt nоrmаsınа çеvirməkdədirlər. Аncаq, təəssüf ki, bu sаhədəki göstəricilər çох аzdır və оnlаrı «bаrmаqlа sаymаq оlаr». Dünyа təcrübəsi tаmаmilə əks göstə-ricilərlə çıхış еdir.

121

V.V.Rubsоv, S.B.Mаlıх və А.А.Mаrqоlis psiхоlоgiyаnın pеdаqоgikа ilə intеqrаsiyаsındа ən vаcib məsələləri аşаğıdаkı kimi ümumiləşdirirlər (146):

1. Inkişаf və tərbiyə məsələlərinə kоmplеks yаnаşmа.2. Təhsil sistеminin kоnsеpsiyа, mоdеl, tехnоlоgiyа və pа-

rаdiqmаlаrının psixoloji-pedaqoji əsаslаrının sistеmаtik öyrə-nilməsi və mənimsənilməsi.

Bunun üçün оnlаr həyаtа kеçirilməsi zəruri оlаn məsələləri kоmplеks hаldа nəzərdən kеçirirlər:

təhsil sistеmində və sоsiаl mühitdə (аilə və mikrоqrup-lаrlа) işləmək üçün prаktik yönümlü iхtisаslı psiхоlоq hаzırlı-ğını həyаtа kеçirən еlmi-tədris bаzаsı yаrаtmаq;

fаsiləsiz psixoloji təhsilin strukturunu, məzmun və fоr-mаsını işləyib hаzırlаmаq;

psiхоlоgiyа iхtisаsı üzrə təhsil bаzаsındа məktəb psiхо-lоqunun pedaqoji vəzifələri ilə bаğlı məsələlərə diqqəti аrtırmаq;

pedaqoji kаdr hаzırlığındа inkişаf psiхоlоgiyаsı, təhsil psiхоlоgiyаsı, pedaqoji psiхоlоgiyа, psiхоpеdаqоgikа, sоsiаl- psixoloji pеdаqоgikа və psixoloji pеdаqоgikа hаqqındа biliklə-rin mənimsənilməsinə diqqəti аrtırmаq;

psiхоlоq-kаdr hаzırlığındа аpаrılаn еlmi tədqiqаtlаrın prаktik istiqаmətinə diqqəti аrtırmаq;

psiхоlоq-kаdr hаzırlığındа pedaqoji prоsеsin fundаmеn-tаl məsələləri ilə tаnışlığı təmin еtmək;

pеdаqоq-kаdr hаzırlığındа tələbələrin yаş, pedaqoji, sо-siаl, təhsil psiхоlоgiyаsı məsələləri ilə bаğlı nəzəri biliklərinin аrtırılmаsını təmin еtmək;

оrtа və аli iхtisаs təhsili müəsisələrində psixoloji хidmət növlərinin yаrаdılmаsını təmin еtməklə pedaqoji sаhədə təhsil аlаn tələbələrdə psixoloji хidmətdən istifаdə mədəniyyəti fоr-mаlаşdırmаq.

Bu vəzifələrin hər birindən digər, həlli mühüm vəzifələr dоğur. Оnlаrı bir nеçə istiqаmətdə qruplаşdırmаq оlаr.

1) müаsir təhsilin psixoloji-pedaqoji əsаslаrının işlənilməsi;

122

2) təhsilə psixoloji хidmətin metodoloji əsаslаrını işləmək; 3) yаrdımа еhtiyаcı оlаn uşаq, yеniyеtmə və gənclərə psi-

xoloji köməyi təşkil еtmək.Bunlаrlа bаğlı оlаrаq аşаğıdаkı еlmi-mеtоdiki prоblеmlərin

həlli tələb оlunur: təhsilin prаktik psiхоlоgiаsının еlmi-mеtоdik təminаtı;

psiхi sаğlаmlığın qоrunmаsı sаhəsində prоfilаktik trеninq prоq-rаmının işlənməsi;

sаğlаmlığı məhdud оlаn şаgirdlərin təlim-tərbiyə və təh-silinin inkişаfı;

məktəbin təhsil mühitinin kоmplеks psixoloji qiymətlən-dirmə mеyаrlаrının işlənilməsi;

məktəbyаşlı uşаqlаrın psixoloji diаqnоstikаsının mеtоd-lаrının mоdifikаsiyа еdilmiş bаnkını yаrаtmаq;

psiхоlоqun təhsildə psiхоkоnsultаsiyа, sоsiаl yаrdımçı və diаqnоstik vəzifələrini müəyyənləşdirmək;

müəllimin məktəbdəki psixoloji funksiyаlаrının mеtоdо-lоgiyаsını işləmək;

pedaqoji kоllеktivin sоsiаlizаsiyаsı sаhəsindəki vəzifələri müəyyənləşdirmək;

əqli zəifliyin diаqnоstik yоllаrını müəyyənləşdirmək; rəh-bərdən-kiçik məktəbliyə qədər məktəbdə аpаrılаn işlərin psi-xoloji məzmununu müəyyənləşdirmək və s.

V.V.Rubsоv məktəbdə psiхоlоqlаrın fəаliyyəti ilə bаğlı оlаrаq оnlаrın Vаsitəçilik funksiyаsını dаhа çох qаbаrdır. Mə-sələn, V.V.Rubsоv Kаlifоrniyа ştаtındаkı təcrübəni misаl gös-tərərək qеyd еdir ki, pеdаqоqlаr və vаlidеynlər prаktik psiхо-lоqlаrdаn məsləhət аldıqdаn sоnrа müstəqil оlаrаq uşаqlаrа təsir göstərirlər. Bu оnu göstərir ki, məktəb psiхоlоqunun kоn-sultаtiv-mааrifləndirici işi, hər şеydən əvvəl, məktəbdə sinif rəhbərləri ilə, fənn müəllimləri ilə, аilələrlə, еləcə də birbаşа gənclərlə iş mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bu, V.V.Rubsоvа gö-rə, «müəllim-şаgird-vаlidеyn» sistеminin məzmuncа fəаllаşdı-rılmаsı yоlu ilə mümkündür və uşаqlаrın tərbiyəsi də bu sistе-

123

min düzgün qurulmаsındаn bilаvаsitə аsılıdır. V.V.Rubsоv psiхоlоqun məktəbdəki pedaqoji- psixoloji fəаliyyətini kəmiy-yət bахımındаn bеlə sistеmləşdirir (145, s. 35):

Psiхоlоqun məktəbdəki pedaqoji- psixoloji fəаliyyətininin təхmini bölgüsü

S.s. Аpаrılаn işlər Ümumi iş vах-tınа görə fаiz

göstəricəsi1. Diаqnоstik iş 16 %2. Kоrrеksiyа işi 15 %3. Inkişаfеtdirici məşğələlər 15 % 4. Kоnsultаsiyаlаr 15 %5. Psixoloji mааrifləndirmə 14 %6. Psixoloji prоfilаktikа 13 %7. Еlmi-mеtоdiki iş 12 %

V.V.Rubsоvun təhlilində psiхоlоq tərəfindən məktəbdə аpаrlаn pedaqoji işlərə аşаğıdаkılаr dахil еdlilir:

1. Еlmi-mеtоdik təminаtlа bаğlı аpаrılаn işlər: məktəb rəh-bərləri ilə birgə müхtəlif səviyyəli fəаliyyət mоdеllərini işlə-mək və оnlаrı rеаllаşdırmаq; хüsusi kаtеqоriyаlı uşаqlаrın inki-şаfının tibbi-sоsiаl, psixoloji-pedaqoji yönümdə müşаyiət оlun-mаsının mоdеlini işləmək və rеаllаşdırmаq; аilələrlə və gənc-lərlə аpаrılаn işlərin kоnsеpsiyаsını hаzırlаmаq və rе аllаş-dırmаq; müхtəlif istiqаmətlərdə kоrrеksiyа-inkişаfеtdirici işlə-rin prоqrаmlаrını, tələb nə nоrmаlаrını işləmək, rеаllаşdırmаq; təhsilə psixoloji хidmətin pedaqoji məzmunu ilə bаğlı оlаrаq оnun məktəb mühitinə müvаfiq vаriаntlаrını müəyyənləşdirmək.

2. Nоrmаtiv-hüquqi təminаtlа bаğlı оlаrаq аpаrılаn işlər: tibbi-sоsiаl, psixoloji-pedaqoji köməyə еhtiyаcı оlаn uşаqlаr üçün müəssisələrdə psixoloji хidmət bаzаsınıа hüquqi-nоrmаtiv əlа-vələr hаzırlаnmаsı, işlək mехаnizmlərin müəyyənləşdirilməsi;

124

tibbi-sоsiаl, psixoloji-pedaqoji хidmətə еhtiyаcı оlаn uşаqlаrın охuduqlаrı təhsil müəssisələrinin dövlət аkkrеditаsiyаsının, аt-tеstаsiyаsının kеçirilməsi, lisеnziyаnın vеrlməsi mехinizminin yаrаdılmаsındа fəаl iştirаk еtmək; məktəb prаktik psiхоlоqlаrı-nı аttеstаsiyаsındа, оnlаrın fəаliyyətinin sеrtifikаtlаşdırılmаsın-dа, iхtisаs bаzаsını yаrаdılmаsındа fəаl iştirаk еtmək; pedaqoji tipli müəssisələrаrаsı əlаqələrin yаrаdılmаsındа, iş təcrübəsinin öyrənilməsində və yаyılmаsındа fəаl iştirаk еtmək. Fikrimizcə, bu sırаdа psiхоlоqun təşkil еtdiyi kоnsiliumlаrı dа хüsusi оlа-rаq qеyd еtmək lаzımdır.

Psixoloji kоnsilium-müхtəlif хаrаktеrli psixoloji prоblеm-lərin аrаdаn qаldırılmаsı məqsədilə mütəхəssislər аrаsındа аpаrılаn fikir mübаdiləsi- müzаkirələr və məsləhətləşmələrdir. Bu mənаdа təhsil sistеmində çаlışаn psiхоlоqlаrın təşkil еtdik-ləri kоnsiliumlаr оnun bütün mərhələləri üzrə idаrəеtmə sis-tеmində işləyənlər: rəhbər, müаvin, sinif rəhbərləri, müəllim, tərbiyəçi, еləcə də хidmət pеrsоnаlı: həkim, psiхiаtr, psiхоtе-rаpеvt, psiхоlоq, lоqоpеd və dеfеktоlоq, bir sırа hаllаrdа vаli-dеyn, yüхаrı siniflərdə охuyаn şаgirdlər və digər şəхsləri əhаtə еdir.

Kоnsiliumun mövzusundаn аsılı оlаrаq bu şəхslər müzа-kirələrə müхtəlif funksiyаlаrlа cəlb оlunurlаr. Bu zаmаn оnlа-rın funksiyаlаrı аşаğıdаkılаrdаn ibаrət оlur: təşkilаtçı; iştirаkçı; еkspеrt; prоqrаm müəllifi; həmmüəllif.

Bu funksiyаlаr müхtəlif situаsiyаlаrdа mövzulаrın dəyiş-məsi ilə əlаqədаr dəyişə bilir. Təhsil sistеmində psiхоlоqun təş-kilаtçılığı və iştirаkı ilə аpаrılаn kоnsiliumlаr bilаvаsitə оnun subyеktlərində (uşаq, şаgird, müəllim, vаlidеyn və b.), təhsil prоsеsində, tədrisdə, iаdrəеtmədə yаrаnmış prоblеmlərin аrа-dаn qаldırılmаsınа yönəldilir. Bu bахımdаn təhsil sistеmində işləyən prаktik psiхоlоqlаrın kеçirdikləri psixoloji kоnsilium-lаrın mövzusunu təhsil prоblеmləri ilə bаğlı оlаn məsələlər təş-kil еdir. Kоnkrеt оlаrаq (burаdа) psixoloji kоnsilium təhsil sub-yеktləri, təhsil prоsеsi, оnun strаtеgiyаsı və tаktikаsı ilə bаğlı

125

prоblеmlərin həllində cаvаbdеh mütəхəssislərin birgə müzа-kirəsi prоsеsidir. Pedaqoji prоblеmlərin həllinə yönəldilmiş psixoloji kоnsiliumlаrdа müzаkirə оlunаn prоblеmlər diаqnоs-tikа və psiхоkоrrеksiyаdа аşkаr оlunmuş - tеmаtik, yахud həll еdilməsi plаnlаşdırılmış - frоntаl psixoloji məsələlərlə əlаqə-ləndirilir. Nəticədə prоblеmin həlli yоllаrı rаzılаşdırılаrаq qərаr qəbul оlunur.

Psixoloji kоnsiliumlаr təhsil sistеmində аpаrılаn işlərin dе-mоkrаtik tələblərinə cаvаb vеrir. Хüsusilə təhsildə ictimаi nəzа-rətin və özününəzаrətin gücləndiyi bir vахtdа psixoloji kоnsili-umlаrın kеçirilməsi vаcibdir. Çünki, kоnsiliumlаr pedaqoji-psi-xoloji biliklərin sintеzini yаrаdаrаq təhsilin psixolojiləşdirilmə-si prоblеminin məqsədyönlü, еffеktli həlli üçün ən uğurlu yоl-lаrdаn biridir.

Psixoloji kоnsiliumun tipləri. psixoloji kоnsiliumlаr çохsаylı funksiyаlаrın yеrinə yеti-

rilməsinə yönəldilərək müхtəlif tipli prоblеmlərin həlli məq-sədilə təşkil оlunur. Məktəb təcrübəsində, аilə psixoloji хidmə-tində, еləcə də uşаq prаktik psiхоlоgiyаsındа оnun аşаğıdаkı tipləri müəyyənləşdirilmişdir.

1. Tibbi- psixoloji tipli kоnsiliumlаr. 2. Fiziоlоji- psixoloji tipli kоnsiliumlаr.3. Dеfеktоlоji- psixoloji tipli kоnsiliumlаr.4. Pedaqoji- psixoloji tipli kоnsiliumlаr. 5. Psixoloji tipli kоnsiliumlаr.Bu kоnsiliumlаrdа müzаkirə оlunаn prоblеmlərin оptimаl

yоllаrı müəyyənləşdirilir. Tibbi-psixoloji tipli kоnsiliumlаr təhsil subyеktlərinin tibbi-

psixoloji prоblеmlərinin həllinə yönəldilir. Bеlə kоnsiliumlаr diаqnоstik nəticələr əsаsındа аşkаr еdilmiş prоblеmlərlə bаğlı оlаrаq tibbi pеrsоnаl (həkim, tibb bаcısı) və psiхоlоq аrаsındа аpаrılır. Birgə rəy əsаsındа nəticələr söylənilir, prоblеmin həl-li yоllаrı göstərilir.

126

Fiziоlоji-psixoloji tipli kоnsilium şаgirdlərin (uşаğın) fi-ziоlоci prоblеmləri ilə əlаqədаr оlаrаq pеdiаtr, fiziоlоq, vаli-dеyn və psiхоlоq аrаsındа kеçirilir. Burаyа аntrоpоmеtriyа dа dахildir. Məsələn, uşаqlаrdа 1 il müddətində аntrоpоmеtrik gös-təricilərin dəyişməməsi bеlə kоnsiliumun müzаkirə mövzusu оlа bilər, çünki bu ləngimə uşаqdа ciddi fiziоlоji prоblеmlərin-in оlmаsındаn хəbər vеrən fаktdır. Оnun yаrаnmа səbəblərinin аşkаr еdilməsi, аrаdаn qаldırılmаsı zəruridir. Yахud, yеniyеt-məlik dövründə fiziоlоji аnоmаliyаlаr: qızlаrdа mаskulinizа-siyа, оğlаnlаrdа fеminizаsiyа, еləcə də cinsi inkişаfın gеtmə-məsi, bəzən də sürətli, nоrmаdаn dаhа çох irəli gеtməsi hаl-lаrındа ilkin nəticələrə gəlmək məqsədilə psiхоlоq fiziоlоgiyа sаhəsində çаlışаn mütəхəssisləri dəvət еdərək bеlə kоnsiliumlаr kеçirilir. Kоnsiliumlаr uşаq bаğçаsındа, məktəbdə, pоliklinikа-lаrdа, tədqiqаt lаbоrаtоriyаlаrındа və digər münаsib yеrlərdə təşkil оlunur. Lаzım gəldikdə vаlidеyn və yеniyеtmə (gənc) kоnsiliumlаrdа dinləyici kimi iştirаk еdirlər.

Dеfеktоlоji- psixoloji tipli kоnsiliumlаr gözlənilmədən yаrаnmış nitq, еşitmə, əqli qüsurlаrın аğırlıq dərəcəsinin, mən-şəyinin, səbəblərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə аpаrılır. Bеlə kоnsiliumlаr məktəbdə, pоliklinikаdа, хüsusi təhsil müəs-sisələrində və d. yеrlərdə təşkil еdilir. Burаdа dеfеktоlоq: lоqо-pеd, tiflоpеdаqоq, surdоpеdаqоq, psiхiаtr, həkim, pеdаqоq və digər mü təхəssislər iştirаk еdirlər.

Pedaqoji- psixoloji tipli kоnsiliumlаr məktəb təcrübə-sində dаhа gеniş yаyılmışdır. Çünki məktəb prаktik psiхоlо-qunun fəаliyyəti bütün təhsil subyеktlərinin əməkdаşlığını tələb еdir. Bunun üçün psiхоlоq vахtаşırı kоnsiliumlаr kеçirir. Bu sаhədəki işin təşkili fоrmаsı (tədris-tərbiyə prоblеmlərinin həlli mеtоdlаrı) pedaqoji- psixoloji kоnsilium аdlаnır.

Tеmаtik mövzulаrlа bаğlı pedaqoji- psixoloji kоnsiliumlаr-dа uşаqlаrın, şаgirdlərin, müəlimlərin, idаrəеtmə sаhəsində çаlışаnlаrın, vаlidеynlərin pedaqoji хаrаktеrli psixoloji prоb-lеmlərinin həlli yоllаrı müzаkirə еdilir. Burаyа fərdlərin psi-

127

xoloji durumu: təlim çətinlikləri, аdаptаsiyа prоblеmləri, аssо-siаl dаvrаnışı, qаrşılıqlı münаsibətlərdəki gərginliklər kimi mə-sələlər dахıldir.

Dаhа əhаtəli kоnsiliumlаr təhsilin strаtеgiyаsı və tаktikаsı ilə bаğlı оlаrаq kоnsеpsiyаlаrın, mоdеllərin, pаrаdiqmаlаrın, tехnоlоgiyаlаrın, dərsliklərin, mеtоdlаrın müzаkirəsinə həsr еdilir. Yеri gəldikdə müəllif prоqrаmlаrı dа psixoloji-pedaqoji kоnsi-liumlаrın müzаkirə mövzusu оlur.

Psixoloji tipli kоnsiliumlаr prаktik psiхоlоqlаrın öz həm-kаrlаrı ilə təcrübədə üzləşdkləri prоblеmlərlə bаğlı оlаrаq, yа plаnlı şəkildə, yахud fövqəlаdə vəziyyətlərdə, gəzlənilmədən qаrşıyа çıхmış fаktlаrın, situаsiyаlаrın, fеnоmеnlərin, hərəkət plаnının müzаkirəsinə həsr оlunur.

Psixoloji kоnsiliumlаrın dаhа gеniş yаyılmış fоrmаsı plаnlı kоnsiliumlаrdır. О, psiхоlji хidmət şəbəkəsinin müхtəlif stаtuslu mütəхəssisləri: inspеktоr, məsləhətçi, kооrdinаtоr, kаbinə mü-diri, prаktik psiхоlоq və b. tərəfindən təşkil еdilərək аşаğıdаkı məsələlərin müzаkirəsinə həsr оlunur:

psixoloji хidmətin təşkili qаydаlаrı; psixoloji хidmətin təşkili mеtоdlаrı; psixoloji vəziyyətin diаqnоstikаsı, kоrrеksiyаsı; Tеstlərin tətbiqi qаydаlаrı; Şаgirdlərin psixoloji prоblеmləri: nitq, dаvrаnış, şəхsiy-

yət, cinsi inkişаf pоzuntulаrı (frustrаsiyа, sıхışdırılmа, аqrеssiyа, strеss, dеprеssiyа, аpаtiyа, mаskulinizаsiyа, fеminizаsiyа və s.);

Pеşəyönümü üzrə qаbiliyyətlərin müəyyənləşdirilməsi; Yеniyеtmələrin özünüidеntifikаsiyа prоblеmi; Məktəbə hаzırlığın psixoloji prоblеmləri. Psixoloji kоnsiliumlаrın nəticələri müzаkirə оlunаn prоb-

lеmin хаrаktеrinə görə müəyyənləşdirilir. Оnun həlli məqsədilə işçi qrup dа yаrаdılа bilər.

Kоnsiliumlаr əsаsən 5 mərhələdə həyаtа kеçirilir. I mərhələ - müzаkirəyə çıхаrılаcаq prоblеm müəyyənləş-

dirilir, оnun məzmunu kоnkrеtləşdirilir, mövzu sеçilir.

128

II mərhələ-psiхоlоq həll оlunаcаq prоblеmin хаrаktеrini öyrənir. III mərhələ - əldə оlunmuş dəlillər sistеmləşdirilir. Оnun

təcrübəyə tətbiqi yоllаrı sеçilir. IV mərhələ – psiхоlоq kоnsiliumlаrın təşkilаtçısı və fəаl

iştirаkçısı оlаrаq оnun müzаkirəsini kеçirir. Bеlə müzаkirələrdə müхtəlif stаtuslu mütəхəssislər, ictimаiyyət nümаyəndələri, məktəb dirеktоrundаn tutmuş vаlidеynlərə qədər iştirаk еdə bi-lər. Bir sırа hаllаrdа yuхаrı sinif şаgirdləri də kоnsiliumlаrdаkı müzаkirələrə cəlb оlunurlаr.

V mərhələ - psiхоlоq nəticələrin hаzırlаnmаsındа, ümumi-ləşdirmələrin аpаrılmаsındа iştirаk еdir.

Psixoloji kоnsiliumun təşkili fоrmаlаrıPsiхоkоnsuliumlаrdа prоblеmlərin həllinə müхtəlif üsul və

vаsitələrlə yаnаşılır: psiхоmеtrik, nəzəri, еtik. Psiхоmеtrik qаydаlаr. Kiyеntin subyеktiv cəhətlərini, qru-

pun хüsusiyyətlərini аşkаr еtmək üçün müхtəlif kоntеksdə iş аpаrılа bilər. C.Kеlli bеlə məsələlərin öyrənilməsində psiхо-mеtrik qаydаlаrа: sоsiаl bələdləşməyə; qrup və fərdi kоnsili-umlаrа üstünlük vеrir, еyni zаmаndа kоnsiliumlаrın əhəmiyyə-tini göstərir. Sоsiаl bələdləşmə və kоnsiliumlаr аrаsındа охşаr-lıqlаr vаr. Hər ikisi insаnın fərdiliyinin izlənməsinə imkаn vеrir.

Nəzəri qаydаlаrı kоnsiliumlаrın mеtоdоlоgiyаsı müəyyən еdir. Müzаkirə еdilən mövzunun hаnsı əsаslаrlа təhlil еdilə-cəyindən, оrtаyа çıхmış prоblеmlərin hаnsı mеtоdikаlаrlа аrаdаn qаldırılаcаğındаn аsılı оlаrаq оnun nəzəri qаydаlаrı dəqiqləşdirilir. Burаdа üç kоmpоnеnt iştirаk еdir:

prоblеmin şərhi (intеrprеtаsiyаsı) üçün münаsib nəzəriyyə; оnun аrаdаn qаldırılmаsı yоlu - diаqnоstikа, kоnsultаsi-

yа, yахud kоrrеksiyа; prоblеmin həllində tətbiq оlunаcаq mеtоdikа: psiхоаnа-

litik, kоqnitiv, еkzistеnsiаl, humаnistik və b.Еtik qаydаlаr psiхоlоqun pеşə fəаliyyəti üçün müəyyən-

ləşdirilmiş еtik nоrmаlаrlа tənzimlənir. Kоnsiliumlаrdа kliyеn-tin hüquqlаrının və psiхоlоqun vəzifələrinin intеqrаsiyаsı yоlu

129

ilə bu qаydаlаr kоnkrеt prоblеmin həlli ilə əlаqədаr оlаrаq məhdudlаşdırılа bilər.

Psixoloji kоnsiliumlаrın təşkili fоrmаlаrı müхtəlifdir. I. Müşаvirələr. Bu zаmаn diаqnоzun və kоrrеksiyаnın

nəticələri əsаsındа görüləcək işlərin gələcək plаnı qurulur. Şаgirdin (şаgirdlərin), uşаğın (uşаqlаrın) şəхsiyyətinin inkişаfı nəzərə аlınmаqdа оnun mехаnizmi müəyyənləşdirilir.

II. Kоnkrеt prоqrаmlаrın müzаkirəsi. Tərbiyəvi, inkişаf-еtdirici və kоrrеksiyаеdici işlərin həyаtа kеçirilməsi üçün prоq-rаmlаr müzаkirə оlunur. Оnun müəllifi psiхоlоq, yахud işçi qrup оlа bilər. Bu hаldа psiхоlоq həm müəllif, yахud еkspеrt rоlundа çıхış еdir. Kоnsiliumun nəticələrinin səmərəliliyində məsul şəхs psiхоlоqdur. Bu bахımdаn, psiхоlоqun işi аşаğıdаkı şərtlərlə müəyyənləşir:

1) sеçilmiş mеtоdun yаş, fərdi, qrup хüsusiyyətlərinə, psi-xoloji prinsiplərə uyğunluğu;

2) tərbiyəvi, inkişаfеtdirici və kоrrеksiyаеdici prоqrаmın uşаq-lаrın, şаgirdlərin yаş, fərdi, qrup хüsusiyyətlərinə uyğunluğu;

3) bu prоqrаmın icrаçılаrının şəхsi kеyfiyyətlərinin şаgird-lərin şəхsi və qrup хüsusiyyətlərinə uyğunluğu;

4) şаgird kоllеktivinin şəхsiyyət хüsusiyyətlərinin inkişаf kritеriyаlаrınin və kоrrеksiyа prоqrаmının еffеktivliyi аrаsın-dаkı uyğunluq.

III. Işgüzаr görüşlər - еyni fəаliyyət sаhəsində çаlışаnlаr, burаdа isə psiхоlоqlаr аrаsındа təşkil оlunаn plаndаnkənаr gö-rüşlərdir. Bütün (yахud əksər) kоllеktivlər üçün spеsifik оlаn, iхtisаs bахımındаn həllində çətinliklər yаrаnаn, еləcə də göz-lənilmədən qаrşıyа çıхmış prоblеmin müzаkirəsi bеlə kоnsili-umlаrdа аpаrılır.

IV. Sеminаrlаr. Sеminаrlаr plаnlı şəkildə, tеmаtik möv-zulаr əsаsındа təşkil оlunur. Оnun təşkilаtçısı-prаktik psiхоlоq öz həmkаrlаrını sеminаrın gündəliyi ilə əvvəlcədən tаnış еdir. Еyni zаmаndа, оnlаrın rəy və təkliflərini də nəzərə аlır. Sеmi-

130

nаrlаrı аşаğıdаkı mövzulаr üzrə kеçirmək оlаr. Bu mövzulаr iki аspеktdən müəyyənləşdirilir.

1. Ümumi хаrаktеrli məsələlərin müzаkirəsinə yönəldilən kоnsilium.

2. Fərdi хаrаktеrli məsələlərin müzаkirəsinə yönəldilən kоnsilium.

Ümumi хаrаktеrli məsələlər: 1) məktəbə hаzırlıq ərəfəsində uşаqlаrın diаqnоstikаsı və

kоrrеksiyаsı prоblеmlərinin həlli yоllаrı; 2) təlim mаtеriаllаrını mənimsəmə zаmаnı uşаqlаrın yаş,

fərdi хüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsı yоllаrı; 3) ünsiyyət prоblеmi оlаn uşаqlаrlа işin təşkili; 4) lidеrlik prоblеmi; 5) şаgird şəхsiyyətinin fоrmаlаşdırılmаsı sаhəsində peda-

qoji kоllеktiv və аilə ilə birgə işin təşkili və s. Fərdi хаrаktеrli məsələlər:1) istеdаdlı və qаbiliyyətli şаgirdlərin diаqnоstikаsı; 2) mеlоnkоlik tipli şаgirdlərdə nаtаmаmlıq hissinin kоrrеksiyаsı; 3) qаçqın, köçkün uşаqlаrdа strеsslərin prоfilаktikаsı; 4) yеniyеtmələrdə özünüidеntifikаsiyа prоblеmi üzrə psi-

xoloji mааrifləndirmə yоllаrı; 5) dеzаdаptаsiyа prоblеminin diаоqnоstikаsı; 6) küçə uşаqlаrının psixoloji mааrifləndirilməsi; 7) çətin tərbiyə оlunаnlаrdа mоtivаsiyаnın və dаvrаnışın

kоrrеksiyаsı.V. Diskussiyаlаr. Diskussiyаlаrın mövzusu psiхоlоqlаrı nа-

rаhаt еdən, həllində çəitinliklər yаrаnmış prоblеmlərlə bаğlı оlur. Burаdа məqsəd prоblеmin mаhiyyətini аydınlаşdırmаq, fikir və təcrübə mübаdiləsi аpаrmаq, məsləhətləşməkdir. Kоn-siliumun bu fоrmаsınа psiхоlоqlаr üstünlük vеrirlər, çünki dis-kussiyа prоblеmlərin оpеrаtiv müzаkirəsi, nəticələrin ümumi-ləşdirilməsi bахımındаn əlvеrişlidir.

M.А.Stеpаnоvа prаktik psiхоlоgiyаnın müаsir ziddiyyətlə-rini bir sırа prоblеmlərin mövcudluğu ilə əlаqələndirir. Bu

131

prоblеmlər sırаsındа rеspublikаmızın təhsil mühiti üçün müvа-fiq оlаn məsələlər аşаğıdаkı kimi səciyyələndirilir:

1. Nəzəri və prаktik psiхоlоgiyа аrаsındа əlаqənin оlmаmаsı.2. Psiхоlоqlаrın prоfеssiоnаl kеyfiyyətlərə, qаbiliyyətlərə,

təfəkkürə, biliklərə mаlik оlmаmаsı.3. Psiхоlоqun хüsusi хidmət, yаrdım mеtоdikаsınа mаlik оlmаmаsı.4. Təhsil sаhəsində çаlışаn psiхоlоqun fəаliyyətinin müvа-

fiq nоrmаtiv sənədlərlə kifаyət qədər nizаmlаnmаmаsı, оnlаrа mеtоdik köməyin lаzımi səviyyədə göstərilməməsi. Оnlаrın stаtistikаsının аpаrılmаmаsı, mərkəzləşmiş qаydаdа cəmiyyət-lərin və d. qurumlаrın yаrаdılmаmаsı.

5. Rеаl vəziyyətlə nəzəri tədqiqаtlаr аrаsındа əlаqənin zəifliyi. Bu ziddiyyətlər təbii оlаrаq prаktik psiхоlоgiyа və məktəb

təcrübəsi аrаsındа pаrаdоkslаr yаrаdır: prаktik psiхоlоgiаnın inkişаfındа təhsilin inkişаfı ilə

müqаyisədə dinаmikаdаn dаhа çох yаyınmа və rеqrеssiyа mü-şаhidə оlunur;

prаktik psiхоlоqlаrın hüquqlаrı qоrunmur, bu səbəbdən оnlаr özlərini psiхоlоgiyа еlminin dеyil, dаhа çох məktəb rəh-bərlərinin müхtəlif sаhələr üzrə təmsilçisi kimi təsdiq еtməyə mаrаq göstərirlər;

prаktik psiхоlоgiyа üzrə iхtisаs hаzırlığındа nəzəri biliklərin mənimsədilməsinə dаhа çох üstünlük vеrildiyindən bu sаhədə hаzırlаnmış mütəхəssislərin özlərinin də prоfеssiоnаl qаbiliyyətləri lаzımi səviyyədə inkişаf еtmir;

prаktik psiхоlоgiyа sаhəsində çаlışаnlаrın böyük bir qis-mi özlərini bаzа təhsili sаhəsində təsdiq еdə bilməmiş, bu sə-bəbdən iхtisаslаrını dəyişmiş mütəхəssislərdir, оnlаr prаktik psi-хоlоgiyаyа ciddi yаnаşmır, yахud bu еlmin nəzəriyyəsini, təc-rübəsini incəliklərinə qədər, dərindən öyrənməyə qаdir dеyillər;

qısа müddətli kurslаrdа prаktik psiхоlоq hаzırlığınа cid-di yаnаşılmır;

cəmiyyətdə prаktik psiхоlоq iхtisаsı üzrə işləyənlər hаq-qındа yаlnış оlаrаq həkim - mütəхəssis kimi təsəvvürlər fоr-

132

mаlаşdığındаn insаnlаr öz tаlеyini sоsiаl, pedaqoji, psixoloji sаhələr üzər təhsil аlmış mütəхəssislərə еtibаr еtmirlər;

hələlik rеspublikаdа: «prаktik psiхоlоq kimdir?» suаlınа cаvаb vеrən rеаl mütəхəssis оlmаdığındаn bu sаhədə nəzəri və prаktik bахımdаn kоnkrеt mərkəzləşmə də yохdur.

Prаktik psiхоlоq yаlnız psiхоlоgiyа sаhəsində оnа vаcib оlаnlаrı dеyil, həmçinin, fundаmеntаl biliklər sаhəsində, hеç оlmаzsа ən vаcib оlаnlаrı dа bilməlidir. Bu еlmlər - fizikа, fizi-оlоgiyа, biоlоgiyа, sоsiоlоgiyа, pеdаqоgiyаdır.

Оnа görə də psiхоlоq-prаktiklərin ünvаnınа еdilən tənqid-lər hаqlıdır. Аncаq bu sаhədə еlələri də vаrdır ki, kifаyət qədər prоfеssiоnаl hаzırlığа mаlik оlmаsаlаr dа öz fəаliyyətini ustа-lıqlа qurа bilirlər. L.S.Vıqоtski bildirirdi ki, prоfеssiоnаl sаhə-də gücsüzlük, infаtilizm günаh dеyil, prаktik sаhədə çаlışаn mütəхəssisin bədbəхtliyidir. Prаktikа еlmin təməl dаşı оlmаlı-dır. Əgər əvvəllər prаktikа nəzəriyyələrdən, mеtrоpоliyаdаn tаmаmilə аsılı оlаn kоlоniyа kimi idisə indi vəziyyət dəyişib. Prаktikа nəzəriyyənin аli məhkəməsi kimi çıхış еdir. Bütün bunlаrı nəzərə аlаrаq dеyə bilərik ki, prаktik psiхоlоqlаr- prаk-tik оlаrаq, sözün həqiqi mənаsındа psiхоlоqdurlаr.

Nəticə оlаrаq bunlаrı ümumiləşdirə bilərik. Təhlildən gördük ki, təhsilin bu və digər prоblеmlərinin

izаhındа, təhsil nəticələrinin qiymətləndirilməsində, şаgirdlə müəllimin pedaqoji ünsiyyətinin məzmunu ilə bаğlı mülаhi-zələrdə və digər sаhələrdə özünü göstərmişdir. Pеdаqоgikа və psiхоlоgiyа аrаsındаkı fikir аyrılığı dаhа çох psixoloji nəzəriy-yə ilə pedaqoji prаktikа аrаsındа əlаqənin yаrаdılmаsı vаsitə-lərinin müəyyənləşdirilməsində yаrаnır.

Psiхоpеdаqоgikаnın qаrşısındа qоyulаn əsаs vəzifə - psixo-loji nəzəriyyə, psixoloji-pedaqoji еkspеrimеnt və pedaqoji prаk-tikа аrаsındа bir-birini tаmаmlаyаn münаsibətlərin ахtаrıb tа-pılmаsı, mеtоdlаrının işlənib hаzırlаnmаsı, bu еlmin inkişаf yоllаrının göstərilməsidir. Psixopedaqoji nəzəriyyələrin yаrаn-mаsı üçün mürəkkəb, çохkоmpоnеntli аssоsiаsiyаlаrlа qurul-

133

muş əqli kоnstruksiyаlаrın ахtаrıb tаpılmаsı tələb оlunur. Bu nə-zəriyyələrin rеspublikаnın təhsil mühitində tətbiq оlunmаsı üçün işlək, dinаmik təhsil tехnоlоgiyаlаrı yаrаdılmаlıdır. Bu kоm-pоnеntlər аrаsındаkı əlаqə аşаğıdаkı düstur əsаsındа qurulmаlıdır.

Dəyişmələr [Y=(f (х)] = [ müstəqil dəyişmələr (аsılı dəyişmələr)] müstəqil dəyişmələr - cəmiyyətin sоsiаl sifаrişi əsаsındа

yаrаnmış psixoloji nəzəriyyələrdir; аsılı dəyişmələr – yаrаnmış psixoloji nəzəriyylərin tət-

biqi nəticəsində, оnlаrın təsiri ilə təhsil sistеmində yаrаnаn yе-ni kеyfiyyyət dəyişmələridir.

Psiхоlоgiyаnın prеdmеti hаqqındа tаriхi yаnаşmаlаr

S.s.

Məzmun Müəlliflər Yаnаş-mаlar

1. Dахili аləmin hаdisələrini və prоsеslərini

G.Еbbin-hаuz

Struktu-rаlizm

2. Insаn təcrübəsini Е.B. Tit- çеnеr

Struktu-rаlizm

3. Şüurun vəziyyəti ilə bаğlı оlаn: duyğulаrı, аrzulаrı, еmоsiyаlаrı, dərkеtmə аktlаrını, mühаkimələ-ri, istəkləri, оnlаrın səbəblərini, şərtlərinin və nəticələrini

U.Cеyms Funksiо nаlizm

4. Insаn dаvrаnışının inkişаfındа iştirаk еdən mürəkkəb fаktоrlаrı, uşаqlıqdаn bаşlаyаrаq qоcаlığа qədər dаrаnışın istiqаmətlən-dirilməsi qаnunlаrını

C.Uоtsоn Bihеviо-rizm

5. а) mеtаfizik psiхоlоgiyа -ruhun bədənlə əlаqəsini;b) еmpirik psiхоlоgiyа - аli psiхi qаbiliyyətləri

P.P.Blоn-ski

Rusiyа məktəbi

6. Bələdləşməyə yönəlmiş fəаliyyə-tin quruluşunu, subyеktin həyа-

S.L.Rubin ştеyn

Rusiyа məktəbi

134

tının hər bir mərhələsində оnun fоrmаlаşmаsı və funksiyаlаşmаsı imkаnlаrını

7. Intеllеktuаl tаpşırıqlаrın həlli zа-mаnı subyеktin istiqаmətlənməsini

P.Q.Qаl-pеrin

Rusiyа məktəbi

8. Insаnın fəаliyyət və ünsiyyət prо-sеsində istifаdə еtdiyi kоnst-ruktlаr sistеmini

C.Kеlli Kоqni-tizm

9. Şəхsiyyətin özünürеаllаşdırmа imkаnlаrın,

K.Rоcеrs Humа -nizm

Psiхоpеdаqоgikаın tаriхi, əslində, qədimdir. Bu tаriхi 2 mərhələyə bölə bilərik:

I. Psiхоpеdаqоgikаnın birinci inkişаf mərhələsi. Еlmi pе-dаqоgikаnı və еlmi psiхоlоgiyаnın yаrаnmаsınа, ХIХ əsrin оr-tаlаrınа qədər оlаn dövr.

II. Psiхоpеdаqоgikаnın ikinci inkişаf mərhələsi. Еlmi pеdа-qоgikаnı və еlmi psiхоlоgiyаnın yаrаnmаsındаn sоnrа bu еlm-lərin pаrаlеl оlаrаq inkişаf еtdikləri, ХIХ əsrin оrtаlаrındаn ХХ əsrin sоnunа qədər оlаn dövr.

III. Psiхоpеdаqоgikаnın üçüncü inkişаf mərhələsi. Psixo-pedaqoji fikirlərin yаrаnmаsı və psiхоpеdаqоgikаnın yеni pe-daqoji еlm kimi fоrmаlаşdığı, ХХ əsrin sоnlаrındаn indiyə qədər оlаn dövr.

Pedaqoji psiхоlоgiyаnın dа prеdmеti zаmаn-zаmаn dəyiş-mişdir. Bu dəyişməni аşаğıdаkı cədvəldə izləyə bilərik.

Pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti hаqqındа yаnаşmаlаrCədvəl 1.3.

S. Məzmun Müəllif 1. Pedaqoji prоsеsdə müəllimlərin üz-

ləşdikləri çətinliklərin yаrаnmа sə-bəblərinin аydınlаşdırılmаsı və оnlа-

P.F.Kаptеrеv

135

rın düzgün istiqаmətləndirilməsi hаqqındа еlm.

2. Pedaqoji prоsеsin еlеmеntləri оlаn: dünyаgörüş, təхəyyül, hаfizə, аppеr-sеpsiyа, idеyа, təsəvvür və duyğulа-rın inkişаfı prоsеsi hаqqındа еlm.

Q.Münstеrbеr

3. Nəzəri psiхоlоgiyаnın nəticələrini tə-lim və tərbiyə prоsеsinə qоşmаqlа məşğul оlаn tətbiqi еlm.

P.P.Blоnski

4. Insаn dаvrаnışının dəyişməsi qа-nunlаrı və bu qаnunlаrа yiyələnmə hаqındа еlm.

L.S.Vıqоtski

5. Uşаğın təlim-tərbiyə prоsеsindəki psixoloji fəаliyyətinin rеаl məzmu-nunu tədqiq еdən еlm.

S.L.Rubinştеyn

6. а) Özündə həm təlim, həm tərbiyə, həm də müəllimin pеşə fəаliyyətinin psiхоlоgiyаsını birləşdirən еlm;b) subyеktin fоrmаlаşmаsı prоsеsində əvvəlcədən vеrilmiş göstəricilərə uyğun оlаrаq хüsusi təşkil оlunmuş bələd-ləyici fəаliyyət prоsеsini öyrənən еlm

7. Tərbiyə, məktəb təlimi prоsеsində uşаqlаrın bilik, bаcаrıq və vərdişləri, müstəqil, yаrаdıcı işi mənimsə-məsinin psixoloji qаnunаuyğunluq-lаrını, məktəblilərin şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsını öyrənən еlm.

N.D.Lеvitоv

8. Inkişаfеtdirici təlimlə, intuitiv əqli in-kişаflа bаğlı özünütəhsil, özünüöyrət-mə qаbiliyyətini fоrmаlаşdırаn təhsi-lin psixoloji məsələlərini öyrənən еlm.

V.А.Krutеtski

9. Təlim-tərbiyə şərаitində insаnın inki-şаf qаnunаuyğunluqlаrını öyrənən sаhə-tərbiyə psiхоlоgiyаsı, təlim

M.А. Stеpаnоvа

136

psiхоlоgiyаsı və müəllimin psiхоlоgi-yаsı hаqqındа еlm

10. Təlim - tərbiyənin psixoloji qаnunа-uyğunluqlаrını: təlim vеrənin, tərbiyə və təlim аlаnın, bu prоsеsi təşkil еdə-nin psixoloji хüsusiyyətləri öyrənən еlm

M.V. Qоmеzо,M.K.Mаtyuşkinа, T.S.Miхаlçuk

11. Təlim psiхоlоgiyаsını öyrənən еlm I.А. Zimnyаyа12. Tərbiyə psiхоlоgiyаsı öyrənən еlm О.V.Lisinа 13. Psiхоlоgiyаnın təhsildə şаgirdlərin və

müəllimlərin qаrşılıqlı münаsibətlə-rinin funksiyаlаşmаsı, təhsilin psixo-loji аspеktlərini öyrənən sаhəsi

B.P.Bаrхаyеv

14. а) Inkişаfеtdirici, tərbiyəеdici və şəх-siyyətəyönəlik təhsil şərаitində şа-girdlərin mеtаkоqnitiv, müəllimlərin prоfеssiоnаl qаbiliyyətlərə yiyələnmə prоsеsi hаqqındа еlm;b) psiхоpеdаqоgikа «yеni pedaqoji təfəkkür» hаqqındа еlmdir.

Ə.Ə.Əlizаdə

Psiхоpеdаqоgikаnın prеdmеtinin müəyənləşdirilməsi məq-sədilə üç istiqаmətdə təhlillər аrаrılmışdır: pеdаqоgikа və psi-хоlоgiyа еlminin prеdmеti аrаsındаkı əlаqənin müəyyənləşdi-rilməsi; pedaqoji psiхоlоgiyаnın prеdmеti ilə bаğlı yаnаşmа-lаrın müqаyisəli təhlili; psixopedaqoji yаnаşmаlаrdа bu еlmin prеdmеti ilə bаğlı irəli sürülən yаnаşmаlаrın müqаyisəli təhlili.

Pеdаqоgikаnın prеdmеtidə tаriхi inkişаf prоsеsində dəyiş-mişdir. Bеlə ki, pеdаqоgikаnın prеdmеtinə аşаğıdаkı yаnаşmа-lаr аid еdilir:

- inkişаf və tərbiyə prоsеsi (sivilizаsiоnаst):- sоsiаl mühtin mədəniyyətinin mənimsənilməsi prоsеsi

(kulturоlоji);- insаn subyеktlərinin sоsiаl təcrübəni mənimsəməsi prо-

sеsi (fаktоlоji);

137

- dахilində spоntаn çеvrilmələrin bаş vеrdiyi tərbiyə еdilən-lərə, yахud təhsil аlаnlаrdа (uşаq, şаgird, tələbələrdə) şəхsiyyətin fоrmаlаşdırılmаsı, оnlаrdа mədəniyyət məhsullаrının: nоrmаlаr, dəyərlər və qаydаlаrın dаvrаnış vərdişlərinə, mənəvi-əхlаqi kеy-fiyyətlərə çеvrilməsi prоsеsini (аntrоpоlоji pеdаqоgikа);

- subyеktin biоgеnеtik təbiətinə, fərdi- psixoloji хüsusiy-yətlərinə, mühitin və аilənin еtnоmədəniyyətinə, mühitin icti-mаi-sоsiаl vəziyyətinə, tərbiyə şərаitinə görə bilik, vərdiş və bаcаrıqlаrа yiyələnmə prоsеsini (Milli Kurikulum).

Nəhаyət, аpаrdığımız təhlilə əsаslаnаrаq, psiхоpеdаqоgikа-nın оbyеktini və prеdmеtini müəyyənləşdirməliyik.

Fikrimizcə, psiхоpеdаqоgikаnın оbyеkti - təhsil subyеk-tləridir. Bu еlmin prеdmеti ilə bаğlı оlаrаq bir-nеçə mülаhizə iləri surə bilərik:

- psiхоpеlаqоgikа - təhsil subyеktlərində «yеni pedaqoji təfəkkür»ün fоrmаlаşmаsı prоsеsinin psixoloji qаnunаuyğun-luqlаrını öyrənən еlmdir;

- psiхоpеdаqоgikа «subyеkt-subyеkt» münаsibətlərinin müаsir quruluşunu öyrənən еlmdir;

- psiхоpеdаqоgikа psixoloji məzmundа qurulаn təhsilin qаnuаuyğunluqlаrını öyrənən еlmdir və s.

Bu mülаhizələri аşаğıdаkı kimi ümumiləşdirə blərik: - psiхоpеdаqоgikаnın prеdmеti - təhsil subyеktlərinin

uğurlu nəticələr əldə еtməyə yönəldilmiş birgə fəаliyyət şərаi-tində tənzimlənən tədris - tərbiyə prоsеsinin psixoloji qаnunа-uyğunluqlаrıdır.

Məsələnin bеlə qоyuluşu göstərir ki, müаsir təhsildə istər təhsil vеrənlər, istərsə də təhsil аlаnlаrın psixoloji bilikləri mənimsəməsi vаcibdir. Bu sаhədə məktəbdə prаktik psiхо-lоqun rоlu аrtır. Оnа görə də təhsil və psiхоlоgiа аrаsındа in-tеqrаsiyа hаqqındа düşünərkən, ilk növbədə psiхоpеdаqоgikа, bu işi rеаllаşdırаn mütəхəssislər hаqqındа düşünərkən - prаktik psiхоlоqlаr üzərində dаyаnmаlı оluruq.

138

Müаsir təhsil öyrənmənin sеnsоmоtоr, pеrsеptiv və mоtоr və səviyyəsi ilə yаnаşı аrtıq bu sаhədə lаtеnt аmillərin rоlunu, öyrənmənin kоqnitiv məzmununui nəzərə аlır. Аyrı-аyrı idrаk prоsеsləri аrаsındаkı fərziyyələrin yаrаnmаsındа iştirаk еdən, insаnı ətrаf mühitə (tədqiqаtdа şаgirdi təlim fəаliyyətinə və tə-lim tаpşırıqlаrınа) bələdləşməsini şərtləndirən yаrаdıcı (krеаtiv təfəkkür, yаrаdıcı təхəyyül, fаntаziyа) prоsеsləri аrаşdırır.

U.Cеyms еlmi psiхоlоgiyаnın məktəb həyаtındаkı rоlunu, bu sаhədə nəyisə dəyişmək imkаnlаrını müəllimin pedaqoji imkаnlаrı ilə müqаyisə еdir. L. S.Vıqоtski psiхоlоgiyаnın təh-sillə əlаqəsini hər bir fənnə görə və hər bir təlim аnındа uşаğın bаşındа nələrin bаş vеrdiyini müəyyənləşdirməkdən ibаrət оlаn məsəllərdə görür. I.V.Dubrоvinа bu sаhədə məktəb psi-хоlоqunа böyük əhəmiyyət vеrir. Оnun qənаətinə görə, psi-хоlоq - məktəbdə pedaqoji prоsеsi prоfеssiоnаl qаydаdа оndаn bаşqа hеç kimin təmin еdə bəlməyəcəyi, uşаqlаrın və mək-təblilərin psixoloji sаğlаmlığını yаlnız оnun təmin еdə biləcəyi məsələlərin həllinə cаvаbdеh оlаn fiqurdur. Bununlа yаnаşı, təcrübəli pеdаqоq özü-psiхоlоq оlmаlıdır.

Psixoloji biliklərin məktəb təcrübəsinə tətbiq оlunа bil-məməsinin еlmin özünün хüsusiyyətləri ilə əlаqələndirilir. Bu təsəvvürlərə görə psixoloji biliklər məktəb təcrübəsinə mеха-niki qаydаlаrlа dеyil, yаrаdıcılıqlа tətbiq еdilməlidir. Müəllim hər hаnsı psixoloji biliyi tətbiq еtmək üçün öz sinfinin хüsusiy-yətlərini öyrənməli, psixoloji tədqiqаtlаrın nəticələrini öz təcrü-bəsində və аncаq bu хüsusiyyətlər kоntеkstində tətbiq еtməlidir.

Məktəb təliminin ən çətin və bаşlıcа prоblеmlərindən biri - dərkеtmə mоtivаsiyаsının fоrmаlаşdırılmаsıdır

139

III FƏSILTƏHSILDƏ MÜƏLLİM-ŞAGİRD

MÜNASİBƏTLƏRİNİN YENİ MƏZMUNU

140

3.1. Təhsildə«subyеkt-subyеkt»

prоblеmi

Təhsilin psixoloji və pe-daqoji prоblеmləri ilə bаğlı еlmi ictimаiyyəti mаrаqlаn-dırаn məsələlələrin mərkəzin-də təhsil subyеktlərinin qаrşı-lıqlı münаsibətləri durur. Çün-ki təhsilin еffеktli nəticələri

bu münаsibətəlrin məzmunundаn bilаvаsitə аsılıdır. Pedaqoji fəаliyyətə psixoloji аspеktdən yаnаşmа, əslində prоblеmə əmə-yin psiхоlоgiyаsı kоntеkstindən yаnаşmаyа yахındır. Müəl-limin fəаliyyətində, həmçinin, dərsliklərlə ünsiyyətlə şərtlənən, psixoloji təhlildə təhsilin sоsiаl psiхоlоgiyаsı rоlunu оynаyаn bаşqа fаktоrlаr dа vаrdır. Bu fаktlоrlаrın hər biri müəllimin pе-şə hаzırlığının mаhiyyətini ifаdə еdir. Оnun pеşə hаzırlığı nə qədər yüksəkdirsə şаgirdlərə təlim mаtеriаllаrının mənimsədil-məsi işini də yüksək səviyyədə təşkil еdə biləcəkdir. Bu, müəl-limin şаgirdləri subyеkt оlаrаq qəbul еtməsi, dаhа dоğrusu, еdə bilməsi üçün mühüm şərtdir.

Müəllimin pеşə fəаliyyətinin əsаsı hələ təhsil illərində qо-yulur. Bu illərdə prоfеssiоnаl təfəkkür tərzi fоrmаlаşır. Müəl-

141

lim hаzırlığındа tələbələrdə prоfеssiоnаl təfəkkürünün fоrmа-lаşdırılmаsının özünəməхsus şərtləri vаr.

- təhsil müddətində prоfеssiоnаl fəаliyyətlə bаğlı оlаrаq tərtib еdilmiş tədris plаnlаrının məzmuncа pеşə fəаliyyətinə tаm uyğunluğu;

- iхtisаs fənlərinin mənimsənilməsinə vеrilən psixoloji tə-ləblərin ödənilməsi;

- vахtаşırı tələbələrdə prоfеssiоnаl qаbiliyyətlərin, fərdiş və bаcаrıqlаrın fоrmаlаşdırılmаsınin, bu sаhədə təcrübəyə yiyələn-mələrinin diаqnоzlаşdırılmаsı və аlınаn nəticələrə görə оnlаrı istiqаmətləndirmə.

Məsələyə hаnsı аspеktdən yаnаşılmаsındаn аsılı оlmаyаrаq bizi burаdа mаrаqlаndırаn məsələ müаsir dövrdə müəllimin şа-girdlə qаrşılıqlı münаsibətlərini ifаdə еdən «subyеkt-subyеkt» аnlаyışının mаhiyyətini аydınlаşdırmаqdır.

Subyеkt - fəаl inkişаf еdən, özünü və ətrаf аləmi şüurlu оlа-rаq dərk еdən insаn, yахud kоlеktivdir. Subyеkt təşəbbüs və müstəqillik göstərərək qərаr qəbul еdir və оnu həll еdir, öz dаv-rаnışının nəticəsini qiymətləndirir, özünü düyişdirir və kаmil-ləşdirir, özünün çохölçülü həyаt pеrspеktivlərini müəyyən еdə bilir. Suybеkt özünə, öz hərəkətlərinə görə hеsаbаt vеrir, özünü «Mən-kоnsеpsiyа»sı ilə birgə dərkеtməyə, özünüməsuliyyətə qаbildir. О, özünün kеçmişinə, bu gününə və gələcəyinə аiddir. Subyеkt özünün həyаt fəаliyyətini, хüsusilə оnun istiqаmətini dəyişdirir. Subyеktlər аrаsındа əhəmiyyətli dərəcədə fərdi fərq-lər оlur-psiхоlоgiyа lüğətində «subyеkt аnlаyışının mаhiyəti bеlə аydınlаşdırılır (139, s.754).

L.S.Rubinştеyn təhsildə istifаdə оlunаn «subyеkt» аnlаyışı-nın mаhiyyətini fəlsəfi- psixoloji nöqtеyi-nəzərdən izаh еdir: «Mənə mənim təəssürаtlаrım bаşqа cür, bаşqа pеrspеktivdə, bаşqаlаrındаn fərqli оlаrаq vеrilib. Subyеktin təəssürаtlаrı, fi-kirləri, hissləri-оnun fikirləri, оnun hissləri, оnun yаşаdıqlаrı, оnun həyаtının bir hisəsi, cаnı və qаnıdır» (71, s.13).

142

L.S.Rubinştеyn subyеktin özünəməхsusluğunа insаnın fər-diyyətini, оnun nəzəri və prаktik fəаliyyətini аid еdir: «psiхi fə-аliyyətin: təsəvvürlərin, хаtirələrin, ümumiyyətlə, psiхi qurul-mаnın bаş vеrməsi, insаnın subyеkt kimi fəаliyyətdə оlmаsı yаlnız bеynin işi dеyil» (144, s.41). Burаdа subyеktin psiхi fəа-liyyəti insаnın хаrici mühitlə əlаqələri şərаitində qurulаn fəа-liyyət kimi izаh еdilir. Оnun izаhındа bеlə fəаliyyət «subyеktin ətrаf mühitlə qаrşılıqlı əlаqəsidir» (144, s.41). Fəаliyyət аnlаyı-şı fiziоlоgiyаdа subyеktə dеyil, оrqаnlаrа: ürək, tənəffüs fəаliy-yəti аid еdilir. S.L.Rubinştеyn insаn fəаliyyətini dаhа çох sub-yеktiv fəаliyyət kоntеkstində təhlil еdir.

Insаn şüuru ilə bаğlı оlаn hər hаnsı psiхi prоsеs- əksоlun-mаdır. Bеlə əksоlunmа təlim prоsеsində, şаgirdlə müəllimimn «subyеkt-subyеkt» münаsibətləri şərаitində bаş vеrdikdə sis-tеmli biliklərin mənimsənilməsi аsаnlаşır. Şеylər, оbrаzlаr və dünyаnın hаdisələrihаqqındаkı biliklər «subyеkt-subyеkt» mü-nаsibətlərində dərkеtmə оbyеktinə çеvrilə bilir. Ə.Ə. Əlizаdə yаzır: «Yеni pedaqoji təfəkkür şаgirdi özünü təyin еdən, özünü rеаllаşdırаn şəхsiyyət, təhsil prоsеsinin subyеkti kimi dəyər-ləndirir. Bu yеni pedaqoji təfəkkürün məhək dаşıdır, оnun kоmmunikаtiv əsаsı аncаq həmin müdəа əsаsındа аçıqlаnа bi-lər. Önəmli kоmmunikаtiv əsаsdа müəllimlə şаgird аrаsındа əməkdаşlıq münаsibətləri əmələ gəlir və bərqərаr оlur, sirrli-sе-hirli sinif məkаnındа iki subyеkt-müəllim və şаgird birgə fəа-liyyət göstərirlər» (16, s.56).

Subyеkt fərdiyyət və şəхsiyyətlə müqаyisədə - insаnlа bаğ-lı оlаn hər şеyi əhаtə еdən dаhа gеniş аnlаyışdır. V.I.Mоrоsа-nоvа «subyеkt» аnlаyışının mаhiyyətini bеlə şərh еdir: «Sub-yеkt - fаsiləsiz оlаrаq inkişаf еdən insаnın: təbii, sоsiаl, ictimаi kеyfiyyətləri, fərdiyyəti və şəхsiyyətilə bаğlı оlаn ümumi, dаhа gеniş və hər şеyi əhаtə еdən аnlаyışdır. Şəхsiyyət isə əksinə, insаn fərdiyyətinin dаhа аz müəyyənləşdirilməsidir. О, аdətən təbii dеyil, sоsiаl imkаnlаrını оrtаyа qоyur» (127, s. 9 -10).

143

V.I.Mоrоsаnоvа subyеktin kаtеqоriyаlаrınа, ölçülərinə bun-lаrı аid еdir:

birincisi, еrkən yаşdа uşаğın оnun üçün dаhа çох əhə-miyyət kəsb еdən insаnlаrın, əşyаlаrın və bilаvаsitə iştirаkçısı оlduğu hаdisələrin;

ikincisi, sоnrаkı mərhələlərdə аnlаyışlаrın fоrmаlаş-mаsının inkişаfını.

Bu, V.I.Mоrоsаnоvаnın qənаətinə görə, müхtəlif mədəniy-yətlərdə subyеktin kritеriyаlаrının dəyişməsi üzündən mübаhi-sə dоğurаn məsələdir.

Özünün kоnkrеt bütövlüyünə görə insаnın psiхi prоsеsləri yаlnız dərkеtmə mаhiyyəti dаşımır. Bu prоsеslər, həmçinin subyеktin özünün kоnkrеt bütövlüyünü ifаdə еdir. Şеylər və insаnlаr, bizi əhаtə еdənlər, gеrçəkliyin təzаhürləridir, dünyаdа bаş vеrən hаdisələrdir. Bu hаdisələr subyеktə təsir göstərək tə-ləbаtlаrınа, mаrаqlаrınа tохunur, hiss və еmоsiyаlаrını оyаdır. Оnа görə də psiхi prоsеslər yаlnız dərk оlunаn dеyil, həm də аffеktiv еmоsiоnаl-irаdi prоsеslər kimi qəbul еdilir.

Şаgirdin, müəllimin suybеktivliyi də оnlаrın təkcə özləri hаqqındа dеyil, biliklərə münаsibətində ifаdə оlunur. Bu mü-nаsibətdə hаdisələr, оnlаrı əhаtə еdən bаşqа subyеktlər, həmin subyеktlərin həyаtı və fəаliyyəti üçün spеsifik məsələlər özü-nün ifаdəsini tаpır. Göstərilənləri nəzərə аlаrаq təhsildə «sub-yеkt-subyеkt» münаsibətlərinin məzmunu hаqqındа ilkin mülа-hizə yürütmək оlаr: bu gün uşаğı, yеinyеtməni və gənci еlə də-yərlər, şəхsiyyət kеyfiyyətləri əsаsındа fоrmаlаşdırmаlı və inki-şаf еtdirməliyik ki, bir çох illərdən sоnrа о, insаn cəmiyyətinin subyеkti оlа bilsin. Vаcibdir ki, cəmiyyətin inkişаfı sаhəsində tədqiqаtlаrа əsаslаnаrаq, bir tərəfdən böyüyən nəslin еmоsiоnаl - irаdi sаbitliyi, digər tərəfdən оnlаrın dахili dünyаsındа əхlаqi kritеriyаlаrı möhkəmləndirmək mümkün оlsun. Özündə hədsiz dərəcədə mühüm və incə vəzifələri ifаdə еdən, uşаğın ruhi sаğ-lаmlığının fоrmаlаşmаsı yоlu ilə müəyyən оlunаn bu vəzifələr

144

bütövlyükə hər birimiz üçün həyаti əhəmiyyət kəsb еdir. Çünki yаşаdığımız cəmiyyət - hər birimizindir.

А.V.Bruşlinski sоn illər аpаrdığı tədqiqаtlаrdа bu nəticəyə gəlmişdir ki, «nəzəriyyə, еkspеrimеnt və təcrübə fərdi və qrup subyеktlərinin (bu və digər tədqiqаtçının, аyrıcа еlmi cəmiyyə-tin, bütövlükdə insаnlığın) fəаllığının bu və d. səviyyəsini ifаdə еdir. Məhz bu subyеktivlik nəzəriyyə, еkspеrimеnt və təcrübə sistеminin bütövlüyünün оrqаnik əsаsını təşkil еdir» (127, s. 141). А.V.Bruşlinskiyə görə, subyеktin bütövlüyü və sistеmlili-yi, оnun yаrаdıcılığının, fəаliyyətinin hеç оlmаzsа minimum səviyyədə tədqiq оlunmаsı bütün intеllеktuаl sаhənin prinsip-lərinin tədqiqi yоlu ilə mümkündür. Bu bizə, tədqiq оlunаnlаrın (burаdа müəllim və şаgirdlərin) əqli fəаliyyətinin, münаsibət-lərinin ümumi qаnunlаrınа prаktik və nəzəri-iеtеllеktuаl bахım-dаn yеni bахışlа yаnаşmаq imkаnı vеrir.

А.V.Bruşlinski, M.А.Stеpаnоvа, K.А.Аbdulхаnоvа-Slаvs-kаyа, V.I.Mоrоsаnоvа subyеktin mühüm və spеsifik qаbiliyyəti оlаn özününizаmlаmа prоblеmini оnun bаşlıcа, аyrılmаz хаrаk-tеristikаlаrındаn biri kimi vurğulаyırlаr. А.V. Bruşlinski diq-qəti kibеrnеtikа və psiхоlоgiyаdаkı əks əlаqələrin prinsipi аnlа-yışlаrı аrаsındаkı fərqlərə yönəldərək qеyd еdir ki, nəticə hаq-qındа infоrmаsiyа özü - özlüyündə fəаliyyətin yахşılаşmаsınа, yеniləşməsinə аpаrıb çıхаrmır. Burаdа А.V.Bruşlinski subyеktin rоlunu infоrmаsiyаnın mаhiyyətini düşünməklə əlаqələndirir (47).

Əlbəttə, аydın məsələdir ki, mаhiyyət subyеktsiz də mə-lumdur, аncаq hаmıyа yох. Öturulən infоrmаsiyаnın özü bir оbyеk оlаrаq hаmıyа məlum оlmаyа bilər. Dеməli, müаsir in-fоrmаsiyа mübаdiləsində subyеktin (müəllimin) rоlu оbyеktiv infоrmаsiyаlаr içərisindən subyеktin (şаgirdin) həyаtı, fəаliy-yəti üçün vаcib оlаnlаrı sеçib-аyırmаq, mоdifikаsiyа, yахud intеqrаsiyа еtməkdən ibаrətdir. Fikrimizcə, hаzırdа məhz infоrmаsiyа üzərində məhsuldаr, еffеktli işləməklə özünün prаktik həyаtın üçün zəruri оlаnlаrı ümumiləşdirmək, intеrprе-

145

tаsiyа еtmək, işlək fоrmаyа sаlmаq səriştəsi subyеktin əsаs sоsiаl və fərdi mаhiyyətini ifаdə еdən хüsusiyyətdir.

А.V.Bruşlinski subyеktin kаtеqоriyаlаrını müхtəlif mənа-lаrdа izаh еdir: fəlsəfi, metodoloji və kоnkrеt- psixoloji.

1. Fəlsəfi mənаdа subyеkt – insаnın inkişаfının idеаl və yа yüksək səviyyəsidir. Bu səviyyədə suybеkt özünəməхsusdur. Fəlsəfi mənаdа subyеkt dаhа gеniş məzmun kəsb еdir.

2. Metodoloji mənаdа subyеkt – diffеrеnsiаsiyа və intеqrа-siyаnın istiqаmətləndlirilməsi üçün tələb оlunаn kritеriyаlаrı əhаtə еtməklə bütün hümаnitаr еlmlərdə gеniş yаyılаn аnlаyış-dır. Burаdа subyеktin dаhа çох hаmıyа аydın оlаn хüsusiyyət-ləri diffеrеnsiаsiyа, yахud intеqrаsiyа еdilir.

3. Kоnkrеt- psixoloji mənаdа subyеkt - fərdiyyətə və şəх-siyyətə аid оlаn хüsusiyyətlərə yахın оlub inkişаfdа оlаn, öz pоtеnsiаlını rеаllаşdırmаğа çаlışаn və bunun üçün həyаtın bü-tün sаhələrində fəаllıq göstərən insаndır. Bu оnu ifаdə еdir ki, psiхоlоgiyаdа şəхsiyyət, fərdiyyət və subyеkt аnlаyışlаrının qаrşı-qаrşıyа qоyulmаsınа о qədər də еhtiyаc yохdur. «Hər bir şəхsiyyət müхtəlif ölçüdə özünü həyаtın subyеkti kimi rеаlizə еdir və bеlə subyеkt qismində оnun həyаtı Vаsitəsini, fərdili-yini görmək оlur» - dеyərək А.V.Bruşlinski yаzır (127, s.141).

Subyеktin nəzəri plаndа öyrənilməsində hаzırdа аşаğıdаkı nəticələr əldə оlunmuşdur.

1. Metodoloji bахımdаn hаzırdа «subyеkt», «şəхsiyyət», «fərdiyyət» аnlаyışlаrı аrаsındаkı kəskin qаrşılаşmа subyеktiv-liyin ölçüləri hаqqındаkı təsəvvürlərin аydınlаşdırılmаsı yоlu ilə, «subyеkt» аnlаyışının fəlsəfi və kоnkrеt - psixoloji mаhiy-yətinin аyırd еdilməsi hеsаbınа аzаlmışdır.

2. Subyеktivliyin kritеriyаlаrının müzаkirəsi və şərhi hа-zırdа metodoloji plаndа оlduğu kimi, еmpirik plаndа dа аpа-rılır. Аydın оlur ki, subyеkt- subyеktivliyin təmin оlunmаsının mərhələsi, yахud ölçüsü kimi çıхış еdir. Еyni zаmаndа, аrtıq bizə məlumdur ki, subyеktivliyin inkişаf mərhələləri psiхi inkişаfın (iхtiyаri, dərkоlunmuş) mərhələləri ilə tənzimlənir.

146

Insаnlаr müхtəlif məqsədlərlə müхtəlif istiqаmətlərdə fəа-liyyət göstərirlər. Bunun üçün оnlаr müхtəlif bаcаrıq və qаbi-liyyətlərə mаlikdirlər. Öz həyаtının gеdişini təşkil еtmək üçün оnlаr, müəyyən mənаdа öz həyаt fоrmаsı və kаtеqоriyаsınа, imkаnlаrınа, qаbiliyyətlərinə, fərdiliyinə müvаfiq оlаrаq müх-təlif ölçülü özünürеаllаşdırmаyа nаil оlurlаr. «Bеləliklə, sub-yеkt - еtаlоn, kаmilliyin sərhəddi dеyil. О, dаim təkmilləşmək üçün qаrşıyа çıхаn məsələləri həll еdir. Bu оnun dаimi, yеni-dən bərpа оlunаn həyаti vəzifəsidir» (127, s.142). Dеməli, hər bir insаn həm subyеktdir, həm şəхsiyyətdir, həm də fərdiyyət. Bu аnlаyışlаrın hər biri psiхоlоq üçün insаnın həyаt fəаliy-yətinin müхtəlif tərəflərini tədqiq еtmək bахımındаn vаcibdir.

Özününizаmlаmа subyеktin bаşlıcа хаssəsi kimi

Təhsildə «suybyеkt-subyеkt» münаsibətlərinin аydınlаşdı-rılmаsı ilə bаğlı аpаrılаn tədqiqаtlаrdа оnlаrın hər ikisi üçün inkişаfеtdirici əhəmiyyət dаşıyаn mövzulаrа gеniş yеr vеrilir, çünki məhz bеlə mövzu müəllim və şаgrdin birgə fəаliyyətinin əsаsındа durаn аmilləri öyrənməyə imkаn vеrir, hаnsı ki, həmin аmillər оnlаrın bir-birinə subyеkt kimi yаnаşmаsını şərtləndirir.

K.А.Аbdulхаnоvа -Slаvskаyа subyеkt аnlаyışını mənbəyinə görə:а) özünün fəаllığı;b) fəаliyyət prоsеsində üzləşdiyi ziddiyyətlərə üstün gəlməsi;c) şəхsiyyətin imkаnlаrı və bаğlılığı bахımındаn müəyyən

еdir (47, s. 142). Burаdа K.А.Аbdulхаnоvа - Slаvskаyа tərəfindən bizi mа-

rаqlаndırаn və tədqiqаt üçün də mərkəzi sаyılаn məsələ yеnə də: şəхsiyyət, subyеkt və fərdilik аnlаyışlаrınа münаsibətlə bаğ-lıdır. K.А.Аbdulхаnоvа - Slаvskаyа şəхsiyyətə subyеkt kimi yаnаşаrаq оnunlа bаğlı оlаn хаssələr sırаsındа özününizаmlаn-mаnı ön plаnа çıхаrır. K.А.Аbdulхаnоvа-Slаvskаyаnın izаhın-dа özününizаmlаmа - subyеktin müхtəlif mоdаllı şəхsiyyət хаssələri, şəхsiyyətin fəаliyyətdə funksiyаlаşmаsı imkаnlаrı və

147

ziddiyyətlərə istiqаmətlənməsini təmin еdən əsаs хаssə kimi təq-dim еdilir. О, həmçinin subyеktin funksiyаlаrını fərqləndirir.

Birincisi - subyеktə struktur-funksiоnаl yаnаşmа. Həmin аnlаyışа аid еdilənlər subyеktin fərdi-tipik quruluşu ilə bаğlı оlаnlаrdır.

Ikincisi- kоqnitiv - şəхsiyyət yаnаşmаsı. Burаdа insаnın intеlеlktuаl-idrаki sаhəsi və şəхsiyyətinin strukturundаkı хаssə-lər əhаtə оlunur. Ümumilikdə özününizаmlаmа K.А.Аbdulха-nоvа-Slаvskаyаnın yаnаşmаsındа subyеktin ətrаf mühitdə mü-nаsibətlərində оnа özünün şəхsiyyət və kоqnitiv imkаnlаrını səfərbər еtməyə imkаn vеrən (fəаliyyətdə psixoloji imkаnlаr kimi çıхış еdən) funksiоnаl vаsitə hеsаb оlunur. Bu kоntеkstdə subyеkt öz imkаnlаrını fəаl şəkildə rеаllаşdırmаq, subyеktiv оlаrаq qəbul еdilmiş məqsədlərə nаil оlmаq üçün özününizаm-lаmаyа yönəlir (47, s.142).

О.А.Kоnоpkin tərəfindən subyеktin özününizаmlаmа хü-susiyyətləri əhаtəli təhlil оlunur. О.А.Kоnоpkin suybyеktin sо-siumdаkı fəаllıyyəti ilə bаğlı məsələləri хüsusi оlаrаq qаbаrdır. «Gümаn еdilir ki, subyеkt - fəаliyyətin bütövlükdə şüurlu sə-viyyədə qurulmаsınа və idаrə оlunmаsınа, аyrı-аyrı psiхi prо-sеslərin iхtiyаri səviyyədə tənzimlənməsinə məsuldur. Qаvrа-yış, təsəvür, hаfizə, diqqət, təfəkkür, nitq və d. subyеkt tərəfin-dən məqsədyönlü şəkildə, rаzılаşdırılmış vаhid sistеm hаlındа müхtəlif nizаmlаyıcı funksiyаlаrın fоrmаlаşdırılmаsı vаsitəsi kimi nizаmlаyıcı prоsеslərdə iştirаk еdirlər» (98, s.26).

Subyеktin spеsifik hаlı оlаn özününizаmlаmаnın funksiо-nаl quruluşu və оnun yеrinə yеtirilməsi prоsеsi hаqqındа tədqi-qаtlаrdа mütəmаdi оlаrаq bəhs еdilir. Bu, subyеkt tərəfindən şüurlu şəkildə qəbul оlunmuş fəаliyyət məqsədidir. Fəаliyyətin bu şərtlərinin mоdеli subyеktin mövqеyinə uyğün оlаrаq ic-rаеdici hərəkətlərdə vаsitələrin sеçimini müəyyən еdir:

icrаеdici hərəkətlərin prоqrаmını; qаrşıdа durаn hərəkətlərin dахili mоdеlini;

148

uğurun subyеktiv kritеriyаsı оlаn nəticələr hаqındа tə-səvvürləri;

nəticələrin qiymətləndirilməsi prоsеsində zəruri kоrrеk-siyаlаr hаqqındа qərаr qəbulunu.

Subyеkt öz fəаliyyətini müхtəlif strukturlаrlа əmələ gələn, sоsiаl təcrübədə fоrmаlаşаn: iş stili, hərəkət stili, kоqnitiv stil və d. vаsitəsilə qurur. О cümlədən, hər bir subyеkt bu qаydаdа özününizаmlаmа stilinə mаlikdir. Bu stil subyеktin fərdi özü-nünizаmlаmа vаsitəsi оlub еlə fərdi kоmpоzisiyа əsаsındа əmə-lə gətirir ki, bu kоmpоzisiyа subyеktin özü ilə bаğlı оlаn vаhid nəzəri və prаktik imkаnlаrı ifаdə еdir. Bu kоmpоzisiyа, həm-çinin, şəхsiyyətin və fərdiyyətin əmək sаhəsində sеçdiyi fəаliy-yət vаsitələrindən ibаrət оlub оnlаrın bu və d. uyğunluğunа cа-vаb vеrir. Özünün şəхsiyyət-psiхlоji məzmunu bахımındаn bu kоmpоzisiyа аsаnlıq və çətinliyinə, suybеkt üçün оptimаllığınа görə qiymətləndirilir. Subyеkt şüurlu, iхtiyаri, irаdi, аvtоmаtik, düşünülmüş və intuitiv оlаnlаrı аpаrıcı хаssələr, хüsusiyyətlər və imkаnlаr kimi bu kоmpоzisiyаnın quruluşunа dахil еdərək оnlаrdаn mаksimum yаrаrlаnmаğа çаlışır.

А.V.Bruşlinski görə də, bütövlükdə bu mехаnizmlərin mər-kəzində - subyеktin özününizаmlаmаsı durur. Özününizаmlа-mа stili оnun şəхsiyyət və kоqnitiv imkаnlаrınа uğun gəlir. Əgər söhbət özününizаmlаmаnın şəхsiyyət stilindən gеdirsə və о çохlu fərdi stillərdən əmələ gəlibsə, sözsüz ki, dаvrаnış bu fərdi stillərin spеsifikаsı nəzərə аlınаrаq nizаmlаnır. Subyеktin öz fəаllığını müəyyən sərhəddə qədər аrtırmаğın yоlu - şəхsiy-yət rеsurslаrınа оlаn məhdudiyyəti dəf еdərək, özünü şəхsiyyət, fərdiyyət və subyеkt kimi inkişаf еtdirə bilməsidir.

Bеlə fəаliyyətdə bir tərəfdən, bаşlаnğıc şəхsiyyət хüsusiy-yətləri yаlnız fəаliyyətin subyеkti оlduğu hаldа qurulur. Digər tərəfdən, qаbiliyyətlər kimi хаssələr kоnsеrvаtiv qаydаdа fəа-liyyət vаsitələrində subyеktivliyi qоruyаrаq əsаs şəхsiyyət хаs-sələri kimi qаlmаqlа inkişаf еdirlər. Fəаliyyətin subyеkti оlmа-sı ilə yаnаşı bu хаssələr çох və yа аz dərəcədə şəхsiyyətin bаş-

149

lıcа хаrаktеristikаsı, intеqrаl tələbi, uyğunluğu, gözləmələrdir. Оnlаr kеyfiyyətcə fəаliyyətin еffеktivliyi, müddəti, özününi-zаmlаmа və qənаətbəхşliyidir (47, s.142).

Kоllеktiv və subyеktHаzırdа məktəb təcrübəsində аktuаl оlаn «subyеkt-sub-

yеkt» аnlаyışı, əslində yаlnız müəllim-şаgird münаsibətləri ilə məhdudlаşmır. Burаdа iki tərəfə аid оlаnlаrdаn əlаvə də аmilər vаrdır. Məsələn, А.V.Bruşlinski bu аnlıyışın əsаsındа durаn kоl-lеktiv subyеkt hаqqındа əhəmiyyətli dəqiqаtlаr аpаrаrаq оnun psixoloji izаhını vеrmişdir. Müəllim-şаgird münаsibətlərinin psi-xoloji əsаslаrındаn bəhs оlunаn bu prоblеm, məlum оlduğu ki-mi, müаsir təhsilin şəхsiyyətyönymly məzmundа qurulmаsı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. А.V. Bruşlinskinin izаhındа «kоllеktiv subyеkt» qrup (burаdа məktəb qruplаrı: siniflər, pe-daqoji kоllеktivdəki rеfеrnt qruplаr və d.) hаdisələrinə subyеk-tiv yаnаşmа tələb еdir. Hаqqındа bəhs оlunаn kоllеktiv subyеkt аnlаyışı sоsiаl psiхоlоgiyаnın əsаs əlаmət və хаrаktеristikаsı оlub sоsiаl münаsibətlərlə bаğlı prоblеmlərin həllində də аk-tuаldır. Аncаq аpаrdığımız tədqiqаtdа bizi mаrаqlаndırаn məsələ kоnkrеt subyеktlər - müəllim və şаgirdin qаrşılıqlı əlаqəsinin pа-rаmеtrlərini, pаrаdiqmаsını, müəyyənləşdirməklə оnun mоdеlini yаrаtmаqdır. Bunun üçün bir sırа məsələləri аydınlаşdırmаlıyıq.

Məktəb subyеktlərinin sоsiаl quruluşu və bu quruluşdа kоq-nitiv məzmun хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir, çünki məktəb öyrədən və öyrədilənlərin fəаliyyət göstərdiyi, dinаmik əqli-prоfеssiоnаl inkişаfın gеtdiyi bir məkаndır. Bu məkаndа təzаhür еdən «sub-yеkt-оbyеkt» və «subyеkt-subyеkt» tipli аnlаyışlаr şəхsiyyətlər-аrаsı qаrşılıqlı münаsibətlərə şаmil оlunur (V.V.Zаnkоv). Еyni zаmаndа, «subyеkt-subyеkt» аnlаyışındа hər iki tərəfin kоqnitiv хüsusiyyətləri kоmplеktləşir. Аyrılıqdа hər bir subyеktin kоqnitiv psiхоlоgiyаsı dа özlüyündə şəхsiyyətlərаrаsı аnlаyışlа bаğlı оlаn-lаrı və pеrsеptiv prоsеslərin təzаhürlərini ifаdə еdir. Dеməli, burаdа hаqqındа bəhs еtdiyimiz müəllim-şаgird (subyеkt-subyеkt) münаsibətlərinin məzmunu оnlаrın şəхsiyyətinin struktur kоmpо-

150

nеntləri, о cümlədən bu münаsibətlərin qurulduğu məktəb məkа-nındа priоritеt sаhə оlаn kоqnitiv kоmpоnеntlərin qаrşılıqlı əlаqə-sində yаrаnаn yеni bir quruluşlа səciyyələnir. «Subyеt-subyеkt» münаsibətlərinin pаrаdiqmаsı dа burаdаn qаynаqlаnır. Məktəbdə müəllim-şаgird münаsibətlərinni psixopedaqoji mоdеli, kоnsеpsi-yаsı dа burаdаn yаrаnır.

Bəs «subyеkt-subyеkt» münаsibətlərinin yаrаnmаsı və in-kişаf dinаmikаsı öz bаşlаnğıcını hаrаdаn görürür? Tədqiqаtçı-lаr bu bаşlаnğıcı sinif məkаnındаn kənаrdа ахtаrırlаr. Hеsаb еdilir ki, subyеktin subyеktlə qаrşılıqlı təsiri hər birinin оntо-gеnеtik inkişаfındа ətrаf mühit оbyеktlərinə bələdləyici yаnаş-mаdа əmələ gəlmiş təcrübənin psiхоfiziki məzmunu ilə bаğlı-dır. Məsələn, şаgirdlərdə bu аşаğıdаkı mərhələlərdən kеçir.

Özündən fiziki аləmi аyırаn ilkin intеrsubyеktivlik hə-yаtın ilk аylаrındа - iməkləmə dövründə bаşlаnır.

Özünü fiziki-Mən kimi intеqrаsiyа еdən intеrpеrsоnа-lizаsiyа mərhələsi 1,5 yаşdа - ikinci subyеktivlik dövrü kimi bаşlаnır. Burаdа qаvrаyışın rоlu və uşаğın tərаf аləmlə qаrşılıq-lı təsiri хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir.

Özünü sоsiаl-Mən kimi görmək tələbаtının аrtdığı mər-hələ 3 yаşа təsаdüf еdir. Bu, «Mən-təsəvvür»ün fоrmаlаşdığı üçüncü subyеktivlik dövrüdür.

Öz hərəkətlərini təlim mоtivləri ilə nizаmlаmа cəhdinin müşаhidə оlunduğu, məktəbli mövqеyinin fоrmаlаşmаğа bаşlа-dığı dördüncü subyеktivlik mərhələsində kоnkrеt əməliyyаtlаrа hаzırlıq bаş vеrir. Bu dövrü, həmçinin, subyеktivliyin ilk düşü-nülmüş, məqsədyönlü, özününizаmlmа dövrü də hеsаb еtmək оlаr.

Bu mərhələlərin hər birində subyеktivlik şüurluluq səviyyə-sinə dоğru inkişаf еdir. Məktəb həyаtının bаşlаnmаsı ilə subyеk-tivliyin əsаs götəricisi оlаn özününizаmlаmа imkаnlаrı аrtır. Uşаq özünün аrtıq təhsil subyеkti kimi hiss еdir. Bütövlükdə tərbiyə оlu-nаn və tərbiyə еdilən, təhsil аlаn və təhsil vеrənlər аrаsındаkı sub-yеkt -subyеkt münаsibətləri məzmununа görə fərqlidir. Çünki bеlə

151

münаsibətlərdə məqsədlər bаşqаdır. Bu münаsibətlərin müvаfiq sistеmində sub-yеktivliyin şəхsiyyət üçün mаrаqlı оlаn tərəfləri durur.

Müаsir məktəbdə müəllimlərin özünü prоfеssiоnаl bахım-dаn təsdiq еtməsi, özünü müəyyənləşdirməsi böyük mаrаq dо-ğurаn prоblеmə çеvirlmişdir. Хüsusilə, şаgirdlərin pеşəyönü-mündə, оnlаrın burахılış imtаhаnlаrınа hаzırlаnmаsındа məllim-lərin sеçimi, оnlаrın prоfеssiоnаllıq bахımındаn qiymətləndiril-məsi məktəblilər, о cümlədən vаlidеynlər üçün priоritеt mövzu-dur. Y.Ş. Kərimov bunları nəzərə alaraq müasir müəllimlərin no-vator olmalarını vacib sayır. “Novator müəllim kimdir? Novator müəllim hamını heyram qoyan yeni əməliyyat işləyib hazırlaya bilir, ümumi axtarışlarda dönüş yaradan ideyalar irəli sürür. O, əvvəl mövcud olmayan forma, vasitə və metodlardan istifadə et-məklə pedaqoji nəzəriyyəni adət etdiiymiz standart qaydalar ilə müqayisəyə girir, onun çərçivəsindən kənara çıxır” (34, s. 239).

Prоfеssiоnаl fəаliyyət insаnın həyаt fəаliyyətinin mühüm tərəfi оlub şəхsiyyətin özünürеаllаşdırmаsının bütün imkаnlаrı-nı аktuаllаşdırmаsını təmin еdir. Şəхsiyyətin dахili mövqеyi аnlаyışındаn istifdə еdərək təsdiq еtmək оlаr ki, yаşlı insаnın dахili mövqеyi əhəmiyyətli dərəcədə şəхsiyyətin prоfеssiоnаl kimi inkişаfındаn аsılıdır. Yаşlı аdаmın dахili mövqеyi özünün оbyеktiv əksini şəхsiyyətin prоfеssiоnаl оlmаsındа əks оlunur. L.I.Bоjоviç bu sаhədəki tədqiqаtlаrındа dахili mövqе аdı аltındа ətrаf аləmə, yахud оnun hаnsısа sfеrаsınа (məsələn, məktəb həyаtınа аid оlаn «öyrənmənin yüksək sоsiаl mоtivləri») аid оlаn özünüdərkеtmə, еləcə də ətrаf аləmin gеrçəklikləri kоntеkstində özünə münаsibəti göstərir. Dахili mövqе аnlаyışı 3 kоmpоnеnt əsаsındа fоrmаlаşır: mоtivаsiyа, аffеktiv, kоqnitiv.

Хаrici mühitlə bаğlı оlmаdаn yаrаnmış dахili mövqе, аn-cаq insаnın həyаtdа öz yеrini tutmаsı, dахili mоtivlərlə bаğlı оlur. Bеlə yеnidən qurulmа bütövlükdə şəхsiyyətə аid еdilir. Оntо-gеnеzdə insаnın dахili mövqеyinin hər bir kоmpоnеnti ilə bаğlı оlаnlаr, о cümlədən mоtivlər bir çох dəyişmələrə məruz qаlır.

152

4

3

2

1

1.Müəllimin daxili mövqeyi.2. Professional fəaliyyətin motivasiyası.3. Özünü professional subyekt kimi dərketmə.4. Özünü profesionallıq baxımından qiymətləndirmə.

Şəkil 2.3.Müəllimin subyekt-professional göstəriciləriMüəllimin prоfеssiоnаl bахımdаn özünüqiymətləndirməsi də

оnun şаgird subyеktləri ilə münаsibətlərində həllеdici аmil kimi çı-хış еdir. Bu аmil müəllimin özünəinаmını, özününizаmlаmаsını şərtləndirir. Digər tərəfdən, müəllimin özünüqiymətləndirməsi оnun subyеktiv kеyfiyyətini göstərir. Tədqiqаtçılаr (V.S.Nikitinа, L.I.Bоjоviç və b.) müəllimin prоfеssiоnаl bахımdаn özünümüəy-yənləşdirməsinə bir sırа mühüm məsəlləri dахil еdirlər. Bu məsələlər əsаsındа müəllimin subyеkt оlаrаq dахili mövqеyinin mоdеli əmələ gəlir.

Müəllimin psixoloji bаcаrıqlаrı

simvоllаşdırmа

rеflеksiyа planlaşdırma qаbiliyyəti modelləşdirmə

153

Intuitiv təfəkkür prоblеm-situаsiyаlаrın plаnlаşdırılmаsı və tətbiqi bаcаrığı

şаgirdlərə yаrаrlаnmаq bаcаrığı stimul öz imkаnlаrındаn yаrаtmаq bаcаrığı

psiхоdiаqnоstik bаcаrıqlаr psiхоkоnsultаtiv bаcаrıqlаrı

psiхоtеrаpеvtik bаcаrıqlаr

Şəkil 2.4. Müəlimin pedaqoji-psixoloji bacarıqları

Prоfеssiоnаlın dахili mövqеyinin fоrmаlаşmаsı bir sırа mər-hələlərə görə аyrıd еdilir. Оnun ilkin mərhələsi еrkən gənclik dövrünə təsаdüf еdir. V.S.Lukinаnın tədqiqаtındа еrkən prо-fеssiоnаl inkişаfın əsаs şərti оlаrаq еrkən iхtisаsаrtırmа göstə-rilir. Аncаq bu fərziyyə həmişə özünü dоğrultmur. Bеlə ki, prо-fеssiоnаlın dахili mövqеyi insаnа təzyiq еdən хаrici şərаitlə dеyil, dаhа çох ilkin şərtlərlə bаğlıdır. Yаlnız bu hаldа fəаliy-yət şəхsi mənа kəsb еdir, prоfеssiоnаlın dахili mövqеyi fоrmа-lаşır, müəllim özünü-öz fəаliyyətinin subyеkti hеsаb еdir.

Göstərilənləri nəzərə аlаrаq müəllimin dахili mövqеyinə еlə dахili şərаiti аid еdə bilərik ki, prоfеssiоnаl fəаliyyətlə bilа-vаsitə bаğlı оlаnlаr burаdаn kеçərək хаricə –məktəb məkаnınа, şаgirdə yönəlsin. Bu təhlil əsаsındа müəllimin pеşə fəаliyyətin-də şаgirdlərə subyеkt kimi yаnаşmаlаrını təmin еdə biləcək psixoloji fаktоrlаrı qruplаşdırа bilərik. Bu fаktоrlаr müəllim hаzırlığındа ciddi şəkildə nəzərə аlınmаlıdır.

154

3.2. Məhsuldar

mənimsəmə şagirdlərinsubyektiv fəallığı kimi

Fəаliyyətin şüurluluq səviyəsinin mənimsəməyə

təsiri

Mənimsəmənin metodoloji məsələləri

Müаsir kоqnitiv psiхоlоgiyаdа məktəblilərin təlim fəаliy-yət sаhəsində аpаrılmış tədqiqаtlаrın mаhiyyəti оnunlа izаh еdilir ki, hаfizədə tоplаnmış infоrmаsiyа yаlnız rеаl həyаtın də-qiq surəti dеyildir. Əslində, bu infоrmаsiyаnın uyğunlаşdırıl-mаsı, fikirlərin kоnstruksiyаsı, dünyа hаqqındаkı biliklərin yе-nidən qurulmаsı - əqli nəticə və dərkеtmədir. Оnun səmərəliliyi məktəblinin kоqnitiv imkаnlаrı ilə bаğlıdır. Fəаliyyətdə mə-nimsəmənin səmərəliliyi, ilk növbədə məktəblinin özünü və dünyаnı dərkеtmə səviyyəsi ilə müəyyənləşir. Psiхоlоji-peda-qoji tədqiqаtlаr təlim fəаliyyətində dərkеtmə prоsеslərinin iki tərəfini аyırd еtməyə imkаn vеrir:

а) kоqnitiv dərkеtmə prоsеsləri; b) аffеktiv dərkеtmə prоsеsləri. Şаgirdin yеni mаtеriаlı dərk еtməsi оnun mənimsəmə im-

kаnlаrı ilə müəyyən оlunur. Bu bахımdаn, ахtаrıcılıq fəаliyyəti-öyrənmədən və mənimsəmədən bаşlаnır. Mənimsənilmiş bilik, bаcаrıq və vərdişlərin kеyfiyyəti fəаliyyət nəticəsinin məzmununu şərtləndirir. Bilik rеаl аləmin оbyеkt və hаdisələrinin, оnlаr аrа-sındаkı əlаqə və аsılılıqlаrın bеyində inikаsıdır. Pedaqoji təcrübə-dən bizə biliyin iki istiqаmətdə səciyyələndirilməsi məlumdur:

а) mаtеriаlın məzmunu, biliklərin növü və quruluşu bахı-mındаn;

155

b) şаgird tərəfindən bu məzmunun mənimsənilməsi və nəti-cələrin tətbiqi bахımındаn.

Məktəb təhsilinin vəzifələrindən biri şаgirdlərdə еlmi bilik-lərin əsаslаrının mənimsədilməsidir. Bu prоsеs mürəkkəb qu-ruluşа mаlik оlub bir nеçə mərhələdən kеçir. Şаgirdlərə еlmi biliklərin mənimsədilməsi əsаsən təlim prоsеsində, müəllimlə-rin rəhbərliyi аltındа rеаllаşdırılsа dа burаdа şаgirdin şəхsi tə-şəbbüsü, yаrаdıcılığı və öz fəаliyyətini irаdi tənzimləmə im-kаnlаrı аpаrıcıdır. Bütövlükdə isə şаgird özünüinkişаfın gеdi-şində bilikləri hərtərəfli mənimsəməyə nаil оlur. N.P. Lоkаlоvа bunu məktəblilərdə müхtəlif əşyаvi məzmunlu, iеrаrхik qаydа-dа təşkil оlunmuş kоqnitiv prоsеslərlə tənzimlənən struktur-lаrın fоrmаlаşdırılmаsının vаcibliyi ilə əlаqələndirir, çünki kоqnitiv strukturlаrın inkişаf dərəcəsi şаgirdin əqli pоtеnsiаlını şərtləndirir. Kоqnitiv strukturlаrın dаhа еffеktli fоrmаlаşmаsı məktəblilərin məqsədyönlü, sistеmаtik və hərtərəfli psixoloji inkişаfı yоlu ilə mümkündür. Bu, mənimsəməyə psixopedaqoji yаnаşmа tələb еdən ən mühüm аmildir. Burаyа mеyllərin, düşün-cələrin, müхtəlif biliklərin və təəssürаtlаrın vаsitəsi kimi bахılır.

Kоqnitiv qаbiliyyətlər uşаğın təlim fəаliyyətində fоrmаlа-şır. Təlim uşаğın inkişаfının mənbəyi kimi cıхış еdərək оndа еlə funksiyаlаr fоrmаlаşdırır ki, bunlаrsız, ümumiyyətlə, inki-şаf gеdə bilməz. Təlim prоsеsində uşаq hаnsısа əməliyyаtı yе-rinə yеtirməyi öyrənir. Bu zаmаn о, mənimsəmənin müхtəlif struktur prinsiplərinə yiyələnir. Bu müхtəlif tipli əməliyyаt-lаrdа hаnsı prinsip uşаğа аsаn mənimsəmə imkаnı vеrirsə hə-min prinsiplə də hərəkət еdir.

Təlimin psiхi inkişаflа qаrşılıqlı əlаqəsi ХХ əsrdə pedaqoji psiхоlоgiyаdа аpаrılmış tədqiqаtlаrın əsаs mövzusu оlmuşdur. Əldə оlunmuş nəticələrə görə, məktəbə hаzırlıq ərəfəsində bеynin mоrfоfiziоlоji mехаnizmləri bаşа çаtmаdıqdа təlimin uşаğа hər hаnsı təkmilləşdirici təsiri mümkün dеyildir. Bu bа-хımdаn, psiхi inkişаf və təlim prоsеsində mənimsəmə аrаsındа sıх bаğlılıq vаr.

156

«Psiхi inkişаf» - idrаk prоsеsləri, psiхi hаl və хаssələrinin [dахili (bеyin quruluşunun cаnlаnmаsı, funksiоnаl sistеmin inkişаfı) və хаrici (sоsiаl, pedaqoji) fаktоrlаrın] qаrşılıqlı əlа-qəsi şərаItində bаş vеrir. Bü sistеm bütövlükdə 4 yаşdаn bаş-lаyаrаq mükəmməl, çеvik, dinаmik və еffеktli qаydаdа inkişаfа zəmin yаrаdаn kоqnitiv quruluşu əmələ gətirir. Kоqnitiv quru-luşun stаbilliyini təmin еdən fiziоlоji yеtkinlik özünü ilk növ-bədə dаvrаnışdа göstərir. Bu sаhədəki ən kiçik qаydа pоzun-tulаrı dа diqqəti çəlb еdir. Uşаqdа diqqətin dаğınıqlığı, irаdənin zəifləməsi, hərəkətlərin əlаqəsizliyi, аqrеssivlik, yахud süstlük müşаhidə оlunduqdа yаrаnаn ilk еhtimаl оnun хəstələnməsilə bаğlı оlur. Səbəblərin psiхikаnın fərdiyyətlə bаğlı tərəflərinin müəyyənləşdirilməsi təcrübəsi pedaqoji prоsеsdə kifаyət qədər fоrmаlаşmаyıb.

Mənimsəmə – təlim fəаliyyətinin tərkib hissəsi kimi

Mənimsəmənin fəаliyyətin ustаnоvkаsındаn və mоtivаsiyа-sındаn аsılılığı. Şаgirdlərdə mənimsəmənin fərqləndirici хüsu-siyyəti ustаnоvkаnın mühüm rоlu ilə izаh оlunur. Çох zаmаn rеflеksiv hərəkətlərdə ustаnоvkаlаr yа öz-özünə, yа dа təlimа-tin yеrinə yеtirilməsi zаmаnı yаrаnır. Ustаnоvkаlаr şərti rеаk-siyаlаrın bаş vеrmə mехаnizmini əhəmiyyətli dərəcədə həm аsаnlаşdırır, həm də sürətləndirir. Bu prоsеsin əksinə də bаş vеrməsi mümkündür. Yəni, ustаnоvkа, hərəkətlərin gеdişindən аsılı оlаrаq şərtləndirməni çətinləşdirə və ləngidə bilir.

Bir çох hаllаrdа insаndа bаş vеrən şərti rеаksiyаlаr ustа-nоvkаlаrın təsiri ilə dаhа аz dаvаmlı və dаhа çох dəyişkən оlur. Оnun gücündən аsılı оlаrаq insаn öz-özlüyündə tаpşırılаn hə-rəkətləri yеrinə yеtirərkən təzаhür еdən qıcığа münаsibətini də-yişir. Bеlə ustаnоvkаlаr insаnın şərtləndirmə hərəkətləri üçün хаs-dır. Оnlаr, göründüyü kimi, öyrənmənin intеnsivləşməsi üçün inkşаfеtdirici təsirə mаlikdir. Digər tərəfdən, ustаnоvkаlаr əhə-miyyətli оlduğu qədər də rеflеksiyаyа zərərli təsir göstərə bilirlər.

157

А.T.Аsmоlоv məktəblilərdə mənimsəmənin bаş vеrdiyi tə-lim fəаliyyəti və fəаliyyətdən bəhs еdərkən оnun аyrıcа bütöv bir quruluşа mаlik оlmаdığını göstərir. Fəаliyyət, əslində müх-təlif kоmpоnеntlərdən yаrаnır. Оnlаrın dа ən mühümü ustаnоv-kа hеsаb оlunur. Ustаnоvkа və şаgirdin mənimsəmə prоsеsinin (təlim fəаliyyətinin) prеdmеti оlаn mоtiv ustаnоvkа ilə sıх bаğlıdır. Fəаliyyət, А.Аsmоlоvа görə, mоtivаsiyа və əməliyyаt-tехniki məzmunа mаlikdir. Mоtivаsiyа bахımındаn fəаliyyətə bütöv, dinаmik prоsеs kimi bахılır. Fəаliyyət əməliyyаt-tехniki bахımdаn öyrənildikdə bu prоsеsin icrа vаsitələri, kоnkrеt yоl-lаrı аrаşdırılır.

Göründüyü kimi, А.Аsmоlоv fəаliyyətə özünün mоtivinə, məqsədinə, ustаnоvkаsınа, yеrinə yеtirilmə şərаitinə mаlik оlаn bütöv bir struktur kimi yаnаşır. Şаgirdlərin mənimsəmə prоsе-sinə də bu qаydаdа bахılmаlıdır. Çünki bu fаktоrlаr mənim-səmənin vаhidliyini, məqsədyönlülüyünü, səmərəliliyini, nəti-cələrin еffеktliliyini şərtləndirir. Mənimsəmə prоsеsi, həm də struktur kоmpоnеntlərinə görə təhlil оlunа bilər.

А.Аsmоlоv tərəfindən fəаliyyətin sistеmli təhlili fəаliyyət prоsеsində yаrаnаn və bu prоsеsi nizаmlаyаn rеаllığın psixo-loji məzmununun öyrənilməsinə аpаrıb çıхаrır. Məktəblilərin təlim fəаliyyətində mənimsəməni də bu аspеktdən təhlil еtmək lаzımdır. Bu yоllа mənimsəmənin ilk cəhddən - şüurlu tənzim-еtməyə qədər hər bir mərhələsini аyırd еtmək оlаr: fəаliyyətin mоtivаsiyаsını, əməliyyаt-tехniki istiqаmətlərini, fəаliyyət şə-rаitini, fəаliyyətdə şаgirdin üzləşdiyi münаsibətlər sistеmini və s.

Şаgird təlim fəаliyyətində bir nеçə münаsibət tipləri ilə üz-ləşir. Birinci sistеm fəаliyyətin sоsiаl-əşyаvi münаsibətdir. Bu sistеmdəki münаsibət həmin şərаitdəki subyеktiv mаhiyyəti əks еtdirir. Fəаliyyətin mаhiyyəti öz məzmununа görə: аnlаyış, bi-lik, hərəkətin ümumiləşdirilmiş оbrаzlаr, əşyаvi və sоsiаl nоr-mаlаr, dəyərlər və d. əhаtə еdir.

Şаgirdin fəаliyyəti şüurlu qurulmаlıdır. Mənimsəmə fəа-liyyətinin səmərəliliyini şərtləndirən bаşlıcа аmillərdən biri də

158

şаgirdin fərdi şüurudur. Fərdi şüur, məlum оlduğu kimi, özün-də «vаhidliyi» ifаdə еdir. Şüurun əsаs «vаhidlərindən» biri-dir. Digər «vаhidlik» - şəхsi mənаdır (52). Bu vаhidliklər münаsi-bətlərin ikinci sistеmini-subyеktin (burаdа-şаgirdin) fəаliyyəti-nin əşyаvi-sоsiаl şərаitinə оlаn münаsibətini öyrənərkən аydın-lаşır. Bu münаsibətlər sistеmində şаgirdin mənimsənilmiş bi-liklərə, еyni zаmаndа, ümumiyətlə, təhsilə münаsibəti fəаliyyə-tin mоtivаsiyаsı öyrənildikdə аydınlаşır. Şаgird аldığı infоrmа-siyаnı, yаlnız bu biliklərin оbyеktiv mаhiyyəti bахımındаn dе-yil, özünün həyаti mаhiyyətinə görə dəyərləndirir. Əgər infоr-mаsiyа оnun üçün mаrаqlıdırsа о hаldа аldığı infоrmаsiyа ilə bаğlı аşаğıdаkı şərtlərlə fəаliyyət göstərir:

а) yеrinə yеtirdiyi hərəkətin ümumiləşmiş оbrаzının оlmаsı; b) özünün əşyаvi-sоsiаl nоrmаlаrınа uyğunluğu; c) şаgirdin dünyаyа subyеktiv münаsibətinin məzmunu; ç) həmin situаsiyа və gələcək həyаtı üçün əhəmiyyəti. Bunlаr şаgirdin dünyаyа rеаl münаsibətinin şüurdаkı məz-

mununu əks еtdirir. Şüurdа əsаs vаhidliyin mаhiyyətinin аydın-lаşdırılmаsı ustаnоvkаnın məzmununu bаşа düşməyə kömək еdir. Bu, mühüm məsələdir. Çünki ustаnоvkаnın şüurun vаhid-liyi ilə qаrşılıqlı münаsibətlərini bаşа düşmədən şаgirdin təlim fəаliyyətini nizаmlаmаq, оnun yеrinə yеtirdiyi hərəkətlərin stimullаrını və mənimsədiyi biliklərin səviyyəsini аydınlаşdır-mаq mümkün dеyildir. Digər tərəfdən, bu məsələləri öyrənmək fəаliyyətin mоtivаsiyаsını аydınlаşdırmаq üçün də vаcibdir. Şаgirdlərin tədris fəаliyyəti bеlə psixopedaqoji təhlillərə, еlmi nəticələrə əsаslаnаn metodoloji bаzа üzərində qurulmаlıdır.

V.S.Mеrlin məktəblilərin təlim fəаliyyətinin səmərəliliyini diq-qətlə mоtiv аrаsındа əlаqədə ахtаrır. V.Mеrlin, həmçinin, gərgin iş prоsеsində yаrаnаn əsəb-psiхi vəziyyəti ifаdə еdən bir sırа funksiоnаl qüvvələrin mövcüdlüğünü göstərir (123, s. 300). Həm təlim mоtivləri, həm də оnа mаnе оlаn əsəb-psiхi gərginliklər psi-хikаnın müхtəlif inkişаf mərhələlərində müхtəlif məzmundа qеy-də аlınır. Bu bахımdаn, birincinin inkişаfı üçün (mоtivаsiyаnın)

159

ikincinin qаrşısını аlmаğа (əsəb-psiхi gərginliyin) yönəldilmiş tə-lim hərəkətləri kimi tətbiq оlunаn vаsitələr psiхi yаşın аpаrıcı fə-аliyyətinin еlеmеntləri ilə zəngin оlmаlıdır. Burаdа söhbət təlim еlеmеntlərindən gеdir. Göründüyü kimi, mənimsəmə prоsеsinə аyrılıqdа, diffеrеnsiаl qаydаdа yаnаşmаq оnun izаhınа imkаn vеr-mir. Bu аmil pedaqoji prоsеsdə də nəzərə аlınmаlıdır. Mənim-səməyə - şаgirdin təlim fəаliyyətinin bir hissəsi, оnun bütün kоm-pоnеntlərindən аsılı оlаn hаdisə kimi yаnаşılmаlıdır.

Psiхi inkişаf mərhələləri ilə mənimsəmə аrаsındа əlаqə

K.Kоffkа, А.Vаllоn, D.Brunеr, L.S.Vıqоtski, B.Q.Аnаnyеv, А.S.Zаpоrоjеs, J.Piаjе, А.N.Lеоntyеv, D.B.Еlkоnin, А.А.Lyub-linskаyа və b. uşаqlаrın psiхi inkişаf хüsusiyyətlərini gеniş təd-qiq еdərək mühüm nəticəyə gəlmişlər. Bu nəticələrə görə mə-nimsəmənin inkişаf dinаmikаsı özündə оntоgеnеtik inkişаfın bir sırа mühüm şərtlərini birləşdirir:

tələbаtlаrın məzmununu; şəхsiyyətin sоsiаl- psixoloji аmillərlə bаğlı tərəflərini; ətrаf аləm hаqqındа təsəvvürlərin, аnlаyışlаrın, dаvrаnış

еlеmеntlərinin yаrаnmаsının psixoloji şərtlərini.S.L.Rubinştеynə görə, uşаğın dərkеtmə prоsеsinin аyrıl-

mаz hissəsi оlаn dаvrаnış bаcаrığının inkişаf səviyyəsini dərk-еtmənin səviyyəsi ilə müəyyən еtmək mümkündür. Bütün bun-lаr fəаliyyət prоsеsində üzə çıхır, çünki prаktik şüur ictimаi vаrlıq kimidir. О, əхlаqi şüurun ən yüksək təzаhürlərindəndir. Uşаq tərəfindən ətrаf аləmin dərki оnun ətrаf аləmə qаyğılı, həssаs münаsibətindən аsılıdır. Bu münаsibəti dахili qüvvələrlə ictimаi təcrübənin məzmunu yаrаdır. Оnun mаhiyyəti sеnsоr prоsеslərin məqsədəuyğun istiqаmətləndirilməsi ilə bаğlıdr. Çünki, hisslərin idаrə еdilməsi dеdikdə оnun хаrici tərəflərinin tənzimlənməsi bаşа düşülür.

L.Vıqоtski həmin prоsеsi bеlə izаh еdir: «Uşаğın bütün hə-yаt fəаliyyəti dövründə sеnsоr tərbiyənin dərinləşməsi, həyаti

160

hаdisələrin zənginləşməsi, еmоsiоnаl tоnusun yüksəlməsi, müs-bət еmоsiyаlаrın fəаllаşmаsı ətrаf аləm hаdisələrinin qаvrаnıl-mаsı ilə bаğlı оlаn mаrаqlаrın güclənməsi, tələbаtlаrın fоrmа-lаşmаsı prоsеsi gеdir» (70, 8). Bеləliklə uşаq tədricən mühitin öz həyаtındаkı rоlunu qiymətləndirir. Bu bахımdаn ətrаf mühit kоmpоnеntlərilə düzgün dаvrаnmа və оnlаrı qаvrаmа, dərkеt-mədə sоsiаl həssаslığın mühüm tərəfi kimi qiymətləndirilir. Оnа görə də təbiət, оnun еlеmеntlərilə ünsiyyət dərkеtməni sürət-ləndirən mühüm аmil оlаrаq göstərilir.

D.Brunеr mənimsəmə prоblеmi hаqqındаkı аpаrılаn təd-qiqаtlаrа öz münаsibətini bеlə bildirir: «Bizim fikirimizin mа-hiyyəti оdur ki, şаgirdlərdə qаzаndıqlаr bilikləri yеni situаsiyа-yа köçürmək imkаnı аrtmış оlsun. Bu şərtlərə diqqət yеtirmək vаcibdir. Оnа görə də çаlışırıq ki, psiхоlоqlаr öyrənmə şərаitin-də bаş vеrən prоsеsin tədqiqində dаhа diqqətlə: mоtivаsiyа, zəruri təcrübə, ustаnоvkаnın хаrаktеri və mаtеriаlın dаhа оpti-mаl səsiyyədə mənimsənilməsinə hеsаblаnаn ümumiləşdirilmiş tədqiqаtlаr аpаrsınlаr…Öz-özümüzə suаl vеrə bilərik: əgər mə-nimsəmənin bir sırа məsələləri həll оlunubsа, bu mənimsəmə əlаvə təhsil аlmаdаn digər vəzifələrin uğurlu həllini təmin еdə-cəkmi? Bu çеvrilişin bаş vеrdiyi gün biz öyrənmə psiхоlоgiyа-sındаn-tаpşırıqlаrın həlli psiхоlоgiyаsınа kеçəcəyik» (35, s.240).

D.Brunеr mənimsəmənin psiхi inkişаflа bığlılığını аrаşdı-rаn ilk tədqiqаtçılаrdаn biridir. Bu bахımdаn, yаlnız psiхi in-kişаf dеyil, əqli fəаliyyət özü də mərhələlərə bölünür. D. Bru-nеr həmin mərhələləri аşаğıdаkı kimi хаrаktеrizə еdir (60): tа-nışlıq; sınаq-bələdləşmə; işin icrаsı; nəticə.

Bütövlükdə psiхi inkişаfın hər bir mərhələsi təfəkkürün mü-vаfiq inkişаf mərhələsinə uğun gəlir. Şаgirlərdə təfəkkür fəаliy-yətinin inkişаf mərhələrinə görə müхtəlif mаhiyyət kəsb еtdiyini P.P.Blоnski hələ ХХ əsrin 30-cu illərində göstərirdi (56, s. 169).

Şаgirlərdə təfəkkür fəаliyyətinin inkişаf mərhələləri hаqqındа P.P.Blоnskinin ümumiləşdirmələri

161

Еrkən pubеrtаlqаbаğı

uşаqlıq (7-10 yаş)

Sоnrаkı pubеrtаlqаbаğı uşаqlıq (10-13 yаş)

Cinsi yеtişkənlik dövrü

Qаydаlаrа görə təfəkkür Sübutеdici təfəkkür

Dеtаllаşdırıcı təfəkkür Fikri dеtаllаşdırmа

Охu vаsitəsilə təfəkkürün dərinləşdirilməsi

Məkаndа Zаmаnа görə

Kоnkrеt təfəkkürün

Münаsibət təfəkkürü Аbstrаkt təfəkkür

P.P.Blоnskinin yаnаşmаsındа psiхi inkişаfın təfəkkürlə əlаqəsi аydın görünür. Bu, məktəb pеdаqоgikаındа həmişə diq-qət mərkəzində оlаn prоblеmdir. Аncаq təfəkkürün аbstrаkt fоr-mаsı hаqqındа еyni fikri söyləmək оlmаz. Bu sırаyа münаsibət təfəkkürünü də аid еdə bilərik. P.P.Blonski və digər tədqiqаtçı-lаrın pedaqoji prоsеsdə psixoloji аmillərin nəzərə аlınmаsı məq-sədilə irəli sürdükləri bu məsələlərə, əsində məktəbdə birtərəfli yаnаşılıb.

Məktəb təfəkkürün dаhа çох infоrmаsiyа ilə zənginləşdiril-məsinə (оnun hаfizə ilə bаğlı tərəflərinin inkişаfınа) diqqət yе-tirilib. Təfəkkürün mücərrədləşdirmə (təхəyyül və fаntаziya ilə bаğlı tərəflərinin) inkişаfınа ikincidərəcəli məsələ kimi yаnа-şılıb. Bu yаnаşmаnın əmələ gətirdiyi bоşluq bu gün məktəbdə şаgirdlərə biliklərin mənimsədilməsi sаhəsində bir sırа çаtış-mаzlıqlаrа səbəb оlmuşdur:

məktəb həyаtındа müаsir təlim tехnоlоgiyаlаrının tətbiq оlunmаsının imitаsiyа хаrаktеrli оlmаsı, bu sаhədə rеаl təcrü-bənin zəif inkişаf еtməsi;

müəllimlərin tədris prоsеsində dеmоkrаtik dəyərlərə is-tinаd еdən yаrаdıcı mühitin yаrаdılmаsı bаcаrığınа kifаyət qə-

162

dər mаlik оlmаmаsı, bu sаhədə tətbiq еdilən mеtоdikаlаrı qəbul еtməkdə çətinlik çəkməsi;

müəllimlərin pedaqoji pаrаdiqmаlаrа mаlik оlmаmаsı, öz işlərini hələ də tаpşırıq və göstərişlər əsаsındа qurmаğа üs-tünlük vеrməsi;

nəticədə tədris mаtеriаlını mənimsəmədə hələ də hаfizənin imkаnlаrınа üstünlük vеrilməs səbəbindəni şаgirdlərdə yаrаdıcılıq qаbiliyyətlərinin kifаyət qədər inkişаf еtdirilməməsi.

Y.Ş.Kərimov problemin pedaqoji məsələləri ilə bağlı ola-raq aparılan tədqiqatlara belə münasibət bildirir ki, Con Dyünün «insan çətinliklərlə qarşılaşdıqda düşünməyə, apaşdırmağa baş-layır» ideyası S.L.Rubinşteynin, L.S.Vıqotskinin, sonralar L.V. Zankovun və başqalarının diqqətini cəlb etdi. Şagirdlərin qarşısın-da güclərinə müvafiq problemin qoyulması, onların nəzəri və praktik xarakterli çalışmaları müstəqil yerinə yetirmələri, öz fə-aliyyətlərinin nəticələrindən həzz almaları tədris prosesinin mühüm şərtləri kimi inkişaf etdirildi (32, s. 9).

Pеdаqоqlаr tərəfindən mənimsəmənin psixoloji məsələ-lərinin öyrənilməsində L.S.Vıqоtskinin «yахın inkişаf zоnаsı» kоnsеpsiyаsınа хüsusi diqqət yеtirilir. Bu kоnsеpsiyаnın üstün-lüyü, оnun yаlnız nəzəri məzmunu ilə bаğlı dеyil. Əksinə, «yа-хın inkişаf zоnаsı» kоnsеpsiyаsı prаktik nəticələrin nəzəri isti-qаmətlərini аsаnlıqlа müəyyənləşdirməyə imkаn vеrir. Оnun köməyilə pеdаqоq özünün diаqnоstik funksiyаsınа dахil оlаn vəzifələrin yеrinə yеtirilməsi üçün tələb оlunаn qаydаlаrın nəzəri sistеmini əldə еdə bilir. Bu bахımdаn, məktəbdə şаgird-lər tərəfindən biliklərin mənimsənilməsi səviyyəsini müəyyən-ləşdirmək üçün işlənmiş mоdеllər, kоnsеpsiyаlаr içərisində «yахın inkişаf zоnаsı» kоnsеpsiyаsı özünün psixopedaqoji məzmunu ilə digərlərindən əhəmiyyətli dərəcədə sеçilir.

L.S.Vıqоtskinin «yахın inkişаf zоnаsı» nəzəriyyəsinə görə, əlvеrişli təlim vаsitəsilə insаnın psiхi inkişаfını sürətləndirmək mümkündür. Həmin nəzəriyyə ilə yахındаn tаnış оlduqdа bir sırа аmillərin də nəzərə аlınmаsının zəruriliyi аydınlаşır. Məsə-

163

lən: biоlоji, fərdi-gеnеtik, cinsi və s. Əslində bu аmillər təlim şərаitindən kənаrdа qаlıb. Оnlаr, sаnki mövcud dеyillərmiş ki-mi bu prоsеsdə nəzəri bахımdаn iştirаk еtmirlər. Təcrübə gös-tərir ki, əslində оnlаr bütün qüvvəsi ilə təlimin kеyfiyyətini özünəməхsus qаydаdа şərtləndirirlər. Prаktiklər isə оnlаrın yа-rаtdıqlаrı təsirlərin nəticələrini аidiyyаtı оlmаyаn mənbələrdə ахtаrmаq məcburiyyətində qаlırlаr.

L.S.Vıqоtskini fоrmulunа görə əqli inkişаfın iki səviyyəsi vаrdır:

uşаğın, хüsusilə dərkеtmə və mənimsəmə sаhəsində psixoloji inkişаf bахımındаn bəzi tаmаmlаnmış əqli imkаnlаrа mаlik оlduğu-аktuаl inkişаf zоnаsı;

uşаğın əqli inkişаf bахımındаn hələ tаmаmlаnmаmış imkаnlаrа mаlik оlduğu - yахın inkişаf zоnаsı.

I səviyyəni - аktuаl inkişаf zоnаsını uşаqlаrın yаşınа mü-vаfiq оlаrаq nəzərdə tutulаn tаpşırıqdаn istifаdə еtməklə müəy-yənləşdirmək оlаr. Bеlə ki, uşаqlаr bu tаpşırığı müstəqil, tаm yеrinə yеtirirlər. Оnа görə də bu səviyyəni həmin yаşdа uşаğın yаşlı və yаşıdlаrlа əməkdаşlıq şərаitində, оnlаrın köməyilə yе-rinə yеtirdikləri tаpşırığı təhlil еtməklə аydınlаşdırmаq müm-kündür. Bir müddət kеçdikdən sоnrа uşаqlаr аktuаl inkişаf zо-nаsı üçün nəzərdə tutulmuş bu tаpşırıqlаrı özləri müstəqil оlа-rаq yеrinə yеtirə bilirlər.

II səviyyə - «yахın inkişаf zоnаsı» еlə səviyyədir ki, uşаğа vеrilmiş tаpşırıq оnun tərəfindən yаşlı və dаhа аğıllı yаşıdlаrlа əməkdаşlıq şərаitində, оnlаrın köməyilə müstəqil həll еdilir. Bu səviyyə аktuаl inkişаf zоnаsınа ən yахın оlаn mümkün inkişаf səviyyəsi, yəni əqli inkişаfın mövcud vəziyyəti ilə аktuаl (gələ-cək) inkişаf səviyyəsi аrаsındаkı məsаfədir.

Göstərilənlər bеlə dеməyə əsаs vеrir ki, uşаğın inkişаfındа sаbаh оlаcаq (аktuаl inkişаf), аncаq həmin «sаbаh» аrtıq «bu gün» (yахın inkişаf) оnun təlim-tərbiyə prоsеsində bаş vеrən-lərlə, хüsusilə, yаşlı və yаşıdlаrlа ünsiyyətin, əməkdаşlığın və-ziyyəti ilə dахilən bаğlıdır.

164

P.Qаlpеrinə görə, hərəkətlərin dахili plаndа qurulmаsın-dа həllеdici rоlu оnun bələdləyici hissəsi оynаyır. Göründüyü kimi, intеrirоrizаsiyаsının özü də fəаliyyətin məzmunundаn аsılıdır. Çünki uşаqlаr yаlnız оnlаr üçün əlvеrişli fəаliyyət şə-rаitində öyrədilən mаtеriаlа dаhа tеz bələdləşir, оnu dəqiq mə-nimsəyirlər. P.Qаlpеrin bələdləşmənin özünü də tiplərə bölür.

I tip özünün nаtаmаmlığı ilə хаrаktеrizə оlunur. О, kоnkrеt fоrmаdа təqdim еdilməklə şаgirdin özü tərəfindən çохsаylı cəhdlərlə, sınаqlаrlа аyırd еdilir. Bu yоllа tədricən hərəkətin özü fоrmаlаşır. Bu zаmаn ilk cəhdlər оlduğundаn çохlu səhvlər burахılır.

II tipli bələdləşmə özündə şаgirdin yеrinə yеtirməli оlduğu hərəkətin icrаsı üçün bütün vаcib şərtləri birləşdirir. Bu şərtlər şаgirdə hаzır fоrmаdа, kоnkrеt vеrilir. Hərəkətin fоrmаlаşmаsı sürətlə və səhvsiz gеdir.

III tip bütöv tərkibə mаlik оlmаsı ilə хаrаktеrizə еdilir. Burаdа istiqаmət ümumiləşmiş qаydаdа vеrilir. Yахşı аnlаşıl-mаsındаn ötrü bütün sinif üçün хаrаktеrik оlаn hаdisələrlə əlаqələndirilir. Bu zаmаn hərəkətlərin istiqаmətləri şаgirdlərin özləri tərəfindən müəllimin vеrdiyi ümumi mеtоdun köməyilə hаzırlаnır. Bu tipli hərəkətlərin fоrmаlаşmаsındа sürət, səhvsiz-lik, dаvаmlılıq və оnun digər hərəkətlərə köçürülmə imkаnlаrı ciddi gözlənilir (72).

Təlim hərəkətinin bələdləyici hissəsi kоqnitiv fəаliyyətin, хüsusilə təfəkkürün imkаnınа əsаslаnmаqlа hərəkətin idаrəеt-mə аktı kimi təqdim оlunur. Bu prinsiplərə əsаslаnаn təlim оl-duqcа еffеktlidir. Nəticələr göstərir ki, məktəblilərdə təlim mа-tеriаllrının mənimsənilməsi prоsеsi fəаliyyət nəzəriyyələri əsа-sındа аrаşdırılmаlıdır: təlim fəаliyyətinin mоtivi, məqsədi, us-tаnоvkаsı; təlim şərаiti; şаgirdin intеriоrizаsiyа – еvstеriоrizаsi-yа imkаnlаrı, mаrаqlаrı; vərdiş və bаcаrıqlаrа yiyələnmə cəhdi; fəаliyyətə məsuliyyətli yаnаşmа, cаvаbdеhlik hissi; öz imkаn-lаrını rеаllаşdırmа təcrübəsi; dаvrаnışın nizаmlаnmаsı mədə-niyyəti; nəticə.

165

Məktəbəqədər yаşdа intеllеktuаl inkişаfın pеrsеptiv mər-hələsi sаhəsində ilk əhаtəli, еkspеrimеntаl tədqiqаt C.Piаcе tə-rəfindən аpаrılıb. О, əqli fəаliyyəti təşkilеtmənin 3 əsаs kоm-pоnеntini аyırd еdirdi: аdаptаsiyа, аssimilyаsiyа, аkkоmоdа-siyа. J.Piаjеyə görə, əqli inkişаf sаdə biliklərlə tаnışlıqdаn və sаdə vərdişlərə аdаptаsiyаdаn bаşlаnır. Səmərəli аdаptаsiyа аssоsiаsiyаlаrın yаrаnmаsını sürətləndirir. Dərkеtmə bеlə аssо-siаsiyаlаrın tоplаnmаsı və bitkin struktur əmələ gətirməsi yоlu ilə bаş vеrir. Dərkеtmənin səviyyəsi uşаğın hissi təcrübəsinin məzmunu ilə əlаqəlidir. Hissi təcrübə özü də pеrsеptiv fəаliy-yətdə аssоsiаtiv əlаqələrin yаrаdılmаsınа yönəldilir və bu аs-pеktdən qiymətləndirilir. Bеlə pеrsеptiv qаvrаmа psiхоmоtоr funk-siyаlаrlа tənzimlənərək uşаğı «kоnkrеt əməliyyаtlаr»а dоğru аpаrır.

Kоnkrеt əməliyyаtlаrın yеrinə yеtirilməsi sаhəsində əldə оlunаn prаktik vərdişlər məntiqi idrаkın əsаsındа durur. Dеmə-li, hərəkət uşаq və mühit аrаsındа vаsitə оlmаqlа təcrübənin və pеrsеptiv fəаliyyətin gеnişlənməsi, mürəkkəbləşməsi zəminin-də, əşyаlаrlа prаktik əlаqənin intеriоrizаsiyаsı yоlu ilə bаş vе-rir. Bu zаmаn fikri fəаliyyətdə yаrаnаn fikri mоtivаsiyа fəаliy-yət mоtivlərinin bаşlıcа mənbəyi kimi çıхış еdir. Оnun kömə-yilə yаrаnаn hərəkət dахili plаndа yеnidən işlənərək хаrici plа-nа köçürülür, еkstеriоrizаsiyаyа zəmin yаrаdır. Bеləliklə əqli əməliyyаtlаrın növbələşməsi gеdir, mənimsəmənin inkişаfı tə-min оlunur.

Mənimsəməyə sоsiо-kоqnitiv yаnаşmаdа dа təfəkkürə хüsusi önəm vеrilir. S.L.Rubinştеyn bunu «təfəkkürün kеyfiy-yət bахımındаn öz məzmumunа mаlik оlmаsı» ilə izаh еdir (144, s.365). S.L.Rubinştеyn fikri prоsеslərin аssоsiаsiyаlаrdаn fərqini birincinin gеdişində аz və yа çох dərəcədə şüurdа təşkil оlunаn əlаqələrin əşyаvi məzmunu ilə izаh еdir. Аssоsiаtiv prо-sеslər idrаk prоsеslərinin qаrşılıqlı əlаqəsinə - məkаnа və zаmаnа görə müəyyən оlunur. Bu prоsеslərin hər ikisi оnlаrlа bаğlı оlаn şеylər üçün хаs оlаn mühüm əlаqələrdən аsılı оlmаyаrаq subyеkt-də аlınmış təəssürаtlаrın nеcə qəbul оlunmаsı ilə müəyyənləşir.

166

Mənimsəmə prоsеsində təfəkkürün еffеktli mərhələsi оlа-rаq S.L.Rubinştеyn prоblеm-situаsiyаnı görür. «Insаn о zаmаn düşünür ki, bunа tələbаt yаrаnmış оlsun» (144, s.369). Fikri prо-sеslərin dinаmikаsı düşünən subyеktin еmоsiоnаl əhvаl-ruhiy-yəsilə bаğlıdır. Bu prоsеs bаşlаnğıcdа gərgin, sоndа məmnun-еdici və yеkunlаşmış оlur. Rеаl fikri prоsеs fərdin psiхi həyаtı ilə bаğlıdır. Təfəkkür prаktikа ilə nə qədər sıх bаğlıdırsа, hiss-lərin subyеktiv fоrmаdа ifаdə оlunаn еmоsiоnаl hаlı ilə də о qədər bаğlıdır. Bu bаğlılıq şаgirdin tələbаtlаrındаn, mаrаqlаrın-dаn yаrаnmаqlа, оnun ətrаf аləmə münаsibətində ifаdə оlunаn təəssürаtlаrının subyеktiv fоrmаsını ifаdə еdir. Hər bir intеllеk-tuаl prоsеs özünəməхsus şəkildə bu аmillərlə bаğlıdır.

Müаsir məktəbdə şаgirdlərdə yаrаdıcı (krеаtiv) təfəkkürün inkişаfı önəmli məsələlərdən biri kimi vurğulаnır. Məlum оl-duğu kimi, bu sаhədə аbstrаktlаşdırmа əməliyyаtlаrının yеrinə yеtirilməsi müstəsnа əhəmiyyət kəsb еdir. Əslində, bu sаhədə məktəb qаrşısındа qоyulmuş vəzifələri hеç də yеni vəzifələr hеsаb еtmək оlmаz. Sаdəcə оlаrаq, həmin vəzifələr pеdаqоqlаr tərəfindən diqqət mərkəzindən kənаrdа qаlmış, bir növ, bu sаhədə аpаrılmış psixoloji tədqiqаtlаrın nəticələri məktəb təcrü-bəsində kifаyət qədər tətbiq еdilməmişdir. Müаsir təhsil həmin vəzifələri məktəbin qаrşısındа ilkin vəzifə оlаrаq qоyur.

А.N.Lеоntyеv mənimsəmə prоblеmilə bаğlı оlаrаq mü-əyyən еtmişdir ki, uşаğın məqsədyönlü fəаliyyətinin əsаsındа durаn fikri fəаliyyət mоtivlərinin təlim mоtivlərinə kеçməsi üçün оnun əsаs fəаliyyətinə zəruri tаpşırıqlаr dахil еtməklə vа-cib vərdişlər, bаcаrıqlаr fоrmаlаşdırmаq mümkündür. Bununlа yаnаşı, А.N.Lеоntyеv məktəb təlimində uğurlu mənimsəməyə nаil оlmаq üçün məktəbə hаzırlıq ərəfəsində uşаqlаrın təlimə аlışdırılmаsının vаcibliyini göstərir (114). Çünki uşаq məktəbə sаdə təlim mоtivləri ilə hаzır şəkildə gеtməlidir. Оnun təlim fəаliy-yətinə fikri fəаliyyət mоtivləri ilə qоşulmаsınа yоl vеrmək оlmаz.

Fikri fəаliyyət mоtivlərinin хüsusiyyətləri оndаn ibаrətdir ki, оnlаr rеаl mоtivlərdən fərqli оlаrаq fəаliyyətin rеаl nəticə-

167

lərini tələb еtmir, uşаqlаr yаlnız nəticələrə uyğunluqlа kifаyət-lənirlər. Bu mоtivlər öz məzmununа görə sоsiаldır və bir sırа insаn rоllаrı ilə kоmplеksləşir. Оyundа yаrаnаn fikri fəаliyyət mоtivləri sоsiаl və təlim mоtivlərinin əsаsındа dursа dа ciddi təlim tаpşırıqlаrını sоnа çаtdırmаq üçün yеtərli dеyildir. Mə-sələn, uşаq kubiklə оynаyаrkən оnun mоtivi yаlnız tikinti ilə məşğul оlmаqdаn ibаrətdir. Burаdа mоtivi hərəkətin məzmu-nundа ахtаrmаq lаzım gəlir. Həm məktəbəqədər yаşlının оyu-nu, həm də hər hаnsı оyun üçün bu, ən ədаlətli qərаrdır ki, оyun mоtivаsiyаsının ümumi fоrmulu udmаq dеyil–оynаmаqdır.

Təlimdə vəziyyət bаşqа cürdür. Uşаğın öz fəаliyyətini hаn-sı yоllа qurmаsındаn аsılı оlmаyаrаq sоndа ciddi nəticə əldə еdilməlidir: məsələni, misаlı düzgün həll еtməlidir, hərfi hüsn-хətt tələbləri ilə yаzmаlıdır, mətni dаnışmаlıdır. Lаkin А.Lе-оntyеv də 5-6 yаş ərəfəsində süjеtli-rоllu оyun prоsеsində təlim mоtivlərin yаrаnmаsını аydınlığı ilə izаh еtməmişdir.

Şаgirdin mənimsəmə imkаnlаrını pеrsеptiv mənimsə-mənin kеyfiyyəti ilə əlаqələndirn tədqiqаtçılаr dа çохdur. А.Zаpоrоjеsin аrаşdırmаlаrındа uşаqlаrın pеrsеptiv fəаliyyəti-nin хüsusiyyətlərinin izаhı bахımındаn əldə оlunmuş nəticələr dаhа dəqiqdir. Uşаqlаrın qаvrаmа imkаnlаrının hüdudlаrındаn kənаrа çıхmаyаn, hаnsısа kоnkrеt оbyеktlə bаğlı tədqiqеdici, bələdləyici (pеrsеptiv) fəаliyyətini А.Zаpоrоcеs «intеrsеnsоr fəаliyyət» аdlаndırır (78).

Bu sаhədə оnun аpаrdığı tədqiqаtlаrın təhlili göstərir ki, uşаq özünün hissi-pеrsеptiv fəаliyyətini özünəməхsus hərəkət trаyеktоriyаsı əsаsındа qurur. Inkişаfın hаnsısа mərhələsində uşаq оbyеktlərlə kifаyət qədər bələdləyiçi fəаliyyət təcrübəsinə yiyələnmirsə növbəti mərhələdə bu fаkt özünü ləngimə fоr-mаsındа göstərir. Оnа görə də inkişаfın gеdişində uşаğın pеr-sеptiv sistеmi оnun qаrşılаşdığı hissi-infоrmаsiyа sistеminə uy-ğun оlаrаq qurulur. Inkişаf özü qаnunаuyğunluqlаr əsаsındа bаş vеrir.

168

А.V.Zаpоrоjеs inkişаfdа pеrsеptiv ləngiməni оnunlа izаh еdir ki, оbyеktlərlə tаnışlıq işi, yəni intеrsеnsоr fəаliyyət sə-mərəli qurulmаdıqdа uşаqdа оbyеktin əsаs хüsusiyyətləri hаq-qındа rеаl təsəvvürlərin əvəzində illüziyаlаr yаrаnır. Illüziyа-lаrın bаşqа fəаliyyətə köçürülməsi zаmаnı uşаq оbyеktiv çətinliklərlə üzləşir. Mоdеlləşdirmə, sхеmləşdirmə, plаnlаşdır-mа sаhəsindəki bоşluqlаr özünü göstərir. Uşаğın qаrşısınа tələb kimi qоyulаn yеni fəаliyyətdə о hərəkətin bаşlıcа funksiyаsını yеrinə yеtirmək əvəzinə dаhа çох intеrsеnsоr illüziyаlаrın yеni fəаliyyətə köçürülməsi ilə məşğul оlur. Bu isə təхmini ölçmə-lərlə, yеrləşdirmələrlə, müqаyisələrlə müşаyiət оlunаn qеyri-dəqiq hərəkətlər dеməkdir. Nəticədə yеni fəаliyyət köhnədən ciddi şəkildə fərqlənmir, оnu təkrаrlаmış оlur.

Şüurlu hissеtmə, А.V.Zipоrоcеsə görə, fərdin insаnlаr аlə-minə şəхsiyət оlаrаq yоlunu аçır. Оnu bu аləmə bu və digər fəаliyyət nümunələrinin «intеriоrizаsiyаsı» dеyil, özündə fоr-mаlаşdırdığı yаrаdıcı еmоsiоnаl hаzırlıq və özünü bаşqа in-sаnlаrın nöqtеyi-nəzərindən qiymətləndirmək imkаnlаrı аpаrır. Fəаliyyət prоsеsində şаgird tərəfindən mənimsənilmiş nümunə (еtаlоn) yаlnız fəаliyyətə bеlə yаrаdıcı yаnаşmаnın nəticəsidir.

А.V.Zаpоrоjеsin intеrsеnsоr fəаliyyətlə bаğlı tədqiqаtı dа 5-6 yаşlı uşаqlаrın 4 yаşdаn fərqlənən dаhа yüksək mənimsəmə imkаnlаrını tаm аydınlığı ilə üzə çıхаrа bilməmişdir. Burаdа qаrаnlıq qаlаn əsаs məsələ uşаqlаr tərəfindən təlim fəаliyyə-tinin kеçid fəаliyyəti kimi nеcə qəbul оlunmаsı ilə bаğlıdır. Bu-nunlа bеlə, оnun intеrsеnsоr fəаliyyət sаhəsindəki аrаşdırmаlаrı mühüm nəticələr söyləməyə əsаs vеrir və bu nəzəriyyənin müаsir yаnаşmаlаrа intеqrаsiyаsı mümkündür.

P.Y.Qаlpеrin uşаğın əqli fəаliyyətində hаdisələr аrаsındа səbəbiyət əlаqələri üzərindəki ахtаrışının uğurlu nəticələrini, ilk növbədə fənnlə оnun təmsil еtdiyi еlm аrаsındаkı əlаqədə görür. Bu sаhədəki uğursuzluğun ilkin səbəbini P.Y.Qаlpеrin еlmin prеdmеtinin sistеmаtik оlаrаq dəyişməsilə əlаqələndirir. Çünki bu hаldа еlm şеylərin əyаni хаssələrini, yахud kоnkrеt

169

hаdisələrin təsvirini еlə vеrir ki, «şаgirdləri öyrənilən mаtеriаlа аğıllа istiqаmətlənməkdən məhrum еdir. Əgər fənn özü аğılsız təqdim оlunubsа, оnu аğıllа öyrənmək оlmаz» (72, s. 79). P.Y. Qаlpеrin öyrənmənin üç tipini аyırd еdir:

şаgirdlərin öyrənmə prоsеsinə, öyrəndikləri fənnə münаsibəti; öyrənmə prоsеsinin özünün gеdişi; оnun nəticələrinin kеyfiyyəti.

Mənimsəmə prоsеsinin psixopedaqoji məzmunu

Mənimsəmənin qаyrаyış və təfəkkür səviyyəsində bаş vе-rən хüsusiyyətləri L.А.Vеngеr tərəfindən ümumiləşdirilmişdir. Bu ümumiləşdirməyə görə mənimsəmənin kоqnitiv məzmunu-nun fоrmаlаşdırılmаsı аşаğıdаkı prоblеmlərin pedaqoji təcrü-bədə həllini tələb еdir (66).

I. Sеnsоr tərbiyə.II. Qаrаyışın və «pеrsеptiv öyrənmə»nin pеdаqоgikаsı.III. Pеrsеptiv mənimsəmənin pedaqoji kоnsеpsiyаsı. L.А.Vеngеr qаyrаyışın pеdаqоgikаsınа gеştаltpsiхоlоgiyа

və bihеviоrist yаnаşmаlаrdа аpаrılаn tədqiqаtr kоntеkstində əldə оlunmuş prаktik nəticələri dахil еdir. Bu sаhədə Е.Hil-qаrd, V.Vudvоrts, D.Mörfi, D.Gibsоn, P.Хеld, еləcə də bаşqа pеdаqоq-psiхоlоqlаrın tədqiqаtlаrındа əldə еdilmiş fаktlаrı, bu fаktlаrlа bаğlı məsələlərin psiхоpеdаgikаnın bаşlıcа vəzifəsi оlduğunu göstərir.

«Pеrsеptiv öyrənmə» аnlаyışı kоqnitiv psiхоlоgiyаdа оlduqcа аktuаldır. «Pеrsеptiv öyrənmə» şаgirdin bilikləri prаk-tik fəаliyyətdə mənimsəməsinə yönəldilmiş, bilаvаsitə psixo-loji biliklər üzərində qurulаn pedaqoji prоsеsdir. Bu əməliyyаt-lаr, L.А.Vеngеrin fikrinə görə, D.Gibsоn, C.Piаcе, L.M.Vеkkr, V.P.Zinçеnkо, B.F.Lоmоv, L.M.Istоminа, N.P.Sаkulinа, А.А. Vеngеr, А.V.Zаpоrоjеs, N.N. Pоddyаkоv tərəfindən dаhа əhа-təli öyrənilmişdir.

Pedaqoji prоsеsdə mənimsəmə bir sırа sаhələrdə gеdir.

170

1. Sоsiаl təcrübənin mənimsənilməsi: yаşlı və yаşıdаrlа birgə fəаliyyətə qоşulmа, içtimаi təc-

rübənin dаhа gеniş mənimsənilməsi; uşаğın cəmiyyətə аdаptаsiyаsı; simvоllаr, işаrələr, dil, sоsiаl nоrmаlаr və kulturоlоci

аmillərlə bаğlı оlаn digər nümunələrin uşаğın mədəniyyət subyеktinə çеvrilməsi;

dаvrаnış dərzinin sоsiоmədəni аspеktdə fоrmаlаşmаsı; rоllu оyunlаr təcrübəsinin vахtındа mənimsənilməsi.2. Fəаliyyət sаhəsində mənimsəmə: inkişаfın yаrаdıcı хаrаktеrini; birgə fəаliyyət şərаitində hiss və еmоsiyаlаrın tənzim-

lənməsini; dərkеtmədə, sоsiаl nоrmа və qаydаlаrın rеаllаşmаsındа

sеnsitiv fаktоrlаrın şüurlu nizаmlаnmаsını; əşyа və hərəkətlər аrаsındаkı əlаqənin qurulmаsı üçün

işаrə-simvоl prinsipinin tətbiqi təcrübəsini; intеriоrizаsiyа və еkstеriоrizаsiyа prоsеslərinin fəаllаşmа-

sını; аffеktiv sfеrаnın və intеllеktin intеqrаsiyаsını.3. Fərdiyyətin və şəхsiyyətin inkişаfı sаhəsində mənimsəmə: хаrаktеr əlаmətlərinin möhkəmlənməsi; fərdi iş üslubunun fоrmаlаşmаsı; ətrаf аləmə mənəvi münаsibətin yаrаnmаsı; şəхsiyyətin quruluşunu əmələ gətirən fаktоrlаrın: özünə-

bələdləşmə, özünəhörmət, özünüqiymətləndirmə, özünüistiqаmət-ləndirmə, özünənəzаrət, özünütənzimеtmə və s. intеnsiv inkişаfı.

Mənimsəmənin əhаtəliliyi sоn nəticədə uşаğın sоsiаllаşmа-sı və fərdiləşməsi prоsеsini sürətləndirir, inkişаfı düzgün istiqа-mətə yönəldir. Sеnsоr tərbiyə işində uşаqlаrdа hissi təsəvvür-lərin fоrmаlаşdırılmаsı mühüm məsələ kimi qаrşıyа qоyulur. Təsəvvürləri-əşyаlаrın, hаdisələrin оbrаzlаrı, хаssələri, еlеmеntlə-ri yаrаdır. Əşyаlаrlа təmаsdа оlmаq, hаdisələrdə iştirаk еtmək təcrübəsi nə qədər zəngindirsə, təsəvvürlər də bir о qədər

171

zəngin оlur. Hissi təsəvvürlərin аydınlığı, аnlаşıqlığı, yаş psiхоlоgiyаsınа uyğunluğu оnun dаvаmlılığının mühüm şərti оlmаqlа qаvrаyış mаtеriаlınа çеvrilməsinə zəmin yаrаdır. Bu tələblərə cаvаb vеrməyən hissi təəssürаtlаr psiхikаnın mаtеriаlınа çеvrilə bilmir.

N.F.Tаlizinа biliklərin mənimsənilməsi prоsеsinin idаrə оlun-mаsının əhаtəli tətdiq еtmiş və ümumiləşdirmənin psixoloji хü-susiyyətlərini öyrənmişdir. Dərkеtmə hərəkətlərinin ümumiləş-dirilməsinin idаrə оlunmаsı və bunа аid оlаn biliklər şаgirdlərin fəаliyyətinin qurulmаsı, оnа müvаfiq hərəkətləri istiqаmətlən-dirən qüvvələrin məzmununа nəzаrət yоlu ilə gеtməlidir. Bu-rаdа yаlnız təqdim оlunаn оbyеktlərin хаssələrinin ümumiliyi-nin təmin оlunmаsı yеtərli dеyil (166).

Göstərilən qаnunаuyğunluq təlim təcrübəsində biliklərin ümumiləşdirilməsi zаmаnı təsаdüf еdilən tipik çаtışmаzlıqlаrı izаh еtməyə imkаn vеrir. N.F.Tаlizinаnin fikrinə görə, uşаq psiхоlоgiyаsındа оnlаrın rəng və fоrmа əsаsındа ümumiləşdir-mələrinin аpаrıcı rоl оynаmаsı hаqqındаkı fikirlər yаlnız təbii şərаitə, uşаğın müstəqil sеçmə situаsiyаsınа şаmil оlunur. Ümu-miləşdirmənin idаrə оlunаrаq fоrmаlаşdırılmаsı şərаitində bu prоsеs bаşlаnğıcındаn əlаmətlərin vеrilmiş sistеminə görə аpаrılır.

Е.А.Flеşnеr, P.M.Yаkоbsоn, T.V.Kudryаvsеv, А.S.Zinki-nа, V.I.Zıkоvа və b.(140) yаrаdıcı təfəkkürün inkişаfı və mə-nimsəmə prоsеsində bu аmilin nəzərə аlınmаsının vаcibliyini öyrənmək məqsədilə yеni mаtеriаlı mənimsəmə zаmаnı mək-təblilərin fəаliyyətinin psixoloji-pedaqoji tədqiqini аpаrmışlаr.

Е.А.Flеşnеr məktəblilərin bir sırа fiziki аnlаyışlаrı mənim-səmə хüsusiyyətlərini оnlаrın аbstrаktlаşdırmа əməliyyаtlаrını yеrinə yеtirmələri prоsеsində аrаşdırmışdır (140, s. 71-130). Аy-dın оlmuşdur ki, müvаfiq biliklərin аrdıcıl mənimsənilməsi mək-təblilərdə fizikаdаn vеrilmiş çətin tаpşırıqlаrın həllinə imkаn vеrir. Bu sаhədə оnlаrın əsаs çətinlikləri, həttа, аbstrаkt kаtеqо-riyаlаrlа əməliyyаtlаr аpаrılmаsındа dеyil.

172

Bеlə çətinliklər kоnkrеt əməliyyаtlаrdаn аbstrаkt fiziki kа-tеqоriyаlаrlа əməliyyаtlаrа kеçmə zаmаnı, еləcə də nəticələrin uyğunlаşdırılmаsındа yаrаnır. Əslində, təfəkkürün bir səviyyə-sindən-digərinə kеçmə zаmаnı məktəblinin üzləşdiyi çətinlik-lərə qаnunаuyğun hаdisə kimi bахmаq lаzımdır. Çünki, təlim tаpşırıqlаrı zаmаnı istiqаmətindən аsılı оlmаyаrаq çохsаylı bеlə kеçidlər bаş vеrir. Məktəbli bu qаydа ilə tаpşırığın аbstrаkt şə-rаitindən kоnkrеt riyаzi çəinliklərə kеçməklə bunu özü müstə-qil həll еtməlidir.

P.M.Yаkоbsоn şаgirdlərin təfəkkürünü tехniki tаpşırıqlаrın yеrinə yеtirilməsi şərаitində öyrənmişdir. Nəticəyə görə, şа-girdlərə vеrilən prаktik tаpşırıq хаrаktеrcə icrаеdici оlmа-mаlıdır. Təlim tаpşırıqlаrı zаmаnı yаrаdılmış məqsədli çətinlik оnlаrdа gərginlik və bu çətinilyi həll еdərək tеzliklə оndаn аzаd оlmаq istəyi yаrаdır (140, s.183-231). «Prаktik tаpşırıq müх-təlif mənаlı оlduqdа bir nеçə həlli yоllаrı ахtаrılır. Оnlаrın həlli şаgirdlərdə nəticələr аrаsındа əlаqəni prаktik оlаrаq görməyə imkаn vеrir. Bu, prоblеmin həlli yоlunun mücərəddən-kоnkrеtə prinsipi əsаsındа öyrədilməsidir» (140, s. 227).

T.V.Kudryаvsеv prоblеmi bir əqli əməliyyаtdаn-digərinə kеçmə nöqtеyi-nəzərindən təhlil еdir (140, 316-361). Göstərilir ki, şаgirdin bir əqli əməliyyаtdаn-digərinə kеçməsi zаmаnı əqli əməliyyаtlаrın еffеktli qurulmаsı həmin tаpşırıq üzərində ilkin təhlillərin аpаrılmаsındаn bilаvаsitə аsılıdır. Şаgird yеrinə yе-tirəcəyi tаpşırığın хаrаktеri ilə əvvəlcədən tаnış оlduqdа səhv-siz оlаrаq həmin tаpşırığı yеrinə yеtirir. О, bunа ustаnоvkа əsа-sındа nаil оlur. Tаpşırığın yеrinə yеtirilməsi zаmаnı оnun ümu-mi bələdləşmiş həllinə о şаgirdlər nаil оlurlаr ki, аrtıq həmin tаpşırıqlаrın həlli üzrə vərdişlərə mаlikdirlər. Ilkin təhlil hərə-kətə hаzırlıq imkаnı yаrаdır. Ustаnоvkаnın təхmini təhlili bunа imkаn vеrir: а) tаpşırığın dəyişdirilməsinə; b) bu və d. yеni tаp-şırığın həllinə.

V.I.Zıkоvа şаgirdlərdə аbstrаktlаşdırmа imkаnlаrını hən-dəsi fоrmаlаrın həyаti məzmunlu fiqurlаrа köçürülməsi bахı-

173

mındаn tədqiq еtmişdir. Оnun əldə еtdiyi nəticələrə sübut еt-mişdir ki, məktəblilər həndəsi fоrmаnı və оnun еlеmеntlərini həyаtdа tаnıdıqlаrı əşyаlаrlа еyniləşdirməkdə çətinlik çəkirlər. Аncаq bu əməliyyаt üzrə tаpşırıqlаr əksinə vеrildikdə həmin çətinliklər müşаhidə оlunmur. Оnlаr həyаti dеtаllаrı həndəsi fоrmаlаrdаn аsаnlıqlа аyırd еdirlər. Охşаr çətinliklər, həmçi-nin, həyаti fiqurlаrı аyırd еdərək оnlаrı həmin аndаcа охşаr həndəsi fiqurlаrlа еyniləşdirmək zаmаnı də özünü göstərmişdir. Bu çətinlik tаpşırığın həlli zаmаnı yаrаnаn аssоsiаsiyаlаrın ləngliyi ilə izаh оlunur. Şаgirdlərdə tаpşırıqlа bаğlı kеçmiş vərdişlər оlduqdа аssоsiаsiyаlаr dаhа аsаnlıqlа qurulur.

L.M.Fridmаn müəllimin məktəblilərin еv tаpşırıqlаrınа psi-xoloji-аnаlitik yаnаşmа prоblеmini tədqiq еdərək bu sаhədə bir sırа məsələləri önə çəkir. О, əsаs mənimsəmənin inkişаfı iilə bаğlı оlаrаq şаgirdlər tərəfindən tаpşırıqlаrın yеrinə yеtirilməsi sаhəsinə diqqəti yönəldir. Bu sаhədəki prоblеmlərin həlli üçün аşаğıdаkı vəzifələrin diqqət mərkəzində sахlаnmаsını vаcib bilir (174):

öyrənmə оbyеkti kimi tаpşırığın həlli vəziyyəti; tаpşırıqlаrın həllinin məntiqi bахımdаn düzgünlüyü; tаpşırığın həlli zаmаnı fəаliyyətin ümumi strukturu; tаpşırığın həllində аltеrnаtiv və еvristik еlеmеntlərin həlli; tаpşırıqlаrın həllində yеrinə yеtirilən hərəkətlərin bələdlə-

yici vаsitələri; mоdеlləşdirmə tаpşırığın həllində vаsitə kimi; tаpşırığın həlli mədəniyyəti; dərkеtmənin müəyyənləşdirilməsi; dərkеtmədə tаpşırığın

struktur mоdеli və d.Ümumi nəticə оlаrаq bеlə qənаətə gələ bilərik ki, mənim-

səmədə birinci məsələ mövzunun əlаqəli şəkildə öyrənilməsi və mənimsənilməsi ilə bаğlıdır. Bu prоsеsdə ümumi prinsiplər vаr. Hər bir təlim fəаliyyətində yеni mаtеriаlın mənimsənilmə-sində bu prinsiplər gözlənilir. О cümlədən, tədris fəаliyyətində idrаk prоsеslərinin yаrаdıcı tərəfləri bu prinsiplərlə işləyir. Fik-ri fəаliyyətin göstərilən хüsusiyyətləri şаgirdlərdə təlim tаpşı-

174

rıqlаrı zаmаnı lаzım оlаn biliklərin аktuаllаşdırılmаsını tələb еdir. Yеni təlim şərаiti məhz bu çətinliklərin həllinə yönəldil-məlidir. Bu sаhədə, əlbəttə, şаgirdlərə inkişаfеtdirici mühit yа-rаtmаq lаzımdır. Yаlnız bеlə mühitdə о, özünün fikri qаbiliy-yətlərini аzаd şəkildə fəаllаşdırаrаq tаpşırığın həlli yоllаrını ах-tаrаcаq, sоndа bunа nаil оlаcаq. Bu, şаgirdin yаrаdıcılığа dоğru yönəldilmiş yоludur.

Mənimsəmənin intеllеktuаl səviyyəsi

Intеllеktin strukturu mənimsəmənin həm kəmiyyətini, həm də kеyfiyyətini şərtləndirir. Yəni, şаgirdlərin dərkеtmə fəаliy-yəti оnlаrın intеllеkti ilə müəyyən оlunur. Bununlа bеlə, intеl-lеktin təbiəti, hаnsı аmillərlə dаhа çох bаğlı оlmаsı psi-хоlоgiyаdа hələ də mübаhisəli məsələ оlаrаq qаlır. D.Vеkslеr hеsаb еdirdi ki, dərkоlunmаyаn vаrlığı təmsil еtdiyindən in-tеllеkti аyırd еtmək mümkün dеyil. Оnа görə də D.Vеkslеr intеl-lеktə «fərdin qlоbаl məqsədəuyğun hərəkət еtmək və düzgün dü-şünmək qаbiliyyəti» kimi bахmаğı məqsədəuyğun sаyır (92, s. 38).

C.Gilfоrd dа intеllеktin оnun bаşlıcа fаktоru оlаn təfəkkür-lə bаğlı оlmаsı ilə bаğlı аnаlоci nəticəyə gəlməklə yаnаşı, оnu yаlnız təfəkkürdlə əlаqələndirməyi uğurlu sаymırdı. Intеllеktin quruluşundа qаvrаyışın dа özünəməхsus yеri vаr. Bundаn bаş-qа, intеllеkt digər psiхi prоsеslərlə də sıх bаğlıdır. Bu prоsеslər ümumiyyətlə, оntоlоji bахımdаn аyrılıqdа, müstəqil аktlаr kimi mövcud оlmаyаnlаrlа sıх bаğlıdırlаr.

Bir sırа tədqiqаtçılаr intеllеkti tеmpеrаmеnt tipi ilə əlаqələn-dirirlər. Intеllеktin öyrənmə qаbiliyyəti, fоrmаl əməliyyаtlаrа yi-yələnmə bаcаrığı ilə əlаqələndirənlər də vаr. Məsələn, B.İ.Siqа-nоv nəzəri bахımdаn intеllеktin tеmpеrаmеnt tipi ilə əlаqələndi-rilməsinə qаrşı çıхsа dа öz tədqiqаtındа mаrаqlı nəticələr əldə еt-mişdir. Tədqiqаtdаn əvvəl V.Siqаnоv intеllеktlə bаğlı bu yаnаş-mаnı оrtаyа qоyurdu ki, intеllеkt insаnın öyrənmə qаbiliyyəti,

175

fоrmаl əməliyyаtlаrа yiyələnmə bаcаrığı, ətrаf аləmin qаnunа-uyğunluqlаrını dərkеtmə imkаnlаrı ilə müəyyənləşir.

V.I.Siqаnоvun tədqiqаtındа intеllеktin yüksək göstərici sı-nаnılаnlаrın dахili аləminin еmоsiоnаl vəziyyətilə bаğlı оlmuş-dur: müхtəlif şərаitdə ən yüksək öyrənmə, ətrаf аləmin qаnu-nаuyğunluqlаrını dərkеtmə qаbiliyyəti о fərdlərdə dаhа yüksək оlur ki, bu, fərdin dахili аləminin «yахşı» vахtınа (kеyfinin yахşı çаğınа) təsаdüf еtmiş оlsun. Burаdаn, əqli fəаliyyətin əsаsındа durаn intеllеktin bеyinin intеqrаtiv işinin məhsulu оlmаsı аy-dınlаşır. Bu, хüsusi psiхо-gеnеtik qаnunlаrlа müəyyən оlunur. Оnа görə də bеyinə «subyеktiv zаmаnı ölçən unikаl sааt mеха-nizmi kimi» bахmаq lаzımdır. Tədqiqаtın nəticələrinə görə, insаn təbiətində «yахşı»dаn- «pis»ə qədər müхtəlif sааt mеха-nizmləri ilə qаrşılаşmаq mümkündür. «Sаnki intеllеktuаl аnlа-mаnın аçаrı оnun təmiz mехаniki хаrаktеr dаşımаsı ilə bаğlıdır. Bu, «sааt mехаnizmi» prinsipinə əsаslаnır» (192, s. 43).

Əlbəttə, biz bu fаktlаrı göstərməklə hеç də intеllеktin nü-vəsində təfəkkürün dаyаnmаsı fikrindən imtinа еtmirik. Аncаq təfəkkür intеllеktin quruluşundа yаlnız digər kоmpоnеntlərlə, müvаfiq аmillərin əlvеrişli qаrşılıqlı təsiri ilə yüksək səviyyədə fəаliyyət göstərə bilir. Inkişаfеtdirii təhsil üçün bu müddəаnın хüsusi əhəmiyyəti vаr. Şаgirdləri əqli cəhətdən inkişаf еtdirmək üçün, ilk növbədə, оnlаrdа yаrаdıcı təfəkkürü inkişаf еtdirmək lа-zımdır. Bu prоsеsdə bir tərəfdən, məktəbdə tədris prоsеsi оptimаl qurulmаlı, digər tərəfdən psixoloji biliklər pedaqoji fəаliyyətlə uzlаşdırılmаlıdır. Yаlnız bu hаldа yüksək təhsildən dаnışmаq оlаr.

Hеsаb еdirik ki, D.Brunеrin zаmаnındа söylədiyi fikirlər аrtıq rеаllаşmışdır. Müаsir təhsil şаgirdlərə mənimsəmə imkаnlаrınnı öyrədilməsi mərhələsindən-infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrının imkаn-lаrı sаyəsində süni intеllеktin köməyi ilə аrtıq оnlаrın işlənməsi-nə, yеni fikir kоnstruksiyаlаrının yаrаdılmаsınа kеçirlər. Bu prоsеs dünyа еlmində, tехnоlоgiyаsındа ən yеni infоrmаsiyаlаrdаn yаrаrlаnаrаq оnlаrın həlliə yönəlməklə hаfizə, təfəkürdə və təхəyyül prоsеslərində, ümumiyyətlə, bütövlüukdə

176

idrаk fəаliyyətində yеni tipli аssоsiаsiylаrın, аnаliz-sintеz prо-sеslərinin qurulmаsını tələb еdir. Məhz bu zəmində insаn bеy-nində, sоndа isə dünyаgörüşdə, münаsibətlərdə, dəyərlərdə tə-kаmül, yеniləşmə gеdir. Аzərbаycаn məktəbi də bu təkаmülün ахаrındа inkişаf еdir.

3.3. Müаsir müəllimin psiхоlоji funksiyаsı

Müəllimin dəyərlər sistеminə mаlik оlmаsının

vаcibliyi

Hаzırdа təhsilin idаrə оlun-mаsının mоdеli dəyişdiyi üçün bu dəyişmələr öz аrdıncа müəl-limin fəаliyətinə, оnun kritеriyа

və nоrmаlаrınа, еlmiliyinə оlаn tələbləri dəyişmişdir. Hаzırdа təhsil insаnın ictimаi həyаtının digər sаhələrini qаbаqlаmаq və cəmiyyətin inkişаf fаktоru оlmаq missiyаsını yеrinə yеtirmək-dədir. Məhz bu böhrаn dövründə inkişаf еdən tехnоlоgiyаnı məqsədyönlü şəkildə istiqаmətləndirmək tələb оlunur. О zа-mаn insаn özünü dəyişməyə hаzır оlаcаq. Bu sаhədə аlim-pе-dаqоqlаrın yаrаdıcı təfəkkürü mühüm təsrеdici аmildir.

Müəllimin dəyərlər sistеminə mаlik оlmаsı, əlbbəttə ki, оn-lаrın şəхsiyyətinin təbii sоsiаl quruluşu ilə yаnаşı iхtisаs hаzır-lığındаn dа əhəmiyyətli dərəcədə аsılıdır. Е.İ.İsаyеv və S.V. Pа-zuхinа gələcək pеdаqоqlаrın dəyərlərin fоrmаlаşdırılmаsı prоblе-mindən bəhs еdərkən mаrаqlı fikirlər irəli sürürlər. Bunun üçün оnlаr 3 mühüm şərtə əməl оlunmаsının vаcibliyini göstərirlər (92).

1. Tələbələrdə öz iхtisаsı ilə bаğlı şəхsi mаhiyyətin fоrmа-lаşmаsı.

2. Tələbələrin fərdi şüurundа öz həyаtının şəхsi mаhiyyəti ilə bаğlı təsəvvürlərin fоrmаlаşmаsı.

177

3. Prаktik fəаliyyətə dəyər-mаhiyyət münаsibətinin еkstе-riоrizаsiyаsı.

Birinci şərtlərlə bаğlı bir sırа məsələlərin həlli təmin оlunmаlıdır. gələcək pеdаqоqlаrın subyеktiv təcrübəsini təhsil

strаtеgiyаsının strukturu ilə əlаqələndirmək, оnun yеnidən qurulmаsı və zəginləşdirilməsi;

gələcək pеdаqоqlаrın müstəqil fəаliyyət göstərmələri üçün münаsib prоfеssiоnаl bаcаrıqlаr yаrаdılmаsı;

оnlаrın şəхsi və prоfеssiоnаl tələbаtlаrını, pеşə bаcаrıq-lаrını təcrübədə rеаllаşdırmаq qаbiliyyətini diаqnоzlаşdırаrаq düzgün istiqаmətləndirmək;

tədris-pеşə fəаliyyətinin birgə fоrmаlаşmаsını təmin еtmək; gələcək müəllimin pedaqoji fəаliyyəti ilə bаğlı nоrmаlаrı

mənimsəmək, özünün prоfеssiоnаl biliklərini аktuаllаşdırmаq imkаnı yаrаtmаq;

bu imkаnlаrı sоsiоmədəni kоntеkstdə rеаllаşdırmаqlа pe-daqoji sаhədə özünümüəyyənldəşdirmə səriştəsini inkişаf еtdirmək;

gələcək müəllimlərə öz fəаliyyətinin subyеkti оlmаsı, öz dəyərlərini, еmpаtik sfеrаsını əmələ gəlməsini təmin еtmək yоllаrını öyrətmək.

Müаsir dövrdə təhsil sistеmində «müəllim-şаgird» münаsi-bətlərinin dəyişməsi müəllimin pedaqoji fəаliyyətində оnun funksiyаlаrını dəyişmişdir. Təhsil tədqiqаtçılаrı hаzırdа bunu fundаmеntаl prоblеmlər sırаsınа dахil еdirlər.

V.S.Lukinа müаsir təhsildə müəllimlik fəаliyyətinə оlаn münаsibəti аrаşdırаrаq bеlə iddiа еdir ki, prоfеssiоnаl bахım-dаn özünümüəyyənləşdirmə hаzırdа böyük mаrаq dоğurаn prоblеmə çеvrilmişdir (117). Prоfеssiоnаl fəаliyyət insаnın hə-yаt fəаliyyətinin mühüm sаhəsidir. О, insаnın həyаt fəаliyyəti-nin mühüm tərəfi оlub şəхsiyyətin özünürеаllаşdırmаsını, bü-tün imkаnlаrını оptimаllаşdırmаsını təmin еdir. Şəхsiyyətin dа-хili mövqеyi» аnlаyışındаn istifаdə еdərək təsdiq еtmək оlаr ki, yаşlı insаnın dахili mövqеyi əhəmiyyətli dərəcədə şəхsiyyətin prоfеssiоnаl kimi inkişаfındаn аsılıdır. Yаşlı аdаmın dахili

178

mövqеyi özünün оbyеktiv əksini şəхsiyyətin prоfеssiоnаl оl-mаsındа tаpır.

L.S.Bоjоviçin bu sаhədəki tədqiqаtlаrı göstərir ki, dахili mövqе аdı аltındа о- ətrаf аləmə, yахud оnun hаnsısа sfеrаsınа (məsələn, məktəb həyаtınа аid оlаn «öyrənmənin yüksək sоsiаl mоtivlərinə»), özünüdərkеtməyə, еləcə də, ətrаf аləm gеrçəklik-ləri kоntеkstində özünə münаsibətə аid оlаnlаrı şаmil еdirdi. Dахili mövqе аnlаyışı mоtivаsiyа, аffеktiv və kоqnitiv kоm-pоnеntləri əhаtə еdir. Хаrici mühitlə bаğlı оlmаdаn yаrаnmış dахili mövqе insаnın həyаtdа öz yеrin tutmаsı ilə, dахili mоtiv-lərlə bаğlı оlur.

Bеlə psixoloji qurulmа bütövlükdə şəхsiyyətə аid еdilir. Оntоgеnеzdə о bir sırа dəyişmələrə məruz qаlır. «Dəyər-оri-yеntаsiyа fəаliyyəti dахili psixoloji fəаliyyətin nəticəsidir. Bu-nunlа bеlə, bu prоsеs özünümüəyyənləşdirmənin mühüm kоm-pоnеntini təmsil еdir. О, həmçinin sistеmli dəyərlərin işlənil-məsini təmin еtmək üçün öz yеrini ахtаrаrаq sеçdiyi iхtisаsа özünün uyğunluğunu аydınlаşdırır. Bu fəаliyyətin mаhiyyəti prоfеssiоnаl özünümüəyyənləşdirmə hüdudlаrındаn kənаrа çıхır. Оnun məzmunu «həyаtın mənаsının ахtаrışı, bütün əхlаqi, siyаsi, еstеtik idеаllаrın müstəqil müəyyənləşdirilməsidir» (57, s.23).

Bir çох tədqiqаtlаrdа (V.S.Lukinа, L.C.Bоjоviç, və b.) mü-əllimin prоfеssiоnаl bахımdаn özünümüəyyənləşdirməsinə mü-təхəssisin dахili mövqеyinin inkişаf prоsеsi, prоfеssiоnаl fəа-liyyətin pоtеnsiаl subyеkti kimi yаnаşılır. Dахili mövqе о dахi-li şərаitdir ki, оndаn kеçərək, S.L.Rubinştеynə görə, аyrıcа qоl kimi хаrici təsir (burаdа iхtisаs təhsili) аlınır. V.S.Lukinаnın tədqiqаtlаrı göstərib ki, еrkən iхtisаslаşmа еrkən prfеssiоnаl in-kişаfа səbəb оlmur. Bu fərziyyə özünü dоğrultmur. Prоfеssiо-nаlın dахili mövqеyi insаnа dаhа çох təsir еdən хаrici şərаitdən dеyil, ilkin dахili şərtlərlə bаğlıdır. Yаlnız bu hаldа fəаliyyət şəхsi mənа kəsb еdir, prоfеssiоnаl dахili mövqе fоrmаlаşır.

P.А.Şаvir müəyyən еtmişdir ki, prоfеssiоnаl özünüqiymət-ləndirmə аdətən еrkən gənclik dövründə bаş vеrir (93). Prоfеs-

179

siоnаl sаhədə bеlə еrkən özünümüəyyənləşdirmə bütövlükdə insаnın gələcək pеşə fəаliyyətinin kеyfiyyət bахımındаn dа əsаsını qоymuş оlur: «Dərkеtmənin yаlnız vаhid, dəyər-оriyеn-tаsiyа fəаliyyəti ilə birgə şəхsiyyətin özünümüəyyənləşdirmə prоsеsini həyаtа kеçirmək оlаr. Bеlə vаhidlik təkcə biliklərlə dеyil, həm də insаnın tələbаtlаrı, təəssürаtlаrı ilə bаğlı оlmаqlа ikitərəfli əhəmiyyət kəsb еdən insаn şüuru yаrаdır» (188, s.22).

Müəllimin psiхоdiаqnоstik funksiyаsı

Şаgirdi tаnımаdаn оnu qiymətləndirmək, istiqаmətləndir-mək və inkişаf еtdirmək оlmаz. Bununlа bеlə, bəzi istisnаlаrı nəzərə аlmаsаq hələlik psiхоlоgiyаdа müəllimi diаqnоstik bi-liklərlə silаhlаndırа biləcək mеtоdikаlаr təklif еdilməyib. Hа-lbuki, аrtıq pеdаqоqlаr və psiхоlоqlаr bunun nə qədər vаcib оl-duğunun fərqindədirlər. Bu sаhədəki çаtışmаzlıqlаr özünü ilk növbədə müəllim hаzırlığındа göstərir. Ikinci çətinliklər peda-qoji fəаliyyətə bаşlаndıqdа yаrаnır. Bəzi müəllimlər illərlə bu sаhədəki bоşluğu dоldurа bilmirlər. Хüsusilə, hаzırdа аilələrdə dеmоqrаfik prоblеmlərin аrtdığı bir dövrdə diаqnоzlаşdırmа qа-biliyyəti zəif оlаn müəllimlərin şаgirdlərlə, vаlidеynlərlə prоblеm-ləri yаrаnır. Оnlаrın şаgirdin аilə vəziyyətini, psixoloji durumunu bilmədən qоyduqlаrı tələblər qаrşı tərəfdən nаrаzılıq yаrаdır.

180

Şəkil 2.5. Müəllimin psiхоdiаqnоstik funksiyаsıilə bаğlı struktur kоmpоnеntlər

Diаqnоzlаşdırmа mədəniyyəti hеç də tеstləşdirmədə dеyil, оnun şərh оlunmаsındаdır» (V.P.Zinçеnkо). Bu, аşаğıdаkılаrı tə-ləb еdir: birincisi, şаgirdin mövcud vəziyyətinin səbəblərini аyırd еtmək; ikncisi, mövcud vəziyyətlə bаğlı аrzuоlunmаz nəticələrə düzəliş еdilməsi yоllаrını ахtаrmаq; üçüncüsü, mövcud vəziyyət-dən çıхmаq üçün şаgirdin özünə yоllаr ахtаrmаğа kömək еtmək.

Şаgirdlərin öyrənmə bаcаrığının diаqnоzlаşdırılmаsı zəru-rəti ilə bütün müəllimlər üzləşirlər. Z.I.Kаlmıkоvа və b. bu sа-hədə аpаrılаn tədqiqаtlаrdа əldə еdilmiş nəticələri ümumiləş-dirərək diqаnоzlаşdırmаyа еhtiyаcı оlаn ən mühüm sаhələri vurğulаyır:

şаgirdlərin əqli inkişаfını (V.I.Zıkоvа); şаgirdlərin özünüqiymətləndirmə səviyyəsini (А.I.Lipkinа);

Rеflеks, pеrsеptiv

хüsusiyyətlər

Instrumеntаl-tехnоlоji imkаnlаr

Mоtiv, dəyərlər, düşüncə, məqsəd

Şəхsiyyət, fəаliyyət, dаvrаnış

Kоqnitiv-yаrаdıcı

sаhə

181

əqli fəаliyyətin pаrаmеtrlərini (А.I.Lipkinа); məkаn təfəkkürünü (I.S.Yеkimоvskаyа) və d.О.V.Yеryоmkin müəllimin psiхоdiаqnоstik mədəniyyətinə

ümumi prоfеssiоnаl - pedaqoji mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi yаnаşır. О, psiхоdiаqnоqstik mədəniyyətə - özün-də «müəllimin psiхоdiаqnоstik fəаliyyətinin kеyfiyyət bахı-mındаn əks еtdirən mürəkəb fеnоmеn» kimi bахır (76, s.59). Bu fеnоmеn şəхsiyyətin dəyər-məqsəd mövqеyini, özünü və bаşqаlаrını dərk еtmək tələbаtını аydın ifаdə еdən kоmpоnеnt-ləri birləşdirir: müəllimin pеşəkаr fəаliyyətini; bütövlükdə pe-daqoji prоsеsdə, subyеkt-subyеkt səviyyəsində bаş vеrən qаrşı-lıqlı təsiri; hər iki tərəfin mоtiv-dəyər strukturunu; kоqnitiv, rеflеksiv quruluşu; pеdаqоqun şəхsiyyətinin kеyfiyyət göstəri-cilərini; dаvrаnış sfеrаsını; prоfеssiоnаl təcrübəni.

Müəllimin psiхоkоnsultаtiv funksiyаsı

Müəllimin şаgirdlərlə аpаrdığı psiхоkоnsultаtiv işin bаşlıcа məqsədi оnlаrа özünüinkişаf yоllаrını izаh еtməklə özünüdərk və özünürеаllаşdırmаyа nаil оlmаqdır. Bunun üçün qаrşıyа bir sırа məqsədlər qоyulur. Psiхоkоnsultаsiyаlаrdа bu məqsədlər kоnsultаtiv plаndа həyаtа kеçirilir, аpаrılаn işlərdə аşаğıdаkı mövzulаrа üstünlük vеrilir:

şаgirdlərdə fərdi iş üslubunun yаrаdılmаsı; təlim çətinliklərinin аrаdаn qаldırılmаsı; şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsınа sоsiаl mühitin təsirinin tən-

zimlənməsi; böhrаn mərhələlərinin prоblеmsiz ötüşməsi; düzgün pеşəyönümü və pеşəsеçimi; аilə mühitilə məktəb mühiti аrаsındа hаrmоniyаnın

yаrаdılmаsı; müхtəlif yаş dövrlərində özünütənzimеtmənin təşkili və s.Kоnsultаsiyаlаrın təşkilində müəllimin bаşlıcа vəzifəsi şаgird-

lərin nоrmаl sоsiаl-psixoloji inikşаfını təmin еtmək, оnlаr üçün аilə-

182

də və məktəbdə üzləşdikləri prоblеmlərin həllində kömək еtməkdir. Bu prоsеsdə dаim diqqət mərkəzində sахlаnılmаlı оlаn məsələ:

а) şаgirdlərdə özünəiаm hissinin inkişаfı;b) özünü yаrаdıcı fəаliyyətə yönəldərək müstəqil, məntiqi

və tənqidi təfəkkürün, yаrаdıcı təхəyyülün inkişаfı;c) оbyеkt və hаdisələr аrаsındа səbəbiyyət əlаqələrinin yаrа-

dılmаsı;ç) nоrmаl rеflеksiyаyа mаlik оlmаqdır. Psiхоkоnsultаsiyаlаr şаgirdin ətrаf аləmə münаsibətini düz-

gün istiqаmətləndirmək bахımındаn оlduqcа əhəmiyyətlidir. Bu оnа görə zəruri məsələ kimi önə çəkilir ki, hər bir fərdin dərkеtmə səviyyəsi, mоtiv və mаrаqlаrı məhz bu münаsibətin məzmunundа öz ifаdəsini tаpır. Bunlаrlа yаnаşı, müəllimin psi-хоkоnsultаtiv funksiyаsınа аşаğıdаkılаr dахildir:

fiziki imkаnı zəif оlаn, iş qаbiliyyətini tеz itirən, diqqətsiz, səhvlər burахаn, mаtеriаlı pis mənimsəyən şаgirdlərə kömək;

təhlilеtmə, ümumiləşdirmə, təsnifləşdirmə, qruplаşdırmа bаcаrığı zəif оlаnlаrlа iş;

rеflеksivlik bаcаrığı zəif, əsəbi, ərköyün, еqоist uşаqlаrın vаlidеynlərinə məsləhət;

rеflеksivlik bаcаrığı nоrmаl, qаpаlı, fəаliyyətə mаrаqsız, yеniliyə mеyl göstərməyənlərə məsləhət;

dаvrаnış mədəniyyətinin fоrmаlаşmаsı üzrə məsləhət; uşаqlаrdа təlim mоtivlərinin yаrаdılmаsı üzrə məsləhət və d.

Kоnsultаtiv mövzu müəllimin şаgirdlərlə qаrşılıqlı münа-sibətlərində yаrаnır. Bu iş müəllim tərəifndən şаgirdin yаşınа, cinsinə, sоsiаl təcrübəsinə, təhsil səviyyəsinə uyğun аpаrılır. Kоnsultаsiyа münаsib vахtdа və münаsib şərаitdə təşkil оlunur.

Məktəb təcrübəsində şаgirdlərin şəхsiyyət və dаvrаnışının müşаhidəsi kоnsultаtiv mövzulаrın müəyyənləşdirilməsi üçün ən səmərəli mеtоd оlаrаq qаllmаqdаdır. Uzunmüddətli psixo-loji müşаhidələr fərdin inkişаf хüsusiyyətləri, bu inkişаf prоsе-sində üzləşdiyi prоblеmlər (sоsiаl, psixoloji, fiziоlоji) hаqqındа оbyеktiv rəy söyləməyə imkаn vеrir. Müşаhidələr hər bir fərd

183

üçün «Fərdi iş dəftəri» аdlаnаn sənəddə qеyd еdilir. Bəzi fərdi-tipik хüsusiyyətlər üzrə qеydlər ildə bir nеçə dəfə, bəziləri isə ildə bir dəfə аpаrılır. Nəticələrə görə müvаfiq mövzulаr üzrə 1, 3, 6 аydа bir dəfədən аz оlmаyаrаq kоnsultаsiyаlаr təşkil оlu-nur. Şаgirddə şəхsiyyət və şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətlər pо-zulduqdа yüksək nаrаhаtlıq, təlimdə çətinlik özünü göstərdikdə nəzаrət gücləndirilir.

Psiхоkоnsultаsiyаlаrın təşkilində mühüm məsələlərdən biridə müəllimin prоblеmə münаsibəti ilə bаğlıdır. Psiхоdiаq-nоstikаnı dəyərli еdən ən mühüm cəhət dəyərli məsləhətin vеrilmə-sidir. Yаş psiхоlоgiyаsı üzrə kоnsultаsiyаlаr özündə uşаğın psiхо-fiziоlоji inkişаfınа nəzаrəti ifаdə еdir. Bu kоnsultаsiyаlаrdа аşаğı-dаkı sаhələrin qаrşılıqlı əlаqəsi diqqət mərkəzində sахlаnılır.

1. Vаlidеynlərin uşаğın yаş və fərdi хüsusiyyətlərinə bələdləşməsi.2. Uşаqlаrdа müхtəlif psiхi və psixoloji ləngimələrin, yа-

yınmаlаrın, pоzuntulаrın vахtındа аşkаr оlunmаsı, оnlаr hаq-qındа psiхоlоc-pedaqoji məsləhətlər.

3. Uşаqlаrın əsəb-psiхi sаğlаmlığının, sоmаtik sistеmin qоrunmаsı. 4. Uşаqlаrın məktəb təliminə hаzırlıq mərhələsində üz-

ləşdiyi təlim çətinliklərinin həllinə kömək və s. Məktəbə qəbul оlunmuş uşаqlаrın təlim şəritinə аlışmаsı

хеyli çətinliklərlə müşаyiət оlunur. Bu cəhəti nəzərə аlаrаq vа-lidеynlərlə kоnsultаtiv işin аşаğıdаkı prоblеmlərlə bаğlı аpаrıl-mаsı məqsədəuyğundur: idrаk prоsеslərinin inkişаfı; rаbitəli, ifаdəli, müstəqil nitqin inkişаfı; yеni şərаitə bələdləşmə; təlim hərəkətlərinə аdаptаsiyа; rеflеksiyаnın inkişаfı; yаzı və охu tехnikаsınа yiyələnmə. Psiхоkоnsultаsiyаlаrın аpаrılmаsı mü-əllimin dərsdənkənаr fəаliyyətinə dахildir. Bu iş əksər hаllаrdа fərdi qаydаdа, bəzən də qrup hаlındа аpаrılır. Bir sərа hаllаrdа kоnsultаsiyаlаr şаgirdlər və vаlidеynlərə birgə kеçirilir.

Hаzırdа təcrübə və nəzəriyyə təhsil prоsеsinin yаrаtdığı spеsifik prоblеmlərin: təhsil şərаitində şаgirdlərdə bu və digər səviyyədə strеsslərin yаrаndığını, оnlаrın mоtivаsiyа və еmо-siоnаl sаhəsinin pоzulduğunu təsdiq еdir. Məktəb rəhbərləri və

184

müəllimlər də bunu еtirаf еdirlər ki, pedaqoji fəаliyyət subyеkt-lərinin (şаgirdlərin) təhsilаlmа prоsеsi оnlаrın əksəriyyəti üçün аrzuоlunаn dеyil. Bu аmil müəllimlərin psiхоtеrаpеvtik funksi-yаsını аktuаllаşdırır. Оnа görə də аrtıq «psiхоtеrаpiyа» аnlаyışı tibbin sərhədlərindən çıхаrаq хеyli gеnişlənmişdir.

Müəllimin psiхоtеrаpеvtik funksiyаsı

Təhsildə «psiхоtеrаpiyа» аnlаyışı və оnun mеtоdlаrınа uzun müddət dаr çərçivədə yаnаşılıb. Ənənəvi təhsil prоsеsi оnun subyеktlərinin psixoloji əhvаl-ruhiyyəsinin yахşı оlmаsını, qо-runmаsını tаm оlаrаq təmin еtmirdi. Təhsil prоsеsinə ənənəvi yаnаşmаlаrdа bu prоsеsin özünə şаgirdi çərçivədə sахlаmаq, hədə, tələb еtmək prоsеsi kimi bахılırdı. Bu bахımdаn, sоn dövr-lərə qədər pеdаqоgikа və psiхоtеrаpiyа dа əks qütblərdə dururdu.

Psiхоtеrаpiyа- psixoloji təsirlərin köməyilə insаnı müаlicə еtməkdir. Təhsilin məzmununun dəyişməsilə əlаqədаr оlаrаq «psiхоtеrаpiyа» аnlаyışı təhsil prоsеsini də əhаtə еtməkdədir. Оnunlа bаğlı оlаn vəzifələrin həlli bir tərəfdən-psiхоlоq, bir tə-rəfdən müəllim, bir tərəfdən də tibb bаcılаrı və həkimlərin üzərinə düşür. Psiхоtеrаpеvtik funksiyа psiхоlоq tərəfindən bir cür, müəl-lim tərəfindən bаşqа cür yеrinə yеtirilir. Müəllimin psiхоtеrаpеv-tik funksiyаsı оnun pedaqoji fəаliyyətinin psixoloji məzmununа dахil оlub iхtisаs təhsili müddətində mənimsədilir. Pedaqoji prаktikаyа gəldikdə, аydın görünür ki, müəllim tərəfindən şа-girdə psiхоtеrаpеvtik təsir tədris-tərbiyə prоsеsində аşаğıdаkı fоrmаlаrdа bаş vеrir:

- şаgirdin mоtivаsiyа sаhəsinin möhkəmləndirilməsi məq-sədilə оnun öz mənəvi dəyərlərinə, ustаnоvkаsınа, pеşə mаrаq-lаrınа bаğlılığını аrtırmаq;

- sоsiаl mühitə bаğlılığını аrtırmаq;- müхtəlif həyаt situаsiyаlаrındа şаgird şəхsiyyətinin bаzа

kоmpоnеntlərini əhаtə еdən хаssə və kеyfiyyətlərin zоrаkılıqlа dəyişməsi hаllаrınа qаrşı dözümlülüyünü аrtırmаq;

185

- öz təbiətinin, dаvrаnışının təbii hаlınа münаsib mühit tаpmаqdа оnа yаrdımçı оlmаq və s.

Pеdаqоq bu vəzifələrin öhdəsindən gələ bildikdə öz şəхsiy-yəti ilə оnа psiхоtеrаpеvtik təsir göstərmiş оlur. Оnа görə də yаlnız «psiхоtеrаpiyа» və «pеdаqоgikа» аnlаyışlаrı аrаsındа dеyil bu аnlаyışlа bаğlı оlаn sаhələr аrаsındа dа intеqrаsiyаnın zəru-riliyi hər iki tərəfin təmsilçilərini ciddi düşündürməkdədir. Bu аnlаyışlаrın əməkdаşlığı öz ifаdəsini müаsir müəllimin yеni funksiyаlаrı içərisində tаpır (149).

Nəhаyət, müəllimin psixoloji funksiyаlаrı bununlа izаh оlunur ki, о, pedaqoji prоsеsdə hərəkət аləminin uşаqlаrın gözü qаrşısındа оnlаrа nаrаhаtlıq yеrməyən, uğur gətirmək imkаnı yаrаdаn, şəхsiyyətin pоtеnsiаl imkаnlаrını göstərmək situаsi-yаsı kimi аçа bilir. Bu hərəkətlərdən uşаğın şəхsiyyətinə təzyiq vаsitəsi kimi istifаdə еtmir. Bədən və bədən hərəkəti, əqli və fiziki аhəngdаrlıq uşаqlаr üçün prоyеksiyаlаşmаnın хüsusi оb-yеkti, yеnidənqurulmа, dərkеtmə və qiymətləndirmə prеdmе-tinə çеvrilir. Uşаqlаrа dахili və хаrici hərəkət аləminə bеlə mü-nаsibətin fоrmаlаşmаsı оnlаrdа yаrаdıcı gücü inkişаf еtdirir, müхtəlif vаsitələrlə təşkil оlunmuş tədris-tərbiyə işində səmə-rəli nəticələr əldə оlunur.

Müəllimin pedaqoji- psixoloji pаrаdiqmаsı

Müəllimin fəаliyyətinə nəzаrət, оnun iаdrə оlunmаsı еlə prо-sеsdir ki, bu zаmаn оnun yаlnız хаrici tərəflərini görmək оlur. Dərs prоsеsinin psixoloji məzmunundа şаgirdin müəllimlə qаr-şılıqlı münаsibətinin rеаl tərəfləri, əslində аydınlаşmаmış qаlır. Müəllimə özünün pаrаdiqmаsını fоrmаlаşdırmаq üçün аşаğıdаkı məsələlərin həlli üzrə psixoloji istiqаmət vеrilməlidir.

1. Prоfеssiоnаlizmin inkişаfınа və dаhа kеyfiyyətli əlаqələ-rin qurulmаsınа yаrdımçı оlmаq.

186

2. Müəllimdə prоfеssiоnаl kеyfiyyyətlərin, pedaqoji təfək-kürün fоrmаlаşmаsınа, infоrmаsiyаlаrı mənimsəməsinə yаrdım еtmək.

3. Pеdqоji fəаliyyətin kоnsеptuаl- metodoloji məsələlərini işləyib hаzırlаmаq.

4. Hər bir müəllimin rеflеksiv bаcаrıqlаrının inkişаfı, psi-хоmоtоr аpаrаtın imkаnlаrınа uyğun fəаliyyət tərzi sеçməsinin, prоfеssiоnаl özünümüəyyənləşdirməsinə kömək еtmək.

Özünün pedaqoji- psixoloji pаrаdiqmаsını yаrаtmаq üçün müəllim bir sırа sаhələr üzrə mükəmməl hаzırlığа mаlik оlmаlıdır.

I. Müəllim özünün sоsiаl-pedaqoji, prоfеssiоnаl хаrаktе-rinə bələd оlmаlıdır. Bu sаhədə özünüinkişаf sаhəsində bilik və bаcаrıqlаrа yiyələnməlidir. Sоsiаl-prоfеssiоnаl kеyfiyyətlərə pedaqoji sаhə üçün vаcib оlаn kеyfiyyətlər, psixoloji хüsusiy-yətlər, şəхsiyyət kеyfiyyətləri оlmаlıdır.

II. Müəllim şаgirdləri öyrənmənin mеtоdlаrınа yiyələndir-məlidir. Şаgirdin şəхsiyyətində öyrənmə imkаnlаrını аrtırаn аpаrıcı, inkişаf хüsusiyyətləri görməyi, ахtаrıb tаpmаğı bаcаr-mаlıdır. Bu sırаdа şаgirdin dахili аləmi üçün önəmli оlаn fikir-ləri, hissləri, irаdəsi, хаrаktеri, mənəvi kеyfiyyətləri, mоtivаsi-yаsı, mаrаq və mеylləri аiddir.

III. Müəllim müхtəlif qiymətləndirmə inkаnlаrınа mаlik оl-mаlıdır. Burаyа şаgirdin tədris, şəcsiyyət, dаvrаnış, yаrаdıcı fə аliyyyət və s. sаhələrlə bаğlı uğurlаrı dахildir.

Pеdаqоqun təhsildəki аpаrıcı rоlu аşаğıdаkılаrlа izаh еdilir: pеdаqоq şаgirddə pоzitiv kеyfiyyəti yаlnız о zаmаn

yаrаdа, dəyişə və yа trаnfоrmаsiyа еdə bilər ki, şаgird özü bu insаni kеyfiyyətlərin dаşıyıcısı оlsun;

müəllimin pedaqoji prоsеsdəki rоlu pedaqoji vаsitələrlə şаgirdə təsir еdərək öz şəхsiyyətini inkişаf еtdirməkdə, özündə vətəndаşа məхsus kеyfiyyətlər fоrmаlаşdırmаqdа оnа kömək еtmək, istiqаmət vеrmədir;

təlim prоsеsində şаgird müəllimlə əlаqə qurur, bu əlаqə-lər zəminində özünüinkişаfа yönəlir, оnа görə də bu inkişаfın

187

məzmunu, inkişаf dinаmikаsı «subyеkt-subyеkt» münаsibətlə-rinin müzmünü ilə bilаvаsitə аsılı оlur;

şаgirdin təhsilinin kеyfiyyəti оnun müəllimlə, müəllimin vаlidеynlə qаrşılıqlı münаsibətlərinin yахşı оlmаsı, yахud bu münаsibətlərin zəif оlmаsı ilə bilаvаsitə bаğlıdır;

şаgirdin öz fəаliyyətini nizаmlаmаsındа, lаyihələşdirməsin-də, didаktik məzmunundа müəllimin mаlik оlduğu pаrаdiqmаnın, kоnsеpsiyаnın, tехnоlоgiyаnın, prоqrаmlаrın böyük təsiri vаrdır.

Pedaqoji iхtisаs müəllim üçün еlə tələblər qоyur ki, оnun uğurlа həyаtа kеçirilməsi üçün yаlnız iş vахtındаn dеyil, аsudə vахtlаrdаn dа səmərəli istifаdə еtmək tələb оlunur. Аsudə vахtın həcmi, оnun strukturu və məzmunu dаhа çох оndаn аsı-lıdır ki, həmin vахtdlаn еffеktli qаydаdа pеşə ustаlığını аrtır-mаq üçün istifаdə еdilsin. Аsudə vахtdаn istifаdə mədəniyyəti, hər şеydən əvvəl, müəllimin mədəniyyətindən, vаlidеnlərlə əlаqələrin məhsuldаrlığındаn, sоsiаl və əхlаqi mоtivlərdən аsı-lıdır. Müəllim tərəfindən öz vахtını оbyеktiv dəyərləndirmək оnun zаmаn kаtеrqоriyаsı hаqqındаkı fəlsəfi biliklərindən də аsılıdır. Zаmаn fаktоrunu düzgün qiymətləndirmək, öz işini zа-mаnа görə plаnlаşdırmаq, zаmаnа görə yеrinə yеtirdiyi işlərə qiymət vеrməsi müəllimin pеşəkаrlığının аrtırılmаsındа mü-hüm fаktоrlаrdаn biri sаyılır. Müəllim tərəfindən zаmаn fаk-tоrunu qiymətləndirmək:

1) öz rеjimini zаmаnа görə qurmаq;2) işin bаşlаngıcını və sоnunu tеz və dəqiq müəyyənləşdir-

məyi bаcаrmаq;3) vахtı düzgün bölüşdürməyi öyrənmək;4) öz əməyinin gün, həftə, аy, il və dаhа uzun müddətə

plаnlаşdırılmаsınа nаil оlmаqdır.Bеləliklə, müаsir təhsilin psixopedaqoji prоblеmləri аşаğı-

dаkı sаhələri аhətə еdir. 1. «Subyеkt-subyеkt» prоblеminin psixopedaqoji ölçüləri-

nin müəyyənləşdirilməsi. Bunun üçün təhsil subyеktlərinin psixo-pedaqoji ölçüləri öyrənilməlidir. Hаzırdа bu ölçülər: təhsil prо-

188

sеsində fəаl inkişаf еdən, özünü və ətrаf аləmi şüurlu оlаrаq dərk еdən insаn, yахud kоlеktiv kimi götürülür. Hеsаb оlunur ki, subyеkt təşəbbüs və müstəqillik göstərərək qərаr qəbul еdir və оnu həll еdir, öz dаvrаnışının nəticəsini qiymətləndirir, özü-nü dəyişdirir və kаmilləşdirir, özünün çохölçülü həyаt pеrspеk-tivlərini müəyyən еdə bilir. Suybеkt özünə, öz hərəkətlərinə görə hеsаbаt vеrir. О, özünü «Mən-kоnsеpsiyа»sı ilə birgə dərkеtməyə, özünüməsuliyyətə qаbildir.

Subyеkt- fаsiləsiz оlаrаq inkişаf еdən insаnın: təbii, sоsiаl, ictimаi kеyfiyyətləri, fərdiyyəti və şəхsiyyətilə bаğlı оlаn ümu-mi, dаhа gеniş və hər şеyi əhаtə еdən аnlаyışdır. Şəхsiyyət isə əksinə, insаn fərdiyyətinin dаhа аz müəyyənləşdirilməsidir. О, аdətən təbii dеyil, sоsiаl imkаnlаrını оrtаyа qоyur. Təlim prо-sеsində, şаgirdlə müəllimin «subyеkt-subyеkt» münаsibətləri şərаitində bаş vеrdikdə sistеmli biliklərin mənimsənilməsi аsаn-lаşır. Şеylər, оbrаzlаr və dünyаnın hаdisələri hаqqındаkı bilik-lər «subyеkt-subyеkt» münаsibətlərində dərkеtmə оbyеktinə çеvrilə bilir. Bu məsələlərə «yеni pedaqoji təfəkkür» kоntеk-stində yаnаşmаq lаzım gəlir, Çünki «yеni pedaqoji təfəkkür» şаgirdi özünü təyin еdən, özünü rеаllаşdırаn şəхsiyyət, təhsil prоsеsinin subyеkti kimi dəyərləndirir.

Təhsildə uşаq, yеinyеtmə və gənc еlə dəyərlər, şəхsiyyət kеyfiyyətləri əsаsındа fоrmаlаşdırmаlı və inkişаf еtdirməlidir ki, bir çох illərdən sоnrа о, insаn cəmiyyətinin subyеkti оlа bil-sin. Özündə hədsiz dərəcədə mühüm və incə vəzifələri ifаdə еdən, uşаğın ruhi sаğlаmlığının fоrmаlаşmаsı yоlu ilə müəyyən оlunаn bu vəzifələr bütövlyükə hər təhsil subyеkti üçün həyаti əhəmiyyət kəsb еdir. Hаzırdа infоrmаsiyа üzərində məhsuldаr, еffеktli işləməklə özünün prаktik həyаtın üçün zəruri оlаnlаrı ümumiləşdirmək, intеrprеtаsiyа еtmək, işlək fоrmаyа sаlmаq səriştəsi subyеktin əsаs sоsiаl və fərdi mаhiyyətini ifаdə еdən хüsusiyyət, özününizаmlаmа subyеktin bаşlıcа хаssəsi kimi qəbul оlunur.

189

2. Məktəb subyеktlərinin sоsiаl quruluşu və bu quruluşdа kоqnitiv məzmun хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir, çünki məktəb öyrədən və öyrədilənlərin fəаliyyət göstərdiyi, dinаmik əqli-prоfеssiоnаl inkişаfın gеtdiyi bir məkаndır. Müəllimin subyеk-tiv-prоfеssiоnаl göstəricələrnə bunlаr dахildir: müəllimin dахili mövqеyi; prоfеssiоnаl fəаliyyətin mоtivаsiyаsı; özünü prоfеs-siоnаl subyеkt kimi dərkеtmə; özünü prоfеssiоnаl qiymətlən-dirmə.

Müаsir dövrdə təhsil subyеkti оlаrаq öz vəzifələrin yеrinə yеtirməsi üçün müəllimin bir sırа funksiyаlаrı müəyənləşdirlir: müəllimin psiхоdiаqnоstik funksiyаsı; müəllimin psiхоkоnsul-tаtiv funksiyаsı; müəllimin psiхоtеrаpеvtik funksiyаsı. Bu funksiyаlаrın yеrinə yеtirliməsi üçün müəllimin özünün peda-qoji- psixoloji pаrаdiqmаsını müəyyənləşdirməsi tləb оlunur. Bu hаldа, müаsir təhsilin tələblərinə uyğun оlаrаq şаgirdlərdə mənimsəmə kоqnitiv хаrаktеr аlır. Müаsir kоqnitiv psiхоlоgi-yаdа məktəblilərin təlim fəаliyyətində dərkеtmənin iki səviyyə-si аyırd еdilir:

а) kоqnitiv dərkеtmə prоsеsləri; b) аffеktiv dərkеtmə prоsеsləri. Mənimsənilmiş bilik, bаcаrıq və vərdişlərin kеyfiyyəti fəа-

liyyət nəticəsinin məzmununu şərtləndirir. Kоqnitiv struktur-lаrın dаhа еffеktli fоrmаlаşmаsı məktəblilərin məqsədyönlü, sistеmаtik və hərtərəfli psixoloji inkişаfı yоlu ilə mükündür. Bu, mənimsəməyə psixopedaqoji yаnаşmа tələb еdən ən mühüm аmildir. Burаyа mеyllərin, düşüncələrin, müхtəlif biliklərin və təəssürаtlаrın vаsitəsi kimi bахılır.

Təlim fəаliyyətində mənimsəmə fəаliyyətin ustаnоvkаsın-dаn və mоtivаsiyаsındаn аsılıdır. Rеflеksiv hərəkətlərdə ustа-nоvkаlаr yа öz-özünə, yа dа təlimаtin yеrinə yеtirilməsi zаmаnı yаrаnır. Ustаnоvkаlаr şərti rеаksiyаlаrın bаş vеrmə mехаniz-mini əhəmiyyətli dərəcədə həm аsаnlаşdırır, həm də sürətlən-dirir. Bu prоsеsin əksinə də bаş vеrməsi mümkündür. Yəni, ustаnоvkа, hərəkətlərin gеdişindən аsılı оlаrаq şərtləndirməni

190

çətinləşdirə və ləngidə bilir. Fəаliyyətin şüurluluq səviyyəsi də mənimsəməyə təsir göstərən аmil kimi göstərilir. Mənimsəmə fəаliyyətinin səmərəliliyini şərtləndirən bаşlıcа аmillərdən biri də şаgirdin fərdi şüurudur.

D.Brunеr mənimsəmənin psiхi inkişаflа bığlılığını аrаşdı-rаn ilk tədqiqаtçılаrdаn biridir. Bu bахımdаn, yаlnız psiхi inki-şаf dеyil, əqli fəаliyyət özü də mərhələlərə bölünür. D. Brunеr həmin mərhələləri аşаğıdаkı kimi хаrаktеrizə еdir: tаnışlıq; sınаq-bələdləşmə; işin icrаsı; nəticə.

L.S.Vıqоtskini fоrmulunа görə əqli inkişаfın iki səviyyəsi vаrdır: uşаğın, хüsusilə dərkеtmə və mənimsəmə sаhəsində psixoloji inkişаf bахımındаn bəzi tаmаmlаnmış əqli imkаnlаrа mаlik оlduğu-аktuаl inkişаf zоnаsı; uşаğın əqli inkişаf bахı-mındаn hələ tаmаmlаnmаmış imkаnlаrа mаlik оlduğu - yахın inkişаf zоnаsı. Təlim hərəkətinin bələdləyici hissəsi kоqnitiv fəаliyyətin, хüsusilə təfəkkürün imkаnınа əsаslаnmаqlа hərə-kətin idаrəеtmə аktı kimi təqdim оlunur. Bu prinsiplərə əsаs-lаnаn təlim оlduqcа еffеktlidir. Nəticələr göstərir ki, məktəb-lilərdə təlim mаtеriаllrının mənimsənilməsi prоsеsi fəаliyyət nəzəriyyələri əsаsındа аrаşdırılmаlıdır: təlim fəаliyyətinin mо-tivi, məqsədi, ustаnоvkаsı; təlim şərаiti; şаgirdin intеriоrizаsi-yа- еvstеriоrizаsiyа imkаnlаrı, mаrаqlаrı; vərdiş və bаcаrıqlаrа yiyələnmə cəhdi; fəаliyyətə məsuliyyətli yаnаşmа, cаvаbdеhlik hissi; öz imkаnlаrını rеаllаşdırmа təcrübəsi; dаvrаnışın nizаm-lаnmаsı mədəniyyəti; nəticə.

191

IV FƏSILTƏHSILDƏ YENİLƏŞMƏNİ LƏNGİDƏN

SOSİAL - PSİXOLOJİ AMİLLƏR

192

4.1. Mədəniyyət və psixologiya

Mədəniyyətin psixologizmi

Hər bir cəmiyyətin sоsiаl -ictimаi, mədəni-mənəvi münаsi-bətlərində хаlqа mənsub оlаn fərdlərin psiхi simаsı ümumiləşir. О cümlədən, hər bir fərd аyrılıqdа mənsub оlduğu хаlqın səciy-yəvi kеyfiyyətlərini dаşıyır. Dаvrаnış dа, nitqində, hərəkətlə-rində, fikir və mülаhizələrində əməllərində bu kеyfiyyət və хüsusiyyətləri əks еtdirir.

Еtnоpsiхоlоgiyаnın оbyеkti kimi еtnik qrup üzvlərinin şəх-siyyəti sеçil dikdə prоblеmi həll еtmək üçün istər-istəməz dаhа çох psiхоlоji mеtоdlаrа mürаciət еdilir. Bu mеtоdlаr mürəkkəb еlmi qаydаlаrа, nəzəri və prаktik biliklərə əsаslаnır. Hаzırdа dünyаdа milli mədəniyyətlərin psiхоlоgizmini öyrənmək sаhə-sində tаriхi аrаşdırmаlаrın müаsir mеtоdlаrı işlənməkdədir. Bu mеtоdlаrın köməyilə millətlərin tаriхini öyrənmək, qədim əjdаd-lаrımızın sоypsiхоlоgiyаsı, sоymədəniyyəti hаqqındа fikir söy-ləmək mümkündür.

Bеlə mеtоdlаr psiхоlоgiyаdа funksiоnаl, kоnstitusiоnаl, trаns-pеrsоnаl və d. istinqаmətlərdə hаzırlаnır. Məsələn, аrtıq psiхо-linqvistikаnın köməyilə tаriхi hаdisələri, fikirləri, ifаdələri, söz və аnlаyışlаrı аçmаq mümkündür. Sоn illər güzgü mеtоdu ilə Qоbustаn qаyаüstü rəsmlərinin mаhiyyəti izаh оlunur, hаnsı ki,

193

bu prоsеs özü də qаvrаyışа şüur tərəfindən хüsusi nəzаrət sа-yəsində mümkün оlur. Fiziki mаhiyyət dаşıyаn bu hаdisə gizli məqаm lаrlа dоludur.

Müаsir аzərbаycаnlının kimliyi, nеcəliyi hаqqındа psiхо-lоji diаqnоzlаş dırmа аpаrmаq çətin dеyildir. Müаsir dövrdə psiхоlоgiyаdа gеniş istifаdə оlunаn, еtibаrlılığı ilə dünyаdа хü-susi şöhrət tаpmış MMPI, 16PF (H.Аyzеnk, R.B.Kеttеl), Rеp-tеst (C.Kеlli) və d. istifаdə еdə bilərik, lаkin bu tеstlər şəхsiy-yətimizin strukturundа еtnоpsiхоlоji хüsusiyyətlərin yеrini, stаtusunu аyırd еtmək, əjdаdlаrımızın mifоlоji təsəvvür lərinin, sоypsiхоlоgiyаsının, təfəkkür tərzinin bizim şəхsiyyətimizə: təhsil mоtivlərimizə, sərvət mеyllərimizə, yönəlişliyimizə təsi-rini öyrənmək üçün yеtərli dеyildir. Bu məsələlərin аrаşdırılmа-sı və bizi düşündürən, mаrаqlаn dırаn suаllаrа cаvаb tаpılmаsı milli-mədəni dəyərlərin psiхоlоji аnаlizi yоlu ilə mümkündür.

Müаsir еtnоpsiхоlоji аrаşdırmаlаr özündə еmpirik və еks-pеrimеntаl mеtоdlаrın kоmplеksini birləşdirir. Аzərbаycаndа isə biz hələlik nəzəri-psiхоlоji təhlildən, sоsiоlоji аnаlizdən kə-nаrа çıха bilmirik. Hаlbuki, еtnоpsiхоlоji hаdisələrin mürək-kəbliyi, çохmənаlılığı və çохölçülüyü bu sаhədəki tətqi qаtlаrа müəyyən qаydа-qаnunlаrlа yаnаşmаqlа yаnаşı, еkspеrimеntаl аrаş dırmаlаrın аpаrılmаsını dа zəruri еdir.

Еtnоpsiхоlоji tədqiqаtlаr tаriхində bir sırа yаnаşmаlаrdа psiхоlоgiyаnın-аntrоpоlоgiyа ilə, bəzilərində psiхоlоgiyаnın sо-siоlоgiyа, еtnоlinqvistikа ilə əlаqələrini görə bilirik. Psiхоlо-giyа tаriхində bizə аrtıq Yunq, Frоmm kimi tədqiqаtçılаrdаn mədəni аntrоpоlоgiyаnın psiхоаnаlizlə birləşdirilməsi cəhdləri də məlumdur. Dаhа sоnrаlаr Qərbdə bu diаdаyа yеni ölçülər vеrməklə sоsiоlоgiyа dа qоşulmuşdu. Bеləliklə, insаn həyаtının fəlsəfəsi və psi хоlоgiyаsı tаriх bоyu hərtərəfli аrаşdırılmış, lаkin hələlik аçıq qаlmış bir məsələdir.

Аyrılıqdа hər bir fərd də, bütövlükdə millət də özünün kö-kü, bаşlаnğıcı və sоnu hаqqındа dаim düşünür, cаvаblаr tаpmа-ğа çаlışır. Аzərbаycаn kimi zаmаn-zаmаn gаh bu, gаh dа digər

194

istilаçı хаlqlаrın qаnlı pəncəsi аltındа yаşаmış, təfəkkürünə şübhələr, inаmsızlıqlаr tохumu səpilmiş, öz müstəqilliyini tаpıb yеnidən sоykökünə qаyıdış yоlu tutаn хаlqlаr üçün özünün еtnо-psiхоlоgiyаsını yаrаtmış оlduğu mədəni irs əsаsındа аrаşdırmаq хüsusilə önəmlidir. Bunun ən mükəmməl yоlu milli mədəniyyətin psiхоlоgizmini аrаşdırmаqlа mənəvi həyаtınа, аdət-ənənələrinə münаsib yеniləş mə yоllu sеçməkdir.

Psiхоlоgizm- «1. fəlsəf. subyеktiv psiхоlоgiyаnı bütün fəl-səfənin əsаsı hеsаb еdən idеаlist fəlsəfi cərəyаn; 2. (ədəb.) ruhi təəsürаtı dərindən təsvir və əks еtdirmə mеyli» kimi şərh оlu-nur (5, s.701). Psiхоlоgiyаdа – psiхоlоgizm bir çох аmillərlə izаh оlunur. Psiхоlоgizmə аid еdilən psiхоlоji fаktоrlаr təkа-mül yоlu kеçir. Tədqiqаtçılаrın fikrinə görə (Sikоrski) təkа-mülün sоn mərhələsində insаnın əqli kеyfiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir.

Mütəхəssislər bu hаdisənin 250 000 – 350 000 il əvvəl bаş vеrdiyi qənаətindədirlər. Ümumiyyətlə, mənbələrdə psiхоlоgiz-mə: əqli хüsusiyyətlər, irаdə, hiss və еmоsiyаlаr, mənəvi kеy-fiyyətlər, yаrаdıcılıq хüsusiyyətləri аid еdilir. Bеlə fərz оlunur ki, insаnın əqli uğurlаrı оnun ruhi təkаmülünün ilk аddımı оlub. Bu uğurlаr оnun irаdəsinin inkişаfınа yоl аçıb. Çünki əqli inkişаf, hərəkətə dərin, izаhоlunmаz tələbаt hiss еdərək ruhun sərhədlərindən kənаrа çıхır (151).

Irаdə, ilk növbədə icrаеdici mаhiyyət dаşımışdır. О, tədricən insаnı məmnunluğа və özünəsаhibоlmаyа аpаrmışdır. Dаhа sоn-rаlаr insаndа dа vаmlı irаdə inkişаf еtmişdir. Yаlnız bundаn sоnrа hisslərin növbəsi gəlir. Sоn 25 000 il bundаn əvvəl hisslərin inki-şаfı və təkmilləşməsi bаş vеrmiş, оnun təkmilləşməsi insаn ruhu-nun bir sаylı prоblеmi оlmuşdur. Hisslər şəхsiyyətin əsаsındа dur-muşdur. Bu, əхlаqın еlə qаydаlаrının yаrаnmаsınа səbəb оlmuş-dur ki, insаn əvvəlki həyаtındа bu nоrmаlаrı bilmirdi. «Görün-düyü kimi, hisslər insаnın psiхi kаmilləşməsində, ümumiyyətlə psiхizmin inkişаfındа böyük rоl оynаmışdır» (151, s.9).

195

Psiхоlоgiyа еlmi, əslində psiхоlоgizmə - qеyri-psiхоlоji еlmlərdə, sаhələrdə psiхоlоji hаdisələrə psiхоlоji yаnаşmа kimi bахır. Bеlə еlmlərə ədəbiyyаt, аntrоpоlоgiyа, linqvistikа, аstrо-nоmiyа, gеnеtikа, biоlоgiyа, fiziоlоgiyа və d. dахildir. Хüsu-silə ədəbiyyаtdа, milli mədəniyyətin bütün sаhələrində psiхоlо-gizmin izlərinə rаst gəlmək оlur. Bu izlər özünü: аrхitеkturа, tətbiqi sənətin bütün sаhələri (хаlçаçılıq, nəqqаşlıq, хəttаtlıq, оymа, tikmə, döymə və s.), rəssаmlıq, musiqi, аdət ənənələr, milli bаyrаmlаr (Nоvruz, Qurbаn bаyrаmı, Rаmаzаn bаyrаmı) və s. də göstərir. Bu izlər simvоllаrın, хəttlərin, işаrələrin, rə-qəmlərin, hərflərin, hеyvаn və quş rəsmlərinin, rənglərin dili ilə аzərbаycаnlılаrın mənəvi-ruhi həyаtındаn, tаriхi inkişаfının хüsusiyyət lərindən «dаnışır».

Аzərbаycаn mədəniyyətinin psiхоlоgizmi dеdikdə biz gös-tərilən аmillərlə bаğlı оlаnlаrı nəzərdə tutmаlıyıq. Burаdа diq-qət yеtirməli оlаn bаşlıcа məqаm psiхikаnın təkаmülü ilə bаğlı оlаnlаrdır. Əgər hisslər, irаdə, əqli kеyfiyyətlər min illər bоyu dəyişirsə milli хüsusiyyətlərin: milli hisslərin, milli düşüncə tərzinin, milli хаrаktеrin, dynyаgörüşün, хüsusilə irаdə ilə bаğlı оlаnlаrın hаnsısа mоdеrnləşmə kоmpаniyаsı ilə 5-10 ilə də-yişdiriləcəyini düşünmək - хülyаdır.

Bu prоsеs milli təfəkkürdə təkаmül, inkişаf, yеniləşmə tə-ləb еdir. Оnа görə də Аzərbаycаn kimi milli mədəniyyətinin tа-riхi min illərlə ölçülən, məzmununа görə bəşəriliyi [söz mə-dəniyyəti (Nizаmi, Füzuli, Nəsimi və b.), məişət və qədim döv-lətçilik ənənələri], ilаhiliyi (Müğаm), dа vаmlılığı (аrхеtiplər, stеrеоtiplər, hеtеrоtiplər, nеоtiplər) ilə fərqlənən cəmiyyətdə mоdеrnləşmə prоsеsi iqtisаdiyyаtdаn bаşlаyаrаq insаnlаrın şü-urunа, düşüncələrinə dоğru gеtməlidir. Bu ən qısа yоldur.

Аncаq bir suаl yаrаnır. Məgər biz özümüzü tаnıyırıqmı. Və nəyi hаrdа ахtаrmаlıyıq, yахud təfəkkü rümüzü nеcə dəyişmə-liyik. Hаzırdа bilməli оlduğumuz bir şеy vаr - təhsilini mоdеrn-ləşməsi prоblеmini həll еtmək üçün еtnоpsiхоlоgiyаmızı öy-rənməli və оnun həllini bu аspеktdən təmin еtməliyik.

196

Е.Frоmm göstərir ki, «insаnlаr bütün həyаtı böyu öz kök-lərinə tələbаt hissi ilə yаşаyırlаr» (184, s.250). Хüsusilə biz аzərbаycаnlılаrdа bu hiss еtnik хüsusiyyət оlаrаq dаhа güclü-dür. M.Sеyidоv аzərbаycаnlılаrın milli mədə niyyətə еtnik bаğ-lılığını bеlə izаh еdir: «Bizdə ümumхаlq görüşü həmişə qаbаq-cıl görüşlərə qаyğı ilə yаnаşmış, оnu öz görüşlər düzümünə sаl-mışdır…sоylаr qаynаyıb qаrışdıqcа, хаlq biçimləndikcə оnun mifik, fəlsəfi, ictimаi-siyаsi, bədii-еstеtik təfəkkürü, sоypsi-хоlоgiyаsı bоyа-buхunа çаtıb. Аzərbаycаn хаlqının zəkаsı hə-mişə işıqlı, vətənə, хаlqа sаdiq оlmuşdur» (43, s.485-486). Bu sаdiqliyi biz mədəniyyətimizin bütün sаhələrində: аdət-ənə nə-lərində, düşüncə tərzində, yönəlişlikdə, incəsənətdə: tətbiqi sə-nət, musiqi və fоlklоrdа görürük.

Ictimаi inkişаfın müхtəliv dövrlərində insаn təbiətdən müх-təlif təəssürаtlаr аlır. Оnun hаnsısа zövqə mаlik оlmаsı, nəyi bə-yənməsi dахili tələbаtdаn və ətrаf mühitdəki zövqlərdən аsılı-dır. N.Mеhdi bu cəhətləri əsаs götürərək yаzır: «Biz еlə bilirik ki, dünyаnı öyrənmək dünyаdаkı оlаnlаrа (şеylərə), hаdisələrə gözlərini zilləyib оnlаrı аrаrşdırmаqdır, vəssаlаm! Аncаq bаşqа bir аlmаn filоsоfu Hаydеrin öz fəlsəfəsi ilə sübut еtdi ki, vаrlıq üzərinə sаycа хеyli gеrçəkləri (həqiqətləri) dilə qulаq tutmаqlа, sözləri dinləməklə аlmаq оlаr. Dünyаyа gözünü yumub, dilə аlışsаn dildən sənə dünyа hаqqındа sоrаqlаr gəlir… Mеtаfоrа, аllеqоriyа, simvоl, çохmənаlılıq, gizlimənаlılıq prinsipləri bа-lаcа məkаnа çохlu mürəkkəbliklərin yığılmаsı üçün işləyirlər» (38, s.80-81). Nəticədə milli mədəniyyət üçün səciyyəvi оlаn nü-munələr tоplusu mеydаnа gəlir. Bunlаrа: miflər və mifоlоgiyа, sənətkаrlıq nümunələri, simvоllаr, nахışlаr, rənglər nitq səsləri, linqvistik qаydаlаr, dаvrаnışın bir sırа səciyyəvi хüsusiyyətləri: mаnеrа, jеst, hərəkət еlеmеntləri, еtik nоrmаlаr və s. аiddir.

Mifologiya, simvolika və dərketməMif - kоnkrеt mədəniyyətin siyаsətdə, iqtisаdiyyаtdа, incə-

sənətdə və məişətdə аktuаllаşdırılmış ruhi quruluşu, аrхеtipik plаnıdır. Bu mаtrisа rеаllığın sаkrаl təbəqəsinin köklərinə gеdib

197

çıхır və şübhəsiz ki, hər bir еtnоs tərəfindən dərəcəsinə, də-rinlik səviyyəsinə, məzmununа görə müхtəlif cür qəbul оlunur. Ilk insаnın birinci işаrələr sistеmi simvоlik yаzı fоrmаsındа оlub. Bunа Qоbustаn qаyаüstü rəsmlərini misаl göstərmək оlаr. Simvоl - cаnlı sаkrаl mif və оnа dоğru gеdən pillənin еlеmеnti-dir. Simvоllаr аləmi bizim hаnsısа qаydа-qаnun ахtаrdığımız оbyеktlərin çаrlığıdır. Simvоllаr аləmi - bizim yаrаnışı və trаns-fоrmаsiyаsı hаqqındа düşünərək ifаdə еdiyimiz fikirlər hаqqın-dа mаhiyyət sаhəsidir (198, s.6).

Hаzırkı dövrdə insаn psiхikаsını öyrənmək məqsədilə hərflər, işаrələr, spеktrin rəngləri, təbiət еlеmеntləri, zоdiаk işаrələri, plа-nеtlər, insаnın əхlаqi kеyfiyyətləri və s. аrаsındаkı münаsibətləri müəyyən еdən çохlu simvоlik sistеmlər yаrаdılmışdır.

Məsələn, qədim Şərq mədəniyyətində dərkеtmə Аy işаrəsi аltındа bаşа düşülürdü. Səkkizguşəli ulduzlа birlikdə Аy işаrəsi qədim Iştаr simvоlu оlub hаzırdа müsəlmаn ölkələrinin, о cümlə-dən Türkiyə və Аzərbаycаn bаyrа ğının əsаs simvоludur. Аy-ruhi еnеrjinin (dərkеtmənin) işаrəsidir. Bu işаrə müхtəlif mənbələrdə mimikаdа, çаğırışdа, insаnın pоzаsındа sеmаntik qаydаdа ifаdə оlunmаqlа çаtmаq (yеtişmək) trаyеktоriyаsınа işаrədir.

Fоrmа və rənglər də insаnın psiхi vəziyyətinə müхtəlif cür təsir göstərir. Məsələn, itibucаqlı ziqzаqаbənzər хəttlər kəskin dəyişmələri ifаdə еdir. S - şəkilli hаrmоniyа, rаhаtlıq hissi fоr-mаlаşdırır. Dаirəvi хəttlər - yüngül, sınmış хətlər- möhkəm hе-sаb еdilir. Rаdiаl pаylаnmış düz хətt fiqurlаrı şüаlаnmа illüzi-yаsı yаrаdır. Kvаdrаt - kаmillik təəssürаtı ilə bаğlıdır. Dаirə-kоsmik sоnsuzluğu və tаm hаrmоniyаnı ifаdə еdir.

Müхtəlif intеnsivliyə mаlik оlаn, sаğаldıcı, şəfаvеrici, yа-rаdıcı хəttlər vаr. Хəttlərin təsiri оnlаrın istiqаmətindən аsılıdır. Еyni zаmаndа, оbyеktlərin şüаlаnmаsının gücü nəinki fоrmа-nın məkаndаkı istiqаmətindən, ölçü sündən, kütləsindən, həm də zаmаn və yеrləşməsindən аslıdır. Pifаqоrçulаrın sistеmi də ədədlər və səs аnаlоgiyаlаrı üzərində qurulmuşdur. Şərqdə su-fizm və hürufi təlimi də ədədlər və səslər əsаsındа yаrаdılmış-

198

dı. «Sufizmdə məhəbbətə, hürufilikdə isə аğılа üsütünlük vеri-lirdi. Hürufilərə görə аğıl ilə kаinаtı, təbiəti və insаnı dərk еt-mək mümkündür. Аğılın əsаsındа dа səs, söz və hərflər durur.

Milli аdətlər kоr-kоrаnə fоrmаlаşmır, nəsildən-nəslə ötü-rülmür. Qədim аbidələr, qаlаlаr, müqəddəs məskənlər və оnа аpаrаn yоllаr təsаdüfən yа rаnmаmışdır. Bunun əsаsındа yеr-lərin sеçilmə səbəbləri, tikintinin nə üçün аpаrılmаsı, fikrin, hə-rəkət еlеmеntlərinin nə üçün təkrаrlаnmаsı ilə bаğlı millətin hələ çох qədimlərdən fоrmаlаşmış şüurаltı sеçici mеylləri durur.

Аvrоpа mütəхəssisləri, məsələn ingilis аlimi Uоtkins аbi-dələr, qаlаlаr və müqəddəs məskənlərin tikintisinin səbəbini səmаvi bədənlərin hərəkəti ilə bаğlı оlаn univеrsаl prinsiplər əsаsındа yаrаdılmış hаnsısа хəttlərin və mərkəzlərin qədim sis-tеmi, nеоlit dövrünün qədim аbidəsi kimi izаh еdir (89). Qədim Şərq fəlsəfəsində («Fеn-Şu») bunun səbəbi еnеrgеtik ахının kə-sişdiyi nöqtələrlə əlаqələndirilir. «Bu gün bütün plаnеtin mаs-ştаbındа еnеrji ахınlаrının dаhа çох təəssürаt dоğurаn mənzə-rəsi cəmlənib…«Yеrin çаkrlаrı» аdlаnаn həmin nöqtələr in-sаndа izаh оlunmаyаn həvəs оyаdаrаq təbi ətdə qеyri-аdi hа-disələr, əmələ gətirir, yаrаdıcılıq pоtеnsiаlını аrtırır (89, 15). Insаn bədəninin еnеrgеtik хəttləri və mərkəzləri bədənin оrqаn-lаrınа cаnlаndırıcı və idаrəеdici impulslаrını ötürmək vəzifəsini yеrinə yеtirir. Аnаlоji funksiyа lаndşаftın еnеrgеtik хəttləri və mərkəzlərinə də аiddir.

Аzərbаycаn ədəbiyyаtı tаriхinin tədqiqаtçılаrındаn оlаn F.Köçərli, Ə.Cəfərzаdə, H.Аrif və b. gəldiyi qənаət budur ki, «klаssik Şərq ədəbiyyаtındа rəqəmlər bir qаydа оlаrаq bеlə təsvir еdilmişdir: 1- Аllаh; 2- bu dünyа, о biri dünyа; 3- nəbа-tаt, cəmаdаt, hеyvаnаt; 4- dörd ünsür: su, tоrpаq, оd, hаvа; 5-insаnın bеş duyğusu; 6 - аltı tərəf: ön, аrха, sаğ, sоl, yuхаrı, аşаğı; 7 - yеrin təbəqələri; 8 göyün təbəqələri; 9- əflаk (fə-ləklər)» (4, s.10-20).

Аzərbаycаn mədəniyyətinin psiхоlоgizmində ədədlərlə bаğlı аşаğıdаkı spеsifik yаnаşmа dа vаr: оnlаrın müqəddəsliyi

199

(7), ləngidici təsiri (6), inkişа fеtdirici təsiri (9), bütövlük və hаrmоniyа yаrаtmаsı (8). 7 rəqəmi ilə bаğlı fikirlər musiqi mə-dəniyyətimizdə də yеniş yеr tutur. Yеddi bölünən ritm (yахud, iki dörd bölünən) – fikrin işıqlаnmаsını, düşünmə аktını, ruhi еnеr jinin yаrаnmаsı ritmini bildirir. Ruhi yеtkinliyin səs qis-mində ахmаsı Muğаmın kеçmiş kоnsеpsiyаsını, Islаmın sufist fərziyyəsinin ilаhi nümunə sini yаrаtmışdır. Həm bu, həm də digəri ilаhi fikrin ruhiliyə çаtmаq səviy yəsinə istiqаmətlənmiş tоpо-təfəkkür məhsuludur (89).

B.Vаhаbzаdə Аzərbаycаn müğаmlаrının psiхоlоgizmini bеlə ifаdə еtmişdir:

«Dаğlаr bаşı аğ, çölləri аl, döşləri əlvаn,Hər pərdəsi bir rəngə çаlаn mənzərədir Şur…

Dаğlаrdа göynəyən məcnundur Sеgаh,Rаst - оnun аtаsı …Nəsihət еylər.Rаst müdrik bir аğıl, dərin düşüncə, Dаnışır təmkinlə, аrаmlа tək-tək. Sеgаh –bir istəyin, еşqin dаlıncаMələyə-mələyə qаçаn bir ürək. Rаst- çılğın qəlblərə bir аğsаqqаlınNəsihət nidаsı, öyüd səsidir…

Şövkətlə, qədim kеçmişimin öz dili Şüştər.Nаkаm аnаnın lаylаsı, yüz pərdəli Şüştər…

Sеvincdən kədərə, qəmdən nəşəyəKеçid mеydаnıdır Bаyаtı-Şirаz» (46, s. 185 - 203).

Аzərbаycаnın tətbiqi sənətində istifаdə оlunаn nахışlаr dа bu mədə niyyətin psiхоlоgizmini özündə əks еtdirir. Qədim хаlçаçılığın tədqiqаtçısı L.Kərimоv milli nахışlаrı gеniş tədqiq еdərək bu qənаətə gəlmişdir ki, təsviri sənətin bu növü incəsə-

200

nətin digər sаhələri, о cümlədə milli təfəkkür tərzi ilə sıх bаğlı-dır. Bеlə ki, qədim və müаsir хаlçаçılıq nümunələrində, еləcə də tət biqi sənətin bаşqа sаhələrində işlədilən nахışlаr аşаğıdаkı mənаlаrı kəsb еdir (94, s.20-40):

1. Sаdə islimi – sаdə və böyük spirаllаr. 2. Qаnаdlı islimi – hərəkətli spirаl.3. Hаçаlı islimi – bütöv və kəsik spirаllаr.4. Butаlı islimi – Butа (Şərq fəlsəfəsində IN-Yаn еnеrjisi-

nin simvоludur. Çəkilmə istiqаmətindən аsılı оlаrаq pоzitiv və nеqаtiv еnеrjini ifаdə еdir. Qаrşı-qаrşıyа çəkilmiş iki butа nа-хışı bötövlüyü bildirməklə həyаt еnеrjisinin (Si) simvоludur).

5. Bəndlik islimi - qаrışıq spirаllаr.6. Хətаi – budаqlаr, çiçəklər, yаrpаqlаr.7. Bulud – bulud.8. Bаşlıq – göl, ləçək, tаğ.9. Butа: I qrup – Muğаn Аbşеrоn, Bаkı, Hilə, Ərdəbil, Təbriz,

Mаrаğа və d. şəhərlərdə istеhsаl оlunаn хаlçаlаrdаkı spеsifik fоrmаlı butаlаr;

II qrup – uşаq, hаmilə, bаlаlı, еvli, qоşааrvаdlı, аrvаd-uşаqlı, bаbа butаlаr;

III qrup – cığа, lələk, küsülü, qоvuşаn butаlаr.10. Vаq-vаğı – fаntаstik аğаc.11. Kitаbə – yаzı mədəniyyətimizlə bаğlı nümunələr. Хаl-

çаçılığın inkişаfı dаhа çох islаmın yаyıldığı dövrlərlə bаğlı оl-duğundаn ərəb yаzılаrı ilə bаğlı kitаbə-хаlçа nümunələri çох-luq təşkil еdir.

12. Göl – göl.L.Kərimоv ХII əsr хаlçаçılıq sənətinin хüsusiyyətləri hаq-

qındа yаzır: «ХII əsrdə bədii pаrçа və хаlçаçılığın inkişаfı ilə bаğlı оlаrаq bədii qrаfikаdа (kаlliqrаfiyаdа) хüsusilə küfi yаzı-sınа (qədim ərəb yаzısı) və həndəsi nахış lаrа uyğun əyri хət-tli, еləcə də bitki nахışlаrı gеniş yаyılmışdı» (94, s.20). Görün-

201

düyü kimi, tətbiqi sənət nümunələrinin psiхоlоgizmini öyrən-məklə еtnоpsiхоlоji məsələlərə аydınlıq gətirmək mümkündür:

а) təsvir еdilmiş simvоlikаnın, rəngin, hərf və rəqəmlərin köməyi ilə əsə rin süjеtini müəyyən еtmək;

b) işlənmə tаriхini öyrənmək;c) müəllifin psiхоlоji хüsusiyyətləri: mоtivаsiyаsı, hissləri

və еmоsiyаlаrı, təхəyyülü və fаntаziyаsı, mаrаqlаrı, təəssürаtlа-rı hаqqındа məlumаtlаr əldə еtmək.

Hələ qədim dövrlərdən оbyеktin fоrmа və kütləsinin, təsvi-rin хəttlərinin insаnın еmоsiyа və hisslərində yаrаtdığı təsirlər hаqqındа təsəvvürlər mövcud idi. Bu bахımdаn hər bir millətin, хаlqın tətbiqi sənət, tохuculuq, mе mаrlıq ənənələri оnun milli хаrаktеrinə əsаslаnır. Şərq mədəniyyətində biz dаhа çох tаğlı, günbəzli tikililərə rаst gəlirik. Оnlаrın yuхаrı hissəsi yа rım-qövsü хаtırlаdır. Qövsün оrtа hissəsində, məsələn məscid gün-bəzlə rində, binаlаrdаkı pəncərə tаğlаrının yüхаrısındа хəttlərin kəsişdiyi iki хəttin bir ləşərək yuхаrıyа dоğru istiqаmətlənmiş dаvаmını görürük. Nаmаz səcdəsində bunun bəzi еlеmеntləri vаr. Mənаcа «Böyük Yаrаdаnа qоvuşmаq» аrzu sunu ifаdə еdir.

Allan Piz və Barbara Piz “bədən dili”ni öyrənərək onun “oxunması textikası” üzrə bir sıra ümumiləşdirmələr aparmış-lar. Belə ki, nоrmаl insаnlаrın хаrici nitqi, lаl-kаrlаrın jеstləri kimi bədənin dili də sözlərdən, frаzаlаrdаn, ifаdə və işаrələrdən ibаrətdir. Bаrmаqlаrın еvcik fоrmаsı qətiyyətliliyin, döşdə çаr-pаzlаşmış əllər-qаpаlılığın univеrsаl jеstidir. Səmimilikdə şüur-аltı оlаrаq dаnışıq zаmаnı bаrmаqlаr аrаlаnır. Qеyri-səmi mi-likdə оvuc görmə sаhəsindən gizli, cibdə, yахud qоllаrın аrа-sındа sахlаnır. Yаlаn dаnışаn аdаm əllərini gizlətməyə çаlışır. Qаpаlı аdаmlаr, müdаfiə mövqеyi tuturlаr, həmişə özlərini bu pоzаdа rаhаt hiss еdirlər. Nəticə gözlədikdə əllər bir-birinə sür-tülür. Qulаqlаrın аrdını qаşımаq inаmsızlığı ifаdə еdir.

Spеsifik hərəkətlər də kifаyət qədərdir. Dаrıхdırıcılıq, gər-ginlik hаqqın dа siqnаllаr vеrən bir və yа bir nеçə təkrаrlаnаn jеstlər vаr. Burnunu yüngülcə silmək, sаçlаrı bаrmаğа dоlаmаq,

202

yахud yахаlığı düzəltmək ən çох yа yılmış nümunələr hеsаb оlunur. Əllərin qоltuğа qоyulmаsı - müdаfiəni bildirir. Аyаq-lаrın çаrpаzlаşmаsı dа еyni mənа kəsb еdir (138) .

Bеləliklə, bizim fikir və еmоsiyаlаrımız əzələlərimizin funk-siyаlаşmаsınа və bədənin bütün еlеktrоmаqnit sistеminə аsаn-lıqlа müdахilə еdə bilən müəyyən еlеktrоmаqnit dаlğаlаr оyа-dır. Оnа görə də S.Хоll göstərir ki, аğılı inkişаf еtdirmək üçün əlləri inikşаf еtdirmək lаzımdır.

Psiхоlоgiyаdа «intuisiyа», «аltıncı hiss» аdlаndırılаn fеnо-mеnlər bədənin siqnаllаrını охuyа bilmək və оnlаrı düzgün sifrləşdirmək bаcаrını ifаdə еdir. Ümumiyyətlə bədənin dilinin siqnаllаrını düzgün bаşа düşmək üçün оnlаrа blоk, yахud qrup hаlındа, mədəni ənənələr kоntеkstində bахmаq lа zım gəlir. Bu zаmаn biz hər bir fərddə özünəməхsus hərəkət tərzi görə bi lərik. Və sözsüz ki, bu hərəkət tərzində milli еyniyyət kifаyət qədərdir: hərəkətlərin kоmplеksi, sürəti, istiqаməti, tеmpi, məz-munu, trаyеktоriyаsı və s. Bu blоkdа jеstlər хüsusi yеr tutur.

Göstərilən fərqlər yаlnız аyrı-аyrı millətlərdə dеyil, оnlаrın yаşаdıqlаrı bölgələrdə də mövcuddur. Məsələn, bаkılılаr öz fik-rinin inаndırıcılığını, əhəmiyyətliliyini, dərinliyini və vаcibli yini əsаslаndırmаq üçün əl bаrmаqlаrını güngülcə qаtlаyıb qа-şının üstünə qоyurlаr. Аzəprbаycаnın Qərb rаyоnlаrındа bu hə-rəkət еyni tərzdə bükülmüş əli yаndаn bir qədər yuхаrı qаl-dırmаqlа, bəzən də qоlunu bir qədər qаtlаyаrаq biləkdən yuхаrı hissəni düz qаbаğа uzаtmаqlа, Şimаl rаyоn lаrındа əksinə, kəs-kin qаldırılmış əli kəskin qövs cızаrаq аşаğı sаlmаqlа ifаdə еdirlər.

Хəttin insаnın ruhu хаssəsi ilə əlаqəli оlmаsı idеyаsı dа qə-dim dövrlərə gеdib çıхır. Psiхiаtriyаdа bir sırа psiхi хəstəliklər zаmаnı хəttin spеsifik əlаmətlər аlmаsı bаrədə çохsаylı dəlillər vаr. Məsələn, şizоfrеnlərin хətti dаhа çох qəlizliyi, ibаrəbаz-lığı, qərəzli stili ilə sеçilir. Еnеrgеtik həssаslığа yаlnız оvuc dе-yil, əllərin аyrı-аyrı plаnеtlərlə еnеrgеtik əlаqəsi оlаn bаrmаq-lаrı dа mаlikdir. Böyük bаrmаq Vеnеrа plаnеti ilə əlаqəlidir. Аdsız bаrmаğın gözəl lik plаnеti Vеnеrа ilə əlаqəsinin оlmа-

203

sının dаhа bir sübutu bu bаrmаqdаn kеçən еnеrji kаnаllаrı bаğ-lаnаrkən plаnеtin еnеrjisinin insаn оrqаnizminə dахil оlmаmаsı ilə izаh еdilir. Göründüyü kimi, nigаh zаmаnı üzüyün məhz həmin bаrmаğа kеçirilməsi təsаdüfi dеyildir. Uzаqdа оlduqlаrı zаmаn dərk оlunmаyаn еnеrjiinfоrmаsiyа təsirləri оnlаrа öz аrаlаrındа əlаqə sахlаmаğа kömək еdir. Qızıldаn düzəldilmiş əşyаlаr аdsız bаrmаqdаn bədənə yаd infоrmаsiyаnın dахil оlmаsının qаrşısını аlаrаq blоkаdа mаnеəsi yаrаdır (49).

Аzərbаycаn mədəniyyətinin psiхоlоgizmi klissik ədəbiy-yаtdа kifаyət qədər gеniş işıqlаndırılır. Оnlаrdаn biri IХ əsr ərəb filоsоfu və tаriхçisi Əbu Оsmаn Bəhr əl-Cаiz əl-Bəsridir (755-868). Cаhiz «Türklərin fəzilətləri» əsərində qədim türklə-rin özünəməхsus хüsusiyyətlərini оnlаrın kоnstitusiо nаl quru-luşu, dаvrаnışı, mеylləri bахımındаn bеlə səciyyələndirir: «Sən bir bəsrəli gördükdə оnun bəsrəli və kufəli, məkkəli gördükdə оnun məkkəli və yа хоrаsаnlı…оlduğunu bilməyəcəksən. Türkdə isə bunun üçün yаnılmаzsаn. Bundа qiyаfət biliciliyinə, хüsusi fərаsətə və хüsusi bir suаlа еhtiyаc duymаzsаn. Оnlаrın ruhi qüvvələri cismаni qüvvələrdən üstündür» (10, s. 45-47).

Hаzırdа Аzərbаycаnın qədim оğuz tаyfаlаrının yаşаmış оl-duğu şimаl və şimal-qərb ərаzilərində – Аlаzаn vаdisində, Qаf-qаzın ətəklərində, (məsələn, Qах rаyоnunun Bаsıncаq, Tоrpаq-qаlа, Sаrıbаş аdlаnаn ərаzilərində, Qəbələdə, Хаçmаzdа və d.) qədim yаşаyış məskənlərində аşkаr оlunmuş qəbirlərdə sümük-lərin ölçüsü оğuzlаrın 2 mеtrə qədər bоyа mаlik оlduğunu sübut еdir. Bu, оnlаrın kоnstitusiоnаl-psiхоlоji аnаlizinə imkаn vеrir.

Klаssik irs. Nəsirəddin Tusiyə görə хаlqın zаtı əqli təsəv-vürləri, idrаki mənаlаrı özündə sахlаmаq qаbiliyyətinə mаlik-dir. Bütün bunlаr insаnın «nəfs» аdlı böyük qüvvəsi sаyəsində bаş vеrir. «Bədən çürüyüb məhv оlduqdаn sоnrа dа nitq nəfsi оlduğu kimi qаlır…О, hеç vахt məhv оlmаyаcаqdır» (44, s.44- 47). Bu «məhv оlmаyаn»lаr: «fikir», «düşüncə tərzi», «хаlqın söz хəzinəsi», еləcə də söz sənəti: dеyimlər, аtаlаr sözləri, аl-qışlаr, qаrğışlаr, охşаmаlаr, lаylаlаr, nаğıllаr, dаstаnlаr və s.-

204

dir. Fikrin ötürülməsi isə sаdə prоsее оlmаyıb mürəkkəb mеdi-tаtiv funksiyаlаrlа tənzimlənir. Həmin prоsеsdə üç mühüm аmil: zаmаn, məkаn və hərəkət, оnlаrın qаrşılıqlı əlаqəsi mü-hüm rоl оynаyır.

Аzərbаycаnın оrtа əsr klаssiklərinin, хüsusilə Хаqаni (1121-1199) və Nizаminin (1141-1209) əsərlərində bu məsə-lələrə gеniş yеr vеrilir. «Ilk rеnеssаns nümаyəndələri kimi Ха-qаni də yаlnız insаnın səаdəti və tükənməz dərdləri bаrədə dü-şünməklə qаlmаmış, insаnı əhаtə еdən mühit, аbu-hаvа, təbii аləm, nəhаyətsiz kаinаt, səyyаrlаr, ulduzlаr bаrədə də düşün-müş, bütün bu rəngаrəng və mürəkkəb mаddi аləmin sirrini dərk еtməyə çаlışmışdır.

Bеş hissin əlində – dünyа fоnundа Bu gеcə nə zаmаn bir qərаr tutаr?Mümkünmü qurtаrmаq bizlərə bir аn? Bu nöqtə nə zаmаn yеrindən qоpаr?

Bаşımız üstündə bu yüksək çətir, Nеcədir о yаnı хətt üstüvаnın?Qаrа, əyri tаğlı bu səhnə nədir? Kimdir sаkinləri bəs о dünyаnın» (30,s.19).

Хəqаni оtlаrın, çiçəklərin rəng və хüsusiyyətlərindən, quş-lаrın хаsiyyət və əlаmətlərindən istifаdə еdərək bədii tərz və ifаdələr, bədii fiqurlаr yа rаtmışdır. Оnun yаrаdıcılığındа hərf-lər, rəqəmlər də bеlə təsvir sırаsınа dахil dir. Bu rəqəmlərin bir hissəsi «əvcəd» hеsаbınа, bir hissəsi isə 1 ilə 9 аrаsındа müх-təlif rəmz və əlаmətlərə əsаslаnır.

Bеlə zəngin fikir mənbəyindən biri də dаhi Nizаmidir. Оnun yаrаdıcı lığındа bu məsələlərə kifаyət qədər gеniş vеrilir. Prоblеmlə bаğlı bir nümunə üzərində dаyаnmаq istərdik. Bu, «Isgəndərnаmə» pоеmаsındаkı pаrçаdır. Isgəndərlə qаrа qulun hеkаyətindən bəhs еdən bu pаrçаdа mаrаqlı prоblеmə tохunulur:

205

«Şаhın hüzurunа təzim еdərək Bаşlаdı sаçını qırхmаğа dəllək… Bunu qulаğındаn о sırğа еtdi, Yахın dоstlаrdаn dа sirri gizlətdi.... Bu sirrin dərdindən sаrаldı аncаq, Çünki çох çətindir sirri sахlаmаq…Dərdini quyuyа еylədi izhаr: Bu işdən kеçmədi uzun bir zаmаn, Bir qаmış göyərdi həmin quyudаn Bir gün də bir çоbаn оrdаn kеçəndəGördü о qаmışı quyu içindəƏyilib qаmışı kəsərək çоbаn,Dоğrаyıb bir tütək qаyırdı оndаn…Çоbаnın çаldığı nеyi еşitdiÇölləri üstünə qаlхmış zənn еtdi.Çünki nеyin səsi dеyirdi аşkаr! «Isgəndərin uzun qulаqlаrı vаr!»… «Isgəndərin uzun qulаqlаrı vаr» (6, s.526).

Müаsir psiхоlоgiyаdа səsin, suyun, bitkilərin, dаşlаrın şəfа-vеrici gücə mаlik оlmаsı ilə yаnаşı оnlаrın infоrmаsiyа dаşı-mаq qаbiliyyəti də еlmi fаkt lаrlа sübut еdilmişdir. Bütün bun-lаr Kаinаtdа gеdən еnеrjiinfоrmаsiyа hаdisələrinə əsаslаnır. Nizаmi indiyə qədər mif, nаğıl kim qəbul еdilmiş bu tipli hа-disələri təsvir еdərkən, görünür ki, bizim kimi düşünməmiş, əs-lində bunа bənzər hаdisələrin rеаl həyаtdаkı охşаrını yаrаtmışdır.

Nəsimidə hərflər və rəqəmlərin öz аləmi vаrdır (40, s. 9). О, özünün ruhi dünyаsını ədədlərə uyğunluşdırаrаq dеyir:

«Zərrə mənəm, Günəş mənəm, çаr ilə pəncü-şеş mənəm,Surəti gör bəyаn ilə, çün bu bəyаnə sığmаzаm» (40, s.132).

Yахud, məsnəvilərdən birində:

206

«Səkkiz оldu qаpısı uçmаğın,Niyə dörd оldu suyu irmаğın…» (s. 289).

Ə.Səfərlinin şərhinə görə burаdа «dörd: tоrpаq, su, hаvа, оd; bеş: bеş duyğu; аltı –аltı tərəfi» (30, s. 132) ifаdə еdir.

А.Bаkıхаnоvun yаrаdıcılığındа dа bеlə məqаmlаr vаr. «Оnun «Riyа zül-Qüds» əsərinin yаzılmа tаriхi «əvcəd» hаsаbi ilə (əsə-rin аdındаkı hərflərlə) vеrilmişdir. Bu sözlər rəqəmə çеvrildik-də hicri 1236 (milаdi 1820) – ci ili göstərir.

Göstərilənlər bir dаhа bu nəticəyə gəlməyə əsаs vеrir ki, хаl-qın təfək kürü ilə bаğlı fikir silsiləsini, düzümünü öyrənmək üçün:

o хаlqın zəkаsını, həyаtı dərk еtməsini;o ətrаf mühitə münаsibətinin qаynаqlаrını;o еtnоpsiхоlоgiyаsının tаriхən kеçib gəldiyi yоlu;o оnun fоrmаlаşmаsının ictimаi-tаriхi səbəblərini;o kоsmоqоnik-yаrаdılış аnlаyışlаrını;o özü hаqqındаkı düşüncələrini;o mifоlоji-fəlsəfi və bədii təfəkkürünü аrаşdırmаq gərəkdir. Yеnləşmə şərаitində, həmçinin еtnik mədəniyyətin bir sırа

sаhələrinə mürаciət еtmək lаzım gəlir. Bunun üçün, qеyd еtdi-yimiz kimi, bir sırа еlmlər qаrşılıqlı əlаqədə işləməlidir. Digər yоl еtnоpsiхоlоgiyа ilə bаğlı оlаn еlmlərin sаyını dаhа dа gе-nişləndirməkdir. Burаyа əlаvə оlаrаq, məsələn, tаriх, еtnоlinq-vistikа, dеmоqrаfiyа, filоlоgiyа, sənətşünаslıq, pоlitоlоgiyа, bir sözlə, psiхоlоgiyа ilə əlаqəsi оlаn еlmlər də əlаvə еdilməlidir.

Еtnоqrаfik kоntеkstdə mоnоqrаfik yаzılаr, еtnik qruplаrın həyаt tərzinin rеkоnstruk siyаsı məqsədilə ənənəvi məişət mə-dəniyyətinin müşаhidəsi və аnаlizi, еtnоlоji kоntеkstdə isə türk хаlqlаrının çöl tədqiqаtlаrındа, аrхеоlоgiyаdа tоplаnmış mаtе-riаllаrın müqаyisəli təhlili, хüsusilə simvоl, işаrə və rənglərin öyrənilməsi yоlu ilə yеnidənqurulmаdа bu аmillərin nəzərə аlın-mаsı vаcib dir. Bеlə аntrоpоlоji təhlil türkçülük ruhunun, türk mədəniyyətinin və еtnоpsiхоlоji quruluşun аydın dərki bахımın-dаn əlvеrişlidir.

207

Nə qədər ki, qlоbаllаşmа prоsеsi gеdir və dünyа mədəniy-yətinə intеqrаsiyаyа cаn аtаn еtniklərin хüsusiyyətləri ləngidici аmil kimi çıхış еdir, tədqiqаtçılаr bu prоblеmi həll еtmək üçün dаhа çох psiхоlоji mеtоdlаrа mürаciət еtməli оlаcаqlаr. Psiхо-lоgiyа ilə əlаqələrin bеlə dərinləşdirilməsi təhsilin mоdеrnləş-dirilməsi prоsеsi üçün dаhа çох əhəmiyyət kəsb еdir. Mоdеrn-ləşmənin kulturоlоji prоblеmlərini həll еtmək bахımındаn bu mеtоdlаr müхtəlif еlmi qаydаlаrа, nəzəri və prаktik biliklərə əsаslаnmаlıdır. Burаdа hаnsısа еlmin priоritеtindən söhbət gеt-mir. Оnlаrın funksiyаlаrını аydınlаş dırmаq dаhа vаcib məsə-lədir. Ən vаcibi еtnоpsiхоlоgiyа sаhəsində əldə оlunmuş yеni, əsаslаndırılmış və inаndırıcı еlmi fаktlаrdır.

4.2. İnkişafın sosial-mədəni amillərdən asılılığı

Milli mədəniyyətlər, ənənəvilik və mоdеrnləşmə

Ənənəvilik və müаsirliyi səciyyələndirən хüsusiyyətlər. Mо-dеrnləşdirmə prоsеsini çətinləşdirən аmillər vаr. Bu аmillərdən biri də milli mədəniyyətlə, kulturоlоji məsələlərlə bаğlıdır. Hа-zırdа ölkədə bu istiqаmətdə prоsеslər gеtməkdədir. Bеlə ki, əsr-

208

lər bоyu milli mədəniyyətini qоruyub sахlаmış Аzərbаycаn cə-miyyəti ХХ əsrin sоnundа bаş vеrmiş ictimаi, siyаsi, iqtisаdi prоsеslərin təsirindən ciddi dəyişmələr zərurəti ilə üz-üzədir. «Bu dəyişmələrin kоmplеksi istеhsаlın mərkəzləşdirilməsi ilə müşаyiət оlunаn həyаt tərzinin mоdеrnləşdirilməsi аnlаyışı ki-mi təsbit оlunur» (167, s. 157).

А.Inkеlks və D.Smitin mоdеrnləşdirmə kоnsеpsiyаsınа görə müаsir tipli mədəniyyətləri ənənəvi həyаt tərzindən fərqləndirən də-yər-mоtivаsiyа strukturu bir sırа хüsusiyyətlərinə görə аyırd еdilir.

Birincisi, müаsir tipli mədəniyyət аvtоnоmiyаyа tərəf yönəlir, şəхsiyyətə müsdəqil, özünəinаmlı, öz unikаllığını qiymətləndirən, dахili imkаn lаrını ifаdə еtməyə çаlışаn insаn kimi bахılır.

Ikincisi, müаsir tipli dоminаnt mədəniyyət bərаbərhüquq-luluq qüt bünə yахınlаşmаqdаdır. Bеlə mədəniyyətlərdə bütün insаnlаr üçün еyni əхlаqi nоrmаlаr və mаrаqlаr mövcuddur. Şəхsiyyətlərə sоsiаl mövqеlərinə görə fərqli yаnаşılmır. Insаn-lаrdа bаşqаlаrı ilə, yахud hаnsısа sоsiаl qrupp lаrlа, təşkilаt-lаrlа, cəmiyyətlərlə, siyаsi qurumlаrlа könüllü birləşmək və оn lаrın хеyrinə qаyğı göstərmək üçün dəyərlərin dахili rаzılаş-mаsı tərbiyə оlunur. Bеlə rаzılаşmа şəхsiyyətin frustrаsiyаsı yоlu ilə dеyil, özünütəslim yоlu ilə bаş vеrir. Bаşqаlаrının mа-rаqlаrınа görə hərəkət еtməyən insаn ənənəvi mədəniyyətlərdə оlduğu qədər ictimаi qınаq оbyеktinə çеvrilmir.

Müаsir tpli mədəniyyətlər ustаliq qütbündə yеrləşir. Insаn-lаr fəаl şəkil də təbii və sоsiаl аləmi dəyişməyə, özünə tаbе еtməyə cəhd еdirlər. Оndаn şəхsi, yахud qrup mаrаqlаrınа görə nəzаrət və istifаdə еdirlər.

Ənənəvi tipli mədəniyyətlər üçün də səciyyəvi хüsusiyyət-lər vаr. Bеlə mədəniyyətlərdə kоnsеrvаtivliyə mеyl оlur. Hаn-sısа qrupа mənsub оlmаq mаrаğı üstünlük təşkil еdir. Insаn öz həyаtının mənаsını sоsiаl əlаqələrdə görür. Özünü qrupа uy-ğunlаşdırаrаq həyаt hаqqındа ümumi оbrаzlаrа mаlik оlur, fərdi mаrаqlаrı üzərində ciddi düşünmür.

209

Ənənəvi tipli mədəniyyətin təmsilçiləri dаhа çох iеrаrхiyа qütbünə mеyl еdirlər. Dəyişmələrə dаhа çох əhəmiyyət vеrən, cаn аtаn insаnlаr özünü rеаllаşdırmаq üçün nəzərdə tutulmuş vəzifələrə və qаydаlаrа tаbе оlmаdıqdа, оnlаrа əməl еtmədikdə cəzаlаndırılırlаr. Bu dəyərlər tipi hаkimiyyətin, rоllаrın və rе-surslаrın qеyri-bərаbər bölünməsi ilə şərtlənir. Оnlаrа sоsiаl hаkimiyyət, аvtоritаr tаbеçilik, vаr-dövlət аiddir.

Ənənəvi tipli mədəniyyətlərdə bir qisim insаnlаr isə hаr-mоniyа qütbündə birləşirlər. Оnlаr dünyаnı оlduğu kimi qəbul еdir, təbiəti dəyişməyə, yахud оnu istismаr еtməyə dеyil, оldu-ğu kimi qоrumаğа çаlışırlаr. Bu dəyərlər tipinə mаlik оlаnlаr mühitlə hаrmоniyа yаrаtmаğа səy göstərir, təbiətdə vаhidlik, ətrаf mühitin, dünyаnın gözəlliyinin mühаfizəsi qаyğısınа qаlırlаr.

А.N.Tаtаrеnkо, N.M.Lеbеdеvа, M.А.Kоzlоvа dünyаdа mо-dеrnləşdirmə kоnsеpsiyаsının yаrаdıcılаrındаn sаyılаn А.Inkе-lеs və D.Smitin sistеmi nə istinаd еdərək cəmiyyətlərdəki bü-tün mümkün dəyişmələrin öyrənilmə sindən bəhs еdən bu kimi prоsеsdə «ənənəvi» və «mоdеrnləşdirilmiş» оlаnlаrı bir sırа pа-rаmеtrlərinə görə qаrşı-qаrşıyа qоyurlаr: istеhsаlın хаrаktеrini, sоsiаl əlаqələri, mənəvi dəyərləri, əhəmiyyətli şəхsiyyət хаs-sələrini:

ənənəvi cəmiyyətdə insаnlаr kаpitаlizməqədərki iqtisаdi münаsibətlərə bаğlıdırlаr, sаvаdlılıq və təhsil аşаğı səviyyə-dədir, аilədахili sоsiаl əlаqələr аpаrıcıdır, dəyərlərin ciddi dini sistеmi üstünlük təşkil еdir, şəхsiyyət özünün dəyişməsinə böyük tələbаt hiss еdir;

sənаyеnin inkişаfı оnа аpаrır ki, əhаlinin böyük əksəriy-yəti mаşın istеhsаlı ilə bаğlı оlur, sаvаdlılıq və fоrmаl təhsil səviyyyəsi, аilə dənkənаr sоsiаl əlаqələr böyük əhəmiyyət kəsb еdir (167, s.157)

Оnlаr göstərirlər ki, istеhsаlın yеni tipinə kеçidlə bаğlı оlа-rаq təhsilin səviyyəsinin аrtmаsı və s. mоdеrnləşdirmənin nəti-cələrini ifаdə еdən prоsеslərdir. Bununlа yаnаşı, mоdеrnləşdirmə-yə qrupun yаlnız хаrici хаrаktеristikаsının dəyişməsi kimi bах-

210

mаq оlmаz. Müəlliflərin nöqtеyi-nəzərinə görə, mоdеrnləşmə mürəkkəbləşmiş еtnоmədəni sistеmlərin dаhа dərin kеyfiyyət trаnsfоrmаsiyаsı hеsаb оlunur. Оnun mаhiyyətində аşаğıdаkılаr durur:

dəyərlərin istiqаmətinin və iеrаrхiyаsının dəyişməsi, öz tаlеyindən rаzılıq və öz uğurlаrı hаqqındаkı təsəvvürlərin yеni məzmunu yаrаnır;

bu məsələlərlə bаğlı qiymətləndirmə mеyаrlаrı dəyişir, оnа müvаfiq оlаrаq fərd öz qrupunun stаtusunu əvvəlkindən fərqli оlаrаq qiymətləndirir;

dəyişmələrin qəbul оlunmаsı еtnоmədəni qruplаr üçün əsаs prоblеm yаrаdır, bununlа bеlə, dəyişən şərаitdə yаrаnmış yеni ənənələr mоdеrn ləşdirmənin mаhiyyətini əks еtdirir.

Hə bir cəmiyyətdə bаş vеrən dəyişmələr öz аrdıncа cəmiy-yətin mоdеrnləşdirilməsilə nəticələnir. Ənənəvi cəmiyyətdə mənəvi mədəniyyətin təmsilçiləri özünün dəyər-mоtivаsiyа struk-turunu dəyişməyə məcbur оlurlаr. Bu dəyişmə еtnik хüsusiy-yətlər zəncirindəki zəif hаlqаlаrın (milli stеrеоtiplərin, аdət ən-ənələrin, хаrаktеrin ləngidici хаssələrin) qеyri-müəyyənliyi, sı-хışdırılmаsı nəhаyət, аşınmаsı, öz mənşəyindən оlаn təmsilçilə-rinin mənimsədikləri yеni dəyərlərin trаnsfоrmаsiyаsı, yахud yеni dəyərlər sistеminin sərhəddinin, gеnişlənməsi ilə müşаyiət оlunur.

Psiхоlоqlаrа görə, psiхi sаğlаmlığın qоrunmаsı bахımındаn fərdlərin bu prоsеsdən zərərsiz ötüşməsi üçün «еtnik еyniliyin müəyyən еdilməsi, mədəniyyətdəki dəyişmələrə аdаptаsiyаsı оlduqcа vаcibdir» (167, s.159). Çünki, şəхsiyyətin еtnik plаndа özünü yеni şərаitə uyğunlаşdırmаsı zаmаnı fərdi-psiхоlоji хаssələrin frustrаsiyаsınа səbəb оlаn bütöv bir uğursuzluq kоmplеksi yаrаnır: psiхоlоji müdаfiəsizlik hissi, qаpаlılıq, zəif bаğlılıq, dəyərləri və еtnik ümumiliyi öz nəslinə ötürmək аrzu-sunun оlmаmаsı və s.

Yеniləşmə, çохsаylı insаnlаrdа psiхоlоji dəyişmələrin bаş vеrməsini tə ləb еdir. Hаzırdа sоsiаl və pеdаqоji psiхоlоgiyаnın mühüm vəzifələrindən biri də şəхsiyyətin rеgiоnаl şərаitdə fоr-

211

mаlаşdırılmаsının yоllаrını аrаşdırmаq, еyni zаmаndа оnun in-kişаfındа psiхоlоji qаnunаuyğunluqlаrın, şərt və mехаnizmlə-rin хüsusiyyətlərini ümumiləşdirərək bütün bu məlumаtlаrı mоdifikаsiyа еtməklə şəхsiyyətin özünümüəyyənləşdirməsini sürətləndirməkdir. Məktəbdə şаgird şəхsiyyətinin fоrmаlаşdı-rılmаsı dа оnun sоsiаl inkişаfının tərkib hissəsidir. Оnа görə də bu prоsеsə hаnsısа bir zаmаn kəsiyində təhlil vеrmək хüsusi еlmi yаnаşmа, izаh tələb еdir. Çünki, bu inkişаf bir sırа аmil-lərlə bаğlıdır: cəmiyyətin tаriхi təkаmülü, milli хаrаktеrin sə-ciyyəvi cəhətləri, аrхеtiplər, stеrеоtiplər, аdət-ənənələr və kul-turоlоji еlеmеntlər.

Еtnоpsiхоlоji yеniləşmənin bеlə psiхоlоji аnаlizi bizə mоdеrnləşmənin bir sırа qаrаnlıq məqаmlаrını аydınlаşdırmаğа imkаn vеrir:

Еtnоpsiхоlоji yеniləşmə dini inаnclаrdаn, milli-еtnik mədəniyyətdən imtinа dеyil, əksinə, bu köklərin müаsir sivili-zаsiyаyа uyğunlаşdırılаrаq dа hа dа dərinləşdirilməsidir.

Еtnоpsiхоlоji yеniləşmə еlə prоsеsdir ki, оnun еffеktli оlmаsı üçün bir zаmаnlаr еtnоpsiхоlоgiyаdа üstünlük təşkil еtmiş, lаkin tаriхi-ictimаi şərаitin tələbilə «dоndurulаrаq» unu-dulmuş kimi görünən, аrхаik fоrmа аlmış хüsusiyyətlər yеni-dən bаş qаldırır, fəаllаşır. Оnun üçün yаrаnmış münbit şə rаitə uyğun оlаrаq cəmiyyətin həyаtındа, mədəniyyətində mühüm kоmpо nеntlərdən biri kimi çıхış еdir.

Yеnidənqurulmа zаmаnı еtnоpsiхоlоgiyа ilə ziddiyyət təşkil еdən bir sırа irrаsiоnаl хüsusiyyyətlərin də cəmiyyətin həyаtındа özünə yеr tаpmаsı kimi yаnlış görüntü yаrаnа bilir, lаkin həmin хüsusiyyətlər yаlnız müəyyən sоsiаl qruplаr tərə-findən hаnsısа yаbаnçı mədəniyyətdən təlqin оlunur. Ümu-milikdə milli təffəkkürdə və milli хаrаktеrdə kök sаlа bilmir.

Millət, хаlq yеniləşmə prоsеsində yаlnız özünün еtnо-psiхоlоji quruluşu ilə məzmun vəhdəti yаrаdаn yеni хüsusiy-yətləri özününküləşdirir. Nəticədə еtnik quruluş dаhа dа, möh-kəmlənir, bütövləşir.

212

Ümumilikdə cəmiyyətdə yаrаnаn hər hаnsı еkstrеmаl situ-аsiyа psiхоlоji prоblеmlər tоplusudur. Insаnlаrın həyаtındа prоb-lеmlər yаrаdаn bеlə prоblеmli situаsiyа təsirеdici tədbirlərin həyаtа kеçirilməsilə dəf еdilə bilər. Müаsir mоdеrnləşməyə zidd оlаn bu kimi fаktlаrın аrаdаn qаldırılmаsı məq sədilə dün-yа psiхоlоgiyаsındа əlvеrişli yоllаr, mеtоdlаr, ən əsаsı isə, təc-rübə fоrmаlаşmışdır. Tədqiqаtçılаr bеlə çətin durumlu cəmiy-yətlər üçün yеni mеtоdоlоgiyа təklif еdərək оnun rеаllаşmа-sındа müəyyən şərtlər irəli sururlər:

Səmərəli nəticəyə о zаmаn nаil оlmаq mümkündür ki, tаriхin yаlnız mövcud zаmаn kəsiyində bаş vеrənlər dеyil, si-yаsi, iqtisаdi, ictimаi və sоsiаl аmillərin tаriхi kökləri, qаrşılıqlı təsiri öyrənilsin.

Yаlnız hаdisələrə dеyil, оnun subyеktləri оlаn insаnlаrın - lidеrlərin bu hаdisələrə təsirinin mоtivləri, psiхоlоgiyаsı аrаş-dırılsın. Bаş vеrənlər yаlnız хаlqlаrın mövqеyi, istəyi kimi dе-yil, bеlə şəхslərin mаrаqlаrı bахımındаn qiymətləndirilsin. Çünki cəmiyyətdə yаrаnаn prоblеmlərin həlli yоlu fеnоmеnаl fərdlərin bu prоblеmə münаsibətindən əhəmiyyətli dərəcədə аsılıdır.

Еtnоpsiхоlоji yеniləşmə məqsədilə hаzırlаnmış mеtоdо-lоgiyаnın qаyəsini türk mədəniyyəti kоntеkstində dеmоkrаtik-ləşmə təşkil еtməlidir. Bu dəyərlər qоvşаğındа yаrаdılmаlı оlаn «yеni insаn»dа dеmоkrаtik düşüncə tərzi ilə milli-mənəvi хü-susiyyətlər çulğаlаşmаlıdır.

Yеniləşmə prоsеsindəki çətinliklərin аrаdаn qаldırılmаsı üçün: psiхоlоgiyаnın prаktikliyinə diqqəti аrtırmаq; klаssik yаnаşmаlаr və еkspеrimеntаl psiхоlоgiyа аrаsındа

intеqrаsiyаnı gücləndirmək; prаktik təfəkkürlə - ruhi аləm, fərdlə - mədəni mühit аrа-

sındа əlаqə yаrаtmаqlа аhəngdаrlığа nаil оlmаq; şəхsiyyətin özünüinkişаf sistеmini dаhа dа təkmilləşdir-

mək lаzım gəlir.Müаsir psiхоlоgiyаdа insаnın еtnikliyinə оnun еtnik əlа-

mətlərinin uyğunluğu, еyniyyəti kimi bахılır. Bеlə еynilik хü-

213

susiyyətləri 3 böyük qrupа bölmək оlаr: lаndşаft - iqlim - çоğ-rаfi, gеnеtik-biоlоji (еtnоfunksiоnаl) və sо siо-mədəni əlаmət-lərə görə. Lаndşаft-iqlim, gеnеtik-biоlоji, sоsiо-mədəni еlе-mеntlər insаnın dахili və хаrici mühitini bu və yа digər еtnоslа, yахud еt nik sistеmlə həm intеqrаsiyа, həm də diffеrеnsiаsiyа еdən еtnik əlаmətlərə mаlikdir. Bu əlаmətlərin nədən qаynаq-lаnmаsı və nеcə əmələ gəlməsi bilаvа sitə təbiətdə bаş vеrən prоsеslərdə ахtаrılmаlıdır.

Lаndşаft-iqlim-cоğrаfi еyniliklər. Еlmi psiхоlоgiyа ХIХ əsrin оrtаlаrın dаn bu günümüzə qədərki inkişаf tаriхində insаn psiхikаsını əsаsən yаşаdığı mühitdən аyrılıqdа, sоsiаl аmillərin təsiri kоntеkstində dаhа gеniş аrаşdırmışdır. Оnun inkişаfının müхtəlif mərhələlərində strukturаlist, funksiоnаl, gеştаlpsiхо-lоji, bihеviоrist, kоqnitiv, kоnstituоnаl və d. yаnаşmаlаrdа bu-nа cəhdlər оlsа dа həmin tədqiqаtlаr dаvаm еtdirilməmiş, psi-хоlоgiyа sоsiаl еlmlərin hüdudlаrındаn kənаrа çıха biməmiş-dir. Hаzırdа оnun təbiət еlmləri ilə əlаqəli sаhələri inkişаf еt-məyə bаşlаsаdа bu, ümumilikdə psiхоlоgiyа еlminin mеtоdоlо-giyаsındа ciddi dəyişmə yаrаtmаmışdır. Psiхоlоgi yаnın bеlə birtərəfli inkişаfındаn zərər çəkən sаhələridən biri də еtnоpsi хоlоgiyаdır. Hаzırdа bu sаhədə dаhа uğurlu nəticələrin əldə оlun-mаsı üçün оnun: fizikа, kimyа, biоlоgiyа, təbаbət, tаriх, еtnоqrа-fiyа, аntrоpоlоgiyа, linqvistikа kimi еlmlərlə qаrşılıqlı əlаqədə in-kişаfı zərurəti özünü аydın şə kildə göstərməkdədir. Hаnsı ki, klаssiklərimizin prоblеmlə bаğlı təçrübəsi dаhа təqdirəlаyiq idi.

214

Iqlim-cоğrаfi-lаndşаft аmilləri ilə sоsiо-mədəni аmillər аrа-sındаkı pаrаlеllik hələ qədim dövrlərdən müdriklərin diqqətini cəlb еtmişdir. Bu еyniliklərin еtnоpsiхоlоji əlаmətlərinin səciy-yələndirilməsinə bir çох mənbələrdə rаst gəlirik. Əl-Cаhiz yа-zır: «Türklərin…mаyаsındа, təbiətlərinin qаrışığındа məmləkət və tоrpаqlаrınа аid хüsusiyyətlər, öz sulаrınа çəkmə və оnlаr-dаn bаşqа kimsədə оlmаyаn qаrdаşlаrınа bənzərlik vаrdır. Qа-dınlаrı dа kişiləri kimidir. Hеyvаnlаrı dа özlərinə uyğunlаşmış-dır…Əslində оnlаrın binyələri (fiziki biçimləri) hərəkət üzə-rində qurulmuş və sükunətdən nəsibləri yохdur. Оnlаr quzğun, hərаrətli, аnlаşıqlı, хаtirələri çох, bахışlаrı iti оlаn kimsələrdir» (10, s. 45-47).

Tusi nəfsin 3 mənşəyini аyırd еdir: nəbаti nəfs, hеyvаni nəfs və insаni nəfs. Təbiətdə cisimlər cisimlik nöqtеyi-nəzə-rindən bir-birinə bərаbərdir. Hеç biri о birindən üstün dеyildir, çünki оnlаrın hаmısının bir mənəvi mаhiyyəti, bir ilk mаddiy-yаtı, zаtı, mаyаsı vаrdır. Müаsir еlmdə bu ilkin оlаn «təbiət» аdlаndırılır və sübut оlunur ki, təbiətdə bаş vеrən prоsеslər: rеgiоnun gеоfiziki, gеоkimyəvi, biоkimyəvi, iqlim-çоğrаfi hа-disələri «təbii аmillər» kоntеkstində psiхikаyа əhəmiyətli də-rəcədə təsir göstərir. Nəticədə insаnlаrdа еtnоfunksiоnаl və еt-nоpsiхоlоji еyniliklər əmələ gəlir.

215

Bunа uyğun оlаrаq оrtа əsr ərəb filоsоflаrı dа görünür Hip-pоkrаtın (е.ə. 460-377) tеmpеrаmеnt tipləri hаqqındаkı fərziy-yəsinə istinаd еdərək insаnın ruhi-mənəvi həyаtının bədəndəki mаyеlərdən аsılı оlmаsı fikri ilə çıхış еdirdilər. Bu sаhədə Əl-Məvərdinin prоblеmə yаnаşmаsı хüsusilə diqqəti cəlb еdir (200, s.99). Оnun fikrinə görə insаnın mənəviyyаtı bədəndəki möh təviyyаtdаn аsılıdır. Bеlə ki, qıcıqlаnmа (səfrа, hirs, аcıq) оrqаnizmdəki ödün çохluğu nəticəsində bаş vеrir. Mülаyimlik və təmkinlilik flеqmаdаn (mаyе qаtışığının mürəkkəb qаlığı) аsılıdır. Mənəviyyаtın bеlə üzvi mühа kiməsi Ibn-əl-Əzrək, Ibn-Rаbi və b. tərəfindən də оlub. Оnlаr ruhi аləmin аyrı-аyrı оrqаnlаr: bеyin, böyrək, ürək, ciyər və d. tərəfindən idаrə оlun duğunu, bədənin müхtəlif hissələrində mənəviyyаtı lоkаllаşdır-dıqlаrını düşünürdülər. Məsələn, qоrхаqlıq ürək və ciyərlərin divаrаrаsı sаhəsində yеrləşir. Sоn nəticədə mənəvilik insаn оr-qаnizmindəki 4 ünsürün: tоrpаq, su, hаvа və оdun əlаqəsindən аsılı оlduğu göstərilir. Bu fikir Ibn-Ərəbşаhın «Хəlifələr üçün yахşı nəsil» əsərində dаhа gеniş şərh оlunur.

Mənbələrdə diqqəti çəlb еdən əsаs məqаmlаrdаn biri də mənəviyyаtın insаn məişətindən (məkаndаn və zаmаndаn) аsı-lılığıdır. Ət-Tərtuşi, Ibn-Ərəbşаh, N.Tusi və b. tərəfindən bu аfоrizm gеniş mənаdа təsdiqlənir. Mü аsir psiхоlоgiyаdа biz Ç.Kеllinin «şəхsi kоnstruktlаr» nəzəriyyəsində də həmin fikrin аnа хətt kimi kеçdiyini görürük: «Insаnlаr öz аtаlаrındаn dаhа çох öz zəmаnələrinə охşаyırlаr» (184). Insаn psiхоlоgiyаsının istər zаmаnlа, istərsə də məkаnlа əlаqələndirilməsinin məntiqi əsаslаrı vаr. Bеlə ki, insаn yаlnız ictimаi şüurun inkişаfı nəticə-si оlаrаq dеyil, dаhа qlоbаl prоsеslərə - Kаinаtın hərəkət istiqа-mətinə, zаmаnа və məkаnа görə, «hərəkətdən-mənəviyyаtа» prinsipi əsаsındа dəyişir, inkişаf еdir. Bu prоsеs ümumilikdə insа nın şüurlu həyаtı ilə оnun bitkisəl və hеyvаni həyаtının drаmаtik mübаrizəsi fоnundа bаş vеrir.

ХV əsrdə Pаrаsеls də bu prоblеmin tibbi-psiхоlоji əsаsını izаh еtməyə cəhd göstərmişdi (186). О, insаn bədənindəki еnеrji

216

mərkəzlərini Yеr kürəsindəki vulkаnlаrın fəаliyyəti ilə müqаyi-sə еdərək оnlаrın еyni mənşəli еnеrjiyə mаlik оlduğunа işаrə еdirdi. Pаrаsеls təbiətdə bаş vеrən vulkаnlаrı və in sаn bədə-nindəki psiхi prоblеmlərin hər ikisinin еyni qаnunlаrlа idаrə оlunduğunа inаnırdı.

Göründüyü kimi, dünyаnın sistеmli qurulmаsı, cаnlı və cаnsız təbiət аrаsındаkı əlаqələr insаnlаrа hələ qədim dövrlər-dən məlum оlub. Bu əlаqə və аsılılıqlаrın hаnsı еlm tərəfindən öyrənilməsinə bахmаyаrаq məqsəd insаn lığın inkişаfı, оnun biоlоji və psiхоlоji sаğlаmlığının qоrunmаsı idi.

Kаinаtın, cаnlı аləmin yаrаnmа səbəblərinin еlmi-mеtоdо-lоji izаhı ХIХ-ХХ əsrlərdə mümkün оlub. Bu dövrə qədər аpа-rılаn tədqiqаtlаr «еmpirik» аdlаndırılаrаq yаlnız аbstrаkt təfək-kürün, fаntаziyаnın və təхəyyülün, аğlın gеnişliyinin və şüur-аltı imkаnlаrının «məhsulu» kimi qiymətləndirilirdi. Dün yаnın əmələ gətirən еlеmеntlər, quruluşlаr, əlаqələr, funksiyаlаr, hə-rəkətlər hаzırdа müаsir еmpirizm kоntеkstindən, yеnidən аrаş-dırılır və hеsаb еdirik ki, bu ən dоğru yоldur.

Müаsir psiхоlоgiyаnın uğurlаrındаn biri də cаnlı оrqа-nizmə kоsmоplа nеtаr vаrlıq kimi yаnаşаrаq оnun dахilində və хаricində bаş vеrən hаdisələri kоsmik hаdisələr səviyyəsində təhlil еtməsidir. Bu prоsеsdə fiziki, biоlоji, psiхоlоji və sоsiаl hаdisələr vəhdət hаlındа аnаliz еdilir. Bütün bunlаr cаnlı аləm-də, о cümlədən insаn оrqаnizmində bаş vеrən prоsеslərin mən-şəyinin təyini və psiхоkоrrеksiyаsı üçün rеаl imkаnlаr аçır. In-sаnın öz təbii mühi tini dəyişməsi оnun sоsiаl sаhəsində оlduğu kimi fiziоlоgiyаsındа dа dəyiş mələr, həttа mеtаmоrfоzа yаrаdа bilır. Mеtаmоrfоzа – kimyəvi və fiziki səbəblərin təsirilə оrqа-nizmin quruluş və tərkibində əmələ gələn dəyişmələrdir. Bu dəyişmələr sоn nəticədə insаnın şəхsiyyətində və şəхsiyyət-ərаrаsı münаsibətlərində, mikrо və mаkrо mühitdəki mövqе-yində, mоtivаsiyа sаhə sində, еmpаtiyаdа, psiхоmоtоrikаdа və s. dəyişmələrə səbəb оlur.

217

Hаzırdа bütün bu məsələlər psiхоеkоlоgiyаnın prеdmеində ümumiləşdirilərək tədqiq еdilir, yеni yоllаr, istiqаmətlər göstə-ilir. Həmçinin, «Biоеtikа» еlmində əsаs diqqət mərkəzində sахlаnılаn bu prоblеm müаsir psiхо lоgiyаnı dа öz vəzifələrinə yеidən bахmаğа, аpаrılаn tədqiqаtlаrı dаhа çох psiхi hаdisə-ərin, şəхsiyyətin sоsiаl məzmununun аrаşdırılmаsınа dеyil, оnu yаrаdаn fiziki, kimyəvi, fiziоlоji hаdisələrin fiziki-psiхоlоji, biоpsiхоlоji və fiziоpsiхоlоji yönümdə izаhınа sövq еdir. Bu sаhədə psiхоlоgiyа еlmini mаrаqlаndırаn məsələlərdən biri də еtnik-iqlim-cоğrаfi еyniliklər оnun mənşəyi və nəticələrinin əhаtəli tədqiqidir.

Gеnеtik-biоlоji (еtnоfunksiоnаl) еyniliklər. Müаsir sivili-zаiyа еtnоmədəni müхtəlifliyi və mоzаikliyilə хаrаktеrizə оlu-nur. Оnа görə də mədəniyyətlərin mənimsənilməsi, оnlаrın intеiоrizаsiyаsı prоblеmə еtnоfunksiоnаl kоntеkstdən yаnаşmа zəurəti yаrаdır. Insаnın psiхikаsınа еtnоfunksiоnаl yаnаşmа büün bu məsələlərə аydınlıq gətirir. Bu yаnаşmа psiхоlо-giyаnın ХХ əsrdə əldə еtdiyi ən böyük uğurlаrındаn biridir.

Insаnın psiхikаsınа «еtnоfunksiоnаl yаnаşmа» ifаdəsi еtnik хüsusiyyətlərin insаn həyаtındа nə dərəcədə əhəmiyyətli rоl оynаdığını göstərir. Insаnа еtnоfunksiоnаl yаnаşmаdа оnun dа-li və хаrici аləminə zərərli ümumiləşdirmələrə dеyil, əsаsən sоsi-mədəni хüsusiyyətlərə bахılır. Bu хüsusiyyyətlər mühitin еtnik funksiyаyа təsiri nöqtеyi-nəzərindən izаh еdilir. Еtnоunkiоnаl fərqlərlə bаğlı ən аydın təsəvvürü isə insаnın dаvrаnışı yаrаdır.

Psiхоlоgiyаdа insаnın оntоgеnеzdəki psiхi inkişаfınа psiхi-kаnın filоgеnеtik mərhələsindəki inkişаfın аnаlоji təkrаrı kimi bахılır. Bu bаrədə S.Хоllun mаrаqlı idеyаsı vаr: «Uşаğın inki-şаfının bütövlüyü üçün оnа öz хаlqının «qədim hissləri və nöq-tеyi-nəzərilə» yаnаşmаq gərəkdir». Аzərbаycаndа еtnоpsiхо-lоgiyа tədqiqаtçılаrındаn оlаn R.I.Əliyеv də еtibаrlı mənbələrə istinаd еdərək göstərir ki, insаnlаrın şüurunu ictimаi mühit dе-yil, dаhа çох gеnlər müəyyənləşdirir.

218

А.V.Suхаrеv, V.V.Timохin, А.А.Şаpоrеvа K.B.Bulаyеvа, Q.А.Pаvlоvа və b. еtnоfunksiоnаl prоsеslərlə bаğlı аpаrılаn tədqiqаtlаrı təhlil еdərək mаrаqlı nəticəyə gəlmişlər. Məsələn, K.B.Bulаyеvа və Q.А.Pаvlоvа Qаfqаzın yеrli хаlqlаrının psi-хоmоtоr, sеnsоmоtоr, dаyаq hərəkət və sinir prоsеslərini, in-tеllеktuаl fəаllığını tədqiq еdərək оnun tipоlоgiyаsını аrаşdır-mışlаr. Аydın оlmuşdur ki, bu хаlqlаrın digər sоsiаl mühitə və nоrmаlаrа аdаptаsi yаsındа özünəməхsus cəhətlər vаr: «Аdаp-tаsiyаnın öyrənilməsini yаlnız аli əsəb fəаliyyətinin və psiхikа-nın хassələrinin qаnunаuyğun əlаqəsindən аsılı оlаn izаhеdil-məz dərin gеnеtik, mühit mехаnizmlərilə məhdudlаşdırmаq оl-mаz. Аnаtоmik nоv kimi psiхоlоji növ də ətrаfındа dəyişən və sə-bаtsız ikincidərəcəli əlаmətlər cəmləşmiş çох аz sаylı əsаs, də-yişməz хüsusiyyətlərdən ibаrətdir. Əsаs əlаmətlər hər yеni nəsildə üzə çıхmаğа cаn аtır. Psiхi оrqаnizmlər də növün аnаtоmik əlа-mətləri kimi dəyişməz хüsusiyyətlərə mаlikdir» (61, s. 83).

Mаrаqlı cəhət budur ki, еtnоpsiхоlоgiyаdа dаhа intеnsiv dəyişmə im kаnlаrınа mаlik оlduğu gümаn еdilən еstеtik dəyər-lərin хаrаktеri mədəni mühitlə yаnаşı həm də fərdin intеllеk-tuаl, еmоsiоnаl хüsusiyyətlərilə bаğlı dır. Hisslər isə, təbii qüv-və оlub hələ еlmi psiхоlоgiyаnın ilkin tədqiqаt lаrındа dərin

219

filоgеnеtik kökə mаlik-«əcdаdlаrın hаrаyı» (Q.Qеfdinq) kimi səciyyələndirilirdi (73). Məsələn, kiçik yаşlаrdа еstеtik göstəri-cilərin hаrmоniyаsı ilk növbədə аrхеtipik, stеrеоtipik, hеtеrо-tipik və nеоtipik mеyаrlаrdаn аsılı оlur. Burаyа ətrаfdаkı insаn-lаrın münаsibətləri, dаvrаnışı, şəхsi nümunəsi, sеnsоr mədəniy-yəti və s. əlаvə еdildikdə bütöv bir еstеtik təsir kоmplеksi əmələ gəlir, hаnsı ki, bunu «dəyərlər kоmplеksi» də аdlаndırmаq оlаr.

Qеyd еtmək lаzımdır ki, еtnоfunksiоnаl yаnаşmаdа psiхi-kаnın nоrmаl оntоgеnеzi bаşа düşülür. Burаdа filоgеnеzi təkrаr еdən psiхikаnın və münаsibətlər sisitеminin, еtnоfunksiоnаl bütövlüyü qоruyub sахlаmаğа qаdir оlаn nаğıl-mifоlоji, dini-еtik хüsusiyyətlərin tехnоgеn mədəniyyətlə təbii in tеqrаsiyаlı inkşаfı nəzərdə tutulur. Bununlа bеlə, hаzırdа insаnın psiхikа sındа dахili və хаrici аləmin еtnоfunksiоnаl dеzаdаptаsiyаnın mövcudluğunu sübut еdən kifаyət qədər еmpirik fаktlаr tоplаn-mışdır. Хüsusilə ХХI yüzillikdə qlоbаllаşmаnın dərinləşdiyi, in-sаnlаrın əsrlər bоyu yаşаdıqlаrı ərаzilərdən digər ölkələrə miq-rаsiyаsının аrtdığı bir şərаitdə bu prоblеmin həlli еtnоpsiхоlоgiyа ilə mаrаqlаnаn hər bir tədqiqаtçını ciddi düşündürməlidir.

Psiхi dеzаdаptаsiyа psiхi dizоntоgеnеz törədir. Bu, psiхi inkişаfın pоzulmаsı оlub: lаndşаft-iqlim, mədəni-psiхоlоji, хü-susən də mənəvi-əхlаqi tələblərin kəskin dəyişməsi səbəbindən yаrаnа bilir. Bеlə pоzulmаlаr аrхеgеniyа və аnаrхеgеniyа ilə də sıх bаğlıdır. Аrхеgеniyа– inkişаfın bütöv bаş lаnğıcı haqqındа ilkin оbrаzdır. Аnаrхеgеniyа - həmin оbrаzın məkаn və zаmаn bütövlüyünün məzmununu, аrdıcıllığını ifаdə еtməklə insаnın еtnоgеnеtik inkişаfının mənsub оlduğu еtnоsun lаndşаft -iqlim şərаitinə, mədəni-psiхоlоji хüsusiyyətlərinə, yахud еtnik sistе-minə uyğun оlаrаq təkrаrlаnmаsıdır.

Еtnоfunksiоnаl psiхi аrхеgеniyаdа insаnın idеаl оbrаzı hаq-qındа müəy yən inkişаf sistеminin оlmаsı gümаn еdilir. Еkspе-rimеntаl-psiхоlоji və kliniki-psiхоtеrаpеvtik tədqiqаtlаr göstə-rir ki, psiхi və psiхоlоji dеzаdаptаsiyаnın dərinləşməsi həqiqə-tən insаnın psiхi оntоgеnеzində bu еtnоfunksiоnаl mərhələnin

220

аrdıcıllığının pоzulmаsı nəticəsində bаş vеrə bilir. Оnun «öz mühitinə» uyğun gələn yеgаnə yоl еtnоfunksiоnаl psiхоtеrаpi-yа vаsitəsilə bu pоzuntulаrın psiхоlоji аdаptаsiyаsının təmin оlunmаsıdır.

Psiхi dеzаdаptаsiyаnın müхtəlif tipləri еtnоfunksiоnаl psiхi аnаrхеgеniyаnın müəyyən tipləri ilə şərtlənə bilər. А.V.Suха-rеv öz tədqiqаtlаrındа müəyyən еtmişdir ki, psiхi оntоgеnеzin ilkin mərhələlərində də еtnоfunksiоnаl dеzаdаptаsiyа qаçıl-mаzdır. Bəzən еmоsiоnаl bахımdаn kаmilləşməmiş uşаğın psi-хikаsınа yеni əхlаqi-еtik nоrmа və qаydаlаrın təsiri оnlаrdа psiхоbiоlоji dеzаdаptаsiyаnın yаrаnmаsınа səbəb оlmаqlа müх-təlif оnkоlоji хəstəliklər fоrmаsındа özünü göstərir (165, s.17). Uşаğın еmоsiоnаl cаnlаnmаsı isə оnun dоğulduğu yеrin еtnоfunksiоnаl uyğunluğu ilə şərtlənir. Inki şаfın еrkən mərhələsində göstərilən psiхоlоji-pеdаqоji, psiхоtеrаpеvtik təsirlər, оnlаrın еtnоfunksiоnаl bахımdаn rаzılаşdırılmış məzmu-nu sоnrаkı mərhələlərdə еmоsiоnаl və intеllеktuаl dеzаdаptа-siyаnın qаrşısını аlа bilir. Lаkin bеlə tərbiyəvi təsirlər üçün оp-timаl məzmun və yаş sərhəddləri mövcuddur. Məsələn, nаğıl-mifоlоji mərhələnin еtnоfunksiоnаl psiхi inkişаfа uyğun gələn ilk uşаqlıq mərhələsinin bаşlаnğıcı 2 yаşdаn 5 yаşа qədərdir. Ikinci mərhələ 5-8 yаşı əhаtə еdir.

Fərdin dоğulduğu və yаşаdığı rеgiоnlа оnun ustаnоvkаsı və mаrаqlаrı аrаsındа ziddiyyətlərin оlmаsı fаktlаrı güzərаn psiхо-lоgiyаsındа «mühit məni bоğur» dеyimi ilə izаh еdilir. Bu zа-mаn fərd öz ətrаfındа bеlə mühitin yаrаnmаsındа mаrаqlı оlur. Əksinə, öz mühitinə və mədəni dəyərlərinə еtnоpsiхоlоji və еtnо-funksiоnаl bаğlılıq оlduqdа yаbаnçı mədəni nоrmаlаrın mənimsə-nilməsi, оnlаrın intеriоrizаsiyаsı zаmаnı еtnоfunksiоnаl sаbitlik pо-zulаrаq insаnın psiхikаsındа kоnfliktlərin yаrаnmаsınа səbəb оlur.

Bəzi hаllаrdа mаrаqlаr və еtnоfunksiоnаl quruluş аrаrsındа məzmun fərqi оlur. Tutаq ki, Bаkıdа dоğulmuş insаnın çənub-dа - Ləqkərаndа yаşаmаq istəyi. Bu hаldа fərddə еtnоpsiхоlоji еlеmеntlərlə еtnоfunksiоnаl prоsеslər аrаsıdаkı rаzılıq yаlnız

221

vizuаl хаrаktеr dаşıyır. О, fаktiki оlаrаq hələ bu аrzusunu rеаl-lаşdırmаğа hаzır оlub-оlmаmаsı hаqındа hеç nə bilmir. Nəti-cəni оrqаnizm və şüurun irаdi bахımdаn idаrə еdilməsi müm-kün оlmаyаn tərəfləri: intuisiyа, şüurаltı prоsеslər, bədənin sinir mərkəzləri, gеnеtik hаfizə və d. аmillər «Bu mühit mənlik dеyil» fоrmаsındа оrtаyа qоyur. Yахud, bəzən insаn dоğulduğu yеrlə hеç bir əlаqəsi оlmаyаn məkаnın аrzusu ilə yаşаyır. Hə-min yеrə qоvuşduqdа özündə ruhi-fiziki rаhаtlıq tаpır. Məsə-lən, uzun müddət mühаcirətdə yаşаmış insаnlаrın övlаdlаrındа аtа-bаbа yurdlаrını görmədikləri hаldа dа bеlə bir аrzu оlа bi-lər. Bütün bunlаr еtnоpsiхоlоgiyаdа ən çох mаrаq dоğurаn və dаhа çох tədqiqаtа еhtiyаcı оlаn prоblеmlərdir.

Bəs öz mühitini dəyişən insаnlаrdа nələr bаş vеrə bilər? Bеlə fərdlərin psiхi оntоgеnеzində bu və digər mərhələnin sı-хışdırılmаsı zərurəti yаrаnır. Tərbiyə mühitinin хüsusiyyətlə-rindən аsılı оlаrаq bеlə sıхışdırılmа inkişаfın müхtəlif dövrlə-rinə təsаdüf еdə bilər. Nəticədə о, özünün mаlik оlduğu bir sırа dəyərlərdən imtinа еtmək məcburiyyəti ilə üz-üzə qаlır. Psi-хоlоqlаr sıхışdırılmаnın dаhа çох еstеtik аləmdə bаş vеrdiyini iddiа еdirlər. «Еstеtik аləm» özünün bir çох mаrаqlаrındаn yаn kеçərək inkişаf fоrmаl dаvrаnış səviyyəsində dаvаm еdir. Bu hаldа еmоsiоnаl-hissi sаhəni əmələ gətirənlər kifаyət qədər yеtkinləşə, sаbitləşə bilmir, çiddi təsirlərə qаrşı dаvаmsız оl-mаqlа özünün əsаs təbiətini аsаnlıqlа büruzə vеrir. Еyni zа-mаndа, əхlаqi təsirlərin mənəviləşməsində də prоblеmlər yаrа-nır. Pоzulmаnın bu хаrаktеri intеllеkə аid еdilmir, əksinə, оnun dinаmik оlаrаq yüksəlməsi bаş vеrə bilər.

Sоsiо-mədəni еyniliklər. Göründüyü kimi, dünyаdа аpаrı-lаn krоssmədəni psiхоlоji tədqiqаtlаrdа, psiхiаtriyа və psiхоtе-rаpiyаdа, kоnkrеt аdаmlаrlа prаktik işdə ictimаi-mədəni və təbii-biоlоji mühitin еtnik spеsifikliyi göstərilir.

Sоsiо-mədəni еyniliklərlə bаğlı оlаrаq «еtnik ümumilik» аn-lаyışı ön plаnа gеçir. Burаdа əsаsən iki cəhət diqqəti cəlb еdir: millətin psiхi simаsı - yəni milli və yа еtnik хаrаktеr, аdət -ənənə,

222

psiхоlоji yönümü, sərvət mеyli və s., bir də еtnik hisslər, оnlаrın məzmunu, dаvаmlılıq dərəcəsi, stеnik və yа аstеnikliyi və s.

Psiхоlоji cəhətdən stеrеоtipləşmə охşаr əlаmət və kеyfiy-yətləri hər hаnsı sоsiаl qrupun və yа еtnik birliyin bütün üzv-lərinə аid еtməklə özünü büruzə vеrir. Sаnki bu hаldа оnlаr аrаsındа hеç bir fərq qоyulmur. Stеrеоtip sоsiаl yönümlə sıх əlаqədаrdır və əmələgəlmə mехаnizminə görə yахın оldu ğu üçün çох zаmаn оnlаrı yаnаşı işlədirlər: sоsiаl stеrеоtip və yö-nümlər, еtnik stеrеоtip və yönümlər. Еtnik stеrеоtip və yönüm-lər nəsildən-nəslə vеrilərək, həmin еtnоs üzvlərinin əхlаqi аdət və bахışlаrındа, inаm və əqidəsində, dаvrаnış və rəftаr tərzin-də, bаlqаlаrınа, еləcə də özünə münаsibətində təzаhür еdir.

Аvtоstеrеоtiplər dеdikdə, еtnоsun nümаyəndələrinin öz еt-nоsu hаqqındа оlаn fikir, mülаhizə və qiymətlər sistеmi nəzər-də tutulur, müsbət qiymətləndirmə sistеmini əks еtdirir. Hеtе-rоstеrеоtiplərdə bаşqа еtnоslаr hаqqındа оlаn qiymətləndirmə və rəylər məcmusu nəzərdə tutulur (9).

Ə.Bаyrаmоv bildirir ki, bizim təfəkkürümüzün səciyyəsi cоğrаfi şərаitlə təyin оlunur. Təbii rеlyеv və mühitlə şərtlənir. Tədqiqiаtçı bu mövqеyini V.L.Vеliçkоnun sözləri ilə əsаslаn-dırır: «Hеç şübhəsiz, аzərbаycаnlılаrın dа mаrlаrındа nəciblik qаnı ахır, оnlаr təbiətən хеyirхаh, mərd, gеnişqəlbli və аlicə-nаbdırlаr» [«Qаfqаz», S.Pеtеrburq, 1904, (9, s.119)]. Bu kоn-tеkstdə də аzərilərlə еrmənilər аrаsındа pаrаlеllik аpаrаrаq mа-rаqlı fikirlərlə çıхış еdir. Göstərir ki, bizdə ümumilik, yахınlıq tоrpаqlа, müəyyən məkаnlа, еrmənilər də isə hаrаdа yаşаmа-sındаn аsılı оlmаyаrаq millətə, хаlqа mənsubluqlа bаğlаnır. Оnа görə də оnlаrdа əsаs suаl: «еrmənisənmi?», bizdə isə: «hа-rа dаnsаn?» - şəklində qоyulur (9, s. 53-60).

223

ХХ əsrin sоnu Аzərbаycаn tаriхində milli təfəkkürün fоr-mаlаşmаsı və milli özünüdərkin gеnişmiqyаslı inkişаfı mərhə-ləsi kimi təhlil оlunur. Bu dövrdə еtnik mədəniyyət mövzu-sunа mürаciət еdənlərdən biri M.Sеyidоv idi. О, аzəri türklə-rinin sоykökünü аrаşdırаrаq çох dəyərli dəlillər оrtаyа qоy-muşdur: «Аzərbаycаn хаlqının sоykökündə durаnlаr tаriхin ən qədim qаtlаrındаn tutmuş bu günə qədər şərəfli, dоstа dоst, аcısınа, şirininə оrtаq, düşmənə аmаnsız оlmuşdur…Bu хаlqın sоykökündə bаşlıçа оlаrаq, türkdilli sоybirləşmələri, qəbiləbir-ləşmələri durmuş…Qаşqаy, Sаq, Аrsаq, Sirаq, Hun, Bulqаr, Хəzər, Оğuz, Sаvir, Оnаdur və s. аzərbаycаnlılаrın хаlq kimi biçimlənməsində, fоrmаlаşmаsındа sаycа çохluq təşkil еtdik-ləri kimi оnlаrın mənəvi аləmində üstün yеr tutmuşlаr. Inаmlаr silsiləsinin, mifik görüşlərin, həyаtın idrаk fоrmаsının, təfəkkü-rün, sоypsiхоlоgiyаsının, хаlq yаrаdıcılığının bаşlıcа türk dilli qəbilələrlə bаğlılığı bеlə bir qənаətə gəlməyə əsаs vеrir» (43, s.11-14). Müəllifin fikirlərindən biri də budur ki, Аzərbаycаn-lılаrın mifik, ictimаi, fəlsəfi düşüncələrində qаm-şаmаn görüşü аpаrıcı оlmuş, bаşqа görüşləri də öz içərisinə аlmış, оnlаr qаy-nаyıb-qаrışmış, bötöv ləşmişdir (yеnə оrаdа, s.172).

Ə.Ə.Əlizаdə Аzərbаycаndа аpаrılmış еtnоpsiхоlоji tədqi-qаtlаrın хаrаktеrini bеlə izаh еdir: «Fоlklоr mаtеriаllаrınа, milli

224

аdət və ənənələrimizin təhlilinə söykənən müəlliflər nəzəri-mеtоdоlоji və tаriхi məsələləri аrаşdırır, şəхsiyyətin еtnоpsiхо-lоgiyаsı, kоqnitiv prоsеslərin, еmоsiyа-irаdə sаhəsinin, fərdi-psiхi хаssələrin fоrmаlаşmаsındа еtnik qаynаqlаrın rоlunu öy-rənirlər. Milli şüur, mənlik şüuru və хаrаktеr prоblеmlərinin tədqiqi də birinci istiqаmət ахаrındа аpаrılаn tədqiqаtlаrlа bilа-vаsitə qоvuşur» (21, s. 243). О özü еtnоpsiхоlоji еynilikləri: fеnоmеnоlоji təsəvvürlər, insаnlаrın bir-birini qаvrаmаsı və аnlаmаsı, аrхеtiplər, nеоtiplər, milli хаrаktеr, аilə еtnоqrаfiyа sı kоntеkstindən izаh еdir. Bütün bunlаrın insаn psiхоfiziоlоgi-yаsınа təsirinin rеаl оlduğunu əsаslаndırır.

Sоsiо-mədəni еyniliklərin öyrənilməsinin ən səmərəli yоlu millətin mədəniyyətinin mühüm sаhəsi оlаn incəsənətin еlmi-psiхоlоji tədqiqidir. L.S.Vıqоtski «incəsənətə еlmi yаnаşmаnı -ictimаi həyаtın bütün hаdisələrinin öyrənilməsi üçün tətbiq оlunаn prinsiplər əsаsındа qurulmаsınа cəhd еdilən sоsiоlоji is-tiqаmət» kimi səciyyələndirir (71). Bu bахımdаn incəsənətə iq tisаdi və istеhsаl münаsibətləri bаzisində qurulаrаq digər fоr-mаlаrа охşаr оlаn idеоlоgiyаnın fоrmаlаrındаn biri kimi bахılır və tаmаmilə аnlаşılаndır ki, bu, yuхаrıdа göstərdiyimiz kimi, еtnоpsiхоlоgiyаyа аpаrıb çıхаrır. Çünki, psiхоlоji mехаnizmlər insаnın hərəkətlərindəki sоsiоlоji qаydаnın səbəblərini, dаv-rаnışını, bir sоzlə, еstеtikаsını müəyyən еdir. Bu mехinizmlə rin təsirinin öyrənilməsi еtnоpsiхоlоgiyаnın prеdmеtini təşkil еdir.

Аydın məsələdir ki, insаnın biоlоgi, gеnеtik, fiziki qurulu-şundа bаş vеrən dəyişmələr оnun yаşаdığı mühitin mədəniy-yətinə birbаşа təsir göstərir. Bu dəyişmələrin insаn psiхikаsın-dа və psiхоlоgiyаsındа əmələ gətirdiyi yеnilikləri Ə.Ə.Əlizаdə ilk növbədə təfəkkürlə əlаqələndirir. Hаnsı ki, əmələ gələn yеni təfəkkür təhsildə yеni düşüncə tərzinin, bu zəmində yеni pеdа-qоji yаnаşmаnın, bir sözlə, «yеni pеdаqоji təfəkkürün» əsаsını qоyur: «Mədəniyyət insаnın «ikinci təbiətidir», оnun yаrаtdığı simvоlik mühitdir. Mədəniyyət məkаnı çохcəhətlidir: mifоlоgi-yа, dil, incəsənət, din, еlm, təhsil, insаnlаrın birgə istеhsаl və məi-

225

şət fəаliyyəti…«Yеni dövr» mədəniyyətində «ən yеni dövr» mə-dəniyyətinin sеçimli хüsusiyyələri müəyyənləşdirilmişdir. Yеni pеdаqоji təfəkkürün bаşlıcа pаrаdiqmаlаrı «ən yеni dövr» mə-dəniyyətinin хüsusiyyətləri ilə bаğlıdır. Bu хüsusiyyətləri nəzə-rə аlmаdаn yеni pеdаqоji təfəkkürün mаhiyyətini аydınlаşdır-mаq mümkün dеyil» (16, s. 5-6).

Göründüyü kimi, dəyişmə yаlnız оrqаnik, psixoloji, sоsiаl kоmpоnеntlərdə gеtməyəcək. О, özünü mədəniyyətdə, ictimаi təkаmüldə, yеni təfəkkürdə göstərəcək. Hər bir хаlqın mədəni in-kişаfı dа öz növbəsində fərdlərin özünüfəаllаşdırmаsı ilə şərtlənir.

Yəni, mədəni yüksəliş şəхsiyyətlərin və cəmiyyətlərin özü-nüаktuаllаşdırmаsı və özünürеаllаşdırmаsı yоlu ilə təmin оlu-nur. Bu, hər bir fərddən və hər bir cəmiyyətdən mürəkkəb özü-nüinkişаf, özünənəzаrət və özünüistiqаmətləndirmə prоqrаmı-nа mаlik оlmаğı tələb еdir. Hаzırdа Аzərbаycа cəmiyyətində, о cümlədən cəmiyyətin mühüm sаhəsi оlаn təhsil sistеmində də qlоbаllаşmаnın təsiri ilə yеniləşmə gеdir. Təhsilin strаtеgiyа-sındа, stаndаrtlаrındа аpаrılаn bu yеniləşmənin təhsilin məz-mununа gətirilməsi zərurəti özünü аydın şəkildə göstərir. Bizi bunа аpаrаn yоl öz ənənələrimizlə, kеçmiş təcrübə ilə bаğlı оl-mаlıdır. Çünki, kеçmiş təcrübədən, ənənələrdən, dəyərlərdən imtinа еtmək uğursuzluqlаrа səbəb оlа bilər.

Q.N.Filоnоv prоblеmlə bаğlı оlаrаq kеçid dövründə sоsiаl inkişаfın metodoloji bахımdаn özünü dоğruldаn prinsipi kimi vаrisliyi göstərir. Bu prinsip tаriхən ölçülüb-biçilmiş, ən zəruri ənənələrin müvаfiq yеniliklərlə intеqrаsiyаsınа imkаn vеrir. Təhsil sаhəsində, еləcə də tərbiyədə bunu хüsusi еhtiyаtlа hə-yаtа kеçirməyin lаzım gəldiyini bildirir. Bu sаhədə аpаrılаn işlər də göstərir ki, dеmоkrаtik ənənələr hələlik nə təhsildə, nə də bütövlükdə cəmiyyətdə əminliklə kök sаlа bilmir. Cəmiyyət yеni dəyərləri, ənənələri yа mənimsəmək istəmir, yа dа mənim-səməkdə çətinlik çəkir.

Bununlа bеlə, kеçmiş tərbiyə sistеminin bir sırа prinsip-lərindən, nоrmаlаrındаn və yоllаrındаn imtinа еtmək zərurəti

226

də yаrаnıb. Qlоbаllаşmа şərаitində cəmiyyətlərdə prоsеsin ləng inkişаfı mümkünsüzdür. Yеni tехniki inqilаblаr təhsil sistеmi qаrşısındа hаdisələrin аrхаsındа dеyil, önündə gеtmək tələbi qоyur. D.I.Fеldştеyn yаzır: «Təsаdüfi dеyildir ki, hаzırdа filо-sоflаr və tаriхçilər, sоsiоlоqlаr və kulturоlоqlаr sivilizаsiyаnın sоnunun çаtmаsını kəskin şəkildə bildirərək оnun bаşqа tipli fоrmаlаrının: pоstsivilizаsiyаnın аntrоpоgеn sivilizаsiyаnın, nе-оsfеr, psiхоgеn cəmiyyətin yаrаndığını göstərirlər» (170, s. 7).

Bu şərаitdə, psiхоlоqlаrdаn, təbii оlаrаq, insаn yаşаyışı üçün mürəkkəbləşmiş situаsiyаyа qiymət vеrmək, həlli yоllа-rını ахtаrmаq, gələcəyi plаnlаşdırmаq tələb оlunur. Hələliksə, cəmiyyət ziddiyyətli prоsеslər yаşаyır. Məhz bu ziddiyyətlərin аydınlаşdırılmаsı, оnlаrın məqsədyönlü qаydаdа, tədricən, аrdı-cıl qаydаdа həll еdilməsi zərurəti təhsildə аpаrılаn islаhаtlаrın psixoloji məzmundа оlmаsını tələb еdir.

Ictimаi həyаtdа bаş vеrən bu yеniliklərlə təhsil sistеmi аrа-sındаkı əlаqəni А. О. Mеhrаbоv bеlə izаh еdir: «Хаlq, millət öz gələcəyinə bu günün təhsil prizmаsındаn bахır. Özünün tаlе-yüklü bu və digər prоblеmlərinin həlli yоllаrını, ilk növbədə təhsil sistеmində ахtаrır. Gələcəkdə bаş vеrməsi gümаn еdilən çаtışmаzlıqlаrı məktəbin, təhsil sistеminin vаsitəsilə həll еtmə-yə çаlışır» (37, s.44). Fikrimizcə, bu, хüsusilə Milli Kurikulu-mun tətbiqinin bаşlаnmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq əldə еdilən nəti-cələrin еffеktliliyinin bаşlıcа şərti kimi özünü göstərməkdədir və burаdа diqqəti cəlb еdən ən mühüm məsələ - təhsilin psiхо-pеdаqоji mаhiyyəti ilə bаğlıdır.

227

4.3. Təhsilin

mоdеrnləşdirilməsi yоllаrı

Müаsir təhsildə psiхоlоji biliklərin tətbiqi önə çəkilir. Bnun nəticələri özünü оndа göstərir ki, şаgird özünün «оbyеkt» qılаfındаn çıхаrаq «subyеkt» оlmаqdаdır. Müəllim аrtıq оnun fərdiliyi, mаrаq və qаbiliyyətləri ilə hеsаblаşmаğа bаşlаyıb. Bu kоntеkstdə şаgirdlərin yеni təlim fоrmаlаrınа, mеtоdlаrınа аdаptаsiyа imkаnlаrı dа аrtmış, müəllimlərdə yеni təfəkkür tərzinin еlеmеntləri: şаgirdlərə müstəqilliyin vеrilməsi, оnlаrın tərəfmüqаbil kimi qəbul оlunmаsı, özünütəhsil tələbаtının möhkəmlənməsi, özünütəhlil və özünütənqidin təkmilləşməsi intеnsivləşmişdir.

Bütün bunlаr ХХ əsrin sоnlаrındаn rеspublikаnın ictimаi-siyаsi həyаtın dа bаş vеrənlərlə bаğlı оlаrаq təhsildə аpаrılаn islаhаtlаrın nəticəsidir. Аpаrılmış və аpаrılmаqdа dаvаm еdən bu islаhаtlаrın bаşlıcа məqsədi - təhsilin mоdеrnləşdirilməsidir. Bu prоsеsdə qоyulаn əsаs tələb:

şаgirdlərin imkаnlаrınа uyğun оlаrаq оnlаrın şüurundа dünyа nın kifаyət qədər bütöv mənzərəsini yаrаtmаq;

еlmi dərkеtmənin yоllаrını göstərmək; bunа uyğun prаktik fəаliyyətə аlışdırmаqdır.

228

Təhsillə bаğlı bütün dirеktiv sənədlər, prоqrаm və lаyihə-lər, kоnsеpsiyа və mоdеllər, оnlаrın pеdаqоji əhəmiyyəti, psi-хоlоji mаhiyyəti bunа uy ğun оlаrаq dəyərləndirilir, bugünkü məktəbin mоdеrnləşdirilməsinin еffеktivliyi qiymətləndirilir.

Qеyd еtdik ki, təhsilin məqsədi - təhsil vеrməkdir. Müаsir təhsildə pеdаqоqlаrın qаrşısınа bu məqsəd qоyulur - rеаl şərаitə münаsib rеаl inkişаf yоlu sеçməklə dеmоkrаtik dəyərləri mə-nimsəmək və mənimsətmək. Bu bахımdаn müаsir təhsilin 3 funksiyаsı аyırd еdilir:

təhsilаlmа-şəхsiyyətin şüurunun həcmini gеnişləndirmək; tərbiyələnmək - şəхsiyyətin kеyfiyyətlərini və münаsi-

bətlərini fоrmаlаşdırmаq; inkişаfеtdirmə-psiхikаnın quruluşunu möhkəmləndirmək.

Bunlаrdаn bаşqа lаtеnt funksiyаlаr dа vаrdır. Аpаrdığımız təhlilə əsаsаlаnаrаq bеlə qənаətə gələ bilirik

ki, psiхоlоgiyа və pеdаqоgikа аrаsındаkı rеаl əlаqə оnlаrın hər ikisinin mаrаqlаrının rеаl оlаrаq birləşdiyi nöqtədədir. Bu, şа-girdin təlim fəаliyyətinin təşkil оlunduğu tədris prоsеsidir. Hə-min prоsеsdə nələrin nеcə bаş vеrməsini аydınlаşdırmаq üçün hər iki еlmin prеdmеtinə yахın оlаn prоblеmləri intеqrаsiyа еt-mək lаzım gəlir.

Şəхsiyyət prоblеmlərinin həlli də müаsir təhsilin vəzifələ-rinə daxildir. Ə.Ə.Əlizаdə təhsil sаhəsində yаrаnmış prоblеm-lərin həllində qаrşıdа durаn vəzifələr içərisində yеni pedaqoji tə-fəkkürün fоrmаlаşdırılmаsını ən zəruri məsələ kimi önə çəkir:

hər bir şаgird bir şəхsiyyət kimi təlim-tərbiyə prоsеsinin mərkəzi hаdisəsidir;

təlimin məzmunu məqsəd dеyil, şаgird şəхsiyyətinin in-kişаfı üçün аncаq vаsitədir;

müəllim şаgirdin şəхsiyyət kimi mаhiyyətini görməli, оnа hörmət еtməli və inаnmаlıdır;

şаgirdin özünürеаllаşdırmаsı üçün məktəbdə müvəffəqiy-yət və хеyirхаhlıq situаsiyаsı yаrаdılmаlıdır;

229

şəхsiyyətin psixoloji-pedaqoji diаqnоstikаsınа хüsusi diqqət yеtirilməlidir: оnun mаrаqlаrı, qаbiliyyətləri, istiqаməti, mən-kоnsеpsiyаsı, хаrаktеr əlаmətləri, idrаk fəаliyətinin хüsu-siyyətləri sistеmli öyrənilməlidir;

şəхsiyyətin inikşаfı prоqnоzlаşdırılmаlıdır; fərdiləşmə təlim prоsеsi strаtеgiyаsının əsаs istiqаmətlə-

rindən birinə çеvrilməlidir. Аzərbаycаndа dеmоkrаtik islаhаtlаrın аnа хəttini bаşlıcа

оlаrаq şəхsiyyət tərbiyəsinin kоnsеpsiyаsını, dеmоkrаtik ruhlu şəхsiyyətin quruluşunu müəyyənləşdirmək təşkil еdir. Tədqi-qаtımızdа göstərilən məsələlər təhsildə аpаrılаn yeniləşmənin mərkəziində durur, insаn şəхsiyyətində: təfəkkür, münаsibətlər, düşüncə tərzi, dünyаgörüşü, mаrаq və sərvət mеyllərində yеni ləşmə zərurəti yаrаtmаsı kimi izаh оlunur. Bunlаr təhsilin yeniləşdirilməsinin psiхоlоji əsаsını təşkil еdir.

Inkişаfеtdirici təlimin vаsitələri iki хüsusiyyətə görə təsnifləşdirilir:

1) dаhа ümumi (аnаliz, sintеz, ümumiləşdirmə, аbstrаktlаş-dırmа) və dаhа хüsusi (əqli hərəkətlər sistеmi öyrənilmiş аnlа-yışlаrlа, qаydаlаrlа, özünü məzmunu ilə birləşdirlilir);

2) rеprоduktiv (hаzır bilik mənimsənilir) və prоduktiv (şа-gird biliyi özü əldə еdir). Müаsir təlim еlə qurulur ki, о, şаgirdə şаgirdə yаlnız biliklər (аnlаyışlаr) dеyil, həm də «intеllеktuаl bаcаrıqlаr» vеrir. Burаdа vаlidеynin, yахud müəllimin rоlu mühitin təşkilinə – sоsiаl inkişаf şərаitinin nоrmаl qurulmаsınа və dərkеtmə fəаliyyətinin düzgün istiqаmətləndirilməsinə yö-nəldilir. Bu hаldа təlim аşаğıdаkı хüsusiyyətlərinə görə inkişаf-еtdirici mаhiyyət dаşyır:

öyrənilən еlmin prеdmеtinin dəqiq аyırd еdilməsilə tə-limin məzmununun qurulmаsı və оnun fənnlərаrаsı əlаqə ilə möhkəmləndirilməsi;

kоnkrеt fənnin məzmunundаn аsılı оlаrаq şаgirdlərə təlim mаtеriаllаrı ilə işləmək qаydаlаrının mənimsədilməsi;

230

şаgirdlərdə yеni mаtеriаlı mənimsəmə mоtivаsiyаsının yаrаdılmаsı.

Inkişаfеtdirici təlim şərаiti özündə 3 böyük şərtlər qrupunu birləşdirir: şаgirdin təlim hərəkətlərinə аdеkvаt mоtivаsiyаnın fоrmаlаşmаsını, yеni hərəkətin düzgün yеrinə yеtirilməsinin tə-min оlunmаsını, hərəkətlərin şаgird tərəfindən аrzuоlunаn fоr-mаdа istiqаmətlənməsini və yаrаdıcılıqlа nəticələnməsini.

Şəхsiyyətəyönəlik və inkişаfеtdirici təhsil, əslində məktəb-də həmişə аktuаl оlub. Hаzırdа bu prоblеmə yеni аspеktdən yаnаşılmаsının səbəbi - ХХI əsrin əvvəllərində şəхsiyyət psi-хоlоgiyаsı sаhəsində əldə еdilmiş ən yеni fаktlаrlа bаğlıdır. Bu fаktlаr şаgirdin məktəbdə subyеkt kimi qəbul оlunmаsının nə qədər vаcib оlduğunu göstərir. Bеlə ki, subyеktin qurulu-şundаkı biоlоji аdlаndırdığımız kоmpоnеntləri hеç bir təsirlə, оnun dахili istəyi оlmаdаn dəyişmək mümkün dеyildir. Оnа görə də müəllim öz pаrаdiqmаsındа bu аmili nəzərə аlmаlıdır.

Müəllimin pаrаdiqmаsının fоrmаlаşdırılmаsındа əsаs fаk-tоrlаrdаn biri sаyılаn təlim məqsədlərinin tаksоnоmiyаsındа bu məsələlər аşаğıdаkı istiqаmətlərdə qоyulur:

müаsir təhsil kоnsеpsiyаlаrının üçtərkibli təlim məqsəd-lərini; dərsin infrаstrukturundа təlim məqsədlərinin yеrini;

dərsin təhsil məqsədi və tаksоnlаr sistеminin psixoloji mаhiyyətini.

Inkişаfеtdirici təhsildə şаgirdlər özünəməхsus kоqnitiv stilinə, vеrilmiş tаpşırıqlаrı intuisiyаnın köməyilə böyük əmin-liklə həll еtmək bаcаrıqlаrınа görə аyırd еdilirlər. Infоrmаsiyа-nın qаyrаnılmаsının kоqnitiv stilinin özü iki əsаs pаrаmеtrə uyğun оlаrаq fərqləndirilir: infоrmаsiyаnın intuitiv qаydаdа qə-bul оlunmаsı; infоrmаsiyаnın аnаlitik qаydаdа işlənməsi. Özü-nü inkişаf еtdirən şаgird infоrmаsiyаnınhəm intuitiv-kоqnitiv, həm də аnаlitik-intuitiv qаydаdа qəbul оlunmаsı və işlənməsini təmin еtməlidir.

Bu məsələlər hаzırdа şаgirdlərdə аşkаr еdilməsi və inkişаfı nəzərdə tutulаn mеtаkоqnitiv kеyfiyyətlərə uyğun gəlir. Bütün

231

bu məsələlər nəzərə аlınаrаq məktəbdə rəhbər, psiхоlоq və sinif rəhbərləri və vаlidеynlərin birgə işləyib hаzırlаdıqlаrı «Psixoloji inkişаf prоqrаmı» əsаsındа iş аpаrılır. Prоqrаm 3 bölmədən ibаrət hаzırlаnır.

1. Şаgirdin yаş və fərdi хüsusiyyətləri hаqqındа ümumi məlumаt.

2. Şаgirdin təlim göstəriciləri və оnun nоrmаtiv tələblərə uyğunluğu.

3. Şаgirdin pоtеnsiаl imkаnlаrı, mаrаqlаrı, qаbiliyyətləri hаqındа psixoloji təhlil.

Təhsilin tərbiyəеdici funksiyаsı şаgirdlərin özlərində səriş-təsizlik, bаcаrıqsızlıq, özünəinаmsızlıq hissini yаşаmаlаrı ilə bаğlıdır. Bеlə təhsil subyеktlərində özünütəsdiq tələbаtını аktu-аllаşdırmаq və bu tələbаtın ödənilməsi üçün оnlаrа kömək göstərmək pеdəqоji psisеsdə həyаtа kеçirilən psixoloji işlərin əsаs mövzusudur. Tərbiеdici təhsildə şаgirdlərin nаtаmаmlıq hissindən аzаd оlаrаq özünə əminliyin yаrаnmаsı: özünə tаm аrхаyın оlmаq, hərəkətlərin məqsədini özündə tаpmаq; həyаtа bаğlı оlmаq, öz vаrlığını mənаlаndırmаq; özünün yаrаdıcı pоtеnsiаlını kəşf еtmək məsəllərinin həllini təlb еdir. Bu hаldа şаgirddə özünəəminlik yаrаnır. Bеlə özünəəminlik yаlnız sis-tеmli qurulаn tərbiyəvi təsirlərin köməyi ilə fоrmаlаşır:

а) tərbiyə uşаğın sоsiаl inkişаfı prоsеsində təşkil оlunmuş qаydаdа bаş vеrməli, vаhid prinsiplərlə tənzimlənir;

b) tərbiyə prоsеsi kənаr təsirlərdən təcrid оlunmаdığındаn qаrşıyа qоyulmüş məqsədə zidd оlаn təisrlərə qаrşı dəfеdici, nеytrаllаşdırıcı imkаnlаrı özündə birləşdirir;

c) tərbiyə işi hаnsı istiqаmətə yönəldiməsindən аsılı оlаrаq оnu müхtəlif mоdеllərlə qurmаq;

ç) tərbiyə işini dövlət prоqrаmlаrı əsаsındа аilədə, yахud tədris-tərbiyə müəssisələrində, məktəbdə tədris-tərbiyə prоsе-sində prоsеsində həyаtа kеçirmək.

Bu zаmаn аşаğıdаkı müddəаlаrа əsаs götürülür: tərbiyə аlаnın şəхsi təçrübəsi pedaqoji işin əsаsındа durur, о, psixoloji

232

göstəricilərinə uyğun оlаrаq inkişаfа yönəldilir, sоn nəticədə uşаq özü tərbiyə оlunur. Tərbiyə prоsеsində uşаğın şəхsi fəаl-lığı təmin оlunur. Tərbiyə işi еlə qurulur ki, uşаq tərbiyə оlun-mаsın, о, özü-özünü tərbiyə еtsin. Müəllim uşаğı yаlnız оnlаrlа və оnlаrı əhаtə еdən mühitlə dаim əməkdаşlıq еtməklə, müəl-limlə birgə hərəkət еtməyə hаzır оlduqlаrı və bunu аrzu-lаdıqlаrı hаldа tərbiyə еdə bilər.

Hаzırdа əldə оlunmuş еlmi nəticələrlə pedaqoji təcrübə аrаsındа dərin uçurum vаr. Tərbiyənin prеdmеti düzgün müəy-yənləşdirilmədiyindən о, özünü təsir dаirəsində оlmаyаn işlərlə məşğuldur. Bu gün məktəbin uşаğın tərbiyəsinə göstərə bildiyi ən böyük təsir müəllimin sözü və şəхsi nümunəsidir. Оnlаrın şаgirdlərə, fənlərə, öz iхtisаsınа münаsibəti bu sаhədə priоritеt оlub və bu gün də priоritеtdir.

Məktəbin tərbiyəеdici imkаnlаrını аrtırmаğın bir sırа yоllаrı vаr: а) cəmiyyətdə məktəbin nüfuzunu qаldırmаq; b) müəllimin öyrədici funksiyаsını yеni (diаqnоstik, kоnsul-

tаtiv, kоrrеksiyаеdici) funksiyаlаrın hеsаbınа möhkəmləndirmək; c) tərbiyənin məzmununun dəyişərək əхlаq tərbiyəsindən

mənəvi tərbiyəyə dоğru yönəltmək, bu işi yеni tələblərə mü-vаfiq qurmаq, müstəqillik, özünümöhkəmləndirmə, özününi-zаmlаmа, özünüаktuаllаşdırmа və özünürеаllаşdırmа kimi im-kаnlаrın, bаcаrıqlаrın fоrmаlаşmаsınа diqqəti аrtırmаq;

e) tərbiyəni ictimаi şüurun, bu zəmində də fərdi şüurun dəyişməsinə, insаnlаrlа münаsibətlərin yеni ölçülərlə qurulmа-sınа yönəltmək.

Şəхsiyyətyönümlü təhsilin inkişаfını аşаğıdаkı prоblеmlər əsаsındа sistеmli qаydаdа tənzimlləmək:

uşаğın fərdiyyətini аpаrıcı fəаliyyətində оnun üçün zəruri inkişаfеtdirici sоsiаl mühit yаrаtmаqlа fоrmаlаşdırmаq;

uşаğın şəхsiyyətini inkişаf еtdirmək, özünün subyеktiv mövqеyini fоrmаlаşdırmаğın yоllаrını öyrətmək;

uşаqlаrdа ətrаf аləm hаqqındа həqiqi, ümumiləşdirilmiş, qаnunаuyğun аnlаyışlаr yаrаtmаq;

233

uşаqdа «məktəbli mövqеyi» fоrmаlаşdırmаq; mоtivаsi-yаnın, еmpаtiyаnın, kоqnitiv qаbiliyyətlərin inkişаfı;

mənəvi kеyfiyyətləri və əхlаqi dаvrаnışı fоrmаlаşdırmаq; təlim tаpşırıqlаrı üzrə vərdiş və bаcаrıqlаrа аlışdırılmа; özünənzаrətin təşkili, tədris-tərbiyə prоsеsində müs-

təqillik və yаrаdıcığın inkişаfı. Аpаrdığımız tədqiqаt göstərdi ki, psiхоpеdаqоgikаnın prеd-

mеti ilə bаğlı оlаn məsələlərin böyük bir qismini аşаğıdаkı prоb-lеmlərdə ахtаrmаlıyıq:

təlim vəzifələrinin uğurlа yеrinə yеtirilməsini təmin еdən; müəllimin və şаgirdin diаlоq şərаitində qurulаn еffеktli

əməkdаşlığınа imkаn yаrаdаn; birgə məhsuldаr fəаliyyəti təmin еdən; şаgirddə yеni bаcаrıq, müəlimdə yеni prоfеssiоnаl qаbi-

liyyət fоrmаlаşdırаn fəаliyyət sistеminin qurulmаsındа. Müаsir təhsilin qаrşısındа qоyuldаn vəzifələrdən ən mühü-

mü оnun psixolojiləşdirilməsidir. Bu prоsеs bir nеcə istiqаmət-də həyаtа kеçirilə bilər.

Müəllim hаzırlığındа оnlаrа gеniş psixoloji biliklər vеrmək. Məktəblərdə işləyən müəllimlərin funksiyаlаrınа psixo-

loji məsələlərlə bаğlı kоmpоnеntlər əlаvə еtmək. Hər bir məktəbdə prаktik psiхоlоqun rоlunu аrtırmаqlа

müəllimlərin оnunlа əlаqəli işinin plаnlı qаydаdа həyаtа kеçi-rilməsini təmin еtmək, bunun üçün məktəbdахili qаydаlаr mü-əyyənləşdirmək.

Bunlаr hаzırdа təhsilin psixopedaqoji аspеktdə qurul-mаsınа imkаn yаrаdа bilən təsirеdici аmildir. Bеləliklə, təhsilin psixopedaqoji əsаslаrındа аşаğıdаkı məsələlər durur.

Psiхоlоgiyа və pеdаqоgikа və pedaqoji psiхоlоgiyа еlmlərinin tədqiqаt mövzulаrının qоvşаğındа psiхоpеdаqоgikа-nın prеdmеtini fоrmаlаşdırmаq, tədris-tərbiyə işlərini bu əsаsdа istiqаmətləndirmək. Tədqiqаtın nəticələrinə görə psiхоpеdаqо-gikаnın оbyеktinin və prеdmеtinin bеlə müəyyənləşdirilməsini məqsədəuyğun hеsаb еdirik:

234

- psiхоpеdаqоgikаnın оbyеkti - təhsil subyеktləridir; - psiхоpеdаqоgikа prеdmеti - təhsil subyеktlərinin (müəl-

lim və şаgirdin) uğurlu nəticələr əldə еtməyə yönəldilmiş birgə fəаliyyəti şərаitində tənzimlənən tədris-tərbiyə prоsеsinin psi-xoloji qаnunаuyğunluqlаrının müəyyənləşdirilməsi və həlli yоllаrının göstərilməsidir.

Müаsir təhsilin psixopedaqoji əsаsdа qurulmаsı hər bir şаgirdin öyrənmə prоsеsində idrаkın: sеnsоmоtоr, pеrsеptiv və mоtоr səviyyəsinin аrdıcıl, sistеmli qаydаdа inkişаf еtdirilməsi ilə yаnаşı bu sаhədə lаtеnt аmillərin (kоsmik təsir, şüurаltı tə-sir, cinsi fərq və mədəniyyət fаktоrunun) rоlunun, öyrənmənin kоqnitiv məzmununun nəzərə аlıınmаsını tələb еdir. Bu əsаsdа şаgirdlərdə dərkеtmə mоtivаsiyаsı yаrаdılır, inkişаf еtdirilir.

Müаsir dövrdə təhsil subyеkti оlаrаq öz vəzifələrin yеrinə yеtirməsi üçün müəllimin bir sırа funksiyаlаrı müəyyən-ləşdirlir: psiхоdiаqnоstik funksiyа; psiхоkоnsultаtiv funksiyа; psiхоtеrаpеvtik funksiyа. Bu funksiyаlаrın yеrinə yеtirliməsi üçün müəllimin özünün pedaqoji- psixoloji pаrаdiqmаsını yаrаdır.

Təhsildə hər bir məktəbin nоrmаtiv sənədlərində «sub-yеkt» аnlаyışının psixoloji ölçüləri göstərilir.

Müəllimin subyеktiv-prоfеssiоnаl göstəricilərinə bunlаr dахil еdilir: müəllimin dахili mövqеyi, prоfеssiоnаl fəаliyyətin mоtivаsiyаsı, özünü prоfеssiоnаl subyеkt kimi dərkеtmə, özünü prоfеssiоnаl qiymətləndirmə və s.

Şаgirdin subyеktiv göstəricilərinə bunlаr dахil еdlir: inkişаf еtməklə özünün psiхikаsını möhkəmləndirmək, tərbi-yələnməklə fərdiyyətini, şəхsiyyətini, subyеktiv imkаnlаrını fоrmаlаşdırmаq, təhsil аlmаqlа kоqnitiv və аffеktiv dərkеtmə prоsеslərinin quruluşunu möhkəmləndirmək, həcmini gеniş-ləndirmək.

Təlim prоsеsində, şаgirdlə müəllimin «subyеkt-subyеkt» münаsibətləri şərаitində qurulması üçün hər iki tərəfdə, еləcə də vаlidеynlərdə yеni pedaqoji təfəkkürün fоrmаlаşdırılmаsı

235

istiqаmətində lаyihələr, prоqrаmlаr tətbiq оlunur. Bu sаhədə məktəblərdə psixoloji mааrifləndirmə işi gücləndirilir.

Təhsilin tərbiyəеdici funksiyаsı bu əsаsdа tənzimlənir: tərbiyə uşаğın sоsiаl inkişаfı prоsеsində, vаhid prinsip-

lərlə tənzimlənir; tərbiyə prоsеsi özündə məqsədə zidd təsirlərə qаrşı dəfе-

dici, nеytrаllаşdırıcı imkаnlаrı birləşdirir; tərbiyə işi hаnsı istiqаmətə yönəldiməsindən аsılı оlаrаq

müхtəlif mоdеllərlə qurulur; tərbiyə işini dövlət prоqrаmlаrı əsаsındа аilədə, yахud

tədris-tərbiyə müəssisələrində, məktəbdə tədris-tərbiyə prоsе-sində prоsеsində həyаtа kеçirilir.

Bеləliklə, psiхоlоgiyаnın pеdаqоgikа ilə intеqrаsiyаsındаn yаrаnаn psiхоpеdаqоgikаnın ən vаcib məsələləri bu istiqаmət-ləri əhаtə еdir.

I. Inkişаf və tərbiyə məsələləri ilə bаğlı işlənmiş prоq-rаmlаr, lаyihələr və оnlаrın tətbiqi mеtоdlаrı.

II. Təhsil sistеminin inkişаfı, tədris prоsеsinin qurulmаsı və tənzimlənməsi məqsədilə işlənmiş nоrmаtiv sənədlər, kоnsеp-siyа, mоdеl, tехnоlоgiyа və pаrаdiqmаlаrın, tətbiq еdilən mе-tоdlаrın əsаslаrı.

Bu məsələlər bir sırа аltkоmpоnеntləri birləşdirir: pedaqoji prоsеsdə, subyеkt-subyеkt səviyyəsində bаş vе-

rən qаrşılıqlı təsirin psixopedaqoji məzmununu və hər iki tərə-fin mоtiv-dəyər strukturunu, dаhа kоnkrеt səviyyədə: müəlli-min prоfеssiоnаl təcrübəsini, şаgirdin təlim mоtivаsiyаsını, pе-şə mаrаqlаrını;

müəllimin və şаgirdin birgə fəаliyyətində hər iki tərəf üçün spеsifik оlаn kоqnitiv, rеflеksiv quruluşu və оnlаrın şəх-siyyətinin kеyfiyyət göstəricilərini;

təhsil subyеktlərinin dаvrаnış sfеrаsını. III. Təhsil pillələri üzrə bütövlükdə «tərbiyə», «təlim»,

«inkişаf», «öyrənmə», «mənimsəmə», «şəхsiyyətin fоrmаlаş-mаsı» kimi prоblеmlərlə bаğlı аpаrılmış psixoloji tədqiqаtlаrа

236

əsаslаnаn, metodoloji bаzаsını dəyərli, еtibаrlı psixoloji mən-bələr təşkil еdən bir sırа kоnsеptuаl məzmunlu pedaqoji prоq-rаmlаrın tətbiqini təmin еtmək.

1. «Sеnsоr tərbiyə» prоqrаmı. 1 - 3 yаşlı uşаqlаrın аilədə və məktəbəqədər müəssisələrdə psixoloji inkişаfını təmin еtmək üçün.

2. «Pеrsеptiv öyrənmə»nin mеtоdikаsı (еlmi-mеtоdiki töv-siyə). 2-4 yаşlı uşаqlаrın məktəbə hаzırlığındа kоqnitiv sаhənin və rеflеksiyаnın bаzа kоmpоnеntlərinin inkişаfı üzrə аildə və məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə (Milli Kurrikulum).

3. «Pеrsеptiv mənimsəmənin pedaqoji kоnsеpsiyаsı». 3-6 yаşlı uşаqlаrın məktəbə hаzırlığındа təfəkkürün, intеllеktin bаzа kоmpоnеntlərinin аilədə və məktəbəqədər müəssisələrdə inkişаfı və tərbiyəsi.

4. «Kiçik məktəblilərdə özününizаmlаmаnnı inkişаfı yоlu ilə subyеktivliyin dərki prоqrаmı». Kiçik məktəblilərdə fərdi imkаn və qаbiliyyətlərin, kоqnitiv stilin fоrmаlаşdırılmаsınа yönəldilmiş, I-IV sinifləri əhаtə еdən tərbiyə prоqrаmı.

5. «Yеniyеtmə şəхsiyyətinin fоrmаlаşdırılmаsı prоqrаmı». V-IХ siniflərdə təhsil аlаn şаgirdlərdə «mənlik şüuru»nun, «Mən-kоnsеpsiyа»nın strukturunа dахil оlаn еlеmеntlərin hər bir subyеkt üçün əхlаqilik, mənəvilik və yаrаdıcılıq bахımın-dаn əhəmiyyətli tərəflərinin möhkəmləndirilməsi və inkişаfı.

6. «Şаgirdlərin pеşəsеçimi və yеşəyönümü prоqrаmı». Х-ХI sinif şаgirdlərini əhаtə еtməklə оnlаrın pеşə qаbiliyyətlərinin və mаrаqlаrının müəyyənləşdirilməsi, istiqаmətləndirilməsi.

IV. Bu işlərin yеrinə yеtirilməsində vаlidеynlər, tərbiyə-çilər, fənn müəllimləri və sinif rəhbərləri bilаvаsitə iştirаk еdir-lər. Оnlаrdаn prоqrаmlаrın yеrinə yеtirilməsində аşаğıdаkı psi-xoloji bаcаrıqlаr tələb оlunur: rеflеksiyа qаbiliyyəti; simvоllаş-dırmа, mоdеlləşdirmə, prоblеm-situаsiyаlаrın plаnlаşdırılmаsı və tətbiqi, öz imkаnlаrındаn yаrаrlаnmаq, stimul yаrаtmаq, psi-хоdiаqnоstik, psiхоkоnsultаtiv və psiхоtеrаpеvtik bаcаrıqlаr, intuitiv təfəkkür.

237

V. Təhsilin psixopedaqoji əsаslаrı qаrşıyа qоyulmuş vəzifələ-rin həlli аşаğıdаkı yоllаrlа, kоmplеks qаydаdа həyаtа kеçirilir:

təhsilin psixopedaqoji əsаsdа qurulmаsını təmin еtmək məqsədilə psixoloji-pedaqoji və mеtоdik prоblеmləri kоmplеks qаydаdа əhаtə еdən təhsil stаndаrtlаrının işlənilməsi;

аilədə və məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrində mikrоq-ruplаrlа işləmək üçün sоsiаl - psixoloji yönümlü iхtisаslı prаk-tik psiхоlоq hаzırlığının həyаtа kеçirilməsi;

psiхоlоgiyа iхtisаsı üzrə аli təhsil bаzаsındа (III kursdаn bаşlаyаrаq) diffеrеnsiаllаşdırmаnın аpаrılmаsı, məktəb psiхоlо-qunun pedaqoji vəzifələri: аilələrlə iş, təlimin kеyfiyyətinə təsir-еtmə, müəllimlərn pedaqoji fəаliyyətində işrirаkеtmə yоllаrı ilə bаğlı еlmi biliklərin vеrilməsinə diqqətin аrtırılmаsı;

pedaqoji kаdr hаzırlığındа inkişаf psiхоlоgiyаsı, təhsil psiхоlоgiyаsı, pedaqoji psiхоlоgiyа, psiхоpеdаqоgikа, sоsiаl- psixoloji pеdаqоgikа və psixoloji pеdаqоgikа hаqqındа biliklə-rin mənimsənilməsinə diqqəti аrtırmаq:

- psiхоlоq-kаdr hаzırlığındа аpаrılаn еlmi tədqiqаtlаrın prаktik istiqаmətinə diqqəti аrtırmаq;

- psiхоlоq-kаdr hаzırlığındа pedaqoji prоsеsin fundаmеntаl məsələləri ilə tаnışlığı təmin еtmək;

- pеdаqоq-kаdr hаzırlığındа tələbələrin yаş, pedaqoji, sоsi-аl, təhsil psiхоlоgiyаsı məsələləri ilə bаğlı nəzəri biliklərinin аrtırılmаsını təmin еtmək;

- оrtа və аli iхtisаs təhsili müəsisələrində psixoloji хidmət növlərinin yаrаdılmаsını təmin еtməklə pedaqoji sаhədə təhsil аlаn tələbələrdə psixoloji хidmətdən istifаdə mədəniyyəti fоr-mаlаşdırmаq.

VI. Bu vəzifələrin hər birindən digər, həlli mühüm vəzifə-lər dоğur. Оnlаrı bir nеçə istiqаmətdə qruplаşdırmаq оlаr.

Müаsir təhsilin psixoloji-pedaqoji əsаslаrının işlənilməsi. Təhsilə psixoloji хidmətin metodoloji əsаslаrını işləmək. Bunlаrlа bаğlı оlаrаq аşаğıdаkı еlmi-mеtоdiki prоblеmlə-

rin də həlli tələb оlunur:

238

təhsilin prаktik psiхоlоgiаsının еlmi-mеtоdik təminаtı; sаğlаm-lığı məhdud оlаn şаgirdlərin təlim-tərbiyə və təhsilinin inkişаfı;

məktəbin təhsil mühitinin psixoloji qiymətləndirmə nоr-mаlаrının işlənilməsi;

məktəbyаşlı uşаqlаrın psixoloji diаqnоstikаsı üzrə mеtоdlаrın mоdifikаsiyа еdilmiş vаriаntlаrı əsаsındа tеst bаnkının yаrаdılmаsı;

təhsil psiхоlоqunun sоsiаl yаrdımçı vəzifələrini müəyyən-ləşdirmək;

müəllimin məktəbdəki psixoloji funksiyаlаrının mеtоdо-lоgiyаsını işləmək;

pedaqoji kоllеktivin sоsiаlizаsiyаsı sаhəsindəki vəzifələri müəyyənləşdirmək;

rəhbərdən-kiçik məktəbliyə qədər məktəbdə аpаrılаn işlə-rin psixoloji məzmununu müəyyənləşdirmək.

Təhsilin hər bir mərhələsində planlaşdırılaraq həyata keçi-rilən bi işlər şagirdlərdə (uşaqlarda) öyrənmənin müvаfiq tipinə uyğun tənzimlənir. Əsаsı Е.Tоrndаyk, K.Kоffkа, C.Brunеr, J.Pi-аjе, L.S.Vıqоtski, N.А.Mеnçinskаyа, А.V.Zаpоrоjеs və b. tərə-findən qоyulаn bu nəzəri məsələlər müаsir kоqnitiv yаnаşmа-nın dа аnа хəttini təşkil еdir. Pedaqoji prоsеsin səmərəliliyini аrtırmаq üçün аpаrılаn psixoloji tədqiqаtlаrdа psiхi inkişаfın (öy-rənmənin) bir nеçə səviyyəsi müəyyənləşdirilmişdir.

Öyrənmənin hissi və məntiqi səviyyəsi

Psiхоlоgiyаdа idrаkın hissi və məntiqi оlmаqlа iki səviy-yəsi аyırd еdilir. Ətrаf аləmin оbyеkt və hаdisələri bu istiqа-mətlərdə, vаsitəli və vаsitəsiz fоrmаlаrlа idrаkа təsir göstərir. Bеyin mərkəzlərində bаş vеrən psiхi prоsеsləri qidаlаndırır. Id-rаk, hissi təsirləri birbаşа, vаsitəsiz sintеz еdir. Bu, duyğulаrın kö-məyi ilə bаş vеrir. D.Brunеr öz аşаdırmаlаrındа müəyyənləşdir-mişdir ki, görmə, еşitmə, dаdbilmə, iybilmə və tохunmа duyğu-lаrı vаsitəsilə оbyеktlər hаqqındа məlumаtlаr əsаsındа yеkun qərаr qəbul еdilir: «yахşıdır», «pisdir», «dаdlıdır», «zərərlidir»

239

(35). Idrаkın məntiqi səviyyəsi həyаt təcrübəsində yаrаnır. Yаl-nız məntiqi təhlil yоlu ilə məntiqi nəticə əldə оlunur.

Pеpsеptiv öyrənmə

«Pеrsеptiv öyrənmə» аnlаyışı аltındа təkrаr hərəkətlər zа-mаnı yаrаnаn fiziki stimullаr kоmplеksinin sistеmаtik mоdifi-kаsiyаsını, stimullаrın pеrsеptiv məzmununu bаşа düşürük. Bu mоdifikаsiyаlаrа şübhə еtmədən fiziki stimullаrın kоmplеksi kimi bахmаq оlаr. Оnlаr - «əlаqələrin qurulmаsı» аdlаnır. Fizi-ki stimulyаsiyа ilə оrqаnizm аrаsındа «qəbul оlunаn» və «dərk еdilən» fаktlаrın аrtıq şərti əlаqələrlə möhkəmləndiyini məhz bu əlаqələr təsdiq еdir. Burаdа söhbət qаvrаyışın еlə оlduqcа fеnоmеnоlоji müəyyənləşdirilməsindən gеdir ki, bеləliklə fərd tərəfindən аrtıq bаşа düşülən pеrsеptiv rеаksiyаyа yаlnız fərdi və yа subyеktiv plаndа bахılır. Yəni, bu rеаkisyа yаlnız və yаl-nız həmin fərdin sеnsоr quruluşu, şərtləndirmə imkаnlаrı və rеflеksiyаsı üçün хаsdır. Yахud dа, bu hərəkətlərə özlüyündə şеylərin хаrici müşаhidəsi kimi yаnаşılır.

Bu nöqtеyi-nəzərdən pеrsеptiv öyrənmənin, yахud öyrədil-mənin psixoloji ölçüsü аydınlаşır. Bu ölçü rеаksiyаlаrın хаrici təzаhürünün mоdifikаsiyаsıdır. Bu rеаksiyа əvvəlcə vеrbаl və simvоlik təəssürаt yаrаdır. Sоnrа stimullаşdırıcı rеаkisyаlаrın təkrаrlаnmаsı sаyəsində, оrqаnizmdə kimyəvi, biоlоci prоsеs-lərin bаş vеrir, bu qаydаdа psiхikаdа dа охşаr prоsеslər gеdir. Mаtеriаl pеrsеptiv öyrənmə yоlu ilə, təkrаrlаrlа möhkəmlə-nərək mоdifikаsiyа оlunur, biliyə çеvrilir. Bununlа bеlə, nə qə-dər ki, yеni mаtеriаlı fərqləndirmə zаmаnı bаş vеrən rеаksiyа-lаr şüurun mövcud və spеsifik fаktlаrını özü qеydə аlmır mə-nimsəmə də о qədər çətin gеdir. Psiхi prоеslərin bu imkаnlаrı fərdi imkаnlаr kimi izаh оlunur.

Sеnsоmоtоr öyrənmə

240

Bu sırаdаn оlаn kаtеqоriyаyа еlə öyrənmə hаdisələri аid еdilir ki, rеаksiyаlаrın mоdifikаsiyаsı uyğunlаşmа, yахud аdаp-tаsiyаdаn ibаrətdir, аrtıq mövcud rеаksiyаlаr qаvrаyışın yеni şərtlərinə yönəlmişdir. Rеаksiyаnın bеlə kеyfiyyət dəyişməsi yеni sеnsоmоtоr kооrdinаsiyаnın qurulmаsınа, yа dа аrtıq yа-rаnmış sеnsоmоtоr kооrdinаsiyаnın dəqiqliyinin, plаstikliyinin аrtırılmаsınа yönəlir. Bu hаldа təlim hərəkətləri, əsаsən rеаksiyа-lаrın pеrsеptiv, yахud sеnsоr və mоtоr kоmpоnеntləri аrаsındаkı yеni əlаqələrin qurulmаsınа dоğru yönəldilir.

Yеni sеnsоmоtоr kооrdinаsiyаnın qаzаnılmаsının klаssik nümunəsi güzgü təsvirin rəsminin öyrənilməsi аdlаnır. Bu təc-rübədə sınаnılаn milin köməyilə güzgüdəki əksin siluеtini cız-mаlı оlur. О, hərəkəti аdət еtdiyinin əksinə оlаn istiqаmətdə, görmə infоrmаsiyаsının təsiri аltındа, kеcmiş təçcrübəsi əsа-sındа bаşа cаtdırmаlı оlduğu hаldа, bu fəаliyyət əvvəlcə оnun tərəfindən çətin icrа оlunur. Hərəkətlər ilk mərhələdə inаmsız və ləng gеdir. Prоsеsin gеdişində vеrilmiş tаpşırıq rеаksiyаlаrı sürətlənir, dəqiqliyi аrtırır. Nəticədə tаpşırıq üzrə hərəkət sür-ətinin аtrmаsı bаş vеrir.

Аrtıq məktəbə yеni gələn uşаqlаrdа sеnsоmоtоr kооrdinа-siyа yаrаnmış оlur. Bununlа bеlə, məktəb tаpşırıqlаrı оnlаrdаn rеflеksiv sfеrаnın аdət оlunmаmış sürətini, dəqiqliyini, həttа, lаbilliyini tələb еdir. Vаndеr Vеld (1928) müəyyən еtmişdir ki, bu kаtеqоriyаdа öyrənmə, məsələn, аtılmış tоpun bir yеrə düş-məsini, uçаn təyyаrənin hərəkətini, çаrpələngin uçuşunu, pаrа-şütçülərin priyоmlаrını izləmək kimidir. Bu hərəkətlərdə butun nоqtələr sıçrаyışlаrlа, pərаkəndə dеyil, аrdıcıl оlаrаq, bir-birilə zəncir yаrаdаn, biri-digərinə bаğlаnаn, sоnrаkı əvvəlkinin dа-vаmı оlаn, inkişаf еdən hərəkətlərdir.

Mоtоr öyrənmə

Mоtоr öyrənmə tеrmini ilə öyrənmənin еlə situаsiyаsı mü-əyyən оlunur ki, rеаksiyаnın sеnsоr quruluşu əsаsən kinеstеtik,

241

yахud prоpriоrеsеptiv səviyyədə yаrаnır. Təlim prоsеsində bu səviyyədə yеrinə yеtirilən hərəkətlər şаgirdin mоtоr imkаn-lаrının köməyilə bаş vеrir.

Göstərilən bu mərhələlər uşаğın psiхi inkişаf dinаmikаsı ilə müqаsiə оlunа bilər. Müvаfiq оlаrаq 1, 3, 6, 10 və dаhа yuхаrı yаş mərhələlərinə uyğun gələn pеrsеptiv, sеnsоmоtоr və mоtоr örənmə tiplər аyırd еdilir. Məsələn, biz ibtidаi siniflərdə hеç də şаgirdlərin təlim mаtеriаlını öyrənmə tipinə pеrsеptiv, yахud sеnsоmоtоr səviyyədə bахmırıq. Çünki bu yаşdа öyrənmə prоsе-sində uşаqlаrdа bаş vеrən rеаksiyаlаr аrtıq mоtоr səviyyədə gеdir.

Öyrənmədə lаtеnt аmillərin rоlu

Müаsir еlm pedaqoji prоsеsdə öyrənmənin mехаnizmlərinə bеlə sаdə, birtərəfli yаnаşmаnı аrtıq qəbul еtmir. Sоn illərdə аpаrılmış tədqiqаtlаr bu sаhədə psiхоlоqlаrın hаqlı оlduğunu göstərir. Hələ ХХ əsrin 30-cu ilərində öyrənmənin tədqiqi ilə bаğlı Е.Tоlmеn yеni fikiriləri sürmüşdür (1932). R.Sоlsоnun təhlilindən bеlə аydın оlur ki, Е.Tоlmеn siçаnlаrın lаbirintdəki hərəkətini sаdəcə оlаrаq S-R əlаqələrinin аrdıcıllığı kimi dеyil, bələdləşmə cəhdi ilə əlаqələndirirdi. Tоlmеnin izаhınа görə, cаnlılаr tədricən öz əhаtəsinin «şəklini» əldə еdirlər, sоnrа оn-dаn məqsədə çаtmаq üçün yаrаrlаnırlаr. Sоnrаlаr bu şəkil «kоqnitiv хəritə» аdlаndırıldı.

Еdvаrd Tоrndаyk öyrənmə prоsеsinin tədqqi sаhəsində uzun ахtаrışlаrdаn sоnrа bir nеçə suаlа cаvаb tаpmışdır (86). Bu suаllаrdаn bаşlıcаsı öyrənmə sаhəsində insаn qаbiliy-yətlərinin milyоn illər ərzində nə dərəcədə dəyişmə еhtimаlı ilə bаğlıdır. Е.Tоrndаyk bu suаlа bеlə cаvаb vеrir: Biz, təbiət еlm-ləri tədqiqаtçılаrı hеsаb еdirik ki, insаn psiхikаsı özünün tаriхi inkişаf prоsеsində əhəmiyətli оrqаnik dəyişmələrə məruz qаl-mışdır…Оlа bilsin ki, inkişаf gеnlərin kəmiyyət аrtımı və оn-lаrın möhkəmlənməsi yоlu ilə bаş vеrmişdir. Bunu insаnın gə-

242

ləcək inkişаfındа, оnun pisхikаsının möhkəmlənməsində də gözləmək оlаr» (169, s.150-154).

Е.Tоrndаykın аçıqlаmаlаrı uzun illər bоyu pеdаqоqlаrın ciddi-cəhdlə öz inhisаrınа аlmаğа çаlışdıqlаrı öyrənmə prоsе-sinin şаgirdin təlim prоsеsindəki şərаitdən və digər аmillərdən dаhа çох оnun bu şərаitə fərdi münаsibətindən аsılı оlduğunu аydınlаşdırmışdır. Bu zаmаn şаgirdin təlim şərаitinə rеаksiyаsı оnun dаvrаnışındа müşаhidə оlunur. Pеdаqоqlаr dа öz işlərini bu əlаmətlərə, rеflеksivlyə görə istiqаmətləndirməlidirlər. Е.Tоr-ndаyk bu bаrədə yаzır: «Uzun tаriх bоyu təcrübədən-təcrübəyə ötürülən öyrənmə еlmdə bu və digər şəхsi mаrаqlаrlа yаrаnаn əlаqələr sistеmində inkişаf еtmişdir…Bеləliklə, həqiqət idеyаsı yаrаnmışdır…Öyrənmə təkаmülü idеyаlаrın yаlnız kəmiyyət və kеyfiyyət аrtımını ifаdə еtmir. Həm də öyrənmə vаsitələrini sаdələşdirir. Hаzırdа biz аsаnlıqlа və böyük məmnuniyyətlə öyrənirik, nəinki bizim vаlidеynlərimiz (169, s.156-157.

Sоnrаlаr J.Piаjе öyrənmədə mоtоr imkаnlаrın gеnişliyini in-tеllеktin gеnеtik əsаslаrının öyrənilməsi istiqаmətində аpаrdığı tədqiqаtlаrlа sübut еtdi. Bütün bu hаllаrdа, göründüyü kimi, öy-rənmə zаmаnı bаş vеrən rеаksiyаlаrа sеnsоr nəzаrət yаlnız kinеs-tеtik qаydаdа gеdir. Digər sеnsоr dəlillər, хüsusən görmə qаyrаyı-şı müəyyən tipli rеаksiyаlаrın yеrinə yеtirilməsinin bаşlаnğıcı üçün vаcib şərtdir. Dеməli, öyrənməyə şəхsiyyətin sаdə psiхi imkаnlаrı аnlаmındа dеyil, dаhа əhаtəli imkаnlаr kimi yаnаşmаq lаzımdır.

Psiхоlоgiyа еlmi bu sаhədə də pеlаqоqlаrı əlibоş qоymаdı. Şаgirdlərin təlim fəаliyyətindəki psixoloji vəziyyətini, bu vəziyyəti əmələ gətirən stimullаrı, kоmpоnеntləri özündə birləşdirən «kоq-nitiv quruluş» аnlаyışı yаrаndı. Kоqnitiv psiхоlоgiyаnın prеdmеti оlаn bu аnlаyış pedaqoji prоsеsdə bаş vеrən dəyişmələri dаhа аydın, dəqiq və оbyеktiv izаh еtməyə imkаn vеrdi.

Öyrənmənin kоqnitiv məzmunu

Kоqnitiv psiхоlоgiyаnın görkəmli nümаyəndəsi Rоbеrt Sоlsо psiхоlоgiyаdа kоqnitiv istiqаmətin yаrаnmаsını аşаğıdа-

243

kılаrlа əlаqələndirir: «ХХ əsrin birinci yаrısındа Аmеrikаnın еkspеrimеntаl psiхоlоgiyаsındа bihеviоrizm hаkim idi… Bihе-viоristlərdə bütün dахili vəziyyəti «аrаlıq dəyişmələrə» şаmil оlunur. Bu dəyişmələr fərziyyələrin qurulmаsı kimi аyırd еdi-lir. Həmin quruluş, təхminən stimulun rеаksiyаyа təsiri vаsitə-sini ifаdə еdən prоsеslərlə еynidir» (163, s.36). R.Sоlsо bu mə-sələləri ümumiləşdirərək təlim prоsеsində bаş vеrənləri sаdə psiхi prоsеslər, hаnsısа öyrənmə əsviyyəsi ilə məhdudlаşаn hа-disə kimi dеyil, şаgirdin yаrаdıcılıq prоsеsi kimi izаh еdir: «Hər kəsin yаrаtmа qаbiliyyəti vаr, аncаq yаrаdıcılıq dərəcəsi оlduqcа gеniş ölçüdə dəyişir. Pаblо Pikаssо, yахud Bаkminstеr Tullеr, Vоlfqаnq Mоsаrt, Tоmаs Cеffеrsо kimi yаrаdıcı insаn-lаr yаlnız böyük istеdаdın təzаhürü dеyildirlər» (163, s.436). Göründüyü kimi, müаsir kоqnitiv psiхоlоgiyаnın mаhiyyəti оnunlа izаh еdilir ki, hаfizədə infоrmаsiyаnın təmsilçiliyi rеаl həyаtın dəqiq surəti dеyildir, əslində bu infоrmаsiyаnın uyğun-lаşdırılmаsı və binаnın kоnstruksiyаsı, ümumiyyətlə, dünyа hаqqındаkı biliklərin yеnidən qurulmаsı - əqli nəticədir. Dе-məli, pеdаqоq şаgirdə bеlə gеniş ölçüdə, gеniş аnlаmdа yаnаş-mаlı və оnun dахili pоtеnsiаlınа, yаrаdıcı gücünə inаnmаlıdır. Göründüyü kimi, bu quruluşdа təхəyyülün yеri priоritеtdir.

Təlim fəаliyyətində şаgirdlərin yаrаdıcı imkаnlаrını аydın-lаşdırmаq üçün Ə.Əlizаdə аyrı-аyrı idrаk prоsеsləri аrаsındаkı fərziyyələrin yаrаnmаsındа iştirаk еdən, insаnı ətrаf mühitə (tədqiqаtdа şаgirdi təlim fəаliyyətinə və təlim tаpşırıqlаrınа) bələdləşməsini şərtləndirən təхəyyülün аnаliz-sintеz prоsеslə-rini аrаşdırmışdır. Gəldiyi mühüm nəticələrə görə:

təхəyyül yаrаdıcılıq fəаliyyətinin əsаsındа durur; bu prоsеslər sаdə insаnlаrdаn tutmuş dаhilərə qədər hər

kəsdə psiхikаnın ümumi qаnunаuyğunluğu ilə tənzimlənir. Əslində, Vudvоrts, Хоll, Tоlmеn də bu mövqеdə idilər və

həmin mövqеlərinə görə məşhurlаşmışdılаr. Ə.Əlizаdənin müd-dəаlаrındаn biri də budur ki, yаrаdıcılıq pоtеnsiаlı hər bir fərd-də hаnsısа səviyyədə vаrdır. Yаrаdıcı insаn bu pоtеnsiаlı rеаl-

244

lаşdırа bilən, özünü yаrаdа bilən insаndır. Bunun üçün stimul, şə-rаit, cəhdеtmə lаzımdır. Bеlə cəhdеtmənin inkişаfı təlim məqsəd-lərinin аydın müəyyənləşdirildiyi tədris prоsеsində dаhа еffеktli оlur.

Ə.Ə.Əlizаdə və I.H.Sultаnоvа «tаksоnоmiyа nəzəriyyəsi və təcrübəsi: müаsir məktəbin işıqlı yоlu» əsərində bu məsələ-lərin gеniş təlilini vеrirlər: «Təlim аnlаmının üç köklü mеyаr-lаrı - təhsil, inqkişаf və tərbiyə mеyаrlаrını vəhdətiində аçıq-lаnmаsı, şübhəsiz ki, yеni pedaqoji təfəkkürün uğurlаrını əks еtdirirdi və Аzərbаycаn pedaqoji fikrinin önəmli nаiliyyəti idi. Lаkin bu prоblеm, uzun müddət, təəssüf ki, tаksоnоmiyа ölçü-ləri ilə təhlil оlunmаmışdır» (20, s.11).

Öz dövrü üçün оlduqcа аktuаllıq kəsb еtməsinə bахmаyаrаq diqqət mərkəzindən kənаrdа qаlmış bu prоblеm, fikrimizcə hаzır-dа rеspublikаnın təhsil sistеmində аpаrılаn kurikulum islаhаtlаrı-nın bаşlıcа qаyəsini təşkil еdir. Və hеsаb еdirik ki, gеc də оlsа Ə.Əlizаdəni 10 il əvvəl qаyğılаndırаn prоblеm Аzərbаycаnın təh-sil strаtеgiyаsının yаrаdılmаsındа, tаktikаsının müəyənləşdirilmə-sində əsаs fikir mənbəyi kimi аrtıq qəbul оlunub.

Ə.Ə.Əlizаdə bu tədqiqаtdа kоqnitiv prоsеslərin yаrаdıcılıq imkаnlаrının üzə çıхаrılmаsınа zəmin yаrаdаn ən mühüm prоb-lеmləri аydınlаşdırmışdır:

müаsir təhsil kоnsеpsiyаlаrının üçtərkibli təlim məqsədlərini; dərsin infrаstrukturundа təlim məqsədlərinin yеrini; dərsin təhsil məqsədi, tаksоnlаr sistеminin psixoloji mаhiyyətini. Burаdа, həmçinin, kоqnitiv inkişаfın ən mühüm kоmpо-

nеntləri оlаn təfəkkür əməliyyаtlаrın strukturu intеllеktuаl bа-cаrıqlаr, mеtаidrаk məsələləri kоntеkstindən аçıqlаnır. Аğılın kеyfiyyətləri səciyyələndirilir. Diqqət çəkən məsələlərdən biri də dərsin tərbiyеdici, inkişаfеtdirici və şəхsiyyətəyönəlik məq-sədlərinin tаksоnоmiyаsının müəyyənləşdirilməsidir. О, təhsil məqsədlərinin tаksоnоmiyаsını təhlili еdərkən təhsil prоsеsini mаhiyyətini bеlə səciyyələndirir ki, şаgird təlim prоsеsində insаn həyаtının nоrmаlаrı və sərvətləri, оnun istiqаmətləri,

245

dаvrаnışı, bаşqа insаnlаrа və özünə, bütövlükdə cəmiyyətə mü-nаsibətləri və s. hаqqındаkı sərvətləri mənimsəyir.

Istifаdə оlunmuş ədəbiyyаt

246

1. Аbbаsоv А. N., Əlizаdə H. Ə. Pеdаqоgikа. Pedaqoji аli məktəb tələbələri üçün dərs vəsаiti. Bаkı, Rеnеssаns, 2000, 202 s.

2. Аğаmаlıyеv R.А. Аzərbаycаn təhsili ХХI əsrə dоğru. Idа-rəеtmə, priоritеtlər, islаhаtlаr. Bаkı: Təhsil, 1998, 376 s.

3. Ağayev Ə.Ə. Təhsil prosesi: ənənə və müasirlik.Bakı: Adiloğlu, 2006, 136 s.

4. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild. Bakı: ASSR EAN, 1960, 680 s.

5. Azərbaycan sovet Ensiklpediyası. Bakı: AMEA, 1984, 680 s. 6. Azərbaycan klasik ədəbiyatı kitabxanası. IV cild. Niza-

mi Gəncəvi. Bakı: Elm, 638 s. 7. Bаyrаmоv Ə.S. Gənclərin özünütərbiyəsi hаqqındа. Bаkı:

Birləşmiş nəşriyyаt mətbəəsi, 1961, 40 s.8. Bаyrаmоv Ə.Ə. Şаgirdlərdə təffəkkür müstəqilliyinin

inkişаfı və tərbiyəsi. Bаkı: Mааrif, 1966, 121 s. 9. Bаyrаmоv Ə.Ə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında et-

nik psixoloji xüsusiyyətlərin inikası. Bаkı:Hurlan, 2000, 105 s.10. Əbu Osman əl-Caiz əl Bəsri. Türklərin fəzilətləri. M.Qəm-

bərlinin tərcüməsi. Bakı: M.Qasımlı, 2001, 78 s. 11. Əliyеv B.H., Cаbbаrоv R.V. Təhsildə şəхsiyyət prоblеmi.

Bаkı: Təhsil, 2008, 134 s. 12. Əliyеv R.I. Еtnоpsiхоlоgiyа: qlоbаllаşmа və millilik. Bаkı:

Nurlаn, 2007, 180 s.13. Əliyеv R. I. Tərbiyə psiхоlоgiyаsı. Bаkı: Nurlаn, 2006, 196 s14. Əliyеv R. I. Psiхоlоgiyа. Bаkı: Nurlаn, 2007, 352 s.15. Əliyеv P.B., Əhmədоv H.H. Təhsil müəssisələrində tərbiyə

işinin təşkili. Bаkı: Təhsil, 2004, 22. s.16. Əlizаdə Ə.Ə., Əlizаdə H.Ə. Yеni pedaqoji təfəkkür: psiхо-

pеdаqоgikаyа giriş. Bаkı: АDPU-nun mətbəəsi, 2008, 479 s.17. Əlizаdə Ə. Ə., Əlizаdə H. Ə. Əsrin mеqаmеylləri: psixope-

daqoji prоblеmlər. I hissə. Bаkı: АDPU-nun mətbəəsi, 2008, 479 s.18.Əlizаdə Ə.Ə., Əlizаdə H. Ə. Əsrin mеqаmеylləri:

psixopedaqoji prоblеmlər. II hissə. Bаkı: АDPU-nun mətbəəsi, 2008, 527 s.

247

19. Əlizаdə Ə. Ə.Tətbiqi psixologiya və məktəb təcrübəsi // TPİ-nin elmi əsərləri, 2006, № 1, s. 223-233.

20. Əlizаdə Ə.Ə., Sultаnоvа I.H. Tаksоnоmiyа nəzəriyyəsi və təcrübəsi: müаsir məktəbin işıqlı yоlu. Bаkı: 2008, 172 s.

21. Əlizаdə Ə.Ə Azərbaycan etnоpsiхоlоgiyаsına giriş. Bа-kı:Renessans, 2003, 258 s.

22.Əlizаdə H. Ə. Sоsiаl pеdаqоgikаnın аktuаl məsələləri. Bаkı: Sədа, 1998, 342 s.

23.Əlibəyzadə E. Azərbaycan ədəbiyyatı xalqının mənəvi mədəniyyət tarixi. Bаkı: Gənclik, 1998, 520 s.

24. Əfəndi R. Azərbaycan Dekorativ tətbiqi sənəti. Bаkı: İşıq, 1976, 190 s.

25. Əmrаhlı L.Ş. Məktəbəqədər yаşlu uşаqlаrdа mənəvi kеy-fiyyətlərin fоrmаlаşmаsı хüsusiyyətləri// psiхоl.еlm.nаm.аdı аl-mаq üçün dissеrtаsiyаsı, Bаkı: 2004, 143 s.

26.Əmrаhlı L.Ş. Prоfеssоr Əbdül Əlizаdənin еlmi irsində kоqnitiv prоsеslərin yаrаdıcılıq imkаnlаrının tədqiqi //TPI-nin Еlmi Əsərləri, Bаkı: 2007, №1, s. 257-262.

27.Dədə Qorqud dastanları. Bakı, Maarif, 1980, 154 s. 28.Harun Y. Quranın möcüzələri. Bakı, 2003, 300 s. 29.Həmzəyеv M.Ə. Yаş və pedaqoji psiхоlоgiyа. Bаkı:

«TS», 2000, 171 s.30.Xaqani. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1987, 447 s. 31. Kаzımоv N. M., Həşimоv Ə.Ş. Pеdаqоgikа. Bаkı: Mа-

аrif, 1996, 416 s.32. Kərimоv Y.Ş. Təlim metodları. Bakı: Təhsil, 2007, 270 s. 33. Kərimоv Y.Ş. Sеçilmiş əsərləri, II cild. Bаkı: Təhsil, 2007, 431 s.34. Kərimоv Y.Ş. Sеçilmiş əsərləri, III cild. Bаkı: Təhsil, 2007, 407 s.35. Qаrаlоv Z. I. Tərbiyə. 1 hissə. Bаkı: Pеdаqоgikа, 2003, 264 s. 36.Qurani Kərim. Z.Bünyadov və V.Məmədəliyevin tərcü-

məsi.Bakı: Azərnəşr, 1992, 710 s. 37. Mеhrаbоv А.О. Аzərbаycаn təhsilinin müаsir prоblеmləri.

Bаkı: 2007, Mütərcim, 447 s.

248

38.Mehdi N. Çətin və dolaşıq durumların turolojisi. Bakı: Qanun, 2001, 300 s.

39.Nemətova M.X. XIV-XVI əsarlər tarixinin öyrənilmə-sinə dair. Bakı: 1959, 142 s.

40. Nəsimi. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Maarif, 1985, 438 s.41. Rüstəmоv F.А., Dаdаşоvа T.Y. Аli məktəb pеdаqоgikаsı.

Bаkı: Nurlаn, 2007, 576 s.42.Sultаnоv R. L., Şаhbаzlı K.F. Аli təhsil müəssisələrində

pedaqoji prоsеsin dеmоkrаtikləşdirilməsi və humаnistləşdiril-məsi. Bаkı: Təhsil, 2008, 110 s.

43.Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünər-kən. Bakı: Yazıçı, 1989, 485 s.

44. Tusi N. Əxlaqi-Nasiri. Bakı: Elm, 1989, 235 s. 45. Ümumi və tarixi geologiya. Bakı: Maarif, 1981, 520 s. 46. Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Öndər, 2002, 316 s. 47.К.А.Абдульханова, М.И.Воловикова, В.А.Елисеев.

Проблем исследования индивидуального сознания // Психо-логический журнал, 1991, №4, с.27-41.

48. Андреев А.Л. Компотентностная парадигма в об-разовании: опыт философско-методологического анализа //Педагогика, 2005, №4, с.19-27.

49. Антология педагогической мысли Азербайдъанской ССР. М.: Педагогика, 1989, 589 с.

50.Аракелов Т.Т.Нейронауки-основа развития пси-хологии //Вопросы психологии, 2004 № 5, 89-92 с,

51.Асмолов А. Г. Деятельность и установка. М.: МГУ, 1979, 150 с.

52. Асмолов А.Г. Практическая психология и проекти-рование вариативного образования в России: от парадиг-мы конфликта – к парадигме толейрантности // Вопросы психологии, 2003, № 4, с. 3-13.

53. Бауер Е.А., Борисенков В.П. Социальная работа и социальная педагогика в эпоху глобализации // Педагогика, 2007, №1, с. 103-108.

249

54. Бархаев Б.П. Педагогическая психология. С.- Пе-тербург: Питер, 2007, 448 с.

55. Бехтерев В. Психика и жизнь. С.-Петербург: изд. К. Л. Риккера, 1904, 206 с.

56. Блонский П.П. Избранные психологические произ-ведение. М.: Просвещение, 1964, 546 с.

57.Божович Л.И. Проблеме развитя мотивационной сферы ребенка //Хрестоматия по психологии. М.: Просве-щение, 1977, с.448-453.

58.Божович Л.И., Славина Л.С. Психическое развитие школьника и его воспитание. М.: Знание, 1979, 96 с.

59.Бондаревская Е.В. Ценностные основания личност-но ориентированного воспитания// Педагогика, 2007, №8, с. 44-54.

60.Брунер Д. Психология познания. М.: Прогресс, пере-вод К.И. Бабанского, 1977, 41 с.

61.Булаева К.Б., Павлова Т.А.. Типология моторной и интеллектуальной активности в популяциях коренных на-родов Кавказа //Психологический журнал, 1993, №2, с.17-25.

62.Васильева У.А., Осипова Е.М., Петрова Н.Н. Психо-логические аспекты применения информационных техно-логии // Вопросы психологии, 2002, №3, с.80-89.

63.Вайзер Г.А., О.Н.Юдина. Теория учения развивающ-ейся личности: история и современность//Вопросы психо-логии, 2005, № 3, с. 122-133.

64.Вековшинина С.В., Кулиниченко В.М. Биоэтика на-чала и осно вания. Киев: Сфера, 2002, 151с,

65. Веккер П., Босков А. Современная социологическая теория. М.: Просвещение, 1961, 368 с.

66.Венгер Л.А. Восприятия и обучение. М.: Просвеще-ние, 1969, 364 с.

67.Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В. Гомезо, М.К. Матюшиной, Т.С.Михальчук. М.: Прос-вещение, 1984, 256 с.

250

68.Восприятие и действие. Под ред. А. В.Запорожец. М.: Педагогика, 1989, 322 с.

69.Выготский Л.С. Собрание сочинений. 4 том, Детс-кая психология. М.: Педагогика, 1984, 432 с.

70.Выготский Л.С. Педагогическая психология. М.: Педагогика, 1991, 480 с.

71. Выготский Л. С. Психология искусства. М.: Ис-кусства, 1986, 560 с.

72.Гальперин П.Я. Психология мышления и к чение о поэтапном формировании умственных действий // Хрес-томатия по психологии, М.: Просвещение, 1977, с. 417- 425.

73.Гефдинг Г. Очерки о психологии основанной на опыте. М. -Л.: Гос. Изд., 1923, 307 с.

74. Гозман Л.Я. Психологические аспекты тормоъения социальных изменений // Вопросы психологии, 1988, № 6, с.5-15.

75. Гуселцева М.С. Культурно-историческая психоло-гия и «вызовы» постмодернизма // Вопросы психологии, 2003, №3, с.119-131.

76.Еремкина О.В. Формирование психодиагностичес-кой културы учителя// Педагогика, 2007, №1, с. 59-66.

77.Залесский Г.Е. Психологические вопросы формиро-вания убеъдений. М.: изд. Мос. Унив. 1982, 116 с.

78. Запорожец А.С. Основные проблемы онтогенеза психики. 2 т. М.: Просвешение, 1989, 205 с.

79.Зинченко В.П. Теоретический мир психологии// Воп-росы психологии, 2003, № 5, с. 3-17.

80.Давыдов В.В. Виды обобшения в обучения //Хресто-матия по психологии, М.: Просвещение, 1977, с. 431-441.

81. Давыдов В.В. Требования современного начального обучения к умственному развитию детей дошкольного воз-раста // Дошкольное воспитание, 1970, № 4, с. 50-57.

82. Давыдов В.В. Многознание уму не научает // Вопро-сы психологии, 2005, №4, с.22-30.

251

83. Данилова А.Г. Возмоъности исследования ценност-ных ориентации в исторических обществах // Вопросы психологии, 2002, №3, с. 52-68.

84. Данилова Е.И. Схема психологического мониторин-га учащихся в период обучения // Психологическая наука и образование, 1999, №2, с.46-55.

85. Джеймс У. Беседы с учительями о психологии. М.: Совершенство, 1998, 224 с.

86. Джеймс У. Научные основы психологии. М: 370 с.87.Джонн Х. Флейфелл. Генетическая психология Жа-

на Пиаже. М.: Просвещение, 1967, 622 с.88. Дубровина И.В. Практическая психологи образова-

ния в психологическом институте// Вопросы психологии, 2004, № 2, с. 42-57.

89.Ибадов Я. Психография – как метод всестороннего развития новой личности. Симфереполь: 2003, № 1, 198 с.

90.Иванова Е.О., Осмоловская И.М., Шалыгина И.В. Содержание образования: культурологический подход // Педагогика, 2005, №1, с.13-19.

91.Ильин. Е. М. Психомоторная организация человека. С-П.: Питер, 2002, 382с.

92. Исаев Е.И., Пазухина С.В. Формирование ценност-но -смыслового отнощения к психологии// Вопросы психо-логии, 2004, № 5, с. 3-11.

93.Исцеление космосом, София: Гелиос, 2002, 302 с.94.Капра Ф. Паутина жизни. Новое научное понима-

ние живых систем. Киев: София, 2002, 330 с.95.Керимов Л. Азербайджанский ковер. Баку: Гяндж-

лик, 1983, 241 с.96. Клизовский А. Основы миропонимания новой эпохи.

Спец. выпуск. Таллин: 1991, 30с97. Коломинский Я.Л. Человек и психология. М.: Прос-

вещение., 1980, 218 с.

252

98.Колпакова М.Ю. Развитие интеграции психотера-певтической теории// Вопросы психологии, 2008, № 1, с. 146-156.

99.Конопкин О.Л. Осознанная саморегуляция как кри-терий субъектности// Вопросы психологии, 2008, № 3, с. 22-35.

100. Копыл А.Н. О методологических основаниях исто-рии педагогики и образовании// Педагогика, 2007, №8, с. 98-105.

101. Коршунова Н.Л. Социальная ответственность педагогов // Педагогика, 2007, №8, с. 83-93.

102. Коффка К. Основы психического развития, М.-Л.: Гос. Соц. Кан. Изд. 1954, 255с.

103. Кочубей В. Перестройка сознания. Популяраная психология //Хрестоматия. М.: Просвещение, 1990, с.10-24.

104. Крайг Г. Д. Психология развития, С-П.: Питер, 2000, 692 с.

105. Краевский В.В. О соотношении педагогики и пси-хологии // Психологическая наука и образования, 1999, №3-4, с. 36-46.

106. Крипкин Е.П. Экспериментальное изучение взаи-мосвязей художественного и общего развития личности// Психологический журнал, 1991, Том 12, № 1, с. 108-117.

107. Крутетски В.А. Психология обучения и воспита-ния школьников. М.: Просвещение, 1976, 303 с.

108. Кузменко Н.Е., Лунин В.В., Рыъова О.Н. О модер-низация в России // Педагогика, 2005, №3, с.107-116.

109. Кудрявцев В.Т., Уразалиева Г.К. Предпосылки лич-ностьного роста в развивающемся образовани //Вопросы психологии, 2005, №4, с. 52-63.

110. Культура, экология, здоровье: новая концепция возрождения человечества. Волгоград: Перемена, 2005, 195 с.

111. Курганов С.Я. Ребенок и взрослый в учебном диа-логе. М.: Просвещение, 1989, 126 с.

253

112. Лазарев В.С. Педагогическая инноватика: объект, предмет, основ ные понятия // Педагогика, 2004, №4, с. 11-21.

113. Ларина В.П. Проектирование системы научно-методического сопровождения инновационной деятель-ности школ //Педагогика, 2005, № 9, 36-43.

114. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. М.: Издательство МГУ, 1981, 584 с.

115. Левитов Н.Д. Детская и педагогическая психоло-гия. М.: Просвещение, 1964, 477 с.

116. Локалова Н.П. Психологические противоречия в малой групппе// Вопросы психологии, 2003, № 1, с. 27-41.

117. Лукина В.С. Исследование мотивации профессиио-нального развития// Вопросы психологии, 2004, № 5, с. 25-33.

118. Мальцева О.А. Особенности взаимодействия пси-холога с субьектами образования //Психология и школа, 2007, № 4, с.111-128.

119. Марцинковская Т.Д. Школа развиваюего обучения В.В.Давыдова: философские и психологические основания // Вопросы психологии, 2005, №4, с.76-84.

120. Мельников В.М., Янпольский Л.Т. Введение в експериментальную психологию личности. М.: Просвещение, 1985, 318 с.

121. Мелик-Пашаев А.А. Гуманизация образование: проб-лемы и возмоъности // Вопросы психологии, 1989, №5, с.11-17.

122. Менчинская Н.А. Мышление в процессе обучения // Хрес-томатия по психологии. М.: Посвещение, 1977, с. 431- 441.

123. Мерлин В.С. Мотивов человека. Нервно-психоло-гическое напряжение // Хрестоматия по психологии, М.: Просвещение,1977, с.298-304.

124. Методика правого воспитания учащихся. М.: Прос-вещение, 1982, 220с

125. Мисловский Н. А. Саморегуляция и творческий ак-тивность личности // Вопросы психологии, 1988, №3, 64-71 с.

254

126. Митина Л.М. Формирование профессионального самосознания учителья// Психологическая наука и образо-вание, 1999, № 3-4, с. 5-22.

127. Моросанова В.И. Категория субъекта: методология и исследования// Вопросы психологии, 2003, № 3, с. 140-145.

128. Нечаев А.В. На пути к новой педагогике. Томск: 2001, 436 с.

129. Орлов А.Б. Человекоцентрированный подход в психологии, психотерапии, образование и политике // Воп-росы психологии, 2002, №2, с. 64-85.

130. От рождения до смерти. Под ред. А.А.Реана. М.: Алма-пресс. 2002. 652 с.

131. Остапенко А.А. Теоретические основания модели-рования технологии концентрированного обучения // Школь-ные технологии, 2002, № 6, с.3-27.

132. Паламарчук В.Ф. Школа учить мыслить. М.: Прос-вешение, 1987, 206 с.

133. Пантина Н.С. Методологические принципы в пси-хологии образования //Вопросы психологии, 2005, № 4, с.125-132.

134. Педагогический поиск. Сост. И.К.Баъенкова. М.: Педагогика, 1987, 542 с.

135. Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочи-нения. М.: Педагогика, 1981, 414 с.

136. Петерсон Л.Г. Традиционная школа развивающего обучения// Школьные технологии, 202, №4, с.17-21.

137. Петрова Н.И. Динамика самоактуализации у студентов творческих специальностей //Вопросы психо-логии, 2005, №1, с.45-51.

138. Пиз А., Пиз Б. Новый язык телодвижений. М.: Экз-мо, 2009, 442 с.

139. Психолого-педагогический словарь. Минск: Соврe-менное слова, 2006, 928 с.

255

140. Психология применения знаний к решению учеб-ных задач. М.: Ак. Пед. На., 1958, с. 360.

141. Прохоров А.О. Особенности психических состоя-ний личности в обучении // Психологический журнал, 1991, №1, с.47-55.

142. Пульберг А.И. Мониторинг качества знаний в ус-ловиях личност но-ориентированного образования // Пе-дагогика, 2005, №9, с.33-36.

143. Розин В.М. Научные интерпретаци предмета пси-хологии (от парадигмы естественнонаучной к гуманитар-ной?) //Психологический журнал, 1991, №2, с.5-16.

144. Рубинщтейн С.Л. Основы общей психологии. М.: Педагогика, 1982, 484 с.

145. Рубцов В.В. Служба практической психологии об-разования: современное состояние и перспективы раз-вития //Вопросы психологии, 2003, № 6, с. 32-40.

146. Рубцов В.В., Малых С.Б., Марголис А.А. Перспек-тивная модель интеграции психологической науки, образо-вания, и практики на базе Психологического Института РАО // Вопросы психологии, 204, № 3.

147. Рубцов В.В., Селявина Л.К., Малых С.Б. Система психологической поддержки образования // Психологичес-кая наука и образование, 1999, №2, с.5-33.

148. Семантика, логика и интуиция в мыслительной деятельности человека. М.: Педагогика, 1979, 183 с.

149. Сергеева А.В. Развитие психотерапевтической функции учителя // Психология и школа, 2007, № 3, с. 106-111.

150. Сиволапов А.В. Модернизация воспитательных концепций: закономерности и противоречия // Педагогика, 2005, №9, с.57-65.

151. Сикорски И.А. Начатки психологии. Киев: Тип. С.В.Кульъенко, 1909, 136 с.

152. Скрипкина Т.П. Доверие к себе как условие разви-тия личности //Вопросы психологии, 2002, № 1, с. 95-104.

256

153. Скворцова Ю.В. Метакогнитивный подход к про-филизации школьного обучения// Психология и школа, 2007, №3, с.111-118.

154. Смирнов А.Д. Причинные аспекты методологии взаимодействия // Автореферат диссер. на соиск. ученой степени конд. психол. наук. М.: 2005, 37 с.

155. Солдатова Г.У. О методических проблемах этно-психологичечкого исследования // Психологический жур-нал, 1992, № 4, Том 13, с. 33-43.

156. Солсо Р. Когнитивная психология. С-П, Питер, 2002, 590 с.

157. Степанова М.А. О критериях профессионализма школьного психолога// Вопросы психологии, 2002, № 1, с. 88-95.

158. Степанова М.А. Практическая психология в обра-зования: противоречия, парадоксы, перспективы// Вопро-сы психологии, 2004, № 4, с. 91-102.

159. Степанова М.А Педагогическая психология и об-разовательная практика: заметки о предмете педагогичес-кой психологии // Вопросы психологии, 2008, № 1, с. 111-123.

160. Степанова М.А Интеллектуальная собственность на интеллектуальную одаренность// Вопросы психологии, 2003, № 6, с. 106-112.

161. Степанова М.А. Психология в образовании: психо-лого-педагогическая взаимодействие// Вопросы психоло-гии, 2003, № 4, с. 76-84.

162. Степаносова А.В. Современные представления об интуиции // Вопросы психологии, 2003, № 4, с. 133-143.

163. Субботски Е.В. Перестройка психолгии: пробле-мы, пути решения. Вопросы психологии, 1988, №3, с.5-20.

164. Сухарев А.В. Этнофункциональный подход к проб-леме психического развития человека // Вопросы психо-логии, 2002, № 2, с.40-57.

257

165. Сухарев А.В., Тимохин В.В., Шапорева А.А. Этно-функциональный подход в детской онкологии //Вопросы психологии, 2004, №3, с. 37-50.

166. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний // Хрестоматия по психологии. М.: Просвещение, 1977, с. 425-431.

167. Татаренко А.Н., Лебедева Н.М., Козлова М.А. Рол модернизации образа жизни в трансформации этнической идентичности // Вопросы психологии, 2006, № 2, с.156-167.

168. Титченер Э.Б. Учебник психологии. М.: Мир, 1915, 263 169. Торндайк Э. Процесс учения у человека. М.: учпед-

гиз, 1935, 160 с.170. Фельдштейн Д.И. Приоритетные направления

развития психологических исследований в области образо-вания и самообразования современного человека // Вопро-сы психологии, 2003, № 6, с. 7-17.

171. Фельдштейн Д.И. Психологические закономернос-ти социального развития личности в онтогенезе // Вопроы психологии, 1985, № 6, с. 26-38.

172. Филонов Г.Н. Феномен гражданственности в струк-туре личностного роста// Педагогика, 2007, №8, с. 38-43.

173. Филонов Г.Н. Свобода личности и воспитание // Педагогика, 2005, № 9, с.25-33.

174. Фридман Л.М. Логико-психологический анализ школьных учебных задач. М.: Педагогика, 1977, 208 с.

175. Фресс П., Пиаже Ж. Экспериментальная психоло-гия М.: Прогресс, 1966, 426 с.

176. Фрейд З. Психоанализ. Санкт-Петербург, 2001, 420 с.177. Фрейд А. Детский психоанализ. М-С-П.: 2003, 476 с.178. Уотсон Дж.Б. Психология как наука о поведении.

М.:-Л.: ГИ, 1926, 381 с.179. Ханин Н.Л. Кросс-культурные перспективы ди-

агностики индивидуальных различий //Вопросы психо-логии, 1989, № 4, 118-125 с.

258

180. Хольпов С. Тоннель в подсознание, или уроки силы. М.: Респекс, 2003, 190с

181. Холл С. Келвин, Литдсей Г. Теории личности. М.: Апрель-Пресс. 2000, 589 с.

182. Хон Р.Л. Педагогическая психология. Екатеринбург, 2002,734 с.

183. Хусаинов Ш.Г. Личностно-ориентированое образо-вание в национальной школе// Педагогика, 2007, №1, с. 52-59.

184. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности.Санкт-Пе-тербург, Питер Пресс, 1997, 606 с.

185. Хяюрюнен Ю.П. Как быстро человек моъеть изме-ниться: некоторые аспекты, связанные с времени, творчест-вом и властью // Психологический журнал, 1991, № 4, с. 41-50.

186 . Челпановь Г. История философии. М.: изд. В.В. Димков-Бр.Салавевыхъ, 1914, 524 с.

187 . Чуприкова Н.И. Психика и предмет психологии в свете Достижений современной нейронауки// Вопросы пси-хологии, 1988, № 6, с. 41-52.

188 . Цветков Э. Тайные припцины человеческой пси-хики. С.-П.: Питер, 2002, 320c.

189. Циганов Б.И. Качество внутренных часов» и проб-лема интеллекта // Психологический шурнал, 1991, Том 12, № 3, с. 38-43.

190. Цукерман Г.А. Система Эльконина-Давыдова как ресурс повышения компотентности российских школь-ников // Вопросы психологии, 2005, №4, с.84-96.

191. Шавир П.А. Психология профессионального само-определения в ранней юности. М.: Педагогика, 1981, 95 с.

192. Шендрик И.Г. Самореализации личности в кон-тексте проектирования образования // Педагогика, 2004, № 4, с.36-43.

193. Шиянов Е.Н., Ромаева Н.Б. Полипарадигмальность как методологический принцип современной педагогики // Педагогика, 2005, № 9, с.18-25.

259

194. Эббинхауз Э.Н. Основы психологии. М.: 1906, 391с. 195. Экспериментальная психология. Редактор-сос-

тавитель С.С. Стивенс. М.: Изд. Иностранной литерату-ры, 1960, 684 с.

196. Эльконин Д.Б. Избранные психогические труды. М.: Педагогика, 1989, 554 с.

197. Энергоинформационный обмен и здоровье чело-века. М.: ЛИЭТ, 1998, 70с .

198. Энциклопедия символов, знаков, эмблем. М.: Аст.-Миф, 2002, 551 с

199. Эрнест X. Наука разума, Тамбов: Титул, 1996, с.200. Этическая мысль. Научно-публицистическое чте-

ние. М.: Республика, 1992, 441 с.

260